{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Манова Н. Д.) @ Вӧвлӧмтор? Али вӧвлытӧмтор? @ беллетристика @ Вӧвлӧмтор? Али вӧвлытӧмтор? @ 2010 @}
Вӧвлӧмтор али вӧвлытӧмтор, но сӧмын ӧд абу дзик и мойд.
А мед и мойд кӧ, ӧд сэні йӧзлӧн сюсьлун, вежӧрлун.
А кыдз сійӧ петкӧдчӧ мӧд сикас йӧзлӧн, шуам, венгръяслӧн?
1. Медбурысь бур мастер
Иисус Кристос, му кузя ветлӧдлігас, воис ӧтчыд ӧти сиктӧ.
Мунӧ Иисусыд дорччанін дорӧд дай аддзӧ, дорччанінӧ гижӧма: «Медбурысь медбур мастер».
Довкйӧдлыштіс юрнас дай думыштчис.
Сэсся пырис дорччысь дорӧ да шуис, мый сійӧ дорччысьӧ велӧдчӧ да кӧсйӧ медасьны удж вылӧ.
Шуис, мый быдсяма уджӧ окотапырысь босьтчӧ, но медся ёна радейта вӧчны киподтуя удж».
Но мый нӧ, босьтіс дорччысь сійӧс отсасьысьӧн.
Регыдӧн ӧти ӧксай вайӧдіс вӧвсӧ дорӧдны.
Дорччысьыд и тшӧктіс отсасьысьыслы дорны сійӧс.
Иисус матыстчӧ вӧв дорӧ, вундӧ сылысь коксӧ, топӧдӧ сійӧс зэвтӧсӧн, вӧчӧ подков намет, кӧрт тувъясӧн сійӧс тувъялӧ, сэсся мыйӧнкӧ мавтыштӧ, а сэсся пуктӧ вӧвлысь коксӧ важинас.
Вӧвлӧн кокыд зэв бура ладмис, лоис, кыдзи и вӧлі.
Татшӧм ногӧн сійӧ дорис став нёльнан коксӧ.
И вӧв месайыдлы, и дорччысьыдлы отсасьысьлӧн уджыс сьӧлӧм выланыс воис.
Куим лун чӧж уджаліс Иисус дорччысь дорын, а сэсся и муніс.
А сійӧ кадӧ локтіс дорччысь дорӧ мӧд ӧксай, вӧвсӧ жӧ дорӧдны.
Дорччысьыд ӧнтай сюся видзӧдіс, кыдзи отсасьысьыс дорис ӧксайлысь вӧвсӧ, да стӧч сідзи и вӧчис, кыдзи сылӧн велӧдчысьыс.
Вундіс коксӧ вӧвыдлысь, зэвтӧсӧ топӧдіс, подков намет вӧчис, кӧрт тувъясӧн тувъяліс, сэсся мыйӧнкӧ мавтыштіс, — а кокыс местаас эз йитчы.
Мый и вӧчны?
Мый и вӧчны?!
Ӧд кутшӧм ыджыд лёктор лои вӧчӧма аслыс дай вӧв месайлы!
Тэрыба ыстіс дорччысьыд отсасьысьысла.
Гашкӧ, вӧтӧдасны на сійӧс.
Мед пӧ ӧдйӧ бӧр локтас.
Суӧдісны!
Иисусыд воис бӧр, пуктіс вӧвлысь коксӧ местаас.
Кокыс вӧлыдлӧн лои важ кодьыс, кутшӧм и вӧлі.
Сэки и шуис Иисусыд мастерыдлы:
— Аддзан, тэ гижӧмыд татчӧ «Медбурысь медбур мастер».
Вушты тайӧ гижӧдтӧ да сы пыдди гиж сӧмын «Дорччысь».
2. Иисус Кристос да горш нывбаба
Ӧтчыд Иисус Кристос, му кузя ветлӧдлігас, пырис ӧти горш нывбаба ордӧ да, гӧль мортӧ пӧртчӧмӧн, корис сылысь няньтор.
— Сеті эськӧ окотапырысь, — шуис горш нывбабаыд, — сӧмын ӧні нянь чиртор абу.
Волы, бур мортӧй, аски: аски пӧжасьны кута.
Мӧд луннас сійӧ нянь кӧтіс, вӧсньӧдчис.
Аслыс вель ыджыд тупӧсь артмис, а гӧль мортыдлы чукӧртіс колясъяссӧ да мыйкӧ тай артмис жӧ-а.
Сюйис няньсӧ пачас.
Аттӧ дивӧ!
Гӧль мортыдлы няньыс артмис телега гӧгыль ыджда.
Аслыс нывбабаыдлы — сӧмын ичӧтик тупӧсь.
— А ӧд тэ, коньӧрӧй, — думыштіс горш нывбабаыд, — ни ӧти тор он курччы татысь!
Ылысянь на аддзис нывбабаыд гӧль паськӧма морттӧ да тшӧктіс нылыслы: кор пӧ пырас гӧль мортыс керкаас, медым нылыс висьталас, мый мамыс абу гортас.
А ачыс ӧдйӧ дзебсис важ песласян вор улӧ да ньӧжмыд пӧрысь черепаха кодь лои.
— Ой, дядьӧй, донаӧй!
Мамӧ абу гортын, — гӧль паськӧма мортыдлы паныд котӧртіс нывка.
— Сідзкӧ, медым нэм кежлӧ коляс сэтшӧмӧн, код вылӧ ӧні сійӧ мунӧ, — шуис Кристос.
Да сійӧ жӧ здукӧ горш нывбабаыд черепахаӧ пӧрис.
3. Вӧлӧ пӧртчӧм поп
Ӧтчыд мӧдӧдчис поп сьӧд няньла — еджыд няньсьыс умӧма да.
Мунігас паныдасисны сылы кык ветлысь-мунысь.
Найӧ юалӧны сылысь:
— Кытчӧ мунан, батюшко?
— Корся аслым сьӧд нянь.
Уми нин ме еджыд няньсьыс.
Ветлысь-мунысьыд ӧта-мӧд вылас видзӧдлісны дай ӧтиыс мӧдыслы шӧпнитіс:
— Кыскы нопсьыд сермӧд да кучкы сійӧн батюшколы юрас.
Кучкис поптӧ сермӧднад юрас, да батюшкоыд вӧлӧ пӧртчис.
Паныдасис ветлысь-мунысьыдлы гӧль морт.
Юасьӧны сылысь, кытчӧ мунӧ.
— Ярманга вылӧ муна вӧв ньӧбны.
Менам челядьӧй уна, ог вермы найӧс вердны.
— Босьт инӧ тайӧ вӧвсӧ, во чӧж верман уджавны сійӧн.
Пу пилипызь кындзи, сійӧс нинӧмӧн оз позь вердны.
Стӧч во мысти татчӧ локтам, да тэ миянлы бӧр сійӧс сетан.
Во мысти гӧль мортыд вайӧдіс вӧвтӧ, кытысь босьтіс.
А тӧдса ветлысь-мунысьыд сэні нин.
Юалісны найӧ гӧль мортыдлысь:
— Мый тэ нажӧвитін тайӧ вӧвнас, гӧль морт?
Сійӧ вочавидзӧ:
— Ӧти вӧлӧс нажӧвиті.
— Сідзкӧ, босьтлы нӧшта на ӧти во кежлӧ, нажӧвитчы.
Кор коли и тайӧ воыс, ветлысь-мунысьыд бара юалӧны:
— А ӧні мый тэ нажӧвитін?
— А нажӧвиті ме нӧшта ӧти вӧлӧс.
Тайӧн кӧ тшӧтш, менам куим нин.
— Ладнӧ, босьтлы нӧшта ӧти во кежлӧ, нажӧвитчы.
Нажӧвитіс сійӧ нӧшта вонад телега.
Ӧти ветлысь-мунысьыд и шуӧ:
— А ӧні нуӧд тайӧ вӧвсӧ со эсійӧ сиктас.
Домав сійӧс батюшколӧн гидняас.
Домаліс гӧль мортыд вӧвтӧ гидняас.
А попаддяыд тайӧ каднад ёна гӧльмӧма.
Нинӧм сылӧн абу нин кольӧма, лёкиник мӧс кындзи.
Петіс попаддяыд ӧти водз асылӧ мӧссӧ лысьтыны, а сэні вӧв ветлӧдлӧ да урӧдитӧ.
Кватитіс попаддяыд куйӧд лэбын да кыдз тай косьыштас йӧй вӧвтӧ.
Видзӧдӧ да, вӧв юрсьыс сермӧд тыдалӧ.
Кутчысис сермӧдас да кутіс кыскыны, кытчӧдз дзоньнас эз кыскыссьы юрсьыс.
Сідзи сёрмӧдтӧ кыскигад и гортӧдзыс воис.
Вӧлыд бӧр попӧ пӧртчис.
Пырӧ керкаас, а гӧтырыс и юалӧ:
— Кӧн нӧ ӧнӧдз вӧлін?
— Кӧні вӧлі?..
Вӧлӧн ме куим во чӧж вӧлі.
Пу пилипысь кындзи, нинӧм эг сёйлы.
А тэ менӧ нӧшта на и лэбынӧн гӧститӧдін.
Ёна и омӧльтчӧма вӧлӧм кыз попыд.
4. Иисус Кристос водзӧ содтӧ гӧль мортлысь скӧт лыдсӧ
Ӧтчыд Иисус Кристос вежа Петыркӧд ветліганыс ёна мудзисны дай тшыгъялісны.
Нинӧм гӧгӧр эз вӧв помтӧм-дортӧм степын: ни сикт, ни торъя керка, — кытчӧ эськӧ найӧ вермисны пыравны.
Вежа Петыр видзӧдліс гӧгӧр дай шуӧ Иисусыдлы:
— Ӧксайӧй, аддза ме эстӧн скӧт йӧр, ветлам сэтчӧ, гашкӧ, и аддзам сэтысь кодӧскӧ.
Мунісны да мунісны, коркӧ и воисны скӧт йӧр дінӧ.
А сэні сӧмын ӧти гӧль ыж видзысь, вӧлӧмкӧ, олӧ, видзӧ месайыслысь ыжъяссӧ.
Видзаасисны сыкӧд ветлысь-мунысьяс, ыж видзысьыд сьӧлӧмсянь видзаасис накӧд, пуксьӧдіс найӧс, дай пансис на костын сёрни.
Иисусыдлӧн ёна нин кынӧмыс сюмалӧ да, сійӧ и шуӧ ыж видзысьыдлы:
— Бур мортӧй, вердышт миянӧс мыйӧнкӧ, ми тшыгӧсь.
Гӧль мортыд думыштчис: мыйӧн эськӧ вердны локтысьясӧс — нинӧм сылӧн эз вӧв, чорыд нянь да ичӧтик баляпи кындзи.
Месайыслӧн эськӧ ыжыс и уна, да ӧд сійӧ оз вермы начкыны ни ӧтиӧс: поліс, мый месайыс скӧрмас, дай ачыс бура тӧдіс: мый абу тэнад — оз вермы лоны тэнад, мед кӧть сійӧ тэнад батьыдлӧн вӧлі.
Мӧвпалӧ ыж видзысьыд: «Вердысьӧй дай енмӧй, начкыны ли мый ли баляӧс?
Либӧ не начкыны?
Начка кӧ, оз ло менам баляӧй, а ог кӧ начкы, сійӧн ог жӧ нин озырмы-а.
А, мый лоӧ — ло!
Начка!»
Кыскис сапӧг чӧрӧссьыс югъялысь пурт, кутіс балясӧ, начкис дай пуис паприкаш.
Кор паприкашыс пусис, Иисусыд да вежа Петырыд пуксисны пӧрт дорӧ да азыма пондісны сёйны, а гӧль мортыд сӧмын видзӧдлывлӧ налань да виччысьӧ, колясны оз сылы сёянторсӧ, ӧд сійӧ и ачыс ёна тшыгъяліс.
А гӧсьтъясыд и видлыны эз кольны, ставсӧ сёйисны, торпыриг весиг эз кольны пӧртас.
Пажын бӧрас Иисус и шуӧ вежа Петырлы:
— Петыр, чукӧрт став лысӧ медбӧръяӧдз!
Петыр кывзысис, чукӧртіс лыяссӧ, а Иисусыд сюйис найӧс дукӧс соскас.
Рытнас, кодыр ыж видзысьыд унмовсис, муніс Иисусыд ыж йӧр дінӧ дай шыблаліс лыяссӧ ыжъяс костӧ.
Быд лы, быд лы чир пӧртчис ыжӧ, и быдӧнлӧн мышкас ыж видзысьлӧн тӧдчӧдана пас ляскӧдӧма лои.
Тайӧ вӧвлытӧмторсӧ вӧчӧм бӧрын Иисус да вежа Петыр надзӧникӧн мунісны, ыж видзысьлы кыв ни джын шутӧг.
Мӧд асылӧ, кор ыж видзысьыд садьмис, видзӧдӧ да аддзӧ йӧрас ӧтдор ыжъясӧс, да ӧд ӧтдор ыжыс помтӧм лыда: гашкӧ, куим пӧв унджык месай дорсьыс.
Да ӧд нӧшта на кутшӧм дивӧ: быд ӧтдор ыжлӧн мышкас ыж видзысьлӧн аслас пасыс!
Аттӧ дивӧ!
Кыдзи тайӧ вермас лоны?!
Ӧд ыж видзысьлӧн ни ӧти ыж абу: буретш тӧрыт рытнас медбӧръясӧ начкис гӧсьтъясыслы.
Кутіс корсьны ыж видзысьыд гӧсьтъяссӧ, а налӧн и дукыс сылӧма.
И гӧгӧрвоис сэки ыж видзысьыд, мый тайӧ ыжъяссӧ некод эз вермы сылы сетны, Иисус кындзи.
И ыж видзысьыд сетіс аслыс кыв: коляс кӧ сылӧн кӧть сӧмын ӧти грӧш, сійӧ и сэки отсалас, мыйӧн вермас, корысьлы да йӧрмӧм мортлы.
5. Иисус да дорччысь
Ӧти сиктын Иисус аддзис дорччанін дорын пукалысь пӧрысь мортӧс.
Иисусыд юаліс:
— А тэ, бур морт, мыйла тані пукалан?
Пӧль вочавидзис сылы:
— Сы вӧсна, мый пӧрысь нин ме.
Уджавны ог вермы.
А окота эськӧ вӧлі, медым нӧшта ӧтчыд томӧн лоны да уджалыштны!
Друг Иисусыд босьтіс пӧльтӧ, пуксьӧдіс сійӧс донӧдчанінӧ, сывдіс, дорччысьлӧн отсасьысьяс накӧвальня вылын дорисны сійӧс выльысь, и вот на водзӧ сувтіс том морт.
Пӧльыд лоис том мортӧн.
А Иисусыд водзӧ муніс аслас туйӧд.
Дорччысьлӧн тьӧщаыслы тшӧтш окота лои томмӧдчыны.
Сӧмын кыліс сійӧ татшӧм дивӧ йывсьыд, пыр и тшӧктіс зятьыслы сідз жӧ томмӧдны асьсӧ.
Шыбитіс дорччысьыд тьӧщасӧ донӧдчанінас.
Ӧтчыд и чирӧстіс дай сотчис.
Эз артмы дорччысьлы вӧчны сійӧс, мый вермис Иисус.
6. Октавиан император
Зэв важӧн оліс-выліс Октавиан нима император.
Чайтӧ вӧлі сійӧ, мый Енмыс абу нин, да пыр вӧлі шуӧ: «Абу тайӧ му вылас Енмыс меысь ыджыдджык!»
Коркӧ ӧтчыд мӧдӧдчис императорыд купайтчыны.
Пӧрччысис, пырис купайтчанінӧ, а паськӧмсӧ да вӧвсӧ колис саридз дорӧ.
Купайтчигкостіыс аньдел воис, пасьталіс императорлысь паськӧмсӧ, пуксис вӧв вылас дай мӧдӧдчис дворечӧ, императрица дорӧ.
Октавианыд петіс васьыс да аддзис, мый паськӧмыс абу.
Гусялісны!
Мый ӧні и вӧчны сылы, пасьтӧм императорлы?!
«А нинӧм он и вӧч,» — мӧвпыштіс императорыд дай мӧдӧдчис сійӧ подӧн да пасьтӧг, быттьӧ гӧль морт.
Сӧмын эз лэдзны сійӧс дворечас.
Весьшӧрӧ висьтасис, мый сійӧ император, кӧть и пасьтӧг, гӧль морт моз, гортас воис.
А аньделыд дворечад вӧлі, дерт.
Сійӧ император паськӧмнад збыль император кодь и эм.
Императрицаыд тшӧктіс ньӧръявны ина императортӧ.
И нӧйтӧны сійӧс, и вӧтлӧны, а сійӧ оз мун, пыр ӧтитор дольӧ: император пӧ ме.
Весиг и чунькытшсӧ петкӧдліс.
А некод оз эскы сылы!
Коркӧ сэсся аньделыд корис жӧ сійӧс ас дінас да сетіс бӧр паськӧмсӧ.
И шуис сылы аньделыд: «Тадзи вӧчи ме сы понда, мыйла вывті вылӧ кутін асьтӧ пуктыны».
И юаліс аньделыд императорыдлысь: «А ӧні кутан-ӧ шуны, мый тэ кындзи, мӧд Енмыс абу?»
Тадзи со императорыд яналіс да сійӧ кадсяньыс эз нин ло сэтшӧм ышнясьысьӧн.
Аньделыд вошис, а императорыд дворечас кольччис.
И олӧ — шоглун оз тӧд!
7. Пӧръясьысь чиган
Оліс-выліс свет вылас ӧти чиган.
И вӧлі сылӧн сымында челядь, мыйта розь пожйын.
Весиг керкааныс оз нин тӧрны, да батьыслы ёна и шуштӧм лои.
Пӧрысь чиганыд мӧвпаліс-мӧвпаліс дай ӧтчыд туйӧ мӧдӧдчис, муюгыдсӧ видзӧдлыны.
Ӧд вердны татшӧм котырсӧ оз вермы, да юрас сӧмын ӧтитор и бергалӧ: гашкӧ, кутшӧмкӧ бур мӧвп воас.
Сідзи и муніс, а челядьсӧ гортас колис.
Мунӧ сійӧ эрдаинті да аддзӧ: видз шӧрын ыж гид сулалӧ.
Пырис сійӧ ыж гидъяд, а сэні ыж видзысь ыжсӧ лысьтӧ.
Чиганыд и шуӧ сылы:
— Кылан, ыж видзысь, сет меным йӧвтор.
Ыж видзысьыд вочавидзис, мый оз вермы сетны, ӧд абу сылӧн йӧлыс, а повзьӧдлан гундырлӧн.
Сӧмын «гундыр» кывсӧ чиганыд оз вӧлӧмкӧ тӧд.
А вӧлі чиганыдлӧн сьӧрсьыс неыджыд тупӧсь нянь, сюйис сійӧс пӧдӧнчаас, да сідзи, мый пӧдӧнчаас йӧлыс эз коль, пыдӧсӧдзыс ставсӧ няньыс йиджтіс.
— Но, виччысьлы, чиган, сюрас тэныд, кодыр гундыр воас!
— Сідз ме сыысь и повзи!
Ачым ме сылы петкӧдла!
— Сідз тэ меным и петкӧдлан! — кыліс ӧдзӧссянь скӧр горӧдӧм.
Аддзӧны найӧ: буретш гундырыд и воис.
Чиганыд повзьӧмысла нянь тупӧсьсӧ весиг уськӧдіс му вылас.
— Да, да, петкӧдла ме тэныд!
Коді эськӧ тэ и эм-а?
Тэ прӧстӧ некытчӧ туйтӧм гундыр!
А ме — быдтор вермысь чиган!
Локыл татчӧ!
О, а ветлӧдлан тэ мыр моз, да ме тэысь йӧв пыдзырта!
Гундырыд падмӧмӧн бӧрыньтчис татшӧм лёк кывъяссьыс.
— Ладнӧ нин, ёртӧй, кольччы миянкӧд.
Сэтшӧм кӧ нин тэ ён, тэнад тані пыр лоӧ нянь да сов.
— Но инӧ, кольчча, мор мед тэнӧ нуас, пеж лов!
И медым ставыс сідз лоӧ, кыдзи ме тшӧкта, — оз инась чиганыд, быттьӧ корольӧн сійӧ вӧлі.
Кор воисны найӧ гундыр оланінас, гундырлӧн мамыс чукӧстіс писӧ ас дінас дай шуӧ:
— Нуӧд чигантӧ садйӧ.
Помнитан, сэні черешня пуным сулалӧ?
Тшӧкты чиганыдлы, медым пу вылас каяс черешня ӧктыны, а пуыд нин ачыс сылы водзӧссӧ мынтас.
Мунісны найӧ садйӧ.
Гундырыд вайӧдіс чигантӧ пу дорӧ, медым сійӧ видлас черешня тусьсӧ.
Кайис чиганыд пу вылӧ, но сӧмын сійӧ инмӧдчис тусьӧдзыс — мыніс пу вывсьыд да сідз усис, мый коксӧ вӧрзьӧдіс.
А чиган усигад стӧч сэті кӧч вӧлі котӧртӧ, да чиганыд веськыда кӧч вылад и усис.
Кӧчыд горӧдіс: «Мед тэнад кокыд косьмас!»
Лэбыштіс гундырыд чиган дорӧ дай шуӧ:
— Аддзан, верми ме тэнӧ!
— Тэ?
Вермин?
Менӧ?
Ок-ок-ок!
Да медым тэныд тані му пырыс мунны: менӧ, да вермыны!
Аддзи ме ассьым вокӧс турунас — со и чеччышті сэтчӧ.
А тэ мый думыштін?
Медым лешакыс тэнӧ босьтас, пеж лов!
Гундырыд эскис чиганыдлы.
Пырисны найӧ керкаас.
А локтіганыс на гундырыд шуис, эска пӧ тэныд, мый тэ зэв ён, сӧмын ме пӧ тэысь ӧдйӧджыка котрала.
Чиганыд шуӧ:
— Ӧдйӧджык, тэ меысь ӧдйӧджык котралан?!
Да ӧд менам ичӧтджык вокӧй тэысь, кулӧм кодьысь, ӧдйӧджык котралӧ.
Вай вермасям!
Гундырыд сетчис дай пондіс вермасьны пӧръясьысь чиганыдкӧд.
Виччысьтӧг гундырыд конъясис суслик гуӧ да сэтшӧма усис кынӧм вылас, мый вӧтӧдны чигантӧ эз вермы эськӧ и Енлӧн Мыждан лунӧдз.
Ӧні нин гӧгӧрвоис гундырыд, мый пӧръявны чигантӧ сылӧн оз артмы.
Бара корис мамыслысь велӧдӧм.
Мамыс и шуӧ:
— Тӧдан мый!
Мунӧй вӧрӧ, вайӧй пуяс.
Коді унджык ваяс, сійӧ и лоӧ ёнджыкӧн.
Мунісны найӧ вӧрӧ.
Гундырыд сымында пу нетшкис, мый чиганыдлӧн эськӧ ӧти здукӧ лолыс и петіс тайӧ пуястӧ кыскигас.
А чиганыд сьӧрсьыс вайӧма кузьысь-кузь гез да пондіс сійӧн вӧрсӧ гартны.
Аддзис гундырыд дай юалӧ:
— Мый тэ вӧчан, вежӧртӧм морт?
— Мый?
А кӧсъя став вӧрсӧ ӧтпырйӧ кӧртавны, сэсся гортаныд нуны да пӧрӧдны керка выланыд, медым пеж мамтӧ вины.
Абу жаль меным сійӧ!
Гундырыд кутіс кевмысьны: эн жӧ пӧ вӧч татшӧмторсӧ!
Бурсьӧлӧмтчы мамлы!
Но чиганыд оз сетчы: нуа пӧ вӧрсӧ, мокой сыкӧд, бырӧда пӧ пӧрысь понсӧ!
Бӧръяпомыс чиганыд сетчис жӧ: оз ну сійӧ керка вылас став вӧрсӧ.
Но эз ну сійӧ весиг и чагтор, а гундырыд мыш вылас сымында пу вайис, мыйта эськӧ эз вермы нуны и сикт джын олысьыс.
Кор найӧ бӧр воисны гортаныс, гундырыд норасис мамыслы, кыдзи чиганыд кӧсйис став вӧрсӧ вайны да пӧрӧдны керка выланыс.
Мамыс и шуӧ пиыслы:
— Пиӧ, ваялӧй ва.
Коді вермас унджык ва ваявны, сійӧ и лоӧ медся ёнӧн.
Гундырыд бара вӧзйис чиганыдлы венласьны.
А чиганыд бара мыйкӧ арталыштіс дай пондіс канава кодйыны Дунай ю дорсянь гундыр керкалань.
— Мый тэ вӧчан? — юаліс гундыр.
— А со босьта да Дунайсьыс став васӧ бергӧда керкаланьныд, медым ӧдйӧджык пеж мамыд коксӧ нюжӧдас.
Медым пӧдас, меным сійӧс абу жаль!
Гундырыд весьӧпӧрис, повзис мамыс понда, мый лёк чиганыд збыль ыршасьӧмсӧ артмӧдас.
Бара кутіс гундырыд мырдысьӧн корны чигантӧ, медым эз жӧ вӧч сэтшӧмторсӧ.
Ӧд тӧда пӧ нин, мый чиган ёнджык сыысь, гундырысь.
— Ёнджык, шуан?
Тайӧс ме важӧн нин тӧда!
А тэ аттьӧав менӧ, мый ме бурсьӧлӧмтчи, а эг кӧ, ӧдйӧ воис эськӧ пом пеж мамыдлы!
Медым биньӧв пазӧдіс сійӧс торпыриг вылӧ!
Кор воисны найӧ керкаас, висьталіс гундырыд мамыслы, мый некыдз оз вермы чиганӧс венны: сэтшӧм сійӧ вына!
Мӧд луннас аддзӧ гундырыд, мый чиганыд сепӧсӧн кыскалӧ керка дінаныс кукуруза.
Гундырыд юалӧ, мый пӧ бара нин мӧвпыштін?
А чиганыд буретш лӧсьӧдчӧ каллян куритны.
— Мый мӧвпышті?
Со кӧсъя керканытӧ сотны, он кӧ сет меным сепыс сьӧм да он кӧ ну менӧ гортӧ.
Да вай ӧдйӧджык вӧр сьӧмнад, а то ӧд скӧрма да, некутшӧм сьӧм оз тырмы, медым ме татысь муна.
Мед ставныдлы му пырыс мунны!
Гундырыд тэрмасьӧмӧн тыртіс сепыс сьӧмӧн, чиганыд сепыс вылас пуктіс пасьсӧ, а сэсся и ачыс пуксис сы вылӧ.
Тадзи и вайӧдіс гундырыд чигантӧ гортас, сиктас.
Кор найӧ воисны чиган горт дорас, гундырыд лэдзис пельпом вывсьыс сьӧм тыра ыджыд сепыс.
Буретш сійӧ здукас чиганлӧн керкаыс пӧрис.
— Мый тэ вӧчин? — шуӧ чиган гундырлы. — Мыйла тэ керкаӧс менсьым пӧрӧдін?
Но ӧні тірзьы: сёя тэнӧ, пеж пон!
Челядьӧ, локтӧй ӧдйӧджык!
Тівкйӧдлӧй этайӧ бӧб гундырсӧ!
Котӧрӧн петісны челядь да батьныс индӧм сертиыс сэтшӧма шонтісны гундырыдлысь бокъяссӧ, мый гундырыд повзьӧм вывсьыс, гашкӧ, и ӧні на садьтӧг котӧртӧ.
8. Озыр морт да антус
Оліс-выліс ӧти гӧль морт.
Кӧть и вӧлі сійӧ гӧль, а горт дорас сылӧн пыр вӧлі пуктӧма нянь нӧшта на сыысь гӧльджыкъяслы.
Ӧтчыд локтіс антус да и сёйис няньсӧ.
Кор сійӧ бӧр муніс гортас, адас, Люцифер тӧдмаліс, мый антус сёйӧма гӧльяслысь нянь.
Та вӧсна Люциферыд вӧтліс сійӧс адысь куим во кежлӧ.
Муніс антусыд гӧль морт ордӧ да медасис сы дінӧ кесйылӧсӧн.
А сійӧ жӧ сиктас оліс ӧти озыр морт.
Тӧдмаліс сійӧ, мый гӧль мортлӧн кесйылӧс эм.
Корис гӧль мортӧс ас дінас:
— А, со кыдз, тэнад и кесйылӧс нин эм?
Сідзкӧ тӧд, аски асыв кежлӧ он кӧ керав эсійӧ ыджыд вӧрсӧ, тэныд пом воас!
Шогӧ усис гӧль мортыд дай муніс гортас.
Аддзис сійӧс антусыд дай юаліс, мый пӧ лои.
Гӧль мортыд висьталіс кесйылӧсыслы, мый тшӧктіс сылы вӧчны озыр мортыд.
— Сӧмын тайӧ?
Эн пов, майшасьтӧг верман мунны узьны, ставсӧ лоӧ вӧчӧма! — шуис кесйылӧсыс.
— Кыдзи?
Ӧд аски асыв кежлӧ тайӧс не вӧчны!
— Тайӧ абу тэнад мог!
Гӧль морт муніс узьны, а водз асывнас чеччис видзӧдлыны, мый вӧчӧ сылӧн кесйылӧсыс.
Ёна и чуймис сійӧ, кор аддзис, мый став вӧрыс кералӧма нин, а керъяссӧ чипасӧ тэчӧма.
Озыр мортыд тшӧтш ӧшиньӧдыс видзӧдӧ да аддзӧ, мый ставсӧ вӧчӧма, кыдзи сійӧ тшӧктывліс.
Бара корис ас дорас гӧль морттӧ:
— Эсійӧ ыджыд чойсӧ медым аски асыв кежлӧ вӧлі вайӧма ӧшинь улам.
Оз кӧ ло ме ногӧн, таладор югыдас тэныд не овны!
Гӧль мортыд бара висьтасис кесйылӧсыслы, эскӧ нин вӧлі сылы да, шуыштіс, ӧдвакӧ пӧ позяс тайӧс вӧчны.
А кесйылӧсыс сылы вочавидзӧ:
— Эскы меным: и тайӧ абу тэнад мог!
Мӧд асылӧ гӧль мортыд видзӧдӧ озыр морт керкаланьӧ — войся пемыд!
Нинӧм оз тыдав!
А озыр мортлӧн керка йӧрас джуджыд чой сулалӧ, сійӧ и сайӧдӧма шонді югыдсӧ.
Озырыдлӧн короминаыс киссьӧма: ӧд кесйылӧсыд керка вылас пуктӧма чойсӧ.
Ёна и скӧрмис озырыд — ӧдва вермис петны киссьӧм стрӧйба увсьыс.
— Да ог эскы ме, мый тайӧ гӧль мортыс ставсӧ вермӧ вӧчны!
Ок, и сета жӧ ме сылы удж!
Бара на озырыд тшӧктіс локны ас дорас гӧль мортыдлы:
— Аски жӧ босьтан менӧ да нуан адӧ!
Гӧль мортыд и ӧні ставсӧ висьталіс кесйылӧсыслы.
Сійӧ и шуӧ гӧль мортыдлы:
— Аски тані кутасны сулавны кык сьӧд вӧв.
Тэ найӧс доддяв.
Ме ӧксайкӧд пукся водзас, а тэ — бӧрӧ, сӧмын эн сёрнит.
Ӧтилаын ме чеччӧда ӧксайсӧ додь вылысь, а тэ босьтан вӧвъяссӧ да бӧр мунан.
Но бергӧдчывлыны бӧръявыв сэтчӧдз оз позь, кытчӧдз оз паныдась тэныд ичӧтик сьӧд пон.
Сійӧ и вайӧдас тэнӧ гортад.
Гӧль мортыд пондіс нин мӧвпавны, абу-ӧ ачыс кесйылӧсыс антус: ӧд и вичкоӧ сійӧ некор оз ветлӧдлы, дай ставыс сылӧн артмӧ.
Мӧд лунӧ доддяліс гӧль мортыд вӧвъясӧс.
Пуксисны.
Вӧвъясӧн веськӧдліс озырыд.
Коркӧ кесйылӧсыд и сувтӧдіс вӧвъясӧс, чеччӧдіс ӧксайӧс додь вылысь, и мунісны найӧ водзӧ подӧн.
А гӧль мортыд вӧвъяснад бӧр мӧдӧдчис.
Но бӧрвыв оз видзӧд.
Мунӧ кесйылӧс озыр морткӧд, мунӧ, а ӧтилаын муыс виччысьтӧг потіс, пыдӧстӧм йир воссис да нуис озыр морттӧ антускӧд адӧ.
А гӧль мортыдлы сэккості паныдасис ичӧтик сьӧд пон.
Ӧні позьӧ и бӧрвыв видзӧдлыны.
И аддзис сійӧ сӧмын джуджыд чой да кыліс тэг дук.
9. Вежа Петыр аддзис кольтусь пулысь тырмытӧмтор
Вежа Петыр Енкӧд ветлӧдліс му кузя.
Ӧтчыд найӧ ёна мудзисны.
Вывті жар вӧлі да, найӧ водісны кольтусь пу улӧ.
А кольтусь пукӧд орччӧн му вылас быдмисны ыджыд тыкваяс.
Вежа Петырыд лэптіс юрсӧ да аддзис, кутшӧм пуыс ыджыд да кутшӧм ичӧтик кольтусьяс быдмӧны сы вылын.
Со и шуӧ сійӧ:
— О, Енмӧй, мувывса олӧм вӧчысь!
Видзӧдлы, кутшӧм мича да ыджыд тайӧ пуыс, а кутшӧм ичӧтик кольтусьяс тэ сылы сетӧмыд!
Бурджык эськӧ вӧлі, сетін кӧ эськӧ тыква кодьӧс!
Виччысьтӧг ныр вылас вежа Петырлы усис кольтусь.
И шуис Петырыд:
— Но тэ, Енмӧй, ставсӧ лючки вӧчӧмыд.
Бур, мый ичӧтик кольтусь сетӧмыд тайӧ пуыслы, эз кӧ эськӧ — усис ныр вылам ыджыд тыква да юрӧс менсьым пазӧдіс.
10. Вежа Петырлӧн мамыс
Ӧтчыд вежа Петыр пондіс элясьны Енлы, мый мамыс сылӧн абу райын.
Ен сылы и шуӧ:
— А ме тэнад мам йывсьыд нинӧм буртор эг аддзывлы некутшӧм небӧгъясын, некутшӧм гижӧдъясын.
Пётр вочавидзӧ:
— Но ӧд буртор сійӧ вӧчис!
Сійӧ сетіс гӧль йӧзлы капуста мач!
Сэки Ен судзӧдіс ӧти капуста кор дай сетіс сійӧс Петырлы:
— Со капуста кор!
Сы вылын и катӧд мамтӧ райӧ.
Петыр босьтіс капуста корсӧ да шуис мамыслы, медым сійӧ ёна кутчысяс капуста корас.
А тайӧс аддзылісны да кылісны мукӧд ловъяс.
Пондісны найӧ ставныс ӧтпырйӧ писькӧдчыны Петыр мам дорас да кватлавны паськӧмӧдыс.
А пӧчыд наысь мынтӧдчӧ, полӧ: капуста корйыд ставсӧ оз вермы кутны.
Пӧчыдлӧн мый вынсьыс ловъястӧ йӧткалігад капуста корйыд и косяссис.
Петырыд матыстчис Ен дінӧ дай висьтасис, мый лои.
Енмыд и шуӧ:
— Эз кӧ вермы нин и капуста корйыс сійӧс кутны, сідзкӧ, медым сэні и кольӧ.
Сідз со ӧнӧдз на вежа Петырлӧн мамыс и абу енэжын.
11. Дыш зон да уджач ныв
Иисус да вежа Петыр дыр нин ветлӧдлісны ылі муясті.
Буретш вундан кад вӧлі.
Зэв жар вӧлі да, горшныс вывті косьмӧма налӧн.
Корсьӧны найӧ юкмӧс, медым ва юны, да некытысь оз аддзыны.
Аддзӧны: куйлӧ пу улын зон.
Матыстчисны ветлысь-мунысьяс сы дорӧ да юалісны, кӧні пӧ тані матын юкмӧс эм, горшным пӧ косьмис.
Зонмыд весиг эз и чеччы, сӧмын кокнас петкӧдліс, кӧні юкмӧс корсьны.
Мӧдісны найӧ, кытчӧ зонмыд петкӧдліс, а Петырыд и шуӧ:
— Но и дыш жӧ тайӧ зонмыс!
Мунӧны найӧ юкмӧслань дай налы паныдасис ныв, вундысь.
Сійӧ тшӧтш мунӧ вӧлі кувшинӧн юкмӧс дорӧ.
Ӧтлаын мунӧны найӧ.
Нылыд тыртіс кувшинсӧ ваӧн да, окотапырысь пӧ юктӧда шуиг, медводз сетіс юны ветлысь-мунысьяслы, а сэсся нин и ачыс юис кӧдзыд васӧ.
Ветлысь-мунысьяс пӧттӧдзныс юисны ватӧ, аттьӧалісны нывтӧ дай мунісны водзӧ асланыс туйӧд.
Иисус и шуӧ Петырлы:
— Тайӧ нылыс лӧсялӧ эсійӧ дыш зонмыслы!
Петыр скӧрмис да дӧзмӧм гӧлӧсӧн шуис Иисуслы:
— Ӧксайӧй менам, он-ӧ кӧсйы тэ тайӧ нывсӧ нинӧмӧ воштыны!
— Ог дерт, — шуӧ Иисус. — Но тадзи и тайӧ дыш зонмыс овны вермас.
Йӧзсӧ колӧ сорлавны: дышлы колӧ сетны уджачӧс, медым и дышъясыс тшӧтш вермисны овны.
12. Вежа Петырлӧн кесйылӧсъяс
Сійӧ кад кежлӧ, кор вежа Петыр ветлӧдліс му кузя Иисускӧд, Петыр медаліс ӧти кесйылӧсӧс, кесйылӧсыс сідз-тадз — шӧркоддьӧм.
Шуис Петырыд кесйылӧсыслы, медым сійӧ быд лун рок пуис.
А пӧртас тшӧктіс пуктыны сӧмын ӧти шыдӧс чир, но медым рокыс тырмис и понлы, и каньлы.
Сэсся Петырыд Иисускӧд мунісны ветлӧдлыны му кузя.
А кесйылӧс мӧвпалӧ: кыдз пӧ ӧти тусьысь артмас рок и понлы, и каньлы?
Дай пуктіс пӧртас шыдӧссӧ дзонь кабыр.
Пондіс рокыд туктыны, да сымында рокыд лои, мый кесйылӧсыдлы ковмис тачкаӧн ӧшинь улас петкӧдлыны да пӧимӧ шыблавны.
Бӧрыннас каньтӧ да понтӧ вердіс жӧ.
Кор Иисус да Петыр бӧр гортаныс воисны, Петырыд и юасьӧ:
— Кысукӧй менам, мыйӧн тіянӧс вердісны?
— Пӧима рокӧн!
Вӧтліс вежа Петыр кесйылӧссӧ, медаліс мӧдӧс.
Но и тайӧ кесйылӧсыс сідз жӧ вӧчис.
Кодыр Петырыд медаліс коймӧдӧс, кесйылӧсыс казяліс нин, мый ӧшинь улыс рокӧн тырӧма, весиг туй пӧлӧныс рок.
А коймӧд кесйылӧснас ныв вӧлі, и сылы месайыс тшӧктіс, медым рок пуигас пуктіс сӧмын ӧти шыдӧс чир.
Нылыд сідзи и вӧчис.
Пондіс рокыд пусьыны, весь туктӧ.
Нылыд рокас вый пуктіс дай сетіс чӧскыд роксӧ каньлы да понлы.
Кор вежа Петыр бӧр воис гортас, юаліс:
— Мый тэ сёйин, кысукӧй?
— Чӧ-ӧ-ӧ-скыд госа рок! — вочавидзис сійӧ.
Вежа Петырыд и кольӧдіс нывтӧ уджавны ас ордас, кывзысьысьӧн вӧлі сійӧ да.
13. Иисус да вежа Петыр му кузя ветлӧдлӧны
Иисус да вежа Петыр ветлӧдлӧны му кузя ӧтлаын.
Ӧтчыд паныдасисны найӧ гӧрыськӧд.
Сылӧн вӧлыс вӧлі сэтшӧм ӧдйӧ мунӧ, мый гӧрысьыд весиг оз и удит сы бӧрся.
Иисусыд матыстчис вӧв дорас да ӧти коксӧ дойдыштіс.
Но гӧрысьыд и ӧні оз су вӧв бӧрся.
Иисусыд дойдіс вӧлыслысь и мӧд коксӧ, но гӧрысьыд бара на оз су вӧв бӧрсяыс — сэтшӧм ӧдйӧ ветлӧдлӧ вӧлыс.
Дойдіс Иисусыд вӧвлысь и коймӧд коксӧ, а сылы — веськодь!
Бӧрыннас нин и нёльӧдсӧ Иисусыд дойдіс.
Сӧмын сэки гӧрысьыд вермис лючки мунны вӧв бӧрсяыс.
— Эй! — горӧдіс сійӧ вӧлыдлы.
Вӧлыс сувтіс, а сэсся нин пондіс мунны ньӧжйӧник.
— Аддзан, Петыр, — шуӧ Иисус, — мортыс ӧні нин суӧ вӧв бӧрсяыс, а ӧд водзджык оз вӧлі су.
Эг кӧ эськӧ дойд вӧлыслысь кокъяссӧ, сійӧ вермис эськӧ уна лёктор вӧчны месайыслы.
Видзӧдлісны найӧ мӧдар бокӧ.
А сэні ӧти морт гӧрис жӧ, сӧмын нёль ӧшкӧн.
Гӧрысьыс сэтшӧм ёна найӧс тэрмӧдліс, мый ӧшъясыс весиг кывъяснысӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
— Нолы виччысьлы, Петыр, час ӧти гӧрысь кутас шойччыны!
Дзик виччысьтӧг гӧр улысь му вылӧ петкӧдчисны биа из, каллян да табак.
Гӧрысь ставсӧ чукӧртіс, та кадӧ ӧшъясӧдз сылы делӧ эз вӧв.
Сэсся гӧрысьыд пондіс куритчыны, а ӧшъяс сы кадӧ шойччисны.
— Аддзан, Петыр, и коньӧр ӧшлы шойччӧг колана.
Сэсся и мукӧдъясыс шойччыштасны.
Мунӧны найӧ водзӧ.
Друг Петырлы юрас мӧвп воис: окота лои сылы кӧть ӧти лун Енмӧн лоны.
Ок, и петкӧдлас нин сійӧ, кыдзи колӧ юравны му вылас!
Иисусыд и шуис сылы та вылӧ:
— Но инӧ, ло!
А стӧч сійӧ кадӧ налы воча локтӧ порсьясӧс видзысь.
Пырис сійӧ корчмаӧ, а порсьяссӧ ӧшинь улас колис.
Сылысь юалӧны, мый пӧ лоӧ порсьясыскӧд, коді кутас лунтыр найӧс видзны?
А порсь видзысьыд сӧмын бротнитіс ныр улас:
— Ен!
— Но, Петыр, кывлін, мый порсь видзысь шуис?
Мун, видз порсьяссӧ.
Но мый вӧчан!
Ковмис Петырлы порсь видзысьӧн лоны.
Ковмис сылы котравны порсьяс бӧрся, ноксьыны накӧд — дзонь лун!
Ок, кутшӧма радліс ина порсь видзысьыд, кор корчмаысь петігас аддзис ассьыс порсьяссӧ.
Сэсся и нуӧдіс найӧс гортас.
А Петыр уси кок вывсьыс мудзӧмысла.
Иисус и шуӧ сылы:
— Петыр, тэ ӧд дзонь лун эн Енмӧн вӧв, а порсь видзысьӧн!
14. Вежа Петыр осёлӧс вузалӧ
Кыдзи быд мортлы, сідзи ӧтчыд и Иисуслы ковмис неуна сьӧм.
Мый нӧ вӧчны?
Вузавны сылы нинӧм, осёлысь кындзи, код вылын му пасьталаыс ветлӧдліс.
Но нинӧм он вӧч: ыстіс сійӧ вежа Петырӧс ярманга вылӧ, медым сійӧ вузаліс осёлсӧ.
Воис Петырыд вузасянінӧ.
Регыд мысти матыстчис сы дорӧ и медводдза ньӧбасысь:
— Мыйӧн вузалан? — юалӧ ньӧбасьысь, кодлы осёлыс кажитчӧма.
Петырыд вочавидзис, сымында пӧ да сымында.
— Абу эськӧ дона, да осёлыд ичӧт.
— Ичӧт да и пӧрысь, — шуӧ Петыр.
— Дай кутшӧм омӧль!
— Омӧль, висьӧ да, — шуӧ Петыр.
Повзис ньӧбасьысьыд осёлтӧ тадзикӧн «ошкӧмсьыд» дай ӧдйӧджык муніс.
А ме вунӧді висьтавны, мый тайӧ став сёрнисӧ Иисусыд пель пӧвнас кывзіс.
Матыстчис сійӧ Петыр дінӧ:
— Ок, Петыр, тадзи тэ некор он вузав тайӧ осёлсӧ!
Тэ ошкы сійӧс, ӧд сідзи и коляс сійӧ сьылі выланым.
Мый сэсся кутам вӧчнысӧ?
— Да ӧд ошкыны кӧ понда, сідзкӧ, тайӧ пӧръясьӧм лоӧ! — вочавидзӧ Петыр.
— Но ладнӧ, ладнӧ: вузасьӧм, сійӧ и эм вузасьӧм, — шуӧ Иисус Петырлы.
Та бӧрын Иисус колис Петырӧс ӧтнасӧн, но стрӧга тшӧктіс осёлсӧ вузавны.
Быть вузавны!
Но эз артмы.
Регыд Петыр осёлыскӧд тшӧтш бӧр воис гортас, сідз эз и вермы вузавныс.
А кыдзи сэсся Иисус мездысис сьӧкыдлунсьыс, висьтавны ог вермы, сы вӧсна мый эз тӧд тайӧс и сійӧ, кодсянь тайӧ вӧвлӧмторсӧ ме кывлі.
15. Мыйла вежа Петыр куш юра?
Иисус да вежа Петыр ветлӧдлісны му кузя.
Ӧтчыд найӧ ёна тшыгъялісны.
Иисус ыстіс Петырӧс кутшӧмкӧ сёянтор корсьны.
Петыр ветлӧдліс сиктса керкаясті, да ӧти керкаын буретш сійӧ каднас вӧлі пӧжасьӧны, сетісны сылы ӧти ыджыд сӧчӧн.
Сӧмын петіс керкасьыс, пырысь-пыр пондіс сёйны.
Кор неуна пӧтыштіс, мый коли сӧчӧнсьыс, сюйис шляпа улас.
Мӧвпыштіс, мый Иисуслы оз висьтав нянь сетӧм йывсьыс, а кор бара тшыгъялас, сёяс, мый колис.
Со воис Петыр Иисус дінӧ, Иисусыд и юалӧ:
— Но, сетісны мыйкӧ?
— Эз, — вочавидзис Петыр.
— А тэ пӧрччыв шляпатӧ, — тшӧктіс Иисус.
Петыр пӧрччис шляпасӧ.
Но мый нӧ тайӧ?
Сӧчӧныс вӧлӧмкӧ лемасьӧма юрсиас, и кор Петыр пондіс сійӧс кульны юрсьыс, — став юрсисӧ нетшыштіс.
Та вӧсна со вежа Петырыд и куш юра.
16. Мыйла тшупсьысьяс вежа Петырӧс пинялӧны?
Иисус да вежа Петыр бара ветлӧдлӧны му кузя.
Ӧтчыд мунӧны вӧлі найӧ корчма дорті дай кылӧны, мый сэні тшупсьысьяс гажӧдчӧны.
Петырлы зэв окота лои видзӧдлыны, кыдзи найӧ сэні гажӧдчӧны.
А Иисусыд сылы сӧмын шуис:
— Петыр, эн мун сэтчӧ, сэні тэнӧ нӧйтасны.
Но Петыр эз кывзысь дай пырис корчмаӧ.
Иисусыд гӧгӧрвоис, мый Петырӧс он ӧлӧд дай ӧвсис сыысь: медым мунӧ, кытчӧ кӧсйӧ!
Ӧтитор сӧмын Иисусыд вӧчис — ӧшӧдіс Петырлы мышкас контрабас, а ачыс водзӧ муніс аслас туйӧд.
И сідз, пырис Петыр корчмаӧ, а мышкас сылӧн контрабас.
А тшупсьысьяс гажӧдчӧны, мый вынсьыныс гажӧдчӧны!
Аддзисны найӧ контрабастӧ — сэки ставыс и пансис!
Чиган пыдди найӧ Петыртӧ пуктісны да, пырысь-пыр и тшӧктісны сылы ворсны.
А Петырыд пыксьӧ, абу пӧ ме чиган, ворсны контрабас вылын ог куж, но тшупсьысьяс кивыль эз вартны.
А Петыр пыр пыксьӧ.
Кӧсйис кыдзкӧ бурӧн мынтӧдчыны наысь, сёысь нин пиняліс асьсӧ, мый пырис тшупсьысьяс дінӧ, да некыдз оз вермы наысь мынны.
Бӧръявыв тшупсьысьяс дӧзмисны да сёрнитчисны Петыртӧ нӧйтны, да сьӧлӧмсянь!
Петырыд, кор аддзис, мый унакодь тшупсьысьыд чукӧрмис, — ӧдйӧ усйысис, котӧртіс Иисус бӧрся.
А Иисус Кристосыд сійӧ кадӧ матыстчӧ нин вӧлі мӧд сикт дорӧ.
Ӧдва и суӧдіс Иисустӧ, норасьны кутіс, мый сыкӧд лои.
Иисусыд та вылӧ сӧмын шуис:
— Ме ӧд тэныд, Петыр, шулі: эн мун сэтчӧ!
Но Петыр оз вермы инасьны: пыр мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ тшупсьысьяслысь водзӧс перйыны.
Юаліс сійӧ Иисуслысь, мый вылӧ пӧ тшупсьысьяс ёнджыка скӧралӧны.
Иисусыд вочавидзис: скӧралӧны пӧ найӧ сэки, кор веськалӧ налы ув туя кер.
А Петырлы сӧмын тайӧ и колӧ: слабог, тӧдмаліс, мый сылы колӧ.
И кутіс сійӧ дзайгӧмӧн корны Иисустӧ, медым сійӧ став пуӧ увъяс сутшкаліс.
Да медым увъясыс вӧліны кӧртысь, медым эськӧ тшупсьысьяс эз вермыны увъяссӧ перъявны пуясысь.
А кӧсъясны кӧ кӧрт увъяссӧ перъявны, медым эськӧ став черыс налӧн жугалас.
Но тайӧ вӧлі зэв нин вывті да Иисусыд та вылӧ эз мун.
Но медым и тшупсьысьясӧс велӧдны, и медым Петырлӧн сьӧлӧмыс бурмис, — быд пуӧ Иисус сутшкаліс увъяс, сӧмын — пуысь жӧ.
А ӧд увъясыд абу ӧткодьӧсь, эмӧсь и вывті чорыдӧсь.
И со сэки, кор тшупсьысьяслы веськалӧ сэтшӧм чорыд ув, найӧ пыр Петырӧс пинялӧны, ӧд тӧдӧны, кодӧс колӧ ошкыны таысь.
17. Вежа Петыр да дзодзӧглӧн пражитӧм кок
Иисус да вежа Петыр, му кузя ветліганыс, воисны ӧтчыд кутшӧмкӧ сиктӧ.
Пырисны найӧ ӧти керкаӧ, кӧні сетісны налы милӧсьта — пражитӧм дзодзӧг.
И мӧдісны найӧ водзӧ.
Иисус мунӧ водзын, а вежа Петыр бӧрсяньыс.
А Петырыд, ёна тшыгъялӧма да, гусьӧникӧн и сёйис дзодзӧглысь ӧти коксӧ.
Кор ветлысь-мунысьяс петісны сиктысь, пырысь-пыр и пуксисны шор дорӧ, медым нуръясьыштны.
Видзӧдӧны, а дзодзӧгыдлӧн кольӧма сӧмын ӧти кокыс!
— Эй, Петыр!
Кытчӧ вошис дзодзӧглӧн кокыс? — юаліс Иисус.
— Мезӧсӧй, да ӧд сылӧн сӧмын ӧти кок и вӧлі! — кутіс дорйысьны Петыр. — Видзӧдлы, Мезӧсӧй, со эстӧн, йи вылын, дзодзӧг кельӧб сулалӧ, и быдӧнлӧн сӧмын ӧти кок.
— Да, да, гашкӧ и сідз, — вочавидзӧ Иисус. — Сӧмын ветлам да видзӧдлам, збыль-ӧ налӧн сӧмын ӧти кок.
Та бӧрын чеччисны найӧ пукаланінсьыныс да веськӧдчисны дзодзӧгъяслань.
Кор дзодзӧгъясӧдз вӧлі нин некымын сыв, Иисус полошитіс найӧс, и став дзодзӧгыд, ставныс, пуктісны мӧд кокнысӧ да, гораа икйӧдлӧмӧн, лэбзялісны коді кытчӧ.
Сэки Иисус и шуис Петырыдлы:
— Аддзан, Петыр, и ӧні тэ менӧ пӧръялін, ӧд дзодзӧгъяслӧн, ставыслӧн, кык кок.
Сідзкӧ, кык кок вӧлі и тайӧ пражитӧм дзодзӧглӧн, кодӧс сетісны миянлы, кыдзи Енлӧн отсӧг.
А тэ, Петыр, сёйин сійӧс, кор ме бӧрся мунін.
— Ок, дона велӧдысьӧй! — пондіс тіравны Петыр. — Ме чайті, тэнӧ тшӧтш позьӧ пӧръявны, кыдзи и мукӧд йӧзӧс.
А ӧні аддза ме, мый тэ — Ен да аддзан он сӧмын сійӧс, мый тэ водзын, но и сійӧс, мый бӧрсяньыд.
Тэ вӧлі мунан водзын, весиг эн и бергӧдчывлы бӧрвыв, а тӧдін, мый ме, бӧрсяньыд муніг, сёйи дзодзӧглысь коксӧ.
18. Черешня
Ӧтчыд Иисус да вежа Петыр ветлӧдлісны му кузя: Петыр мунӧ водзын, а Иисус сы бӧрся.
Петыр аддзис эськӧ туй вылын куйлысь вӧв подков, но сійӧ вӧлі зэв важ нин, дзикӧдз шылясьӧма, — Петырыд сійӧс эз и лэпты, колис туй вылын куйлыны.
А Иисусыд, кор матыстчис вӧв подков дорӧ, эз дышӧдчы, копыртчис дай лэптіс сійӧс.
Регыд воисны найӧ ӧти сиктӧ.
Сэні Иисусыд вузаліс ӧти грӧшысь подковтӧ ӧти еврейлы, коді важ кӧлуйӧн вузасьӧ.
Сэсся ветлысь-мунысьяс водзӧ мунісны.
Шонді вылӧ нин кайис, кор мӧд сиктӧдз налы коли туй джын на.
Петыр то шонді вылӧ видзӧдлас, то кывзӧ, оз-ӧ жыннян шы кывсьы — зэв жӧ ёна сійӧ тшыгъялӧма.
Друг тыдовтчис башня.
Петыр ёна радлыны пондіс.
Ладмӧдіс кыкнан кисӧ син дорас, медым бурджыка аддзыны, да пондіс видзӧдны, сӧмын видзӧдӧ оз вичко вылӧ, а пач трубаяс вылӧ: кутшӧмысь тшын петӧ.
Сӧмын ни ӧти трубаысь тшын эз нин пет, сы вӧсна мый сиктас пажын бӧрас став тасьті-паньсӧ мыськалӧмаӧсь нин дай пӧимсӧ весалӧмаӧсь.
Коньӧр Петырыдлӧн эз нин вӧв лача весиг пажын коляс вылӧ.
Кодыр найӧ воисны сиктӧ, Петырыд сэтшӧма жугыльмис, весиг паныдасьысьяс вылӧ оз видзӧд.
Сӧмын вичко водзын, кор пернапас чӧвтіс, бокӧ видзӧдліс.
Видзӧдӧ, а пу улын сулалӧ черешня тыр телега.
А Петырлы тайӧ и колӧ.
Юаліс Петыр Иисуслысь, эз-ӧ вошты сійӧ грӧштӧ.
Велӧдысь юрнас довкнитіс да матыстчис телега дорӧ.
Ёна и радліс Петыр, кор ӧти грӧш вылӧ налы сетісны чышъян тыр ягӧд: нинӧм оз аддзы, нинӧм оз кыв радысла, сӧмын водзӧ мунӧ.
Ӧні найӧ мунісны тадзи: водзын Мезӧс, сы бӧрся кыссис сылӧн тшыг велӧдчысьыс, коді пыр виччысис, кор найӧ сувтасны шойччыштны да черешня сёйыштны.
Виччысис сійӧ, виччысис да друг: хоп!
Ёкмыльсьыс усис ӧти тусь.
Петыр копыртчис, лэптіс да бусӧсьсӧ и сёйис.
Хоп!
Уси нӧшта ӧти тусь.
Петыр бара копыртчис и сёйис сійӧс.
А Иисусыд пыр сувтлытӧг мунӧ да мунӧ водзӧ, а розьӧсь ёкмыльсьыс ӧти-ӧтиӧн усялӧны улис, мича тусьяс.
Кодыр усис медбӧръя черешня тусьыс, Петырыд пӧтӧма нин вӧлі.
Сэки Велӧдысь бергӧдчис да тадзи кутіс вӧйпӧдны ассьыс велӧдчысьсӧ:
— Ок, Петыр, Петыр!
Мӧдысь лэпты кӧть медся туйтӧм важ подков!
Тэ кӧ эськӧ сэки эн дышӧдчы, ӧні эськӧ тэныд эз ковмы 77-ысь копыртчывлыны 77 черешня тусьла!
19. Кытчӧ вошис балялӧн мускыс?
Ӧтчыд Иисус ветлӧдліс му кузя ӧтнас.
Коркӧ ӧтчыд шыӧдчис сы дінӧ ӧти шландайтысь зон:
— Дядьӧ!
Босьт менӧ кесйылӧсӧн, нэм чӧж тэ вылӧ понда уджавны.
— Ладнӧ, медым тэ ногӧн лоас, — шуис сылы Иисус, да водзӧ найӧ мӧдӧдчисны нин ӧтлаын.
Мунӧны найӧ луд вывті, Иисус и шуӧ кесйылӧсыслы:
— Зонмӧ!
Со эстӧн ыжъяс йирсьӧны, а меным сёйны нин окота.
Ыж видзысьыс кӧ узьӧ, тэ сійӧс эн садьмӧд, медым чӧскыда узьӧ.
Сьӧмным ӧд миян абу.
Ветлы сэтчӧ да кут ӧти мичаник баляӧс: ми сійӧс начкам да пражитам.
— Ой, ме, дядьӧ, ог мун!
Ме некор на нинӧм эг гусявлы, торъя нин ыжъясӧс.
— Ладнӧ, кесйылӧсӧй, ачым ветла да вая сійӧс, а тэ ветлы сиктӧ да кор йӧзыслысь нянь да сов.
— Ме, дядьӧ?!
Ог, ме ог мун!
И менам батьӧй эз вӧв ни гусясьысьӧн, ни корысьӧн!
И ме ог ло!
Но мый нӧ, Иисусыд ачыс муніс: кутіс госа баляӧс да вайис.
Шуӧ кесйылӧсыслы:
— Менам няньла да совла ветлігкості начкы тайӧ балясӧ, бипур мичаа песты, медым яйыс бура пражитчис.
Иисус муніс сиктӧ.
А кесйылӧсыс уджӧ кутчысис, пондіс балятӧ кульны.
Сэсся бипур пестіс.
Перйис балялысь муссӧ, пражитіс дай сёйис.
Кор Иисусыд бӧр воис няньӧн да солӧн, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да некытысь эз аддзы балялысь муссӧ.
— А кӧн нӧ балялӧн мускыс? — юалӧ Иисусыд кесйылӧсыслысь.
— Кутшӧм мус? — шензьӧ кесйылӧс. — Ме некор эг кывлы, медым балялӧн мус вӧлі.
— Кыдз нӧ!
Дерт, эм сылӧн мускыс, кыдзи быд пемӧслӧн.
Веськыда висьтав, мый пражитін сійӧс да сёйин.
— Ме?
Кыдз нӧ ме сійӧс верми сёйны, сійӧ кӧ збыльысь эз вӧв!
— Но виччысьлы!
Со туйӧд мунӧны кык морт, паськӧм сертиныс тыдалӧ, мый найӧ начкысьяс.
Найӧ и висьталасны, эм-ӧ балялӧн мускыс.
— Мый кӧсъясны, медым и висьталасны.
Батьӧй менам скӧт видзысьӧн жӧ вӧлі да, некор ме эг кывлы, мый балялӧн мус эм.
Буретш сійӧ кадӧ матыстчисны мунысьяс.
— Бур йӧз, сувтлӧй здук кежлӧ! — шыӧдчис на дінӧ Иисус. — Ті, видзӧда да, паськӧмныд серти начкысьяс.
Сідзкӧ, висьталӧй миянлы, эм-ӧ балялӧн мус.
— Да, ми начкысьяс, ми тӧдам, мый балялӧн эм мус, кыдз и мукӧд пемӧслӧн.
— Но, кесйылӧсӧй, кылін? — юаліс Иисус.
А кесйылӧс бара пыксьӧ, пыр ӧтитор дольӧ: балялӧн мускыс пӧ эз вӧв.
Ӧти кывйӧ сідз найӧ эз и воны дай разӧдчисны: начкысьяс асланыс туйӧд, а Иисус кесйылӧсыскӧд — ас туйӧд мӧдӧдчисны.
Коркӧ-некоркӧ кыліс Иисус, мый ӧти озыр мортлӧн ёна висьмӧма нылыс.
Найӧ и мунісны сэтчӧ.
Иисусыд шуис, мый сійӧ ӧти лунӧн бурдӧдас нывсӧ.
Сӧмын колӧ вӧчны сёйысь ичӧтик керка, пытшкас пач тэчны, медым ни ӧшинь, ни ӧдзӧс керкаас эз вӧв.
Пачас би колӧ пестыны, да сідз ломтыны, медым эськӧ ортсысяньыс вӧлі сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и керка пытшкас.
Кыдзи вӧчисны керкасӧ, пыр и пуктісны лабич вылӧ висьысь нывтӧ.
Иисус кыскис паськӧм увсьыс палаш да шуис:
— Но, кесйылӧсӧй, керав нылыслысь юрсӧ!
— Ме, дядьӧ, ог керав нывлысь юрсӧ, батьӧй менам эз вӧв морт вийысьӧн, ни ме ог ло!
— Ладнӧ, кесйылӧсӧй, керала ме юрсӧ ачым.
И ӧти ӧвтыштӧмӧн керыштіс нывлысь юрсӧ, а сэсся шыбитіс шойсӧ ломтысьысь пачӧ, и нылыд сотчис сэні пӧимӧдз.
Сэсся Иисусыд босьтіс пачсьыс неуна пӧимсӧ, торъя нин сійӧ пӧимсӧ, коді коли сьӧлӧмсьыс.
Буситыштіс ки пыдӧсас, неуна сьӧлалыштіс дай шуис:
— Чеччы да мун!
И нылыд ловзис, лоис сизим пӧв мичаджык вӧвлӧм сертиыс.
Тайӧс ставсӧ Иисусыдлӧн кесйылӧсыс аддзыліс.
Мӧвпалӧ сійӧ, мый ачыс ӧні вермӧ тадзтӧ вӧчны.
Сідзкӧ, сыысь тшӧтш вермас артмыны татшӧм жӧ бурдӧдысьӧн.
Сэсся и шуӧ Иисусыдлы:
— Дядьӧ, ог кут сэсся ме тэныд служитны: тэ менӧ то гусясьны велӧдан, то мортӧс вины.
Вай менсьым сьӧм пайӧс да муна ме ас туйӧд.
(Ме ӧд вунӧді висьтавны, дона лыддьысьысьӧй, мый Иисусыд босьтчис висьысь нывтӧ бурдӧдны куимсё форинтысь).
— Ладнӧ, сета ме тэныд сьӧм, — шуӧ сылы Иисусыд, — висьтасян кӧ, мый тэ сёйин балялысь муссӧ.
— Да, эг ме сёй, дядьӧ, муссӧ!
Эз вӧв мускыс баляыслӧн да!
Но Иисусыд век жӧ сетіс кесйылӧсыслы сылысь пайсӧ, да зонмыд муніс аслас туйӧд.
Кыліс ӧтчыд миян зонным, мый ӧти озыр мортлӧн ёна висьмӧма ӧтка нылыс.
Локтіс сэтчӧ зонмыд, висьтасис бурдӧдысьӧн, шуис, мый ӧдйӧ бурдӧдас нывсӧ, мый вермасны сылы эскыны.
Сэсся тшӧктіс, медым вӧчисны сёйысь ичӧтик керка, но медым ӧшиньтӧм да ӧдзӧстӧмӧс, кыдз сэктӧ сідз, медым ортсысяньыс вӧлі сэтшӧм жӧ жар, кыдзи и керка пытшкас.
Кодыр ставыс лои дась да зонмыд колис ӧтнас нылыдкӧд, сійӧ кыскис пась увсьыс палаш, ёсьтіс сійӧс дай вундіс нылыдлысь юрсӧ.
Сэсся койыштіс нывлысь шойсӧ ломтысьысь пачӧ.
Нылыд весь и сотчис.
А зонмыд сэсся босьтіс гормӧдчан да, кыдзи аддзыліс Иисусыдлысь, кыскис пачсьыс неуна пӧим.
Пуктіс тайӧ пӧимсӧ ки пыдӧсас.
Неуна сьӧлалыштіс дай шуис:
— Чеччы да мун!
Видзӧдӧ, видзӧдӧ сійӧ, а нылыд оз кыпӧдчы.
Бара пуктіс сійӧ пӧимтӧ ки пыдӧсас, но нылыд век на оз кыпӧдчы.
Коймӧдысь бара ставсӧ вӧчис зонмыд — а нылыд сідз эз и ловзьы.
Ёна и повзис миян бурдӧдысьыд!
Бара кураліс пачысь пӧим.
Пуктіс ки пыдӧсас, сьӧлалыштіс да шуис:
— Чеччы жӧ, урӧд, ӧд кутасны менӧ!
Чеччы, сё мокасьтӧй, ӧд ӧшӧдасны менӧ, он кӧ ловзьы!
Но нылыд сідз эз и ловзьы.
Вошис и пӧимыс.
А нылыдлӧн батьыс пондіс нин майшасьны: мый сы дыра вӧчӧ сэні бурдӧдысьыс?
Ыстіс месайыд ассьыс кесйылӧссӧ, но ичӧтик керкаас, бурдӧдысь кындзи, некод эз вӧв.
Висьталіс та йылысь кесйылӧс месайыслы, пырисны найӧ сёйысь вӧчӧм керкаад дай кутісны бурдӧдысьтӧ.
Кисӧ кӧрталісны.
Сэсся аддзисны палашсӧ, кодӧн нывлысь юрсӧ вундӧма.
Петкӧдісны найӧ мыжа морттӧ да ёрдӧ сетісны.
Ёрдыд шуис бурдӧдысьтӧ вины, релльӧ ӧшӧдны.
Вайӧдісны рель дінӧ да кӧсйисны нин ӧшӧдны.
Друг зонмыд корис нӧшта ӧтчыд, медбӧръяысь, видзӧдлыны гӧгӧр.
Сетісны сылы медбӧръя позянлун.
Видзӧдӧ-видзӧдӧ сійӧ гӧгӧр дай аддзӧ: Иисус сы дінӧ мышкӧн сулалӧ.
Мыжаыд горӧдіс:
— Пет, дядьӧ, да отсав меным, он кӧ ӧд, ӧшӧдасны менӧ пырысь-пыр!
Иисусыд корис, медым сетісны сылы позянлун матыстчыны мыжа дінӧ.
— Дядьӧ, ми ӧд тӧдам ӧта-мӧднымӧс: ме тэныд отсаси, тэнӧ видзи-дӧзьӧриті, а ӧні тэ менӧ мезды!
— Нолы, виччысьлы, — шуис Иисус, — тэнад сьыліад гез, сідз ӧд?
— Сідз, сідз, дядьӧ, ӧд ӧшӧдасны, он кӧ меным отсав.
— Виччысьлӧй, — шыӧдчис Иисус ёрд дінӧ, — мылыштӧй тайӧ мортсӧ.
Ме ловзьӧда нылӧс.
Но коді нӧ сёйис балялысь муссӧ?
— О, вердысьӧй дай енмӧй, да ӧд эз вӧв баляыслӧн мускыс!
— Ладнӧ инӧ, — шуис Иисус, — мунам мекӧд!
Пырисны найӧ сёйысь вӧчӧм ичӧтик керкаӧ.
Иисусыд пырысь-пыр сюйис кисӧ пачӧ, кыскис неуна пӧим, пуктіс ки пыдӧсас.
Сэсся сьӧлалыштіс да шуис:
— Чеччы да мун!
Сійӧ жӧ здукас бать-мам нимкодясьӧм вылӧ нывныс чепӧсйис, да ӧд на и сизим пӧв мичаджык вӧвлӧмсьыс дай дзоньвидза!
Лэдзисны миян бурдӧдысьяснымӧс, нӧшта на куимсё форинт мынтісны — ӧд стӧч та мында корліс медводдза бурдӧдысь ныв бурдӧдӧмысь.
Иисус матыстчис пызан дорӧ да мӧдіс юкны сьӧмсӧ куим пельӧ.
А вӧвлӧм кесйылӧсыс шензьӧмӧн видзӧдӧ-видзӧдӧ, сэсся кутчысьныс эз нин вермы дай юаліс:
— Мый тэ ӧні вӧчан, дядьӧ?!
Ми ӧд сӧмын кыкӧн!
Тэ юклан сьӧмнымӧс куим пельӧ, а он кык пельӧ!
Кодлы лоӧ коймӧд юкӧныс?
— Со тайӧ юкӧныс менам, нывсӧ ме бурдӧді да.
— А мӧдыс?
— А тайӧ тэныд юкӧн, тэ босьтчин бурдӧдны нывсӧ да.
— А коймӧдыс?
— Коймӧдыс... лоӧ сылы, коді сёйис балялысь муссӧ.
— Батьӧ! — горӧдіс пӧръясьысьыд. — Збыльысь, вердысьӧй дай енмӧй, тайӧ ме сёйи балялысь муссӧ, кор тэ ветлін сиктӧ няньла да совла.
— Со-о-о мый!
Тэ кӧ сёйин сійӧс, туйыд тэнад ӧні адӧ, адса биӧ.
И сійӧ жӧ здукас став йӧзыслӧн син водзас антусъяс ӧдйӧ кыскисны пӧръясьысьӧс адӧ.
20. Горш мортӧс накажитӧм
Иисус да вежа Петыр ветлӧдлісны му кузя.
Ӧтчыд веськалісны найӧ кутшӧмкӧ карӧ.
Кар дорын оліс ӧти зэв озыр морт.
Ветлысь-мунысьясыд сы дінӧ и шыӧдчисны войковтны.
А озыр мортыд лэдзчысис полысь улӧ:
— Ми эськӧ и лэдзим тіянӧс узьны, да полам: тані сэтшӧмторъяс вӧвлісны!..
Узьмӧдчывлісны миянын, а сэсся куштісны миянӧс.
Сэксянь и полам лэдзны войковтны.
Иисусыд и шуӧ:
— Гашкӧ, лэдзанныд жӧ миянӧс.
Оз кӧ позь керкааныд, лэдзӧй кӧть нин ӧшинь уланыд.
Сэні ми и узям.
Мӧвпалісны-мӧвпалісны гозъяыд дай воисны ӧти кывйӧ: ӧшинь улӧ локтысьясӧс ӧтилаын овмӧдны оз позь.
Эсійӧс, коді арлыдаджык, узьмӧдам пӧ горничаын, а мӧдсӧ водтӧдам пӧ аскӧд орччӧн — тадзи найӧ оз вермыны пышйыны.
Войнас месайыдлы оз узьсьы.
Матыстчис сійӧ горнича ӧдзӧс дінас, томан розьӧдыс видзӧдліс.
Аттӧ дивӧ!
Горничаас син ёрӧмӧдз югыд!
Дай мыйӧнкӧ бриньӧдчӧм кылӧ!
Тэрыба гӧтырсӧ садьмӧдіс:
— Кылан?
Эсійӧ пӧрысь локтысьыслӧн сьӧмыс — тшем!
Чеччы!
Вай виям сійӧс!
А гӧтырыс шуӧ:
— Вийтӧдзыс тэныд колӧ гу кодйыны.
Петіс надзӧникӧн месайыд да керка саяс пондіс гу кодйыны.
Сэтшӧмӧс кодйис, мый ачыс нин оз вӧлі тыдав.
Сӧмын виччысьтӧг муыд гу весьтад топӧдчис, да месайыд сэні и колис.
А гӧтырыс виччысьӧ верӧссӧ: пырысь-пыр верӧсыс локтас, медым озыр локтысьтӧ вины.
Асыв нин воис, а месайыс век на абу.
Асывнас локтысьясыд туйӧ мӧдӧдчисны, а во мысти найӧ бӧр воисны сійӧ жӧ карас.
Бара найӧ локтісны сійӧ жӧ керкаас, кӧні найӧ войколалісны.
И бара найӧ вӧзйысисны узьны.
Месаньыд эз нин пов, мый локтысьяс сылысь мыйкӧ гусяласны.
— Лэдза тіянӧс, лэдза узьны, — шуӧ нывбабаыд, — радпырысь кора!
Весиг и пажынӧн вердіс.
Сёйиганыс Иисусыд и юаліс, эм-ӧ сылӧн верӧсыс.
— Весиг ог и тӧд.
Иисусыд бара юалӧ, кыдз нӧ пӧ тэ он тӧд, эм-ӧ тэнад верӧсыд!
— Дзонь во нин коли, кыдз ӧти войӧ муніс да ӧнӧдз ог тӧд, кытчӧ сійӧ вошис.
Ог весиг тӧд, ловъя-ӧ сійӧ али кулӧма.
А Иисусыд пыр юасьӧ, мыйла муніс верӧсыс гортсьыс.
— Ӧксайӧй, тайӧс ме некодлы ог вермы висьтавны.
— Но ӧд меным тэ верман висьтавны.
— Ог, некодлы ог вермы!
— Сідз он и висьтав?
— Ог...
Но инӧ, сӧмын тэныд, ӧксайӧй, и висьтала.
Дзонь во нин колис, кыдзи миянӧ локтісны кык ветлысь-мунысь.
Ӧтиыслӧн вӧлі зэв уна сьӧм.
Верӧсӧй мӧвпыштіс: «Вай сійӧс виям, а сьӧмсӧ босьтам!»
Ме шуи верӧслы, медым медводз гу кодйис.
Сэксянь сійӧ и вошис.
Бара юасьӧ пӧрысь пӧльыд:
— А тэ кӧсъян эськӧ бара верӧстӧ аддзывны?
— Ой, дерт!
Сэтшӧм окота аддзывны донаӧс!
Ставсӧ эськӧ сеті сы вӧсна!
Иисусыд петіс керкасьыс, пӧльыштіс сэтчӧ, кӧні гуыс вӧлі.
Сӧмын пӧльыштіс, — муыс друг паськаліс да сэтысь месайыс петіс.
{Г. Х. Андерсен (комиӧдіс Kodko) @ Мойдъяс @ беллетристика @ Г. Х. Андерсен. Мойдъяс @ 1952 @}
СТОЙКӦЙ ИЧӦТИК ОЗЫСЬ САЛДАТ
Олісны ӧтчыд свет вылын кызь вит ичӧтик озысь салдат.
Ставныс найӧ вӧліны рӧднӧй вокъяс — мамнас налӧн вӧлі важ озысь пань.
На пиысь быдӧн кутіс пельпом вылас ружье, видзӧдіс веськыда водзӧ, и ставнысӧ пасьтӧдӧма вӧлі лӧзов-гӧрд мундирӧн!
Медводдза кывъяс, кодӧс найӧ кылісны, кор восьтісны налысь керка-кӧрӧбкасӧ, вӧлі: «Ах, озысь салдатъяс!»
Тадз горӧдіс кекеначасигтыр ичӧтик детинка, кодлы козьналісны озысь салдатъяссӧ чужан лун вылас.
И сійӧ пыр жӧ кутіс сувтӧдлыны найӧс пызан вылӧ.
Став ичӧтик салдатъясыс вӧліны дзик ӧткодьӧсь, ӧти кындзи, коді вӧлі ӧти кока.
Сійӧс кисьтісны медбӧрын, и мӧд кок вылас озысьыс эз тырмы, но сійӧ сэтшӧм жӧ зумыда сулаліс ӧти кок йылас, кыдзи и мукӧдъясыс кык кок йылын; и сійӧ-тӧ буретш и лоис ставсьыс медся вӧвлытӧмӧн.
Пызан вылас, кытчӧ детинка сувтӧдаліс ичӧтик салдатъясӧс, вӧліны быдсяма пӧлӧс чачаяс, но медъёна шыбитчис синмӧ картонысь вӧчӧм мича замок.
Ичӧтик ӧшиньяс пырыс позьӧ вӧлі видзӧдлывлыны пытшкас; замок водзвылас, ичӧтик зеркалӧ гӧгӧр, коді вӧлі ты пыдди, быдмисны ичӧтик пуяс, а ты вылас плавайтісны да любуйтчисны асӧн зеркалӧ пырыс воскысь вӧчӧм юсьяс.
Ставыс вӧлі зэв лӧсьыд, но медлӧсьыдыс вӧлі ичӧтик ныв, коді сулаліс замоклӧн ӧдзӧс порог вылын.
Сійӧс вӧчӧма вӧлі картонысь жӧ да сы вылын вӧлі зэв вӧсньыдик батистӧвӧй юбка, пельпом вомӧн сылӧн муніс шарф сяма векньыдик кельыдлӧз лента, а морӧс вылас югъяліс ныв чужӧм ыджда брошка.
Ныв сулаліс ӧти кок вылын, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, — сійӧ вӧлі йӧктысьӧн, — а мӧд коксӧ лэптӧма сэтшӧм вылӧ, мый ичӧтик озысь салдат эз вермы аддзыны сійӧс да думыштіс, мый нылыс, сы кодь жӧ, ӧти кока.
«Со эськӧ меным татшӧм гӧтырсӧ! — думыштіс сійӧ. — Но сӧмын, пӧжалуй, вывті важнӧй, олӧ замокын, а менам эм сӧмын кӧрӧбка, да и то сэні ми кызь витӧн, сылы сэні абу места.
Но тӧдмасьны, век жӧ, оз мешайт!»
И сійӧ став тушанас нюжӧдчис пызан вылын табак доз сайӧ чачаяс пӧвстӧ; тасянь сійӧ вермис видзӧдны ичӧтик мича йӧктысь ныв вылӧ, коді век на сулаліс ӧти кок йылас.
Рытнас став мукӧд ичӧтик салдатъяссӧ водтӧдісны бӧр кӧрӧбкаӧ, и йӧзыс керкаас водісны узьны.
Ӧні чачаяс асьныс кутісны ворсны гӧстиысь, тышысь да балысь.
Ичӧтик озысь салдатъяс кутісны таркӧдны кӧрӧб стенъясас — налы окота вӧлі тшӧтш ворсны, но найӧ эз вермыны лэптыштны кӧрӧбка вевтсӧ.
Щелкунчик бергаліс, а грифель кутіс йӧктіс дӧска вылын; лыбис сэтшӧм шум, мый садьмис канарейка да тшӧтш пондіс сёрнитны да ещӧ кывбуръясӧн на.
Сӧмын ичӧтик озысь салдат да йӧктысь ныв эз вӧрзьывны места вывсьыс; нывкаыс век на сулаліс кок чунь йылас да нюжӧдіс водзӧ кыкнан кисӧ; ичӧтик озысь салдат сідзжӧ зумыда сулаліс ружье улас да эз вештыв ныв вылысь синъяссӧ.
Трачмуні дас кык час.
Щелк! — воссис табак доз.
Сэні эз вӧв табакыс, а пукаліс ичӧтик сьӧд бука, — табак дозйыстӧ вӧлі фокуса.
— Ичӧтик озысь салдат! — шуис бука. — Дугды сідз дзоргыны синъяснад.
Ичӧтик озысь салдат быттьӧ эз и кывлы.
— Чӧвлы жӧ! — шуис бука.
Асывнас чеччисны челядь и сувтӧдісны ичӧтик озысь салдатӧс ӧшинь вылӧ.
И вот — гашкӧ, бука вӧсна тайӧ лои либӧ сквӧзняк вӧсна — ӧшиньыс друг воссис, и ичӧтик озысь салдат увлань юрӧн уси коймӧд судтасянь - сӧмын пеляс шутьляліс!
Минута - и сійӧ сулаліс нин мӧстӧвӧйын увлань юрӧн: каскаа юрыс да ружьеыс сибдісны мостӧвӧй изъяс костӧ.
Служанка да ичӧтик детинка сэки пыр жӧ уськӧдчисны корсьны, но мыйта эз зільны, аддзыны ичӧтик салдатӧс эз вермыны; муртса эз тальыштны сійӧс кокнаныс, но эз казявлыны сійӧс.
Горӧдіс кӧ эськӧ ичӧтик салдат: «Ме тані», найӧ, дерт, аддзисны эськӧ сійӧс, но сійӧ лыддис, мый ывлаын горзыны абу лӧсьыд; сійӧ ӧд новліс мундира.
Друг кутіс зэрны, пыр ёнджыка, ёнджыка и, медбӧрын, мӧдіс кисьтны ведраысь моз.
Кор зэрыс кобис, воисны кык детинка.
— Видзӧдлы, — шуис ӧти детинкаыс, — со куйлӧ ичӧтик озысь салдат.
Мӧдӧдам вай сійӧс плавайтны.
И найӧ вӧчисны газетаысь пыж, сувтӧдісны сэтчӧ ичӧтик озысь салдатӧс да лэдзисны пыжсӧ канаваӧ.
Асьныс котӧртісны берег пӧлӧныс да кеӧначасисны.
Но и гыяс вӧліны канаваын!
Пыжсӧ сідзи и нуис, дерт, татшӧм зэр бӧрад.
Пыжсӧ шыблаліс да бергӧдліс став сторонаӧ, та вӧсна ичӧтик озысь салдат быдсӧн дрӧгмунлывліс, но сійӧ сулаліс зумыда: ружьеыс пельпом вылас, юрсӧ веськыда, морӧссӧ водзӧ!
Пыжсӧ кутіс нуны кузь пос увті, лои сэтшӧм пемыд, быттьӧ салдат бара весткаліс  кӧрӧбкаӧн.
«Кытчӧ менӧ нуӧ? — думайтіс сійӧ. — Да, тайӧ ставторъясыслёк букалӧнс!
Вот эськӧ мекӧд кӧ тані пукаліс ичӧтик йӧктысь ныв, сэки эськӧ мед кӧть кык мында пемыдджык вӧлі».
Тайӧ здукас пос увсьыс мыччысис ыджыд крыса.
— Паспортыд эм? — юаліс сійӧ. — Вай паспорттӧ!
Но ичӧтик озысь салдат чӧв оліс да ещӧ ёнджыка топӧдіс ас бердас ружьесӧ.
Пыж кывтіс водзӧ, и крыса сы бӧрся.
Ок, кутшӧма сійӧ пиньсӧ йирис да горзіс паныдасьысь чагъяслы да идзасторъяслы:
— Кутӧй, кутӧй сійӧс!
Сійӧ эз мынты пошлина, эз петкӧдлы паспортсӧ!
А визулыс нуис пыжсӧ век ӧдйӧджык да ӧдйӧджык, ичӧтик озысь салдатлы кутіс нин тыдыштны югыдыс, но такӧд тшӧтш сійӧ кыліс сэтшӧм страшнӧй шум, кодысь повзис эськӧ кӧть кутшӧм збой салдат.
Думыштны сӧмын: сэні, кӧні вӧлі помасьӧ поскыс, канаваыс бузгӧмӧн усис ыджыд каналӧ!
Ичӧтик озысь салдатлы тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ страшнӧ, кыдзи миянлы мунны пыжӧн  ыджыд водопадлань.
Каналыс вӧлі зэв нин матын и сувтнысӧ вӧлі оз позь.
Салдата пыжыс тюрис улӧ; коньӧр куччысис воддза моз веськыда и весиг синнас эз лапнит.
Пыжыс кутіс бергавны...
Ӧти, кык - доръясӧдзыс тыри ваӧн да кутіс вӧйны.
Ваыс воис нин ичӧтик озысь салдатлы голяӧдзыс, водзӧ вылӧджык... ваыс юр вывтіыс нин тупкис сійӧс.
Тані сійӧ думыштіс мича аслас красавица йылысь: сылы некор нин сэсся не аддзывны сійӧс.
Бумага пыжыс потіс, и ичӧтик салдат муртса нин эз вӧй пыдӧсас, но сійӧ жӧ минутаас ньылыштіс сійӧс чери.
Кутшӧм пемыд!
Тані вӧлі пос улын дорысь лёкджык да ещӧ и сэтшӧм дзескыд!
Но ичӧтик озысь салдат век крепитчис, став тушанас нюжӧдчӧмӧн, куйліс ружьесӧ ас бердас топӧдӧмӧн.
Чери шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, быдногӧн пессис; и друг кынмис, быттьӧ чардби сыӧ кучкис.
Югнитіс би, и кодкӧ горӧдіс: «Ичӧтик озысь салдат!»
Делӧыс сыын, мый черисӧ кыйисны, нуисны рынок вылӧ, сэсся сійӧ веськаліс кухняӧ, кӧні кухарка вундіс сылысь рушкусӧ ыджыд пуртӧн.
Кухарка босьтіс ичӧтик салдатӧс кык чуньнас коскӧдыс да пыртіс комнатаӧ, кытчӧ чукӧртчисны став олысьыс керкасьыс видзӧдлыны тешкодь путешественник вылӧ.
Но ичӧтик озысь салдат эз понды ошйысьны.
Сійӧс сувтӧдісны пызан вылӧ, и вот — мыйыс сӧмын оз овлы свет вылын! — ичӧтик салдат бӧр лои буретш сійӧ комнатаас, аддзис сійӧ жӧ челядьсӧ , сійӧ жӧ чачаяссӧ да чудеснӧй замок мича йӧктысь нывкаӧн.
Сійӧ пыр сідз жӧ веськыда сулаліс ӧти кок йылас мӧд коксӧ вылӧ воздухас лэптӧмӧн.
Со кутшӧм зумыдлун!
Тайӧ вӧрзьӧдіс ичӧтик озысь салдатсӧ и сійӧ тӧкӧтьӧ эз бӧрддзы озысьӧн, но тайӧ эськӧ эз вӧв лӧсьыд, и сійӧ кутчысис.
Сійӧ видзӧдліс йӧктысь ныв вылӧ, йӧктысь нылыс сы вылӧ, но некоднаныс нинӧм эз шуны.
Друг ӧти ичӧтик детинка кватитіс ичӧтик салдатӧс да дзик прӧстаысь шыбитіс сійӧс ломтысян пачӧ.
Буракӧ, бука велӧдӧма сійӧс тадзсӧ вӧчны.
Ичӧтик салдат сулаліс югыд биын, и сылы вӧлі вывті жар, бисяньыс-ӧ, радейтӧмла-ӧ, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Краскаыс сы вылысь дзикӧдз вушйис; код тӧдас мыйысь — туйысь ли шогысь?
Сійӧ видзӧдіс ичӧтик нывка вылӧ, ичӧтик ныв сы вылӧ, и ичӧтик салдат чувствуйтіс, мый сылӧ, но век кутчысис зумыда пельпом вылас ружьесӧ кутігтыр.
Друг комната ӧдзӧсыс гурйыв воссис, сквозняк нӧбӧдіс-нуис йӧктысь нылӧс, и сійӧ гӧн моз лэбзис пачӧ, веськыда ичӧтик озысь салдат дінӧ, ыпнитіс югыд биӧн — и пом.
А ичӧтик озысь салдат сылі ёкмыльторйӧдз.
Аскинас пӧим босьтігӧн служанкалы сюри пачысь ичӧтик озысь сьӧлӧм - ставыс, мый коли салдатысь; йӧктысь нылысь жӧ кольӧма сӧмын брошкаыс, да и сійӧ сьӧдасьӧма шом кодьӧдз.
ПРИНЦЕССА АНЬКЫТШ ВЫЛЫН
Оліс-выліс принц, сійӧ кӧсйис босьтны гӧтыр вылӧ непременнӧ принцессаӧс, сӧмын настоящӧйӧс.
Сійӧ кытшовтіс став светсӧ, но сэтшӧмыс мыйлакӧ эз сюр.
Принцессаыд эськӧ уна, но вӧліны-ӧ найӧ збыльвывсаясӧн, сійӧ некыдз эз вермы тӧдмавны.
Сідз и воис сійӧ бӧр гортас нинӧмтӧг да шогсьыны пондіс: зэв нин окота вӧлі гӧтрасьны сылы настоящӧй принцесса вылӧ.
Ӧтчыд рытын кыпӧдчис ыджыд бушков: чардаліс, гымаліс, а зэрыс киссис ведраысь моз!
Друг карса воротаӧ пондісны йиркӧдчыны, и пӧрысь король петіс восьтыны воротасӧ.
Ворота дорын сулаліс принцесса.
Енмӧй видз, мый вылӧ сійӧ вӧлі мунӧ!
Ваыс шорӧн лэччис юрсисьыс да платтьӧсьыс веськыда туфли вылас да петіс коклябӧрысь, и век жӧ висьтасис, мый сійӧ настоящӧй принцессаыс.
«Но, тайӧс ми тӧдмалам!» — мӧвпыштіс пӧрысь королева, но некодлы ни ӧти кыв эз шу.
Муніс узьлан комнатаӧ, шыблаліс крӧвать вылысь став тюфякъяссӧ и пӧдушкаяссӧ да куш пӧвъяс вылас пуктіс анькытш тусь, а вылас нӧшта кызь гӧн перинаӧн.
Тайӧ вольпась вылас и водтӧдісны принцессаӧс вой кежлас.
Асывнас юалісны сылысь, бура-ӧ сійӧ узис.
— Ок, зэв омӧля! — шуис принцесса. — Ме войбыд эг вермы синмӧс куньлыны.
Енмыс тӧдӧ, кутшӧм менам перинаыс вӧлі!
Ме куйлі мыйкӧ чорыд вылын, и ӧні став яйӧй менам лӧз серӧсь.
Сэки ставныс аддзисны, мый сійӧ и збыльысь настоящӧй принцесса.
Ӧд сійӧ кыліс ичӧтик анькытш тусь кызь тюфяк да кызь перина пыр - сӧмын настоящӧй принцесса вермис лоны татшӧм нежнӧйӧн.
И принц гӧтрасис сы вылӧ.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый босьтӧ ас сайӧ збыльвывса принцессасӧ!
А анькытшсӧ мӧдӧдісны кунсткамераӧ; сэні сійӧ и куйлӧ, эз кӧ кодкӧ босьт сійӧс.
ШТОПАЙТЧАН ЕМ
Оліс-выліс штопайтчан ем.
Сійӧ зэв вылӧ лэптывліс ассьыс ёсь нырсӧ, быттьӧкӧ збыльысьсӧ вӧлі вӧсньыдик вурсян ем.
— Осторожнӧйджыка! - шуис сійӧ чуньяслы, кодъяс перйисны сійӧс кӧрӧбкаысь. — Эн уськӧдӧй менӧ!
Уся кӧ ме, дерт, воша.
Ме вывті вӧсни.
— Быттьӧ и сідз! — вочавидзисны чуньяс да крепыда кутісны штопайтчан емӧс.
— Вот аддзанныд, — шуис штопайтчан ем, - ме ог ӧтнамӧн ветлӧдлы.
Ме бӧрся дзонь свита кыссьӧ! — И кыскис сійӧ ас бӧрсяыс кузь сунис, но сӧмын гӧрӧдтӧмӧс.
Чуньяс емсӧ сутшкисны кухарка важ башмакӧ.
Сэні сӧмын на потӧма кучикыс, и колӧ вӧлі дӧмны розьсӧ.
— Фу, кутшӧм няйт удж! - шуис штопайтчан ем. - Ме тайӧс ог терпит.
Ме чега!
И чегис.
— Но вот! — бӧрддзис ем. — Ме жӧ шулі, мый ме вывті вӧсни.
«Ӧні сійӧ нинӧм вылӧ оз шогмы» — мӧвпыштісны чуньяс да кӧсйисны нин шыбитны емсӧ.
Но чегӧм пом пыддиыс емлы кухарка вӧчис сургучысь юр да емсӧ сутшкис сьылі вылын новлан чышъянӧ.
— Вот ӧні ме брошка! — шуис штопайтчан ем. — Ме пыр тӧді, мый босьта бур места: кодлӧн эм тӧлк, сійӧ оз вош.
И сійӧ кутіс серавны ас кежас, — некод ӧд на эз кывлы, медым штопайтчан емъяс гораа сералісны.
Чышъянын пукалігӧн сійӧ любӧпырысь видзӧдіс гӧгӧр, быттьӧкӧ каретаын муніс.
— Позьӧ юавны, ті зарниысь? — шыасис ем аслас соседка-булавка дорӧ. — Ті зэв шаньӧсь, и тіян асланыд собственнӧй юр.
Сӧмын жаль, мый сійӧ вывті ичӧт.
Лоӧ, менам мусаӧй, тэныд быдтыштны сійӧс, оз ӧд быдӧнлы сюр настоящӧй сургучнӧй юрыд.
Штопайтчан ем сэтшӧм тшапа веськӧдчис, мый лэбис чышъянсьыс да уси веськыда канаваӧ, кытчӧ кухарка сійӧ кадас кисьтӧ вӧлі помӧй.
— Но мый нӧ, ме абу прӧтив плавайтны мунӧмысь! — шуис штопайтчан ем. - Сӧмын эськӧ мед ог вӧй.
И сэк жӧ сійӧ вӧйи канава пыдӧсас.
— Ок, ме вывті вӧсни, ме эг чужлы овны тайӧ мирын! — уличвывса канаваын куйлігӧн ышловзис сійӧ. — Но оз ков усьны ловнас, ме ӧд тӧда аслым дон.
И веськӧдчис сійӧ, кыдзи сӧмын вермис.
Сылы ставыс вӧлі веськодь.
Сы весьтті кывтіс быдторйыс — чагъяс, идзасторъяс, важ газета торъяс...
— Мыйта найӧ тані! — сёрнитіс штопайтчан ем. — И кӧть мед на пиысь кодкӧ ӧти дӧгадайтчис, коді куйлӧ тані, ва пыдӧсас.
А ӧд тані куйла ме, настоящӧй брошка...
Со кывтӧ чаг.
Но мый нӧ, кывт, кывт!..
Чагйӧн тэ вӧлін, чагйӧн и колян.
А вот идзастор кывтӧ...
Ок, кыдзи бергалӧ!
Ныртӧ эн лэптав, гӧлубушка!
Видзчысь, зурасян изйӧ.
А со газета тор.
И гӧгӧрвоны нин оз позь, мый сы вылӧ печатайтлӧма, а сійӧ, видзӧд, кыдзи важничайтӧ...
Ӧтнамӧн ме куйла шытӧг, чӧла.
Ме тӧда аслым дон, и тайӧс менсьым некод оз мырддьы.
Друг сы дорын мыйкӧ дзирдыштіс.
«Брильянт!» — мӧвпыштіс штопайтчан ем.
А тайӧ вӧлі прӧстӧй сулея тор, но шонді водзын сійӧ ёна югъяліс.
И штопайтчан ем сыкӧд заводитіс сёрнитны.
— Ме брошка! — шуис сійӧ. — А ті, тыдалӧ, брильянт?
— Да, мыйкӧ сы модаа, — вочавидзис сулея тор.
И найӧ пондісны сёрнитны.
Кыкнанныс на пиысь лыддисны асьнысӧ донаторйӧн да радуйтчисны, мый аддзисны ӧта-мӧдлы достойнӧй вомъёртӧс.
Штопайтчан ем шуис:
— Ме олі ӧти ныв ордын кӧрӧбкаын.
Нылыс сійӧ вӧлі кухарка.
Сылӧн быд киын вӧлі вит чунь, и ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны, мыйӧдз воліс налӧн шваньялӧмыс.
А ӧд став уджыс тайӧ чуньясыслӧн вӧлі — кыскывны менӧ кӧрӧбкаысь да бӧр пуктыны.
— Мыйӧн нӧ тайӧ чуньясыс ышнясисны?
Асланыс дзирдалӧмӧн? — юаліс сулея тор.
— Дзирдалӧмӧн? — выльысь юаліс ем. — Эз, некутшӧм дзирдалӧм налӧн эз вӧв, сы пыдди шваньялӧмыс мыйтӧм колӧ.
Найӧ вӧліны вит рӧднӧй вок.
Налӧн тушаясыс разнӧйӧсь, но сулалісны век ӧтлаын — шеренгаӧн.
Сӧмын на пиысь дорсаыс, Толстяк нима, чурвидзис бокын.
Копрасигас сійӧ кусыньтчылӧ сӧмын джынвыйӧ, а оз куим кусыньӧн, кыдзи мукӧд вокъясыс.
Но сійӧ ошйысьліс, мый сійӧс кӧ керыштасны, то мортыс оз кут туйны военнӧй служба вылӧ.
Мӧд чуньыс шусис Лакомкаӧн.
Кытчӧ сӧмын сійӧ эз сюйлы ассьыс нырсӧ — и юмолӧ и шомаӧ, и небесаас и муӧ.
А кор кухарка гижис, сійӧ топӧдіс перӧ.
Коймӧд воксӧ шуисны Кузьӧн.
Сійӧ став вылас видзӧдіс вылысянь.
Нёльӧдыс, Златоперст нима, коскас новліс зарни чунькытш.
Но, а медічӧтсӧ шуисны Петрушка-Бездельникӧн.
Сійӧ пӧшти нинӧм эз вӧч и тайӧн зэв ёна гордитчис.
Вот шваньялісны найӧ, шваньялісны, а ӧд на вӧсна жӧ веськалі ме татчӧ канаваас.
— Но сы пыдди ми тэкӧд куйлам да дзирдалам, — шуис сулея тор.
Но тайӧ минутаас кодкӧ кисьтіс канаваӧ ведра ва.
Ваыс кайис канава дорышӧдзыс да и нуис аскӧдыс сулея торсӧ.
— Ок, сійӧ муніс ме дінысь! — ышловзис штопайтчан ем. — А ме коли ӧтнамӧн.
Тӧдӧмысь, ме вывті вӧсни, вывті ёсь.
Но ме гордитча тайӧн.
И куйліс сійӧ канава пыдӧсын, струна моз веськӧдчӧмӧн, да мӧвпаліс век ӧтитор йылысь — ас йывсьыс:
«Ме тӧдӧмысь чужлі шонді югӧрысь, сэтшӧм ме вӧсни.
Прӧста ӧд меным оз кажитчы, мый шонді корсьӧ менӧ ӧні тайӧ гудыр васьыс.
Ок, менам коньӧр батьӧй некыдз оз вермы менӧ корсьны!
Мыйла ме чеги?
Ме кӧ эг вошты ассьым синмӧс, ме эськӧ бӧрддзи ӧні, сэтшӧма ме жалита ачымӧс.
Но эг, ме эськӧ тайӧс эг вӧч.
Тайӧ абу лӧсьыд».
Ӧтчыд канава дінӧ котӧрӧн локтісны детинкаяс да пондісны корсьны няйтысь важ кӧрттувъяс да ыргӧн шыбласъяс.
Регыд найӧ юрсяньыс кок улӧдзыс няйтӧссисны, но тайӧ налы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
— Ой! — горӧдіс друг ӧти детинкаыс.
Сійӧ сутшкысис штопайтчан емӧ. — Видзӧдлы, кутшӧм штука сюри!
— Ме абу штука, а барышня! — шыасис штопайтчан ем, но некод эз кыв сылысь чипӧстӧмсӧ.
Важ штопайтчан емӧс сьӧкыд вӧлі и тӧдны.
Сургуч юрыс вӧлі усьӧма, да дзоньнас емыс сьӧдӧдӧма.
А сы вӧсна мый сьӧд платьеӧн ставыс кажитчӧны вӧсньыдджыкӧн да стройнӧйджыкӧн, то и ем кажитчис аслыс ӧні нӧшта ёнджыка воддза дорсьыс.
— Со кывтӧ кольк кыш! — горӧдісны детинкаяс.
Найӧ босьтісны кольк кышсӧ, сутшкисны сэтчӧ штопайтчан емӧс да шыбитісны ва гуранӧ.
«Еджыд рӧм мунӧ сьӧд дінӧ, — мӧвпыштіс штопайтчан ем. — Ӧні ме тыдавныджык кута, и ставныс пондасны меӧн любуйтчыны.
Сӧмын эськӧ меным оз ков висьмыны морскӧй висьӧмӧн.
Ме ог вермы терпитны сійӧс.
Ме ӧд сэтшӧм нежнӧй».
Но ем эз висьмы.
«Тыдалӧ, морскӧй висьӧмыд менӧ оз босьт, — думыштіс сійӧ. — Зэв бур, кор тэнад стальнӧй кынӧм пытшкӧс, такӧд тшӧтш некор не вунӧдны, мый прӧстӧй смертнӧйясысь сулала вылынджык.
Вот ӧні ме дзикӧдз вои ас садьӧ.
Нежнӧй созданиеясыд, вӧлӧмкӧ, чорыда вермӧны водзсасьны невзгодаяслы паныд».
— Крак! — шуис кольк кыш.
Сы вывті муніс груз тыра телега.
— Ой, кутшӧм сьӧкыд! — горӧдіс штопайтчан ем. — Ӧні нин ме дзик висьма.
Ме ог выдержит!
Ог выдержит!
Но сійӧ выдержитіс.
Груз тыра телега важӧн нин саяліс, а штопайтчан ем коли куйлыны улича вылын, кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Но и мед, колӧкӧ, куйлӧ.
МИСЬТӦМ УТКАПИ
Лӧсьыд вӧлі кар сайын!
Сулаліс гожӧм.
Муяс вылын зарниасис нин сю, вежӧдіс зӧр, турун вӧлі чӧвтӧма зорӧдъясӧ.
Веж видз вывті тапикасис кузь кока аист да больгис египет ног, — тайӧ кывнас сёрнитны сійӧ велӧдчис аслас мамыслысь.
Муяс да видзьяс сайын пемдіс ыджыд вӧр, а вӧръясас дзебсисны джуджыд лӧз тыяс.
Да, лӧсьыд вӧлі кар сайын!
Шонді югдӧдіс важ усадьбасӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма ва тыра джуджыд канаваясӧн.
Став муыс - ӧграда дінсяньыс ва дінӧдзыс - эжмӧдчис лапкоръясӧн, да сэтшӧм гырысьӧн, мый медгырысь коръяс улас посньыдик челядь вермисны сулавны сувтсӧн.
Лапкоръяс чащаын вӧлі сэтшӧм жӧ чӧв-лӧнь, кыдзи сьӧд вӧр шӧрын, и вот сэнітӧ и пукаліс колькъяс вылас утка.
Сійӧ пукаліс нин дыр, и сыысь сійӧ ёнакодь дӧзмис.
Да и гежӧда видлывлісны сійӧс — мукӧд уткаяслы ёнджыка кажитчис канаваясын уявны лапкоръяс улын пукалӧм да сыкӧд крякайтӧм дорысь.
Медбӧрын кольк кышъяс потласисны.
— Пип, пип! — шуисны найӧ.
Быд кольк виж ловзис, да мыччысисны юръяс.
– Кряк, кряк! — вочавидзис утка. - Тэрмасьыштӧй.
Уткапиян муртса кавшасисны кыш пиысь да гӧгӧр кутісны видзӧдавны, видзӧдалісны лапкоръяслысь турунвиж коръяссӧ.
Мамыс налы эз мешайт, — турунвиж рӧм полезнӧй синъяслы.
Ок, кутшӧм ыджыд мирыс! - шуисны уткапиян.
Дерт жӧ!
Ӧні налы кыш пиын куйлӧм дорысь вӧлі вӧляаджык.
— Он-ӧ думайтӧй ті, мый тані и став мирыс? — шуис мамыс. — Ок, сійӧ кутшӧм ещӧ ыджыд!
Сійӧ кыссьӧ ылӧ-ылӧ, сэтчӧ, сад сайӧдз, му сайӧ...
Но, збыль кӧ шуны, сэні ме чужӧмсяньыс эг вӧвлы!..
Но мый, ставныд-ӧ петінныд? — И сійӧ сувтіс кок вылас. — Ок, абу, абу ставныд!
Медыджыд колькйыс век на дзонь!
Да кор нӧ талы воас помыс!
Ме регыд пета терпенньӧысь.
И сійӧ бара пуксис.
— Но кыдзи делӧясыд? — юаліс пӧрысь утка, коді локтіс сійӧс видлыны.
— Да вот, ӧти кольк некыдзи оз пӧжсьы, — шуис том утка. — Пукала, пукала, а сійӧ век на оз пот.
Но зато видзӧдлы посни уткаяс вылас, кодъяс петісны нин!
Прӧстӧ прелесть!
Ставныс, дзик ӧти — батьыс кодьӧсь.
А сійӧ, некытчӧ шогмытӧмыд, весиг ни ӧтчыдысь эз волы видлыны менӧ!
— А ноко, петкӧдлы меным сійӧ кольксӧ, коді оз пот, — шуис пӧрысь утка. — Абу-ӧ сійӧ индюшкалӧн колькйыс!
Вот менӧ коркӧ дзик жӧ тадз пӧръявлісны.
И ноксьӧмыс мыйтӧм менам вӧлі индюшкапиянъяснас.
Тэ он вермы эскыны: найӧ сэтчӧдз полӧны ваысь, мый найӧс он вермы кыскыны канаваӧ.
Ме нин чушки, крякайті, и прӧста йӧткалі найӧс ваас — оз мунны, да и пом!
Вайлы ме ещӧ видзӧдла!
Но, сідз и эм!
Индюшка кольк!
Шыбит вай сійӧс да мун, велӧд ассьыд пиянтӧ плавайтны!
— Ог, ме пукалышта нин, — шуис том утка. — Ме сы мында терпиті, мый ещӧ на позьӧ терпитыштны.
— Но, и пукав! — шуис пӧрысь утка да муніс.
Медбӧрын поті и ыджыд кольк.
— Пип!
Пип! — кыліс чипӧстӧм да уси кольк пытшкысь.
Но кутшӧм сійӧ вӧлі ыджыд да мисьтӧм!
Утка видзӧдліс сы вылӧ став боксянь да шеныштіс бордъяснас.
— Мисьтӧм урӧд! — шуис сійӧ. — Ньӧти абу мукӧдъясыс кодь!
Абу-ӧ збыльысь тайӧ индюкпи?
Но, да ваас сійӧ менам пыралас на, мед кӧть меным сійӧс лоӧ и вынӧн йӧткыштны сэтчӧ!
Мӧд луннас поводдяыс лои зэв мича, шонді сявкйис-койис югӧръяссӧ и турунвиж лапкоръяс вылӧ.
Аслас став семьяӧн утка мӧдӧдчис канава дінӧ.
Буз! — и сійӧ лои ваын.
– Кряк-кряк!
Ме бӧрся!
Ӧдйӧ! — чукӧстіс сійӧ, и уткапиян ӧта-мӧд бӧрсяныс сідзжӧ бузнитчисны ваӧ.
Первойсӧ ваыс найӧс вевттис юр вывтіыс, но найӧ пыр жӧ мыччысисны да зэв бура пондісны вартчыны водзӧ.
Налӧн лапаясыс сідзи и мӧдісны уджавны, сідзи и мӧдісны уджавны.
Весиг мисьтӧм, руд уткапиыс эз кольччы мукӧдъяссьыс.
— Кутшӧм нӧ тайӧ индюкпи? — шуис утка. — Со кутшӧм мичаа лапаяснас сынӧ!
И кутшӧм веськыда кутсьӧ!
Абу, тайӧ менам аслам пи.
Да сійӧ ньӧти абу и мисьтӧм, видзӧдлыны кӧ сы вылӧ бурджыка.
Но, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык ме бӧрся!
Ме тіянӧс нуӧда ӧні обществоӧ, — ми мунам птичӧй дворӧ.
Сӧмын ме дінынджык век лоӧй, медым некод эз тальччы тіян вылӧ, да видзчысьӧй каньясысь!
Регыд воисны и птичӧй дворӧ.
А кутшӧм шум сэні вӧлі!
Кык утка семья косясисны ӧти чери юр вӧсна.
А бӧрынас тайӧ чери юрыс сюри каньлы.
— Тадзи век овлывлӧ свет вылын! — шуис утка да кывнас нюлыштіс нырсӧ — сійӧ и ачыс эськӧ эз ӧткажитчы чери юр видлӧмысь. - Но, но, восьлалӧй зільджыка! — шуис сійӧ,  уткапиян дорӧ бергӧдчиг. — Крякнитӧй да копыртчылӧй эсійӧ пӧрысь уткаыслы!
Сійӧ тані ставсьыс медся знатнӧй.
Сійӧ испанскӧй пӧрӧдаысь да сійӧн татшӧм госа.
Аддзанныд, сылӧн лапа вылас гӧрд лӧскуттор?
Кутшӧм мича!
Тайӧ медся ыджыд отличие, кутшӧм сӧмын вермас лоны уткалӧн.
Тайӧ лоӧ, мый сійӧс оз кӧсйыны воштыны — тайӧ лӧскуттор сертиыс сразу жӧ сійӧс тӧдасны и йӧз и животнӧйяс.
Но, ӧдйӧ!
Да энӧ лапаястӧ ӧтлаалӧ!
Бура воспитайтӧм уткапилы лапаяссӧ колӧ ортсылань бергӧдӧмӧн кутны.
Вот тадзи!
Видзӧдӧй.
Ӧні копыртлӧй юрнытӧ да шуӧй: «Кряк!»
Найӧ сідзи и вӧчисны.
Но мукӧд уткаясыс видзӧдлісны на вылӧ да гораа пондісны сёрнитны:
— Но вот, ещӧ дзонь арава!
Быттьӧкӧ натӧг ми этшаӧн вӧлім!
А ӧтиыс кутшӧм мисьтӧм!
Сійӧс ми некыдз нин терпитны ог кутӧй!
И сэки жӧ ӧти утка локтіс сы дінӧ да нырнас кокыштіс сьыліас.
— Эновтӧй сійӧс! — шуис утка-мамыс. — Сійӧ ӧд тіянлы немтор эз вӧч!
— Шуам сідз.
Но сійӧ сэтшӧм ыджыд да тешкодь! — ропкыштіс скӧр утка. — Сійӧс колӧ буракодь велӧдыштны!
- Бурӧсь тэнад пияныд! — шуис гӧрд лӧскутторъя пӧрысь утка. — Ставныс зэв шаньӧсь, ӧтиысь кындзи...
Тайӧ абу удайтчӧма!
Бур эськӧ сійӧс выльысь вӧчны!
— Тайӧ некыдз оз позь! — вочавидзис утка-мам. — Сійӧ мисьтӧм, но сьӧлӧмыс сылӧн бур.
А плавайтӧ сійӧ оз лёка, весиг лысьта шуны, мукӧдъяссьыс бурджыка.
Ме думысь, олыштас да рӧвняйтчас мукӧдыскӧд и лоас ичӧтджык.
Сійӧ вывті дыр куйліс кольк пиын, сійӧн и эз удайтчы. — И сійӧ гыжйыштіс сылысь мышсӧ да шыльӧдіс гӧнъяссӧ. — Сыысь кындзи, сійӧ ай-утка, а ай-уткалы мичлуныс оз нин сэтшӧма ков.
Ме думайта, мый сійӧ лоӧ ён да писькӧдас аслыс олӧмас туй.
— Мукӧд уткапияныд вывті, вывті шаньӧсь! — шуис пӧрысь утка. — Овмӧдчӧй кыдзи гортын, а аддзанныд кӧ чери юр, верманныд вайны сійӧс меным.
Вот уткапиян кутісны овны кыдзи гортын.
Сӧмын коньӧр уткапиӧс, коді кольк пиысь петіс медбӧрын да вӧлі сэтшӧм мисьтӧм, быдӧн ӧбӧдитісны.
Сійӧс кокалісны, тойлалісны да дӧзмӧдісны эз сӧмын уткаяс, но весиг и курӧгъяс.
— Вывті ыджыд! — шулывлісны найӧ.
А индейскӧй петук, коді рӧдитчис шпораа кокъясӧн да сы вӧсна лыддис асьсӧ императорӧн, зэвтчис и, быттьӧ корабль став парусъяснас, уськӧдчис веськыда уткапи вылӧ, видзӧдліс сы вылӧ да скӧрысь пондіс котсьыны; сылӧн сорсыс вир кодьӧдз гӧрдӧдіс.
Коньӧр уткапи эз тӧд, мый сылы вӧчны, кытчӧ воштысьны.
И колӧ жӧ вӧлі сылы чужны татшӧм мисьтӧмӧн, мый птичӧй дворыс ставнас сералӧ сы вылын!
Тадзи коли медводдза луныс, а сэсся ещӧ на лои омӧльджык.
Ставныс пыр вӧтлісны коньӧр уткапиӧс, весиг чойясыс да вокъясыс скӧра шулывлісны сылы: «Кӧть мед эськӧ кань пышйӧдіс тэнӧ, урӧдӧс!»
А мамыс содтывліс: «Мед менам синъясӧй оз аддзыны тэнӧ!»
Уткаяс нетшкисны сылысь гӧнсӧ, курӧгъяс кокалісны, а ныв, коді пӧткаяслы сетлывліс сёян, йӧткаліс сійӧс кокнас.
Медбӧрын уткапи эз кут вермыны терпитны.
Котӧртіс двор вомӧн и — потшӧс вомӧн веськыда ёст кустъяс пиӧ!
Посни лэбачьяс, кодъяс пукалисны увъяс вылас, жбыркнитісны да лэбисны став сторонаӧ.
«Тайӧ сыыс, мый ме сэтшӧм мисьтӧм!» — мӧвпыштіс уткапи да синсӧ куньӧмӧн уськӧдчис котӧртны, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Сійӧ котӧртіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз во нюрӧдз, кӧні олісны дикӧй уткаяс.
Тані куйліс сійӧ дзонь вой.
Сійӧ мудзис, и сылы вӧлі зэв шог.
Асывнас дикӧй уткаяс чеччисны позъяссьыс да аддзисны выль ёртӧс.
— Кутшӧм тайӧ пӧтка? — юалісны найӧ.
Уткапи бергаліс да копрасис быд бокӧ, кыдзи кужис.
— Но и мисьтӧм жӧ тэ! — шуисны дикӧй уткаяс. — Но миянлы сэтчӧдз абу мог, сӧмын, пӧжалуйста, миянкӧд рӧднитчыны эн думайт.
Коньӧрӧй!
Кысь нин сылы вӧлі мӧвпавны та йылысь!
Сӧмын эськӧ мед лэдзисны сылы пукыштны тані камышъяс пӧвстас да юыштны нюр васӧ, — унджык йылысь сійӧ и эз мӧвпав.
Тадзи сійӧ пукаліс нюрын кык лун.
Коймӧд лунас воисны сэтчӧ кык дикӧй дзодзӧг.
Найӧ сӧмын неважӧн на велалісны лэбавны да сы вӧсна ёна важничайтісны.
— Кывзы, другӧ! — шуисны найӧ. — Тэ сэтшӧм тешкодь, мый тешкодь тэ вылӧ видзӧдны.
Кӧсъян ёртасьны миянкӧд?
Ми прӧст лэбачьяс - кытчӧ кӧсъям, сэтчӧ и лэбам.
Тані матын эм нӧшта нюр, сэні олӧны вывті шань дикӧй дзодзӧг-барышняяс.
Найӧ кужӧны шуавны: «Рап, рап!»
Тэ сэтшӧм тешкодь, мый на дінын тэнад лоас ыджыд успех!
— Пиф!
Паф! — друг кыліс нюр весьтын, и кыкнан дзодзӧгыс усины камышъяс пӧвстӧ кулӧмаӧн; ваыс гӧрдӧдіс вирысла.
Пиф!
Паф! — кыліс бара, да камышъяс пиысь кыпӧдчисны дикӧй дзодзӧгъяслӧн дзонь стая.
Лыйӧм муніс лыйӧм бӧрын.
Вӧралысьяс кытшалісны нюрсӧ гӧгӧрбок; мукӧдъясыс весиг пуксялісны нюр весьтын ӧшалысь пу увъяс вылӧ да лыйсисны вылісяньыс.
Кельыдлӧз тшын кымӧрӧн гартіс пуяссӧ да паськаліс ва весьтын.
Нюрӧд котралісны вӧралан понъяс.
Сӧмын и кылӧ вӧлі — шлёп! шлёп!
Камыш качайтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Коньӧр уткапи вӧлі кулӧма нисьӧ ловъя повзьӧмысла.
Сійӧ кӧсйӧ вӧлі дзебны юрсӧ борд улас, кыдзи друг сы водзын лои вӧралан пон, кывсӧ нюжӧдӧма, синъясыс скӧрысь югъялісны.
Сійӧ видзӧдліс уткапи вылӧ, жергӧдіс ёсь пиньяссӧ да — шлёп, шлёп — котӧртіс водзӧ.
«Эз вӧрзьӧд, — мӧвпыштіс уткапи да кокньыдджыка лолыштіс. — Тыдалӧ, ме сэтшӧм мисьтӧм, мый весиг понлы прӧтивнӧ менӧ сёйны!»
И сійӧ дзебсис камышъяс пӧвстӧ.
А сы юр весьтын сідзи и шутьлялісны дрӧб тусьяс, кыліс лыйсьӧм шы.
Лыйсьӧмыс лӧнис сӧмын рытъявылыс, но уткапи дыр на ещӧ поліс вӧрзьӧдчыны.
Коли некымын час.
Медбӧрын сійӧ чеччис, видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок да мӧдіс котӧртны водзӧ видзьяс да муяс вывті.
Пӧльтіс сэтшӧм ён тӧв, мый уткапи ӧдва-ӧдва вермис мунны.
Вой кежлас воис сійӧ гӧлиник керка дорӧ.
Керкаыс сэтшӧма важмӧма, мый гӧтов вӧлі пӧрны, да эз тӧд кутшӧм бок вылӧ, сы вӧсна и сулаліс.
Тӧлыс сідзи и нетшкис уткапиӧс, — ковмис топӧдчыны самӧй муас, медым эз нӧбӧд.
Шуд вылӧ, сійӧ аддзис, мый керка ӧдзӧсыс чеччыштӧма ӧти дзир йывсьыс да сэтшӧм пӧлӧса ӧшалӧ, мый костӧдыс кокниа позьӧ пырны керкаас.
Тадз сійӧ и вӧчис.
Керкаас оліс пӧчӧ аслас канькӧд да курӧгкӧд.
Каньсӧ сійӧ шуис «пиукӧн»; кань кужис кусньӧдлыны мышсӧ, кургыны да весиг лэдзавны бикиньяс, но та могысь колӧ вӧлі сійӧс малыштны гӧн паныд.
Курӧгыслӧн кокъясыс вӧліны дженьыдикӧсь, ичӧтикӧсь, и сы вӧсна сійӧс и нимтісны «Дженьыд кокӧн».
Сійӧ бура вайис кольк, и пӧчӧ радейтіс сійӧс, кыдзи нылӧс.
Асывнас аддзисны уткапиӧс.
Кань кутіс мургыны, а курӧг котсьыны.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — юаліс пӧчӧ.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да пельӧсысь аддзис уткапиӧс, но омӧлик синъясыс вӧсна чайтіс, мый сійӧ гортсьыс ылалӧм госа утка.
— Вот тайӧ и находка! — шуис пӧчӧ. — Ӧні менам лоӧны утка колькъяс, сӧмын абу кӧ тайӧ ай-утка.
И решитіс кольны горттӧм уткасӧ ас дорӧ.
Коли недель куим, а уткасянь кольк век эз вӧв.
Керкаын настоящӧй кӧзяинӧн вӧлі кань, а кӧзяйкаӧн курӧг.
Кыкнанныс пыр шулывлісны: «Ми и став светыс!»
Найӧ лыддисны асьнысӧ свет джыннас и сыкӧд тшӧтш — медбур джыннас.
Правда, уткапилы кажитчис, мый та йылысь вермас лоны и мукӧдпӧлӧс мӧвпъяс.
Но курӧг тадзи думыштны эз лэдзлы.
— Кужан тэ кольк вайны? — юаліс сійӧ уткапилысь.
— Ог!
— Сідзкӧ и кут кывтӧ кӧртӧд йылын!
А кань юаліс:
— Кужан тэ мыштӧ кусньӧдлыны, лэдзавны бикиньяс да кургыны?
— Ог!
— Сідзкӧ эн и сюйсьы аслад мӧвпӧн, кор вежӧра йӧз сёрнитӧны!
И уткапи пукаліс пельӧсын йӧжгыльтчӧмӧн.
Кыдзкӧ ӧтчыд ӧдзӧс паськыда воссис, да жырйӧ пырисны сӧстӧм воздух, шонді.
Уткапилы сэтшӧм окота лои петавны, лои плавайтыштны, мый сійӧ эз вермы кутчысьны да та йылысь висьталіс курӧглы.
— Мый ещӧ думыштін? — мӧдіс пинявны сійӧс чипан. — Немтор он вӧч, вот тэныд юрад и пырӧ быдсяма чепухаыс!
Тэ вай кольк либӧ кургы, сэки йӧйруыд и прӧйдитас!
— Ок, плавайтны сэтшӧм лӧсьыд! — шуис уткапи. — Кутшӧм ыджыд удовольствие увлань юрӧн сунны медся джуджыдінас.
— Вот тайӧ и удовольствие, — шуис курӧг. — Тэ дзикӧдз йӧймӧмыд!
Юав каньлысь, — сійӧ быдӧнысь медся тӧлка, кодӧс ме тӧда, — кажитчӧ-ӧ сылы плавайтны да сунавны.
Ас йылысь ме ог нин кут сёрнитны!
Юав, медбӧрын, миян пӧчӧ-госпожалысь, сыысь тӧлкаыс, дерт, некод нин абу свет вылас!
Сійӧ тэныд висьталас, радейтӧ-ӧ сійӧ сунавны увлань юрӧн медся джуджыдінас.
— Ті менӧ онӧ гӧгӧрвоӧй! — шуис уткапи.
— Ми кӧ тэнӧ ог гӧгӧрво, сідзкӧ коді нӧ тэнӧ гӧгӧрвоас!
Мый нӧ, тэ кӧсъян лоны тӧлкаджыкӧн каньысь да миян госпожаысь, ог нин пондӧ сёрнитны ме йылысь?
Эн йӧйтав, а висьтав пасибӧ ставсьыс, мый тэныд бурсӧ вӧчисны!
Тэнӧ лэдзисны овны, шонтісны, тэ веськалін сэтшӧм обществоӧ, кӧні верман мыйсюрӧ вылӧ велӧдчыны.
Но тэ тыртӧм юр, тэкӧд и сёрнитнысӧ оз сулав.
Тэ нин верит меным!
Ме кӧсъя тэныд бур, сійӧн и вида тэнӧ.
Тадзи пыр вӧчӧны прамӧй ёртъясыд!
Старайтчы кольк вайны либӧ велӧдчы кургыны да бикинь лэдзавны!
— Ме думайта, меным бурджык мунны татысь, кытчӧ синъяс видзӧдӧны! — шуис уткапи.
— Но, и мун колӧкӧ! — вочавидзис курӧг.
И уткапи муніс.
Сійӧ плавайтіс да суналіс увлань юрӧн, но век жӧ важ моз гӧгӧр сералісны сы вылын да нимтісны сійӧс мисьтӧмӧн.
Воис ар.
Пуяс вылын коръясыс вижӧдісны да рудӧдісны.
Найӧ сідз и киссисны увъясысь, а тӧлыс нетшкис да бергӧдліс найӧс воздухас.
Лои зэв кӧдзыд.
Сьӧкыд кымӧръяс кисьтісны му вылӧ то шер, то лым.
Весиг кырныш пукаліс потшӧс вылын да горштырнас кравгис кӧдзыдысла.
Брр!
Кынман ӧти думыштӧмысь татшӧм кӧдзыд йывсьыс!
Омӧль вӧлі коньӧр уткапилы.
Ӧтчыд рытланьыс, кор небесаын дзирдаліс на шонді, вӧр сайсянь кыпӧдчис зэв мича гырысь пӧткаяслӧн дзонь стая.
Татшӧм мича пӧткаяссӧ уткапи некор на ещӧ эз аддзывлы — ставныс найӧ вӧліны лым кодь еджыдӧсь, кузь сьыліаӧсь.
Тайӧ вӧліны юсьяс.
Налӧн горзӧмыс вӧлі мунӧ труба шылань.
Найӧ ӧвтыштісны лӧсьыд, ыджыд бордъяснас да кӧдзыд лудъяс вылысь лэбзисны шоныдінӧ, лӧз море сайӧ.
Найӧ кыпӧдчисны вылӧ-вылӧ, а коньӧр уткапи кутіс гӧгӧрвотӧма волнуйтчыны.
Сійӧ пондіс бергавны ваын дурпоп моз, нюжӧдіс сьылісӧ да сідзжӧ горӧдіс, да сэтшӧм гораа да тешкодя, мый весиг ачыс повзис.
Ок, сійӧ эз вермы вештыны синсӧ тайӧ мича да шуда пӧткаяс вылысь, а кор найӧ дзикӧдз саялісны, суніс ва пыдӧсӧдзыс, петіс бӧр да дыр на эз вермы успокоитчыны.
Уткапи эз тӧд, кыдзи шуӧны тайӧ пӧткаяссӧ, эз тӧд, кытчӧ найӧ лэбӧны, но радейтіс найӧс, кыдзи эз радейтлы ӧнӧдз некодӧс свет вылас.
На мичлун вылӧ сійӧ эз вежав.
Сылы весиг юрас эз волы, мый сійӧ вермас лоны сэтшӧм жӧ мичаӧн, кыдзи найӧ.
Сійӧ эськӧ вӧлі зэв рад, уткаяс кӧ ас дінсьыс эз вӧтлыны сійӧс.
Коньӧр мисьтӧм уткапи!
Тӧв сувтіс кӧдзыдысь-кӧдзыд.
Уткапилы колӧ вӧлі шойччывтӧг плавайтны ва вылын, медым не лэдзны васӧ дзикӧдз кынмыны, но восьсаиныс, кӧні сійӧ уяліс, быд войӧ чиніс и чиніс.
Кӧдзыдыс вӧлі сэтшӧм, мый весиг йиыс потласис.
Уткапи мудзлытӧг уджаліс лапаяснас.
Бӧръявылыс сійӧ дзикӧдз петіс эбӧссьыс, нюжӧдчис да и кынмис йи бердас.
Водз асылын сэті прӧйдитіс крестьянин.
Сійӧ аддзис йиӧ кынмӧм уткапиӧс, жугӧдіс йисӧ аслас пу кӧмнас да нуис джынвыйӧ ловъя пӧткаӧс гӧтырыслы.
Уткапиӧс шонтісны.
Челядь думыштісны ворсыштны сыкӧд, но уткапилы кажитчис, мый найӧ кӧсйӧны ӧбидитны сійӧс.
Сійӧ чепӧсйис повзьӧмысла да веськаліс веськыда йӧв тыра пӧдӧнчаӧ.
Йӧлыс резыштчис.
Кӧзяйка горӧдіс да пондіс шенасьны кияснас, а уткапи котраліс комнатаӧд, лэбзис вый пельсаӧ, а сэсянь — пызь бӧчкаӧ.
Батюшки, мый кодь ӧні сійӧ вӧлі!
Нывбаба вӧтлысис сы бӧрся шом босьталан щипцыӧн; челядь котралісны, весиг ӧта-мӧдсӧ кок йывсьыс уськӧдлісны, сералісны и чилзісны.
Бур, мый ещӧ ӧдзӧсыс вӧлі восьса, — уткапи чепӧсйис, уськӧдчис кустъясӧ, веськыда выльӧн усьӧм лым вылӧ, да дыр сэні куйліс пӧшти садьтӧгыс.
Вӧлі эськӧ вывті шог висьтавлыны уткапилысь тайӧ кӧдзыд тӧвся став шогсӧ.
Бӧръяпомыс шондіыс бара шонтіс мусӧ аслас шоныд югӧръяснас.
Воис тулыс.
Уткапи петіс камышъяс пиысь, кӧні сійӧ дзебсясис тӧвбыд, шеныштіс бордъяснас да лэбзис.
Сылӧн бордъясыс ӧні вӧліны важсьыс ёнджыкӧсь, найӧ шумитӧмӧн ӧдйӧ нуисны сійӧс водзӧ.
Эз на вевъяв и думыштнысӧ, кыдзи воис ыджыд садйӧдз.
Сулалісны цветитысь яблоняяс, чӧскыд дука сирень копрӧдліс ассьыс турунвиж кузь вожъяссӧ чукыльӧсь канава весьтын.
Ок, кутшӧм вӧлі лӧсьыд тані, кыдзи тані ӧвтіс тулысӧн!
И друг тростник чаща пиысь петісны куим мича еджыд юсь.
Найӧ плавайтісны сэтшӧм кокниа да мичаа, быттьӧ исковтісны ва вывтіыс.
Уткапи тӧдіс тайӧ мича пӧткаяссӧ, и сійӧс босьтіс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шог.
«Лэба на дінӧ, тайӧ мича пӧткаяс дінас.
Найӧ, тӧдӧмысь, кокаласны менӧ кувтӧдз сы вӧсна мый ме, татшӧм мисьтӧм лэбач, смелмӧдчи матыстчыны на дінӧ.
Но мед!
Бурджык кувны найӧ кучкалӧмысь курӧгъяс да уткаяс кокалӧм дорысь, пӧткаясӧс видзысь чужъялӧмъясысь да тӧлын кӧдзыд да тшыгъялӧм терпитӧм дорысь!»
И сійӧ лэччис ва вылӧ да кутіс кывтны паныд мича юсьяслы, кодъяс, кор аддзисны сійӧс, кутісны ӧвтчыны бордъяснас да тшӧтш кывтны сы дінӧ.
— Виӧй менӧ! — шуис коньӧр уткапи да улӧдз лэдзис юрсӧ.
И друг зеркалӧ кодь чистӧй ваысь сійӧ аддзис ассьыс вуджӧрсӧ.
Но сійӧ ӧні эз нин вӧв пемыдруд рӧма мисьтӧм уткапиӧн, а еджыд юсьӧн!
Ӧні уткапи вӧлі весиг рад, мый сійӧ терпитіс сы мында шог.
Сійӧ уна терпитіс да сы вӧсна вермис бурджыка донъявны ассьыс шудсӧ.
А гырысь юсьяс уялісны сы гӧгӧр да шыльӧдісны сійӧс асланыс ныръясӧн.
Тайӧ кадас садйӧ котӧртісны челядь.
Найӧ кутісны шыблавны юсьяслы нянь крӧшкияс да сю тусьяс, а медічӧтыс на пиысь горӧдіс:
— Выль воӧма!
Выль воӧма!
И мукӧдыс ставныс пондісны горзыны:
— Выль, выль!
Челядь клопайтісны кияснас да радысла йӧктісны.
Сэсся найӧ котӧртлісны бать-мамысла да бара кутісны шыблавны ваӧ нянь да пирожнӧй крӧшкияс.
И челядь и гырысьяс сёрнитісны:
— Выль юсьыс ставсьыс бур!
Сійӧ сэтшӧм том да мича!
И пӧрысь юсьяс копыртлісны юрсӧ сы водзын.
А сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши да дзебис юрсӧ борд улас, ачыс эз тӧд мыйла.
Дум вылас сылы уси сійӧ кадыс, кор быдӧн сералісны сы вылын да вӧтлісны сійӧс.
Но ставыс тайӧ колис бӧрӧ.
А ӧні йӧз шуӧны, мый сійӧ медся мича став мича юсьяс пӧвстын.
Сирень копрӧдліс сылы валань чӧскыд дука вожъяссӧ, а шондіыс сявкйис ассьыс  шоныд югӧръясӧн...
И вот сылӧн бордъясыс кутісны шумитны, лӧсьыд сьыліыс веськаліс, а морӧссьыс петіс радлана горӧдӧм:
— Эг, ме татшӧм шуд йывсьыд эг и мечтайтлы, кор вӧлі ещӧ мисьтӧм уткапиӧн на!
КОРОЛЬЛӦН ВЫЛЬ ПАСЬКӦМ
Зэв важӧн свет вылын овліс король, коді стасть кыдзи радейтіс паськӧм и став сьӧмсӧ видзліс сы вылӧ.
Сійӧ вӧчавліс парадъяс, кар сайӧ гуляниеяс, быд лун ветліс театрӧ сӧмын сы вӧсна, медым петкӧдлыны ассьыс выль паськӧмсӧ.
Лунлӧн быд час вылӧ сылӧн вӧлі аслыспӧлӧс комзол, и кыдз шуӧны корольяс йылысь: «Король сӧветын», сідз сы йылысь пыр шулісны: «Король гардеробнӧйын».
Кар, кӧні оліс король, вӧлі ыджыд да йӧза, пӧшти быд лун сэтчӧ волывлісны мукӧд странаысь гӧстьяс, и вот, ӧтчыд воисны кык ылӧдчысь морт.
Ылӧдчысьяс висьтасисны, мый найӧ знаменитӧй ткачьяс и мый найӧ кужӧны кыны сэтшӧм чудеснӧй ткань, сыысь бурджыксӧ он вермы аддзыны.
Тайӧ тканьыс медся мича краскаысь да кыӧма медся мича узоръясӧн, но, таысь кындзи, сійӧ обладайтӧ чудеснӧй свойствоӧн: лоӧ тыдавтӧмӧн быд мортлы, коді оз ас инын пукав либӧ зэв йӧй.
«Вот тайӧ эськӧ вӧлі бур, — мӧвпыштіс король. — Пасьталан татшӧм платтьӧтӧ - да сразу тыдалӧ, коді менам королевствоын оз ас местаын пукав.
А нӧшта ме кута торйӧдны тӧлка йӧзсӧ йӧйясысь!
Мед меным ӧдйӧнджык кыасны тайӧ дӧрасӧ!»
И сетіс сійӧ ылӧдчысьяслы уна сьӧм да тшӧктіс налы пыр жӧ босьтчыны уджӧ.
Ылӧдчысьяслы сувтӧдісны кык кыан станок да мӧдісны петкӧдлыны, быттьӧкӧ уджалӧны, а станокъяс вылас асланыс дзик нинӧмыс эз вӧв.
Ылӧдчысьяс асланыс удж вылӧ быд лун корисны вӧсньыдик шӧвк да чистӧй зарни, зепталісны ставсӧ да водзӧ мӧдісны уджавны тыртӧм станокъяс сайын сёр войӧдз.
«Бур эськӧ видзӧдлыны, кыдзи мунӧ уджыс!» — мӧвпыштіс король, но гудыр лои лов вылас сэки, кор сылы дум вылас уси тканьлӧн чудеснӧй свойствоыс.
Дерт, нинӧм вӧлі сылы ас вӧснаыс повны, но век жӧ артыштіс, мый бурджык мед кодкӧ мӧд видзӧдлас.
«Ыстыла ме на дінӧ ассьым пӧрысь честнӧй министрӧс, — мӧвпыштіс король. — Кодлы, кыдз не сылы, аддзыны дӧрасӧ, ӧд сійӧ тӧлка и честьӧн занимайтӧ ассьыс местасӧ».
И вот, пӧрысь министр пырис комнатаӧ, кӧні кык ылӧдчысь пукалісны тыртӧм станокъяс сайын.
«Вот тэныд и на! — думыштіс министр. — Ме ӧд нинӧм ог аддзы!»
Но тайӧс сійӧ гораа эз шу.
Ылӧдчысьяс корӧны сійӧс локны матӧджык, юасьӧны, гажаӧсь-ӧ краскаясыс, бурӧсь-ӧ серъяс, и та дырйи индалӧны тыртӧм станокъяс вылӧ, и коньӧр министр, кӧть кыдзи синъяссӧ эз паськӧдлы, век жӧ нинӧм эз аддзы, дай нинӧм вӧлі аддзынысӧ.
— Енмӧй! - мӧвпаліс сійӧ. - Збыль ӧмӧй ме бӧб?
Вот мый йылысь нин некор эг думыштлы!
Мед сӧмын некод оз тӧдлы та йылысь!..
Ог ӧмӧй шогмы аслам должностьӧ да?..
Оз, некыдз оз позь признайтчыны, мый ме ог аддзы тканьсӧ.
— Мый нӧ ті нинӧм онӧ шуӧй? — юаліс ткачьяс пиысь ӧти.
— О, тайӧ зэв мича! — шуис пӧрысь министр ӧчки пырыс видзӧдіг. - Кутшӧм сер, кутшӧм краскаяс!..
Да, да, ме висьтала корольлы, мый меным вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис тіян уджныд!
— Радӧсь старайтчыны! — шуисны ылӧдчысьяс да мӧдісны ошкыны асланыс ткань вылысь узоръяссӧ.
Министр кывзіс зэв сюся, медым бӧрвылас ставсӧ тайӧс стӧча висьтавны корольлы.
Тадзи сійӧ и вӧчис.
Тайӧ лунсяньыс ылӧдчысьяс кутісны корны ещӧ унджык шӧвк да зарни.
Но ставсӧ тайӧс найӧ бара зепталісны, дӧра вылӧ эз мун ни ӧти сунистор, а асьныс важ мозыс мӧдісны уджавны куш станокъяс вылын.
Кымынкӧ лун мысти ткачьяс дінӧ король мӧдӧдіс мӧд сановникӧс видзӧдлыны, кыдзи мунӧ удж, регыд-ӧ лоӧ дась дӧраыс.
И сыкӧд лои сійӧ жӧ, мый и первойыскӧд.
Сійӧ нин эськӧ сэтшӧма видзӧдіс да видзӧдіс, и боксяньыс видзӧдіс, и увсяньыс, но тыртӧм станокъясысь кындзи нинӧм эз аддзы.
— Но кыдзи?
Збыль, бур дӧра? — юалісны сылысь ылӧдчысьяс да гӧгӧрвоӧдӧны-петкӧдлӧны зэв мича сер, коді быттьӧ и абу вӧвлӧма.
«Дерт, ме абу бӧб, — думайтіс сановник, — но сэки, сідзкӧ, ме абу аслам местаын?
Тешкодь!
Но оз жӧ позь та йылысь висьтасьны!»
И сійӧ кутіс ошкыны тканьсӧ, кодӧс ачыс эз аддзыв, да нимкодясьны чудеснӧй узоръяснас.
— Зэв бур, зэв мича! — висьталіс сійӧ корольлы.
Регыд мысти став карыс пондіс сёрнитны чудеснӧй ткань йылысь.
Медбӧрын король ачыс думыштіс видзӧдлыны сы вылӧ, пока сійӧ эз на вӧв перйӧма станок вылысь.
Придворнӧйяс да вельможаяс дзонь свитаӧн король мӧдӧдчис ткачьяс дінӧ.
Найӧ став вынсьыс кыисны тыртӧм станокъяс сайын.
— Зэв мича?
Збыльысь ӧд мича? — шуисны кык сановникыд. — Он-ӧ кӧсйӧ любуйтчыштны, кутшӧм мича серъясыс, кутшӧм краскаясыс!
И найӧ зурӧдісны чуньяснас кушас, мӧвпалісны, мый ставныс збыльысь аддзасны мича дӧрасӧ.
«Мый нӧ тайӧ? — мӧвпыштіс король. — Ме нинӧм ог аддзы!
Но ӧд тайӧ ужаснӧ!
Збыль ӧмӧй ме бӧб?
Али ме ог туй корольӧ?
Лёкджыксӧ он мӧвпышт!»
— О, да тайӧ зэв мича. - шуис король. - Збыльысь заслуживайтӧ менсьым ошкӧмӧс.
И король радпырысь довкйӧдліс юрнас да видлаліс куш станокъясссӧ да эз кӧсйы висьтасьны, мый нинӧм оз аддзы.
Королевскӧй свита видзӧдіс синъяссӧ паськӧдӧмӧн, но аддзис асланыс повелительысь не унджык.
И век жӧ придворнӧйяс ӧтмоза ӧти бӧрся мӧд шуалісны: «О, тайӧ вывті мича!» — и корольлы сӧветуйтісны тайӧ тканьсьыс вурны аслыс паськӧм локтан торжественнӧй процессия кежлӧ.
Быд ылӧдчысьлы король сетіс орденъяс да придворнӧй ткачьяслысь ним.
Торжествояслы паныд ылӧдчысьяс войбыд пукалісны удж вылын да сотісны дас квайтысь унджык сись.
Ставныслы аддзана вӧлі, мый найӧ зэв тэрмасьӧны ас кадӧ вурны корольлы выль наряд.
Найӧ вӧчисны вид, быттьӧ станок вылысь перйӧны тканьсӧ да ыджыд ножичьясӧн шӧрасьӧны.
А бӧрыннас найӧ кутісны вурны корольлы выль платье сунистӧм емӧн.
Медбӧрын найӧ юӧртісны:
— Со платтьӧыс дась!
Король пырис на дорӧ аслас медзнатнӧй свитаыскӧд, и ылӧдчысьяс лэптісны вывлань кияссӧ, быттьӧ мыйкӧ кутісны, да шуалісны:
— Со панталонъяс!
Со камзол!
Со мантия! - И сідз водзӧ. - Ставыс чераньвез кодь кокньыд.
Ті весиг онӧ кутӧ чувствуйтны, мый пасьталінныд сійӧс.
— Да, да! — шуалісны придворнӧйяс, но найӧ нинӧм эз аддзыны, да и аддзыныс вӧлі нинӧм.
— Но ӧні пӧрччысьӧй да сувтӧй вот тайӧ ыджыд зеркала водзас! — шуисны ылӧдчысьяс. — Ми пасьтӧдам тіянӧс выльӧ, со тані, ыджыд рӧмпӧштан водзас!
Король пӧрччис важ платьесӧ, да ылӧдчысьяс вӧчисны вид, быттьӧ пасьтӧдӧны сы вылӧ паськӧмлӧн ӧти тор бӧрын мӧдӧс.
Петкӧдлісны, мый кизявлӧны кизьяс да бантъяс кӧртавлӧны, а сэсся кияснас паськыда шеныштісны, быттьӧ корольлы пельпом вылас пуктісны королевскӧй мантия.
А король бергаліс зеркала водзын да видзӧдіс асьсӧ то ӧти боксянь, то мӧд боксянь.
— Ок, кутшӧма мунӧ!
Ак, кутшӧм лӧсьыда пукалӧ! — вашкӧдісны придворнӧйяс. — Кутшӧмӧсь серъяс, кутшӧмӧсь краскаясыс!
Мича и паськӧм!
— Балдахин виччысьӧ, ваше величество! — висьталіс обер-церемониймейстер. - Сійӧс кутасны нуны тіян весьтын процессияын.
— Ме гӧтов! — шуис король. — Бура-ӧ пукалӧ тайӧ платьеыс
И сійӧ бергӧдчис рӧмпӧштан водзас - вед колӧ вӧлі петкӧдлыны, мый сійӧ видзӧдӧ нарядсӧ.
Камергеръясыс, кодъяслы колӧ вӧлі нуны королевскӧй мантиялысь шлейфсӧ, вӧчисны вид, быттьӧ лэптӧны мыйкӧ джоджсьыс, да, кинысӧ водзлань чургӧдӧмӧн, мӧдісны король бӧрся — найӧ эз и лысьтны петкӧдлыны, мый нунысӧ налы дзик нинӧм.
И вот процессия мӧдӧдчис.
Король муніс зэв мича балдахин улын, а йӧз, кодъяс чукӧртчисны уличаяс вылын, сёрнитісны:
— Ок, корольлӧн выль наряд зэв мича!
А шлейфыс кутшӧм мича!
А комзолыс кутшӧм лӧсьыда пукалӧ!
Ни ӧти морт эз кӧсйы висьтавны, мый нинӧм оз аддзы, вед тайӧ эськӧ петкӧдліс, мый сійӧ либӧ бӧб, либӧ оз ас местаын пукав.
И друг кутшӧмкӧ ичӧтик детинка горӧдіс:
— А корольыс ӧд пасьтӧм!
— Ок, кывзӧй жӧ, мый висьталӧ невиннӧй дитяыс! — шуис сылӧн батьыс.
И ставныс кутісны шӧпкӧдчӧмӧн юӧртны ӧта-мӧдыслы кагалысь кывъясссӧ.
— Сійӧ пасьтӧм!
Кага шуӧ, мый сійӧ пасьтӧм!
— Сійӧ пасьтӧм! — друг гораа горӧдісны став йӧзыс.
И корольлы эз ло лӧсьыд: сылы кажитчис, мый йӧзыс правӧсь, но ас кежысь мӧвпаліс: «Колӧ мунны процессиясӧ помӧдзыс».
И сійӧ ещӧ на тшапджыка мӧдіс восьлавны, а камергеръяс тувччалісны сы бӧрся да нуисны шлейф, коді збыльвылас эз вӧв.
КОЛИПКАЙ
Тэ, кӧнкӧ, тӧдан, мый Китайын став олысьясыс китаечьяс и ачыс императорыс китаеч.
Тайӧ вӧлі зэв нин важӧн, но сы вӧсна и колӧ кывзыштны сійӧс, кытчӧдз дзикӧдз эз на вун.
Став мирас эз сюр эськӧ сэтшӧм мича дворец, кутшӧм вӧлі китайскӧй императорлӧн; сійӧ ставнас вӧлі вӧчӧма драгоценнӧй фарфорысь, сэтшӧм рӧшкыд, мый весиг полан сы дінӧ инмӧдчыны.
Садйын быдмисны чудеснӧй цветъяс; медся мича цветъяс дінас вӧлі кӧртавлӧма эзысь кӧлӧкӧльчикъяс; налӧн звӧныс кыскис цветъяс вылас быд восьлалысьлысь внимание.
Вот кутшӧм сюся вӧлі тайӧ думыштӧма!
Садйыс нюжаліс ылӧ-ылӧ, сэтшӧм ылӧ, мый весиг садовникыс ачыс эз тӧд, кӧні сійӧ помасьӧ.
Садсьыс позьӧ вӧлі веськавны веськыда тшӧкыд вӧрас; сылӧн тшӧкыдінын дзебсясисны джуджыд тыяс, да вӧлі мунӧ дзик лӧз море дорӧдз.
Гырысь корабльяс ветлӧдлісны ва весьтас ӧшӧдчӧм пу увъяс улӧд, а налӧн увъяс пиас оліс колипкай, коді сьыліс сэтшӧм мичаа, мый, сылысь сьылӧмсӧ кывзігӧн, весиг гӧль чери кыйысь вунӧдліс аслас тыв йылысь.
«Енмӧй, кутшӧм лӧсьыд!» — чепӧсйыліс бӧръяпом чери кыйысьлӧн.
Свет быдладорпомсянь император столицаӧ волывлісны путешественникъяс; ставныс найӧ нимкодясьлісны лӧсьыд дворецӧн да мича садйӧн, но, кор кывлісны колипкайлысь сьылӧмсӧ, шулісны: «Вот тайӧ ставсьыс бур!»
Гортас воӧм бӧрын путешественникъяс висьтавлісны став аддзылӧм йылысь; учёнӧйяс гижлісны юркар йылысь, император дворец да сад йылысь и некор эз вунӧдлыны казьтыштны колипкай йылысь и весиг пуктылісны сійӧс ставсьыс вылӧ; поэтъяс гижлісны чудеснӧй стихъяс бордъя сьылысьӧс чествуйтӧм кузя, коді оліс вӧрын лӧз море берег дорын.
Книгаясыс разавлісны свет пасьталаыс, и вот на пиысь ӧткымын воис и императорӧдз.
Сійӧ пукаліс аслас зарни трон вылын, лыддис-лыддис да юрнас довкйӧдліс: сылы зэв нимкодь вӧлі лыддьыны ошкӧмъяс ас юркарлы, дворецлы да садлы.
«Но колипкайыс ставсьыс бур!» — вӧлі небӧгын.
— Мый нӧ тайӧ? — шензис император. — Колипкай?
А ме ӧд ог и тӧд сійӧс!
Кыдзи?!
Менам государствоын и весиг аслам садйын олӧ сэтшӧм чудеснӧй лэбач, а ме ньӧтчыд на эг кывлы сы йылысь!
Ковмис тӧдмавны сы йылысь книгаясысь!
И сійӧ тшӧктіс корны ассьыс первой министрсӧ; тайӧ министрыс вӧлі сэтшӧм тшап, мый кодкӧ кӧ сыысь ичӧтджык чина смелмӧдчас сёрнитны сыкӧд либӧ юавны сылысь мый йылысь кӧ, сійӧ сӧмын вочавидзас: «Пф!», а тайӧ ӧд пӧшти нинӧм оз петкӧдлы.
- Вӧлӧмкӧ, миян тані эм замечательнӧй лэбач, кодӧс шуӧны колипкай.
Сійӧс лыддьӧны медводдза тӧдчанаторйӧн менам ыджыд государствоын. — шуис император. - Мыйла нӧ меным ни ӧтчыд эз докладывайтлыны сы йылысь?
— Ме весиг и эг кывлы сы йылысь! — вочавидзліс медводдза. — Сійӧ некор на эз вӧв представитӧма миян дворецын.
— Став светыс тӧдӧ, мый менам эм, а ме ачым ог тӧд, — шуис император. - Ме кӧсъя, медым талун жӧ рытнас лэбачыс вӧлі тані да сьыліс ме водзын!
— Эг и кывлы тайӧ лэбач йылысь! - мӧдысь шуис медводдза министр. - Но ме корся сійӧс.
Шунытӧ кокни.
А кытысь нӧ сійӧс корсян?
Медводдза министр мӧдіс котравны пос кузя улӧ да вылӧ, залъясӧд да коридоръясӧд, но придворнӧйяс пиысь некод абу кывлӧма колипкай йылысь.
И первой министр бӧр локтіс император дінӧ да доложитіс, мый колипкайыс  абу да абу и вӧвлӧма.
— Ваше величестволы оз ков эскыны быдторйыслы, мый гижӧны небӧгъясын: тайӧ ставыс ылӧдчӧм!..
— Ме кӧсъя кывзыны колипкайӧс.
Сійӧ талун рыт жӧ должен лоны тані!
А индӧм кад кежлӧ кӧ сійӧ оз ло, ме ужин бӧрын тшӧкта кучкавны беддьӧн рушкуад став придворнӧйлы.
— Тзинг-пе! — шуис первой министр да бара мӧдіс котравны пос кузя улӧ да вылӧ, коридоръясӧд да залъясӧд; сыкӧд котралісны став сановникъясыс да придворнӧйясыс — некодлы эз вӧв окота видлыны бедьтӧ.
Ставныслӧн кыв вылас вӧлі ӧти юалӧм: кутшӧм тайӧ колипкай, кодӧс тӧдіс став свет, но ни ӧти морт дворецын.
Бӧръяпом кухняын аддзисны ӧти коньӧр нывкаӧс, коді шуис:
– Енмӧй!
Кыдз не тӧдны колипкйӧс!
Меным тшӧктӧма быд лун нуавны висьысь мамлы императорскӧй кухняысь ӧбед колясъяссӧ.
Олӧ мамӧй дзик море дорын, и кор ме бӧр муна и пукся вӧрын шойччыштны, ме быд пӧрйӧ кыла колипкайлысь сьылӧмсӧ.
Синваӧй сідз и доршасьӧ менам синмысь, а сьӧлӧм вылын лоӧ сэтшӧм лӧсьыд, быттьӧ менӧ окалӧ мамӧ.
— Нывка, — шуис первой министр, — ме лэдзла тэнӧ видзӧдлыны, кыдзи сёйӧ ачыс императорыс, нуӧдан кӧ тэ менӧ колипкай дінӧ.
Соловейӧс пригласитӧма талун рыт кежлӧ дворецӧ.
И вот ставӧн мӧдӧдчисны вӧрӧ.
Медводзын муніс нывка, а сы бӧрся министръяс да сановникъяс.
Мунісны найӧ, мунісны да друг бакӧстіс мӧс.
— О! — шуисны придворнӧйяс. — Со сійӧ.
Кутшӧм вын!
— Тайӧ мӧс баксӧ, — шуис нывка. — Ылын на ещӧ сійӧ инӧдзыс.
И ставӧн мӧдісны водзӧ.
Прудйын пондісны квакайтны лягушкаяс.
— Чудеса, — шуис придворнӧй бонза. — Ӧні ме кыла!
Сійӧ сьылӧ дзик жӧ сідзи, кыдзи эзысь кӧлӧкӧльчикъяс миян вичкоын.
— Абу, тайӧ лягушкаяс, — бара шуис нывка. — Но ӧні, ме думайта, ми регыд кылам и асьсӧ.
И вот пондіс сьывны колипкай.
— Вот тайӧ колипкай, — шуис нывка. — Кывзӧй, кывзӧй!
А со и ачыс сійӧ! — И нывка петкӧдліс чуньнас ичӧтик рудіник лэбач вылӧ, коді пукаліс увъяс пиын.
— Ӧмӧй! — шуис первой министр. — Некыдз эг куж думыштны, мый тайӧ знаменитӧй колипкайыс татшӧм тӧдчытӧм.
Тыдалӧ, сійӧ повзьӧмысла воштіс ассьыс мичсӧ, кор аддзис татшӧм уна знатнӧй йӧзӧс.
— Соловушка! — гораа горӧдіс нывка. — Миян император кӧсйӧ кывзыны тэнсьыд сьылӧмтӧ.
— Зэв рад! — вочавидзис колипкай и мӧдіс гораа да гажаа сьывны.
— Быттьӧ стекляннӧй кӧлӧкӧльчикъяс юргӧны! — шуис первой министр. — Видзӧдлӧй, кыдзи уджалӧ тайӧ ичӧт голяыс.
Шемӧс, мый ми ни ӧтчыд эгӧ кывлӧй сійӧс водзджык!
Сылӧн лоас ыджыд успех дворецын.
— Сьывны-ӧ нӧшта меным императорлы? — юаліс колипкай.
Сійӧ думыштіс, мый тані тшӧтш и ачыс императорыс.
— Кывзӧй, господин колипкай, — шуис первой министр, — сійӧ величество император корӧ тіянӧс талун рытнас придворнӧй праздник вылӧ.
Ог сомневайтчы, мый зэв нимкодь лоӧ сійӧ величестволы тіян лӧсьыда сьылӧмысь.
— Менсьым сьылӧмӧс бурджык кывзыны веж вӧрын, — шуис колипкай. — Но ме радпырысь лэбзя тіянкӧд, тайӧ кӧ лоӧ приятнӧ императорлы.
А дворецын сэки ставныс котралісны, гӧтӧвитчисны праздник кежлӧ.
Фарфорӧвӧй стенъясын да стекляннӧй джоджын зеркалӧын моз тыдалісны уна сё тысяча зарни пӧнаръяс; коридоръясас вӧлі радъясӧн-радъясӧн пукталӧма кӧлӧкӧльчикъяса мича цветъяс, кодъяс став тайӧ котралӧмсьыс, зымакылӧмсьыс да тӧвсьыс зильгисны сідз, мый весиг морт гӧлӧс оз вӧлі кыв.
И вот воис рыт.
Ыджыд зал шӧрын, кӧні пукаліс император, сулаліс колипкайлы зарни зіб.
Став придворнӧйясыс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь; лэдзисны тшӧтш сулавны ӧдзӧсас и нывкалы - ӧни ӧд сійӧ лоис лейб-пӧварихаӧн.
Ставныс вӧлі вӧччӧмаӧсь зэв мичаа да эз вештывны синъяссӧ ичӧтик рудіник лэбач вылысь, кодлы император меліа довкнитіс юрнас.
И колипкай мӧдіс сьывны сэтшӧм чудеснӧя, мый императорлӧн петіс синваыс да пондіс визувтны чужӧмбан кузяыс.
Сэки колипкай заводитіс сьывны ещӧ гораджыка да ещӧ юмовджыка.
Император  вӧлі вывті рад да шуис, мый колипкайлы ӧшӧдас сьыліас ассьыс зарни туфлипӧвсӧ.
Но колипкай благодаритіс да ӧткажитчис.
— Ме аддзылі император синъясысь синва — кутшӧм награда таысь кындзи ещӧ меным колӧ?
И бара мӧдіс юргыны сылӧн чудеснӧй, юмов гӧлӧсыс.
Соловейӧс колисны дворецӧ, сетісны сылы торъя комната, луннас кыкысь да войнас ӧтчыд лэдзлісны сійӧс гуляйтны да сувтӧдісны сы дінӧ дас кык слуга; быдӧн кутіс шӧвк сунис, кодӧс вӧлі кӧрталӧма колипкай кокӧ.
Ыджыд и удовольствие вӧлі татшӧм гуляйтӧмсьыд!
Став карыс пондіс сёрнитны тайӧ шензьӧдана лэбач йывсьыс, и улича вылын кӧ паныдасясны вӧлі куим тӧдса морт, на пиысь ӧти пырысь-пыр жӧ шуас: «колип», мӧд содтас: «кай», сы бӧрын кыкнаныс ышловзясны да пырысь-пыр гӧгӧрвоасны ӧта-мӧднысӧ.
Дас ӧти лавочник сетісны асланыс пиянлы нимъяс колипкай честь кузя, но весиг ни ӧти на пиысь эз вермы сьывны медпрӧстӧй сьыланкывсӧ.
Но вот ӧтчыд императорлы вайисны «Соловей» гижӧда ящик.
— Тайӧ, тыдалӧ, выль книга миян знаменитӧй лэбач йылысь, — шуис император.
Но сэні эз вӧв книга, а зэв мичаа вӧчӧм ӧтитор: кӧрӧбкаас куйліс искусственнӧй колипкай, коді муніс ловъя вылӧ, но ставнас мичмӧдӧма бриллиантъясӧн, рубинъясӧн да сапфиръясӧн.
Заведитан кӧ вӧлі сійӧс — сійӧ мӧдас сьывны настоящӧй колипкайлысь ӧти сьыланкыв да тірӧдны бӧжнас, коді дзирдаліс зарниӧн да эзысьӧн.
Лэбачлӧн сьыліас вӧлі лента, кытчӧ гижӧма: «Японскӧй императорлӧн колипкайыс нинӧм мында оз сулав китайскӧй император колипкай дінын».
— Кутшӧм мича! — шуисны ставныс, а сылы, коді вайис дона лэбачсӧ, пырысь-пыр жӧ сетісны «придворнӧй колипкайясӧс судзӧдысь» чин.
— Ӧні мед сьыласны ӧтлаын, вот лоӧ дуэт!
Но делӧыс эз мун лад вылӧ: настоящӧй колипкай сьыліс ас ног, а искусственнӧй -  кыдзи заведитӧм шарманка.
Сэки искусственнӧй колипкайӧс тшӧктісны сьывны ӧтнассӧ.
Сылӧн сьылӧмыс сідз жӧ воис сьӧлӧм вылас придворнӧйяслы, кыдзи настоящӧйлӧн, но выль лэбачыд вӧлі вывті мича — сійӧ ставнас сідзи и югъяліс, кыдз браслетъяс да брошкаяс.
Комын куимысь сійӧ сьыліс ӧти и сійӧс жӧ да эз и мудз.
Придворнӧйяс окотапырысь эськӧ ещӧ кывзісны, да император шуис, мый колӧ кывзыштны и ловъя колипкайӧс.
Но кытчӧ нӧ сійӧ воши?
Некод эз аддзыв, кыдзи колипкай жбыркнитіс восьса ӧшиньӧд да лэбзис аслас веж вӧрӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — шуис император, и став придворнӧйясыс нимтісны  колипкайӧс неблагодарнӧй пӧткаӧн.
— Но век жӧ бурджык лэбачыс коли миян ордӧ! — шуисны найӧ, и искусственнӧй колипкайлы лои сьывны сійӧс жӧ комын нёльӧд пӧв.
— Ті аддзанныд, менам ыджыд повелитель, и ті, ыджыд милӧстя господа, — шуаліс сійӧ, — ловъя колипкайыдлысь некор оз позь водзвыв тӧдны, мый сійӧ пондас сьывны, а искусственнӧй колипкайлысь ставсӧ водзвыв тӧдан.
Весиг сійӧс позьӧ разьлыны да видлыны, кыдзи сійӧс вӧчӧма: кыдзи пукталӧма да кыдзи действуйтӧны сы пытшкын став валикъясыс, винтъясыс да пружинаясыс.
— О да, ми сідзи жӧ думайтам, — шуисны придворнӧйяс, а император мӧд воскресеньенас жӧ тшӧктіс петкӧдлыны лэбачсӧ йӧзлы.
— Мед и йӧзыс кывзыштасны сійӧс, — шуис император.
Йӧз кывзісны да сэтшӧма пондісны нимкодясьны, быттьӧкӧ бур сорт чай юисны, — тайӧ ӧд дзик китай ног.
Радлӧмысь ставныс ӧти гӧлӧсӧн горзісны: «О!», вывлань лэптывлісны ассьыныс водз чуньяссӧ да довкйӧдлісны юръяссӧ.
Но гӧль чери кыйысьяс, кодъяс кывлісны настоящӧй колипкайӧс, сёрнитісны:
— Абу омӧль и весиг похож, но век жӧ абу сійӧ.
Мыйкӧ оз тырмы сы сьылӧмын, а мый — ми и асьным огӧ тӧдӧй.
Настоящӧй колипкайӧс китайскӧй государствоысь вӧтлӧма.
А искусственнӧй колипкай куйліс император вольпась дорын шӧвк пӧдушка вылын.
Сы гӧгӧр вӧлі тэчӧма став пӧдаритӧм сылы драгоценностьяссӧ.
Искусственнӧй лэбачлы сетісны аслыспӧлӧс ним: «Императорлӧн шуйгаладорса войся пызан вылын первой сьылысь», сы вӧсна мый император лыддис коланаӧнджык сійӧ боксӧ, кодарын вӧлі сьӧлӧмыс, а сьӧлӧмыд шуйга бокас весиг императорлӧн.
Учёнӧйяс гижисны искусственнӧй колипкай йылысь кызь вит том книга, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь гӧгӧрвотӧм китайскӧй кывъясӧн.
Но став придворнӧйясыс эскӧдісны, мый найӧ лыддисны да гӧгӧрвоисны ставсӧ — мӧдногӧн эськӧ найӧс шуисны бӧбъясӧн да кучкалісны бедьясӧн рушкуяс кузяыс.
Тадзи коли дзонь во; император, став дворецыс и весиг став йӧзыс наизусть тӧдісны искусственнӧй колипкай сьыланкывйысь быд нота, та вӧсна сылӧн сьылӧмыс ещӧ ёна кажитчис налы: найӧ асьныс вермисны сьывны лэбач бӧрся.
Ывлавывса детинкаяс сьылісны: «Ци-ци-ци!
Клюк-клюк-клюк!»
Ачыс императорыс сьывліс сійӧс жӧ.
И вот ӧтчыд рытын искусственнӧй колипкай сьыліс император водзын, коді куйліс вольпасьын, да друг сы пытшкын пондіс мыйкӧ чушкыны, дзужгыны, кӧлесаясыс бергалыштісны, и музыка ланьтіс.
Император звирк чеччис да ыстіс корны ассьыс лейб-медиксӧ, но мый нӧ сійӧ вермис вӧчны?
Корисны часовщикӧс, и сійӧ, дыр кад чӧж сёрнитӧм да видлалӧм бӧрас ӧдва дзоньталіс лэбачсӧ да шуис, мый сыкӧд колӧ вӧдитчыны зэв видзчысьӧмӧн: кӧлесаяссьыс посньыдик пиньясыс изсьӧмаӧсь, а выльӧс пуктыны оз позь.
Сӧмын вонас ӧтчыд, да и то ӧдва разрешитісны заведитны заведитны лэбачсӧ.
Коли ещӧ вит во, и канмуӧс суис ыджыд шог: ставныс сэтшӧма радейтісны императорӧс, а сійӧ, кыдз шулісны, вӧлі кулан выйын.
Дасьӧсь нин вӧлі пуктыны выль императорӧс, а йӧз сулалісны ывлаын да юасисны первой министрлысь важ императорлӧн дзоньвидзалун йылысь.
— Пф! — вочавидзліс первой министр да довкйӧдліс юрсӧ.
Кельдӧдӧм да кӧдзалыштӧм император куйліс аслас мича ложаын; став придворнӧйыс лыддис нин сійӧс кулӧмӧн, и быдӧн тэрмасис копыртчывны выль императорлы.
Слугаяс бӧрӧ-водзӧ котралісны дворецӧд да тӧдмавлісны бӧръя юӧръяс, а служанкаяс коллялісны кадсӧ кофе чашка сайын больгигтыр.
Быд залӧ и коридоръясӧ вӧлі вольсавлӧма ковёръяс, медым эз кывны кокшыяс, и дворецын вӧлі шынитӧв.
Но пӧрысь император абу на вӧлі кулӧма, кӧть и куйліс аслас мича ложаын, зарни тугъяса бархатнӧй балдахин улын, дзик вӧрзьӧдчытӧг да кулӧма-кельыд.
Восьса ӧшиньыс пырыс видзӧдіс император вылӧ да искусственнӧй колипкай вылӧ югыд тӧлысь.
Коньӧр император эз вермы лолыштнысӧ, и сылы кажитчис, быттьӧ кодкӧ пукалӧ сы морӧс вылын...
Сійӧ восьтыштіс синсӧ да аддзис, мый сы морӧс вылын пукалӧ Кулӧм.
Сійӧ пасьталіс юр вылас императорскӧй корона, ӧти киас сылысь зарни саблясӧ, а мӧдас — императорскӧй знамя.
А гӧгӧр, бархатнӧй балдахин складкаясысь, видзӧдӧны кутшӧмкӧ тешкодь юръяс: ӧтияс мисьтӧмӧсь да скӧрӧсь, мӧдъяс мичаӧсь да бурӧсь.
Тайӧ вӧліны императорлӧн лёк да бур делӧясыс.
— Помнитан-ӧ тэ тайӧс? — шӧпкӧдіс ӧти скӧр чужӧма юр.
— А тайӧс помнитан? — И висьтавлісны сылы сэтшӧм уна, мый плеш вылас сылӧн чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм.
— Ме эг и тӧд та йылысь, — шуліс император. — Музыка татчӧ, музыка!
Китайскӧй ыджыд барабанъяс!
Ме ог кӧсйы кывзыны налысь сёрнисӧ!
Но юръяс пыр на сёрнитісны, а Смерть быд кыв бӧрын довкнитліс юрнас.
— Музыка татчӧ, музыка! — горзіс император. — Сьыв кӧть тэ, менам муса лэбачӧй!
Ме козьналі тэнӧ зарниӧн да драгоценностьясӧн, ме ӧшӧді тэныд сьыліад ассьым зарни туфлипӧлӧс — сьыв жӧ, сьыв!
Но лэбач чӧв оліс: некодлы вӧлі сійӧс заведитнысӧ, а мӧдногӧн сійӧ эз вермы сьывны.
А Смерть пыр видзӧдіс император вылӧ аслас тыртӧм да гырысь син гуранъяснас.
И друг ӧшинь сайын кыліс зэв мичаа сьылӧм.
Тайӧ вӧлі ловъя колипкай.
Сійӧ тӧдмалӧма, мый император висьӧ, да воӧма, медым гажӧдыштны сійӧс.
Соловей сьыліс, и призракъяс пыр кельдӧдісны, а вирыс локтіс император сьӧлӧм дорӧ пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык; ачыс Смертьыс кывзіс колипкайлысь сьылӧмсӧ да ньӧжйӧник шуаліс: «Сьыв, сьыв ещӧ, соловушка!»
— А тэ сетан та пыдди императорлы драгоценнӧй саблясӧ?
И дона знамясӧ?
И коронасӧ? — юасис колипкай.
И Смерть ӧти-мӧд бӧрся сеталіс императорлы сылысь сокровищеяссӧ, а колипкай сьыліс водзӧ.
Вот сійӧ пондіс сьывны лӧнь шойна йылысь, кӧні цветитӧ бузина, чӧскыд дукӧн ӧвтӧны еджыд розаяс да гуясвывса веж туруныс кӧтасьӧ ловъя йӧз синваӧн, кодъяс бӧрдӧны асланыс матысса кувсьӧм йӧз вӧсна...
Сэки Смертьлы лои сэтшӧм окота мунны кладбище вылӧ, мый сійӧ гаровтчис еджыд кӧдзыд ру пиӧ да лэбзис ӧшиньӧд.
— Аттьӧ, аттьӧ тэныд, муса лэбачӧй! — шуис император. — Ме тӧдмалі тэнӧ!
Ме вӧтлылі коркӧ тэнӧ аслам государствоысь, а ӧні тэ аслад сьылӧмнад вӧтлін менам вольпась дінысь ужаснӧй призракъяс, вӧтлін весиг Смертьӧс!
Мыйӧн меным наградитны тэнӧ?
— Тэ ӧтчыд наградитлін нин менӧ, — шуис колипкай. — Ме аддзылі синва тэнад синъясысь, кор первойысь сьылі тэ водзын; тайӧс ме некор ог вунӧд.
Синва — медся дона награда сьылысьлы.
Но унмовсьы ӧні да садьмы дзоньвидзаӧн да збодерӧн!
Ме кута унмовськӧдны тэнӧ аслам сьылӧмӧн.
Кор сійӧ садьмис, ӧшиньӧд дзирдаліс нин шонді.
Некод сы слугаяс пиысь эз волы император дінӧ; ставныс думайтісны, мый сійӧ кулі, сӧмын ӧтнасӧн колипкай пукаліс ӧшинь дорын да сьыліс.
— Кольччы ме ордӧ век кежлӧ, — шуис император. — Тэ кутан сьывны, сӧмын кор тэныд окота лоӧ, а искусственнӧй лэбачӧс ме жугӧдла торпыригӧдз.
— Оз ков! — шуис колипкай. — Сійӧ, кыдзи вермис, служитіс тэныд.
Кольӧд сійӧс ас ордад.
Ме ӧд ог вермы овны дворецын.
Ме кута волывлыны тэ дінӧ, кор ачым окотита
Сэки ме быд рыт кута пуксьыны тэнад ӧшинь дорын да сьывны тэныд; менам сьылӧм и гажӧдас тэнӧ и тшӧктас мӧвпыштны.
Ме  кута тэныд сьывны шудаяс да шудтӧмъяс йылысь, буртор да лёктор йылысь, мый вӧчсьӧ тэ гӧгӧр.
Ичӧтик колипкай лэбалӧ быдлаті, пыравлӧ сійӧ гӧль чери кыйысь керка вевт улӧ и сиктса олысьяс дінӧ, кодъяс олӧны дворецсянь ылын.
Ме кута волыны тэ ордӧ да сьывны!
— Кӧсйысь меным ӧтитор!..
— Ставсӧ, мый кӧсъян! — горӧдіс император да чеччис вольпассьыс.
Сійӧ вевъялӧма нин пасьтавны ассьыс царскӧй паськӧмсӧ да топӧдіс сьӧлӧм бердас сьӧкыд зарни саблясӧ.
— Ӧтитор йылысь кора тэнӧ - некодлы эн висьтав, мый тэнад эм ичӧтик лэбач, коді висьтавлӧ тэныд быдтор йылысь.
Тадзи делӧыс пондас мунны бурджыка.
И колипкай лэбзис.
Сэки пырисны придворнӧйяс видзӧдлыны кулӧм император вылӧ — да сідзи и кынмисны порог вылас, а сійӧ шуис налы:
— Видза оланныд!
ТЫВКӦРТ
Муніс салдат туй кузя: ӧти - кык! ӧти - кык!
Сумкаыс мышкас, сабляыс бокас; сійӧ локтіс война вылысь гортас.
И друг туй вылас сылы паныдасис ведьма, улыс вомдорыс сылӧн ӧшӧдчӧма дзик морӧсӧдзыс.
— Видза олан, служивӧй! — шуис сійӧ. — Кутшӧм тэнад мича сабляыд да ыджыд сумкаыд!
Со збодер салдат!
Ӧні ме сета тэныд деньга, мыйта лолыд кӧсйӧ.
— Аттьӧ, пӧрысь ведьма! - шуис салдат.
- Аддзан со эсійӧ ыджыд пусӧ?
Сійӧ пытшкӧссяньыс тӧщӧ.
Кай пу вылас — сэні лоӧ горс, тэ и лэччы сэтчӧ, медся улӧдзыс.
А ме коскӧдыд тэнӧ гезйӧн кӧртала да кыска бӧр, кор сӧмын тэ горӧдан.
— А мыйла меным пырны тайӧ горсъяс? — юаліс салдат.
— Деньгала, — шуис ведьма. — Тӧд, мый кор лэччан улӧдзыс, аддзан мупытшса кузь туй; сэні дзик югыд — лунын и войын ӧзйӧ уна сё лампа.
Сэсся тэ аддзан куим ӧдзӧс.
Пыр медводдза жыръяс; жыр шӧрсьыс аддзан ыджыд сундук, а сы вылысь понмӧс: синъясыс тайӧ понйыслӧн дзик чай юан блюдъяс ыдждаӧсь.
Но тэ эн пов!
Ме сета тэныд ассьым клетчатӧй лӧз партукӧс, вольсав сійӧс джоджас да повтӧг кватит понсӧ, пуксьӧд сійӧс водздӧра вылӧ, восьты сундуксӧ да босьт сэтысь деньгасӧ, мыйта тэныд колӧ.
Тані сӧмын ыргӧн деньга; кӧсъян кӧ эзысь — мун мӧд комнатаӧ; сэні пукалӧ тэнад мельнича кӧлесаяс ыджда синъяса пон.
Сӧмын тэ эн повзьы: пуксьӧд сійӧс водздӧра вылас да босьт аслыд деньгасӧ.
А кӧсъян, верман судзӧдны и зарни мыйта колӧ; мун сӧмын коймӧд комнатаас.
Но понмыслӧн, коді пукалӧ сэні сундук вылас, сылӧн синъясыс башня ыдждаӧсь.
Вот тайӧ пон дак пон!
Но тэ эн пов: пуксьӧд менам водздӧра вылӧ, и сійӧ тэнӧ оз вӧрзьӧд, а тэ босьт аслыд зарни, мыйта кӧсъян.»
— Ставыс тайӧ зэв бур, — шуис салдат. — Но мый тэ менсьым та пыдди пондан корны, пӧрысь ведьма?
Ӧд, мыйкӧ месянь тэныд колӧ жӧ.
— Ме ог босьт тэнсьыд ни ӧти грӧш! — шуис ведьма. — Сӧмын тэ вай меным важ тывкӧрт, кодӧс вунӧдӧма медбӧръясьыс менам пӧчӧй.
— Но, кӧртав менӧ гезйӧн! — тшӧктіс салдат.
— Гӧтов! — шуис ведьма. — А со и менам клеткаа лӧз партукӧй.
И салдат кайис пу вылӧ, лэччис горсъяс да лоис, кыдз шуис ведьма, мупытшса туйын, кӧні ӧзйис сё лампа.
Со сійӧ восьтіс медводдза ӧдзӧссӧ.
Сэні пукаліс дзик чай юан блюдъяс ыджда синма пон да дзоргис салдат вылӧ.
— Но и повзьӧдчысь! — шуис салдат, пуксьӧдіс понсӧ ведьма водздӧра вылӧ да сӧвтіс зеп тырыс ыргӧн деньга, сэся пӧдлаліс сундуксӧ, бӧр пуксьӧдіс сэтчӧ понйӧс, муніс мӧд комнатаӧ.
Сэні пукаліс мельнича кӧлесаяс ыджда синъяса пон.
— Немтор тэныд чашкалӧм синмӧн ме вылӧ видзӧдны, синмыд висьмас. - шуис салдат да пуксьӧдіс понсӧ ведьма водздӧра вылӧ.
Эзысьӧн тыр сундуксӧ аддзӧм бӧрын, сійӧ шыбитіс став ыргӧн деньгасӧ да кыкнан зеп тырыс да сумка тырыс сӧвтіс эзысь деньга.
Сэсся салдат пырис коймӧд комнатаас.
Тайӧ понмыслӧн синъясыс вӧліны кык гӧгрӧс башня ыдждаӧсь да бергалісны кӧлесаяс моз.
Сэтшӧм понсӧ сійӧ ещӧ эз на аддзыв.
Дыр видзӧдны сы вылӧ сійӧ эз кут, а босьтіс да пуксьӧдіс водздӧра вылӧ, восьтіс сундуксӧ.
Батюшки, мыйта сэні вӧлі зарниыс!
Тайӧ зӧлӧта вылас позис эськӧ ньӧбны быдса Копенгаген, став юмов порсьсӧ чӧскыдторъяссӧ вузалысьяслысь, став озысь салдатсӧ, став пу вӧвсӧ да свет вывсьыс став плетьсӧ.
Быдтор вылӧ эськӧ тырмис!
Сэки салдат шыблаліс зепъяссьыс да сумкасьыс эзысь деньгасӧ да сідзи тыртіс зепъяссӧ, сумкасӧ, шапкасӧ, сапӧгъяссӧ зарнинас, мый ӧдва вермис вӧрны.
Вот сійӧ ӧні вӧлі озыр!
Пуксьӧдіс сійӧ понйӧс сундук вылас, крапнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да горӧдіс:
— Эй, кыскы менӧ вывлань, пӧрысь ведьма!
— А тывкӧртӧс тэ босьтін? — юаліс ведьма.
— Ак тэ, чӧрт, муртса эг вунӧд! — шуис салдат, муніс да босьтіс тывкӧртсӧ.
Ведьма кыскис салдатӧс вылӧ.
— А мый вылӧ тэныд тайӧ тывкӧртыс? — юаліс салдат.
— Абу тэнад делӧ! — шуис ведьма. — Тэ ӧд деньгасӧ получитін.
Вай жӧ меным тывкӧртсӧ!
— Ог! — шуис салдат. - Висьтав ӧні жӧ, мый вылӧ тэныд тывкӧртыс, а то ме кыска сабля да керышта тэнсьыд юртӧ.
— Ог висьтав! — вочавидзис ведьма.
Сэки салдат кватитіс саблясӧ да керыштіс ведьмалысь юрсӧ.
Ведьма уси муас, а сійӧ кӧрталіс став деньгасӧ ведьма водздӧраӧ, лэптіс нопсӧ мыш вылас, сюйис тывкӧртсӧ зептас да мӧдӧдчис веськыда карӧ.
Карыс вӧлі мича; салдат колччис медлӧсьыд гӧстиницаас, корис аслыс медбур комнатаяссӧ да ассьыс радейтана сёянъяссӧ, — ӧд ӧні сійӧ вӧлі озыр.
Слуга, коді весаліс сылысь сапӧгсӧ, чуймис, мый татшӧм озыр господинлӧн татшӧм омӧлик сапӧгъяс, — ӧд салдат эз на вевъяв выльсӧ ньӧбны.
Но мӧд лунас жӧ сійӧ ньӧбис аслыс и бур сапӧг, и озыр паськӧмсӧ.
Ӧні салдат лои настоящӧй баринӧн, и сылы висьталісны став чудесаяс йывсьыс, кутшӧмъяс вӧвлӧмаӧсь тайӧ карас, и король йылысь, и сылӧн зэв мича ныв, принцесса йылысь.
— А кыдзи эськӧ аддзӧдлыны сійӧс? — юаліс салдат.
— Тайӧс некыдз оз позь! — шуисны сылы. — Принцесса олӧ ыджыд ыргӧн замокын, а замок гӧгӧрыс джуджыд стенаяс да из башняяс.
Корольысь кындзи некод оз лысьт ни пырны сэтчӧ, ни петны сэтысь, сы вӧсна мый корольлы висьталӧмаӧсь, мый сылӧн нывлы сиӧма лоны прӧстӧй салдат гӧтырӧн, а корольлы тайӧ эз кажитчы.
Вот эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ, - думыштіс салдат.
Да коді эськӧ сылы тшӧктіс?!
Ӧнітӧ сылы овсис гажаа: ветліс театръясӧ, гуляйтіс королевскӧй садйын да уна отсасис гӧльяслы.
И бура вӧчис: сійӧ ӧд ас серти тӧдіс, кутшӧм омӧль пукавны зептад ӧти грӧштӧг.
Ӧні сійӧ вӧлі озыр, мичаа пасьтасис, сылӧн и другъясыс лоины уна; ставныс сійӧс шуисны бур мортӧн, настоящӧй баринӧн, а тайӧ сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Вот видзис, видзис салдат деньгасӧ, а выльысь босьтны некытысь да коли сылӧн бӧръяпомнас сӧмын кык деньга.
И лои лӧсьыд комнатаяссьыд вуджны зэв ичӧтик комнататорйӧ, дзик керка вевт улас, весавны аслыс сапӧгсӧ да весиг дӧмлыны сэтысь розьяссӧ; ёртъяс пиысь некод эз кут волывлыны сы дінӧ, — вывті вылӧдз нин колӧ вӧлі кайны сы дорӧ.
Коркӧ ӧтчыд рытын пукаліс салдат аслас каморкаын; пемдіс нин дзикӧдз, а сылӧн деньгаыс эз вӧв весиг сись вылӧ; сэки сылы и уси дум вылас ведьмалӧн тывкӧртыс.
Салдат босьтіс тывкӧртсӧ да заводитіс би перйыны, но сӧмын на кучкис биаизйӧ, ӧдзӧсыс друг воссис, да пырис пон, кодлӧн синъясыс вӧліны чай юан блюдъяс ыдждаӧсь.
— Мый прикажитан, господин? — юаліс пон.
— Вот тайӧ и штука! — шуис салдат. — Тывкӧртыд, вӧлӧмкӧ, абу прӧстӧй: и ме верма пӧлучитны ставсӧ, мый кӧсъя.
— Судзӧдышт меным деньгатор! — шуис сійӧ понлы.
Раз — понлӧн нин дукыс эз вӧв, кык - кыдзи пон бӧр воис, а пиняс сылӧн ыргӧн деньга ыджыд мешӧк тыр.
Ӧні салдат гӧгӧрвоис, кутшӧм чудеснӧй вӧлӧма сылӧн тывкӧртыс.
Кучкас кӧ вӧлі биаизйӧ ӧтикысь — воас пон, коді пукаліс ыргӧн деньгаӧн тыр сундук вылын, а кучкас кӧ кыкысь - мыччысьӧ сійӧ, кодлӧн вӧлі эзысь, куимысь кучкас — мыччысьліс зарниӧн пон.
И со салдат бара вуджис медбур комнатаясӧ, бара кутіс тшапитчыны мича паськӧмъясӧн, став другъясыс сылӧн бара кутісны волывлыны сы дінӧ да ёна радейтны сійӧс.
Коркӧ ӧтчыд салдатлы юрас воис мӧвп: «А мыйла эськӧ меным не аддзӧдлыны принцессасӧ.
Ставныс шуӧны, мый сійӧ сэтшӧм мича.
Мый тӧлкыс, сійӧ кӧ нэм чӧжыс кутас пукавны ыргӧн замокын, джуджыд стенаяс да башняяс сайын?
Оз-ӧ меным мойви видзӧдлыны сы вылӧ?
Ноко, кӧні менам тывкӧртӧй?»
И сійӧ ӧтикысь кучкис биаизйӧ - сійӧ жӧ минутаас воис чай юан блюдъяс ыджда синъяса пон.
— Ӧні эськӧ вой нин, — шуис салдат. — Но ме кувтӧдз кӧсъя видзӧдлыны принцесса вылӧ, кӧть ӧти минута кежлӧ.
Пон ӧні жӧ ӧдзӧс сайӧ, и салдат эз на удит мӧвпыштны, кыдзи понйыс воис бӧрпринцессакӧд.
Принцесса пукаліс понлӧн мыш вылас да узис.
Принцесса вӧлі дивӧ кодь мича; первой видзӧдлӧмсяньыс вӧлі тыдалӧ, мый тайӧ настоящӧй принцесса.
И салдат некыдзи эз вермы кутсьыны да окыштіс сійӧс, — сійӧ ӧд вӧлі збодер салдат, настоящӧй кавалер.
Сэсся пон бӧр нуис принцессаӧс, а асывнас принцесса висьталіс корольлы да королевалы, кутшӧм шензьӧдана вӧт сійӧ аддзыліс войнас: быттьӧ сійӧ муніс пон вылын, да сійӧс окыштіс салдат.
— Вот тайӧ история! — шуис королева.
Мӧд вой кежлӧ принцесса вольпась дінӧ сувтӧдісны старука-фрейлинаӧс да тшӧктісны тӧдмавны, збыльысь-ӧ тайӧ вӧлі вӧт, али мыйкӧ мӧдтор.
А салдатлы бара окота лои аддзӧдлыны красавица-принцессаӧс.
И вот войнас бара локтіс пон, кватитіс принцессаӧс да котӧртіс сыкӧд мыйвынсьыс, но старука-фрейлина кӧмаліс кӧтасьтӧм сапӧг да котӧрӧн мӧдӧдчис пон бӧрся.
Сійӧ аддзис, мый понйыс принцессакӧд воши ӧти ыджыд керкаӧ, Фрейлина мӧвпыштіс: «Ӧні ме тӧда, кытысь сійӧс корсьны!»
И керка воротаас мелӧн сійӧ рисуйтіс ыджыд крест, да муніс узьны гортас.
Но пон, кор нуис принцессаӧс бӧр, аддзис тайӧ крестсӧ, тшӧтш бсьтіс мел кусӧк  да кар пасьталаыс быд воротаӧ рисуйталіс крестъяс.
Тайӧ вӧлі зэв сюся думыштӧма: ӧні фрейлина некыдзи эськӧ эз вермы корсьны колана керкалысь воротасӧ, — быдлаын вӧліны сэтшӧм крестъяс.
Водз асылын король королевакӧд, старука-фрейлина да став королевскӧй офицеръясыс мӧдӧдчисны видзӧдлыны, кытчӧ принцесса ветліс войнас.
— Со кытчӧ! — шуис король, кор аддзис еджыд крест первой воротасьыс.
— Оз, со кытчӧ, верӧсӧй! — шуис королева, кор аддзис крест мӧд воротасьыс.
— А со и тані крест, и сэні крест! — шуисны мӧдъяс, кор аддзисны став воротасьыс крестъяс.
Тані ставныс гӧгӧрвоисны, мый некутшӧм тӧлк налы эз и сюр.
Но королева вӧлі сюсь нывбаба, эз сӧмын каретаясын куж ветлӧдлыны.
Босьтіс сійӧ ассьыс зарни ножичсӧ, вундаліс торъяс вылӧ ыджыд шӧвк матерье, вурис сэтысь ичӧтик мича мешӧк, пуктіс сэтчӧ греча шыдӧс, кӧрталіс сійӧс принцессалы мышкас, сэсся розьӧдыштіс мешӧксӧ, медым шыдӧсыс ичӧтикаӧн киссяс туй вылас, код вывті ветліс принцесса.
И вот войнас бара локтіс пон, пуксьӧдіс принцессаӧс мыш вылас да нуис салдат дінӧ; а салдатыд сэтшӧма нин пондіс радейтны принцессаӧс, мый став сьӧлӧмсяньыс сійӧ кӧсйис гӧтрасьны сы вылӧ.
Пон дзик эз казяв, мый шыдӧсыс киссис сы сайын туй пасьтала замок дорсянь салдат керка дорӧдз.
Асывнас король да королева пырысь-пыр тӧдмалісны, кытчӧ ветліс принцесса, и салдатӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Кутшӧм тюрьмаын вӧлі пемыд да гажтӧм.
Пуксьӧдісны сійӧс сэтчӧ да шуисны: «Аски асыв тэнӧ ӧшӧдасны!»
Зэв гажтӧм вӧлі тайӧс кывны, а ассьыс чудеснӧй тывкӧртсӧ вунӧдіс гортас гӧстиницаас.
Асывнас салдат матыстчис ичӧтик ӧшинь дінӧ да кутіс видзӧдны ывлаӧ кӧрт решетка пырыс: йӧзыс чукӧрӧн-чукӧрӧн мунісны кар сайӧ видзӧдлыны, кыдзи кутасны ӧшӧдны салдатӧс; кучкалісны барабанъясӧ, мунісны войска.
Ставӧн тэрмасисны, котӧрӧн котӧртісны.
Тані жӧ котӧртіс кутшӧмкӧ сапожник-детинка кучик партука да туплиа.
Сійӧ котӧртіс чеччалігтыр, и друг сылӧн тупли пӧлыс уси коксьыс да кучкысис тюрьма стенӧ, муртса эз ӧшиньӧ, кӧні сулаліс салдат.
— Эй, тэ, кытчӧ тэрмасян! — шуис зонкалы салдат. — Метӧг сэні делӧыс оз артмы!
А вот тэ кӧ эськӧ котӧртлан ме ордӧ гортӧдз да ваян меным тывкӧрт, ме тэныд сета нёль эзысь деньга.
Но, ӧдйӧджык!
Детинка вӧлі не прочь пӧлучитны нёль эзысь деньга, и сійӧ ньӧв моз мӧдӧдчис тывкӧртла, сетіс сійӧс салдатлы и...
А вот ӧні кывзыштам!
Кар сайын вӧлі лэптӧма виселица, сы гӧгӧр сулалісны войска да сюрс сёяс йӧз.
Король да королева пукалісны зэв мича трон вылын судьяяс да государственнӧй сӧветлы паныдӧн.
Салдатӧс сулаліс нин пос вылын, и кӧсйисны нин вӧлі сюйны сылысь юрсӧ петляӧ, но салдат шуис, мый преступниксӧ казниттӧдзыс сылысь исполнитӧны кутшӧмкӧ корӧм.
Сылы зэв окота вӧлі куритны табак трубка, ӧд тайӧ лоӧ медбӧръя куритӧм каллян сылӧн олӧмын.
Король эз кӧсйы ӧткажитны, иИ салдат кыскис ассьыс тывкӧртсӧ.
Кучкис сійӧ биаизйӧ ӧтикысь, мӧдысь, коймӧдысь — и вот сы водзын лоины куимнан понмыс; чай юан блюдъяс ыджда синъяса пон, мельнича кӧлесаяс ыджда синъяса пон, башняяс ыджда синъяса пон.
— Ноко, отсалӧй меным петляысь мездысьны! — тшӧктіс салдат.
Сэки куимнан понйыс уськӧдчисны судьяяс да государственнӧй сӧвет вылӧ: ӧтикӧс кватитісны кокӧдыс, мӧдӧс нырӧдыс, да давай качӧдлыны вылӧ, да сэтшӧм вылӧ, мый муас усьӧны да торпыригӧдз жугалӧны.
— Ог кӧсйы! — горӧдіс король, но медыджыд понйыс кватитіс сійӧс королеваыскӧд ӧтлаын да качӧдіс кыкнансӧ вывлань.
Сэки войскаыс повзис, а йӧзыс пондісны горзыны:
— Ло, салдат, миян корольӧн да босьт аслыд гӧтыр пыдди мича принцессаӧс!
Салдатӧс пуксьӧдісны королевскӧй каретаӧ да нуӧдісны дворецӧ.
Детинкаяс шутьлялісны, а войска сеталіс честь.
Принцесса петіс аслас ыргӧн замоксьыс да лои королеваӧн, мыйӧн вӧлі зэв рад.
Свадебнӧй пир нюжаліс дзонь недель чӧж; понъяс сідзжӧ пукалісны пызан сайын, бергӧдлісны ассьыныс гырысь синъяссӧ.
ДИКӦЙ ЮСЬЯС
Ылын-ылын, сійӧ странаын, кытчӧ тӧв кежлӧ лэбзьывлӧны миянысь чикышъяс, оліс король.
Сылӧн вӧлі дас ӧти пи да ӧти ныв, Элиза.
Дас ӧтикнан принц-вокъясыс ветлісны нин школаӧ.
Налӧн быдӧнлӧн морӧсас дзирдаліс звезда, и шуйга бокас ӧшаліс сабля.
Найӧ гижисны алмазнӧй грифельясӧн зарни дӧскаяс вылӧ да зэв бура кужисны лыддьысьны — и книга вылысь и наизусть.
Пырысь-пыр вӧлі кылӧ, мый лыддьысьӧны збыльвывса принцъяс.
Налӧн Элиза чойныс пукаліс зеркальнӧй стеклӧысь вӧчӧм скамейка вылын да видлаліс картинкаа книга, коді сулаліс королевство джын дон.
Да, бура овсис челядьлы, сӧмын эз дыр!
Батьыс налӧн, сійӧ канмуса король, гӧтрасис лёк королева вылӧ, коді эз понды радейтны коньӧр челядьсӧ.
Первойя лунсяньыс жӧ, кор дворецын празднуйтісны корольлысь свадьба, челядь гӧгӧрвоисны, кутшӧм лёк налӧн тьӧтыс.
Найӧ лӧсьӧдчисны гӧститчӧмӧн ворсны да корисны королевалысь пирожнӧйяс да пӧжалӧм яблокъяс.
Но тьӧтыс сетіс налы чайнӧй чашкатыр лыа да шуис:
— Тырмас тіянлы и тайӧ!
Вежон мысти тьӧтыс сетіс Элизасӧ воспитайтны сиктӧ кутшӧмкӧ крестьяна ордӧ, а коли нӧшта некымын кад, и сійӧ удитіс корольлы висьтавлыны сымдатор коньӧр принцъяс йылысь, мый король сэсся эз кӧсйы и синнас аддзыны ассьыс пиянсӧ.
И вот королева тшӧктіс корны принцъясӧс, и кор найӧ матыстчисны сы дінӧ, сійӧ горӧдіс:
— Лэбӧй ыджыд гӧлӧстӧм лэбачьясӧн да тӧждысьӧй ас пондаыд асьныд!
Найӧ пӧртчисны дас ӧти мича дикӧй юсьӧ, горзігтырйи найӧ лэбзисны дворец ӧшинь пыр да лэбисны паркъяс да вӧръяс весьтті.
Вӧлі водз асыв, кор найӧ лэбисны сійӧ керка дінті, кӧні чорыд унмӧн на узис налӧн Элиза чойныс.
Найӧ дыр лэбалісны керка вевт весьтас, сьыліяссӧ нюжйӧдлӧмӧн да бордъяснас швачӧдігтыр, но некод найӧс эз кыв и эз аддзыв.
Сідзи и лои налы лэбзьыны нинӧмтӧг.
Вылӧ-вылӧ, дзик кымӧръяс дінӧдз качӧдчисны найӧ да лэбзисны ыджыд, пемыд вӧрӧ, коді нюжаліс дзик море дорӧдз.
А коньӧр Элиза сулаліс крестьяна керкаын да ворсіс турунвиж корйӧн, — мукӧдсикас чачаяс сылӧн эз вӧвны; сійӧ розьӧдіс корсӧ да сы пыр видзӧдіс шонді вылӧ, — сылы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ аслас вокъяслысь сӧдз синъяссӧ.
Лунъяс бӧрся колины лунъяс.
Мукӧддырйи тӧв довкйӧдліс розаяслысь кустъяссӧ, кодъяс быдмисны керка дінын, да юавліс розаяслысь: «Эм абу кодкӧ тіянысь мичаджыкыс?» - розаяс, юрнаныс довкйӧдлігтыр, вочавидзлісны: «Элиза мичаджык».
И вот Элизалы тыри дас вит арӧс, и ыстісны сійӧс гортас.
Королева аддзис, кутшӧм мича сылӧн тьӧтпом нылыс, да ещӧ ёнджыка кутіс лӧгыс петны Элиза вылӧ.
Сійӧ окотапырысь эськӧ пӧртіс и сійӧс дикӧй юсьӧ, да эз позь вӧлі вӧчны тайӧс ӧні жӧ: король кӧсйис аддзыны ассьыс нывсӧ.
И вот водз асылын королева муніс аслас мраморнӧй купальняӧ, коді ставнас вӧлі мичмӧдӧма зэв мича ковёръясӧн да небыд подушкаясӧн, босьтіс куим жаба, быдсӧ окыштіс да шуис медводдзалы:
— Кор Элиза пырас купальняӧ, пуксьы сылы юр вылас, мед сійӧ лоас сэтшӧм жӧ тӧлктӧм да дыш, кыдзи и тэ.
— А тэ пуксьы сылы плеш вылас, - шуис сійӧ мӧдлы. - Мед Элиза лоас сэтшӧм жӧ мисьтӧм, кыдзи тэ.
— Тэ жӧ вод сылы сьӧлӧм вылас! — вашнитіс королева коймӧд жабалы. — Мед сійӧ лоас скӧр да мучитчас таысь.
Сэсся сійӧ лэдзис жабаясӧс сӧдз ваӧ, и ваыс пыр жӧ лои турунвиж.
Королева корис Элизаӧс, пӧрччӧдіс сійӧс да тшӧктіс пырны ваӧ.
Муртса на Элиза пырис ваас, ӧти жаба чеччыштіс сылы юр вылас, мӧд плеш вылас, а коймӧдыс морӧс вылас, но Элиза весиг эз казяв тайӧс, и кыдз сӧмын петіс васьыс, ваті мӧдісны кывтны куим гӧрд мак.
Нылыс вӧлі сэтшӧм ен нога да мыжтӧм, мый кӧлдуйтӧмыс некыдз эз вермы мӧрччыны сы вылӧ.
Сэки лёк королева мавтіс Элизаӧс грецкӧй ӧрек сокӧн, и коньӧр Элиза лои дзик мугӧм, мавтіс сылысь чужӧмсӧ лёк дука мазьӧн да дзугис сылысь мича юрсисӧ.
Ӧні эськӧ эз позь тӧдны мусаник Элизаӧс.
Весиг батьыс повзис сыысь да шуис, мый тайӧ абу сылӧн ныв.
Некод эз понды тӧдны Элизаӧс, сӧмын чеп йыв пон да чикышъяс кындзи, но коді нӧ кутас кывзыны животнӧйясӧс?
Бӧрддзис Элиза да думыштіс аслас вӧтлӧм вокъяс йылысь, гусьӧник муніс дворецысь и лунтыр шӧйтіс муяс да нюръяс вывті, писькӧдчис вӧрлань.
Элиза весиг ачыс бура эз тӧд, кытчӧ сылы мунны, но сэтшӧма гажтӧмтчис ас вокъяссьыс, мый решитіс корсьны найӧс быдлаысь, кытчӧдз оз аддзы.
Эз дыр сійӧ вӧв вӧрын, кыдз лои нин вой, и Элиза дзикӧдз воши туйсьыс.
Сэки сійӧ водіс небыд нитш вылӧ, лыддис молитва узигкежлӧ, а юрсӧ пуктіс мыр вылӧ.
Вӧрын вӧлі лӧнь, сынӧдыс вӧлі сэтшӧм шоныд, турунас дзирдаліс уна сё нидзув, быттьӧ турунвиж бияс, а кор Элиза кинас вӧрзьӧдіс кустсӧ, найӧ пондісны киссьыны коръяс вылысь кодзула зэрӧн.
Войбыд Элиза вӧталіс вокъяссӧ: ставныс найӧ бара вӧліны челядьӧн, ӧтлаын ворсісны, гижисны грифельясӧн зарни дӧскаяс вылӧ да видлалісны картинкаяса мича книга, коді сулаліс королевство джын дон.
Книгаас картинкаясыс вӧліны ловъяӧсь: лэбачьяс сьылісны, а йӧзыс чеччыштлісны книга лист вывсьыс да сёрнитлісны Элизакӧд да сы вокъясыскӧд; но муртса Элиза бергӧдліс лист боксӧ, йӧзыс бӧр чеччыштлісны книга пытшкас, — мӧд ногӧн эськӧ став рисунокъясыс дзугсисны.
Кор Элиза садьмис, шондіыс вӧлі вылын нин; сійӧ весиг прамӧя эз вермы аддзыны шондісӧ пуяслӧн тшӧкыд коръяс пырыс.
Сӧмын корсюрӧ прӧйдитлісны шонді югӧръясыс пу вожъяс костӧд да котралісны зарни кӧчьясӧн турун вывті.
Неылын кыліс шорлӧн дзольгӧм.
Шорас ваыс вӧлі сӧдз, пырыс тыдалана.
Тӧлыс кӧ эськӧ эз вӧрӧшит пуяслысь да кустъяслысь вожъяссӧ, позьӧ вӧлі думыштны, мый пуясыс да кустъясыс рисуйтӧмаӧсь шор пыдӧсас, сэтшӧм мичаа найӧ тыдалісны лӧнь ваын.
Ваысь ассьыс чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын, Элиза ёна повзис — сэтшӧм вӧлі сійӧ сьӧд да мисьтӧм.
Но вот сійӧ гумовтіс содзнас васӧ, ниртіс синъяссӧ да плешсӧ, и бара кутіс югъявны сылӧн еджыд, нежнӧй кучикыс.
Сэки Элиза пӧрччысис да пырис сӧстӧм кӧдзыд ваӧ.
Сэсся Элиза пасьтасис, кузь юрсисӧ кыис кӧсаӧ и, сійӧ мӧдӧдчис жургысь источниклань.
Пӧттӧдз юис китырысь ва и муніс водзӧ вӧрті, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Сійӧ мӧвпаліс аслас вокъяс йылысь да надейтчис, мый Енмыс оз коль сійӧс: сійӧ ӧд тшӧктіс быдмыны дикӧй яблӧняяслы, медым вердны наӧн тшыгъяссӧ; сійӧ жӧ индіс сылы татшӧм ябӧняяс пиысь ӧти вылӧ, кодлӧн вожъясыс вӧлі кусыньтчӧмаӧсь сьӧкыд плодъяс вӧснаыс.
Элиза сёйыштіс яблоксӧ, пыкис вожъяссӧ бедьторъясӧн да мӧдӧдчис медся сук вӧраинас.
Ни ӧти пӧтка эз волы татчӧ, ни ӧти шонді югӧр эз письтлы дзугсьӧм пу вожъяс пырыс.
Кузь пуяс сулалісны сук радъясӧн, быттьӧ керйысь вӧчӧм стенаяс; некор на Элиза эз вӧвлы татшӧм шуштӧминын.
Войнас лои дзик пемыд, весиг светлячокъяс нитш пытшкын эз югъявны.
Элиза шога  турун вылӧ дай унмовсис.
Асывнас сійӧ мӧдӧдчис водзӧ, Элиза паныдаліс ягӧд тыра кӧрзинаа старукаӧс; старука сетіс нывкалы китыр ягӧд, а Элиза юаліс сылысь, эз-ӧ прӧйдитлыны таті, вӧртіыс, дас ӧти принц.
— Эз, — шуис старука, — но тӧрыт ме аддзылі татысь ю вывсьыс зарни коронаяса дас ӧти юсьӧс.
И старука вайӧдіс Элизаӧс джуджыд кыркӧтш дорӧ, код улын визувтіс ю.
Элиза прӧститчис старукакӧд да мӧдӧдчис ю берег пӧлӧн.
И со сы водзын воссис паськыд море, но ни ӧти парус эз тыдав море вылын, ни ӧти пыж эз вӧв матігӧгӧрын, код вылын сійӧ эськӧ вермис мунны водзӧ.
Элиза кокъяс дорӧдз котӧртлывлісны морскӧй гыяс, найӧ вайлісны аскӧдныс посни из торъяс, ваыс ниртӧма из торъяслысь ёсь дорышъяссӧ, да найӧ вӧліны дзик шыльыдӧсь да гӧгрӧсӧсь.
И нывка думыштіс: «Мыйта колӧ труд, медым чорыд изсӧ вӧчны шыльыдӧн да гӧгрӧсӧн.
А ва вӧчӧ тайӧс.
Море мудзлытӧг да терпитӧмӧн нуӧ ассьыс гыяссӧ да побеждайтӧ медся чорыд изъяссӧ.
Аттьӧ тіянлы наукаысь, югыд, тэрыб гыяс!
Сьӧлӧмӧй висьталӧ меным, мый коркӧ ті нуӧданныд менӧ менам муса вокъяс дінӧ!»
Саридзӧн шыбитӧм кос водоросльяс вылын куйлісны еджыд юсьяслысь дас ӧти перӧ.
Перӧяс вылас дзирдалісны на войтъяс — лысвалӧн али синвалӧн, коді тӧдас?
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв, но Элиза эз чувствуйт тайӧс.
Сійӧ видзӧдіс море вылӧ да синсӧ эз вермы вештыны.
Со локтіс ыджыд сьӧд кымӧр, тӧлыс ыдждіс, и саридзыс быттьӧ шуаліс: «Ме верма жӧ сьӧдӧдны!»
Кымӧръяс кӧ вӧліны розӧвӧйӧсь, тӧлыс эз вӧв, море муніс роза лепестоклань.
Мукӧддырйиыс сійӧ лоліс турунвиж рӧма, мукӧддырйиыс еджыд.
Но кӧть кутшӧм спокойнӧй эз вӧв мореыс, берег дорын век тӧдчӧ омӧлика гыалыштӧм, — ва веркӧсыс лӧня кыптыштлӧ, быттьӧ узьысь кагалӧн морӧсыс.
Кор шонді кутіс нин лэччыны, Элиза аддзис дикӧй юсьясӧс.
Зарни коронаясаӧсь, лэбисны ӧта-мӧд бӧрся, быттьӧ кузь еджыд лента.
Элиза вешйис кыркӧтшлань да дзебсис кустъяс пӧвстӧ.
Юсьяс лэччисны сысянь неылӧ да пондісны швачӧдны асланыс ыджыд еджыд бордъяснас.
Буретш тайӧ минутаас шонді саялі ва улӧ, — и друг юсьяс вылысь гылалісны еджыд перӧяс, и Элиза водзын сулалісны дас ӧти мичаысь-мича дас ӧти принц.
Элиза гораа горӧдіс, — сійӧ пыр жӧ тӧдіс ассьыс вокъяссӧ, кӧть тайӧ уна вояс чӧжыс найӧ ёна вежсьӧмаӧсь.
Элиза уськӧдчис вокъяслы сывтыръяс да кутіс шуавны найӧс ставнысӧ нимъяснаныс, а вокъяс кутшӧм радӧсь вӧліны, мый аддзисны чойсӧ, коді сэтшӧма быдмӧма да лоӧма сэтшӧм мича.
Элиза да сылӧн вокъясыс сералісны и бӧрдісны, а сэсся найӧ мӧда-мӧдыслы висьталісны ставсӧ, мый накӧд лои.
Медыджыд принцыс шуис Элизалы:
Ми лунтыр лэбалам дикӧй юсьясӧн, шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз.
Кор шондіыс лэччӧ, ми бӧр лолам мортъясӧн.
И вот шонді пуксигкежлӧ ми тэрмасям лэччыны му вылӧ.
Ми кӧ эськӧ лоим мортъясӧн сійӧ кадас, кор лэбам выліті кымӧръяс увті, ми эськӧ пырысь-пыр усим му вылӧ да жугалім.
Олам ми огӧ тані.
Ылын-ылын море сайын эм татшӧм жӧ мича страна, кыдзи и тайӧ, но туйыс сэтчӧ ылын, ковмылӧ лэбны дзонь саридз вомӧн, а туй вылас абу ни ӧти ді, кӧні эськӧ ми вермим коллявны войсӧ.
Сӧмын дзик море шӧрас эм ӧти из гӧра.
Но сійӧ сэтшӧм ичӧт, мый ми вермам сулавны сэні сӧмын мӧда-мӧд бердӧ топыда топӧдчӧмӧн.
Кор мореыс бушуйтчӧ, гыясыс резсьӧны миян юръяс вомӧн, но но ми аттьӧалам Енсӧ и татшӧм юр сюянінысь;эз кӧ вӧв тайӧ из гӧраыс, миянлы некор эськӧ эз удайтчыв волыны асланым чужан муӧ: и ӧні тайӧ туй вылӧ миянлы ковмылӧ бӧрйыны вонас кык медкузь лунсӧ.
Сӧмын ӧтчыд вонас миянлы позьӧ волыны чужанінас; ми вермам кольччыны тані дас ӧти лун.
Ми лэбалам тайӧ ыджыд вӧр весьтӧдыс, кысянь миянлы тыдалӧ дворец, кӧні ми чужлім и кӧні олӧ миян бать, и вичко кӧлӧкӧльня, кӧні гуалӧма миян мам.
Тані быд куст да быд пу миянлы кажитчӧ рӧднӧйӧн; тані важ мозыс веж лудъяс вывті котралӧны дикӧй вӧвъяс, кодъясӧс ми аддзывлім челядьдырйи на, а угольщикъяс сьылӧны сійӧ жӧ сьыланкывъяссӧ, кодъяс улӧ ми йӧктывлім челядьясӧн.
Тані миян чужанін, татчӧ кыскӧ миянӧс став сьӧлӧмӧн, и со татысь ми аддзим тэнӧ, муса, дона чойӧй!
Кык лун на ми вермам овны тані, а сэсся колӧ лэбзьыны море сайӧ, зэв мича, но йӧз странаӧ.
Кыдзи эськӧ миянлы аскӧдным босьтны тэнӧ?
Миян абу ни караб, ни пыж.
— Кыдзи ме верми эськӧ тіянӧс мездыны волшебствоысь! — юаліс Элиза вокъясыслысь.
Тадзи найӧ сёрнитісны пӧшти войбыд да ойбыртлісны сӧмын некымын час кежлӧ.
Элиза садьмис юсьяслӧн бордъяс шыысь.
Вокъяс бара лоӧмаӧсь пӧткаясӧн да лэбалісны сынӧдын ыджыд кытшъясӧн, а сэсся и дзикӧдз вошисны син сайысь.
Элизакӧд кольччис вокъясысь медичӧтыс; юсьыс пуктіс ассьыс юрсӧ сылы пидзӧс вылас, а сійӧ шыльӧдіс да весаліс сылысь бордъяссӧ.
Лунтыр найӧ вӧліны кыкӧн, а рытланьыс воисны и мукӧд, да, кор шондіыс лэччис, найӧ бара лоины принцъясӧн.
— Аски ми долженӧсь лэбзьыны татысь и огӧ лысьтӧй воны бӧр мӧд воӧдз, но ми огӧ эновтӧй тэнӧ татчӧ! — шуис Элизалы медичӧт вокыс. — Тырмас-ӧ тэнад смеллуныд лэбзьыны миянкӧд?
Ме ӧтнамӧн ки вылын верма нуны тэнӧ вӧр вомӧныс, сідзкӧ ми ставӧн дас ӧтикнанным огӧ ӧмӧй вермӧй асланым бордъяс вылын вуджӧдны тэнӧ море вомӧныс?
— Да, босьтӧй менӧ аскӧдныд! — шуис Элиза.
Войбыд найӧ кыисны бадь да тростник кырсьысь сетка; сетка артмис ыджыд да крепыд, водтӧдісны сэтчӧ Элизаӧс.
И вот шонді петігӧн юсьясӧ пӧртчигӧн, вокъяс босьтісны ныръясӧн сеткасӧ да кыпӧдчисны муса чойыскӧд, узис чӧскыд унмӧн, кымӧръяс дорӧдз.
Медым шонді югӧръяс эз садьмӧдны сійӧс, юсьясысь ӧти лэбис сы юр весьтӧд, видзис шондісьыс Элизалысь чужӧмсӧ аслас паськыд бордъяснас.
Юсьяс вӧліны мусянь вылынӧсь нин, кор Элиза садьмис, и сылы кажитчис, мый сійӧ вемӧсӧн аддзӧ вӧт, — сэтшӧм тешкодь вӧлі сылы лэбзьыны сынӧдӧд.
Сы дінын куйліс воӧм ягӧда роз да чӧскыд турун вужъяслӧн чукӧр, — сійӧс чукӧртӧма да пуктӧма Элиза дінӧ медічӧт вокыс, и Элиза аттьӧалӧмӧн нюммуніс сылы, — сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧ лэбис сы весьтӧд да аслас бордъяснас видзис сійӧс шондіысь.
Вылі-вылі лэбисны найӧ, первой корабльыс, кодӧс найӧ аддзисны море вылысь, кажитчис налы ваӧд кывтысь каляӧн.
Лунтыр лэбисны юсьяс, кыдзи ньӧввужйысь лэдзӧм ньӧв, но век жӧ эз сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи век: ӧд ӧні найӧ нуисны чойсӧ.
Кутіс воны рыт, и поводдяыс мӧдіс лёкмыны.
Элиза полігтыр видзӧдіс, кыдзи шондіыс лэччӧ, а моревывса ӧтка из гӧра век на оз вӧлі тыдав.
И вот Элизалы кутіс кажитчыны, мый юсьяс дзикӧдз нин мудзӧмаӧсь да ӧдва шенасьӧны бордъяснаныс.
И сійӧ вӧлі мыжаӧн сыысь, мый найӧ эз вермыны лэбны ӧдйӧджыка.
Лэччас шонді, вокъясыс лоӧны мортъясӧн, усьӧны мореӧ да вӧйӧны.
Матысмис сьӧд кымӧр, тӧвлӧн ён пӧльтӧмъяс висьталісны бушков лоӧм йылысь, югъяліс чардби бӧрся чардби.
Аслас ӧти дорнас шонді инмӧдчӧ вӧлі ваӧ; Элизалӧн сьӧлӧмыс пондіс тіравны.
И юсьяс друг зэв ӧдйӧ уськӧдчисны увлань, и ныв думыштіс нин, мый найӧ ставӧн усьӧны; но эз, найӧ лэбисны водзӧ.
Шонді джынвыйӧ нин саяліс ва веркӧсас, и сэк сӧмын Элиза аддзис уліысь из гӧра, зэв ичӧтик, ваысь мыччысьӧм тюлень юрысь не ыджыдджык.
Юсьяс тувччисны из гӧра вылӧ самӧй сійӧ минутаас, кор воздухас кусіны шонділӧн медбӧръя югӧръясыс.
Элиза аддзис ас гӧгӧрсьыс вокъяссӧ, кодъяс сулалісны ӧта-мӧдыскӧд кинаныс топыда кутчысьӧмӧн; найӧ муртса тӧрисны ичӧтик из гӧра вылӧ.
Море лёкысь кучкаліс гыяснас изъяссӧ, резіс найӧс зэр моз.
Небесаыс ыпъяліс чардбиысь, и быд минутаын гымаліс гым, но чой да вокъяс кутчысисны кияснаныс да сьылісны псалом.
Кыа тӧдчигкежлӧ бушков лӧнис, и бара лои сэзь да лӧнь.
Муртса на мыччысис шонді, вокъяс Элизакӧд лэбисны водзӧ.
Море ещӧ шумитіс на, и найӧ вылісянь аддзылісны, кыдзи кывтіс пемыдвиж ва веркӧсті еджыд быг, быттьӧ миллион юсьяс.
Кор шонді кайис вылӧджык, Элиза друг аддзис ылысь ыджыд замок, кодӧс вӧлі кытшалӧма кокньыдик, быттьӧ воздушнӧй галереяясӧн; уліас, замок стенаяс дінас, качайтчисны пальмаяс да быдмисны мича цветъяс.
Элиза юаліс, оз-ӧ сэтчӧ найӧ лэбны, но юсьяс пыркнитісны юрнаныс; тайӧ вӧлі сӧмын призрачнӧй, пыр вежласяна облачнӧй замок Фата-Морганалӧн; мортлы сэтчӧ туй тупкӧса.
Элиза бара видзӧдліс ыліӧ, но замок эз нин вӧв.
Элиза сюся видзӧдліс да аддзис, мый тайӧ прӧстӧ вывлань кайысь моревывса ру.
Сылӧн синъяс водзын вӧліны пыр вежласьысь сынӧда образъяс да картинаяс.
Но вот, медбӧрын, тыдовтчис и настоящӧй му, кытчӧ найӧ лэбисны.
Сэні, берегас тыдалісны мичп гӧраяс, сус пу вӧръяс, каръяс да замокъяс.
Шонді лэччытӧдз вӧлі ещӧ ылын на, а Элиза пукаліс нин скала вылын джуджыд пещера водзын.
Пещера стенъяс пӧлӧн гартчисны турунвиж быдмӧгъяс, быттьӧкӧ вышивайтӧм турунвиж ковёръяс.
— Видзӧдлам, мый тэ вӧтасян тайӧ войнас, — шуис медічӧт вокыс да нуӧдіс Элизаӧс аслас шойччанінӧ.
— Ок, ме кӧ эськӧ вӧтӧн аддзыла, кыдзи мездыны тіянӧс волшебствоысь! — шуис Элиза да тайӧ мӧвпыс некыдз эз пет сы юрысь.
И вот сійӧ кутіс вӧтасьны.
Быттьӧ сійӧ лэбӧ выліті-выліті Фата-Морган замок дінас, сылы паныд петӧ ачыс фея, сэтшӧм лӧсьыд да мича, но сыкӧд тшӧтш зэв ёна мунӧ сійӧ старука вылас, коді сетіс Элизалы вӧрын ягӧд да висьталіс зарни коронаяса юсьяс йылысь.
— Тэнсьыд вокъястӧ позьӧ мездыны, — сійӧ, — но тырмас-ӧ тэнад смеллуныд да крепыдлуныд?
Ва небыдджык тэнад нежнӧй киясысь, и век жӧ сійӧ вӧчӧ изъясӧс шыльыдӧн да гӧгрӧсӧн, но ва оз тӧд доймӧм, кодӧс кутасны кывны тэнад чуньясыд; валӧн абу сьӧлӧмыс, коді топавлӧ повзьӧмысь да мучитчӧмысь, кыдзи тэнад сьӧлӧмыд.
Аддзан, менам киын петшӧр.
Татшӧм жӧ петшӧр быдмӧ тані пещера дорас, и сӧмын тайӧ, да ещӧ сійӧ петшӧрыс, коді быдмӧ кладбище вылын, вермас тэныд сгӧдитчыны.
Нетшкы петшӧрсӧ, кӧть тэнад киясыд тупкысясны сотчӧмсьыс вабольясӧн; сэсся небзьӧд сійӧс кокъяснад да печкы сэтысь кузь шӧртъяс.
Тайӧ шӧртъяссьыс кы кузь сосъяса дас ӧти дӧрӧм да плавгы найӧс юсьяс вылӧ; сэки колдовство бырӧ.
Но эн вунӧд, мый сійӧ минутасяньыс, кыдзи тэ заводитан ассьыд уджтӧ, да сэтчӧдз, кытчӧдз он помав сійӧс, тэныд оз позь шуны ни ӧти кыв.
Медводдза кывйыс жӧ, коді петас тэнад вомысь, кинжалӧн моз сутшкас сьӧлӧмъяссӧ тэнад вокъяслысь.
Налӧн олӧмыс и кулӧмыс тэнад киясын!
Помнит жӧ тайӧс ставсӧ!
И фея инмӧдчис сотан петшӧрӧн Элиза киӧ.
Элиза кыліс доймӧм, кыдзи сотчӧмысь, да садьмис.
Вӧлі нин югыд лун, и сы дінын куйліс кымынкӧ петшӧр кор, дзик сэтшӧм, кутшӧмӧс сійӧ аддзыліс ӧні вӧтӧн.
Сэки Элиза петіс пещераысь да босьтчис уджӧ.
Аслас нежнӧй киясӧн нетшкис сійӧ лёкысь сотысь петшӧрсӧ, и чуньясыс сылӧн тырины гырысь вабольясӧн, но сійӧ радпырысь терпитіс доймӧмсӧ: сӧмын эськӧ мездыны муса вокъяссӧ!
Сэсся таляліс сійӧс куш кокъяснас да кутіс печкыны кузь турунвиж шӧртъяс.
Кор шонді лэччис, воисны вокъяс, ёна повзисны, кор аддзисны, мый налӧн чойыс лоӧма немӧй.
«Тайӧ выль колдовство лёк тьӧтлӧн». — думыштісны найӧ, но, кор видзӧдлісны Элизалӧн гаддьӧн тырӧм кияс вылӧ, гӧгӧрвоисны, мый сійӧ лоӧма немӧй найӧс спаситӧм ради.
Медічӧт вокыс бӧрддзис; синваыс сылӧн войталіс Элизалы кияс вылас, и сэтысь, кытчӧ войтыштліс синваыс, бырлісны доймысь вабольясыс, дугдыліс доймӧмыс.
Войсӧ Элиза колляліс аслас удж дінын; шойччӧм йылысь сійӧ эз и думайт, — сійӧ думайтіс сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мездыны ассьыс муса вокъяссӧ.
Мӧд лунас, юсьяс лэбалігкості, сійӧ кольччыліс ӧтнасӧн, но некор на эз кольлы кадыс татшӧм ӧдйӧ.
Вот ӧти дӧрӧм вӧлі нин гӧтов, и сійӧ босьтсис мӧд дінӧ.
Друг гӧраын кутісны кывны охотничӧй рогъяслӧн тутсӧм шыяс.
Элиза повзис.
Шыяс пыр матысмисны, сэсся кыліс понъяслӧн увтчӧм.
Нывка дзебсис пещераӧ, кӧрталіс ӧтлаӧ став петшӧрсӧ да пуксис сы вылӧ.
Сійӧ жӧ минутаас кустъяс сайысь чеччыштіс ыджыд пон, сы бӧрся мӧд дай коймӧд; найӧ гораа увтісны, котралісны бӧрӧ да водзӧ.
Регыд пещера дінӧ чукӧртчисны став вӧралысьясыс.
На пиысь медмичаыс вӧлі тайӧ странаса король; сійӧ матыстчис Элиза дінӧ.
Некор на сійӧ эз аддзывлы татшӧм мича нывсӧ!
— Кыдзи тэ татчӧ веськалін, мича нылӧй? — юаліс сійӧ, но Элиза сӧмын пыркнитіс юрнас, — сійӧ ӧд эз лысьт сёрнитны: сійӧ кӧ шуис кӧть ӧти кыв, сылӧн вокъясыс эськӧ куліны.
Ассьыс кияссӧ Элиза дзебис партук улас, медым король эз аддзы вабольяссӧ да парсасьӧминъяссӧ.
— Мунам мекӧд! — шуис сійӧ. — Тэныд татчӧ кольччыны оз позь!
Тэ кӧ сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧма, кутшӧм тэнад мичлуныд, ме вӧччӧда тэнӧ шӧвкӧн да бархатӧн, пукта тэныд юр вылад зарни корона, и тэ кутан овны менам мича дворецын.
И сійӧ пуксьӧдіс сійӧс седлӧ вылас ас водзас.
Элиза бӧрдіс да песлӧдліс кияссӧ, но король шуис:
— Ме кӧсъя сӧмын тэныд шуд.
Коркӧ тэ ачыд пондан менӧ аттьӧавны!
И сійӧ нуӧдіс Элизаӧс гӧраясӧд, а вӧралысьяс рӧдтісны сы бӧрся.
Рытъявылыс тыдовтчис корольлӧн зэв мича юркарыс, кӧлӧкӧльняясӧн да куполъясӧн, и король вайӧдіс Элизаӧс аслас дворецӧ, кӧні джуджыд мраморнӧй дворец пытшкын дзольгисны фонтанъяс, а стенъясас да пӧтӧлӧкъясас вӧлі рисуйталӧма мича картинаяс.
Но Элиза нинӧм вылӧ эз видзӧд, сійӧ бӧрдіс да шогсис.
Служанкаяс пасьтӧдісны сійӧс королевскӧй паськӧмъясӧн, сылы юрсиас кыисны жемчужнӧй сунисъяс да петшӧрассьӧм киясас сюйисны вӧсни перчатки.
Дона уборъяс сэтшӧма мунісны сылы, мичаа пасьтасьӧм Элиза лои сэтшӧм мича, мый став дворыс копрасис сы водзын, а король шуис сійӧс аслас невестаӧн.
Но королевскӧй епископ пыркнитіс юрнас да кутіс шӧпкӧдны корольлы, мый вӧрса красавицаыд, тӧдӧмысь, кӧлдунья, сійӧ кӧлдуйтіс корольлысь сьӧлӧмсӧ.
Король эз кут кывзыны сылысь, сетіс знак музыкантъяслы, тшӧктіс корны медся бур танцуйтысь нывъясӧс да ваявны пызан вылӧ дона сёянъяс, а ачыс нуӧдіс Элизаӧс чӧскыд дука садъяс пыр зэв гажа дворецӧ.
Но Элиза весиг ӧтчыд эз нюмъёвт.
Сэки король восьтіс ӧдзӧссӧ Элиза спальнядінса ичӧтик комнатаӧ.
Комнатаас вӧлі ӧшлӧма турунвиж ковёръяс, да сійӧ вӧлі дзик вӧрса пещераыс кодь, кытысь король аддзис Элизаӧс.
Джоджас куйліс петшӧр чукӧр, а пӧтӧлӧкас ӧшаліс Элизаӧн кыӧм дӧрӧмыс.
Ставсӧ тайӧс вайӧма вӧрысь ӧти вӧралысь.
— Тані тэ верман казьтывны ассьыд оланінтӧ! — шуис король. — А вот и тэнад уджыд.
Гашкӧ, тэныд коркӧ окота лоас казьтыштны важ олӧмтӧ.
Сы сьӧлӧмлы дона удж аддзӧм бӧрын, Элиза нюмъёвтіс да гӧрдӧдіс; сійӧ мӧвпыштіс вокъяслӧн мездӧм йылысь да окыштіс корольлысь кисӧ, а король топӧдіс сійӧс аслас морӧс бердас да тшӧктіс звӧнитны кӧлӧколъясӧ сылӧн кӧлысь лоӧм кузя.
Немӧй вӧрса мича ныв лои королеваӧн.
Епископ пыр вашкӧдіс корольлы ассьыс лёк сёрнияссӧ, но найӧ эз волыны король сьӧлӧмӧдз.
Мӧд лунас вӧчисны свадьба.
Епископлы аслыс колӧ вӧлі пуктыны невеста юр вылӧ корона; скӧралӧмысла сійӧ сэтшӧм зэлыда сюйис сылы плеш вылас зарни кытшсӧ, мый быд мортлӧн эськӧ зэв ёна доймис, но Элиза весиг эз гӧгӧрволы тайӧс.
Вомдоръясыс сылӧн вӧлі важ мозыс топыдӧсь, ни ӧти кыв эз петав сы вомысь - сійӧ тӧдіс, мый сылӧн ланьтӧмысь зависитӧ вокъяслӧн олӧмыс, но сылӧн синъясын ӧзйис пӧся радейтӧм шань мича король дінӧ, коді вӧчис ставсӧ, медым сӧмын Элизалы вӧлі нимкодь.
Лунысь-лун сійӧ ёнджыка и ёнджыка кутіс радейтны корольӧс.
О, вермис кӧ эськӧ сійӧ висьтавны аслас страдайтӧм йылысь!
Но сылы колӧ вӧлі чӧв овны, кытчӧдз оз эштӧд ассьыс уджсӧ.
Войяснас сійӧ гусьӧникӧн мунліс аслас пещера модаа комнатаӧ да сэні кыліс дӧрӧм бӧрся дӧрӧм, но кор заводитіс сизимӧдсӧ, то аддзис, мый петшӧрыс сылӧн сэсся абу.
Элиза тӧдіс, мый вермас аддзыны татшӧм петшӧрсӧ шойна вылысь, но сылы коліс аслыс сійӧс чукӧртны; кыдз лоны?
И вот войнас сійӧ ньӧжйӧник петіс дворецысь.
Сьӧлӧмыс сылӧн топавліс полӧмысла, быттьӧ сійӧ муніс лёк делӧ вылӧ, кор сійӧ писькӧдчис тӧлыся войӧ садйӧ, а сысянь кузь аллеяясӧд да тыртӧм уличаяс кузя кладбище вылӧ.
Кладбище вылысь Элиза нетшкис петшӧр да локтіс бӧр гортас.
Сӧмын ӧти морт эз узь сійӧ вояс да аддзыліс Элизаӧс - епископ.
Асывнас епископ локтіс король дінӧ да висьталіс сы йылысь, мый аддзыліс сійӧ тайӧ войнас.
— Вӧтлы сійӧс, король, сійӧ лёк кӧлдунья! — вашкӧдіс епископ.
— Абу збыль, Элиза абу мыжа! — вочавидзис король, но век жӧ сійӧ кутіс сомневайтчыны.
Войнас король сӧмын лэччысис узьӧм улӧ.
И вот сійӧ аддзис, мый Элиза чеччис да воши спальнясьыс.
Мукӧд вояс лои сійӧ жӧ; король эз узь и аддзывліс, кыдзи Элиза вошлывліс аслас гуся комнатаас.
Король пондіс лоны пыр жугыльджык и жугыльджык.
Элиза аддзис тайӧс, но эз гӧгӧрво помкасӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн висис полӧмысла да вокъяссӧ жалитӧмысла; сылӧн королевскӧй паськӧм вылӧ киссис курыд синва, коді дзирдаліс алмазъяс моз, а йӧзыс, кодъяс аддзылісны сылысь мича паськӧмсӧ, кӧсйисны лоны сы местаын.
Сійӧ кадӧ уджыс матыстчис нин помлань; эз тырмы сӧмын ӧти дӧрӧм, но тан Элизалӧн бара эз тырмы вуруныс.
Ещӧ ӧтчыд, медбӧръяысь, колӧ вӧлі ветлыны шойна вылӧ да нетшыштны кымынкӧ китыр петшӧр.
Сійӧ ёна полӧмӧн думыштіс тыртӧм кладбище йылысь, но век жӧ решитчис ветлыны сэтчӧ.
Войнас Элиза бара гусьӧникӧн петіс дворецысь, но король да епископ следитісны сы бӧрся, и найӧ аддзисны, кыдзи Элиза воши кладбище ӧграда сайӧ.
Мый вермис вӧчны королева войын кладбище вылын?..
— Ӧні тэ ачыд аддзан, мый сійӧ лёк кӧлдунья, — шуис епископ да корис, медым Элизаӧс сотісны бипур вылын.
И корольлы лои сӧгласитчыны.
Элизаӧс пуксьӧдісны кӧрт решеткаа ӧшиньяса пемыд, уль подземельеӧ; решеткаяс пыр тӧлыс пырис шутьлялӧмӧн.
Бархат да шёлк пыдди коньӧрлы шыбитісны петшӧр нӧбсӧ, кодӧс сійӧ нетшкис кладбище вылысь.
Тайӧ сотысь петшӧр нӧбйыс вӧлі юрлӧс пыдди, а сыӧн кыӧм чорыд дӧрӧмъясыс вӧліны вольпась пыдди.
Но таысь донаджыксӧ нинӧм Элизалы эз вермыны сетны, и сійӧ кевмысьӧмӧн бара босьтсис уджӧ.
Рытнас решетка дінын кутіс кывны юсь бордъяслӧн шы - тайӧ медічӧт вокыс корсис чойсӧ, и Элиза пондіс радысла гораа бӧрдны, кӧть и тӧдіс, мый сылы коли овны сӧмын ӧти вой.
Зато сылӧн уджыс вӧлі помасьӧ нин, и вокъясыс вӧліны танӧсь!
Войбыд кыис Элиза медбӧръя дӧрӧмсӧ.
Медым кӧть ичӧтика отсыштны сылы, шыръяс кутісны чукӧртны да ваявны сы кокъяс дінӧ разалӧм петшӧрсӧ, а решеткаа ӧшинь сайын пукалысь дрозд гажӧдіс сійӧс аслас гажа сьыланкывйӧн.
Кыа мыччысьӧм бӧрын, шонді петтӧдз на, дворец ворота дінӧ локтісны Элизалӧн дас ӧтикнан вокыс да пондісны корны, медым найӧс лэдзисны король дінӧ.
Налы вочавидзисны, мый тайӧс вӧчны оз позь: король узьӧ на, и некод эз лысьт сійӧс беспокоитны.
Найӧ водзӧ мӧдісны корныэз мунны да пыр вӧзйысисны.
Король кыліс кодъяслыськӧ гӧлӧсъяс да видзӧдліс ӧшиньӧдыс, медым тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Но тайӧ минутаас петіс шонді, и некутшӧм вокъяс эз нин вӧвны - двореч весьтӧ качӧдчис дас ӧти юсь.
Йӧзыс чукӧрӧн-чукӧрӧн мунісны кар сайӧ видзӧдлыны королеваӧс казнитӧм.
Зэв омӧлиник вӧв кыскис телегасӧ, кӧні пукалӧ вӧлі Элиза.
Элизаӧс пасьтӧдісны чорыд дӧра дӧрӧмӧн; сылӧн мича кузь юрсиыс вӧлі лэдзӧма пельпомъяс вылас, а чужӧмыс эз вӧв вир войт, вомдорыс ӧдва легис, кевмысьӧмъяс лыддигтыр, а чуньяс кыисны турунвиж шӧрт.
Весиг казнитны нуигӧн сійӧ эз эновтлы ассьыс уджсӧ: дас дӧрӧм дзик гӧтовӧсь куйлісны сылӧн кокъяс дорын, дас ӧтикӧдсӧ сійӧ кыис на.
— Видзӧдлӧй ведьма вылас!
Сійӧ оз вермы торйӧдчыны аслас колдовствоыскӧд!
Нетшыштамӧй вай найӧс сы киысь да косявлам торпыригӧдз!
Найӧ дзескӧдчис сы гӧгӧр, медым нетшыштны Элиза киысь уджсӧ, но друг воисны сэтчӧ дас ӧти юсь, пуксялісны телега дор гӧгӧрыс да зэв гораа заводитісны швачӧдны асланыс ён бордъяснас.
Повзьӧм йӧз вешйисны бокӧ.
— Тайӧ енэжса пасйӧг!
Сійӧ абу мыжа! — вашкӧдісны унаӧн, но эз лысьтны тайӧс шуны гораа.
Палач кватитіс Элизаӧс киӧдыс, но сійӧ ӧдйӧ плавгис юсьяс вылӧ дас ӧти дӧрӧмсӧ, и... сы водзӧ сувтіс дас ӧти мичаысь-мича принц, сӧмын медічӧт вокыслӧн шуйга ки пыддиыс коли юсь борд: Элиза эз удит эштӧдны медбӧръя дӧрӧмыслысь сос пӧвсӧ.
— Ӧні ме верма сёрнитны! — шуис Элиза. — Ме абу мыжа!
И йӧзыс, кодъяс аддзылісны ставсӧ, мый лои, копыртчисны сылы, кыдз вежалы, но Элиза садьтӧгыс уси вокъяс сывтырйӧ.
— Да, сійӧ абу мыжа! — шуис медыджыд вокыс да висьталіс ставсӧ, кыдзи вӧлі.
А пока сійӧ сёрнитіс, воздухас кутіс кывны сэтшӧм чӧскыд дук, быттьӧ миллион розаысь: тайӧ бипурса быд пес чуркаысь мыччысисны вужъяс да вожъяс, и быдмис джуджыд турунвиж куст да тупкысис гӧрд розаясӧн.
А дзик куст йылас дзирдаліс звезда моз ӧтка еджыд дзоридз.
Король нетшыштіс сійӧс, пуктіс Элизалы морӧс вылас, и сійӧ садьмис.
Став кӧлӧкӧлыс асьныс заводитісны звӧнитны, пӧткаяс чукӧртчисны дзонь чукӧръясӧн, и дворец дінӧ мӧдӧдчис кӧлыся сэтшӧм гажа да шуда шествие, кутшӧмӧс ни ӧти король на эз аддзыв!
{Семен Бабаевскӧй @ Зӧлӧтӧй Звездаа кавалер @ беллетристика @ Семён Бабаевскӧй. Зӧлӧтӧй Звездаа кавалер @ 1948 @}
СЕМЁН БАБАЕВСКИЙ
ЗӦЛӦТӦЙ ЗВЕЗДАА КАВАЛЕР
Повесть
Сиа аслам пилы Станиславлы
ПЕРВОЙ КНИГА
1 ГЛАВА
— Серёжа!
А ноко, видзӧдлы гӧгӧр бурджыка.
Мем кажитчӧ, ми чеччим не сійӧ полустанокӧ.
И татчӧс местаыс мем оз во сьӧлӧм вылӧ, да и ог аддзы ме ни йӧз чукӧръяс, ни духӧвӧй оркестр!
— Полустанокыссӧ сійӧ, а йӧзыс, тыдалӧ, му вылынӧсь. Налы некор миянӧс встречайтны.
Да тадзисӧ и бурджык на!
— Гашкӧ и бурджык, но помнитан, кыдз тэ ошйысьлін аслад Кубаньӧн?
«Мунам миянӧ, — миян замечательнӧй йӧз. Кыдз миянӧс сэн встретитасны!
Миян сійӧ эм и мӧдтор эм — и духӧвӧй оркестр и сідз водзӧ»...
А мый артмӧ?.. Кык герой сулалӧны йӧзтӧм полустанокын, быттьӧ кутшӧмкӧ иностранецъяс. — Мед кӧть эськӧ тэнад чойыд воис!
— Со вӧлӧм тэ код йылысь тӧждысян!
Нӧрӧвитыштлы, Семён, регыд аддзан и менсьым чойӧс.
Ӧні ми гортынӧсь нин.
— Тэтӧ гортад, а ме гӧсть.
Тадзи сёрнитісны кык друг — Сергей Тутаринов да Семён Гончаренко.
Пассажирскӧй поезд, коді вайис найӧс степнӧй полустанокӧ, важӧн нин саяліс степын, а другъяс век на сулалісны платформа вылын, асланыс кӧлуй дорын.
Сергей вӧлі ыджыд тушаа, мугов чужӧма, косіник да неуна мышкыра кодь.
Сійӧ вӧлі выль гимнастёркаа, портупеяа тасмаа; погонъяс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ младшӧй лейтенант. Морӧс вылас бура куйлысь портупеяыскӧд орччӧн вӧліны «Зӧлӧтӧй звезда» медаль да куим рад орденскӧй ленточкаяс.
Сэтшӧм жӧ выльӧсь вӧліны и Сергейлӧн бриджиыс да кокшегйӧдзыс лэдзӧм гӧленьяса бусӧссьӧм небыдик сапӧгъясыс. Лэдзалӧм гӧленьяс вӧснаыс сылӧн кокъясыс кажитчисны неуна чукля кодьӧн, быттьӧкӧ настоящӧй кавалеристлӧн.
Топыда топӧдӧм вомдоръяс, чужан лунсяньыс мугов кучик, ныр вевдорас ӧтлаасьӧм сук синкымъяс — ставсьыс таысь чужӧмыс сылӧн кажитчис суровӧн.
Старшина Семён Гончаренко вӧлі латшкӧс тушаа, паськыд пельпомъяса, стройнӧй — татшӧм зонъяссӧ векджык шуӧны зумыд зонъясӧн. Сійӧ вӧлі еджыд юрсиа, синъясыс гырысьӧсь, голубӧйӧсь, а синкымъясыс вӧліны сэтшӧм еджыдӧсь, мый букыд лунӧ найӧ пӧшти эз тӧдчыны, а шондіа лунӧ — дзирдалісны бобув бордъяс моз.
Быдторйын тӧдчис Семён да Сергей костын зэв ёна торъялӧм.
Сергей кӧ радейтліс бриджи, векни гӧленя сапӧгъяс, гимнастёрка — и обязательнӧ портупеяӧн, то Семён бурджыкӧн лыддис новлыны брюки навыпуск, китель да полуботинки.
Сергей воис гортас погонъясӧн пельпомъяс вылас, орденъяс пыдди морӧсас вӧліны орденскӧй ленточкаяс, а Семён, кыдз сӧмын висьталісны демобилизация йылысь приказ, босьтіс пельпомъяс вывсьыс погонъяссӧ, зато мичмӧдіс орденъясӧн да медальясӧн выль кительсӧ, кодӧс первойысь пасьталіс туйӧ.
Вӧлі висьталӧма нин, мый Сергейлӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг, весиг суров, и сӧмын карӧй синъясыс югыд чутъяснас видзӧдісны меліа, бура. Семёнлӧн жӧ лӧсьыд нюмыс быттьӧкӧ эз и бырлы чужӧм вывсьыс, весиг узигас.
Натура сертиыс Сергей вӧлі мечтательӧн, сійӧ ставнас кыссис будущӧйӧ.
Семён жӧ радейтіс олӧмсӧ да принимайтліс сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм.
Сергей кокниа увлекайтчыліс, шуам, сьӧлӧм вылас кӧ сылы воас ныв, сійӧ дась вӧлі мунны сы бӧрся кӧть биӧ.
Семён жӧ радейтчӧм кузя вӧлі видзчысьысь, гӧгӧрбок ставсӧ арталысь и век кутчысис тӧдса правилӧӧ: сизимысь мерайт, ӧтчыд вунды.
— Тӧдан, мый ми вӧчам? — шуис Сергей. — Петкӧдам вещинымӧс туй вылас, а сэн кодкӧ да нуас нин миянӧс!
— Ылын-ӧ тэнад станицаӧдз?
— Абу зэв.
Тасянь километр дас вит, не унджык.
Семён сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас, сэсся босьтіс киняулас шинель скаткасӧ, чӧвтіс мышку саяс вещевӧй мешӧксӧ, босьтіс кыкнан киас чемоданӧн да мӧдӧдчис шобді мулань, кыті муніс туйыс.
Сергей пай вылӧ колис кучик чемодан кодь радиоприёмник, плащ-палаткаӧ гартыштӧм разнӧй ньӧбӧмторъяс, шинель да сумка, кӧні вӧліны консерв да нянь.
Туйыс чуклясис-муніс шобді муяс костті. Шобдіыс абу на воӧма, но лоӧма нин воск рӧма.
Ылын, ӧтсер мунӧм шобді шепъяс весьтын, тыдовтчисны ӧш сюръяс. Вочасӧн, быттьӧ мусьыс, петкӧдчисны лыса ныра би кодь гӧрд ӧшъяс.
Регыд мысти другъяс аддзисны, мый мича ӧшъяс кыскӧны бричка — джуджыд бокъяса, драбинаяса, обыкновеннӧй кубанскӧй бричка, — мыйӧн кыскалӧны йӧв.
Алюминиевӧй бидонъяс сувтӧдалӧмаӧсь кык радӧн, а бричка водзладорсянь, драбинаяс сайсянь, мыччасис кодлӧнкӧ еджыд кӧсынкаа юр.
Ӧшъяс восьлалісны дӧзмӧдана ньӧжйӧ, кӧлесаяс дзуртісны зэв нора, быттьӧ шуалісны: «Но, кытчӧ нӧ, кытчӧ миянлы тэрмасьны!».
Ӧшъяс лэдзчысьлісны ярмо выланыс, «вензисны», и кажитчис, кыкнанныс вӧліны дасьӧсь вот-вот сувтны, но эз сувтны сӧмын бричкаын пукалысь вӧсна.
Еджыд кӧсынка ӧткымынысь вӧрзьыштліс, бричка весьтын лайкъяліс шайт, коді лэдзчыліс ӧш мышку вылӧ, но сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧ эз кӧсйы повзьӧдны гӧрд гӧн пытшкӧ сатшкысьӧм лӧддзӧс.
— Да, — шыасис Семён. — Вот тайӧ ветлан способ! Татшӧм ӧднад, Серёжа, ылӧ он мун!..
Сергей кӧсйис сьӧлӧмсяньыс паныд шуны сылы, сы вӧсна мый аслас опыт серти тӧдіс, мый весиг медся ньӧжмыд ӧшъяс кужӧмӧн вӧтлігӧн вермӧны мунны ёна ӧдйӧджык: часнас этша вылӧ квайт километр, а то и кӧкъямысӧс. Но самӧй тайӧ минутанас сійӧ казяліс еджыд кӧсынка увсьыс мичаник ныв чужӧм.
Ныв казяліс жӧ военнӧйясӧс, — тайӧ тӧдчис сы серти, мый сійӧ тэрмасьӧмӧн сувтіс, лӧсьӧдыштіс дженьыдик юбкасӧ, коді муртса вӧлі тупкӧ сылысь бронза рӧма пидзӧсъяссӧ. Сэсся сы киын кутшӧмкӧ ногӧн лои ӧш син ыджда ичӧтик гӧгрӧс зеркалӧ, и сійӧ минутаджынйӧн вевъяліс аддзыны сы пыр и ассьыс сьӧд синъяссӧ, и лӧсьӧдны синкымъяс вевдорсьыс кӧсынкасӧ, и лэдзны кымӧс вылас, быттьӧ кӧсйытӧг, кывзысьтӧм юрси чикыльсӧ.
Сы бӧрын сійӧ ӧдйӧ дзебис ичӧтик зеркалӧсӧ питшӧгас да мӧдіс вӧтлыны ӧшъясӧс; чужӧмсӧ вӧчис сідз, мый быттьӧкӧ военнӧйяс ньӧти оз интересуйтны сійӧс.
— Серёжа, — вашкӧдӧмӧн шуис Семён, — а доддяс пукалысьыс... шань ныв!
— Но, аддзӧмыд тай красавицаӧс! — нюммунӧмӧн вочавидзис Сергей. Тайӧ нюмнас быттьӧкӧ висьталіс, мый сылӧн другыс эз на аддзыв настоящӧй кубанскӧй красавицаяссӧ. — Обыкновеннӧй ныв, буракӧ, молочнӧй фермаысь. — Ас кежас жӧ Сергей мӧвпыштіс: «Семёнлӧн син оз пӧръясь: нылыс збыльысь шань».
Сэк кості бричка лои ӧтвесьтын том йӧзкӧд; и ӧшъяс, гутъясысь да лӧдзьясысь сюръяснас да бӧжъяснас мездысиг, сувтісны.
— Сьӧд синкымаӧй, — юаліс Семён, — тэ он-ӧ случайнӧ эсылань мун?
— Самӧй сэтчӧ, — нюммунӧмӧн вочавидзис ныв.
— Ну миянӧс Усть-Невинскаяӧдз, — вӧзйысис Сергей. — Тӧдан сэтшӧм станицасӧ?
— Кыдз жӧ, тӧда! — Ныв ыджыд интересӧн видзӧдліс Сергей вылӧ, тыдалӧ, сӧмын ӧні на вӧлись казяліс сы морӧсысь «Зӧлӧтӧй Звездасӧ». — А ті коді лоанныд?
Усть-Невинскаяысь?
— Тӧданныд-ӧ, гражданочка, — заводитіс Семён, — ми воам Германияысь. Но туй вылын лои ичӧтик неувязка: Ростовсянь ми сетім телеграмма, а сійӧ, тыдалӧ, абу удитӧма воны.
Вот миянӧс некод эз и встретит...
Ныв пуктіс ӧти коксӧ бричка потш вылӧ, ачыс ӧвтчис шайтнас. Мугов чужӧмыс сылӧн лои долыдджык.
— Мый нӧ ті сэтшӧма сёрминныд? — сералігтыр юаліс сійӧ. — Война важӧн нин помасис, а ті сӧмын на гортад воанныд.
— Гортӧ воны некор абу сёр, — быттьӧ мӧвпалігтыр шуис Сергей. — Но, нуан?
— Пуксьӧй, — шуис ныв. — Ӧшъясӧн ветлӧмыд сӧмын абу бур.
А ме ещӧ найӧс мӧда йирсьӧдны ю дорын, сы вӧсна Усть-Невинскаяӧ воам сӧмын рытнас.
Вещияс тэрыба пукталісны бричкаӧ битонъяскӧд орччӧн.
Сергей пуксис матӧджык ныв дорӧ. Семён меститчис бричка бӧрвывланьджык чемодан вылӧ, и найӧ мӧдӧдчисны.
Бричка, кажитчӧ, кутіс гӧгыльтчыны воддза дорысь нӧшта ньӧжйӧджык: ӧшъяс тувччалісны сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ полісны кыпӧдны асланыс паськыд гыжъяснаныс туйвывса буссӧ.
Сергей корис нывлысь шайтсӧ.
— Всё равно найӧс он ышӧд, — прӧстӧя шуис ныв. — Жар дырйиыд ӧшъясыд ӧдйӧджыктӧ оз мунны.
— Менам мунасны!
Сергей ӧвтыштіс шайтнас.
Ӧшъяс скӧрпырысь бергӧдлыштісны сюръяснысӧ да кутісны ӧдйӧджык восьлавны.
Ярмоыс пӧлыньтчыліс то ӧтарлань, то мӧдарлань, кӧлесаяс мӧдісны шургыны гажаджыка.
— Эй, механик-водитель! — горӧдіс Семён. — А но, включит третьӧй скорость. Сійӧ матыстчис нывлань. — Менам другӧй, — шуис сійӧ, — опытнӧй механик-водитель.
«Комын нёльӧд» вылын, — эм танк сэтшӧм.
Он тӧд?
Чудеснӧй машина!
Вот тайӧ танкнас сійӧ муніс боевӧй туй Сталинградсянь Берлинӧдз.
Геройскӧй танкист, ӧшъясӧн сідзжӧ кужӧ веськӧдлыны.
— Семён, ланьт! — стрӧга шуис Сергей.
— А мый? Ӧд тайӧ жӧ факт!
Сійӧ танкын ме вӧлі радист-пулемётчикӧн, — экипажын эм сэтшӧм должность, — висьталіс сійӧ да кӧсйис видзӧдлыны нывлысь синъяссӧ.
— Помнитан, Серёжа, кыдз ми Прагаӧ пырим?
— Тырмас, Семён!
— Но, ладнӧ, помала.
Но чӧв овны, да ещӧ ныв дырйи, Семён эз вермы.
— Давай тӧдмасямӧй, — шуис сійӧ. — Менӧ шуӧны Семён Гончаренкоӧн, рӧдинаӧн ме Орловскӧй областьысь, а менам другӧй, Сергей Тутаринов, — тіян, кубанец...
А тэнӧ кыдз шуӧны?
Ныв бергӧдчис Семёнысь да чӧв оліс, то кӧртавліс, то разявліс кӧсынка помъяссӧ.
— Но кыдз нӧ тэнӧ шуӧны? — эз ӧвсьы Семён.
— Некыдз, — коса вочавидзис ныв.
— Ой, кутшӧм тшап!
Кыдзи нӧ сідз, — олан свет вылын нимтӧмӧн?
— Мый тэныд менам нимысь?
Кутшӧм тэрыб!
— Прӧстӧ интереснӧ тӧдны, — сюйсис сёрниӧ Сергей.
— Миян абу модаын...
— Но висьтав кӧть сӧмын нимтӧ, — кевмысис Семён. — Шура, Соня, Варя, Поля?
— Абу Соня ни абу Варя...
Смуглянкаӧн * шуӧны! — Нывка серӧктіс. * Смуглянка — мугов.
— Смуглянкаӧн? — выльпӧв юаліс Семён. — Сійӧ збыль, мый Смуглянка.
Сергей чӧв олӧмӧн видзӧдіс думайтчӧмпырысь муяс вылӧ.
Туй да шобді костын вӧлі векньыдик эжа.
Сэні зэв унапӧлӧс цветъяс быдмисны, и Сергейлы кажитчис, быттьӧкӧ туй пӧлӧныс вольсалӧма векньыдик кузь ковёр.
Сійӧ чеччыштіс му вылӧ да кутіс нетшкыны цветъяссӧ.
Смуглянка шпыньмуніс.
— Став цветсӧ нетшкан, — шуис сійӧ. — Сер вылас кольышт!
Мышсӧ нюкыльттӧг Сергей шуйга кинас топӧдіс морӧс бердас букет. «Зӧлӧтӧй Звездаыс », коді лои гӧрд мак юръяс пӧвстын, кутіс дзирдавны нӧшта ёнджыка.
— Смуглянка, — бричкасӧ суӧдӧм бӧрын шуис Сергей, — тайӧ тэныд...
— Меным?
Ныв гӧрдӧдіс, кывшутӧг босьтіс букетсӧ да, сійӧс чужӧм дорас вайӧдӧмӧн, кутіс нетшкыны вомдоръяснас маклысь лепестокъяссӧ.
Сергей восьлаліс бричкакӧд орччӧн. Сійӧ аддзис, кыдзи гылалӧны туйвывса бус пиӧ яргӧрд лепестокъясыс, и сылы кажитчис, мый тайӧ сьӧд синма нылыскӧд аддзысьӧмыс абу случайнӧй, мый нӧшта фронт вылын на, кор сійӧ мечтайтліс рӧднӧй край йылысь, сы син водзын сулаліс дзик татшӧм Смуглянка, коді виччысис сійӧс, шогсис сы понда...
Сергей сэтшӧма думыштчис, мый сконъясис туйдорса кустӧ да муртса эз усь.
Видзӧдліс Семён вылӧ да сылӧн кӧсйытӧг нюммунсис.
Семён чувствуйтіс асьсӧ бричкаас гортас моз.
Ныв дорӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ тӧждысьӧмпырысь заводитіс ӧшйӧдны сы ковтаӧ мак цветок.
Туйсянь неылын, кустъяс пӧвстті дзирдышталіс, визувтіс Кубань ю.
Вӧлі ытва. Идзас рӧма гудыр ваыс петӧма ньывкӧс берегъяссьыс да ойдӧдӧма градъяс, видзьяс.
Берег дорӧ бричка сувтіс.
Ныв чеччыштіс муӧ, кӧсйис разьны гез поводсӧ — налыгачсӧ, но Сергей котӧрӧн воис сы дінӧ да кутіс кӧзяин моз лэдзавны ӧшъясӧс.
Семён лэччис Кубань дорӧ — мыссьыштны да видзӧдлыны юсӧ, мый йылысь сэтшӧм уна висьтавлывліс сылы Сергей.
Ӧшъяс йирсисны. Смуглянка вольсаліс гож сайӧ бричка улӧ бурка да, гожъялӧм кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, пуксис.
Сергей вылӧ сійӧ эз видзӧд да важмоз мыйкӧ думайтіс ас кежас, эз варовит.
Сергейлы дум вылас уси радиоприёмникыс.
Сійӧ босьтіс бричкаысь приёмниксӧ да кутіс лӧсьӧдны. Мӧдіс ворсны музыка.
Таысь, тыдалӧ, нывлы долыдджык лои.
Сійӧ матӧджык пуксис Сергей дорӧ; сьӧд синъясыс сылӧн кутісны дзирдавны.
Сергей висьталіс, кыдзи вӧчӧма приёмник, кыдзи используйтчӧ война вылын радио, и, кӧть нылыс Сергей висьталӧмысь унатор эз гӧгӧрво, но кывзіс сылысь интересӧн.
Сёрнинад найӧ вунӧдісны Семён йылысь, коді, кипыдӧсъяснас ваӧ гораа шлёчкӧдіг, сёлькӧдчис берег дорын.
Сергей думыштіс, мый ӧні самӧй кад юавны нывлысь, кутшӧм станицаысь сійӧ да мый сылӧн збыль нимыс.
Но друг туй вылас кымӧр моз кутіс гартчыны бус, и тыдовтчис лэдзӧм тента «газик».
Сійӧ журӧбтіс бричка дорӧ да скӧрпырысь зургис бокнас ярмоӧ.
Машина нӧшта эз на вевъяв сувтны, а ӧдзӧсыс воссис нин, и Сергей дорӧ эз восьлав, а котӧрӧн воис ар нелямын вита, тшӧг гӧрд чужӧма мужичӧй. Сійӧ вӧлі брезент картуза, полотно дӧрӧма, небыдик парусинаысь вурӧм галифе гача, тшӧтшыд ныра, турунвиж рӧма сапӧга, вурӧма парусинаысь жӧ.
— Видза оланныд, том йӧз! — шуис воӧм морт, Сергей вылысь синсӧ вештывтӧг да эзысь набора кавказскӧй тасма наконечникӧн ворсігтыр. — Тӧдмалӧм могысь лэдзӧй юавны, — он-ӧ ті лоӧй Сергей Тимофеевич Тутариновыс?
Сергей сувтіс, кинас привычнӧя лӧсьӧдыштіс тасма увдорсьыс гимнастёркасӧ.
— Ме — Сергей Тутаринов.
— Со! — горӧдіс воӧм морт, пӧрччис картузсӧ да кучкис сійӧн аслас пидзӧсӧ. — Медбӧрти!
Да ме степь пасьталаті нин гӧняйті!.. Сергей Тимофеевич, здоровье тіянлы!
Миян районлӧн гордость!
«Зӧлӧтӧй звездаа» кавалер! — Сійӧ пӧсялӧм да пӧсь кияснас кватитіс Сергейлысь кисӧ да дыр треситіс сійӧс шуалігтырйи:
— Вывті, вывті радӧсь ми ставӧн!
Ясность ради, тӧдмасям: Лев Ильич Рубцов-Емницкий — татчӧс райпотребсоюзысь председатель.
Районнӧй организацияяс нимсянь ме чолӧмала дона гӧстьӧс аслас рӧднӧй му вылын! — Тэрмасяна посньыдик воськовъясӧн сійӧ котӧрӧн муніс машина дорӧ, сэтшӧм жӧ йӧктан походкаӧн бӧр воис, локтігмоз гурйысис парусинӧвӧй портфельысь. — Веритӧй, Сергей Тимофеевич, ставсьыс мыжа связьлӧн райконтора.
Чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм руководительяс сэні!
Тіянлысь телеграмматӧ нуӧмаӧсь Ворошилов нима колхозӧ, и сійӧ куйлӧма сэні некутшӧм тӧлктӧг.
Но ме веськӧді тайӧ делӧсӧ! — Сійӧ нюммуніс, и сэки тыдовтчыліс кык зӧлӧтӧй пинь. — Рубцов-Емницкийлы не первойысь мездыны бедаысь бездельникъясӧс! — Сэки сійӧ бурпырысь серӧктіс, мый вӧсна сылӧн личыда вӧнялӧм кыз кынӧмыс тӧдчымӧн мӧдіс дрӧжжитны. — И сідз, дона ёртӧй, менам машина, ясность ради, тіян распоряжениеын!
— Да ме ӧд абу ӧтнам, — шуис Сергей да видзӧдліс Смуглянка вылӧ.
— Эх, том кад! — Рубцов-Емницкий бара серӧктіс, ныв вылӧ видзӧдіг, да шуис: — но мый нӧ, аканьӧй, вӧчан?
Геройлы колӧ встреча — политическӧй момент, кывкутана, и тэ, кыдз сознательнӧй ныв, да ещӧ, гашкӧ, комсомолка, ме вылӧ, старик вылӧ, эн элясь.
Эй, Артем! — горӧдіс шофёрыслы. — Кӧлуйсӧ нуав машинаад, да тэрыбджыка!
— Мый ме аддза? Машина! — бричкалань матыстчигӧн шуис Семён. — Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа!..
Но, Смуглянка, аттьӧ транспортсьыд.
Лоӧй здоровӧсь да волӧй миян ордӧ гӧститны!
Ныв нинӧм эз шу да весиг эз видзӧдлы Семён вылӧ.
— Тіян адъютант? — Семён вылӧ довкнитӧмӧн юаліс Рубцов-Емницкий. — Или кыдз тіян шуӧны — ординарец, ясность ради!
— Менам ёрт, — коса вочавидзис Сергей.
— Папаша, ті сразу , тӧдінныд! — долыда шуис Семён. — Именнӧ — адъютант! Семён Гончаренко. — Сійӧ колснитіс воча каблук да, сералӧмысь кутчысьӧмӧн, юаліс: — Гвардии младший лейтенант ёрт, приёмниксӧ выключитны али мед горзӧ туй чӧжыс?
— Выключит...
Сергей кӧсйис прӧщайтчыны нывкӧд, но Рубцов-Емницкий кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да висьталігтырйи, кутшӧм встреча сылы дасьтісны, нуӧдіс машина дорӧ да пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн.
Сійӧ бара кутіс лукйысьны портфеляс, дугдывтӧг больгис, мый батьмамыс важӧн нин виччысьӧны ассьыныс писӧ, мый Тутариновъяс керка дорӧ чукӧртчис став станицаыс, мый районса духӧвӧй оркестр ворсӧ нин дзонь час, а садйын, лӧсьӧдӧм пызанъяс сайын, пукалӧ став районнӧй начальствоыс.
Сергей кывзіс сідз-тадз, довкйӧдліс юрнас, а ачыс век видзӧдлывліс бричкалань.
Кор Рубцов-Емницкий кыскис портфельсьыс бумага лист да кӧсйӧ нин вӧлі лыддьыны сыӧн гижӧм чолӧмалан речь, сэк Сергей дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас, чеччыштіс машинасьыс да котӧртіс бричка дорӧ.
Ныв важмоз на пукаліс бурка вылын да думайтчӧмӧн видзӧдіс ю вылӧ.
Сергейлысь кокшысӧ кылӧм бӧрын сійӧ нетшыштіс турун идз да курччис сійӧс ӧтсер еджыд пиньяснас.
— Смуглянка, — ныв дорӧ копыртчӧмӧн, волнуйтчигтыр шуис Сергей, — всё-таки висьтав, кыдзи тэнад нимыд?
Ныв чӧв оліс. Сійӧ нямляліс турун идз да эз видзӧд Сергей вылӧ.
— Сідзи он и висьтав?
— А мыйла тэныд?
— Ме кута помнитны тэнӧ!
Ныв чеччис да нюммуніс.
— Зэв кӧ нин ёна колӧ тӧдны менсьым ним, — то помнит: менӧ шуӧны Катеринаӧн.
А свет вылад Катеринаыд уна!
Ныв шпыньмуніс, синъясыс дзирдыштлісны, и сійӧ котӧртіс ю дорӧ.
Сергей бӧр воис машина дорӧ.
Сійӧс виччысисны машинаын.
Шофёр сеталіс сигналъяс.
Семён пукаліс шофёркӧд орччӧн да серампырысь видзӧдлывліс аслас друг вылӧ.
Сергей кыв ни джын пуксис Рубцов-Емницкийкӧд орччӧн. Шофёр включитіс скорость.
«Газик» петіс туй вылӧ.
Рубцов-Емницкий пуктіс портфельсӧ пидзӧс вылас да, Сергей дорӧ копыртчӧмӧн, висьталіс:
— Ӧні ми нинӧм кузя ог сетчӧй орчча районъяслы!
Тіянлы герой колӧ?
Эм миян и герой!
А то, гӧгӧрвоанныд кӧ, орденоносец миян уна, но тайӧ абу на тырмымӧн, тайӧ дзик абу сійӧ!
Ӧні, ясность ради, и связьлӧн контора кутас уджавны мӧдногӧн!
А то кыдз миян вӧвлі?
Сравнитны кӧ, шуам, менӧ связьлӧн райконтораса начальниккӧд, то тані и оз вермы лоны некутшӧм сравнение.
Менам контора уджалӧ интенсивнӧя, а связь торкӧ став делӧсӧ.
Меным ӧтитор кузя шог, дона Сергей Тимофеевич: ог вермы аддзыны лым туяна заместительяс — сэтшӧмӧс, тӧданныд, некытчӧ йӧрмытӧм фронтовикӧс, медым вӧлі авторитетнӧй личность.
Сергей эз кывзы сылысь.
Сійӧ кыпӧдчыштліс да видзӧдліс бӧрвылас.
Туй весьтӧ кыпӧдчӧма бус, а сысянь бокысьджык Сергей казяліс ю чукыль да нывлысь силуэт, коді ӧтнасӧн сулаліс берег дорын...
2 ГЛАВА
Усть-Невинская станица сулалӧ Кубань йывланьын, ю ньывкӧс берегын.
Станицаса уличаяс, векньыдикӧсь да вуджӧраӧсь, лэччӧны юлань асыввывсянь, а рытывладорсянь зурасьӧны гӧраӧ, коді кык гӧрба верблюд кодь.
Тайӧ турунвиж верблюд гӧрбъяс костын мунӧ туй.
Кыдз сӧмын «газик» кыпӧдчис седловина вылӧ, Сергей аддзис челядь кадсяньыс на тӧдса серпас: садъяслӧн турунвиж шалльыс шевгысьӧма берег пӧлӧн, зэв бура торъяліс квадратнӧй площадь, тыдалісны еджыд керкаяс, потшӧсъяс, эзысь рӧма топольяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь гӧрд изйысь важӧн стрӧитлӧм джуджыд собор.
Сергей кыпӧдчыштліс, думайтіс ылысянь аддзыны ассьыныс керкасӧ, но сійӧ эз тыдав: турунвиж пуяс сайӧдісны Сергей синъясысь рӧднӧй керкасӧ.
Сӧмын, кор машина тӧвзьыштіс площадь вомӧн да кежис переулокӧ, пуяс костті Сергейлы тыдовтчис зэр войтъясӧн кокалӧм важиник камышӧвӧй вевт, сы сигӧрын быдмис вижӧдӧм идзаса сурепка, и аддзис гӧстьяслы паськыда восьтӧм ворота, кодӧс кыӧма ньӧръясысь, да уна вожъяса кык белолистка, кодъясӧс вӧлі садитӧма сэки, кор Сергей вӧлі кагаӧн на.
Найӧ вожъяс вылысь, быттьӧ грушаяс, сявмуніны детинкаяс да мӧдісны гораа шумитігтыр котӧртны машиналы паныд.
Сергейлӧн ёнджыка мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс, горшдіныс гӧрддзасис, и сылы лои сэтшӧм рад, мый окота вӧлі чеччыштны машинаысь да котӧртны улича кузя челядькӧд ӧтлаын.
Двор дорын шофёр крута тормозитіс машинасӧ.
Сергей эз помнит, кыдзи лоис чойыс сывйын.
Волнуйтчысь, гӧрдӧдӧм Анфиса кутліс воксӧ, инмӧдчис пӧсь вомдоръяснас бриттӧм чужӧм бердас.
«Ой, воканӧй, кутшӧм тэ сутшкасьысь!» вашкӧдӧмӧн, кыпыд серамсор шуис сійӧ и, быттьӧ вок казялӧмысь полӧм вӧсна, ӧдйӧ видзӧдліс Семён вылӧ.
Тыдалӧ, гӧстьыс сылы мыйлакӧ эз сьӧлӧм вылас во: здук кежлӧ сылӧн чужӧмыс лоліс стрӧгӧн, синкымъясыс чукыртчылісны.
И со сійӧ бара нин видзӧдӧ вокыс вылӧ радысла синваӧн дзирдалысь синъясӧн, быттьӧкӧ юалӧ: «Абу-ӧ тайӧ сійӧ танкистыс, код йылысь тэ гижлін фронт вывсяньыд?»
А кор Семён гӧгӧрвоис, мый тайӧ Сергейлӧн чойыс, бурпырысь нюммуніс сылы да чургӧдіс кисӧ.
Найӧ тӧдмасисны.
Сергей мигнитіс Семёнлы: «Но, Семён, кутшӧмджык менам чойӧй?..»
Семен век на нюмъяліс да эз лэдзлы синъяссӧ Анфиса вылысь.
Та кадӧ гымӧбтіс оркестр.
И сӧмын сэки Сергей казяліс, мый дворын и улича вылын на тырыс йӧз.
Сэні вӧліны и важ модаа чекменьяса старикъяс, — найӧ воисны видзӧдлыны Герой вылӧ, и сулалісны найӧ бокын бедьяс вылӧ щӧкаяснас мыджсьӧмӧн.
Сэні вӧліны и ызгысь томйӧз, кодъяс займитӧмаӧсь двор-джынсьыс унджык да мыйтакӧ садсӧ, кӧні гӧстьясӧс важӧн нин виччысисны петукъяса пызан дӧраясӧн вевттьӧм пызанъяс.
Сэні вӧліны и челядя нывбабаяс и том дӧваяс, кодъяс видзӧдісны Сергей вылӧ кутшӧмкӧ нориник радлунӧн; вӧліны и неважӧнся фронтовикъяс, кодъяс новлісны на военнӧй форма да торжественнӧй случай ради ӧшлӧмаӧсь орденъяс да медальяс.
Тайӧ унапӧлӧс йӧз пӧвстысь Сергей пыр жӧ казяліс дзормӧм юрси пратьяса старушкаӧс, юрси пратьясыс тыдалісны чепец увдортіыс.
Да и кыдз нӧ эськӧ позьӧ не казявны, не торйӧдны йӧз чукӧрсьыс руд чепеца тайӧ ичӧтик старушкасӧ, — ӧд тайӧ вӧлі сылӧн мамыс, Василиса Ниловна!
Шызьӧм да шуда синъясӧн видзӧдіс сійӧ пиыс вылӧ, быттьӧкӧ ещӧ эз на эскы, мый пиыс — долыд, нюмъялысь, — матыстчӧ сы дінӧ.
Посни чукыръясӧн кытшалӧм мелі синъясыс сылӧн нинӧм эз аддзыны синва вӧснаыс.
«Мамӧй, мамӧй, кутшӧма ті пӧрысьмӧмныд метӧг!» — думыштіс Сергей, сійӧс ёна дзигӧдігӧн.
А Ниловна копыртіс сылысь юрсӧ, топӧдіс морӧс бердас.
И сьӧкыд вӧлі веритны, мый тайӧ жебиник нывбабаыс чужтылӧма татшӧм ыджыд тушаа да мича зонмӧс.
Мамыс ляскысис чужӧмнас сы паськыд морӧс бердӧ.
Мамлӧн пельпомъясыс дрӧгнитавлісны, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, бӧрдіс али сераліс сійӧ...
— Мамаша!
Мыйла нӧ синва лэдзны? — шуис Рубцов-Емницкий тасма помсӧ чунь гӧгӧрыс гартіг. — Поздравляйта, мамаша!
Татшӧм пи!
Ясность ради, — настоящӧй «Зӧлӧтӧй Звездаа» кавалер!
Папаша!
А ті мый сулаланныд?
Тимофей Ильич Тутаринов, ыджыд тушаа, косіник старик, сулаліс ассьыс дженьыда шырӧм дзор уссӧ довольнӧя шыльӧдігтыр.
Сійӧ виччысис, медым пиыс ачыс матыстчис сы дінӧ, да скӧраліс гӧтыр вылас: вывті нин дыр сійӧ кутӧ ас дорас Сергейӧс.
— Ниловна! — горӧдіс старик. — И мый тэ сибдін сы дорӧ, быттьӧ ма дорӧ малязі?
Мед и мукӧд йӧз сы вылӧ видзӧдласны!
Сергей локтіс батьыс дінӧ.
— Но, олан-вылан, пиӧ! — пи вылас гӧгӧрбок стрӧга видзӧдлӧмӧн шуис Тимофей Ильич — А!
Быдмӧмыд война вылад, слава богу, — батьтӧ суӧдӧмыд...
И звездаӧн!
Молодеч, пиӧ, молодеч!..
Коді нӧ вручайтіс?
Михайло Иванович?
И бать йывсьыд, небось, юасис?
«Зӧлӧтӧй Звезда» медаль да Ленин орден Сергей получитіс Сталинград дорын, бойяс костын, и бать йывсьыс сылысь некод эз юась, но Сергей эз кӧсйы висьтавны та йылысь батьыслы, поліс старикӧс ӧбӧдитӧмысь.
— Менам биографияӧй, бать, ставлы тӧдса, — вомгорулас шуис сійӧ. — Весиг газетаясӧ вӧлі печатайтӧма...
Татшӧм вочакывйыс кӧть эз дзик сьӧлӧмшӧрсьыс ло Тимофей Ильичлы, но сійӧ ошканапырысь довкнитіс юрнас; сійӧ надейтчис, мый та йылысь сёрнитасны пиыскӧд ас кежаныс.
Ӧні вӧлі не юасьӧмъясӧдз!
Сергей дорӧ матыстчывлісны то тьӧткаясыс, кодъяс вӧліны кыськӧ хуторъясысь, то воча вокъясыс.
Ставӧн поздравляйтісны сійӧс воӧмӧн, кутлісны да окавлісны, сэсся Сергейӧс кытшалісны станицаса зонъяс — ӧттшӧтшъяясыс да челядьдырся другъясыс.
Яндысьӧмпырысь видзӧдісны найӧ ӧта-мӧдныс вылӧ: «О-о! Кутшӧма миян быдмысьӧма!» быттьӧкӧ висьталісны налӧн шензьысь синъясыс.
А неылын сулалісны нывъяс да сэтшӧм кыпыд радлунӧн видзӧдісны Сергей вылӧ, мый сылы кыдзкӧ эз лӧсьыд лолы, кодыр видзӧдлывліс наладорӧ.
Со йӧз чукӧр пыр писькӧдчис Фёдор Лукич Хохлаков, райисполкомса председатель, ыджыд тушаа, кыз, пуд квайта кымын казак, «ёжикӧн» шырӧм дзор юрсиа.
Сійӧ вӧлі паськыд военнӧй костюма,новліс зэв бур сапӧг, и сапӧгыс сылӧн сэтшӧма дзуртіс, мый кажитчӧ сійӧ мунӧ кок улас киськалӧм косьтӧм ӧрешки вывті.
Сідзи дзуртігтыр и матыстчис сійӧ Сергей дорӧ.
Фёдор Лукич вӧлі официальнӧй морт, — и тьӧткаяс, и воча вокъяс, и став мукӧд йӧзыс сетісны сылы туй.
Сійӧ сайӧдіс Сергейӧс аслас богатырскӧй фигуранас, кывшутӧг сывйыштіс, быттьӧ кӧсйис мерайтчыны сыкӧд выннас.
Сідзжӧ кывшутӧг куимысь окыштіс и сӧмын сэки дженьыдика чолӧмаліс.
Первойсӧ Фёдор Лукич ошкыштіс «миянлысь военнӧй томйӧзӧс» и сэк жӧ, быттьӧкӧ пыр мунан моз, казьтыштіс кочубеевскӧй конница йылысь да аслас томлун йылысь, коді став мукӧд томлун дорысь ёнджыка тӧдіс, «мый сійӧ кочубеевскӧй рейдыс кубанскӧй му вывті».
Та бӧрын сійӧ мӧдіс ошкыны кубанскӧй казачествоӧс, кодлӧн традицияясыс олӧны вот татшӧм молодеч сьӧлӧмын...
«Фёдор Лукич ассьыс речсӧ водзӧ нуӧдіс да помаліс пызан сайын нин, кор стаканъясӧ кисьталісны вина да колӧ вӧлі висьтавны дыр виччысяна гӧсть воӧм кузя традиционнӧй здравица.
Кӧть кӧн да кӧть кор эз выступайтлы Фёдор Лукич, сійӧ век ошкыліс казачествоӧс.
А талун, татшӧм торжественнӧй здукӧ, да ещӧ том казак-герой дырйи, сійӧ торйӧн нин сьӧлӧмсяньыс кутчысис аслас надёжнӧй конёк дорӧ: Запорожскӧй Сечсянь сійӧ веськыда вуджис кочубеевскӧй поход йылысь висьталӧмӧ
Сэсся кутіс висьтавны Отечественнӧй война йылысь, — паметь сертиыс лыддьӧдліс став казачӧй полкъясӧс да став казачӧй генералъясӧс.
Видыштіс ассьыс пиянсӧ, кодъяс эз мунны служитны кавалерияӧ, вӧйпыштіс и Сергейӧс — бара жӧ сыысь, мый сійӧ вӧлі танкистӧн, а эз конникӧн.
— Кутшӧм казакъяс ӧні миян пиянысь? — Фёдор Лукичкӧд чокнитчӧм бӧрын заводитіс Тимофей Ильич. — Да найӧ и вӧвсӧ кыдз колӧ оз кужны седлӧавны.
Налы машина колӧ, — сы кузя найӧ мастеръяс.
Эк, эз лоны воддза кодь казакъяс!..
— О, господи! — сюйсис сёрниӧ Ниловна. — И мый нӧ Серёжкалы тэнад казачествоыд?
Сылы ӧні колӧ сьӧлӧм сертиыс гӧтыр корсьны, а меным, пӧрысьлы, виччысьны внукъясӧс.
Казачество йылысь пойгыны нинӧмла!..
Кымынӧдысь нин тыртлісны винаӧн стӧканъяс, кымынӧдысь нин найӧ ӧтлаасьлісны да разӧдчылісны пызан весьтын.
Кык том ичмонь эз вевъявны ваявны хатаысь да пуктавны пызанъяс вылӧ то порсь яй сорӧн жаритӧм картупель, то джуджыд тасьтіясын нӧк — сэтшӧм сук нӧк, мый гудрыштан кӧ гоз-мӧдысь паньӧн — лоӧ вый, то пуӧм ыж яй чӧланъяс.
Пызанъяс мӧдар помын сулаліс Рубцов-Емницкий.
Сылӧн радлана, мелі, пӧсялӧм чужӧмыс лӧсталіс.
Сійӧ заводитіс висьтавны речь сэтшӧм торжественнӧя, мый сылӧн киыс, кодӧн кутіс вина тыра стӧкан, дрӧгнитіс, и винаыс киссис пызан дӧра вылӧ.
Кажитчӧ сійӧ эз сёрнит, а лӧсьыда сьыліс, и сійӧ сьыланкывйысь позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сӧмын ӧтитор: му вылын ставсӧ лӧсьӧдӧма вывті бура и абу помыс йӧз радуйтчӧмлы!
Но сійӧ кадӧ мӧд радын, кӧні пукалісны прамӧя кодь нин юӧм старикъяс, кыптіс выль сьыланкыв — старикъяслы уси дум вылас асланыс томлуныс и найӧ заводитісны сьывны важӧн нин ставӧн вунӧдӧм важ нор сьыланкыв.
Рубцов-Емницкий чукыртчыліс, сэсся ланьтіс, юис вина да, пӧшти дзодзӧгджын вилкиас пысалӧм бӧрын, пуксис аслас местаӧ.
Сӧмын ӧні, кор пызанъяс сайын варовитісны ставӧн и быдӧн вӧлі доволен аснас да аслас суседӧн, Сергей казяліс, мый сыкӧд орччӧн пукалысь Семён кытчӧкӧ мунӧма.
«Тыдалӧ, Анфиса венӧма сылысь сьӧлӧмсӧ», — пызан сайысь петігмоз думыштіс Сергей.
Сійӧ муніс пыдӧ сад пытшкӧ да аддзис интереснӧй картина: Семён кайӧма медджуджыд черешня вылӧ да нетшкӧ воӧм гырысь ягодъяссӧ.
Черешня улын сулалӧ Анфиса, кутӧ платье бӧждорсӧ киас.
Семён шыблалӧ сылы платье вылас черешняяс, да сӧмын ставыс веськалӧны бокӧ да пасьмунӧны му бердӧ.
Тайӧ сэтшӧма гажӧдіс Анфисаӧс, мый серамысла сійӧ муртса вермис сулавны кок йылас.
— Эй, гигзьысь, тэ кытчӧ менсьым другсӧ лэптін?
— Ме секретын, — гажаа шыасис Семён. — Наблюдайтӧм вылӧ вывті бур места...
— Тадз, Семён, оз шогмы! — скӧрысь шуис Сергей. — Пукалан со пу йылын и некутшӧм шог тэнад абу, а менӧ ӧтнамӧс старикъяслы расправа вылӧ колин.
А но, лэччы!
— Вешты преградасӧ, сэки лэчча!
— Да нуӧд тэ сійӧс, вокӧ, — гӧрдӧдӧмӧн шыасис Анфиса. — Сійӧ дзик оз куж вотны черешня.
Ставыс сылӧн лэбӧ бокӧ...
Семён неокотапырысь лэччис пу йылысь, и другъяс мӧдӧдчисны пызанъяс дорӧ.
Садйын ӧбед нюжаліс.
И шондіыс нин дзебсис пуяс сайӧ и рытъя кыа югӧръяс ворсӧдчисны нин коръяс йылын, а пызанъяс сайын век на зэв ёна варовитісны.
Пемдіс.
Фёдор Лукич Хохлаков, сапӧгъяснас дзуртігтырйи, петіс пызан сайысь, кӧсйысис тайӧ недельӧ волыны татчӧ да босьтны сьӧрсьыс районӧд ветлӧдлыны «дона гӧстьӧс» и мӧдӧдчис «виллис» дорӧ, кӧні сійӧс виччысис еджыд юра шофёр.
Машинаӧ пуксьӧм бӧрын Фёдор Лукич прикажитіс:
— А но, еджыд юр, ӧддзӧдлы...
Машинаыс тӧвныр моз шутёвтіс пемыд уличаясті, югдӧдліс фараяснас Верблюд-гӧраӧс.
Фёдор Лукич мунӧм бӧрын гӧстьяс дыр на эз разӧдчыны.
Ӧти сьыланкыв бӧрын босьтлісны сьывны мӧдӧс, важ сьыланкывъясысь Сергей кыліс мыйкӧ важӧн вунӧдӧмаӧс, радуйтанаӧс.
Сійӧ кывзіс сьылӧмсӧ, и сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм лӧнь, кыдз вӧвлі гашкӧ сӧмын челядь дырйи, кор кыа петігӧн мунліс батьыскӧд Кубань дорӧ гымга лэптавны.
Сійӧ вӧйтчис мечтайтӧмӧ и эз кывлы, кыдзи сы дорӧ пуксис Рубцов-Емницкий.
— Гажтӧмчанныд?
Сергей нюммуніс да кыв ни джын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— А ті, Сергей Тимофеевич, эн шогсьӧй! — Рубцов-Емницкий сёрнитіс ньӧжйӧ, сьӧлӧмсянь. — Тіян вылӧ ми ёна надейтчам.
Ӧні ми смела кутам петкӧдны районӧс передовӧйяс шеренгаӧ.
— Мыйла нӧ сӧмын ӧні?
— И водзсӧ старайтчим жӧ, но тэ гӧгӧрвоан, — сійӧ вуджис «тэ» вылӧ да мӧдіс сёрнитны Сергейкӧд, быттьӧкӧ зэв важся тӧдсакӧд, — миян ӧні эм тэ, ясность ради, ставсоюзса масштабын авторитет.
Ми смела вермам сувтӧдны любӧй вопрос и крайын и весиг центрын...
— Водзджыксӧ ӧмӧй тайӧс оз позь вӧлі вӧчны?
— Эк, донаӧй менам!
Олӧмыд — сьӧкыдтор...
А йӧзыд, кадръясыд, — тэ тайӧс ачыд тӧдан, решайтӧны ставсӧ...
Босьтны кӧть Федор Лукичӧс, — тэ сыкӧд тӧдмасин.
Вывті муса морт, районлӧн душа, местнӧй беломечетинскӧй казак.
Бур сьӧлӧма морт, романтик, — век казачество йылысь шогсьӧ.
Но сійӧ старик нин, сэтчӧ жӧ сьӧлӧмнас висьӧдчӧ...
Веськыда висьтала, вылынджык организацияясын сійӧс омӧля пыдди пуктӧны.
Райкомса секретарь Кондратьев, — ок, кутшӧм жаль, мый сійӧ эз вермы локны татчӧ! — чудеснӧй морт, зэв тӧлка, вывті бур организатор.
Но районын сійӧ неважӧнсянь на уджалӧ, да и абу сылӧн делӧ, кыдз политическӧй руководительлӧн, занимайтчыны, грубӧя кӧ шуны, миян сӧветскӧй коммерция вопросъясӧн.
Тэкӧд эськӧ, Тимофеевич, тэнад авторитетӧн, ми вермим эськӧ сэтшӧмтор гаровтны!..
И вот, встреча кежлӧ дасьтысигӧн, ми сёрнитчим да воим решениеӧ: босьтны тэнӧ, ясность ради, районӧ руководящӧй удж вылӧ.
— Мыйла нӧ «ясность ради» ? — шпыньмунӧмӧн юаліс Сергей.
— Поговорка, челядь дырсянь на. — Рубцов-Емницкий серӧктіс. — Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм бур эськӧ вӧлі тайӧ?
— Мый нӧ ме кута вӧчны районас? — юаліс Сергей.
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам, делӧыс весиг абу конкретнӧй должностьын! — Важнӧ тэнад нимыд, авторитет.
Сёрнитны кӧ нин должность йылысь, то медбур тэныд лоны менам заместительӧн.
Ме тэныд лӧсьӧда кабинет, — но делӧыс, дерт, абу кабинетын...
— Татшӧм должностьыд меным оз лӧсяв, — серьёзнӧя шуис Сергей. — Да и сэтчӧ жӧ ме сӧмын тӧлысь либӧ кыкӧс ола гортын, а сэсся муна велӧдчыны.
— И пӧжалуйста, ен могысьӧн: и шойччышт и лӧсьӧдчы мунны велӧдчыны!..
Важнӧ, медым тэ лыддьыссин нин миян уджалысьӧн.
— Абу, абу сідз, — решительнӧя вочавидзис Сергей. — Та йылысь и думыштны оз сулав!
3 ГЛАВА
Станица весьтын важӧн нин гуляйтіс тӧлысь, и сылӧн розӧвӧй югӧрыс ворсіс ӧшиньясын. Пырыс тыдалана руӧн тӧбӧм садъяс кажитчисны пашкыраджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь.
Гӧстьяс век на гажӧдчисны: мужскӧй гӧлӧсъяс вевтыртлісны нывбабье гӧлӧсъяссӧ.
Садъяс весьтті кывтіс кубаньса моднӧй шог сьыланкыв, коді заводитчыліс татшӧм кывъясӧн: «Молодой казаче, ой чего ж ходыш-бродыш...»
Ворота дорӧ матыстчӧм бӧрын Сергей сэтшӧм ласкова видзӧдліс и лӧнь улича вылӧ и еджыд руа садъяс вылӧ, и асланыс хата вылӧ, кыдзи, гашкӧ, видзӧдӧ томиник бордсялӧм кутш, кор лэбӧ сійӧ места весьтті, кӧні коркӧ вӧлі сылӧн позйыс.
Бара, кыдзи и луннас, сійӧ казяліс керка сигӧрысь сурепкалысь идзсӧ, коді тӧлысь югӧр улын вӧлі эзысь бедьтор кодьӧн.
Мыйлакӧ гажтӧм лои; некор на испытайтлытӧм аслыссяма чувство шымыртіс Сергейӧс.
И сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, вӧлі-ӧ талы помкаӧн вевтвывса ӧтка идз, коді казьтыліс челядь кадсӧ, али жӧ сьыланкыв, кӧні нораа сьывсис том казаклӧн курыд судьбаыс...
А гашкӧ, ставторйыслы мыжаӧн вӧлі ӧзтысь, ласков синъяса Смуглянка? — Тыдалӧ, эз случайнӧ аддзысь сыкӧд туй вылын!
Кӧть мый йылысь эськӧ эз думайт Сергей, кӧть кытчӧ эськӧ эз видзӧд, а син водзас век вӧліны то гӧрд ӧшъяс, то туй бокын быдмысь макъяс, то берег дорын сулалысь ныв.
Али сьӧлӧмыс сылӧн шогсьӧ дивизияӧ кольӧм ёртъяс кузя?
Нёль во чӧжӧн сійӧ и велаліс на дорӧ и радейтны кутіс найӧс сійӧ пӧсь любовӧн, коді чужӧ сӧмын война вылын.
Код тӧдас?..
Кӧть сылы и лӧсьыд вӧлі, мый сійӧ гортас нин, кӧть и рад вӧлі став тушаӧн чувствуйтны тӧлысь югӧр улын унмовсьысь станицалысь чӧв-лӧньсӧ, но ӧти мӧвп эз сет сылы спокой: кутшӧм лоас тайӧ выль олӧмыс фронтӧвӧй другъястӧг, привычнӧй занятиеястӧг?..
«Мамлы колӧ менам гӧтрасьӧм, сійӧ думайтӧ нин внукъяс йылысь...
Эк, мамӧй, мамӧй, сьӧкыд ӧмӧй гӧтрасьны да лӧсьӧдны челядь?...»
Юрын бергалісны Рубцов-Емницкий йылысь мӧвпъяс.
«Тэ вылӧ ми ёна надейтчам...
Ӧні ми смела...» уси сылы дум вылас да нюммуніс.
«А мыйла ӧні?
И мыйла смела? — думсьыс юасис ассьыс. — Да и вообще тайӧ став сёрниыс оз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Сылы менам нимӧй, Геройлӧн авторитет колӧ...
И мыйла сійӧ казьтыліс кабинет йылысь?
Тьфу тэ, чертовщина!..»
Посводзын вӧлі пемыд, ӧвтіс нярмунӧм степнӧй цветъяс дукӧн — тыдалӧ, кӧнкӧ пельӧсын куйлӧ турун.
Сергей кималасӧн ӧдва аддзис ӧдзӧс вугсӧ, ачыс шензис сы вылӧ, мый вунӧдсьӧма нин сылӧн хатаӧ пыраніныс.
Порог дорас сувтіс: комнатаыс сылы кажитчис ичӧтӧн, дзескыдӧн, и стенъясыс ляпкыдӧсь, и садйӧ видзӧдысь ӧшиньясыс посниӧсь.
Збыль ӧмӧй тайӧ татшӧмӧн жӧ вӧлі ставыс и войдӧр?
Пристук вылын, вит во сайын моз жӧ, сулаліс лампа, и сы вӧсна мый ӧшиньӧ вачкис югыд тӧлысь югӧр, лампалӧн биыс пӧшти эз тыдав.
Анфиса сысъяліс кувшинъясӧ йӧв.
Сергей пырӧм бӧрын сійӧ пуктіс пӧдӧнчасӧ лабичӧ да видзӧдліс вокыс вылӧ долыд руд синъяснас.
— Кылан, кыдзи ливкйӧдлӧны миян старикъяс?
Ӧні асылӧдз мӧдасны сьывны!
— Мед гажӧдчӧны...
— А тэ мый сэтшӧм гажтӧм?
Узьны окота?
— Прӧстӧ сідз...
Он тӧд, кӧні Семён?
— Тэнад гӧсть — тэ сійӧс и видз! — Анфиса нюммуніс да чуньнас корис воксӧ. — Тэнӧ Соня виччысьӧ, — ньӧжйӧник шуис сійӧ: — плетень дорын, пельӧс саяс...
— Соня?
— Али вунӧдін нин?
Кутшӧм ӧдйӧ!
— А... Соня!..
А сылӧн мужикыс?
— Торйӧдчисны найӧ...
Серёжа, вывті шудтӧм сійӧ.
— Ачыс мыжа...
Но, ме ветла корся Семёнӧс.
Семён пукаліс пызан сайын да варовитіс Тимофей Ильичкӧд.
Сергей эз торк налысь сёрнисӧ, петіс улича вылӧ да пельӧс сайысь, тӧлысь югӧр улын, плетень дорысь, коді тӧбсьӧма турунвиж таг пасьӧн, аддзис еджыд ковта.
Пыр жӧ дум вылас уси тувсовъя пемыд рыт, Кубаньлӧн берег, ызгысь ва да нывлӧн скӧр гӧлӧс: «Вешйы!
Сирасин...»
Дум вылас уси, кыдзи ныв нетшыштіс кисӧ сы киысь да муніс хоровод дорӧ, а сійӧ пуксис берегдорса из вылӧ да, веськодя ва вылас видзӧдіг, пукаліс сідз войшӧр кадӧдз.
Сэки Сергей любитіс сійӧс.
Ӧні тешкодьӧн да челядь сямаӧн кажитчис сылы тайӧ любовыс...
«Виктор, Виктор, кӧні тэ? — мӧвпаліс сійӧ. — Муніс велӧдчыны да и вунӧдіс и менӧ, и Сонясӧ...»
Соня сулаліс, таг бердӧ мышнас лэдзчысьӧмӧн, и узорнӧй коръясыс венок моз кытшалісны сылысь чышъянтӧм юрсӧ.
Еджыд ковтаыс бура тӧдчис — нюдзвиж рӧм вылын.
Сергей здоровайтчис.
Соня нюммуніс, видзӧдліс сы вылӧ меліа, мыйкӧ виччысьӧмӧн.
Сергей гӧгӧрвоис, мый Соня и рад сылы и полӧ сыысь, ӧтдортас пӧ.
Сергей шуис, мый кӧсйӧ прӧйдитчыны улича кузя да видзӧдлыны станица вылӧ.
Мӧдӧдчисны ланьтӧмӧн, эз тӧдны, мыйсянь заводитны сёрнисӧ.
Собор весьтын ӧшаліс тӧлысь, из плитаясыс кажитчисны гӧрдӧн, быттьӧ ыргӧн кусӧкъяс, а соборлӧн куполыс да шпильыс дзирдалісны югыд зарни моз.
Паськыд площадь, кытшӧн моз сулалысь топольяс, йыланыс сьӧд рака позъясӧн, сирень кустъяса палисадник плетеньяс — войшӧр кадын ставыс тайӧ кажитчис аслыссямаӧн, таинственнӧйӧн.
Сергейлы кажитчис, мый сійӧ некор на ещӧ эз аддзыв рӧднӧй станицасӧ татшӧм мича войся паськӧмӧн.
Тшын кодь рӧмыд пӧвстӧ вӧйтчӧм садъяс вӧліны то дзик пемыдӧсь, быттьӧ шатеръяс, то пӧим руд рӧмаӧсь, розӧвӧй чутъясӧн, то шӧвк парашют кодь еджыдӧсь.
Сійӧ любуйтчис тӧдса площадьӧн да сылы кажитчис сійӧ тӧдтӧмӧн: веськыдладорыс ставнас вӧлі сэтшӧм югыд, мый зэв бура тыдалісны не сӧмын занавескаяса керка ӧшиньяс да ӧшиньвывса цветъяс, но и игана ӧдзӧсъясысь вешнякъясыс, стенъяс пӧлӧн сикӧтш моз ӧшлӧм гӧрд гормӧг пуртӧсъясыс.
Медся прӧстӧйторъясыс кажитчисны тӧдтӧмӧн: то друг тыдовтчасны тӧдтӧмӧн плетень сайысь аслыссяма папахаяс, а воан матӧджык — и аддзан: тайӧ абу папахаяс, а майӧгъяс йылын кувшинъяс, и найӧ абу нин сьӧдӧсь, а гӧрдӧсь, быттьӧкӧ сӧмын на кыскӧмаӧсь ӧжӧгайтан пачысь; то тыдовтчылас картаын ичмоньлӧн еджыд чышъяныс, — видзӧдлан бурджыка — и аддзан он чышъян, а мӧслысь еджыд юрсӧ; то тыдовтчыласны кустъяс пӧвстын ӧш сюръяс, но абу пемыдӧсь, кыдзи лунын, а пырыс тыдаланаӧсь, быттьӧ вӧчӧма слюдаысь.
Соня заводитіс сёрнитны молочнӧй ферма йылысь, кӧні сійӧ уджалӧ учётчицаӧн.
Сергей кывзіс сідз-тадз.
Смуглянка йылысь мӧвпъяс бара нуӧдісны сійӧс Кубань берег дорӧ, и сійӧ сэтшӧма кутіс думайтны, мый эз кывлы, кыдзи Соня ньӧжйӧник сералігтырйи, висьталіс сылы станицаса животноводъяс олӧмысь кутшӧмкӧ интереснӧй история.
— ...Сэсся бӧрыннас ставлы лои тӧдса, — висьталіс Соня, — мый Катюша нэм чӧжыс на некор абу и радейтлӧма тайӧ пастухсӧ.
— Кутшӧм Катюша? — тэрыба юаліс Сергей.
— Кутшӧм?
Эк, тэ!..
Мый йылысь нӧ думайтчин?
— Виктор тэныд гижӧ? — друг юаліс Сергей.
— Гижліс...
Но ме сылы воча эг гижлы.
— Мыйла?
— Сідз... — и Соня жугыля копыртіс юрсӧ. — Таво сійӧ босьтас инженерлысь диплом, а менам сэтшӧм тешкодя тэчсис олӧмыс.
Став туй чӧжыс Соня керкалань мунігӧн Сергей зілис лоны веселӧн, шмонитіс, но и ачыс сійӧ тӧдіс, и Соня гӧгӧрвоис, мый тайӧ ставыс оз пет сьӧлӧмсяньыс.
Сы дзиръя дорӧ найӧ сувтісны.
— Со и тэ гортад, — шуис Сергей.
Аддзысьлытӧдз...
Соня корис кольччывны, пукалыштны плетеньдорса лабичын.
Но Сергей шуис, мудзи пӧ туй вывсянь, прӧщайтчис да муніс.
Керка дорас сулаліс Рубцов-Емницкийлӧн «газикыс», и сэні узис шофёрыс.
Хатаын ломаліс лампа.
Хатаын, пызан сайын, пукалісны Тимофей Ильич да Рубцов-Емницкий.
«Збыль ӧмӧй менӧ виччысьӧны?» хатаӧ пыригӧн дӧсадапырысь думыштіс Сергей.
Мамыс пӧрччысьтӧгыс водӧма крӧвать вылӧ.
Батьыс, тыдалӧ, ёна гажмӧма.
Сылӧн синъясыс гӧвкъялісны, быттьӧ вый пытшкын, усныс мыйкӧ вывті нин улӧ ӧшйӧма и сы вӧсна вом гӧгӧрыс артмӧма вижов руд подков кодь.
Рубцов-Емницкий пуксьӧдіс Сергейӧс пызан сайӧ, кисьтіс стӧканӧ вина да, Тимофей Ильич вылӧ видзӧдлывліг, шуткаӧн моз юаліс Сергейлысь, кутшӧма кажитчисны сылы станицаса нывъясыс и коді сійӧ красавицаыс, коді первой рытнас жӧ смелмӧдчис сэтшӧм дыр кутны ас дорас Геройӧс.
— А ми тані, пиук, тэтӧг тӧлкуйтім важнӧй делӧ йылысь, — ӧшйӧм уссӧ малалігмоз сутшиктігтырйи заводитіс Тимофей Ильич. — Бур места тэныд эм, — сэтшӧм места, мый и бурджыкыс оз ков!..
Лев Ильич висьталіс ставсӧ...
Кутан бергӧдлыны тӧргӧвӧй делаясӧн.
Сергей кыв ни джын шутӧг юис винасӧ.
Рубцов-Емницкий нӧшта кисьтіс.
Сергей вештіс стӧкансӧ бокӧ.
«Менӧ астӧг гӧтралӧмаӧсь», скӧрысь думыштіс сійӧ.
Сылы друг лои сьӧкыд лолавнысӧ, вирыс ыльнитіс кӧсичаяс дорас, чужӧмыс мӧдіс ӧзйыны.
— Тимофеич, — выйӧн моз мавтыштіс Рубцов-Емницкий, — и мый жуглясян?
Ясность ради, ей-богу, он кут каитчыны!
Тэнад слава!
Да тэ тӧдан-ӧ, мый сійӧ сэтшӧмыс...
Сергей эз лэдз помавнысӧ.
Сійӧ эз вермы кутны асьсӧ, котӧрӧн муніс ӧдзӧс дорӧ, йӧткыштіс сійӧс кокнас да горӧдіс:
— Весась хатасьыс!
Кылан?!
Рубцов-Емницкий вежыньтліс вомсӧ, шпыньмуніс да эз и вӧрзьы места вывсьыс, Тимофей Ильич, кулакъяснас синъяссӧ тілиг, эз сразу гӧгӧрво, мый сылӧн пиыс кутӧ асьсӧ лёкногӧн.
— Мый? — горӧдіс сійӧ. — Бать водзад геройство петкӧдлан?
Хатаын коді кӧзяиныс?!
Ме кӧзяин али кодкӧ мӧд?
Тимофей Ильич шатлалігтырйи чеччис, но Рубцов-Емницкий кутіс сійӧс да бӧр пуксьӧдіс аслас местаӧ.
Старик ёрччис, грӧзитіс кулакъяснас да муртса эз пӧрӧд пызансӧ.
Садьмис Ниловна, унйывсьыс эз гӧгӧрво, мый лои, да мӧдіс бергавны хатаын, быттьӧ позтыра курӧг, кодлысь писӧ нуис варыш.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Сергей дорӧ да петкӧдіс сійӧс хатаысь.
— Ой, пиукӧй, ен тэкӧд! — шӧпкӧдіс сійӧ. — Кыдз нӧ позьӧ тадз локтӧм кузяыд?...
Или тэ унджык юин, или тэ висян?
Мунам, водан узьны...
— А сійӧ мед оз ньӧб менӧ...
Хатаын лои шынитӧв.
Рубцов-Емницкий пукаліс пызан сайын мый йылысь кӧ мӧвпаліг.
— Да, вӧлӧмкӧ, и Геройясыдлӧн нервъясыс абу порядокынӧсь — шыасис сійӧ. — Война, нинӧм он шу!..
— Герой! — скӧраліс Тимофей Ильич. — Юр вундысь!
Геройӧн лоӧма, а вежӧрыс век на оз тырмы...
Лев Ильич, ті энӧ ӧбидитчӧй сы вылӧ...
Том на, ас руа, — мый сэсся вӧчан!
Юыштам ещӧ морт стӧканӧн.
— Кутшӧм обида вермас лоны?
Пузьыштліс зон, а кӧдзалас — дзик мӧд кодь лоӧ.
Но, ясность ради, мем пӧра и гортӧ!..
Садйӧ, груша улӧ, Ниловна ещӧ рытсяньыс на лӧсьӧдіс Сергейлы вольпась.
Ниловна ещӧ на треситыштіс сідз нин небыд пуховӧй юрлӧсъяссӧ, павтыртіс эшкынсӧ.
Сергей пуксис турун вылӧ муас, пӧрччис гимнастёркасӧ, мездіс погонъяссӧ да сетіс найӧс мамыслы.
— Дзебӧй сундукӧ.
— Ковмасны на? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Ниловна.
— Мед куйлӧны...
Гашкӧ, коркӧ ковмасны на...
Сергей водіс да мудзпырысь кунис синъяссӧ.
Ниловна босьтіс юрсьыс чышъянсӧ, гартыштіс сэтчӧ погонъяссӧ да пыр жӧ, быттьӧ гулю аслас позйӧ, куткыртчис пиыс дорӧ, малаліс сійӧс юрӧдыс, нимкодясис мужичӧйлӧн кодь лоӧм мугов чужӧмнас, кымӧс вомӧныс юковтӧм сук синкымъяснас.
— Серёженька, лӧняв, унмовсь, — шӧпкӧдіс сійӧ.
— Ме унмовся, сӧмын ті, мамӧй, пукыштӧй неуна ме дінын...
Сергей эз восьтыв синсӧ, но став виръяйнас кыліс мамыслысь матыслунсӧ, сылысь видзӧдӧмсӧ, сылысь шоныд кияссӧ, сылысь ловшысӧ.
А Ниловна дась вӧлі пукавны сы юр дорын кӧть асылӧдзыс.
Ставсӧ, мый сыын вӧлі нежнӧйыс да меліыс, ассьыс став мечтаяссӧ да надеяяссӧ сійӧ веськӧдіс пиыс вылӧ, но сійӧ эз лысьт заводитны сёрнитны пиыскӧд, медым не торкны сылысь унсӧ.
Кывліс, кыдзи Тимофей Ильич колльӧдіс Рубцов-Емницкийӧс, кыдзи дзужнитіс машина.
Сэсся гӧгӧр лӧнис.
Хатаӧ мунігӧн Тимофей Ильич горӧдіс: «Ниловна!
Дыр на ещӧ тэ сы дінын кутан пукавны?»
Ниловна нинӧм сылы эз шу.
Розӧвӧй ру пытшкын узис станица, унмовсис и Сергей, гӧгӧр ставсӧ шымыртіс ун, весиг садйын эз вашкӧдчыны коръяс, и сӧмын эз узь ӧтнас старушка.
Сійӧ видзӧдіс пиыслӧн спокойнӧй чужӧм вылӧ, и сылӧн став олӧмыс — кага чужӧмсянь да армияӧ колльӧдтӧдз — сулаліс пемдӧм синъяс водзас.
Сійӧ аддзис ассьыс став челядьсӧ, кодъяс сулалісны сы водзын поскӧн-поскӧн, — Сергей вӧлі тайӧ поскас медулыс тшупӧд водзвылын.
Сійӧ чужис ӧкмысӧдӧн, и суседъясыс, мамсӧ выль чужӧм кагаӧн поздравляйтіг, шулісны, мый ӧкмысӧд кага, да ещӧ детинка, непременнӧ лоӧ шудаӧн.
Гырысьджык пияныс гӧтрасялісны, нывъяс муналісны верӧссайӧ, да разӧдчисны став страна пасьтала.
Кык пи — Илья и Антон — усисны война вылын, нывъяс олісны и Киевын, и Ташкентын, и Грозныйын.
Мам поліс воштыны ичӧт писӧ, медся радейтанасӧ, и вӧлі рад, мый сійӧ бергӧдчис сы дорӧ.
Сійӧ эськӧ вӧлі зэв шуда, тайӧ став дорас кӧ ещӧ лоис на керкаын свадьба; медым аскӧдыс орччӧн сійӧ аддзис моньсӧ, а сэсся нин внукӧс, — вот эськӧ сэки позис овны лӧня!
Анфиса йылысь сійӧ думайтіс тадз: олыштас гортын и мунас.
Станицаса зонъяс любуйтчӧны Анфисаӧн, да код тӧдас, мый налӧн юраныс?
Со и Сергей друглы Анфиса кажитчис жӧ — мамсьыд водз тайӧс некод оз казяв! — ӧтлаын мунісны найӧ гуляйтны.
И бара спокой эз сетны мӧвпъяс: кытысь тайӧ зонмыс, и кӧзяйственнӧй абу сійӧ мортыс?
Эмӧсь абу сылӧн аймамыс?
«Колӧ Сергейлысь юавны»...
Дыр, зэв дыр видзӧдіс сійӧ пиыс вылӧ.
Коръяс пӧвстті писькӧдчис тӧлысь югӧр да югдӧдіс Сергейлысь кымӧссӧ да тупкӧм синъяссӧ.
«Эк, Серёжа, Серёжа!
Бур лоны геройӧн война вылын, а гортад быдӧн мыйкӧ виччысьӧ тэсянь...
И быдӧнлы тэ колан.
Со и Лев Ильич кӧсйӧ ас дорас босьтны.
А мыйла?
Герой...
А тэ, пиӧй, эн сӧгласитчы!
Ме думысь, колӧ тэныд кольччыны гортӧ, овны батьмамыдкӧд».
Ниловна видзчысьӧмпырысь босьтіс киас гимнастёркасӧ да дыр видзӧдіс «Зӧлӧтӧй Звезда» вылӧ.
Дыр на видзӧдіс Ниловна узьысь пиыс вылӧ да бурасьӧмӧн ньӧжйӧникӧн муніс хатаӧ.
4 ГЛАВА
Унйывсьыс Сергей кыліс моторъяслысь тӧдса таргӧм, и сылы кажитчис, мый сійӧ куйлӧ вӧрын и сэн жӧ сулалӧ сылӧн танкыс, коді бура сайӧдӧма росъясӧн.
Сергей тӧдіс бой матыстчӧмсӧ век ӧтарӧ содысь шум сертиыс, коді гымалан кымӧр моз мураліс-воис вӧр пытшсянь.
Со и рос чукӧръяс вӧрзисны: тайӧ танкъяс петӧны исходнӧй рубеж вылӧ, а Сергейлӧн машинаыс век на эз вӧрзьы места вывсьыс.
Кӧть кутшӧма сійӧ эз зіль, но чеччыны эз вермы.
Сергей весиг ымӧстіс вынсӧ зэвтӧмысь, лэптіс юрсӧ.
Восьтіс синъяссӧ и пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый некутшӧм танкъяс абуӧсь.
Керка дорті грымӧдіс-муніс колеснӧй трактор, дзирдаліс весалӧм шпорыяснас.
Трактористыс — не то зон, не то ныв — маслӧӧссьӧм югъялысь комбинезона да са сьӧд картуза пукаліс бокшаног да видзӧдлывліс бӧрвылас: трактор бӧрысь домалӧмӧн кыссисны кык комбайн, хедеръясныс налӧн вӧліны кузь бӧжъяс кодьӧсь.
Сергей нюммуніс да бӧр водіс.
Но унмовсьны эз вермы.
Гажа шумӧн чужис лун.
Унаногӧн да гораа чуксасисны петукъяс — туналісны бур асыв.
Юр весьтын сьыліс скворец, сьыліс сэтшӧм старайтчӧмӧн, мый вылі тонъясас эз юргы, а сӧмын гораа щёлкнитавліс.
Коръяс пӧвстын пӧшти тыдавтӧм зэв ичӧтик лэбачьяс чеччалісны увйысь увйӧ да вӧсньыдик гӧлӧснаныс варовитісны.
Шонді ещӧ эз на пет, а асыввыв краситчис нин би гӧрд кыаӧн, и лысваӧн ёна кӧтӧдӧм станица ойдіс розӧвӧй югӧръясӧн.
Сергей чеччис.
Кушӧдӧм тушасӧ ыркнитіс асъя кӧдзыдыс.
Семён узис орччӧн, сылӧн юрыс лэччӧма юрлӧс вывсьыс.
Хатаысь петіс пыр новлан юбкаа Анфиса: юбкасӧ сійӧ пасьталӧма сорочка вевдорӧ, кодлысь вӧлі вышивайтӧма морӧссӧ да сос вомдоръяссӧ.
Кустъяс дорті видзчысьӧмӧн тувччаліг сійӧ мӧдӧдчис Сергейлань, кӧмтӧм кокъяс вылас дзирдалісны лысва войтъяс.
— Воканӧй, тэ он нин узь?
— Узи эськӧ, да трактор садьмӧдіс...
Чайті, танкъяс локтӧны!
Сергей чӧв олыштіс, сэсся, чой вылас видзӧдтӧг, юаліс, мый вӧчӧ батьыс.
— Бать важӧн нин муніс градъяс вылӧ.
Батьным миян — бригадир, и скӧралӧ сыысь, мый помидоръяс заводитӧны цветитны, а водокачка торксис.
Миянӧ пыраліс Артамашов, миян колхозса председатель, тэ тӧдан сійӧс?
Шуис, мед ме гортын ола, тіян пӧ гӧстьяс да...
Тшӧктіс тэнӧ луннас пыравны правлениеӧ. — Анфиса кыйкнитліс синнас Семён вылӧ, и вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны нюмдӧмла. — Чуксав ассьыд другтӧ!
— Мед узьӧ...
Тэ жӧ сійӧс петукъяс чуксасьтӧдз кутін.
— Дзик ньӧти эг! — Анфиса ӧбидитчӧмпырысь курччис лӧсьыдиник улыс вомдорсӧ. — Ми клубын вӧлімӧ, танцы вылын.
Анфиса босьтіс пӧдӧнча да мӧдӧдчис лысьтысьны.
Потшӧс сайсянь сы вылӧ меліа видзӧдіс мӧс.
Сергей важӧн нин эз аддзыв мӧс лысьтӧм, и сійӧ долыдпырысь видзӧдіс, кыдзи розӧвӧй йӧв струяясыс чольгӧны пӧдӧнчаӧ.
Анфиса пукаліс мӧс дінын, бӧр кокъяс дорас, водзӧ лысьтіс мӧссӧ да висьтавліс вокыслы, кыдзи сійӧ тӧрыт танцуйтіс Семёнкӧд.
Висьталігас сылӧн муртса-муртса тӧдчис нюм, коді ёна мичмӧдӧ нывъясӧс, кор найӧ оз вермыны дзебны ассьыныс радлунсӧ.
Сэсся сійӧ юаліс Сергейлысь Сонякӧд тӧрытъя аддзысьлӧм йылысь.
Тайӧ кадӧ, очсаліг да нюжмасигтырйи, кыпӧдчис Семён, и Сергей, чой юалӧм вылас нинӧм вочавидзтӧг, муніс Семёнкӧд ю дорӧ мыссьыны.
Кубань визувтіс сад помтіыс.
Ва визулыс паськыд быг лентаӧн кучкис берегӧ, гудыр ваыс, быттьӧкӧ зэр бӧрын, скӧрысь нӧйтчис.
Кывтісны вужляяс, камыш, идзас.
Берегыс вӧлі крут да изъя.
Ва дорас лэччис тшупӧдъяса туй.
Уліын, ва бердас, берег пӧлӧныс кыссис еджыд лыа.
Другъяс пӧрччысисны, купайтчисны.
Гортас мунігӧн Сергей висьтавліс Семёнлы Рубцов-Емницкийкӧд тӧрытъя сёрни йылысь.
— Ме сідз думайта, мый сійӧс вывті ёна кыскӧ тэ дорӧ тэнад славаыд, — восьса сьӧлӧмӧн шуис Семён. — Кӧсйӧ ляскысьны слава бердас, — сэки сылы позяс овны лӧня да гажаа!
Ме ещӧ сэк на, Кубань дорад, думышті та йылысь, кор сійӧ мӧдіс вежнясьны тэ дорын.
Ставсьыс тыдалӧ, «Ясность ради"! — Семён серӧктіс. — А тэ сӧгласитчы!
Мун сы дорӧ заместителявны, а менӧ босьтан секретарӧ.
— Тэ мый, сералан ? — юаліс Сергей, и сук синкымъясыс сылӧн букыштчисны. — Кутшӧм тан вермас лоны серам?
Но, ладнӧ, чӧрт сыкӧд, сійӧ Емницкийкӧд!
Ветлам мекӧд, видзӧдлан станицанымӧс.
— Мыйкӧ меным абу окота прӧста шландайтны, — шусис Семёнлӧн. — Ме лучше Анфисалы отсала черешня вотны.
— А-а!
Ме и вунӧдлі, мый черешня вотны ёна интереснӧджык...
А ме ветла.
Завтракайтӧм бӧрын Сергей петіс улича вылӧ.
Асылыс вӧлі ыркыд, садъясын тӧдчисны васӧд пемыд вуджӧръяс, и лӧсталісны лысваӧн кӧтасьӧм коръяс.
Бокъясӧдыс веж паськыд улича ӧтар помнас петӧ вӧлі степӧ, мӧдарнас зурасьӧ площадьӧ.
Сергей муніс улича кузя да думайтіс: кыдзи эськӧ сылы ӧти лунӧн волыны куимнан колхозас?
Делӧыс сыын, мый Усть-Невинская станицаӧс вӧлі юкӧма куимпельӧ, абу ӧткодя: медся ыджыд территориясӧ — войвыв кварталъяссӧ, самӧй площадь дорӧдз, сідз шусяна Солёнӧй Балка да мыйкӧ мында Выселки — занимайтіс Ворошилов нима колхоз.
Выселкилӧн коляс юкӧныс да площадь районыс, а сідзжӧ пӧперегалысь кык улича вӧліны Кочубей нима колхозлӧн.
А став лунвыв юкӧныс, либӧ вӧвлӧм Гайдамаки, вӧлі Будённӧй нима колхозлӧн.
Тайӧ границаяссӧ вундылісны 1930 воын на, и дас квайт во чӧжӧн кварталъяслысь важ нимъяссӧ ставӧн вунӧдісны.
Некод эз шулы: «Мунам Солёнӧй Балкаӧ».
Векджык шулісны тадзи:» — «Мунам ворошиловцы дорӧ», «А ми тӧрыт вӧлім кочубеевцы ордын», «Да тайӧ жӧ муясыс будённовцылӧн».
Станицаті кӧ прӧйдитліс тачанкаын Ворошиловскӧй колхозса председатель лӧсьыд статя молодеч кодь Алексей Степанович Артамашов, сы йылысь сёрнитлісны: «Ворошилов мунӧ».
Сідзжӧ и Будённый нима колхозса председатель йылысь, коді вӧлі олӧма степеннӧй морт — Стефан Петрович Рагулин.
Выль линейкаын мунігӧн сійӧс аддзӧм мысти шулісны: «Будённый мунӧ», либӧ «Будённӧйӧс корӧны районӧ».
И быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый сёрниыс мунӧ Стефан Петрович йылысь.
Кочубей нима колхозын председательӧн вӧлі Дарья Никитишна Байкова — станицаын сійӧс шулісны тётя Дашаӧн.
Сійӧ эз тачанкаын ветлывлы, ни эз линейкаын, а пружиннӧй рессораа зэв джуджыд шарабанын, кытчӧ вӧлі доддялӧма дыш еджыд кӧбылаӧс.
Аслас колесница вылын тётя Даша пукаліс гордӧя, быттьӧ трон вылын царица.
«Кочубеевка тыдовтчис», сылысь шарабансӧ аддзӧм мысти, шулісны колхозникъяс.
«Мый нӧ сэн дырсӧ думайтны? — решитіс Сергей. — Артамашов ордӧ век удита волыны.
Ветла жӧ первой кочубеевцы дорӧ, а сэтысянь позяс ветлыны Будённыйӧ».
Сергей эз на удит петны площадь вылӧ, кыдзи сук садйӧн пемдӧдӧм векни переулокын тыдовтчис еджыд вӧв, коді рӧдтіс дышиникапырысь.
Вӧвнас веськӧдліс тетя Даша.
Тайӧ эз нин вӧв том нывбаба, кыз чужӧма, бур да мелі синъяса.
Пасьтасьӧма прӧстӧй лунся моз: дженьыдик сосъяса руд ковтаа, кык судта оборкиа паськыд юбкаа, а дзормыны заводитӧм юрас кӧсынка.
— Тётя Даша, а ме тіян ордӧ гӧститны! — шуис Сергей, кор шарабаныс воис сы весьтӧ.
— Аттьӧ вунӧдтӧмыд вылӧ! — Тётя Даша лӧсьӧдыштіс кӧсынка увдортіыс мыччысьӧм юрсисӧ да нюммуніс. — Сӧмын ми первой ветлам Будённыйӧ, старик Рагулин ордӧ.
Менам сы ордӧ эм эновтны позьтӧм мог...
Пуктысьӧм кузя.
Ми ӧдйӧ ветлам!
Сергей кайис шарабанӧ, сылы рад лои, мый удайтчис мунны станица кузя да волас Будённыйӧ.
Еджыд вӧв мӧдіс дышиникапырысь рӧдтыны; шарабан качайтчис сэтшӧм лӧсьыдика, сэтшӧм небыдика то ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ, мый Сергей радысла горӧдіс:
— Тётя Даша.
Да тайӧ жӧ абу амортизация, а дивӧ!
Ми огӧ рӧдтӧй, а быттьӧ кывтам!
— Тэныд тайӧ пуксьывтӧгыд кажитчӧ, а вот кор дзонь лун тадзи плавайтан, став коскыд мӧдас юкавны.
— Ёна лоӧ ветлынысӧ?
Тётя Даша тракнитіс кӧбыласӧ вӧжжинас, — шарабан мӧдіс качайтчыны ёнджыка.
— Кыа петігас муні муяс вылӧ и вот век на ветла.
И тадз быд лун.
Кабинетад некор пукавнытӧ.
Ӧти удж бӧрся мӧд: ёг весалӧм эг на помалӧй, а нянь идралан кад нин ныр улын.
Ид едждӧдӧма нин.
Кад и турун пуктыны нин, со и муна Рагулин дорӧ.
Сылӧн эм лишнӧй видзьяс.
Сӧмын сійӧ сэтшӧм скуп, мый сылысь, пӧрысь чӧртлысь, не сӧмын турун он босьт, но и тӧв шӧрын лым оз сет.
Шарабан качайтчигтыр гӧгыльтчис и гӧгыльтчис улича кузя, гожсайладортіыс.
Кыдз сӧмын вуджисны пос — Кочубей нима да Будённый нима колхозъяс костын условнӧй граница, Сергей пыр жӧ казяліс вежсьӧм: улича вылын эз вӧв ёг турун!
Да кыдз нӧ сійӧ вермас лоны, медым Усть-Невинская улича вылын эз быдмы ёг турун?
— Будённовцылӧн территория, — серампырысь шуис тётя Даша. — Рагулин выль порядокъяс лӧсьӧдалӧ.
Эк, тэ сійӧс ещӧ он на тӧд?
Аслыспӧлӧс старик!
Керкаяс пӧлӧн, мыйта тыдаліс синмыдлы, вӧлі кузялаыс потшӧс, — ньӧрйысь кыӧм джуджыд плетеньяс: быдлаын тыдалісны исправнӧй воротаяс, дзиръяяс; керкаяссӧ выльысь белитӧма, вевтъяс дзоньталӧма, ставеньяс да пу коридоръяс краситӧма турунвиж краскаӧн.
Нинӧм татшӧмсӧ Сергей эз аддзыв ни Кочубей нима колхозлысь, ни ворошиловцылысь.
Сэні, быттьӧкӧ сідзи и колӧ, дворъяссӧ абу потшӧма: мун кытчӧ окота, — туй быдлаӧ восьса.
— Тэ думайтан, мыйла будённовцы гӧгӧр потшӧмаӧсь? — висьталіс тётя Даша. — Да бара жӧ Рагулин горшлун вӧсна.
Жаль сылы лоӧма сійӧ муыс, кытчӧ артельса членъяс кӧдзлісны аслыныс вылӧ.
«Коді кӧсйӧ, — шуӧ, — мед лӧсьӧдас град йӧр аслас хата дорӧ».
А сійӧ мусӧ гӧрис да тулыснас сэтчӧ кӧдзис общественнӧй ид.
Таысь сійӧс колхозникъяс муртса свет вывсьыс эз выкинитны!
Мырддис жӧ йӧзыслысь подсобнӧй кӧдзи муяссӧ!
— Но и кыдз?
Сытӧг вермӧны овны?
— Кӧдзыштісны этшаникаӧн хатаяс дорас.
А став надеяныс ӧні налӧн колхоз вылӧ.
Колхозын бур урожай воас — и налӧн лоӧ, а оз во — ов, кыдз гажыд.
Тайӧ ӧмӧй абу перегиб?
Быдӧн кӧ нӧ кутас сӧмын надейтчыны колхоз вылӧ, то мый нӧ сэки лоас?
— А код вылӧ нӧ ещӧ надейтчынысӧ? — нюммунӧмӧн юаліс Сергей.
— Кыдз код вылӧ? — ӧбидапырысь выльысь юаліс тётя Даша. — Ло председательӧн, сэки и тӧдны кутан, код вылӧ...
Сергей эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла тётя Даша ӧбидитчис, и эз кут сэсся юасьны сылысь нинӧм йылысь.
Сэк кості шарабан матыстчис бригаднӧй двор дорӧ; и Сергейлы синмас шыбитчис быдлаын пельклун да кӧзяйскӧй порядок: двор гӧгӧрыс вӧлі пӧвйысь вӧчӧма забор, воротасӧ игналӧма, кӧдзан инвентарь да бричкаяс сулалісны лэбулын, куйӧдсӧ тэчӧма квадратнӧй чукӧрӧ.
Тётя Даша ӧддзӧдіс вӧвсӧ, весиг эз видзӧдлы бригаднӧй двор вылӧ.
Регыд мысти шарабан шурӧбтіс садйын кыпӧдчысь джуджыд каменнӧй керка дорӧ, сылӧн нёль джуджыд ӧшинь долыда видзӧдісны улича вылӧ.
Керкаас — ни ӧти лов.
Стӧрӧж, старик-инвалид, вуграліс телефон аппарат дорын.
Комнатаӧ кӧ пырис эськӧ тётя Даша ӧтнасӧн, стӧрӧж, пӧжалуй, эз и вӧрзьӧдчыв эськӧ, но военнӧйӧс аддзӧм мысти, да ещӧ «Зӧлӧтӧй звездаӧн», сійӧ тэрыба чеччис да шуис, мый «став канцелярияыс муніс степӧ».
— А кӧні Стефан Петрович? — юаліс тётя Даша.
— Сійӧ ещӧ эз на волы контораӧ, — кыліс вочакыв.
— Да со сійӧ и ачыс кӧзяиныс! — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын шуис тётя Даша.
Дворсянь тэрыба восьлаліс латшкӧс тушаа старик.
Сійӧ вӧлі дӧра гача да ситеч дӧрӧма, вӧнясьӧма ыргӧн пражаа паськыд тасмаӧн.
Кокас — ботинки, ной носкисӧ лэпталӧма гач кок вевдорас.
Идзас картузсӧ, коді дыр новлӧмсьыс лоӧма гӧрдов-турунвиж, лэдзӧма кымӧс вылас.
Старик пырис керкаӧ, здоровайтчис.
Сергей интересӧн видзӧдіс сы косіник чужӧм вылӧ, вежӧра синъяс вылас, кодъяс вӧліны томӧсь на.
Шочиник тошкыс вӧлі дзик еджыд.
— Дарья, тэ бара ме дорӧ? — юаліс Рагулин.
— Тіян дорӧдз, Стефан Петрович.
— Он-ӧ нин видзьяс йылысь?
— Да самӧй сы йылысь ...
Эн жадничайтӧй, Стефан Петрович.
— Кутшӧм нӧ сэн жадничайтӧм вермас лоны?
Ачыд артышт.
Виддзыс ӧд абу менам?
Абу.
Верма ме сійӧн распоряжайтчыны?
Ог.
А общӧй собрание, — сійӧ став вылас кӧзяин, — нинӧм вылӧ оз сет.
— И кор нӧ ті вевъялінныд юавны общӧй собраниелысь?
Ті кӧ шуанныд сетны, собрание оз кут паныд мунны.
Тіян ӧд виддзыд уна.
— Збыль, видз уна, но ӧд сійӧ и миянлы колӧ.
Арталӧмӧн, мый видз йылысь вопрос решитӧма нин, Рагулин шыасис Сергей дорӧ.
— Тимофеич, а тэ кыдз?
Пыр кежлӧ али сӧмын отпускӧ?
— Пыр кежлӧ.
— Кӧть тэ ме вылӧ, пӧрысь вылӧ, эн обижайтчы!
— Мыйысь нӧ? — шензис Сергей.
— Да сыысь, мый ме ог вермы тэныд выпишитны ни ма, ни мукӧдтор мыйкӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, рад эськӧн аслам станицасалы...
— Мый ті, Стефан Петрович? — гӧрдӧдӧмӧн заводитіс Сергей. — Да ме та йылысь эг и думыштлы.
Да мыйыськӧ ӧмӧй ме нуждайтча!
— А ме сідз сӧмын, кыв вылӧ веськаліс...
Кор вӧлі - отсавлім.
— И абу яндзим тіянлы, Стефан Петрович! — сюйсис тётя Даша. — И маныд тіян бӧчкаяс тыр, и выйыд дзонь вагон, и век ылӧдчанныд, век нярганныд, век жадничайтанныд.
Гортъяд сьӧрсьыд кӧсъянныд босьтны али мый?
Мӧдім, Серёжа!..
Но Сергейлы эз на вӧв окота мунны.
Рӧкыд вылӧ, старик вермас чайтны, мый Сергей и збыльысь ӧбидитчис сы вылӧ.
Та вӧсна скӧрмӧм Дарья Никитишнаӧс шарабанӧ пуксьӧдӧм бӧрын Сергей шуис сылы, мый сійӧ кӧсйӧ сёрнитыштны Рагулинкӧд, и некымын кад мысти бара пырис керкаӧ...
Стефан Петрович эз этша шензьы да радуйтчы: Сергей кольччис да, быттьӧ сы водзын сулаліс эз Сергей Тутаринов, а армияысь воӧм сылӧн рӧднӧй пиыс.
Сійӧ корис Сергейӧс кабинетас, пуксьӧдіс лабичӧ, ачыс пуксис сыкӧд орччӧн, гӧститӧдіс табакӧн.
Пырысь кучерлы сійӧ тшӧктіс нӧрӧвитыштны вӧв доддявны да тшӧктіс корны кладовщикӧс.
— Колӧ гӧститӧдыштны гӧстьӧс «сильванерӧн»! — шуис сійӧ кладовщиклы. - Пока гиж ведомостьӧ, а бӧрас оформитам бухгалтерия пыр. - Видзӧдліс Сергей вылӧ долыд том синъясӧн да содтіс: — Некодлӧн абу виноградник, а Будённыйлӧн эм...
Кор юисны вывті бур «сильванер» бутылка, — татшӧм винасӧ Сергей важӧн нин эз видлы, — Стефан Петрович, пызан сайын пукалӧмӧн да гӧсть вылӧ видзӧдтӧг, заводитіс висьтавны:
— Дарья Никитишна вывті ёна ӧбидитчис ме вылӧ...
А мыйысь?
Вомалӧ скупитчӧмысь.
Воддза лунӧ скупердяйӧн шуис...
Сэтшӧм да татшӧм, пӧтлытӧм горш...
А верма ӧмӧй ме распоряжайтчыны колхознӧй муӧн, кыдзи аслам муӧн?
Тайӧ жӧ абу вина бутылка юӧм — пу грӧш сылӧн доныс.
А тані сёрниыс мунӧ му йылысь...
Эк, муӧй, муӧй! — мечтайтӧмӧн шуис сійӧ. — Тулыснас вот ковмис босьтны колхозникъяслысь мусӧ, кытчӧ быдӧн аслыныс кӧдзлісны. — Мыйта ӧбида вӧлі, видчӧм!
А мыйся му сійӧ?
Дзик война заводитчигас на мӧдӧдісны миян колхозӧ председательӧс.
Кутіс сійӧ лӧсьӧдны порядокъяс, а колхознӧй делӧястӧ, тыдалӧ, оз вӧлӧм тӧд: немдумайттӧг босьтіс да торйӧдіс общественнӧй муысь ӧти пласт да юкліс колхозникъяс костын.
Унаӧн радуйтчисны: кыдз жӧ, лоины единоличнӧй кӧдзаяс!.. А ӧні ковмис миянлы босьтавны незаконнӧя юклӧм мусӧ.
И мый тэ думайтан?
Делӧыс помасис не сӧмын нывбабаяс синваӧн, но и воис прокурорӧдз!
Ӧбидитіс Рагулин — жаднӧйӧн кутісны нимтыны сійӧс, норасьны быдлаӧ.
Ачыс Фёдор Лукич Хохлаков корис менӧ.
«Тэ, — шуӧ, — мыйла кадысь водз коммунизм лӧсьӧдан?»
Куті ме сылы висьтавны, кыдз да мый.
И кывзыны оз кӧсйы.
«Мыйла, — шуӧ, — Артамашовлӧн, Байковалӧн да район пасьта быдлаын эмӧсь индивидуальнӧй кӧдзаяс, а тэнад абу?»
Эмнадтӧ сійӧ эм, да мый сыысь тӧлкыс?
Колхозлы жӧ — сійӧ курыд шог.
Сергей Тимофеевич, тэ морт том, артышт, кыдз позьӧ водзӧвылӧ терпитны татшӧм положение?
Колхозникъяслӧн лои му, скӧт, — став сьӧлӧмнас тӧждысьӧны асланыс мутор йылысь, а колхоз вылӧ видзӧдӧны, кыдзи второстепеннӧй делӧ вылӧ.
Сэтшӧм колхозниклы нинӧм и шогсьыны: содас фермаын скӧт али оз — сылӧн аслас скӧт эм; воас-ӧ бур урожай общественнӧй кӧдзаысь али оз — сылӧн аслас нянь быдмӧ.
Мыйысь сылы шогсьынысӧ!
Вот сійӧ мусӧ и бӧр босьтім колхозлы.
Вӧлі собрание.
Ме сэки тадз шуи: «Кӧсъянныд овны озыра — вӧчӧй колхознытӧ озырӧн, а индивидуальнӧй кӧдзаяснад ми ылӧ огӧ мунӧй».
— И мый жӧ ті шедӧдінныд тайӧн? — юаліс Сергей, коді сюся кывзіс стариклысь.
— Достижениеяс кутам арнас артавны, — вочавидзис Рагулин. — А ежели, шуам, интерес ради сравнитны Будённыйнымӧс Кочубейкӧд либӧ Ворошиловкӧд, то ми и ӧні нин водзынджыкӧсь.
Миян дворъяснымӧс, — казялін, гашкӧ? — потшӧма, основнӧй градвыв пуктасыс керка дорас, усадьба вылас.
Му вылӧ ӧні уджавны петӧны сё прӧчент,а ворошиловскӧй бригадиръяс век на керкаысь керкаӧ ветлӧдлӧны да корӧны бабаясӧс петны удж вылӧ, быттьӧкӧ свадьба вылӧ: коді петас, а коді и аслас градйӧрӧ шутёвтас — сӧмын сійӧс и аддзылан.
И нӧшта: ми коймӧдысь нин весалім ёг, муяс вылын миян ни ӧти ёг турун, виччысям урожай, заводитім турун пуктыны, а Артамашовлӧн йӧнмӧн тырӧма муыс — некор ворошиловцылы асланыс кӧдзаяс вӧсна весавны общественнӧй кукуруза либӧ подсолнечник.
Со сійӧ кутшӧм выгодаыс!..
Бара жӧ, кладӧвӧйын порядок лӧсьӧдім: эм тэнад трудоденьяс — пӧжалуйста, абу — кытшовт ылітіджык.
А то кыдз вӧлі?
Пыр кладӧвӧйӧ быдӧн, кодлы абу дыш.
И тайӧ местаас уна дармоед.
Ӧні миян кладӧвӧйным томан сайын.
И менӧ кӧть жаднӧйӧн шуӧны, а нинӧм он вӧч, лоӧ скупитчыны, ачыс олӧмыс тшӧктӧ.
Висьтав, правильнӧ ме вӧча?
Татшӧм юалӧм вылӧ Сергейлӧн эз на вӧв тайӧ здукӧ вочакыв, и сійӧ нинӧм эз шу.
Рагулинлысь сёрни кывзӧм бӧрын сійӧ думыштіс, мый Усть-Невинская станицаса колхозъяслы колӧны кутшӧмкӧ организационнӧй мераяс, а кутшӧмъяс именнӧ, сійӧ эз тӧд и сы вӧсна эз вермы висьтавны, правильнӧ или неправильнӧ вӧчӧ Рагулин.
Сылы окота вӧлі матысяньджык тӧдмасьны сійӧн, мый йылысь висьталіс сылы Стефан Петрович, и сійӧ лунтыр сыкӧд ветлӧдліс муяс вывті, вӧлі фермаясын, садъясын и виноградникъясын.
А аскинас муніс Ворошилов нима колхозӧ.
Алексей Артамашов встретитіс Сергейӧс правление дорын, дыр кутліс кисӧ, а сэсся кутіс пельпомӧдыс да, кыв шуны сеттӧг, нуӧдіс кабинетас.
Артамашов — весел морт, том на, Сергейысь сӧмын вит арӧн ыджыдджык — радейтліс форситны горецъяс ног пасьтасьӧмӧн: новліс кучик лея ной галифе, каблукъястӧм шевровӧй сапӧгъяс сэтшӧм небыдикӧсь, мый мунігас эз кыв некутшӧм кокшы, — сувтса воротника кузь дӧрӧм векни тасмаӧн, кӧза гӧнысь паськыд лэбъя шляпа.
Чужӧмсяньыс сійӧ вӧлі мугов, косіник, и сэні, кӧні эз тӧдны сійӧс, шуліс асьсӧ черкесӧн и свадьбаяс вылын сійӧ пелька йӧктіс лезгинка кинжалъясӧн.
— И вот, Сергей Тимофеевич, — заводитіс сійӧ, кабинетті шытӧг ветлӧдліг, — бур, мый тэ ачыд локтін, — сразу ми и решитам бытӧвӧй вопросъяс.
Висьтав, мый тэныд выпишитны кладӧвӧйысь?
— Дзик нинӧм оз ков, — тэрмасьӧмӧн вочавидзис Сергей.
— Нинӧм, нинӧм скромничайтны!
Скромность — бур штука, сійӧ мичмӧдӧ Геройӧс, а всё-таки и Геройлы сёйны колӧ.
Правильнӧ ме шуа?
— Та йылысь кора тэнӧ не тӧждысьны...
— А ме кӧ кӧсъя тӧждысьны? — Артамашов пуксис Сергей дорӧ: — Порсьпи босьтан?
Али межӧс бурджык?... Да тэ мый гӧрдӧдін, быттьӧ невеста?
Висьтав!
Эн пов, ми огӧ гӧльмӧй.
— Алексей Степанович, — зумыштчӧмӧн юаліс Сергей, — неужели тэ быдӧнлы татшӧм лышкыд?
— А мый? — Артамашов чеччис. — Колӧ кӧ отсавны мортлы, — отсала!
Мый нӧ зэлӧдчыны?
Ме жӧ абу Рагулин! — Сійӧ нюммуніс да гӧгӧрвоӧдіс: — Эм миян сэтшӧм «скуп рыцарь», абу морт, а жила.
— А меным кажитчӧ, мый Рагулиныд и эм настоящӧй бережливӧй кӧзяин, — шуис Сергей, сідзжӧ чеччигмоз. — Ме тӧрыт вӧлі сы ордын...
— Рагулин ордын?! — шензис Артамашов. — И тэ чӧв олан?
Да висьтав жӧ, кыдзи сійӧ встретитіс тэнӧ?
— Кыдзи?..
Прӧстӧя, — коса вочавидзис Сергей.
— Навернӧ, бӧрдіс, норасис, кутшӧм сьӧкыд сылы, коньӧрлы, овны, кыдзи сійӧ воськов оз вермы вӧчны собраниетӧг.
Помтӧг пӧръясьлӧ да асьсӧ йӧйӧн петкӧдлӧ.
Ой, зэлыд пучей!
Да сылӧн и парторгыс сэтшӧм жӧ.
Босьтісны колхозникъяслысь му — и ышнясьӧны!
А мый сэн омӧльыс, колхозникъяслӧн кӧ асланыс кӧдзаяс эмӧсь?
Ме партияын член жӧ, а таысь нинӧм омӧльсӧ ог аддзы.
Этша ӧмӧй муным?
Му тырмӧ, весиг служащӧйяслы арендаӧ сеталам.
Мед уджалӧны, государстволы век нин пӧльза.
Шуам, омӧльтор суас, засуха, неурожай, а ме аслам колхозникъяс вӧсна спокойнӧй: няньтӧг найӧ оз кольны.
Колхозын урожай оз во — налӧн лоас, — со тэныд и омӧль положениеысь петан туй.
А Будённыйлӧн кӧ лоӧ неурожай, сэки сьӧкыд лоӧ Рагулинлы.
— Тешкодя тэ, Алексей Степанович, сёрнитан, — торкис сійӧс Сергей. — Сы могысь и колхозъяс стрӧитісны, медым не надейтчыны «гашкӧ» вылӧ, а медым пыр вӧлі урожай!
— Хе-хе, Сергей Тимофеевич, боевӧй гордость тэ миян! — Артамашов шогпырысь довкйӧдліс юрсӧ. — Аддза, воюйтӧмыд тэ бура, а мирнӧй делӧяс кузя нинӧм он гӧгӧрво.
Эн ӧбидитчы, тайӧ кыдзи ас мортлы. — Артамашов долыда серӧктіс, кутіс Сергейӧс пельпомӧдыс. — А ме всё-таки межтӧ тэныд выпишита...
Ассянь!
— Ме кора не вӧчны тайӧс, — коса шуис Сергей. — Ме ог нуждайтчы некутшӧм подачкаясын.
Тэ эськӧ мед яндысин та йылысь думайтнысӧ, а непӧштӧ сёрнитны мекӧд!
— Ен могысь, Сергей Тимофеевич! Мыйла ӧбидитчыны?
Пӧжалуйста, ме кӧсйи бур пыдди...
Артамашов заводитчыліс вуджӧдны сёрнисӧ мӧдтор вылӧ, висьталіс чери кыйӧм йылысь, но Сергей мыйкӧ чорыда думайтіс ас кежас да омӧля кывзіс сылысь.
Янсӧдчисны найӧ кӧдзыда.
«Да тайӧс оз туй ӧтлаӧ Рагулинкӧд доддявны, — гортас мӧдӧдчигӧн думайтіс Сергей. — Колӧ сёрнитыштны районын, а то, мый бурыс, шердъяс колхознӧй овмӧстӧ».
5 ГЛАВА
Став тайӧ лунъяс чӧж Тимофей Ильич кӧсйис сёрнитны пиыскӧд сьӧлӧмсяньыс, да некыдз эз лысьт заводитнысӧ.
Пиыс вӧсна ӧбидаыс, коді лои Рубцов-Емницкийкӧд зычитӧм вӧсна, эз на вун, и старик чӧв оліс.
Тадзи и сійӧ рытӧ, кор Сергей воис Ворошилов нима колхозысь, Тимофей Ильич эз шу ни ӧти кыв и ужнайтӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр жӧ водіс.
Но узьсис омӧля: бергаліс, чеччывліс куритчыны.
Кыа петігӧн чуксаліс Анфисаӧс да ыстіс сійӧс градъяс вылӧ Ниловна пыдди.
Анфисакӧд тшӧтш муніс Семён.
Сергейӧс эз чуксавны.
Сійӧ садьмис сёрӧн, восьтіс синъяссӧ да аддзис мамсӧ; сійӧ копыртчӧма сы весьтӧ, и сад коръяс пыр писькӧдчӧм шонді югӧръясыс яръюгыд чутъясӧн ворсісны мам чужӧм вылас, водісны морӧс вылас, пельпомъяс вылас.
— Чеччы, Серёжа, батьыд виччысьӧ...
Та вӧсна и удж вылӧ эз мун.
Завтракайтӧм бӧрын Ниловна муніс ю дорӧ пожъявны бельё, а Тимофей Ильич корис писӧ горничаӧ, пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн лабичӧ, кыв шутӧг мӧдіс куритчыны и сідзжӧ кывшутӧг мыччис табак кӧшельсӧ пиыслы.
Сэсся шуис:
— Пиӧй, колӧ сёрнитыштны миянлы веськыда...
Висьтав, кутшӧм тэнад думъяс: батьмамкӧд кутан овны али тӧвзьыштан кытчӧкӧ?
Пӧди, тӧвзьышта.
— Кор мӧдан паськӧдны бордъястӧ?
— Веськыда кӧ шуны, бать, ме ещӧ ачым на бурасӧ ог тӧд, кӧні кута овны да мый мӧда вӧчны.
Гортӧ воигӧн думайті: олышта, шойччышта, а сэсся муна велӧдчыны...
А тайӧ лунъясас ветлӧдлі станицаті, тӧдмаси.
Вӧлі Будённыйын, Ворошиловын...
Веськыда висьтала тіянлы: эз сьӧлӧм вылӧ воны мем тіян колхозын порядокъяс.
Да и станицаын кӧзяиныс оз тыдав.
Кӧсйыссьӧ отсавны, чувствуйта, мый обязан: ӧд ме тані абу жӧ бокӧвӧй.
Тимофей Ильич, уссӧ шыльӧдігмоз, шензьӧмӧн, видзӧдлывліс пиыс вылӧ.
— А кодлы нӧ тэ думайтан отсавны?
— А кӧть шуам Артамашовлы.
Старик некутшӧм надеятӧг ӧвтыштіс кинас.
— Эх, шоглун кӧвъялысь сійӧ миянлы, а абу Артамашов!
Ас ногыс ставсӧ вӧчӧ и некодлы оз подчиняйтчы.
Лӧсьӧдіс другъясӧс да сватъясӧс, — ставыс кладӧвӧйын сульмуйтӧны.
Та вӧсна и овмӧснымӧс вайӧдіс киссьӧм выйӧдз, койӧ сэтчӧ и татчӧ.
МТС-са директорлы лысьтан мӧс сетіс, — веськыда фермаысь и нуисны.
Мӧдлы — порсьӧс, коймӧдлы — кукань, нёльӧдлы — пызь мешӧк, — гӧгӧр ставыс чинӧ.
А кодлы норасян?
Прокурор — друг да брат.
Федор Лукич радуйтчӧ сы вылӧ.
«Со, — шуӧ, — настоящӧй казак!»
А тайӧ казакыд галифеасяс да катайтчӧ тачанкаӧн, быттьӧ князь.
Да и мый сёрнитнысӧ — бесхозяйственнӧй морт!
Менам вот градъяс дорын мӧд недель нин водокачка оз уджав, помидор косьмӧ, рӧсада ог вермӧ пуктыны, а миян казаклы и шог абу.
А мый вӧчсьӧ му вылын?
Ёг туруныс пидзӧсӧдз кыптӧма, кӧдзаяс тырӧмаӧсь сійӧн.
Беда, тшыкӧдісны мусӧ!
— Мыйла нӧ татшӧмсӧ бӧрйинныд?
— Да ми сылысь пиньяссӧ али мый видзӧдлім?
Мӧдӧдісны районысь, сыкӧд воис и Хохлаков.
— «Со, — шуӧ, — тіянлы выль председатель».
Видзӧдлім — ортсысяньыс нинӧм.
Кутіс Хохлаков сійӧс быдногыс ошкыны.
Бӧрйим, а артмис — асланым юр вылӧ.
— Артамашов йылысь менам сёрни лоас на, — шуис Сергей. — Но ӧд абу сыын ӧтнасын делӧыс.
Бать, колӧ станицанымӧс выльмӧдны.
Война воясӧ мыйкӧ сійӧ омӧльтчӧма.
Мыйла тіян абу ни кино, ни дом культуры, ни радио, ни библиотека?
Электричество йылысь ме ог нин и казьтыв.
А ӧд ставыс тайӧ вӧлі.
Вот и чужи менам сэтшӧм мӧвп: колӧ лӧсьӧдны Усть-Невинскаялы вит вося план да доддявны ӧти додь помӧ и Рагулинӧс, и Байковаӧс, и Артамашовӧс.
Мый ті, бать, та вылӧ шуанныд?
Старик шпыньмуніс.
— Мый шуа?
Эновтчы таысь...
— Мыйла?
— Сьӧкыд...
Омӧль доддясьӧм лоӧ.
Стефан Петрович — сійӧ дельнӧй морт, сыкӧд позис эськӧ.
Дарья, кӧть и баба, а делӧ нуӧ справнӧя.
А Артамашовӧс некутшӧм план дорӧ матӧ оз позь сибӧдны — ставсӧ кояс да промотайтас.
Лучше кывзыны, мый ме сӧветуйта...
— Абу сідз, бать, та кузя ті абу правӧсь, — торкис Сергей. — Даша тьӧт абу лёк веськӧдлысь, а Артамашовӧс позьӧ кӧртвомавны.
Важнӧ, медым вӧлі, мый вӧсна тышкасьны!
— А тэ всё-таки кывзы батьыдлысь, — ас кыв вылас чорыда сулаліс Тимофей Ильич. — Кӧть тэ лоин и Геройӧн, и слава тэнад ыджыд, а век жӧ тэ абу шонді — ставсӧ шонтыны он вермы.
А беспокоитчыны ёна ковмас.
Лучше эновт тайӧ думъястӧ, а мун Лев Ильич дорӧ.
Мортыс тэныд жӧ бур кӧсйӧ.
Лӧнь служба и, артышт, — гортын лоан.
Батьыслысь тайӧ кывъяссӧ Сергейлы сэтшӧм ӧбиднӧ вӧлі кывзыны, мый сійӧ пыркмуніс-чеччис, картузасис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кӧсйис горӧдны: «Тайӧ некор оз ло!» — да мунны, но кутіс асьсӧ.
Батьыс лои жаль, эз кӧсйыссьы бара зыкӧ воны стариккӧд.
Сійӧ бӧр пуксис да шуис:
— Тӧданныд, бать, та йылысь ме ӧні тіянлы нинӧм ог висьтав.
Колӧ тӧдмасьыштны, думайтыштны...
— И сійӧ правильнӧ, — сӧгласитчис бать.
— А ӧні меным колӧ мунны Савва Остроухов дорӧ.
Тӧрыт сійӧс эг су, а аддзысьлыны миянлы колӧ.
Сергей видзӧдліс браслет-часі вылас да петіс хатаысь.
Станицаса сӧвет дорын сулаліс «виллис».
Руль сайын пукаліс еджыд юра зон.
Тайӧ еджыд юрсӧ Сергей аддзыліс локтан луннас асланыс керка дорысь.
«Тыдалӧ, райисполкомса председатель Хохлаков воӧма», думыштіс сійӧ.
Матыстчис машина дорӧ, юаліс:
— Кодлӧн «виллисыс»?
— Ме серти позьӧ тӧдны, кодлӧн, — нюмъялігтыр вочавидзис зон. — Татшӧм еджыд юра шофёртӧ край пасьталаысь он аддзы.
Фёдор Лукич весиг ӧбижайтчӧ ме вылӧ.
«Оз позь, — шуӧ, — Ванюша, тэнад юр понда немвиччысьтӧг воны.
Юсь моз дӧввидзан, а станичникъяс ылысянь на аддзасны да горзӧны: «Видзӧдлӧй, миян дорӧ Фёдор Лукич воӧ!».
А тэ ещӧ юасян!..
Сергей серӧктіс да пырис керкаӧ.
Воддза комнатаыс, восьтӧм джуджыд ӧшиньяснас, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сэті позьӧ вӧлі гуляйтны вӧлӧн.
Стен пӧлӧныс сулалісны ён дубӧвӧй скамьяяс, налысь джуджыд мышъяссӧ дзирдавтӧдз зыртӧмаӧсь пасьясӧн да ковтаясӧн.
Пемыдруд шкап, дубӧвӧй жӧ, сулаліс эз пельӧсас, кыдзи овлывлӧ, а комната шӧрас.
Сыкӧд орччӧн — пызан, пызан саяс пукаліс секретарь, паськыд пельпома недӧй тошка мужичӧй.
Сійӧ вӧлі фермаса ӧш видзысь кодь — силач, кодлы нинӧм оз сулав такӧдны любӧй ышмӧм ӧшкӧс.
«Да тайӧ жӧ дядько Игнат», думайтіс Сергей.
Найӧ киасисны.
Игнат зэв збыльыс видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Предстансовета С. Н. Остроухов», да шуис:
— Ньӧжйӧджык...
Сэн Фёдор Лукич лэчтӧдлӧ миянлысь Савванымӧс.
Беда!
— Мыйысь нӧ сійӧ лэчтӧдлӧ сійӧс? — юаліс Сергей.
Игнат ещӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да кывзысьыштіс.
— Тэ жӧ тӧдан миянлысь Савванымӧс, — тэнад годок.
Том на да горяч, нетшкысьӧ скач мунны, а горячитчыны, ме думысь, оз ков...
Веськыда кӧ шуны, мыйысь Савваӧс видны?
Сійӧ кӧсйӧ, медым станицаын вӧлі культурность да разнӧй строительство. — Игнат матыстіс пызан вылас куйлысь щӧтісӧ да кутіс вештавны щӧті мольяссӧ, тадз пӧ эсканаджык лоӧ. — Со сэн скӧтнӧй дворъяс, ӧшиньясӧн да пу джоджӧн: медым мӧсъяс кутісны овны сӧстӧма да юны ва алюминиевӧй дозйысь, — тайӧ ӧти.
Со сэн электричество: медым станицаын и войнас вӧлі лунын кодь, да медым сэтшӧм югыдын йӧзыс эз крукасьны уличьясті ветлігӧн, — тайӧ мӧд.
Либӧ сэн став степь пасьтала садитны садъяс, — картинаыс сэтшӧм, быттьӧкӧ выставка вылын.
А сӧмын, тыдалӧ, талы не лолыны...
— Мыйла не лоны?
— Район оз тшӧкты...
Нарушение!
Тайӧ здукӧ ӧдзӧс сайысь кыліс Фёдор Лукичлӧн гӧлӧс:
— Савва, тэ эн лэб небесаӧ, эн лэб, тэ кутчысь му бердӧ, кыдзи Антей.
Гӧгӧрвоана?
А то лун-лун планируйтан, выдумывайтан, а уборка он вермы планируйтны.
Уна-ӧ тэнад планируйтӧма тяглӧвӧй вын куимнан колхозас?
— Ме висьтала станица йылысь, кутшӧмӧн сійӧ лоас, а ті меным тшукӧданныд нырӧ тяглӧвӧй вынӧн, — кыліс скӧр гӧлӧс Савва Остроуховлӧн. — Ме ог тӧд, кыдзи овліс Антей, а ме ог вермы овны ӧти лунӧн, — гӧгӧрвоанныд, ог вермы!
— Эк, Савва, Савва! — шогпырысь заводитіс Фёдор Лукич. — Шань казак тэ, но кор нӧ тэ пӧрысьман да вежӧрсялан?
Миянлы оз ков тэнад теорияыд, а уборка кежлӧ да нянь сдайтӧм кежлӧ лӧсьӧдчӧм колӧ.
Гӧгӧрвоана?
А тэ меным тӧлкуйтан водзӧ олӧм йылысь...
— Беда! — шыасис Игнат. — Пырав, миритӧд найӧс, а то косьӧ воасны.
Сергей таркӧдыштіс ӧдзӧсӧ, но вочакыв эз кыв, и сідз пырис кабинетӧ.
Федор Лукич сулаліс ӧшинь дорын сійӧ жӧ защитнӧй рӧма костюма, бокас ӧшаліс бур кучикысь вурӧм полевӧй сумка, газыръяса, медым сэні видзны карандашъяс, да компас видзан местаа — сійӧ вӧлі тыртӧм.
Ӧні Сергей бура аддзис сылысь чужӧмсӧ, нинӧм сылы эз мешайт.
Чужӧмыс сылӧн шань, яя, нырыс чока кодь мисьтӧм, паръясыс кызӧсь, вылыс паръяс вӧлі гӧнсялӧм пудпас, быттьӧ гут.
Эз тырмы свинеч рӧма бурӧй пашкыр ус, — кажитчис весиг тешкодьӧн, мыйла Фёдор Лукич эз мичмӧд чужӧмсӧ татшӧм колана детальӧн.
Савва Остроухов пукаліс пызан сайын, код вылас вӧлі потӧм стеклӧ, а сы улын — печатьяса да штампъяса вижӧдӧм циркуляръяс.
Сергейӧс аддзӧм мысти сійӧ ӧдйӧ петіс пызан сайсьыс да нюжӧдіс кисӧ.
Сылӧн том, скӧр чужӧмыс друг лои долыдӧн, быттьӧ сы вылысь друг кульыштісны маска.
Зэв еджыд пиньяснас дзирдышталіг да нюмъяліг Савва кутіс висьтавны, мыйла эз вермы локны встречайтны Сергейӧс: уджъяс торкисны, вӧлі районын.
Сергей эз аддзыв Савваӧс пӧшти вит во, и тайӧ кадӧн сылӧн другыс ёна вежсьӧма, мый сьӧкыд вӧлі тӧдмавны: пельпомъясыс паськалӧмаӧсь, чужӧмыс лоӧма суровджыкӧн, гырысь руд синъясыс видзӧдісны ёсьджыка да сюсьджыка.
Сӧмын вот тушанас Савва вӧлі век сэтшӧм жӧ лажмыд, латшкӧс.
Ӧтлаын найӧ быдмисны, ветлісны школаӧ.
И, кор Савва корис другсӧ ветлыны аскӧдыс муяс вылӧ да кутіс ошкыны ассьыс выезднӧй вӧвъяссӧ, кодъяс, сы висьталӧм серти, эз вӧвъяс вӧвны, а настоящӧй лэбачьяс, Сергейлы немкӧсйытӧг уси дум вылас челядь кадыс, войясын вӧв видзӧм да думыштіс: «Тэ, Савва, век на сэтшӧм!»
А Савва ошкис нин тачанкасӧ, кодлӧн кӧлесаясыс грымӧдісны сідзи, мый кыліс дас верст сайӧ.
Сэсся заводитіс висьтавны ӧзимӧй кӧдзаяс йылысь: «Шуа тэныд, тайӧ абу шобді, а настоящӧй Каспийскӧй море!..»
Сергей бара нюммуніс да кӧсйис нин шуны, мый непрочь ветлыны лэбач-вӧвъясӧн да видзӧдлыны шобді море, кыдзи друг налысь сёрнисӧ торкис сапӧгъяслӧн тӧдса дзуртӧм шы.
— Энлы тэрмась, — шуис Фёдор Лукич, — тэнад лэбачьяс вылын вевъялас на лэбавны Сергей Тимофеевич.
Ӧні ми мунам сыкӧд обыкновеннӧй «виллисӧн». — Сійӧ шыасис Сергей дорӧ: — Ме тэла вои, сӧмын локтігмоз пыралі Савва ордӧ.
Эг думайт сыкӧд споритны, а лоис!
— Мый йылысь нӧ ті споруйтінныд, — юаліс Сергей.
— Спор? — шензьыны мӧдіс Фёдор Лукич. — Ме ӧмӧй шуи, мый ми споруйтім?
Эгӧ, сідз прӧстӧ сёрнитім ӧнъя уджъяс йылысь.
Но, мӧдім, гуляйтӧдышта Кубаньӧд!
Татшӧм приглашениеысь Сергей эз вермы ӧткажитчыны.
Фёдор Лукич кутіс сійӧс сойбордйӧдыс да нуӧдіс машина дорӧ.
— Савва Нестерович, — машинаӧ пуксигӧн горӧдіс Хохлаков, — тэ ӧдйӧджык лӧсьӧдчы уборка кежлӧ.
Выльлунӧ кутам кывзыны исполкомын. — Кичышкӧд ыджда чышъянӧн чышкис пӧсялӧм кымӧссӧ, гӧрд сьылісӧ да шуис шофёрлы: — А но, еджыд юр, курс босьт Краснокаменскаяӧ!
Ванюша бура тӧдіс Краснокаменскаяӧ мунысь туй.
Машина тювкнитіс вуджӧра переулокӧ, быттьӧ вӧрса прӧсекӧ.
Пу вожъясыс крукасьлісны тентӧ, и пассажиръяс юр весьтӧ шер моз кутісны гылавны вотӧм абрикосъяс.
Гартчыны мӧдіс бус, и регыд мысти Верблюд-гӧра коли бӧрӧ.
Перевал бӧрын пыр жӧ син водзын лои равнина, а ылын сьӧдвидзисны гӧра йывъяс, кодъяс джынйӧдзыс вевттьысьӧмаӧсь вералысь лӧз воздухӧн.
Вывті мича вӧлі увтасін унапӧлӧс гожся рӧмъяс пӧвстын!
Первой радуйтіс синтӧ толока — кӧдзаяс пӧлӧн кыссьысь турунвиж кушак; сэсся кыссисны бахчаяс, — арбузъяслӧн эзысь рӧма дженьыдик идзьясыс абу на вевттьӧмаӧсь мусӧ; пемыд стенаӧн сулаліс лесозащитнӧй полоса, а сы бӧрын дзик гӧра горулӧдз кельыдіника вежӧдіс кукуруза.
Кор машина прӧйдитіс и тӧлӧда, и бахчаяс, и лесозащитнӧй полоса, и кукуруза, Фёдор Лукич горӧдіс: «Будённыйлӧн шобді!»
Син водзӧ сувтіс турунвиж стена, и Сергей сэтшӧма чуймис сійӧс аддзӧмысь, мый весиг кыпӧдчыштіс места вывсьыс.
Тайӧ абу море, абу!
Кыдз нӧ позьӧ сравнитны тайӧ зарниасьысь турунвиж шобдісӧ мореӧн?
Тайӧ вӧлі шепъяслӧн царство.
Найӧ сатшвидзӧны йики тшӧтьнас сэтшӧм тшӧкыда, мый на вывті, кажитчӧ, позьӧ вӧлі ветлӧдлыны зэвтӧм парус вывті моз!
И гыалісны найӧ быттьӧ эз тӧвсьыс, а сыысь, мый тусьясыс польдчисны нин йӧв кодь сокӧн.
Кымын ылынджык туйсяньыс, сымын ёнджыка лайковтчылісны, сымын югыдджыка дзирдалісны шонді водзын то кыптысь, то лэччысь гыяс.
— Нянь! — тӧдчӧдӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — Да тэ видзӧдлы быд бокӧ!
Вот тайӧ няньнас и кӧзыряйтӧ Савва.
Но тайӧ кӧдзаыс жӧ будённовцылӧн!
А мый жӧ суседъясыслӧн?...
Та вылӧ и ковмӧ сылы индавны, а сійӧ пузьӧ.
Аслыс руа, дудысь вӧв кодь.
Колӧ веськыда шуны: ми асьным таын мыжаӧсь.
Балуйтӧдім.
Морт способнӧй, — ми сыкӧд и няньчитчим ичӧтик кага моз.
Война чӧж броняын видзим.
Кор эвакуацияын вӧлімӧ Терек сайын, сійӧ вӧзйысис партизанӧ.
Эгӧ жӧ лэдзӧ.
Порок дук сійӧ эз кывлы, винтовка киас эз кутлы, а сідзжӧ геройӧ сюйсьӧ: тыл пӧ ёнмӧді.
Ковмас тэныд неуна пыркнитыштны аслад друглысь спесьсӧ.
Висьтав сылы, кыдзи геройӧ воин, сідзи висьтав, медым гӧгӧрвоис, мыйта вир киссис война вылын.
— А мыйын нӧ всё-таки сылӧн шогыс? — юаліс Сергей.
— Ковтӧм мечтательностьын! — Фёдор Лукич серӧктіс да малыштіс чуньнас водорысь пудпассӧ. — И мечтайтіс кӧ эськӧ лоны верманатор йылысь, — тайӧс позис на эськӧ ещӧ терпитны.
А сылӧн артмӧны оз мечтаяс, а прӧста вӧтъяс, ей-богу!
Думыштӧма сотворитны Усть-Невинскаяӧ мувыв рай, — но, кодлы нӧ колӧ тайӧ фантазияыс?
Сійӧ збыльысь чайтӧ, мый Усть-Невинская, кыдз шуам, Москва, — став свет вылас ӧти.
А татшӧм станицаясыд сӧмын миян районын дас гӧгӧр, а Кубаньысь кӧ босьтны — кыксёысь унджык лоӧ.
Ачыс логикаыс, дона другӧ, миянлы висьталӧ: ми кӧ пырим выль пятилеткаӧ, то колӧ став станицасӧ нуӧдны шудӧ да гӧгӧрбок судзсяна олӧмӧ ӧти стройын, медым найӧ мунісны полкъяс моз, — некод эз лысьт мыччысьны водзӧ да вунӧдны сусед йывсьыс.
— Мыйкӧ тайӧ ставыс меным гӧгӧрвотӧм, — шуис Сергей да нюммуніс. — Ті кӧ кӧсъянныд станицаясӧс ӧткодявны полкъяскӧд, то эн вунӧдӧй, мый фронт вылын именнӧ сійӧ полкъяс, кодъяс нетшкысисны водзӧ, петкӧдлісны инициатива да нуӧдісны ас бӧрсяыс суседъяссӧ, век вӧліны почётынӧсь, шусисны гвардейскӧйясӧн.
Да мыйла босьтны полкъяс!
Босьтам кӧть менсьым танкӧвӧй экипаж.
Мыйысь мем сетісны Герой звание?
Да сыысь, мый бойын ордйи мукӧдӧс.
— Верита, весиг сьӧлӧмсянь верита, — торкис Фёдор Лукич. — И полкъясыд, и тэнад экипажыд нетшкысисны водзӧ, зырисны врагӧс да вӧчисны бур делӧ.
Но ӧд сійӧ война дырйи!
Кочубей, кыдзи тӧдса, эз жӧ зевайтлы и тӧдліс, мый сійӧ штурм, немвиччысьтӧг уськӧдчӧм да натиск.
А миян — планӧвӧй овмӧс, и тан нинӧм горячитчыны.
Та кузя Саввакӧд беда!.. Но, нинӧм, ми регыд мысти кутам кывзыны сылысь доклад исполкомын, и став тайӧ горячитчӧмыс тӧвзяс сылӧн.
— Тайӧ нин нинӧмла, — паныдаліс Сергей. — Колӧ отсавны Саввалы.
Ӧд сылӧн цельыс бур!
— Тэ мый, сійӧс дорйысьӧ гижсин? — збыльысь шензьыштіс Фёдор Лукич. — Да тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм сылӧн цельыс?
А ме тӧда.
Асьсӧ петкӧдлыны, кыпӧдчыны.
— Ог гӧгӧрво.
— Тані и гӧгӧрвонысӧ нинӧм.
Сылы колӧ, медым Усть-Невинская мыйӧнкӧ да торъяліс.
Сійӧ радлӧ нин, мый сылӧн лоӧ электричество, а суседъясыслӧн оз ло...
Со сійӧ, зонмӧ, кутшӧм делаясыс...
— А мыйла эськӧ сылы не радлыны электричество кузя?
— Сергей Тимофеевич, тэнад ыджыд слава, честь тэныд и быд бурыс! — рассудительнӧя шуис Фёдор Лукич. — Но мирнӧй порядокъяс тэ он тӧд, — извинит, лоӧ тэныд тайӧс шуны.
Энлы, энлы, эн серав!
Тэнад юрын век на шумитӧ война, тэ сӧмын тӧрыт на петін броня пытшкысь, и олӧмын ставыс тэныд кажитчӧ кокниӧн да прӧстӧйӧн.
Ас серти тӧда!
Кор помасис гражданскӧй война, ме тэ моз жӧ збоялі и ӧнӧдз, верит кӧть эн, ог вермы новлыны клёш, а наган да шашка век на красуйтчӧны крӧвать весьтын.
Привычка!
— Вот тайӧ примерыс ньӧти нин абу удачнӧй, — спокойнӧя паныдаліс Сергей. — Кор меным шуӧны: тэ — военнӧй, тэ гражданскӧй делӧясысь нинӧм он гӧгӧрво, — менам серам петӧ.
Да ӧд ме нёль во сӧмын вӧлі военнӧйӧн, а кызь во гражданскӧйӧн.
— Вунӧдін, сьӧлӧмшӧрӧй! — торкис Фёдор Лукич. — Босьтны кӧть сэтшӧм пример.
Артамашов меным висьталіс, мый тэ волӧмыд сы ордӧ, мыйкӧ тэныд сэки абу сьӧлӧм вылад воӧма, и тэ ӧбидитчӧмыд.
А мыйла?
Да сы вӧсна, мый видзӧдін быдтор вылӧ военнӧй моз.
— Эз мыйкӧ меным сьӧлӧм вылӧ эз во, а бесхозяйственность да беспорядок! — пӧся шуис Сергей. — Колӧ синтӧмӧн лоны, медым не аддзыны тайӧс!
Артамашов вӧдитчӧ колхознӧй добраӧн, быттьӧкӧ асласӧн.
Тані оз ӧбижайтчӧм ков, а колӧ мунны прокурор ордӧ!
И кымын регыдджык, сымын бурджык.
Но, вот тэ нин и ме вылӧ ӧбидитчин, — миритчана меліа шуис Фёдор Лукич. — Тӧда, Артамашовлӧн уджас эмӧсь и судзсьытӧмторъяс и ӧшибкаяс, — но сійӧ оз ӧшибайтчы, коді нинӧм оз вӧч...
Но, эновтам Артамашовӧс!
Савва йылысь ещӧ кык кыв шуа — и мӧдам сёрнитны мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Да, вот тэныд пример.
Миян районлӧн, кыдз тэныд тӧдса, зернӧвӧй профиль, нянь — миян кӧзырным.
А Остроухов шыбласьӧ и скӧтвидзӧмӧ, и садоводствоӧ, и виноградарствоӧ, и кӧсйӧ лӧсьӧдны утка-дзодзӧг, Кубаньвывса став діяс вылас пӧ пӧтка овмӧда, и весиг кӧсйӧ организуйтны кутшӧмкӧ агротехникум.
А кӧні реальностьыс?
Станицаӧ думайтӧ стрӧитны театр, ю дорӧ мечтайтӧ лӧсьӧдны парк, прудитны ты, рӧдмӧдны сэні кутшӧмкӧ зеркальнӧй чери да ставсӧ тайӧс югдӧдны электричествоӧн.
А кӧні миян збыль позянлунъясыс, юала?
Кӧн нӧ тайӧ мечтаыслы материальнӧй базаыс?
Кысь судзӧдны стрӧитчӧм вылӧ вӧр?
Сьӧкыд...
Ми эг на ещӧ бурдӧдӧй военнӧй ранаяс, и миянлы ещӧ дыр на ковмас воӧдчыны войнаводзвывса уровеньӧдз.
Та вылӧ ковмас некымын дас во, а сылы аски жӧ мед вӧлі и электрическӧй станция, и садъяс, и разнӧй чери.
— А мый нӧ сэтшӧмыс? — шуис Сергей — сылы зэв окота лои споруйтыштны Хохлаковкӧд. — Тіян висьталӧм серти артмӧ сідз: нёль во ми воюйтім, дас во ми кутам матыстчыны войнаводзвывса уровеньӧдз, и нӧшта дас во кутам петны войнаводзвывса уровень сайӧ.
Меным кызь вит арӧс нин!
Настоящӧясӧ нӧ кор ми кутам овны?
Збыльысь, тешкодя ті думайтанныд!..
Али ті энӧ лыддьылӧ пятилетньӧй план йылысь закон?
— Яндысьыштны колӧ, Сергей! — Фёдор Лукич шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Кодӧн нӧ менӧ чайтан?
Лыддьылі али эг ме пятилетньӧй план?
Да ме не сӧмын лыддьылі — ме узя сійӧ планнас!..
Не этшаджык дас докладысь вӧчи, ассьым план район кузя лӧсьӧді.
А тэ сёрнитан чӧртыс тӧдӧ мый!
Но ме тэ вылӧ ог ӧбижайтчы. — Фёдор Лукич нюммуніс. — Нинӧм: олыштан, аддзан ачыд, кыдзи олӧмыс мунӧ...
А ӧні сёрнитыштам мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Висьтав, кыдзи воюйтінныд...
Но Сергей чӧв оліс, Фёдор Лукич ӧшӧдіс юрсӧ да мыйкӧ кутіс думайтны.
Сергей видзӧдіс кӧдза муяс костті котӧртысь туй вылӧ.
Помасьлытӧм лентаӧн сійӧ тӧвзис машиналы паныд.
Кыкнанладорас гыаліс нянь; но таті сійӧ эз нин вӧв кузь тушаа да чистӧй: то тыдовтчылісны ёг турунъяслӧн виж пятнаяс, то сьӧд челезнаяс, то рудов кос местаяс.
— Сергей Тимофеевич, — немвиччысьтӧг заводитіс Фёдор Лукич, тыдалӧ, кӧсйис гажмӧдны Сергейӧс, — колӧ тэныд мӧвпыштлыны гӧтыр йылысь.
Война коли бӧрӧ.
Водзын — мича олӧм.
И батьмамыдлы долыд лоӧ, да и аслыд гӧтырыдкӧд лоӧ гажа.
А свадьбатӧ нин ми вӧчам став казачӧй правилӧяс серти, — сэтшӧм, ме тэныд шуа, свадьба, медым том параӧс козинъясӧн тыртісны, медым тьӧщатӧ нуисны ки вылын станица кузя помсянь помӧдз.
Духӧвӧй музыкаӧс тшӧктам ворсны, медым небесаын жар вӧлі!
А свадьба поезд оз тачанкаясысь ло, а автомобильясысь — район пасьталаысь чукӧртам: водзвылас цветъясӧн мичмӧдӧм легкӧвӧйяс, а на бӧрся тӧвзьӧны полуторкаяс!
Кутшӧмджык?
Мед гӧгӧр сё верст сайын тӧдӧны, мый гӧтрасьӧ Герой!
— Ті вывті лӧсьыда висьталінныд, — нарошнӧ сы моз жӧ кыпыда шуис Сергей. — Тіянлы эськӧ писательӧн лоны, збыльысь!
Но вот беда: сьӧкыд аддзыны невестасӧ...
Сергей сералігтыр висьталіс Смуглянкакӧд аддзысьлӧм йылысь да кыдзи водзӧ тӧдмасьӧмыслы торкис Рубцов-Емницкий.
— Ай-яй! — шензис Фёдор Лукич. — И кутшӧм нахальнӧй морт сійӧ Рубцов-Емницкийыд!
Сӧмын сійӧ ӧтнас и вермис немъяндысьтӧг тадз вӧчны: нуӧдны зонмӧс да кольны шогӧн тырӧм нылӧс.
Но и сійӧс тшӧтш нуис эськӧ - да веськыда батьмам ордӧ!
— Сылӧн жӧ ӧшъяс вӧліны да бричка!
— Босьтіс эськӧ мед ӧшъяснас да бричканас...
Шуан, сылӧн нимыс Катерина?
Он тӧд, кутшӧм станицаысь?
Но нинӧм, ми регыд аддзам тайӧ Катеринатӧ.
Сійӧ кӧ нин миян районысь, то сылы некытчӧ воштысьны миянысь.
Сета задание станичнӧй сӧветъясса секретарьяслы, найӧ видзӧдласны книгаяссьыс — и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Сідзкӧ чайт, мый Катерина пукалӧ нин тэкӧд орччӧн...
— Оз ков, тадз ті энӧ нин вӧчӧй!
— Мыйла нӧ?
Вӧчам и ставыс!
Заводитам Краснокаменскаясянь.
Сэки на водзвылын вешйисны гӧраяс и сабля моз дзирдыштіс Кубань, коді вундіс кык пельӧ кудриа вӧр дісӧ, а вӧр саяс вӧйтчӧма веж садъяс пытшкӧ Краснокаменская.
— Видзӧдлы, кутшӧм садъясыс! — кыпыда шуис Фёдор Лукич. — Тайӧ жӧ абу сад, а дорвыв вӧр!
А мый гырсяӧсь яблокъяс да грушаяс!
Кодыр Фёдор Лукич ошкис Краснокаменскӧй яблокъяс да грушаяс, «виллис» петіс  площадь вылӧ да шурӧбтіс кирпичнӧй керка дорӧ, кӧні вӧлі станичнӧй сӧвет.
6 ГЛАВА
... Колӧ висьтавны, автор первойсӧ чайтіс, мый водзӧ локтан главаясын Фёдор Лукич Хохлаков мӧдас ёна корсьны Смуглянкаӧс; мый повестьлӧн сюжетыс лоӧ интригующӧй сяма, — коді нӧ оз тӧд, мый Кубаньын олысь уна Катерина пӧвстысь абу сэтшӧм кокни аддзыны мугов Катяӧс? — мый геройлы ковмас страдайтны да волнуйтчыны, и мый ставыс помасяс оз кӧ свадьбаӧн, то непременнӧ нин бура — ставлӧн бурмас сьӧлӧмыс.
Тайӧ эськӧ вӧлі бура помасян гажа повесть, и авторлы эз терпитсьы кутчысьны перӧӧ.
Но став делӧсӧ торкис ачыс Фёдор Лукич Хохлаков.
Вӧлӧмкӧ: аслас характер серти сійӧ радейтӧ кӧсйысьны, но пыр жӧ и вунӧдны кӧсйысьӧмтор йывсьыс.
Сыӧн шуӧм кывъяс: «Ми регыд аддзам тайӧ Катеринасӧ» — сідзи и колины кывъясӧн...
Краснокаменскаяын Фёдор Лукич тэрмасьӧмӧн сёрнитыштіс станичнӧй сӧветса председателькӧд, юасис, кыдзи мунӧ кӧдзаяс весалӧм да урожай идралігкежлӧ лӧсьӧдчӧм, янӧдыштіс местнӧй властьлысь представительӧс: «Ай-я-яй!
Татшӧм пӧсь кад, и тэ пукалан кабинетад!..»
Сергей гӧрдӧдӧмӧн да яндысигсор сӧмын и вевъяліс юавны секретарлысь, джуджыд тушаа, зумыд мужчиналысь, эм абу Краснокаменскаяын Катерина нима ныв, мый вылӧ мӧдыс серьёзнӧя вочавидзис: «Эм, Катеринаыд миян уна», — кыдз бара нин колӧ вӧлі пуксьыны машинаӧ.
Часджын мысти кымын «виллис» бара нин тӧвзис лэбач моз нянь муяс костті.
Колхозъясса руководительяскӧд аддзысьліг Фёдор Лукич сетавліс дженьыдик индӧдъяс, вӧчавліс критическӧй замечаниеяс, инструктируйталіс.
Сергейлы сьӧлӧм вылас воис тайӧ тэрыблуныс, Хохлаковлӧн аддзыны колана доводъяс, примеръяс кужанлуныс,  первой видзӧдлӧмсянь жӧ тырмытӧмторъяс аддзыны кужӧмыс.
Рытнас полевӧй станӧ, Фёдор Лукич индӧд серти, чукӧртісны Краснокаменскӧй кустса председательясӧс да бригадиръясӧс совещание вылӧ, коді кыссис чуть не асылӧдзыс.
А шонді петӧмкӧд тшӧтш унзіля Ванюша кывшутӧг пуксис руль сайӧ, и «виллис», бара ӧдсӧ содтӧмӧн, лэптіс бус степса туйяс вылысь.
Быдлаысь Сергей аддзыліс бура котыртӧм полевӧй станъяс, сэні вӧліны кувшинъяс, кастрюляяс, детскӧй яслияс, ва бӧчкаяс, муӧ сюйӧм пӧртъяс, кодъяс улысь лун и вой кыпаліс тшын.
Подсолнуха да кукуруза радъясӧд ветлӧдлісны ӧти вӧлӧ либӧ ӧшъясӧ доддялӧм подольникъяс, вӧтлісны найӧс кузь плетьяса детинкаяс, кодъяс пукалісны ярмояс вылын.
Быттьӧ дзодзӧгъяс дӧввидзисны веж муяс вылын ёг весалысьяслӧн еджыд чышъянъяс да ковтаяс.
Коймӧд сутки вылас, пӧшти район джынсӧ кытшовтӧм бӧрын, «виллис» гӧгыльтчис Усть-Невинскаяӧ.
Верблюд-гӧраӧдз вотӧдз Фёдор Лукич прикажитіс Ванюшалы сувтӧдны машинасӧ.
Луныс вӧлі помасьӧ нин, кыліс зэр дук, небесаыс вевттьысис кымӧръясӧн, кыптіс тӧвныр, и туй весьтын винтӧн мӧдісны гартчыны бус сюръяяс.
— Ок, чӧртыс мед нуас! — шуис Фёдор Лукич. — Зэрны лӧсьӧдчӧ, а меным колӧ воӧдчыны орчча районӧ.
Ми накӧд ордйысям.
Ванюша, тырмас тэнад бензиныд Курсавкаӧдз?
Фёдор Лукич сетіс татшӧм вопроссӧ аслас шофёрлы приличие вӧсна, ӧд сійӧ ачыс бура тӧдіс, мый та йылысь Ванюшалысь оз и ков юасьны: эз на вӧвлы случай, медым сылӧн эз тырмы бензин.
— Сергей, мунам мекӧд, — шуис Фёдор Лукич. — Видзӧдлан, кыдзи миянкӧд ордйысьысьяс лӧсьӧдчӧны нянь идралігкежлӧ.
— Да ог нин, пӧра гортӧ, — вочавидзис Сергей.
— Сідзкӧ, ме нуа тэнӧ Усть-Невинскаяӧдз, а ачым зэрмытӧдзыс воӧдча Курсавкаӧдз.
— Мыйла нуны?
Тан жӧ матын, ме и сідз воа.
А ті тэрмасьӧй, а то зэрыс тшыкӧдас туйсӧ.
Сергей петіс машинасьыс да кутліс кисӧ Фёдор Лукичлысь да Ванюшалысь.
— Ах, да! — горӧдіс Фёдор Лукич, кор Сергей кӧсйис нин мунны. — Ми сідзи эг и аддзӧй тэнсьыд Смуглянкатӧ! — Тайӧс вӧлі шуӧма сідзи, мый быттьӧкӧ став тайӧ лунъяс чӧжыс Фёдор Лукич да Сергей сӧмын и корсисны нылӧс, но весьшӧрӧ. — Но тэ эн шогсьы!
Ме сета указание — и ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
Артав, мый Смуглянкаӧс аддзӧма нин!
Тайӧ кывъясӧн найӧ и янсӧдчисны.
Туй кузя восьлалігӧн Сергей думайтіс: «И мыйла ме висьталі сылы став тайӧ историясӧ?
Ещӧ и збыльысь мӧдас корсьысьны».
Но, кыдз ми тӧдам, Сергей весьшӧрӧ опасайтчис таысь.
Сім сьӧд кымӧр кыпӧдчис асыввывсянь.
Век частӧджык мураліс пемдӧдӧм муяс весьтын гым.
Ваысь сьӧктаммӧм кымӧръяс шымыртісны степсӧ гӧгӧр, лэччисны зэв улӧ да шлывгисны ньӧжйӧник, быттьӧкӧ думайтісны, кытчӧ эськӧ налы лӧсьыдджык водны кос му вылӧ, коді ещӧ вӧлі пӧсь на.
Тӧв ланьтіс, пуксис шынитӧв — тайӧ висьталіс зэр матысмӧм йылысь.
И томиник подсолнухъяс, и туйяс бокын быдмысь ульыс лобода, и лапкоръяс да гӧрд юра татарникъяс — ставыс сулалісны шынитӧв да бергӧдісны коръяснысӧ кымӧръяслань.
Зэр матыстчӧм гӧгӧрвоӧм бӧрын ланьтісны лэбачьяс, — степын став ловъя лолыс пырисны гуясӧ, либӧ дзебсисны сук турун пӧвстӧ.
Дзик ӧти жаворонок писькӧдіс на небесасӧ да сьыліс мыйкӧ гажаӧс, быттьӧкӧ вензис гымкӧд.
Но вот чорыда гымалӧм оглушитіс и тайӧ гордӧй сьылысьсӧ, сійӧ тювгысис муӧ да куткыртчис лапкор улӧ.
Сергей казяліс жаворонокӧс да сувтіс: ичӧтик руд лэбач пошкыртӧма гӧнсӧ, куньӧма синъяссӧ да, повзьӧмысла места вылас кынмӧмӧн, кывзіс гымалӧмсӧ.
Зэрыс вӧлі дзик нин матын, сылысь ульсов ловшысӧ Сергей чувствуйтіс балябӧжсьыс.
Сійӧ котӧрӧн кайис мыльк йылӧ.
Верблюд-гӧраӧс сайӧдӧмаӧсь нин пӧлӧн усьысь зэр визьяс — оръявлытӧм ва стена.
Неылын тыдалісны восьса лэбувъяс.
И на улӧ вӧлі тэчӧма нето вата, нето ӧшлӧма еджыд полотнищеяс.
Пока сійӧ видзӧдіс, ва стенаыс ыльнитіс сы вылӧ, и сійӧ котӧртіс...
Сулик ва, сійӧ уськӧдчис первойӧн веськалысь ичӧтик керка посводзӧ.
Сергей сӧмын ӧні казяліс: лэбувъясас эз вӧвны вата ни полотнищеяс, — сэтчӧ пуксьӧмаӧсь сы мында еджыд курӧг, мый найӧ кӧ эськӧ ӧтпырйӧ ставныс лэбисны, то кокниа эськӧ вермасны нуны асланыс бордъяс вылас камыш вевтсӧ.
Хатаысь петіс юркышӧда нывбаба.
Сійӧ сэтшӧм меліа да бурпырысь нюммуніс Сергейлы, быттьӧкӧ важӧн нин виччысьӧма гӧстьӧс.
— Со зэрыс и миянӧ вӧтлӧма мужчинаӧс, — шуис сійӧ. — А то олӧны миян тані ӧти курӧгъяс да бабаяс.
Ок, кутшӧма зэрӧ!
Мӧдіс кисьтны — ӧдва вермим курӧгъясӧс вӧтлыны вевт улӧ.
Мый нӧ тэ сулалан?
Пыр хатаас...
Ок, сьӧлӧмшӧръяс, кылӧдас миянлысь курӧгъяснымӧс! — гораа шуис сійӧ да збоя петіс зэр улӧ.
Хата ӧшиньяс вӧліны восьсаӧсь.
Свежӧй турунӧн киськалӧм ӧшиньвывъясӧ сявкйисны зэр войтъяс.
Туруныс куйліс не сӧмын ӧшиньвывъясас, но и сёй джоджын, пызан вылын, лабичын, та вӧсна комнатаын ӧвтіс ытшкӧм видз дукӧн.
Орчча комната ӧдзӧсыс вӧлі восьса, — сэні тшӧтш вежӧдіс турун да тыдаліс джуджыд крӧвать, кытчӧ ӧта-мӧд выланыс пукталӧма прӧшвиа юрлӧсъяс.
«Олӧны степса ног, турун пӧвстын», — думыштіс Сергей да любӧпырысь лолаліс чебрец турун дук.
Пырис кӧзяйка, пӧрччис порог дорас кӧтасьӧм юркышӧдсӧ да шуис:
— Кытчӧ бара Иринаыс воши-а?
Дзикӧдз кӧтасяс...
Кӧзяйкасӧ шуисны Марфа Игнатьевнаӧн.
Сійӧ пуксьӧдіс Сергейӧс лабичӧ, сэтысь турунсӧ вештыштӧм бӧрын, да кутіс юасьны, коді сійӧ да кытысь.
Кор тӧдмаліс, мый сы водзын пукалӧ Тимофей Тутариновлӧн пи, сійӧ зэв рад лои, шлап-шлап керис кияснас да котӧрӧн петіс посводзас.
Вайис йӧв, нянь, пачсьыс кыскис чугунын пуӧм кольк да кутіс гӧститӧдны гӧстьӧс.
— Батьтӧ тэнсьыд ме тӧда, — чашкаӧ йӧв кисьтігмоз шуис Марфа. — Помнита, Гаврилюк ордын свадьба вылын гуляйтім, а тэ сэки дзик кага котралін...
Ок, кутшӧм ӧдйӧ челядь быдмӧны!
Выль йӧз станица тыр...
Ми водзсӧ овлім Маховскӧй хуторын, а кор кулі менам верӧсӧй, — гашкӧ тӧдан Иван Любашевӧс? — сэки ми переселитчим татчӧ, со и олам курӧг-пӧткакӧд.
— Кодлӧн фермаыс?
— Будённыйлӧн...
Курӧг-пӧтка уна, а оланіныс налы некытчӧ оз туй.
Кор зэрмас - кӧть караул горӧд!..
А олӧмыс миян тані бур...
— Да, лӧсьыда ті оланныд, — ыджыд да век на шоныд кольк кулигмоз шуис Сергей. — Гӧгӧр вежӧдӧ, со и хатаад турун.
— Ставсӧ Ирина выдумывайтӧ, — шуис Марфа. — А со и сійӧ!
Ӧдзӧс дорын, пельпомнас куричӧ мыджсьӧмӧн, сулаліс ныв.
Слабиника кыӧм кӧсаясыс куйлісны пельпомъяс вылас, и наысь войталіс ва.
Ва платьеыс ляскысьӧма яй бердас, бура тӧдчис джуджыд морӧсыс да сылӧн статя фигураыс ставнас.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг видзӧдіс Сергей вылӧ, нюмъяліс сӧмын синъяснас.
— Иринушка, тайӧ миян гӧсть, Серёжа Тутаринов, — шуис Марфа. — Армияысь воӧма, — миянӧ сійӧс зэрыс вӧтлӧма.
Ирина нинӧм эз шу та вылӧ.
Сійӧ эз нин нюмъяв, сылӧн мича чужӧмыс лои стрӧгӧн.
Здук сулалыштіс на, ӧдйӧ бергӧдчис да петіс хатаысь.
— Коді сійӧ?
— А нылӧй менам, — Марфа видзӧдліс ӧшиньӧд. — Э-э-э!
Лэбач миян кылалас.
Со мӧдіс кульны-зэрны, шлявгӧ быд боксянь...
- Сійӧ менам ӧтнас.
Уджалӧ молочнӧй фермаын.
— Молочнӧй фермаын? — тэрыба выльпӧв юаліс Сергей.
Юр вежӧрас бара югнитіс: «Збыль ӧмӧй сійӧ?..»
Марфа ыджыда ышловзис:
— Велӧдчыны сылы эз удайтчы.
Нелямын ӧтикӧд воын, дзик война водзвылас, велӧдчӧ вӧлі Харьковын.
Арнас воис ме дорӧ, — кутшӧм нин сэн велӧдчӧм?..
Сідзи и кольччис фермаӧ...
Ывла вылын ӧдйӧ пемдіс, ӧшиньӧд пырис кӧтасьӧм турун дук, хатаын век сукджыкӧсь лоины вуджӧръяс, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны: пемдӧ-ӧ, али кымӧръясыс тубыртісны мусӧ да эз кутны лэдзны югыдсӧ.
Эз нин мурав гым, но зэр эз лӧнь, — воддза дорысь ещӧ ёнджыка: ӧшинь улын кыліс ӧткодь шум, быттьӧ кӧнкӧ матын бергаліс мельнича кӧлеса.
«Кыдз нӧ ме гортӧдз воӧдча?» думыштіс Сергей, улӧ ӧшйӧм пемыд небеса вылӧ видзӧдігмоз.
— Э-э-э!..
Ӧні войбыд кежлӧ.
Ветла видзӧдла курӧгъясӧс...
Марфа чӧвтіс юркышӧдсӧ юр вылас да петіс хатаысь.
Ваӧн ойдӧдӧм степь вылӧ лэччис вой...
Сергейлы лои гажтӧм, и сійӧ вешйис ӧшинь дорысь.
Тайӧ кадӧ ӧдзӧс дорын бара тыдовтчис Ирина.
— Тэ мый ме вылӧ сідз видзӧдан? — юаліс Сергей.
— Эн тӧд?
А шулін, он вунӧд! - Сійӧ серӧктіс. - Кутшӧм жӧ тэнад лёк паметь!
- Катя! — шусис Сергейлӧн. — Смуглянка?!
Ирина эз вочавидз.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ да мӧдіс ломзьӧдны лампа.
Сергей виччысис вочакыв, Сергей эз нин сомневайтчы: сы водзын вӧлі мугӧм чужӧма ныв, кодӧс сійӧ паныдаліс туй вылын.
— И абу Катя, и абу Смуглянка, — шуис сійӧ, — а Ирина Любашева!
Тайӧ менам збылься ним.
- Вот кӧні ми паныдасим! - паськӧдіс кияссӧ Сергей. — Но кыдз жӧ тайӧ сідз?
Вӧлі Катя, а ӧні Ирина.
— Мыйла нӧ тэ менӧ ылӧдлін?
— Шмонитыштны оз али мый позь?
Тэныд сэтшӧм окота вӧлі тӧдны менсьым нимӧс, вот ме и... ылӧдлі.
Ирина пырис орчча комнатаӧ.
Регыд бӧр воис, пасьтасьӧма нин мӧд, кос платьеӧ.
Кӧтасьӧм кӧсасӧ вӧлі топыда гартӧма кичышкӧдӧн да юрыс кажитчис джуджыд чалмааӧн.
Дзик юрйылӧдзыс кизялӧм платьенас да юрас чалмаӧн сійӧ ӧні вӧлі кузьджык да стройнӧйджык.
Сійӧ сулалыштіс пызан дорын, видзӧдліс Сергей вылӧ аслас пемыд синъяснас да петіс посводзӧ.
Сэні сійӧс паныдаліс мамыс.
— Иринушка, тэ кытчӧ? — юаліс сійӧ.
Вочакыв эз вӧв.
— Небесаыс письтіс, — кӧтасьӧм юркышӧдсӧ пӧрччигмоз шуис Марфа. — Ковмас тэныд узьны миянын.
— Мӧд туй абу, — шыасис Сергей. — Сӧмын вольпась йывсьыд энӧ тӧждысьӧй.
Ме велалі узьлыны походын моз.
— Мыйла нӧ походын моз?
Миян крӧвать эм?
— Мам, — посводзсянь горӧдіс Ирина, — вольсалӧй сылы менам комнатаӧ!
Ме и талун посводзын кута узьны.
— Ладнӧ, Иринушка, вольсала.
— Вот тайӧс энӧ вӧчӧй, — шуис Сергей. — Вайӧй меным кутшӧмкӧ джодж дӧра либӧ бурка.
Марфа эз кут кывзыны сылысь, босьтіс лампа да пыріс орчча комнатаӧ.
Сергейлы тыдаліс, кыдзи чеччалісны сы киын юрлӧсъяс, кыдзи уси джоджас тшӧкыда стежитӧм ватнӧй эшкыныс, кыліс, кыдзи шпоракылісны прӧстыняясыс.
Кор вольпась лои дась, Марфа кутіс Сергейӧс киӧдыс да, быттьӧ писӧ мам, нуӧдіс комнатаӧ — ӧти ӧшиня, ичӧтик, лӧсьыдиник комнатаӧ, ӧшинь занавескаыслӧн увдорыс вӧлі кӧтасьӧма.
— Тэныд лӧсьыд тані лоӧ, — шуис Марфа. — Чистӧй прӧстыняяс вольсалі.
Гашкӧ, пӧдлавны ӧшиньсӧ?
Уль руа...
— Оз, нинӧм оз ков, — яндысьӧм сорӧн вочавидзис Сергей.
Марфа пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Сергей сулыштіс ӧшиньдорса ичӧтик пызан дінын, видзӧдліс ас вылас ичӧтик зеркалӧ пыр и лампасянь усьысь слабиник югӧр улын аддзис ассьыс скӧрысь букыштӧм синкымъяссӧ.
«Со тэ кутшӧм, Смуглянка!» вашкӧдіс сійӧ нюммунӧмӧн да петіс посводзӧ.
Ирина сулаліс восьса ӧдзӧс дорын да видзӧдіс зэрӧн шумитысь гудыр вояс.
Сійӧ кыліс сылысь кокшыяссӧ, но эз видзӧдлы.
— Мыйла тэ шуин, мед мем сэтчӧ вольсалісны?
Ирина нинӧм эз шу, быттьӧ зэр ызгӧм вӧсна сійӧ эз кыв Сергейлысь кывъяссӧ.
Сэки Сергей кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да бергӧдіс асланьыс.
Ирина видзӧдіс сы вылӧ, сылӧн пемыд синъясас дзирдалісны нето синва, нето зэр  войтъяс.
— Тэ жӧ вӧлін фронт вылын, — шыасис Ирина да лӧсьӧдіс куш коксӧ ва струя улӧ, коді визувтіс вевтсянь.
— Мый нӧ таысь?
— Небось, дӧзмин узьлыны походнӧй ног?
Вот и узь небыд вольпась вылын...
Сэні миян некод оз узьлы.
— Жалитан?
Ирина ньӧжйӧник серӧктыштіс.
— Ог, уважайтӧм ради...
— И сӧмын?
Ирина зумыштчис да чӧв ланьтіс.
Сійӧ бӧр бергӧдчис да кутіс кутавны ки пыдӧсӧн войтъяс.
А зэрыс шумитіс, и войыс лои век пемыдджык.
— Сиа лӧня узьны! — шуис Ирина да пырис хатаӧ, мунігмозыс лэдзис кӧсаяссӧ.
Сергей недыр сулалыштіс посводзас да бӧр пырис сылы индӧм комнатаӧ.
Передньӧйті прӧйдитігӧн сійӧ невӧляысь видзӧдліс Ирина вылӧ.
Сійӧ сулаліс зеркалӧ водзын том, стройнӧй да мича.
Кӧсасӧ сыналігмоз сійӧ лэптіс юр весьтас кияссӧ да гырддза увтіыс видзӧдліс Сергей вылӧ тэрыб мелі синъяснас.
Марфа ноксис пач водзын...
«Тшап...
Оз кӧсйы и сёрнитнысӧ...
А видзӧдӧ... да синъясыс югъялӧны».
Сергей пӧрччысис да водіс крӧвать вылӧ, куш спинаас лӧсьыдиника юзнитіс кӧдзыд вольпасьыс.
Небыдик юрлӧсъяс вылӧ сойяссӧ шевгӧдӧмӧн сійӧ ышловзис, кунис синъяссӧ да пыр жӧ аддзис зеркалӧ водзын сулалысь Иринаӧс, сылысь юрсисӧ, коді шалльӧн моз вевттьӧма мышсӧ, лэптӧм гырддзаяссӧ да мелі синъяслысь дзирдалӧмсӧ...
7 ГЛАВА
Кор Сергей муніс Хохлаковкӧд, Семёнлы лои гажтӧм аслас ёрттӧгыс.
Прӧйдитіс двор кузя, видзӧдліс розя вевта сарайӧ, аддзис киссьӧм плетень, пӧрӧм дзиръя, кӧбрегысь жугалӧм ӧдзӧс.
Ставыс, кӧть мый вылӧ сійӧ эз видзӧдлы, корис ки пуктӧм, чер да кӧрттув.
Семён пырис хатаӧ да шуис Анфисалы, медым сійӧ корсис кутшӧмкӧ плӧтничайтан инструмент.
— Тэ ӧмӧй кужан плӧтничайтны? — шензис Анфиса.
— А мый сэн кужӧмыс?
Тан и кужнысӧ нинӧм.
Семён казяліс лабич улысь Анфисалысь важ туфли, босьтіс найӧс да кутіс видзӧдны.
— Сідзжӧ эськӧ позьӧ ремонтируйтыштны.
— Омӧль нин...
Оз нин туй, — серамсорӧн шуис Анфиса.
— Кыдз нӧ оз туй?
А ме вот босьтся, сэки и туяс!
Анфиса вайис чер, пила, мӧлӧт да китыр кӧрттув.
Семён петіс хатаысь да босьтчис удж бердӧ.
Уджаліс ӧдйӧ да сэтшӧм тӧлкӧн, мый быттьӧкӧ став олӧм чӧжыс сӧмын тайӧн и занимайтчылӧма.
Ӧбед кад кежлӧ и плетень сулаліс нин аслас местаын, и дзиръя вӧлі сувтӧдӧма, и кӧбрег ӧдзӧс ремонтируйтӧма.
Та бӧрын Семён босьтчис дзоньтавны сарай вевт.
Сарай дорӧ вайис идзас, кӧтӧдіс сійӧс ваӧн да куранӧн вӧчаліс бура прессуйтӧм векньыдик валикъяс.
Сэсся кайис стрӧпилӧяс вылӧ да тшӧктіс Анфисалы мыччавны сарай вевттьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм ва идзас.
«Да сійӧ быдтор кужӧ вӧчны, — думыштіс Семён йылысь Анфиса, кор сарай вевтыс вӧлі гӧтов да коли сӧмын сигӧртны камышӧн. — Вот вӧлі кӧ эськӧ менам татшӧм вок».
Сэки Анфиса нюммуніс, — «вок» кывнас сійӧ вежис мӧд кыв, а кутшӧмӧс — абу сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Семёнлӧн мукӧддырйиыс чужлісны татшӧм жӧ мӧвпъяс, торйӧн нин сэки, кор Анфиса вила тырнас кокнипырысь лэптыліс идзас да видзчысьӧмӧн пуктыліс Семён кок дорӧ.
«Вот эськӧ меным татшӧм гӧтыр!»
Но эн думайтӧй, мый Семён локтіс Кубаньӧ сы могысь, медым гӧтрасьны тані кутшӧмкӧ том казачка вылӧ да овмӧдчыны татчӧ пыр кежлӧ.
Правда, Семён вӧлі сирӧтаӧн, чунь ӧтнас.
Сылӧн эз вӧв, кыдз шусьӧ, пу ни палич.
Сылы вӧлі дзик ӧткодь: мунны Кубаньӧ или Уралӧ.
Но Сергей ордӧ сійӧ воис сӧмын гӧститыштны да думсьыс кӧсйис овны Усть-Невинскаяын тӧлысь либӧ кыкӧс, не дырджык...
Тайӧс колӧ висьтавны сы могысь, медым сы йылысь лыддьӧм бӧрын, кутшӧм зіля Семён босьтчис удж бердӧ, некод эз вермы сійӧс упрекнитны, мый со пӧ аслас выгодаяс вӧсна кутіс вайӧдны порядокӧ йӧзлысь двор, медым некод эз вермы шуны: «Со сійӧ кутшӧм мудер, радист-пулемётчикыд!»
Тӧдам пӧ, мый могысь сійӧ вӧчис жугалӧм ӧдзӧс, дзоньтіс сарай вевт да ремонтируйтіс весиг Анфисалысь туфлисӧ!
Аддзас тайӧс ставсӧ пӧрысь Тутаринов, рад лоӧ да шуас: «А видзӧдлы, Ниловна!
Да тайӧ зонлӧн зарни кияс!
Кутшӧмкӧ кӧлдун!
Прӧйдитӧма дворті, кӧлдуйтӧма — и ставыс гӧгӧр дзирдалӧ да югъялӧ!
Кыдз тэ, Ниловна, видзӧдан сы вылӧ, шуам, тайӧ зонмыс кӧ лои миян зятьӧн?
Аслад пиыд коймӧд лун районӧд гуляйтӧ, горт йывсьыс вунӧдіс, а Семён, видзӧд, кутшӧм кӧзяйственнӧй.
Колхозӧ сійӧс примитам, а сэн и, гашкӧ бригадирӧн лоас.
Башка!»...
Ассяньыс Ниловна, кыдзи шань нывбаба, шуас: «Быд зять радейтӧ босьтны нылӧс аймам дорысь, но Семён - лада зон, сійӧ вермас и зятьӧн лоны».
Аймамсянь татшӧм ошкӧм бӧрын Семёнлы колӧ корны сӧгласие Анфисасянь да смела ыстыны Тутариновъяс ордӧ корасьысьясӧс.
А Кубаньын корасьысьяс — йӧз дошлӧйӧсь, варовӧсь, кужӧны, кыдзи бурджыка сибӧдчыны батьмам дорӧ.
Коді-коді, а найӧ сяммасны шуны не сӧмын сы йылысь, мый зятьпуныс — мастер быд удж вылӧ, но и сы йылысь, мый Семён морӧсын — куим орден да квайт медаль, мый татшӧм геройкӧд Анфисалы позьӧ мунны кӧть свет помас, — и став тайӧ сёрниыс помасяс свадьбаӧн.
Эз, эз!
Семёнлӧн татшӧм корыстнӧй думъяс эз вӧвны.
Сы старайтчӧмлӧн помкаыс вужъясис сы характерын.
Ни ортсысяньыс, ни сямнас, ни привычкаяснас, ни мыйкӧ мӧдторйӧн сійӧ эз торъявлы аслас другъяс-танкистъяс пӧвстын.
Асвыйӧныс вӧлі збой, асвыйӧныс вынослив, асвыйӧныс радейтліс гажӧдчыштны, — ӧти кывйӧн кӧ, зон кыдз зон.
И сӧмын сямлӧн ӧти черта шыбытчис синмӧ: сылӧн удж радейтӧм.
Кор Семён киын эз вӧв удж, сійӧ эз инась местаас: гажтӧмчис, скӧраліс, весиг юкаліс тушаыс, а войясын мучитчис узьсьытӧмла.
Уджсӧ вӧвлытӧма радейтӧм сылӧн вӧлі йиджтысьӧма вирас.
Удж бердӧ босьтчӧм бӧрын сійӧ сетліс сылы асьсӧ ставнас и эз тӧдлы, мый сійӧ мудз, а самӧй уджсӧ вӧчӧмыс сылы вӧлі ӧти наслаждениеӧн.
Со и ӧні, сарай вевт дзоньталӧм бӧрын, сійӧ лэччис му вылӧ да дыр сулаліс-любуйтчис, кыдзи лӧсталӧ шонді водзын шыльыда сыналӧм идзасыс; весиг эз думайтлы сы йылысь, мый жӧ шуасны та кузя пӧрысь Тутариновъяс.
— Анфиса, — радуйтчигтыр вевт вылӧ видзӧдіг шыасис сійӧ, — а лӧсьыд артмис миян!
Мича...
Рытгорувнас градъяс дорысь воисны Тимофей Ильич да Ниловна.
Старик пыр жӧ казяліс дворысь вежсьӧмъяс, сувтіс сарай дорӧ, видзӧдліс вевтсӧ да думыштіс: «Тыдалӧ, Сергей воӧма да умсялӧма.
А мый жӧ, вевтыс дельнӧй!»
Кор жӧ сылы Анфисаыс висьталіс, мый Сергей эз на и волы Хохлаковкӧд мунӧм бӧрас, мый вевтсӧ дзоньталіс Семён, сэк Тимофей Ильич зумыштчис да Ниловна вылӧ скӧра видзӧдлӧм бӧрын шуис:
— Кытчӧ нӧ тайӧ миян Геройным воши?..
Ужнайтісны дворын.
Омӧлика югдӧдіс тӧлысь.
Семён пукаліс Тимофей Ильичкӧд орччӧн.
Сёйисны шынитӧв.
Медводз шыасис Тимофей Ильич.
— Кужан? — Тимофей Ильич видзӧдліс сарай вылӧ.
— Тӧдса делӧ.
— Кӧн нӧ тэ велавлін?
Гашкӧ, война вылад?
— А мый? — Семён нюммуніс. — Война вылад миянӧс, Тимофей Ильич, быдторйӧ велӧдісны.
— А! Кыдз сідз быдторйӧ?
— Бать, а ті ещӧ он на и тӧдӧй, — сюйсис сёрниӧ Анфиса. — Семён и туфли менсьым пӧчинитіс.
Со видзӧдлӧй...
Тимофей Ильич бура видзӧдліс, кыдзи пӧчинитӧма.
— А Сергейӧс быдторйӧ жӧ велӧдісны война вылад?
Али сӧмын геройствоӧ?
— Тимофей, тэ век Сергей вылӧ помтӧг броткан, — сюйыштіс ассьыс кывсӧ Ниловна. — Вот пӧрысь броткун!
— Да мый нӧ сійӧ коймӧд лун нин гортӧ оз волы?
Муніс, а кытчӧ и мыйла?
Ужин бӧрын Тимофей Ильич пуксис мудӧд вылӧ, корис Семёнӧс.
Гӧститӧдіс сійӧс табакӧн да юаліс:
— Тэ, случайнӧ, он куж пӧчинитны водокачка?
Сэн кыткӧ-мыйкӧ жугалӧма...
— Кӧлесаыс корецъясӧн васӧ босьтӧ? — достоинствоӧн юаліс Семён.
— Корецъясӧн.
— И оз бергав?
— Сулалӧ.
— Сідзкӧ, ваыс жугӧдӧма лопастьяссӧ.
Позьӧ лӧсьӧдны...
Татшӧм вочакывйысь Тимофей Ильич рад лои.
Старик гажмис да кутіс юасьны Семёнлысь, кытысь сійӧ, коді сылӧн аймамыс да дыр-ӧ кежлӧ воис станицаӧ.
Сэк жӧ сійӧ думыштіс аддзыны вочакыв и сэтшӧм, кажитчӧ эськӧ первой видзӧдлӧмсянь, пустякӧвӧй вопрос вылӧ: кажитчӧ али оз гӧстьлы Усть-Невинская — важся линейнӧй станица, коді сулаліс орччӧн черкесскӧй аулъяскӧд, а сідзжӧ воӧны-ӧ сьӧлӧм вылас веж гӧраясыс, кодъяс сярвидзӧны ю мӧдлапӧлас.
Тимофей Ильич чужис да пӧрысьмис Кубань йывланьын и сьӧлӧмсянь эскис, мый таысь мичаджык местаясыс некӧн абуӧсь.
Семёнлы колӧ вӧлі шуны: «Да кутшӧм нӧ вермас лоны сёрни!
Местаяс тані вывті лӧсьыдӧсь, прӧстӧ райын кодь: и гӧраяс сэтшӧма гажӧдӧны, мый видзӧдан на вылӧ и сьӧлӧмыдлы долыд, век кӧть помтӧг видзӧд, он и пӧтлы; а Усть-Невинская — дак тайӧ жӧ абу станица, а ӧти оръявлытӧм сад».
Та бӧрын старик вӧчис эськӧ вывод, мый сы пилӧн другыс правильнӧ мӧвпалӧ олӧм йылысь...
Но Семён шуис сійӧ, мый думайтіс:
— Тіян местаясыд, Тимофей Ильич, абу ме сьӧлӧм серти.
Кутшӧм нӧ тайӧ места?
Станицаыс сулалӧ кутшӧмкӧ котлованын.
Гӧгӧр гӧраяс.
Кӧть кытчӧ он видзӧдлы — ӧти гӧраяс да ю.
Гажтӧм...
Ме эськӧ тані нинӧмысь эг ов.
Татшӧм вочакывйыд чушис Тимофей Ильичлы.
— Аддза, нинӧм тэ он гӧгӧрво миян олӧмысь, — скӧрысь шыасис сійӧ да сувтіс. — Кысь нӧ тэ ещӧ аддзан татшӧм местасӧ?
Семён гӧгӧрвоис, мый вӧчис веськӧдны позьтӧм ӧшыбка.
Старик сэсся эз нин шу кыв ни джын, босьтіс кӧшель да пырис хатаӧ.
Вольпась вылӧ водтӧдз сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис Семёнӧс да Анфисаӧс.
Найӧ сулалісны ворота сайын пу вуджӧрын.
«А-а-а...
Сылы местаыс не сьӧлӧм сертиыс, — думыштіс Тимофей Ильич. — А менам нылӧй сьӧлӧм сертиыс?..»
— Анфиса! — горӧдіс сійӧ. — А но, пыр хатаӧ.
Пырис Анфиса.
Сувтіс тагӧс дорын, бать вылӧ видзӧдтӧг.
— Мый тіянлы, бать?
— А сійӧ, мый пӧра узьны!
Аски чеччан кыа петігӧн, мам пыддиыд мунан град вылӧ.
— Ме сӧмын регыдик сулышта.
— Нинӧм тэныд сыкӧд сулавны.
Эмӧсь и асланым зонъяс...
— Семёныс ӧмӧй бокӧвӧй?
— Ас али бокӧвӧй — не тэнад делӧ.
Шуӧма тэныд: пыр узьны.
Анфисалӧн шызис сьӧлӧмыс, эз инась места вылас.
Лои сэтшӧм забеднӧ, мый чепӧсйис синваыс.
Нинӧм шутӧг сійӧ пырис аслас комнатаӧ.
Лэдзис юрсӧ тӧлысьӧн ёна югдӧдӧм ӧшинь вылӧ да бӧрддзис.
— Эк, ныв юрӧн олӧм! — кыліс сійӧ мамыслысь гӧлӧс. — Мыйкӧ кӧ лоыштіс — синва!
Эн шогсьы...
Батьыд сэтшӧм чорыда регыд шкоргыны мӧдас...
А тэ и мунан...
Радейтны мӧдін? — муртса кывмӧн вашкӧдӧмӧн юаліс Ниловна.
— Ог тӧд, мам...
Оз ӧмӧй позь сулыштны?
— Да тэ эн бӧрд.
Мыйла нӧ оз позь?
Позьӧ...
Эня-ныла дыр на ещӧ вашкӧдчисны тӧлысьӧн югдӧдӧм ӧшинь дорын.
Семён эз и вермы виччысьны Анфисалысь петӧмсӧ, довгис садйӧ да сувтіс груша дорӧ, код улын дӧлаліс вольпась.
Узьны эз кӧсйыссьы.
Пу бердӧ пельпомнас мыджсьӧмӧн сійӧ быттьӧ вунӧдчис да дыр сулаліс, ачыс эз и тӧд мый дыра.
Тӧлысьыс важӧн нин гуляйтіс керка вевтъяс весьтын, садъяс весьтын, и джуджыд блед энежыс вӧлі кодзувтӧм.
Розӧвӧй светӧн ойдӧдӧм станицаысь кутісны кывны аслыссяма шыяс, кылісны то ли степысь, то ли му пытшсьыс.
То сяркӧдас-мунас тачанка, и сэки зэв дыр кылас тӧлысь югӧра воздухын кӧлесаяслӧн шургӧм шыыс, — сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧм туйӧд жӧ скачитӧ станицаӧ бур пара вӧв?
То дзуртыштасны ярмояс, кывлас швичйӧдлӧмсор уна ногӧн цоб-цобе шуалӧм, — и тіян син водзын нин ловъя картина: ньӧжйӧник восьлалӧ ӧшъяслӧн обоз, возчикъяс пырысь ӧвтыштавлӧны плетьяснас, — коді пукалӧ кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, коді джынвыйӧ куйлӧ — кутӧ киас табак кӧшель да думайтӧ: гаровтны-ӧ сылы чигарка да тшынавны став степь пасьтала, али нӧрӧвитыштлыны.
То кыпӧдчас небесалань песня, — нывбаба гӧлӧсъяс, сэтшӧм гораӧсь, мый кажитчӧ: тайӧ абу нывбабьелӧн хор, абу гӧлӧсъясныс колхозницаяслӧн, кодъяс локтӧны гортаныс степысь, — тайӧ ачыс степыс сьылӧ водӧм водзвылас ассьыс рытъя песнясӧ.
То кӧнкӧ чива-ливакылыштас гудӧк, и кодкӧ, кокъяссӧ жалиттӧг, йӧктӧ нин зэв удала, и юргӧ муыс, и бусыс кыпӧдчӧ сюръяӧн...
Дыр сулаліс Семён да кывзіс, и сылы лои гажтӧм.
Тыдалӧ, сы вӧсна сійӧс шог босьтіс, мый и тачанкалӧн сяргӧмыс, и ярмолӧн дзуртӧмыс, и песняыс, и гудӧклӧн ворсӧмыс вӧліны сылы бокӧвӧйӧн.
Вот ме коли ӧткаӧн», — думыштіс Семён и олӧмас медводдзаысь на сьӧлӧмыс кутіс потны шогысла, мый дась вӧлі бӧрддзыны.
«Сергей ветлӧ районті, — тыдалӧ, корсьӧ Смуглянкасӧ.
Да и мый сылы?
Сійӧ — гортас, а вот ме...
Эх, Кубань, Кубань, сідзкӧ, абу быд дорӧ тэ мелі да ласков!..
И Анфиса эз во ме дорӧ...
Эх, горттӧм тэ, Семён, и нинӧм тэныд шогсьыны — вод жӧ тэ пу улӧ да колляв войсӧ...»
Сійӧ пуксис, копыртіс морӧс вылас юрсӧ, да нӧшта шогджык лои ӧткалунсьыс.
«Кӧні ме кута овны?»
Фронт вылын тайӧ вопросыс сылы некор эз волы юрас, — сэки сійӧ кажитчис ылыссаӧн да ковтӧмӧн.
«Да, Сергейлы бур!
Воюйтіс, аддзыліс Варшава, Берлин, Прага, а ӧні воис гортас, сылы радӧсь батьыс, мамыс да чойыс.
Кытчӧ кӧть оз мун, кодкӧд оз паныдась, — быдлаын сійӧс встречайтӧны меліа да почётӧн...
А мый, збыльысь, кольчча и ме Кубаньӧ!
Му тані уна, а гӧраяс дорад велала.
Пыра колхозӧ, кора стрӧитчӧм вылӧ места.
Сетасны, — сы вӧсна мый заслужиті.
А керкатӧ и ачым стрӧита.
Кора отсыштны Анфисаӧс, — сійӧ отсалас...»
Сэки сы син водзӧ сувтіс станица помын аслас керкаыс, а керка гӧгӧрыс том сад.
Садті мунӧ Анфиса да нуӧ ки вылас писӧ...
— Сеня, мый йылысь думайтан?..
Семён восьтіс синсӧ да аддзис Анфисаӧс.
— Да сідз, быдсяма мӧвпъяс воӧны юрӧ...
— И шог мӧвпъяс?
— А мыйлы радлыны?
Анфиса пуксис сы дорӧ, и ставнас кажитчис Семёнлы ичӧтӧн, меліӧн.
— Аски волы градъяс вылӧ, — вашнитіс сійӧ, збоя окыштіс Семёнлысь банбоксӧ да пышйис пу уввожъяс увті копыртчыліг.
Кор сійӧ чеччыштіс восьса ӧшиньӧд да пӧдлаліс дзиръяссӧ, Семён пӧрччысьтӧгыс водіс да дыр видзӧдіс тӧлысь югӧр улын дзирдалысь груша коръяс вылӧ, пуяс костті тыдалысь кельыдлӧз небеса тор вылӧ.
Шогыс дзик пыр муніс сьӧлӧмсьыс, и ставыс гӧгӧрын быттьӧ дзикӧдз вежсис: и сад вашкӧдчис меліа, руӧн тубыртӧм гӧраяс лоины мичаӧсь.
Сьӧлӧм вылын вӧлі кыпыд да лӧнь.
8 ГЛАВА
Тіянлы кӧ коркӧ удайтчас волыны Кубань вылысладор юкӧнӧ, эн вунӧдӧй кайлыны гӧра вылӧ, коді матын Усть-Невинскаясянь.
Татысянь пласьвидзӧны-тыдалӧны зэв гырысь плантацияяс, кодъяс куйлӧны турунвиж сьӧртасын, сьӧртасыс ляпкыдик вор кодь, а сы пыдӧсын, сідз и тадз чуклясиг, кӧджъяс артмӧдӧмӧн, дзирдалӧ ю.
Веськыдвыв берегыс крут, ӧткымынлаас сэн быдмӧ бузина да лежнӧг, мукӧдлаас чаввидзӧ виж лыа; шуйгавыв берегыс жӧ дзик ньывкӧс, и сійӧ дзоньнас вевттьысьӧма быдсяма формаа посни да гырысь градъясӧн: эмӧсь зэвтӧм шаль кодь квадратнӧйӧсь, подков кодь кусыньтчӧмаӧсь, башлык кодьӧсь — шпиляӧсь да кузь помъясаӧсь...
И быд татшӧм башлыклӧн либӧ шальлӧн — аслас рӧм: вот ті аддзанныд пемыдвиж бархат — энӧ эскӧй аслад синъясыдлы!
Тайӧ ньӧти абу бархат, а сук помидор коръяс; со шонді водзын дзирдалысь цинкӧвӧй коръяс, инъясын рудӧсь, быттьӧ пӧимӧн киськалӧмаӧсь, а вед тайӧ абу цинк ни абу пӧим, а капуста градъяс; со пемыд розӧвӧй полотно, — тайӧ абу полотно, абу, а свеклӧ коръяс.
Градъяс костті визувтӧ ва — векньыдик шоръяс визьйӧдлӧмаӧсь став мусӧ: то сэн, то тан сулалӧны, быттьӧ стражникъяс, пашкыр папахаа зэв гырысь дубъяс.
Сьӧдӧдӧ ичӧтик керка, балаган, а со чукля кокъяс йылын лэбув...
Семёнӧс градъяс вылӧ водокачка ремонтируйтны мӧдӧдігӧн Ниловна вайис пызан вылӧ вый пиын дзужгысь яичница, юкталіс гӧстьӧс мӧсвӧра йӧлӧн, юаліс, эз-ӧ кынмы сійӧ кыа петігӧн, кор уси лысва, и сэки сэтшӧм ёся да мелілунӧн видзӧдліс Семён синъясӧ, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, мый йылысь сёрнитіс сыкӧд тӧрыт Анфиса.
Ок нин, тайӧ мамъяс!
Быдтор налы колӧ тӧдны!..
Семён босьтіс пила, чер, кӧрттув да зэв бур настроениеӧн петіс станица сайӧ.
Мыччысьӧ шонді, — и самӧй тайӧ часас огороднӧй плантацияяс вылын рӧмъясыс торъя ёна шыбитчисны синмад.
Сьӧртсӧ ойдӧдӧма шондіӧн, и сэні дӧлалісны еджыд чышъянъяс — улӧдз копыртчӧмӧн быдлаын уджалісны нывбабаяс.
Кӧнкӧ сэн на пӧвстын должен лоны и Анфиса.
Семён сулаліс и эз тӧд, кытчӧ мунны.
Медбӧрти сійӧ казяліс пуяс пӧвстысь ыджыд сьӧд круг да мӧдӧдчис веськыда сылань, помидорлысь, луклысь, капусталысь, том ӧгурцылысь чӧскыд кӧрсӧ лолалігтыр.
Ва качайтысь кӧлеса вӧлі важ нин.
Пӧвъясыс сьӧдӧдӧмаӧсь, обшивкаыс бакшасьӧма да лоӧма турунвиж.
Тыдалӧ, не ӧти дас во бергалӧма кӧлесаыс тайӧ местаын и аслас кузь нэм чӧжӧн сы мында ва лэптіс юсьыс, мый чукӧртны кӧ сійӧс ӧти местаӧ, то артмис эськӧ ыджыд ты.
Семён помис васӧ.
Сэсся скӧрысь чеччыштіс лопастьясӧ.
Кӧлеса дрӧгнитіс, дзуртыштіс, но бергавнысӧ эз кӧсйысь.
— А вот ме тэнӧ заставита, заставита! — васӧ бара веськӧдіг шуис Семён.
— Тэ кодкӧд сэні сёрнитан?
Семён дорӧ матыстчис ведраа Параська баб.
Тайӧ вӧлі варов старука, не арлыд серти весел, ӧнӧдз кужис йӧктыны, кужис сьывны ставӧн нин вунӧдӧм важся песня.
Сытӧг эз кольлы ни свадьба, ни кага пыртӧм.
Векджык Параська баб ветлӧдліс йӧз дорӧ эз ӧтнасӧн, а аслас верӧсыскӧд — кузь тушаа, косіник Евсейкӧд.
Старикыс вӧлі вывті нин раминик да чӧв олысь.
Сійӧ пуксьывліс кытчӧкӧ пемыд пельӧсӧ ӧтторйӧ пуркйис-куритіс да пӧкӧритчана шоглунӧн видзӧдіс аслас збой весел гӧтыр вылӧ.
«И кор бара тэ, Парася, лӧнян?» частӧ сійӧ шулывліс гӧтырыслы гортаныс воигӧн.
«А мый нӧ не гажӧдчыны? — вочавидзліс Параська. — Гажӧдчы, кодыр ловъя на».
Та вылӧ Евсей зумыша вочавидзліс: «Сідз дерт, но яндзим...
Не арлыд серти нин...»
Евсей да Параська олісны станица помын, веськыда на ӧшинь увсянь заводитчыліс градъяс дорӧ лэччанін.
Налӧн вӧлі чунь ӧти пи Иван.
Аймам согласиетӧг сійӧ гӧтрасис карса ныв вылӧ да сэтшӧма тайӧн ӧбидитіс старикъясӧс, мый найӧ кинас и кокнас ӧткажитчисны аддзыны асланыс керка помысь том ичмоньпусӧ.
Иван кольччис карӧ, уджаліс кӧрттуй вылын, гижлывліс пӧрысь батьмамлы письмӧяс.
Кык-ӧ-куимысь сійӧ воліс на ордӧ ачыс да вайӧдліс сьӧрсьыс внукъяссӧ — еджыд юръяса кык детинкаӧс.
Параська меліаліс внукъяссӧ, жаль лои сылы пиыс да шуис: «Вайӧдін эськӧ мед тэ и ассьыд кралятӧ...
Мыйся сійӧ лэбач, коді чужтіс тэныд татшӧм шань хлопчикъясӧс?
Евсей, коді некор эз шыасьлы гӧтырыслы паныд, тайӧ пӧрйӧ петкӧдліс ассьыс ыръянитӧмсӧ: «А мый тэныд сы вылӧ видзӧднысӧ?
Аддзӧдлін внукъястӧ да питӧ, мый ещӧ тэд колӧ?..»
Сідз ас кежаныс и олісны сійӧ кадсянь Евсей да Параська.
— Водокачка мӧдан лӧсьӧдны? — интересуйтчис Параська.
— Видла.
— Ватӧгыд омӧль.
Пуктас косьмӧ! — Параська видзӧдліс Семён вылӧ аслас долыд синъяснас, кодъясӧс кытшалӧма посньыдик чукыръясӧн. — А кодлӧн нӧ тэ лоан?
Мыйкӧ тай нӧ ог тӧд ме тэнӧ...
— Абу татчӧс.
Сергей Тутаринов ордӧ гӧститны вои.
— Гӧститны...
А кӧн нӧ тэнад батьмамыд?
— Бабӧй, абуӧсь менам батьмамӧй.
Война дырйи пӧгибнитісны...
— Шог, шог! — Параська довкйӧдлыштіс юрнас, гумовтіс ведраӧн ва. — А кӧн нӧ кутан овны?
— Му вылын места уна...
— Сідзкӧ и, керкаыд аслад абу?
— Эг на нажӧвит.
— Пыр миян колхозӧ.
— А примитанныд?
— Мыйла нӧ не примитны?
Татшӧм зонмӧс — да не примитны?
Параська недыр сулалыштіс на да нуис ваа ведра.
А Семён кераліс кыз, кузь вож да сійӧн, кыдзи рычагӧн, бергӧдіс кӧлесасӧ джын оборот вылӧ.
Ваысь кыпӧдчисны жугалӧм лопастьяс.
— Со мыйла оз бергав!
Воис Тимофей Ильич, кыв ни джын видзӧдліс кӧлесасӧ, довкйӧдлыштіс юрнас, юаліс:
— Отсасьысьяс ковмасны?
— Первой корсьӧй пӧв, — сісь лопасть торъяссӧ нетшкиг шуис Семён.
— Пӧвйыд сюрас, а отсасьысьяс абуӧсь...
Град вылын менам толькӧ бабаяс.
— А ті ыстӧй татчӧ Анфисатӧ, — шуис Семён да гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
— Кутшӧм нӧ сысянь отсӧг? — стрӧга шуис старик да муніс сарайӧ.
Регыд мысти сійӧ вайис паськыд пӧв пом.
— Ме ачым отсышта.
А но, вай, мерайтам...
Тимофей Ильичлы колӧ вӧлі мерайтны градъяс сёр сорт капуста пуктӧм вылӧ, видзӧдлыны, кыдзи бӧрйӧдлӧмӧн босьтӧны ӧгурцы, волыны картупель муяс весаланінӧ, но сійӧ эз мун водокачка дорысь сэтчӧдз, кытчӧдз эз вӧв тувъялӧма медбӧръя кӧрттув.
Ачыс восьтіс шлюз.
Ызгӧмӧн мӧдӧдчис ва, колесаыс, дыша бергӧдчигтыр грымӧдны мӧдіс кӧрт корецъяснас, и ӧшкамӧшкаӧн резыштіс шонді водзын ваыс.
Уссӧ шылькйӧдліг Тимофей Ильич видзӧдліс канаваын дзирдалысь выль шор вылӧ.
«Со и Анфисатӧг справитчим, — думыштіс сійӧ. — А то кутшӧм ӧдйӧ аддзис аслыс отсасьысьӧс.
Мусукасинныд эськӧ тані, а уджыс эськӧ сулаліс».
Тимофей Ильич аттьӧаліс Семёнӧс да шуис, мый тайӧ уджысь сылы лоӧ гижӧма трудоденьяс либӧ сетасны деньгаӧн.
— Некутшӧм дон меным оз ков, — шусис Семёнлӧн, а ачыс видзӧдліс градъяс вылӧ да корсис синъяснас Анфисаӧс.
— Кутшӧм тэ некӧзяйственнӧй! — шмонитӧмӧн шуис Тимофей Ильич. — Позьӧ ӧмӧй дон босьтӧмысь ӧтказывайтчыны?
А кыдзи нӧ овны кутан?
Эк тэ, гӧлӧва!
Пуксьы, шойччыштам, куритчам.
Найӧ пуксисны пу улӧ да мӧдісны тшынавны чигаркаясӧн.
— Видзӧдлі ме ӧні тэнад удж вылӧ, — заводитіс Тимофей Ильич. — Эм тэнад сям, спроворлун, эм!
Свет вылын овны тэныд кокни лоӧ...
Но тан ме и Анфиса йылысь шуа.
А тэ эн ӧбидитчы, ӧд меным, кыдзи батьлы, сытӧг оз позь...
Ме сы йылысь кӧсъя шуны, мый миян места кӧ тэныд не сьӧлӧм сертиыд, и тэ регыд мысти татысь бӧр лӧсьӧдчан мунны, то нинӧмла тэныд и нывсӧ ылӧдлыны.
— Тимофей Ильич! — ыззьӧмӧн шыасис Семён. — И мыйла ті тадзи думыштінныд?
Ме ӧмӧй ылӧдла Анфисаӧс?
— Тані и думыштнысӧ нинӧм, — зумыша шуис Тимофей Ильич. — И сідз гӧгӧрвоана...
Мый гӧгӧрвоӧ Анфиса?
Том и йӧй!
Со сійӧ, медлӧсялана кадыс объяснитчӧм вылӧ!
Семён тайӧс гӧгӧрвоис да кӧсйӧ нин вӧлі восьтыны ассьыс сьӧлӧмсӧ Тимофей Ильич водзын, висьтавны став йывсьыс, мый сійӧ думайтіс да уна пӧв чувствуйтіс колян войын, сы бӧрын, кор Анфиса окыштіс сійӧс да котӧрӧн муніс.
Но рӧкыд вылӧ, тайӧ здукӧ водокачка дорӧ журӧбтіс миянлы тӧдса нин «газик» и сэтысь петіс Рубцов-Емницкий.
— Ва мӧдӧма! — горӧдіс сійӧ. — Папаша, асьныд лӧсьӧдінныд?
— Семён отсаліс.
Мастерыс бур веськалі.
— А! «Зӧлӧтӧй звездаа» кавалерлӧн адъютант!
А кӧн нӧ, ясность ради, ачыс Геройыс?
— Федор Лукич нуис, — неокотапырысь вочавидзис Тимофей Ильич.
— Нуис всё-таки? — шензис Рубцов-Емницкий. — Но сюрис кӧ нин Фёдор Лукич киӧ, то бурӧн оз мын... — Сэки Рубцов-Емницкий ӧдйӧ гартліс чунь гӧгӧрыс вӧнь помсӧ да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ бӧр разис. — А кыдзи тіян ӧгурцы босьтӧм мунӧ?
Ог-ӧ вермы ме сьӧрысь босьтны, ясность ради, ӧти ящик?
И вочакыв виччысьтӧг Рубцов-Емницкий босьтіс сойбордйӧдыс огородникӧс да нуӧдіс ӧгурцы градъяс дорӧ.
Сэк кості, кор найӧ кутасны мунны да сёрнитны, кор Рубцов-Емницкий тэрмасьтӧг нетшыштас югыдвиж том ӧгурец, чышкыштас сійӧс чышъянӧн, видзӧдлас шонді водзын — югъялӧ-ӧ коркаыс, сэсся кыскас пурт, вундас шӧри и сӧмын сэки сёяс; сэк кості, кор сійӧ мӧдас сёрнитны ӧгурцы босьтысьяскӧд сы йылысь, мый сійӧ восьтас градъяс вылын промтоварнӧй ларёк, ваяс мануфактура, — ӧти кывйӧн кӧ, сэк кості, кор сійӧ ставсӧ мӧдас висьтавлыны тайӧс, ми видзӧдлам Рубцов-Емницкий контораӧ.
Рощинскӧй станицаын, каштанъяс да тутовникъяс вуджӧр сайын, площадьсянь коймӧд улича вылын сулалӧ вель лӧсьыдиник керка: вевттьӧма сійӧс черепицаӧн, ӧшинь ставеньясыс тувсов небесаыс кодь жӧ голубӧйӧсь.
Тайӧ и эм райпотребсоюзлӧн контораыс.
Вуджӧра стенъяса керка гӧгӧр шынитӧв.
Мукӧддырйи ӧшиньяс пыр садйӧдз кывлас щӧті мольясӧн тотшӧдчӧм; мукӧддырйи главнӧй бухгалтер пызан весьтын дзизнитас малязі, и сэки кылас гӧлӧс: «Мария Ивановна, эн ӧткажитӧй любезностьын, пуктӧй ӧшинь вылӧ цветъяс, а то ма чукӧртысь существояс оз лэдзны лӧня уджавны»; мукӧддырйи триньӧбтас телефон, и секретарша делӧвӧя шуас: «Лев Ильич ветлӧдлӧ районті...
Кор воас?
Тайӧс ме тіянлы ог вермы висьтавны».
И сэки бара пуксьӧ дыр кежлӧ шынитӧв.
Но тадз вӧлі войдӧр.
А  тӧрытсянь спокойнӧй олӧмсӧ тайӧ лӧнь керкасьыс вӧлі торкӧма.
Тайӧ заводитчис асывсяньыс.
Воссис ӧдзӧс, и контораӧ, аслас тшӧтшыд ныра сапӧгъясӧн небыдика тувччаліг, котӧрӧн пырис Рубцов-Емницкий.
Аслас кабинетӧ пыравтӧг сійӧ стрӧга видзӧдліс подчинённӧйяс вылас да шуис:
— Ясность ради, лоӧй ставныд асланыд местаясын!
Ме регыд воа.
Ӧдзӧс бара воссис, да Рубцов-Емницкий вошис.
Служащӧйяс гӧгӧрвотӧма видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, а сэсся кыв шутӧг видзӧдлісны главнӧй бухгалтер вылӧ, коді негораа шуис: «М-да, ёртъяс, тайӧ, ме аддза, мыйкӧ сэтшӧм...»
А вот мый сійӧ аддзис, сідзи некод эз и тӧдлы.
Секретарша шызис да мӧдіс тэрыба листавны входящӧй да исходящӧй небӧгсӧ, быттьӧкӧ сэтысь кӧсйис аддзыны вочакыв Рубцов-Емницкийлӧн сійӧ загадочнӧй кывъяс вылӧ.
А Рубцов-Емницкий тайӧ кадӧ матыстчӧ вӧлі партия райком дорӧ.
Кондратьевӧс сійӧ суис машинасьыс и тэрмасьӧмӧн, зэв дженьыдика висьталіс Геройкӧд встреча йылысь, зэв мичаа серпасаліс тайӧ встречасӧ да быттьӧкӧ пыр мунігмоз, казьтыштліс, мый колӧ эськӧ талун вынеситны решение Сергей Тутариновӧс райпотребсоюзса председательлы заместительӧ индӧм йылысь.
— Энлы, Лев Ильич! — шуис Кондратьев. — И мый тэ век тадзи тэрмасян?
— А ме ог и тэрмась, да ачыс делӧыс тэрмӧдлӧ.
Гӧгӧрвоанныд, Николай Петрович, меным жӧ колӧ гӧтӧвитчыны.
Кондратьев тэрмасис и сы вӧсна эз кут юасьны, кутшӧм гӧтӧвитчӧм йылысь сёрнитіс Рубцов-Емницкий.
Шофёр включитіс мотор, и Кондратьев, машина ӧдзӧс пӧдлалігӧн, шуис:
— Сёрнит кадръяс кузя секретаркӧд.
А решение примитны ми век вевъялам.
Тайӧ минутсянь ставыс и заводитчис.
Рубцов-Емницкий бӧр петкӧдчис контораас, делӧвӧй шагӧн муніс кабинетас да пы ржӧ корис завхозсӧ, главнӧй бухгалтерсӧ да секретаршасӧ.
Налы вӧлі сетӧма индӧд председательлы заместительӧс встречайтігкежлӧ гӧтӧвитчыны вывті гусьӧн...
Рубцов-Емницкий висьталіс дженьыдик речь, и секретарша, абу нин том нывбаба, опытнӧй, сэн жӧ гижис бумага вылӧ сылысь быд кыв, основнӧй мӧвпъяссӧ тӧдчӧдӧмӧн да быдӧнӧс букваӧн пасйӧмӧн.
Сідз, «а» букваӧн вӧлі пасйӧма главнӧй тезиссӧ, именнӧ: председательлы заместительӧн лоас не кодкӧ мӧд, а Сӧветскӧй союзса Герой...
Тайӧс кылӧм бӧрын главнӧй бухгалтер весиг вомсӧ паськӧдіс шензьӧмысла: «Коді?
Кыдзи сылӧн овыс?»
Секретарша вӧлі авъя нывбабаӧн, сійӧ эз кут юасьны будущӧй заместительлысь овсӧ, а пуктіс бумага вылӧ дас точка да видзӧдліс Рубцов-Емницкий вылӧ сійӧ покорнӧй видзӧдласӧн, коді стӧч шуис: мыйла нӧ водзвыв юасьны?
Мндбур лоӧ пуктыны чутъяс...
— Правильнӧ, Евфросинья Фёдотовна! — шуис Рубцов-Емницкий, коді кужліс тӧдмавны аслас секретаршалысь мӧвпъяссӧ. — ӧні кежлӧ мед сулалӧны, ясность ради, точкаяс, а сэсся и овсӧ гижанныд.
«Б» букваӧн вӧлі пасйӧма индӧдъяс, кодъяс касайтчисны сӧмын бухгалтерлы.
Сійӧ обязанностьӧ пырлісны: пыр жӧ вӧчны расходъяс кузя смета, уна-ӧ ковмас кабинет ремонтируйтӧм да вӧчӧдӧм вылӧ, и, медся главнӧйыс, корсьны лӧсялана статьяяс.
Главнӧй бухгалтер бура кывзіс, эскӧдӧмпырысь довкнитіс юрнас...
«В», «Г», «Д» букваяс улын сёрниыс муніс завхоз йылысь.
Сы водзӧ сувтӧдсьыліс медшӧр задача: судзӧдны лесоматериал, кирпич, медся яръюгыд маслянӧй краскаяс, белила, олифа, ӧдзӧсъяс эжӧм вылӧ кучик, корсьны медбур мастеръясӧс.
Завхоз кыскис зепсьыс записнӧй книжка да тэрмасьтӧг ставсӧ тайӧс гижис торъя листок вылӧ да, сідзжӧ ни ӧти кыв шутӧг, довкнитіс юрнас...
Алфавитса мукӧд букваяс улын сулалісны дженьыдик фразаяс: «Пызан вылӧ гӧрд бархат — судзӧдны Пётр Петрович пыр».
«Диван, шифоньер, небыд креслӧяс, ӧшиньясӧ шторъяс, — звӧнитлыны Пятигорскӧ Ираклий Самсоновичлы».
«Закажитны художниклы портрет — газетса фотография серти».
Сэсся мунісны и зэв дженьыдик пасйӧдъяс: «Чернильнӧй прибор — зеркальнӧй».
«Пызан вылӧ стеклӧ - Петра Петрович пыр».
«Сизим метр джодж дӧра».
Кор секретарша воис «щ» букваӧдз да гижис: «Ӧдзӧсӧ художественнӧй вывеска», Рубцов-Емницкий чеччис да, вӧньлӧн эзысь помнас пызанӧ стрӧга таркӧдіг, шуис:
— Ясность ради, ставыс гӧгӧрвоана?
Действуйтӧй!
Рубцов-Емницкий пуксис машинаӧ да муніс, а тутовник да каштан пуяс вуджӧр улын сулалысь керка вӧлі кодзувкоткар кодь, кытчӧ шыбитӧма вӧлі из.
Мазіяс ӧні эз бергавны шӧр бухгалтер пызан весьтын, а найӧ кӧть эськӧ и мыччысисны, то сійӧ всё равно эз казяв эськӧ найӧс, ставнас вӧлі сетчӧма смета лӧсьӧдӧм вылӧ да.
Служащӧйяс вӧлі взволнованнӧйӧсь.
«Код нӧ сійӧ?
Кыдз сылӧн овыс?
Том али пӧрысь?
Стрӧг али абу?»
Чужлісны медся быдпӧлӧс юалӧмъяс, — и некод эз вермы сетны на вылӧ стӧч да колана ӧтвет.
Картотетчица, неопределённӧй арлыда ныв, торквидзысь кудель юрсиа, видзӧдчаліс зеркалӧ пыр да думайтліс сы вылын: вежны-ӧ юрсисӧ сылы прическа аски али виччысьлыны да вежны сійӧ лунӧ, кор контораӧ воас выль заместитель?..
Но регыд мысти служащӧйяслы ковмис эновтны ассьыныс местаяссӧ.
Лесхозын неважӧн прорабӧн уджалысь завхоз сэтшӧм сьӧлӧмсянь босьтчис пӧртны олӧмӧ «в», «г» да «ц» пунктъяс, мый кык лун чӧжӧн тыртіс став конторасӧ вӧрӧн, известьӧн, цементӧн, кирпичӧн, краскаясӧн.
Вӧлі корсьӧма медбур мастеръяссӧ.
Рубцов-Емницкий кабинеткӧд орчча комнатасӧ, кӧні вӧлі торговӧй отдел, вӧлі кушмӧдӧма, и сэтчӧ медводз воисны штукатуръяс.
Ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс дорын мырсисны быдпӧлӧс рӧмъясӧн няйтӧсьтӧм маляръяс.
Лӧсьыдик керка дінті прӧйдитігӧн йӧзыс гӧгӧрвотӧг паськӧдлісны кияссӧ.
«Рубцов-Емницкий перестраивайтчӧ нин»,- шулісны найӧ.
Рубцов-Емницкий бура тӧдіс ассьыс завхозсӧ и, районті ветлӧдлігӧн, сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі лӧнь: завхоз ас кадӧ вӧчӧдас кабинет.
Сійӧ сідзжӧ эскис, мый и Пётр Петрович и Ираклий Самсонович окотапырысь сылы отсаласны судзӧдны став коланатор.
Сӧмын ӧти мӧвп эз сетлы сылы спокой: кӧні ӧні Сергей Тутаринов?
Оз-ӧ торк став делӧсӧ Хохлаков?
Оз-ӧ думышт сійӧ босьтны Сергейӧс аслыс райисполкомӧ?
Сы вӧсна, ӧгурцы босьтысьяскӧд сёрнитыштӧм бӧрын, Рубцов-Емницкий нуӧдіс Тимофей Ильичӧс йӧз дорсьыс бокӧ да шуис:
— Ті эн сёрнитӧй пиыдкӧд?
— Сёрнитышті этшаник.
— Мый сійӧ шуис?
— Быттьӧ сідзсӧ и нинӧм, а кӧсйӧ думайтыштны...
Сідз пӧ сразу оз позь.
— Да!.. Сӧветуйтӧй, Тимофей Ильич, кыдз эськӧ меным сійӧс корсьны.
Не ветлыны-ӧ меным Краснокаменскаяӧ?
— Код нӧ сійӧс тӧдӧ, кӧн сійӧ вошласьӧ? — Тимофей Ильич думайтыштіс да шуис: — А мый нӧ?
Позьӧ ветлыны и Краснокаменскаяӧ.
Рубцов-Емницкий босьтіс сьӧрсьыс не сэтшӧм ыджыд ящиктыр ӧгурцы да журӧбтіс  Краснокаменскаяӧ корсьны Сергейӧс.
9 ГЛАВА
Вольпась вӧлі небыд и, сӧстӧм и, а Сергейлӧн эз узьсьы.
Зэр эз ланьт, и кажитчӧ, мый ӧшинь сайын век сідзжӧ шумитӧ мельнича кӧлеса.
Занавескаяс вылӧ инмалісны зэр войтъяс.
Ӧвтіс уль, кӧтасьӧм му дукӧн, и тайӧторйыс уськӧдіс Сергейлы тӧдвылас, кыдзи найӧ войын вуджлісны Дон вомӧн...
Сергей кунис синъяссӧ.
Сійӧ аддзис юлысь рудов полоса, прожекторлысь сюръя, кодӧс кытшалӧма ва руӧн, сьӧд вӧнь моз куйлысь понтоннӧй пос, йӧзлысь, машинаяслысь силуэтъяс.
И сэки сідз жӧ лӧня шумитіс зэр — шоныд гожся зэр, и танк люкӧ ӧвтіс кӧтасьӧм му дукӧн...
Да вӧлі и коли война!..
Война йылысь мӧвпъяс сылы тшӧкыда волісны юрас, и паметьын кыптылісны фронтовӧй олӧмысь вунӧдтӧм на эпизодъяс.
Сійӧ прӧйдитіс Фёдор Лукичкӧд Усть-Невинскаясянь Кубань катчӧс, аддзыліс станицаяс да хуторъяс, кодъяс эз вӧвны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ тӧдліс найӧс войдӧр, — зэв на ёна тӧдчисны немецкӧй нашествиелӧн следъяс.
Сёрнитіс Савва Остроуховкӧд план йылысь, аддзысьліс колхозникъяскӧд, трактористъяскӧд, воліс Рагулин ордӧ, Артамашов ордӧ, — а думайтіс война йылысь; туйяс вылын паныдасьліс ёг турунӧн быдмӧм противотанкӧвӧй рӧвъяс, высоткаясвывса свежӧй курганъяс, а курганъяс улын — амбразураяслӧн сьӧд синъяс; аддзыліс йӧн пытшкысь чурвидзысь сімӧм надолбъяс, — муяссӧ абу и гӧрлӧмаӧсь став тайӧ вояс чӧжыс; сьӧлӧмын дойӧн видзӧдіс жугӧдӧм керка вылӧ, снарядӧн розьӧдлӧм школа стен вылӧ, — и думайтіс война йылысь...
Война сулаліс сы водзын, и сійӧс вунӧдны, сы йылысь не думайтны Сергей эз вермы.
Кыптыліс вывті ыджыд кӧсйӧм вӧчны подвиг, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс вӧчис фронт вылын.
Мӧвпъясыс сійӧс нуӧдлісны Савва Острухов дорӧ: «Тэ, Савва, эскы меным.
Ми лӧсьӧдам станицалысь вит вося план, и, миянӧс кӧ оз поддержитны районын, ме крайӧ ветла, Москваӧ, а ассьым шедӧда»; то Фёдор Лукич Хохлаков кабинетӧ да сьӧлӧмсяньыс доказывайтліс, мый Савва Оструховӧс колӧ поддержитны, а сылысь заводитчӧмсӧ сувтӧдны мукӧдлы пример пыдди.
Хохлаков неокотапырысь соглашайтчыліс, тшӧктіс сёрнитны Кондратьевкӧд.
И со Сергей Кондратьев ордын.
Чужӧм вылас сійӧ сійӧс оз вӧлі тӧд, и секретарсӧ сійӧ чайтліс джуджыд тушааӧн да стройнӧйӧн, сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі генерал — дивизияса командир, код ордын служитліс Сергей.
«Не вит во мысти, а медунаыс куим во мысти, Усть-Невинскаяӧс югдӧдас электрическӧй би, — висьталіс сійӧ Кондратьевлы. — Сэки позяс паськыда пыртны  видзму овмӧсӧ механизация.
А Кубань ю вылӧ гидростанция стрӧитны абу сьӧкыд.
Сэні эмӧсь лӧсьыд местаяс...»
Сійӧ аддзыліс скалаӧсь крут берегъяс, — ачыс вӧр-ваыс, быттьӧкӧ, тӧждысьӧма водзӧ лоан электростанциялы площадка йылысь.
И Сергей со мунӧ нин ю пӧлӧн и друг аддзӧ би кодь гӧрд ӧшъясӧс, тӧдса бричка, Смуглянкаӧс.
«Тэ кытчӧ мунан, Сережа? — юаліс сійӧ сералігтырйи. — Пуксьы нуа!..»
Тані заводитчис вӧт...
Сергей унмовсис.
Сійӧ эз тӧд, дыр-ӧ узис, кыдз друг садьмис сы дорӧ кияснас кодлӧнкӧ инмӧдчылӧм бӧрас: кодкӧ видзчысьӧмӧн вевттис сійӧс эшкынӧн...
Сергей лэптіс юрсӧ: сы водзын вуджӧр моз сулаліс еджыд платьеа Ирина, и кымӧръяс сайысь мыччысьӧм тӧлысь югдӧдіс сійӧс ставнас, джуджыд тушааӧс, стройнӧй нылӧс, дзирдалысь синъясаӧс.
— Ирина?
Сійӧ эз вочавидз да пышйис.
Сергей пасьтасис.
Йӧрын вӧлі югыд.
Зэрыс кобӧма, небесаыс сэзьдӧма.
Джоджӧ вольсалӧм небыд турун вывті кок чунь йылас тувччаліг сійӧ прӧйдитіс крӧвать дорті, кӧні узис Марфа: тӧлысь югӧрыс кучкис ӧшиньӧд да лышкыда эзысяліс сылысь дзор юрсӧ.
Сергей пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да петіс ывла вылӧ.
Ирина сулаліс стен дорын куш кияссӧ морӧсас кресталӧмӧн.
Юрсӧ бергӧдлытӧг сійӧ шуис:
— А кокньыда тэ узян...
— Мый вӧчан...
Война велӧдіс.
Ирина видзӧдліс Сергей вылӧ да нюммуніс.
Тӧлысь югӧр улын сылӧн синъясыс кажитчисны эз сьӧдӧн, а лӧзӧн.
Мый висьталісны сылӧн смел видзӧдласыс, сылӧн нюмыс, сы вомдоръяслӧн дрӧгнитӧмыс, — Сергей эз тӧд.
Сійӧ кутіс Иринаӧс киӧдыс, и найӧ шынитӧв мӧдӧдчисны джуджыд ва турун пӧвстті курганлань.
Сувтісны сылӧн йылас, и бара Сергей аддзис сылысь лӧз синъяс да гӧгӧрвотӧм нюм...
Налы сэтшӧм лӧсьыд вӧлі сулавны тайӧ курган вылын да видзӧдны сьтеп вылӧ.
На водзын узис зэрӧн мыссьӧдӧм степь.
Дзик матын сьӧдвидзис Верблюд-гӧра, и дзирдалісны окраинаса садъяслӧн кӧтасьӧм коръясыс.
Туй вылын зеркалӧ моз югъялісны ва гуранъяс, лысваӧн вевттьысьӧм турун бурысьяс вӧліны эз вежӧсь, а руд тшын рӧмаӧсь.
Гӧра горулын гуляйтіс Кубань ю.
Ваыс ойдӧдӧма увтасінъяссӧ, и ылысяньыс кажитчис, мый тайӧ абу ва, а йӧв быг кыпӧдчӧ берегъяс весьтӧ...
Тӧда, эмӧсь на миян сэтшӧм лыддьысьысьяс, кодъяс листалӧны нин небӧгсӧ да котӧртӧны водзӧ: налы-тӧ абу делӧ сыӧдз, кыдзи дзирдаліс ойдӧмын Кубань и кутшӧм рӧма лоис турун зэр бӧрын.
Налы окота ӧдйӧджык тӧдмавны, мый лоис сэн, курганын.
Мый вылӧ, шуасны найӧ, серпасавны зэрбӧрся сьтепын тӧлыся войсӧ, и гӧравывса юлысь ойдӧм, и мичмӧдӧм турун, - код нӧ оз тӧд, мый тайӧ ставыс збыльысь овлӧ мича!..
Налы сет медшӧсӧ: петісны том йӧз курган вылӧ, сідз тан абу колана нимкодясьны вӧр-ванас, а колӧ мунны на бӧрся да не кежны наысь воськов вылӧ.
Тані быд тор оз ков лэдзны.
Но ми колям миянлысь геройяссӧ курганын да огӧ кутӧй найӧс торкны.
Югдіс...
Гӧраяс сайсянь кыпӧдчӧ кыа, и тӧлысь югӧрыс чусаліс.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧмӧн Сергей да Ирина кыв шутӧг кутчысисны кияснаныс да ӧдйӧ котӧртісны курган вылысь увлань.
Сергей прӧщайтчис Иринакӧд да пырис комнатаас.
Эз узьсьы.
Сьӧлӧм вылын вӧлі долыд, кыпыд.
Асывсӧ виччысигмоз Сергей пӧрччысьтӧгыс нёровтчис крӧвать вылӧ да мӧвпыштіс: «Верми ӧмӧй ме думыштны, мый паныдала сійӧс тайӧ птичникын?»
Сійӧ видзӧдіс ӧшинь занавеска вылӧ да аддзис ас водзсьыс Иринаӧс — сылысь еджыд платьесӧ, мелі синъяссӧ, синкымъяссӧ, смела нюммунӧмсӧ, кыліс сылысь гӧлӧссӧ, ловшысӧ...
Бергӧдчыштіс юр, син лапъяс асьныс пӧдласисны, и Сергей эз казявлы, кыдзи унмовсис.
А кор восьтіс синъяссӧ, то пыр жӧ бӧр читкыртіс ёна ёран гӧрд югӧрысь.
Вӧлі петӧ шонді, и ставыс — ӧшиньсӧ, крӧватьсӧ, стенъяссӧ - вӧлі ойдӧдӧма би гӧрд югӧръясӧн.
Сергей читкыртіс синсӧ, и лӧз, вижовгӧрд кытшъяскӧд ӧттшӧтш сы водзын кутіс кывтны Ирина...
Сійӧ чеччис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Шонді куйліс Верблюд-гӧра седловинаын, и степса кӧтасьӧм, свежӧй туруныс пӧртмасис да дзирдаліс.
Мусӧ эз на пӧж, и горизонт вӧлі сӧдз.
Ылын-ылын, вӧръяс сайын, мичаа лӧзалісны пила пинь кодь перевалъяс.
Эльбрус тыдаліс дзоньнас да кажитчис сэьшӧм матын, быттьӧкӧ войнас зэр улын сійӧ матыстчӧма дзик предгорье дорас.
Сылӧн йылыс дзирдаліс да пӧртмасис бикиньясӧн...
Сергей аддзис и кургансӧ, кытӧн сійӧ сулаліс войнас Иринакӧд, — ӧні сійӧ ставнас вӧлі вевттьӧма лэбачӧн да едждіс, быттьӧкӧ лым тола.
Туй кузяыс и хата дінын — быдлаын сяввидзисны еджыд курӧгъяс, мыйкӧ зіля корсисны кӧтасьӧм мусьыс.
Платье бӧждорсӧ лэптыштӧмӧн турун пӧвстті муніс Ирина, лысваӧн пидзӧсӧдзыс кӧтасьӧм куш кокъясыс вӧліны розӧвӧйӧсь.
Сергейӧс аддзӧм мысти сійӧ полӧмӧн матыстчис ӧшинь дорӧ и, гӧрдӧдӧмӧн, шуис:
— Бур асыв, Сережа!
Синмыс сылӧн югъяліс шудлунӧн.
прӧстӧй лунся платьеа, балябӧжас гартӧм кӧсаа, сійӧ кажитчис Сергейлы вӧвлытӧм мичаӧн.
— Ирина, — сыӧн любуйтчигтырйи шуис Сергей, — мем пӧра гортӧ, а ӧд ме эг на тэныд ставсӧ висьтав.
— Эн ставсӧ? — сьӧлӧмсяньыс шензьыштіс Ирина. — Да тэ и эн висьтав нинӧм да...
— А уськӧд тӧд вылад!
Синмыс сылӧн кутіс югъяны нӧшта на ёнджыка.
— Мунам мыссям...
Завтрак гӧтов.
Хата дорӧ сувтӧдӧм ляпкыдик гӧгрӧс пызан вылӧ Марфа вайис кастрюляын жаритӧм петукӧс.
Сергей сёйис азыма.
Ирина, бордсӧ чегиг, серамсорӧн висьталіс, кыдз сійӧ куталіс петукӧс да повзьӧдліс став чипансӧ.
— А ӧні ме тэнӧ неуна колльӧдышта, — завтракайтӧм бӧрын шуис Ирина. — Медым туйсӧ миянӧ эн вунӧд.
— Тэ миянӧ волывлы, — содтіс Марфа Игнатьевна.
— Вола! — вочавидзис Сергей, Ирина вылӧ видзӧдӧмӧн. — Кодыр степын суас зэр, сэки и локта.
— А тэ и зэртӧгыс пыравлы.
Сергей да Ирина петісны туй вылӧ.
Туруна увтассӧ ставнас вӧлі ойдӧдӧма шондіӧн.
Ылын, чой йылын, тыдалісны стрӧйбаяс: сёйӧн мавтӧм ляпкыдик сарай, а сыкӧд орччӧн плетеньӧн потшӧм баз, кытысь унаногӧн баксӧмӧн вӧлі петӧны нёньпом куканьяс.
Мӧс стада разӧдчӧма чой пасьтала.
Бокынджык сулаліс пастух, ыджыд тушаа, дзор старик, пидзӧс вевдорӧдзыс пуджӧм гач кокъясӧн.
— Миян ферма, — шуис Ирина. — Ветлам, ме тэнӧ йӧлӧн юктала.
— Пасибӧ!
Но ме йӧвсӧ ог кӧсйы.
Сергей и Ирина мӧдӧдчисны веськыда стада дінті.
Туруныс вӧлі сук, сійӧ бисер моз дзирдаліс лысвасьыс: инмӧдчан кокнад — и ваыс шорӧн киссьӧ.
Ирина пӧрччис кӧмсӧ, куш кокъясыс, кӧдзыд лысваын купайтчӧмысь, ӧдйӧ гӧрдӧдісны.
Сергей восьлаліс да чувствуйтіс, мый ваыс пырӧ сапӧг гӧлень пытшкас.
— Тайӧ абу нин лысва, а наводнение!
Сергей сувтіс да ёся видзӧдліс Ирина вылӧ.
И сы серти, кыдзи сійӧ векыштіс ассьыс паськыд синкымъяссӧ, кыдз дрӧгнитісны сылӧн вомдоръясыс, Ирина эз гӧгӧрво, а медсясӧ сьӧлӧмӧн кыліс: сійӧ кӧсйис сылы шуны дзик эз лысва йылысь.
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс сы вылӧ кыдзкӧ страннӧя, эз сідз, кыдз пырджык видзӧдӧны, кор шуӧны тӧдчытӧм кывъяс.
Ирина виччысис, мый жӧ сійӧ сылы шуас?
— Ирина.
Меным ӧні, луннас, окота тэныд висьтавны...
Ирина видзӧдіс войт вылӧ, коді ӧшаліс толич ёсь кор пом вылын, да оліс ланьтӧмӧн.
— Тӧдін эськӧ тэ, кыдзи ме тэнӧ радейта, Иринушка!
Чужӧмыс сылӧн ыпнитіс.
Сійӧ ӧдйӧ копыртчис турунлань, видзчысьӧмӧн вештыштіс чуньяснас идзьяссӧ да аддзис кос турунысь да вурунысь вӧчӧм ичӧтик поз:
— Ой, мамӧй! - горӧдіс сійӧ. - Кутшӧм ичӧтикӧсь!
Видзӧдлы, Серёжа, кутшӧмӧсь лэбачпияныс... дзик на гӧнтӧмӧсь!
Да ловъяӧсь!
Сергей копыртчис жӧ, но виччысьтӧма инмӧдчис вомдоръяснас сы шоныдик сьыліӧ, кӧні куйлісны посньыдик юрси читкыльяс, — и эз нин аддзы ни позсӧ, ни лэбачпиянсӧ.
Сійӧ сывйыштіс Иринаӧс да окыштіс.
Сійӧ нетшыштчис да котӧртіс бокӧ.
Сэсся найӧ дыр мунісны кыв ни джын, быттьӧкӧ нинӧм йылысь налы вӧлі сёрнитнысӧ.
— А тэ, Иринушка?
Тэ и тӧрыт немтор меным эн шу.
— Ог тӧд, нинӧм ме ог тӧд...
Менам юрын мыйкӧ ставыс гудыртчис...
Пола сы йылысь и думайтнысӧ.
Ме прӧстӧй ныв, а тэ...
— Мыйся сёрни!
А ме коді?
— Пола...
Радейтны тэнӧ аслым шог вылӧ...
— Вот таысь нин повны нинӧм!
— О! — Нюжӧдіс ныв да меліа видзӧдліс Сергей вылӧ шӧйӧвошӧм синъясӧн. — А со и станица.
Кутшӧм ӧдйӧ ми воим. — Ирина нюжӧдіс кисӧ. — Волы, Сережа...
Радейтан кӧ, волы талун...
Волан?
Сергей шынитӧв копыртіс юрсӧ да дыр сулаліс-видзӧдіс сы бӧрся.
Гортас матыстчигӧн сійӧ ылысянь на казяліс, мый хата ӧдзӧсыс вӧлі восьса.
Тимофей Ильич лӧсьӧдчӧма мунны градъяс вылӧ да сулаліс порог дорас киын тяпкаа.
Пиыскӧд здоровайтчигӧн сійӧ шылькнитіс уссӧ да бурпырысь шпыньмуніс:
— Слава богу, беглеч воис!
Но, висьтав, кӧні вӧлін да мый аддзылін?
— Хохлаковкӧд районті ветлӧдлі.
А кӧні Семён, мам, Анфиса?
— Бабаяс бельё пожъялӧны, Кубань вылынӧсь, а тэнад другыд Евсей дед ордын.
Зэрыс кырӧдӧма налысь кӧбрегсӧ, и Параська баб воліс, корис отсыштны.
Семён жӧ мастер быд удж вылӧ!
Аддзылін сарай вевттӧ?
Сылӧн удж!
А воддза луннас водокачка ремонтируйтіс.
Сюсь морт, а вот станицаным миян сылы оз сьӧлӧм вылас во! — помсьӧдіс Тимофей Ильич.
— Семёнтӧ ме тӧда.
Сійӧ аслыс уджсӧ век нин аддзас!
— А тэ нӧ кор босьтчан удж бердӧ?
Али век мӧдан катайтчыны?
— Регыд босьтча...
Ӧні регыд нин!
Старик долыдмис.
— Решитін всё-таки мунны Лев Ильич дорӧ?
А то сійӧ воліс, тэ йылысь тӧждысис.
Сергей пуксьӧдіс батьсӧ скамья вылӧ, а ачыс пуксис сыкӧд орччӧн порог вылӧ.
— Сэтчӧ, бать, менӧ и гез йылын онӧ кыскӧй.
Абу сійӧ менам юрын...
Кывзӧй, бать!
Ме сэтшӧмтор думышті!.. — Сергей видзӧдліс батьыс вылӧ тэрыб визув синъяснас. — Сэтшӧмтор думышті, мый ставсӧ кӧ сійӧс пӧртны олӧмӧ, то вит во мысти ті он мӧдӧ тӧдны ассьыныд станицанытӧ!..
Вот мый йылысь ме думайта.
— Медым ме да эг кут тӧдны станицаӧс?
Некыдз сідз оз вермы лоны!
— Бать, думышт аслыд, мый Кубань ю вылын, шуам, тіян градъяс дорын, уджалӧ тыр ӧдӧн электрическӧй станция.
А сэтшӧм станциясӧ колӧ стрӧитны!
И вот сійӧ югдӧдӧ керкаяс, и клуб, и изба-читальня.
Да этша на тайӧ!
Сылӧн энергия судзсьӧ быдлаӧ — тайӧ жӧ уна сюрс ки!
Да ещӧ кутшӧм пельк кияс!
Найӧ и мӧсъястӧ лысьтӧны, и ыжъястӧ шырӧны, и кӧйдыстӧ весалӧны, и вартан машинатӧ бергӧдлӧны, и нянь изӧны...
— Сідз, сідз...
А водокачка бергӧдлыны позьӧ?
— Насосъяс кутасны качайтны ва!..
Да мый водокачка!
Эмӧсь и важнӧйджык делаяс!
Некыдз, бать, электричествотӧг овны оз позь?
— Кыдз-сідз оз позь?
Сымда олім — и нинӧм...
А ӧни оз позь?
— Именнӧ ӧні! — сьӧлӧмсянь шуис Сергей. — Кор нӧ сэсся ещӧ колӧ думайтныс сы йылысь, медым миян йӧзлы овсис бура?
Война помалім.
Да коді нӧ миян пӧвстысь эз мӧвпавлы война вылын сійӧ кад йылысь, кодыр ми вермим эськӧ пуджны сосъяснымӧс да заводитны стрӧитны!
А медводз колӧ стрӧитны электростанция.
Мыйла Усть-Невинскаялӧн абу аслас радиоузел?
Ды сы вӧсна, мый абу электричество.
Мыйла абу стационарнӧй кинотеатр?
Тшӧтш сы вӧсна жӧ.
А кыдз кокньӧдны колхозникъяслысь уджсӧ?
Думыштлінныд-ӧ ті та йылысь?
А электричество ставсӧ вермӧ: босьтӧй любӧй, медся сьӧкыд удж, кодӧс вӧчӧны йӧз, и сійӧс успехӧн позьӧ вӧчны электричествоӧн...
— Тэ йӧз государствоясысь тэ тайӧ техникасӧ аддзылін?
— Мый миянлы йӧз государствоясыд? — ӧбидаӧн шуис Сергей. — Волінныд кӧ эськӧ ті, батьӧ, кӧть Польшаӧ...
Сулалӧ панскӧй имение, а сы дорын киссьӧм сикт - гӧльлун, кутшӧмӧс ме думыштны эг вермыв и книгаясысь эг лыддьыв.
Видзӧдан крестьяна вылӧ да думайтан: да збыль ӧмӧй тайӧ йӧз?
Киссьӧм паськӧмаӧсь, корысьясысь на омӧльӧсь, синъясас сӧмын шоглун...
А кыдз миянӧс ӧти крестьяна ныв, полька, ваӧн юкталіс, ме тіянлы та йылысь эг висьтавлы?
И серам, и шог!
Пырим ӧти грездӧ.
Чеччыштім ми Семёнкӧд танкысь да котӧртім йӧрӧ ва корсьны.
Пырам хатаӧ.
Пӧлатьын куйлӧ висьлӧс старука.
Видзӧдам паччӧрӧ, а сэтысь видзӧдчӧ ныв...
Ми сылы петкӧдлам, мый миянлы ва колӧ, а сійӧ рочнас оз гӧгӧрво...
Отсавнысӧ миянлы кӧсйӧ, а лэччыны паччӧрсянь оз вермы.
Видзӧдам, а сылы, коньӧрлы, пасьтасьнысӧ-тӧ немӧ...
Аддзылі ме йӧз государствоястӧ, дыр найӧ оз вунны.
Тимофей Ильич перйис табак кӧшель, тэрмасьтӧг мӧдіс куритчыны.
— Кӧнешнӧ, полякъяслы миянӧдз ылын на, — думайтчӧмӧн шуис сійӧ.
— Да и не сӧмын полякъяслы.
Ме аддзылі Европа! — Сергей босьтіс батьыслысь табак кӧшельсӧ, гаровтіс чигарка, ӧзтіс. — Но сёрниыс абу Европа йылысь, а Усть-Невинскӧй йылысь.
Ветлӧдлі ме районті.
Степын сулалӧны бригаднӧй станъяс, — абу станъяс, а кутшӧмкӧ киссьӧм балаганъяс.
Сэні и шондісьыс он сайӧдчы.
Станица сайын — молочнӧй ферма.
Стенъяс пыддиыс плетеньяс.
Тӧв кӧ пӧльыштас — ставыс киссяс.
А птичник?
Зэрны мӧдіс — курӧгъяс ваынӧсь.
Ме сэн кобӧмсӧ виччыси... — Сергей гӧрдӧдіс да морӧстырнас кыскис крепыд самосад тшын. — Мый ме думайта?
Вит вося план кузя колӧ стрӧитны и станъяс, и скӧт базаяс, и конюшняяс — югыдъясӧс, шоныдъясӧс, пу джоджаясӧс, да медым строительствоыс вӧлі капитальнӧй.
Эмӧсь миян садъяс, да этша!
Ставыс миян этша!
И нянь этша, и скӧт этша, торйӧн нин — культура!..
Воас тӧв, ставыс вевттьысяс лымйӧн.
Мый кутасны йӧзыс вӧчны?
Кӧні налы велӧдчыны?
Кӧні коллявны кад?
Сідз вот, бать, не сэтшӧм на бура ми ещӧ олам!
— Мый нӧ меным тайӧс ставсӧ доказывайтан? — юаліс Тимофей Ильич. — Сулалӧ удж заводитны — заводитӧй.
Томъяс заводитасны, старикъяс отсаласны...
— Ветла талун Савва дорӧ.
Савва вӧсна ме чуть Хохлаковкӧд эг зыкӧ во.
— Бара? — шензис Тимофей Ильич. — То Лев Ильичӧс дзик нинӧмсьыс ӧбидитін.
А ӧні нин Фёдор Лукичкӧд эн ладмы?
Да тэ тадзтӧ и став районыскӧд зыкӧ воан.
А мыйла тайӧ? — Тимофей Ильич сьӧкыда ышловзис. — Тэ менам пи, а ог гӧгӧрво ме тэнӧ.
И мый тэныд колӧ?
Слава, почёт тэныд!
Но, мый сэсся ещӧ?
— Мый ещӧ?
Тіян ногӧн, бать, сійӧ, мый ме Сӧветскӧй Союзса Герой, то ставыс тайӧ быттьӧкӧ мягкӧй диван кодь?
Куйлы, блаженствуйт да наслаждайтчы олӧмнас!
А меным куйлынытӧ абу окота.
Сэтшӧм олӧмыд абу ме серти.
Сьӧкыд ӧмӧй менӧ гӧгӧрвонысӧ?
— Но ен тэкӧд, ов кыдз кужан...
Тэ ӧд абу нин ичӧт. — Тимофей Ильич чеччис. — Менам и сідз тэкӧд дыр пукавсис.
Менӧ важӧн нин градъяс вылас виччысьӧны.
Сэтшӧм бура зэрыштіс.
Кубань берегті Сергей муніс станица помӧдз да пырис Евсей дед йӧрӧ.
Семёнлӧн эштӧма нин кӧбрег пӧчинитӧмыд, и сійӧ мыськис кияссӧ ведраын.
Сергейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сэтшӧм рад лои, мый пӧрӧдіс ведрасӧ да, дӧрӧмас кисӧ чышкалігтырйи, мӧдіс котӧрӧн сылы паныд.
— Серёжа!
Кытчӧ тэ вошлін?
— Катайтчи...
— Смуглянкаӧс корсин?
Сергей серӧктіс.
— И аддзин?
— Аддзи, сӧмын эг смуглянкаӧс, а Ирина Любашеваӧс.
Тайӧ сылӧн збыль нимыс.
Везитӧ тэныд!
А менам омӧль делаяс!..
— Мый сэтшӧмыс?
— Весьшӧрӧ тэ ордӧ вои...
Кӧсъя вуджны овны старик Семененковъяс ордӧ.
Асьныс корӧны.
Сэтшӧм найӧ смешнӧйӧсь, быттьӧ челядь...
— А менам бать-мам ордын ӧмӧй тэныд омӧль?
Семён шога видзӧдліс друг вылас.
— Анфиса вӧсна ог вермы ме сэні кольччыны...
Тимофей Ильич бунтуйтӧ...
Вай пуксьылам!
Ме тэныд ставсӧ, ставсӧ висьтала.
И другъяс пуксисны кер вылӧ гож сайӧ, пӧрысь яблоня улӧ.
10 ГЛАВА
Ӧбед бӧрын Сергей воис станичнӧй сӧветӧ.
Ӧшинь улас сулаліс тачанка, сы выйӧдз резӧма няйтӧн, мый рессораяссӧ, кӧлесаяссӧ, чӧрссӧ да бокъяссӧ быттьӧкӧ вӧлі вӧчӧма сёйысь.
Кучерыс латшкӧс тушаа, ыджыд юра, ар дас сизима зон, вӧлі лэдзалӧ гӧглясьӧм гӧна пӧсялӧм вӧвъяссӧ, кокъяс костас налӧн тӧдчис быг визь.
Кучерсӧ шуисны Дорофейӧн.
Сійӧ вӧлі яндысяна голубӧй синъяса, коль кодь ныра да еджыд синкымъяса.
Чужӧмсӧ сылысь сэтшӧма чишкалӧма шондіыс да кос тӧлыс, мый сійӧ рӧм сертиыс кажитчис пемдӧдӧм бронзаӧн.
Ассьыс должностьсӧ Дорофей пуктыліс зэв вылӧ: оз на пӧ быд мортлы удайтчы лоны станичнӧй сӧветса кучерӧн.
Сійӧ любитліс тӧлкуйтны туйяс йылысь, вӧвъяслӧн повадкаяс йылысь, пӧскӧтина да юктасянінъяс йылысь.
— А ми сӧмын на тӧвзим-воим степысь, — гордӧя висьталіс сійӧ дышло вылӧ сийӧссӧ ӧшӧдіг. — Ой, туйясыс кутшӧм няйтӧсь!..
Сысянь тӧдмаліс, мый Савва муніс гортас ӧбедайтны, и Сергей мӧдӧдчис Остроуховъяс ордӧ.
Гӧтрасьӧм бӧрас Савва оліс батьсьыс торйӧн, ичӧтик керкаын, площадьсянь неылын.
Дзиръясӧ восьтӧм бӧрын Сергейлы тыдовтчис турунсялӧм ичӧтик двор да кыліс челядьлысь сэтшӧм гораа горзӧм да лявакылӧм, мый чуймӧмысла сувтіс.
«Э, да ме, тыдалӧ, веськалі детскӧй яслиӧ», думыштіс сійӧ да кӧсйӧ нин вӧлі юавны керка дорті прӧйдитысь нывлысь, тані-ӧ олӧ станичнӧй сӧветса председатель, кыдз кыліс гӧлӧс:
— Серёжа!
Пыр!
Савва локтіс сылы паныд няйт, косьмыны удиттӧм сапӧгъяса, дӧрӧмтӧм.
Сійӧ сӧмын на мыссьӧма и ӧні чышкаліс зумыд ён телӧсӧ кичышкӧдӧн.
Сійӧ топӧдліс Сергейлысь кисӧ крепыд ва чуньяснас, шыльӧдыштіс кипыдӧснас син вылас лэччысь ва юрсисӧ да гажаа видзӧдліс керка вылӧ, кытысянь кыліс челядь бӧрдӧм.
— Семья бунтуйтӧ! — сералігтыр шуис сійӧ. — Ас оркестр!
— Унаӧнӧсь тэнад? — интересуйтчис Сергей.
— Ӧні кежлӧ нёль.
— Мыйла ӧні кежлӧ?
— Виччыся витӧдӧс! — Савва казяліс Сергей чужӧм вылысь нюм да гӧрдӧдіс. — Мед кӧть витӧдыссӧ ныв чужис, а то ставныс детинкаяс, быттьӧ заказ серти!
И кутшӧм горзысьӧсь.
— А ӧд важӧн ӧмӧй тэ вӧлін холостякӧн? — юаліс Сергей.
— Важӧн, Сережа, важӧн.
Помнитан... тэ мунін велӧдчыны, а ме гӧтраси.
А сэсся война.
Кадыс эз этша коль!
— Сідзкӧ, менам воюйтігӧн тэ резервъяс гӧтӧвитін.
— Шань пиян, — ошйысьӧмӧн моз шуис Савва. — Пырав керкаӧ.
Ме нин чайті, мый Хохлаков тэнӧ оз лэдз...
Дерт, норасис, видіс менӧ.
Сэтшӧм-татшӧм пӧ, фронт вылын эз вӧв, порох дук эз кывлы.
А кор ме вӧзйыси армияӧ, ачыс жӧ горзіс: «Коді кутас тылын победасӧ дорны?»
Найӧ пырисны комнатаас.
Вӧлӧмкӧ, бӧрдісны кык ичӧтджык пиыс, — кыкнанныс кызіникӧсь, еджыд юраӧсь, гырысь руд синмаӧсь.
Сергейӧс аддзӧм мысти детинкаяс пыр жӧ ланьтісны.
Савва босьтіс кичышкӧд, чышкаліс пияныслысь вазьӧм синъяссӧ да банбокъяссӧ, весаліс и ныр увъяссӧ, а сэсся пуксьӧдіс пызан санӧ, кӧні гырысьджык пияныс сёйисны йӧлӧн пуӧм рок.
— А со и главнӧй мыжаыс, — кыпыда шуис Савва, кор ӧдзӧсӧд тыдовтчис сылӧн гӧтырыс, Анюта, киас вайис веж лук поз. — Тӧдмасьӧй...
Тэ, Серёжа, менсьым гӧтырӧс он тӧд.
Хуторысь сійӧ менам...
Анюта, а тайӧ самӧй Серёжаыд и эм.
Помнитан, ме сы йылысь тэныд частӧ висьтавлывлі.
— Интереснӧ, мый нӧ сійӧ ме йылысь висьтавлывліс? — том кӧзяйкалысь ичӧтик небыдик кисӧ топӧдліг юаліс Сергей.
— Быттьӧкӧ тэ танкын сотчӧмыд.
А ме эг веритлы.
Кыдз нӧ вермас кӧртыс сотчыны?
— Сережа, помнитан, газетаясын тэ йылысь гижлісны? — гӧгӧрвоӧдіс Савва.
— Война вылад и кӧртыд сотчӧ! — шуис Сергей.
Анюта вӧлі ляпкыдик тушаа, кызіник, и сы вӧсна фигураыс омӧля и вежсьӧма сылӧн, кӧть и вӧлі сійӧ сьӧкыд.
Вӧрасыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, плавнӧй, сёрнитіс сійӧ лӧня, меліа нюмъялӧмӧн.
Быттьӧкӧ челядь быдтыны и чужлӧма сійӧ, медым лоны ыджыд семьяын мамӧн.
Челядькӧд сійӧ вӧдитчис кужӧмӧн: ӧтиӧс босьтас киас, мӧдӧс мелуйтыштас, сылысь кизялас дӧрӧмсӧ, сійӧс окыштас.
Кор помасис ӧбед да Анюта петкӧдіс челядьсӧ ывлаӧ, Сергей шуис:
— Вежала...
Шань гӧтыр тэнад.
Татшӧмыд ӧдйӧ мам-героиняӧ воас!
— А тэ эн вежав, — босьт менсьым примерсӧ!
Сергей тӧд вылӧ уськӧдіс Иринаӧс, курган, и эз шыась...
Другъяс пырисны орчча комнатаӧ, пуксисны диван вылӧ да заводитісны куритчыны.
Савва видзӧдліс другыс вылӧ да шуис:
— Но, кыдз тэныд военнӧй олӧм бӧрад миян олӧмным, сідз шуны, ылі тылным, кажитчӧ?
— Веськыда кӧ шуны, оз зэв.
— Велавтӧмла?
— Абу, абу сыын делаыс...
Мыйла сулаланныд ӧти местаын?
Мыйла воштанныд зарни кадсӧ?
— Абу миян мыж...
— А кодлӧн нӧ?
— Тэ жӧ кывлін Хохлаковкӧд менсьым сёрнисӧ.
Сійӧс ӧмӧй убедитан?
— А мыйла убеждайтнысӧ.
Фёдор Лукич мыжалӧ тэнӧ вывті ёна мечтайтӧмысь.
И сійӧ прав.
Тэ мечтайтан, а колӧ действуйтны.
Гӧгӧрво ачыд, кутшӧм тӧлк тэнад тӧлкуйтӧмъясысь?
Оз ков тӧлкуйтны мича олӧм йылысь, а стрӧитны сійӧс...
Кыдзи?
Зэв прӧстӧ.
Заводитны сысянь, мый лӧсьӧдлы Усть-Невинскаялы вит вося план да пуктыны тайӧ плансӧ сійӧ жӧ Хохлаков водзӧ пызан вылас.
Да медым сэні вӧлі висьталӧма ставсӧ, и шуӧма ставсӧ стӧча: и мый стрӧитны, и кор, и кӧні, и уна-ӧ ковмас стрӧитчан материал, рабочӧй вын, медым тайӧ планас вӧлі сетӧма куимнан колхозыслы колана места: сэні и урожай кыпӧдӧм и скӧт юрлыд содӧм, и садоводство паськӧдӧм и фермаяс, полеводческӧй станъяс стрӧитӧм, курӧг-пӧтка видзӧм...
Кор ставыс тайӧ кутас куйлыны Хохлаков пызан вылын, сэки нин позяс сёрнитны не отвлечённӧя, а конкретнӧ.
Сэки ми вермам шуны: «Пӧжалуйста, Фёдор Лукич, видзӧдлӧй миянлысь предложениеяс да утвердитӧй».
А оз кӧ кӧсйы, шуас, мый став станицаясыс долженӧсь мунны ӧти стройын, — ми мунам райкомӧ, Кондратьев дорӧ.
И сэки кӧ нин оз сувтны миян дор, мунам крайӧ, Москваӧ, а ассьыным шедӧдам.
А тэ кыдз думайтін?
Савва лэдзис юрсӧ, зумыштчис.
— Вот мый, Савва, аски чукӧртлы исполкомлысь заседание, сэтчӧ кор колхозса председательясӧс да бригадиръясӧс.
Кутам сёрнитны станицаса вит вося план йылысь.
А то вермас лоны и сідз: пока тэ кутан мечтайтны, суседъяс ордъясны...
— Мыйла нӧ исполком чукӧртны? — шензис Савва. — Вай первой кыкӧн пуксям да гижам.
Позьӧ учительясӧс корлыны, медым ставсӧ тайӧс вӧлі грамотнӧя лӧсьӧдӧма.
— Гижнытӧ ми век вевъялам, — чеччигмоз шуис Сергей. — Первой колӧ йӧзыслысь кывзыны, мый найӧ шуасны.
Мед тэнӧ и этшаник критикуйтыштасны.
— Мыйысь?
— А сыысь, мый ӧнӧдз на эг сёрнитлӧй тайӧ вопрос кузяыс.
— Да ме эськӧ и думайтлі... — Савва эз помӧдз нуӧд. — А кытчӧ эськӧ миянлы чукӧртчынысӧ?
Став йӧзыс муяс вылынӧсь.
— Вот муяс вылас и чукӧртчылам!
Кутшӧмкӧ полеводческӧй бригадаын.
Ӧти кывйӧн кӧ, тэ думыштлы тайӧ ставтор йывсьыс.
— А коді докладсӧ вӧчас?
— Нинӧм докладсьыс.
Дженьыдика висьтыштан.
Колӧ, медым йӧзыс сёрнитісны.
Сёрниыс нюжаліс рытӧдзыс.
Ёртъяс шуисны, мый собрание лоӧ Кочубей нима колхоз станын, кодлӧн муясыс куйлӧны шӧрас, мый Савва водзвыв сёрнитчас колхоз председательяскӧд да гӧтӧвитас найӧс выступление кежлӧ и мый колӧ корны агрономъясӧс, зоотехникъясӧс, огородникъясӧс.
Пемыд уличаті восьлаліг (тӧлысьыс эз на мыччысь), Сергей думайтіс: «Мечтайтны, дерт, кокни.
Главнӧйыс — заводитны, вештыны местасьыс, а сэсся мӧдас...»
Савва йылысь Хохлаковкӧд ассьыс сёрнисӧ тӧдвылас уськӧдіг, Сергей шпыньмуніс да мӧвпыштіс: «Мечтатель...
А семейнӧй делӧясын, вӧлӧмкӧ, ыджыд практик.
Нёль пи и витӧдыс проектын — тайӧ абу шутка!
Со тэныд и Савва!»
Сергейӧс и радуйтіс и кыдзкӧ шензьӧдіс, мый другыслӧн вӧлі татшӧм ыджыд да шума семья.
«А тэ эн вежав, босьт менсьым примерсӧ», — тӧд вылӧ уськӧдіс Саввалысь кывъяс...
Сэки сы син водзӧ сувтіс Ирина, сылӧн ловъя, смел синъяс меліа видзӧдісны да корисны ас дорӧ.
«Волы, Серёжа...», уси сылы дум вылас, и сылы сэтшӧм окота лои аддзӧдлыны Иринаӧс, мый сӧмын здук кежлӧ пыраліс гортас, пасьталіс выль китель, бриджи да, висьталіс мамыслы, мый оз мӧд ужнайтны и тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис птичница ордӧ.
Ниловна шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
«Ок, пиӧй, пиӧй, — думыштіс сійӧ, — и кутшӧм тэ чужлӧмыд инад ӧшйытӧм!
Век тэныд некор...
Дас лун нин воӧмсяньыд, а ме эг на и вермы видзӧдлыны тэ вылӧ бурджыка».
Сергей воис гортас кыа петігӧн — и сэтшӧм весел, сэтшӧм рад, мый весиг сьыліс кутшӧмкӧ песня.
Гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Ниловна шызьӧмӧн думыштіс: «Ой, енмӧй, код, тыдалӧ».
Дворас Сергей пырис сьылӧмӧн, сьыліс сійӧ басӧн, ньӧжйӧник, кывъястӧг.
Матыстчис баз дорӧ, сёрнитыштіс мӧскӧд, а сэсся шумӧн восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ да садьмӧдіс керкасӧ ставнас...
Пырис первой комнатаас да немдумайттӧг окаліс нинӧм гӧгӧрвотӧм унзіля Анфисаӧс.
— Чойӧй, — синъяснас дзирдаліг шуис сійӧ, — муса чойӧй, тэ кӧ эськӧ тӧдін, мый менам сьӧлӧм вылын!
— А ме гӧгӧрвоышта неуна...
Ниловна тэрмасьӧмӧн юбкаасис да мунігмозыс сійӧс кизявліг, пырис горничаӧ.
Эз на вевъяв сійӧ нинӧм юавны, кыдзи Сергей сывйыштіс сійӧс.
— Мый тэкӧд, пиукӧй?
— Мам, радлы!
Менам эм невеста!
— Слава богу!.. — радпырысь шуис мамыс. — Код нӧ сэтшӧмыс?
Миян станицаысь?
— Ӧні мам, ог на висьтав.
Секрет!
Улыс бельё кежысь пырис Тимофей Ильич, и сы вӧсна сылӧн гырысь лыа фигураыс кажитчис ещӧ кузьджыкӧн.
— Кутшӧм нӧ тані тіян шум? — юаліс сійӧ.
— Гӧтрася, бать!
— Сэтшӧм ӧдйӧ?
— А мый нӧ нюжӧднысӧ?
— Да тэ кӧть кодсӧкӧ ӧтисӧ: либӧ пятилетка лӧсьӧд, либӧ гӧтрась...
— А ме, батьӧ, кыкнансӧ ӧтпырйӧ!
Справитча...
— Но, гашкӧ, вот сідз!
А тэнад нин синва? — Ниловна дорӧ шыасиг шуис сійӧ. — Беда бабаяскӧд!
Кӧн колӧ серавны, найӧ бӧрдӧны.
Кытчӧ нӧ корасьысьяссӧ ыстыны?
— Думайта, бать, корасьысьяс оз ковмыны!
Корасьысьяс колӧны сэтшӧм жӧникъяслы, кодъяс асьныс кыв оз вермыны шуны невестаыслы.
— Тайӧтӧ вернӧ, — неокотапырысь сӧгласитчис бать. — А всё-таки йӧзсяньыс колӧ вӧлі эськӧ...
Кыдз нӧ сійӧ сідз?
Гӧтрасьны — и корасьтӧг?
Сергей нинӧм эз шу.
Сійӧ пӧрччис кительсӧ, водіс лабичӧ да пыр жӧ унмовсис.
Тимофей Ильич, Ниловна да Анфиса ньӧжйӧник петісны комнатаысь.
Медбӧръяӧн петіс Анфиса.
Ӧдзӧссӧ пӧдлалігас сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс вокыс вылӧ: сійӧ и ун йывсьыс нюмъяліс.
Сергей узис дыр.
Сӧмын луншӧр кадын садьмӧдіс сійӧс Савва.
Сійӧ ветлӧма нин степӧ да воис сэтысь зумыш да скӧр.
Сергейӧс чуксалӧм бӧрын сійӧ шуис, мый исполкомлысь заседание ковмас вештывны лун-мӧд кежлӧ.
Степь косьмӧма и колӧ став вын шыбитны пропашнӧйяс весалӧм вылӧ.
Сэтчӧ жӧ войнас МТС-ысь воисны комбайнъяс, — аски долженӧсь заводитны ид вундыны.
— А та кежлӧ ми абу дасьӧсь, — шуис Савва. — Ни ӧти колхозлӧн на машиналы туйсӧ абу вундӧма.
Видчышті ме талун и Рагулинкӧд и Артамашовкӧд.
Да мый тӧлкыс!
Мӧдім степӧ...
Сэтшӧм жар лун.
Аски лоӧ прӧстджык...
Та бӧрын Савва пуксис тачанкаӧ да прикажитіс Дорофейлы гӧнитны Кочубей нима колхоз муяс вылӧ.
— Серёжа, тэ менӧ виччысь аски! — горӧдіс сійӧ ывласянь.
Коли лун, коли мӧд, коймӧд, а Савва век на эз во степысь.
Сӧмын витӧд луннас, рытладорыс, станицаті шурӧбтіс тачанка да сувтіс Тутариновъяс дворӧ.
— Но, тыдалӧ, ставыс ладнӧ, — шуис Сергейлы Савва. — Вундыны заводитісны!
Медводдза нянь муніс нин элеваторӧ!
— А кор исполкомлӧн заседание? — юаліс Сергей.
— Ставыс жӧ гӧтов!
Йӧзлы юӧртӧма.
Чукӧртчанін — Кочубейлӧн мӧд бригада.
Председательяс гӧтӧвитчӧмаӧсь и воасны оз ӧтнаныс, а асланыс, сідз шуны, экспертъяскӧд.
Чукӧртчас збыль ассамблея!
11 ГЛАВА
Лун помасигас, кор степь весьтын лои рӧмыд да кор весасьысьяс мӧдӧдчисны сьылігтырйи асланыс станъяслань, пельпомъяс вылас сапачкаяссӧ ружьеясӧс моз кутӧмӧн; кор эз нин сяргыны комбайнъяс, да эз дзирдавны ид шепъяс весьтын хедерлӧн бордъясыс; кор таборъясын вӧлі кыз шум — коді мыссис ва бӧчка дорын, коді тотшӧдчис мӧлӧтӧн, дасьтіс аски кежлӧ сапачкаяс, а бокынджык гулыда ломтысисны бипуръяс и пусьысьяс ветлӧдлісны пӧртъяс дорті, кӧні гӧтӧвитісны картупель ыж яйӧн, — ӧти кывйӧн кӧ, кор пуксис водз гожся рыт, Кочубей нима колхозлӧн мӧд бригадаса станӧ кутісны чукӧртчыны гӧстьяс.
Медводдзаясӧн, ещӧ югыднас на, воисны станичнӧй сӧвет исполкомса членъяс, Савва да Сергей.
Найӧс встретитіс праздничнӧй сарапана да гӧрд кӧсынкаа тётя Даша.
Сэсся ылысь кыліс баянӧн гажаа ворсӧм, и Савва шуис:
— Кывзӧй...
Тыдалӧ, ворошиловцы воӧны!
Регыд станӧ шумӧн шурӧбтісны, быттьӧ свадьба дырйи, тачанка да линейка, бур вӧвъяс доддялӧмӧн.
Тачанкаын пукалісны сьӧд кубанкаа Алексей Артамашов, выль бешмета Тимофей Ильич Тутаринов, парторг Ерёменко — латшкӧс тушаа ён мужчина — и баянист.
Линейкаас вӧлі тырыс йӧз — правлениеса членъяс, бухгалтер Никитин, правлениеса секретарь Якубовский, завхоз Нечипуренко, — мый кажитчис, и медкрепыд рессораяс лямаласны татшӧм груз улын.
— Сергей Тимофеевич! — тачанкасьыс пелька чеччыштіг горӧдіс Артамашов. — Видзӧдлы, кутшӧм делегация ме вайӧді, весиг баянӧн!
Но тайӧ сӧмын на правленечьяс, а регыд воасны и бригадиръяс да животноводъяс!
— Миян Алексей Степановичлӧн збыльысь ӧзйис сьӧлӧмыс, — Сергейкӧд киасигӧн шуис Ерёменко. — Кӧсйӧ ачыс стрӧитны электростанция!
— Иван Герасимович, тэ бара менӧ эн гӧгӧрво, — шыасис Артамашов. — Ог ачым, а Рагулинкӧд да Байковакӧд ӧтвылысь, сӧмын юкны кӧ став уджсӧ куим пельӧ, то ме добровольнӧ босьта ас вылӧ кык юкӧнсӧ, а коймӧдсӧ мед юкасны ас костаныс Кочубей да Будённый.
Мыйла?
А зэв прӧстӧ!
Ог кӧсйы надейтчыны Рагулин вылӧ.
Тан ковмасны расходъяс — и оз ичӧтӧсь, — а Стефан Петровичӧс ми бура тӧдам, сійӧ оз любит тайӧс...
Вот и кутас тормозитны.
Сы пыдди и электроэнергиятӧ ме кора кык пӧв унджык!
А кыдз жӧ?
Коді мыйта уджаліс.
— Ми ӧд ог на тӧдӧй, мый шуас Рагулин, — индіс Сергей, ачыс думыштіс: «Ок, и любитан жӧ тэ, Артамашов, баквалитны!
Он вермы сытӧг.
Видзӧдлам, кыдз кутан стрӧитны».
— Иван Герасимович, — шыасис Ерёменко дорӧ Савва, — тэ тӧрыт ветлін районӧ.
Воас оз татчӧ районысь представитель?
— Должен воны, — вочавидзис Ерёменко. — Правда, Хохлаковӧс ни, Кондратьевӧс ни ме эг су.
Фёдор Лукич мунӧма станицаясӧ, а Кондратьев вӧлі крайын.
Сёрниті ме мӧд секретарыскӧд.
А сэтчӧ воис Рубцов-Емницкий.
Кыліс, мый йылысь сёрнитам, шуӧ: «Мӧдӧдлӧй менӧ.
Всё равно, — шуӧ, — райпотребсоюз отсӧгтӧг найӧ оз вермыны кольччыны!»
Сідзи и решитісны.
Да мыйкӧ тай и сійӧ абу.
— А! менам коневод! — горӧдіс Артамашов.
Гӧрба ныра топыд вӧв вылын тӧвзьыштіс-воис Иван Атаманов, коневодческӧй фермаӧн, либӧ кыдз сійӧ векджык шулывлӧ, «конезаводӧн» заведуйтысь.
Олӧма, статя мужчина, мича да стрӧг чужӧма, веськыд кӧсичаас тӧдчӧ рана туй.
Атаманов вӧлі лӧсьыдик сапӧга, алӧй канта галифеа, югыдруд вӧсни коверкотысь вурӧм дӧрӧма и зэлыда вӧнясьӧма армейскӧй тасмаӧн.
«Кавалерист!» думыштіс Сергей.
Кор, быдӧнкӧд киасигтыр, Атаманов матыстчис пӧнар дорӧ, сы морӧсын дзирдыштісны нёль орден да зэв уна медальяс.
Сергей видзӧдліс сы морӧс вылӧ и пыр жӧ тӧдны мӧдіс, кӧні воюйтӧма да кутшӧм европейскӧй столицаясын вӧлӧма тайӧ кубанскӧй красавецыс.
Сергейлысь кисӧ топӧдліг Атаманов юаліс:
— А мый нӧ тэ колодкаяс новлан?
Ме ог радейт колодкаястӧ.
Видзӧда наградаяс вылӧ сідз: заслужитін, сідзкӧ мед и дзирдалӧны.
Казявлытӧг да некутшӧм шумтӧг стан дорӧ воис линейка, и сэтысь чеччис сӧстӧминик костюма Рагулин, мичаа бритчӧма и томмыштӧма.
Сыкӧд тшӧтш воисны правлениеса кык член да хозяйственнӧй бригадаса бригадир Прохор Афанасьевич Ненашев.
— Муяс вылысь миян йӧз эз на воны? — юаліс Рагулин, кодыр матыстчис пызан дорӧ, кӧні ӧзйисны кык пӧнар.
— Полеводъяс да животноводъяс мыйкӧ сёрмӧны, — вочавидзис Савва.
— Но, Стефан Петрович, мый думайтанныд вит вося план йылысь? — серампырысь юаліс Артамашов.
— А мый нӧ думайтнысӧ? — Рагулин читкыртіс синъяссӧ. — Думайтны дыр оз ков!
Урожай кузя Будённый таво гожӧм нин вевтыртас войнаводзвывса вотӧ.
Кӧнкӧ, аддзылін миянсьыным шобдіӧс?
— Шобдітӧ лыдӧ ог босьтӧй, — шуис Артамашов. — Электростанция кутам стрӧитны!
Шобдісьыд сійӧ бурджык.
Ковмас деньгатор.
— А кодлӧн лоӧ шобді, сылӧн аддзысяс и деньга, — вочавидзис Рагулин. — Тайӧн миянӧс он повзьӧд.
Пуксис вой.
Сап пемыдӧн вевттьысисны туйяс, шылясисны муыскӧд мылькъяс да курганъяс.
А станӧ век на воалісны совещаниевывса участникъяс: то гӧнитӧмӧн воас верзьӧма да: «Кӧн тіян тані вӧв домаланіныс?» горӧдӧм бӧрын, чеччыштас муӧ, стремяяснас зилькнитіг; то шурӧбтасны кӧлесаяс, и гӧгыльтчас шарабан, и сэні пукалӧны бригадир да агроном.
Пызан дорӧ, кӧні югыда ӧзйисны пӧнаръяс, чукӧртчисны унаӧн нин.
Коді сулалӧ, коді пуксьӧма скамья вылӧ, а коді и водӧма туруна му вылас, а бокынджык тревожнӧя прыськайтісны вӧвъяс...
Друг ставнысӧ — и стан дворсӧ, и вӧвъяссӧ, и йӧзсӧ — югдӧдісны прожекторъяс.
Найӧ ыпнитісны кысянькӧ пемыдсяньыс, би югӧрыс ёрис йӧзлысь синъяссӧ, и найӧ вешйыштісны ӧт-мӧдарӧ, — сетісны туй «газиклы».
Машина сувтіс, сэтысь петіс Рубцов-Емницкий.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, шуиг.
— Ме эг сёрмы, ясность ради?!
Рубцов-Емницкий пуксис пызан дорӧ, Сергейкӧд орччӧн.
Сэн жӧ пукалісны Савва, Артамашов, Байкова.
Пӧнар би югӧрӧ лэблісны шомгагъяс да троньмунліны стеклӧас.
Савва пӧрччис картузсӧ, ӧвтыштіс сійӧн коптитӧм стеклӧ гӧгӧр, вӧтліс шомгагъяссӧ да шуис:
— Ёртъяс, ме думысь, позьӧ заводитны.
Здук мында сійӧ чӧв олыштіс, тӧдвылас уськӧдіс Сергейлысь сӧветсӧ: «Нинӧм докладсьыс.
Дженьыдика висьтыштан...»
Делӧыс сыын, мый Савва вӧлі сиктса ораторъяс пӧвстысь ӧтиӧн, кодъяслӧн дженьыд речьяс некыдз эз артмывны.
Векджык, ассьыс выступление заводитігӧн, сійӧ радейтліс босьтны ылысянь, медым сэсся кыдз колӧ ӧддзӧм бӧрын нин, висьтавны главнӧй йывсьыс.
Сы вӧсна, вит вося план йылысь сёрнитны заводиттӧдз, Савва вель кузя висьталіс военнӧй вояс йылысь да фронтлы сійӧ отсӧг йылысь, кутшӧмӧс сетісны усть-невинскӧй колхозъяс.
Сэсся лыддьӧдліс усть-невинскӧй геройясӧс — заводитіс Андрей Панченкосянь, коді уси Сталинград дорын, казьтыліс Игнат Низовцевӧс, Пётр Ковальчукӧс, Иван Атамановӧс да помаліс Сергей Тутариновӧн.
И кӧть эськӧ Сергей Тутаринов, Иван Атаманов да Пётр Ковальчук вӧліны собрание вылас, Савва привычка сертиыс сёрнитіс на йылысь сідзи, быттьӧкӧ найӧ пыр на мунісны бойясӧн немецкӧй му кузя...
Сӧмын та бӧрын Савва вуджис вит вося план йылысь висьталӧмӧ.
— Андриан Никонович, — шыасис сійӧ исполкомса секретарь дінӧ. — Ӧні кора тіянӧс гижыштавны...
Да, кутшӧм жӧ сідзкӧ мӧвпъяс эмӧсь менам та кузя?
Медводз сувтла главнӧй вылас — кӧдза площадьяс да урожайяс йылысь.
Таво ми кӧдзим квайт тысяча кӧкъямыссё нелямын гектар — пӧшти равняйтчӧ нин войнаӧдзса площадьлы.
Вит вося план кузя миянлы колӧ содтыны кӧдза муяснымӧс примернӧ куимсё-нёльсё гектар вылӧ быд колхозлы — лэптыны эжа да кондыштны пӧскӧтина улысь, содтам зернӧвӧй культураяс кӧдзӧм да уна вося турунъяс кӧдзӧм.
Урожай колӧ кыпӧдны быд культура кузя, ме думайта, джынвыйӧ.
Колхозса председательяс, бригадиръяс, мый ті шуанныд?
— Тэнад кутшӧм даннӧйяс? — юаліс Артамашов.
— Расчёт прӧстӧй, — водзӧ висьталіс Савва: — агротехника стӧча олӧмӧ нуӧдігӧн миян му вермас сетны зернӧвӧйяс кузя дас витсянь комын вит центнерӧдз.
Ставыс лоӧ сы сайын, кыдзи ми кутам уджавны му.
Стӧчмӧдӧм могысь, шобді кузя босьтам кызь вит центнер.
Гашкӧ, кутам босьтны и комын витӧс, но ме кутчыся сэтшӧм мӧвпӧ: вайӧ гижамӧй планӧ сэтшӧм урожай, кодын ми чорыда уверенӧсь.
— И век жӧ оз позь гижны ставлы ӧткодя, — паныдаліс Рагулин. — Ми таво нин босьтам центнер комын, а Алексей Степанович, гашкӧ и вит во чӧжӧн оз воӧдчы татчӧдз.
Му вылӧ разнӧя видзӧдӧны.
— Тэ, Стефан Петрович, эн дэльӧд менӧ, — гажаа шуис Артамашов. — Ми ещӧ видзӧдлам на, коді кодӧс ордъяс.
— Мый нӧ ті вензянныд нин! — шуис Савва. — Стӧчмӧдавны мӧдам бӧрыннас, кор мӧдам составляйтны план...
Ӧні вуджам животноводствоӧ.
Та кузя быд колхозын индысьсӧ ёна водзӧ мунӧм.
Эм предложение содтыны мӧс юр лыд куимпӧв.
Мый шуасны фермаясса заведующӧйяс?
— Кымын мӧс нӧ сідзкӧ менам лоӧ? — думыштчӧмӧн юаліс Байкова.
Мыйта эм, сійӧс босьт куимысь, — шуис Артамашов. — Математикаыс прӧстӧй.
— Татшӧм математикатӧ ме тӧда...
А кытчӧ нӧ местита мӧсъяссӧ?
Став базаяссӧ да картаяссӧ немецъяс сотісны.
Тэ ӧмӧй, Савва, вунӧдін, кыдзи таво тӧвйис миян скӧтным?
Колӧ первой картаяс стрӧитны.
— Ме ставсӧ помнита, но тэ энлы тэрмась — воа и картаясӧдз, — шуис Савва. — Мунам водзӧ...
Вӧв юр лыдӧн делӧыс омӧльджык, та кузя миянлы быдмыны и быдмыны.
Атаманов, тэ вӧвъяс кузя специалист, висьтав: вермам-ӧ ми вит во чӧжӧн содтыны вӧв юр лыд куим пӧв, — ме артала и табунъясӧс и рабочӧй тягло?
— Сьӧкыдкодь, — шуис Атаманов. — Кӧбылаяс абу тырмымӧн.
— А ньӧбны кӧ?
— Военнӧй конезаводъяс ӧні оз вузавны, а быдпӧлӧс барахлоыд миянлы и весь оз ков. — Атаманов сувтіс, швичнитіс плетьнас сапӧг гӧленяс. — Водзӧ кӧ нин паськӧдны, то курс колӧ кутны породистӧй вӧвъяс вылӧ!..
Миянлы медбурӧн вермас лоны англо-кабардинскӧй вӧв.
А кысь сійӧс босьтан?
— Видлам аддзыны! — шуис Савва. — Ми жӧ тайӧ делӧ бердас ещӧ эг на кутчысьлӧй, а босьтчам кӧ, гашкӧ и сюрас.
Сэк Савва швачнитіс картузнас кутшӧмкӧ сибалӧм гагйӧс, коді вывті збоя гӧграліс пӧнар гӧгӧр, да шуис: «Эн жбыръяв, кытчӧ сюйсян?», надзӧник серӧктіс.
— Ӧні порсьяс йылысь, — водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Тані смела умножитам нёль вылӧ.
Эй, свинаркаяс, кӧнӧсь ті?
— Менам ферма таво порсьпиянӧн озыр, — шыасис Григорий Нарыжный, Будённый нима колхозса свинофермаӧн заведуйтысь. — Шоча кутшӧм порсь вайӧ дас пи, а то ставыс рекордӧ усьласьӧны...
Тадз кӧ и водзӧ мӧдас, позьӧ смела содтыны нёль пӧв, а гашкӧ, и вит пӧв.
Сӧмын бара жӧ эм помка.
Колӧны порсь видзанінъяс.
Порсь кӧть и шусьӧ порсьӧн, а сідзжӧ любитӧ бур квартирнӧй условие: медым и шоныд и абу уль руа.
А кутшӧм даннӧйяс миян эмӧсь та кузя?
Вӧр абу, а вӧртӧгыд он стрӧит.
— Даннӧйяс йылысь сёрниыс водзын на лоӧ, — шуис Савва. — Но, раз Григорий Пантелеевич шуӧ, мый позьӧ содтыны нёль пӧв, сідзи и гижам ми.
Водзӧ — ыжъяс йылысь.
Война кадӧ, торйӧн нин оккупация дырйи, ыж юр лыд ёна чиніс быд колхозын.
Медым суӧдны нелямынӧд воӧс, миянлы и сійӧ ковмас быдмыны вит пӧв не этшаджык.
Сы вӧсна вит вося план кузя ковмас содтыны ыж юр лыд квайт пӧв, а то и сизим пӧв.
Ыж видзысьяс, мый ті та вылӧ шуанныд?
Ыж видзысьяс чӧв олісны.
Шыасис Никита Яценко — Кочубей нима колхозысь старшӧй чабан:
— Первой думайтыштам...
— Но, думайтӧй, думайтӧй, а ми мӧдам водзӧ! — Савва ланьтыштліс, аслас записнӧй книжкаӧ видзӧдіг. — Транспорт...
Автомашинаяс кындзи, пятилетка помасигкежлӧ миянлы ковмас пара сё кымын ӧш быд колхозын, — тайӧ «сюра ангелъястӧг» миянлы некыдз не бергӧдчыны.
Тані ми петам положениеысь, бура кӧ мӧдам быдтыны том бычпиянӧс.
— А грузӧвӧй машинасӧ кымынӧс планируйтан? — юаліс Артамашов.
— Ставсӧ квайтӧс.
— Этша.
Менам ӧтнамлӧн вӧлі квайтыс.
— Тэ энлы, Алексей...
Водзӧ — курӧг-дзодзӧг йылысь.
Курӧгъяс эмӧсь быд колхозын, но тайӧ отрасльсӧ решительнӧ колӧ кыпӧдны вывлань.
Колӧ сідз паськӧдны фермаяс, медым пятилетка помасигкежлӧ станицаын вӧлі нелямын сюрс курӧгысь не этшаджык...
— Кодъяс эмӧсь, и найӧс ог вермӧ дзебны зэрысь! — шуис Марфа да видзӧдліс Сергей вылӧ. — Курӧгтӧ рӧдмӧдны абу сьӧкыд, инкубатор кӧ сетас курӧгпиянӧс, но и курӧгъяслы колӧ оланін.
— И мыйла ті ставныд синанныд строительство вылӧ? — горӧдіс Савва. — Кутам стрӧитны и курӧг видзанінъяс...
А вот дзодзӧгъяс миян абуӧсь, кӧть и олам ва бердын.
Колӧ лӧсьӧдны и дзодзӧгъясӧс — доходнӧй отрасль.
Станица сайын куйлӧ дзик прӧст кык ді.
Вот ми найӧс и сетам будённовцылы да кочубеевцылы.
Мед видзӧны сэні дзодзӧгъясӧс.
— А меным? — юаліс Артамашов.
— Эм ещӧ ӧти доходнӧй отрасль — чери! — шуис Савва. — Прудйыс дась.
Сідзкӧ, ворошиловцылы планируйтам зеркальнӧй карпӧс...
Но медшӧр планированиеыс должен мунны выль строительство паськӧдӧм туйвизь кузя.
Ми Сергей Тимофеевичкӧд артыштім нин: сулалӧ нуӧдны ыджыд стройка!
Медэтша вылӧ арталӧмъяс серти колӧ куим конюшня — быд колхозлы ӧтиӧн, куим карта, кошаръяс, свинарникъяс, птичникъяс да ещӧ дас кык полеводческӧй стан зернохранилищеясӧн...
А та дорӧ кӧ содтыны самӧй станицалысь нуждаяс, шуам: клуб, изба-читальня, рӧдильнӧй дом, детскӧй ясли, школа-десятилетка, агротехника да животноводство кузя керка?
Тайӧ ставсьыс медводз, планын первой местаын сулалӧ электростанция...
Вермам-ӧ ми чинтыны строительство?
Огӧ, огӧ вермӧ!
Но татшӧм стройка нуӧдны абу кокни, артыштны кӧ сійӧс, мый оз тырмы строительнӧй материал, торйӧн нин вӧр.
Шуам, ми стрӧитам асьным кирпич завод, лоас кирпич, а мыйтакӧ стрӧйба вӧчам саманысь.
Тан позьӧ петны положениеысь.
А вӧр?
Кысь босьтам сы мында вӧрсӧ?
Ми Сергей Тимофеевичкӧд артыштім: вӧрыс ковмас зэв уна...
Вот тані и колӧ аддзыны петан туй...
Кодкӧ горӧдіс:
— Кысь нӧ сійӧс босьтан?
— Вот эськӧ Невинкаӧ кӧ воис вӧр тыра эшелон, а вагонъясас гижӧма: «Усть-Невинскаяӧ».
— А гашкӧ, и воас?
— Виччысь!
— Район должен отсавны!
— Коді?
Фёдор Лукич?
— Лэдзӧй кыв шуны!
Пызан дорӧ матыстчис Прохор Ненашев.
Сергей видзӧдліс тайӧ косіник сӧнӧд мортыс вылӧ, сійӧ вӧлі пӧим рӧма руд уска да ичӧтик тэрыб синъяса.
— Кӧсъя сёрнитыштны плӧтник бригадасянь, — шуис Прохор эз собраниелы, а Саввалы, — Вӧр эм гӧраясын, Чубуксунскӧй ущельеын.
Сэн сійӧ сымда куйлӧ.
А вӧрыс кутшӧм!
Сись кодь!
Тӧвнас ме сэтчӧ ветлі да аддзылі.
Куйлӧны штабельяс война водзвывсянь на.
Сулалӧ ичӧтик будка, сэн олӧны стӧрӧжъяс...
Ме сідз чайта, тайӧ вӧрсӧ кӧ кылӧдны ю кузя, то позис эськӧ бура стрӧитчыны.
— Кыдз нӧ тэ сійӧс кылӧдан?
— Колӧ гусявны — мӧдног оз артмы!
— Мыйла гусявны? — лӧня шуис Прохор. — Колӧ бурногсӧн.
— А вӧрыс кодлӧн? — юаліс Сергей да думыштіс: «А мый?
Прохор правильнӧ висьталӧ.
Босьтны да и кылӧдны...»
— Кодлӧн вӧрыс, веськыда кӧ шуны, — ме эг тӧдмав, — вочавидзис Прохор. — Но мый вӧрыс бур — то сійӧ збыль.
И кылӧдны сійӧс - пустяки!
Кор ме уджавлі кылӧдчысьӧн, сэки не татшӧм лэдзавлім керъяс, и кыдзи ещӧ кылӧдлімсӧ!
— Кодлы мый, а Прохорлы — кылӧдчӧм!
— Колӧ командируйтлыны сійӧс гӧраясӧ.
— Нинӧм серавнысӧ? — шыасис Сергей. — Прохорлӧн предложениеыс бур, и ми видлам тӧдмавны, кодлӧн сійӧ вӧрыс и оз-ӧ позь сійӧс получитны.
— А ме думысь, — шыасис пыр на чӧв олысь Рубцов-Емницкий, — тайӧ минутаӧ оз на ков тӧждысьны вӧр йылысь.
Лӧсьӧдам, ясность ради, вит вося план, утвердитам сійӧс районын, а сэсся нин и думыштам строительнӧй материал йылысь...
Ме и ачым верма отсыштны тіянлы ӧттор-мӧдтор кузя.
— Абу сідз, Лев Ильич, именнӧ та йылысь и колӧ миянлы тӧждысьны! — шуис Савва. — Ми кӧ лӧсьӧдам вит вося план да мунам Фёдор Лукич дорӧ сійӧ планнас, кытчӧ абу индӧма, кутшӧм ногӧн лоӧ судзӧдӧма строительнӧй материал, — сідзкӧ, водзвыв шуа, миян заводитчӧмъясным провалитчасны...
Ме надейтча Сергей Тимофеевич вылӧ.
Сійӧ кӧ миянлы оз вермы отсавны, сэки ме ог тӧд, мый и вӧчны, Фёдор Лукичкӧд та мында вӧр йылысь и сёрнитнысӧ весьшӧрӧ...
— Эмӧсь и вылынджык инстанцияяс, — шуис Рубцов-Емницкий. — И Сергей Тимофеевич кӧ шыасяс на дорӧ, то ставыс вермас артмыны весиг вывті и вывті бура...
— Савва, сет йӧзыслы сёрнитнысӧ, — ньӧжйӧник шуис Сергей.
— Коді кӧсйӧ сёрнитны? — юаліс Савва. — Ог кутӧ воштыны кадсӧ.
Кыв корис Алексей Артамашов.
Кымӧс вылас кубанкасӧ лэдзыштӧм бӧрын сійӧ чеччис, мыджсис кияснас пызан дорӧ да чорыд гӧлӧсӧн мӧдіс сёрнитны сы йылысь, мый станицаса общӧй вит вося планын ворошиловскӧй колхозлы, кыдзи медся ыджыд овмӧслы, кывшутӧг должен лоны сетӧма ведущӧй места.
— Ставлы тӧдса, и тэныд, Савва Нестерович, мый абу менам привычка серти кыссьыны бӧжын! — гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Рагулин да Байкова шынитӧв видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Сергей мыйкӧ гижыштіс блокнотас.
Артамашов, ассьыс мӧвпсӧ примеръясӧн да цифраясӧн вынсьӧдӧмӧн, сёрнитіс овмӧсса ведущӧй отрасльяс быдмӧм йылысь, торйӧн нин мӧсъяс да вӧвъяс содтӧм йылысь.
— Савва Нестерович, тэнад тырмис сӧвестьыд рекомендуйтны меным зеркальнӧй карпӧс, кыдзи доходнӧй статья, медым, значит, ме чӧжи капитал...
Тэ он ӧмӧй нин тӧд менӧ?
Мед тайӧторйӧн занимайтчӧ Стефан Петрович Рагулин, — сылы тайӧ кивыв, а ме курс кутны мӧда вӧв вылӧ.
Вӧлыд коланаджык быдпӧлӧс зеркальнӧй чериысь...
Атаманов, правильнӧ ме сёрнита?
Атаманов самӧй ӧзтіс чигаркасӧ, истӧг би югӧр улын тыдовтчыліс сылӧн вурыса чужӧмыс.
Чигарка ӧзтӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ставыс правильнӧ, а вӧв йывсьыд и ме на сёрнитышта !
Артамашов ошкана довкнитіс юрнас да мӧдіс висьтавны выль строительство кузя план, лыддьӧдліс дас нёль объект, сы лыдын кык конюшня, нёль кошара, куим мӧс карта, амбар...
Рагулин вылӧ кӧсӧя видзӧдлывліг сійӧ сэтшӧм мичаа ставсӧ висьталіс да вайӧдіс сы мында убедительнӧй факт, мый совещаниевывсаяс быдӧн друг думыштісны: «Да, збыльысь, Артамашов прав!
Именнӧ ворошиловцы и долженӧсь сетны тонсӧ дзоньнас станицаса вит вося планлы, и кочубеевцылы кӧ либӧ будённовцылы ковмас стрӧитны ӧти конюшня, то ворошиловцылы ковмас стрӧитны кыкӧс».
— Вӧрыд мем сюрас!
Аслам государствоын — и мед вӧр эз сюр?
Миянлы кӧ ещӧ отсалас Сергей Тимофеевич...
Артамашов сёрнитіс сійӧ жӧ торъя ышнясьӧмӧн, склоняйтіс первой морта местоимение став падежъяс кузя, и Сергей, сюся сылысь кывзіг, думыштіс: «Ог гӧгӧрво сійӧс: либӧ баквал, либӧ пӧсь сьӧлӧма натура».
— Тэ, Стефан Петрович, и тэ, Дарья Никитишна, энӧ шензьӧмӧн кыйкъялӧй ме вылӧ, — висьталіс Артамашов. — Ме тіянӧс не татшӧма на ещӧ шензьӧда!
Станичнӧй электростанция стрӧитӧм кузя ме босьта ас вылӧ уджыслысь кык коймӧд пайсӧ.
Верманныд гижны протоколад.
А мый, чайтанныд, ог пӧрт олӧмӧ?
Ещӧ кыдзи пӧрта!
Тётя Даша сӧмын нюммуніс да нинӧм эз шу.
— Да, кыв вылын тэ мастер!.. - ёся шуис Рагулин. - Савва, вайлы жӧ меным кыв!
— Давай, давай, а ме кывзышта, — иАртамашов пуксис аслас местаӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, Рагулинысь водзджык кыв корӧма Иван Атаманов.
Сапӧг гӧленяс плетьнас швичйӧдліг Атаманов матыстчис пызан дорӧ.
Пӧрысь, опытнӧй коневод, коді став Отечественнӧй война чӧж служитіс вӧв вылын, Атаманов кужис сёрнитны вӧвъяс йылысь сэтшӧм мичаа, кӧть век кывзы, он и умлы!
Сійӧ эз висьтавлы ставлы тӧдса истинаяс, шуам: «вӧв — и бричкаӧн и плугӧн; вӧв - и сийӧсӧн и седлӧ улын; вӧв — и тылын и война вылын».
Эз!
Атаманов венліс совещаниевывсаясӧс сійӧн, мый чуксаліс усть-невинцыӧс кыпӧдны кубаньса коневодстволысь важся слава.
— И ми кыпӧдам сійӧ славасӧ! — эскӧдана висьталіс сійӧ. — Корсям породистӧй маткаясӧс да породистӧй ужъясӧс.
Сӧмын та могысь, Савва Нестерович, колӧ миянлы планируйтны не ӧти конюшня...
Тэ эн торкав, эн торкав! — горӧдіс сійӧ, кӧть Савва тайӧ кадас чӧв оліс да думайтіс сы йылысь, кыдз эськӧ збыльвылӧ кылӧдны Кубань юӧд десятка-кык кубометр вӧр. — Ме тэнсьыд кывзі и эг торкав!
Да...
Вот ме шуа — та могысь колӧ планируйтны не ӧти конюшня и не кыкӧс, кыдз шуис Алексей Степанович, а куимӧс!
Да, куимӧс!..
Сыысь кындзи чаньяслы интернат, ветлечебница...
Атаманов сёрнитіс час джынйысь не унджык, но тайӧ каднас сідзи сяммис кыскыны асладорас совещаниевывсаяслысь вниманиесӧ, мый ставныс вӧліны сӧгласенӧсь сійӧ предложениекӧд.
Весиг Сергей, коді вылӧджык пуктыліс машина, а эз вӧв, думыштіс: «А ӧд збыль, ковмас планируйтны куим конюшня.
Вӧвъястӧг оз позь».
Сы бӧрын сёрнитіс ворошиловскӧй колхозса садовод Дмитрий Иванович Грачёв заводитіс висьтавлыны грушаяс, яблокъяс да абрикосъяс йылысь.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм тӧлкӧн, мый коневодство кузя Атамановлӧн доводъясыс вочасӧн кутісны кусны да вешйыны бӧрвылӧ, а медводдза планын сувтісны садъяс став асланыс дзоридзалысь мичлуннас: крыжовник кустъясӧн, сэтӧр пу радъясӧн, озйӧн, коді сідзи и гартчӧ бурысьӧн пуяс костъясӧдыс!
Тайӧ став дорас вӧлі содтӧма вареньеяс, косьтӧмъяс, яблокъясӧн да тӧвйысь грушаясӧн базар вылын во чӧж вузасьӧм.
И мыйсӧ ещӧ эз висьтав Грачёв!
Кор жӧ сійӧ ӧддзис да висьталіс сад йывсьыс — эз ӧнъя сад йылысь, эз, а сы йылысь, коді вит во мысти пушкыра паськӧдчас гӧра бокӧ, нюжӧдчас Кубань берег пӧлӧн Тимофей Ильич градъяс вылӧ, — ставӧн сӧгласитчисны, мый садоводство должен лоны вит вося планын не медбӧръя местаын.
Весиг Савва, коді Грачёв сёрнитігӧн арталіс, уна-ӧ ковмас вӧр кылӧдӧм вылӧ йӧз, ошкӧмпырысь шыасис:
— Да тэ, Грачёв, кыв шутӧг прав!
— Тэ, Митрей, эн вывтісӧ ошйысь, — шуис Тимофей Ильич. — Гӧра бокӧ садтӧ лӧсьӧд, а менам плантацияӧ эн сюйсьы.
Всё равно керала...
Со, мый думыштӧма!
Эн ошйысь...
Да и ставныд ті тані баквалитанныд, — шуис сійӧ да видзӧдліс пиыс вылӧ да Артамашов вылӧ.
И сійӧ пӧ ми вӧчам и сійӧ пӧ стрӧитам!
Босьтчӧй дай стрӧитӧй, — а мый чӧртсӧ ызганныд?
Первой стрӧитӧй, сэки и ызгӧй!..
— Тимофей Ильич, — торкис старикӧс Артамашов, — тайӧ нӧ ті мый, артмӧ быттьӧкӧ оппозиция?
Заграницаын дак сідз: став честнӧй йӧзыс ӧтарлань, а оппозиция — мӧдарлань.
— Тэ, Алексей, заграницанад менсьым синмӧс эн бытшйӧдлы, ме сэн эг вӧвлы, — вундыштіс Тимофей Ильич. — Ог радейт, кор ызгӧны: стрӧитны!
Ӧні быдӧн кӧсйӧны стрӧитны.
А вӧрсӧ кытысь босьтны?
Водокачка кыдз колӧ пӧчинитны нинӧмӧн, а тэ, Алексей, кӧсъян ставсӧ ӧтпырйӧ стрӧитны...
Первой колӧ вӧрсӧ корсьны.
— Тіян пиныд отсалас, — шуис кодкӧ бӧръя радъяссянь.
— Отсалас?
А оз кӧ вермы?
Тайӧ жӧ абу танка вылӧ пуксьӧмыд — пуксьы да гӧнит победаӧдз...
— Тимофей Ильич, мый нӧ ті вӧзъянныд? — юаліс Савва.
— Кадысь водз оз ков ызгыны, — шуис Тимофей Ильич. — Видзӧдлам, а бӧрыннас мӧдам ошйысьны...
Аддзан, Грачёв менам градъяс вылӧ нин сюйсьӧ!
А садйыс, коді сылӧн ӧні эм, косьмӧ...
Тимофей Ильич перйис табак кӧшельсӧ да, некод вылӧ видзӧдтӧг, кутіс гартны чигарка.
Савва сетіс кыв Рагулинлы, коді сёрнитіс зэв регыд.
Вӧлі-ӧ талы помканас скӧр репликаыс, кодӧс шуис ставӧн уважайтана Тимофей Ильич да янӧдіс сійӧн вывті яр ораторъясӧс, либӧ жӧ Рагулин ньӧти эз кӧсйы лоны мукӧд кодьӧн, сӧмын сійӧ эз кут Артамашов моз недовольствуйтчыны Савва предложениеясӧн.
«Главнӧйыс миян — урожай!», — шуис сійӧ, а сэсся став сылӧн выступлениеыс дзоньнас вӧлі практическӧй сяма: кыдз бурджыка лӧсьӧдны севооборотъяс, кутшӧм удобрениеясӧн вынсьӧдны муяс.
Торйӧн сувтліс сійӧ чёрнӧй пар тӧдчанлун вылӧ, а сэсся висьталіс, кытысь да кыдз позьӧ корсьны фундамент вылӧ из и кыдзи позьӧ применитны строительствоын ньӧръясысь прӧстӧй плетеньяс.
Рагулин сувтіс гидростанция стрӧитӧм йылысь предложение дор и эз кут возражайтны Артамашовлы, а сӧмын шуис: «Коді миян пӧвстысь тайӧ пятилеткаын вӧчас унджык, кутас тыдавны...
Лыйтӧм дозмӧртӧ, Алексей Степанович, оз куштывны, сідз вот!»
Дзик мӧдногӧн выступитіс Рагулин бӧрын свинофермаын заведуйтысь Григорий Пантелеевич Нарыжный, ветымын гӧгӧр арӧса мужичӧй, гӧгрӧс чужӧма, тошка.
Григорий Пантелеевич сэтшӧм ладаа висьталіс порсьяс йылысь, сэтшӧм реалистическӧя серпасаліс, мый быдӧнлӧн син водзаныс, быттьӧ ловъяӧсь, сувтісны тыра порсьяс да порсьпиян, кодъяс, Григорий Пантелеевич эскӧдӧм серти, «дзик, быттьӧкӧ челядь, радейтӧны купайтчыны ваннаясын, а сэтшӧм приспособлениеыс миян абу, и культурнӧя порсь видзӧм вылӧ свинарникъяс оз туйны».
Григорий Пантелеевичлӧн сёрниыс эз вӧв шыльыд, грамматика быдпӧлӧс правилӧясӧн пренебрегайтӧмӧн, но ассьыс мӧвпъяссӧ висьталіс сэтшӧм убедительнӧя, мый, сылысь кывзігӧн, ставӧн решитісны кыпӧдны свиноводство.
Выступайтісны нӧшта Дарья Никитишна Байкова, парторганизацияса секретарь Ерёменко, бригадир-полеводъяс, кодъяс сьӧлӧмсяньыс сувтісны Рагулин дор, бухгалтер Никишин.
Быд оратор ставтор кузя сӧгласитчылісны Саввакӧд, но ӧпасайтчис, мый сьӧкыд лоӧ судзӧдны стрӧительство вылӧ сымда колана вӧр.
Сергей кывзіс, юрсӧ пызан весьтӧ копыртӧмӧн, да медводдзаысь чувствуйтіс тревога да кутшӧмкӧ неуверенность.
«Мый, налӧн кӧ ӧпасайтчӧмыс збыльмас? — думайтіс сійӧ. — Мый, огӧ кӧ ми вермӧй пӧртны олӧмӧ стрӧительство кузя индӧм программа?
Сэки мый вӧчны?
Отступайтны?..
Гашкӧ, бать и прав — весьшӧрӧ ызгам...
Оз, тадз оз вермы лоны!
Пӧжалуй, прав Артамашов.
Кыдзи сійӧ шуис: «Асланым государствоын — да вӧр оз сюр!»
Тайӧн ме сӧглас.
Вӧрыс лоас!
Ветла крайӧ, Москваӧ, министерствоӧ, а мый шуӧма — вӧча...»
Сійӧ сэтшӧма мӧдіс думайтны, мый эз и кывлы, мый сёрнитіс Рубцов-Емницкий, и кыліс сӧмын медбӧръя фразасӧ: «Ми кутам, ясность ради, ыджыд надея Сергей Тимофеевич вылӧ и сы отсӧгӧн венам сьӧкыдлунъяс, кодъяс сулалӧны миян туй вылын».
Лои шынитӧв, и Сергей гӧгӧрвоис, мый виччысьӧны сылысь выступайтӧм.
Савва копыртчис сы дінӧ да мыйкӧ вашнитіс пель водзас.
Сергей сувтіс да дженьыдика висьталіс: колӧ зільны, медым кӧрт, цемент да вӧр лои получитӧма государственнӧй нарядъяс кузя.
И сэк жӧ содтіс:
— А всё-таки колӧ тӧдмавны, кодлӧн вӧрыс гӧраясас, мый йылысь висьталіс Прохор...
Гашкӧ, сійӧ лоас миян.
Ме сідз чайта: вӧлі эськӧ миян стрӧитны кӧсйӧмыс, а вӧрсӧ аддзам.
Сійӧ предложение серти вӧлі бӧрйӧма комиссия, коді лӧсьӧдас станицалысь вит вося план.
Комиссияса членӧ бӧрйисны тшӧтш Сергейӧс.
Совещание помасис зэв сёрӧн войнас.
Артамашовкӧд воысь баянист первой ворсіс полька, а сэсся лезгинка, и тани жӧ, пызан дорын, артмис кытш.
Коді седлӧалісны да доддялісны вӧвъяссӧ, а коді гӧграліс кытшті да сэтшӧма сяркйисны-йӧктісны, мый юргис муыс.
Сергейлы окота лои видзӧдлыны, кыдзи кутас йӧктыны лезгинкасӧ Артамашов, но сійӧ здукас Рубцов-Емницкий кутіс сійӧс сойбордйӧдыс.
— Ме нуӧда тэнӧ станицаӧ, — шуис сійӧ да нуӧдіс Сергейӧс машина дінӧ, код кузовын узис шофёр. — Артём!
И кор тэ пӧтан узьӧмсьыд?
Заведит, мунам!
«Газик» югдӧдіг вундӧм идлысь пельӧссӧ, загонын сулалысь комбайнӧс да комбайн улын, идзас вылын, узьысь йӧзӧс, петіс туй вылӧ.
Рубцов-Емницкий шуис:
— Зэв бур!
Молодецъяс усть-невинсаяс!
Татшӧм размах сьӧлӧм вылӧ воӧ.
И ставыс тайӧ, дерт, тэ вӧсна, Сергей Тимофеевич.
- Абу, на вӧсна, коді вӧлі тайӧ собранье вылын.
Мунісны ланьтӧмӧн.
Фараяслӧн би югӧрыс югдӧдліс кукурузаӧс, — сылӧн томиник югыдвиж коръясыс вӧрисны тӧвтӧг да югъялісны.
— Бур, мый найӧ тэнӧ бӧрйисны комиссияӧ членӧн, — водзӧ висьталіс Рубцов-Емницкий. — Тэ, ясность ради, сямман нуӧдны делӧсӧ помӧдз.
Главнӧйыс, медым вӧлі размах...
План лӧсьӧдӧм кузя практическӧй уджын ме отсала тэныд — ыста специалистӧс.
Менам сэтшӧм мортыс эм...
Уна оз босьт, а уджсӧ вӧчас.
Да, вӧр кузяыд вермас лоны сьӧкыдджык.
Сы мында вӧртӧ и район оз получайт.
Фёдор Лукич кутчысяс юрас, кор тӧдмалас.
— Вӧрыд и менӧ беспокоитӧ, — веськыда висьталіс Сергей. — Лоӧ ветлыны крайӧ.
— Нинӧмла сэтчӧ ветлынысӧ, — шуис Рубцов-Емницкий. — Сэні Москватӧгыд нинӧм жӧ оз вермыны вӧчны...
Лучше тэ ветлы Пятигорскӧ.
Тайӧ карын эм вӧрӧн снабжайтӧм кузя краевӧй контора, и эм менам сэні друг, кодкӧ Ираклий Самсонович...
Вывті бур морт!
Ме сылы гижа, и сійӧ ставсӧ вӧчас, ясность ради.
Сергей вӧйтчис аслас мӧвпъясӧ да чӧв оліс.
Водзвылын тыдовтчис Верблюд-гӧра.
«Газик» прӧйдитіс гӧрасӧ лайковинті, и би югӧръясыс югдӧдісны садъяссӧ.
Сергей видзӧдліс улын узьысь станица вылӧ да думайтіс: «Ветла и Пятигорскӧ,  быдлаӧ ветла, ковмас кӧ!»
12 ГЛАВА
Олӧ кӧнкӧ Кубаньын Иван Петрович — районнӧй работниклӧн положительнӧй тип, и дзик ставыс сылӧн положительнӧй: и синъясыс — раминикӧсь, меліӧсь, и чужӧмыс — тӧлка, тӧдчана, и нырыс — збыльвылӧ шыльыд, быттьӧ тӧчитӧма, и походкаыс — кокньыдик...
Сылӧн ставыс сэтшӧма шӧрыштӧма, сэтшӧма лӧсьӧдӧма, зэлӧдӧма да йитӧма, мый медся стрӧга видзӧдігӧн крукасьны некытчӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн лӧнь, нюмыс лӧсьыдик, кывъясыс гӧгӧрвоанаӧсь, йӧзкӧд вежлив, — ӧти кывйӧн кӧ, кӧть мыйӧ эн кутчысь, ставыс висьталӧ Иван Петровичлӧн бурлун йылысь...
А сыкӧд орччӧн, быттьӧ кымӧр шондікӧд, Андриан Аверьянович — районнӧй работниклӧн отрицательнӧй тип.
И ставыс сылӧн суров да шуштӧм: синъясыс чусыдӧсь, кутшӧмкӧ кирпич рӧмаӧсь, чужӧмыс лёлльӧн ӧшйӧма, жӧлвакӧсь да скӧрысь букыштӧм синкымъясаӧсь, и костюмыс пукалӧ сы вылын  быттьӧ мешӧк, и сёрнитӧ сійӧ гажтӧма, чирӧм гӧлӧсӧн да ныр пырыс.
Петкӧдлыны мӧда-мӧдсьыс дзик торъялан характеръяссӧ абу сьӧкыд.
Ёна сьӧкыдджык петкӧдлыны сэтшӧм районнӧй работникӧс, кыдзи Рубцов-Емницкийӧс.
Сійӧс оз позь индыны ни первой, ни мӧд категорияӧ: сійӧ занимайтӧ, сідз шуны, зарни шӧрсӧ и сулалӧ кӧнкӧ раминик да мелі синъяса Иван Петрович да чусыд синъяса да чирӧм гӧлӧса Андриан Аверьянович костын...
Сы вӧсна и Сергейлӧн сы йылысь тэчсис кутшӧмкӧ кык нога, неопределённӧй видзӧдлас.
Рубцов-Емницкийкӧд тӧдмасян лунӧ Сергей мӧвпыштіс сы йылысь ӧти ног, ӧні жӧ  дзик мӧдтор, а мыйтакӧ кад прӧйдитӧм бӧрын сійӧ, гашкӧ, шуас: «Бара ме ӧшибитчи!»
Сергейлы, дерт, медъёна воис сьӧлӧм вылас сійӧтор, мый Рубцов-Емницкий вӧлі  писькӧс мортӧн, и уджын радейтліс эз зарни шӧрсӧ, а ӧта-мӧдлы паныда помъяссӧ, и босьтчыліс кӧ нин делӧ бердӧ, то босьтчыліс став сьӧлӧмсяньыс, энергичнӧя...
Сідз, полевӧй станын совещание нуӧдӧм бӧрын, кольӧдіг Сергейӧс гортас, Рубцов-Емницкий ветліс районӧ и шонді петігӧн вайӧдіс нин Усть-Невинскаяӧ специалист-плановикӧс.
Став сертиыс тыдаліс, мый тайӧ плановикыс вӧлі опытнӧй мортӧн.
Сійӧ воис станицаӧ гӧтырыскӧд да кык челядькӧд, аслас папкаясӧн, щӧтіӧн, бумагаӧн, чернилаӧн да карандашъясӧн, да вит вося план лӧсьӧдӧм кузя удж заводитчис...
Мунісны лунъяс, и став тайӧ кад чӧжыс сійӧ керка дорын, кытчӧ овмӧдчис плановик да кытчӧ чукӧртчывліс станичнӧй комиссия Сергей Тутаринов председательство улын, лун и вой век сулалісны то телегаяс да тачанкаяс, то седлӧа вӧвъяс: волывлісны да бӧр мунлісны бригадиръяс, животноводъяс, огородникъяс, садоводъяс - плановиклӧн консультантъяс.
Недельӧн плановик ӧтлаын комиссияса членъяскӧд арталіс, изложитіс да гижис ставсӧ, мый сӧмын позьӧ да колӧ вӧлі артавны, итожитны да гижны.
Уна листъяс вылӧ вӧлі гижӧма торйӧн быд колхоз кузя, дзоньнас станица кузя да торъя отрасльяс кузя цифраяс, да куим колхоз кузя цифраяс.
Иван Атаманов корӧм серти весиг быд животноводческӧй фермалы планын вӧлі сетӧма торъя места — графаяса торъя листъяс, кытчӧ гижӧма: и быд воӧн скӧт юр лыд содӧм, и стрӧительство, и колана уджалан вын, стрӧитчан материал...
Строительстволысь жӧ главнӧй объектъяссӧ — электростанция, чужтан керка, кинотеатр, изба-читальня, агрозоотехническӧй лаборатория — вӧлі гижӧма торъя списокӧ.
Кодыр Усть-Невинскаяын лӧсьӧдісны вит вося план, Рубцов-Емницкий занимайтчис аслас делӧясӧн, пыр думайтіс сы йылысь, кыдз эськӧ судзӧдны стрӧительнӧй материал.
Кутшӧм сӧмын комбинация сійӧ эз лӧсьӧдлы, став мӧвпыс век веськӧдчылісны пятигорскса друг дорас: именнӧ Ираклий Самсонович должен воны отсӧг вылӧ...
Тайӧ лунъясас Рубцов-Емницкий некымынысь воліс аслас контораӧ, медым тӧдмавны, кыдзи вӧчӧны кабинетсӧ будущӧй заместительлы, горӧдлывліс завхоз вылӧ, мед сійӧ тэрыбджыка вӧрис, и ковман случай кежлӧ звӧнитліс Пятигорскӧ Ираклий Самсоновичлы.
Первой сійӧ корис другыслысь мягкӧй мебель да некымын ковёр, а сэсся нин мӧдіс сёрнитны вӧр йылысь...
Рубцов-Емницкий убедитчис, мый Ираклий Самсонович вылӧ тайӧ делӧ кузя позьӧ надейтчыны, и муніс лӧньӧм сьӧлӧмӧн гортас да рытӧдзыс шойччис кушетка вылӧ нюжӧдчӧмӧн.
Сылӧн гӧтырыс, Олимпиада Фирсовна, скӧрмӧм сюзь кодь, тыр виръяя нывбаба, гортас пырджык новліс паськыд капот, бордъяс кодь паськыд сосъяса, да сэтшӧм сера да дзоридзьяса, быттьӧ сы вылын эз капот вӧв, а сӧмын букетъяс....
Олимпиада Фирсовна вайис мужикыслы вазаын оз да шуис:
— Лёва, виччысьны ог вермы!
Но кӧн нӧ тэнад Тутариновыд?
Кӧть эськӧ син пӧлӧн видзӧдлыны сы вылӧ...
— Мыйла нӧ, ясность ради, син пӧлӧн? — вежлива паныдаліс Рубцов-Емницкий. — Регыд тэ аддзан сійӧс кыкнан синнад!
Дас лун мысти Рубцов-Емницкий бара воис Усть-Невинскаяӧ зэв гажа настроениеын.
— Но кыдзи, ёртъяс, тіян ставыс дась? — Сергейкӧд да комиссияса членъяскӧд здоровайтчигмоз юаліс сійӧ. — Весиг видлалінныд нин колхознӧй собрание вылын?
Но, тайӧ дзик нин бур!
Ӧні позьӧ смела мунны районӧ...
А вӧр кузяыд ме ӧттор-мӧдтор думайті нин...
Став тайӧ кад чӧжыс Сергей уджаліс комиссияын сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый волывліс гортас сӧмын войнас, гежӧда аддзысьліс иринакӧд, вунӧдліс аслас фронтӧвӧй друг йывсьыс, эз казявлы ни лун, ни вой, эз казявлы мудзӧм.
Ветліс Саввакӧд Чубуксунскӧй ущельеӧ, медым тӧдмавны, кодлӧн сійӧ вӧрыс, мый йылысь висьталіс Прохор.
Сёрнитісны стӧрӧжъясыскӧд и на пыр тӧдмалісны, мый тайӧ вӧрыс кутшӧмкӧ трестлӧн, а кутшӧм трестлӧн — стӧрӧжъяс эз вермыны стӧча шуны...
Кор Сергей Саввакӧд ӧтлаын мӧдӧдчис районӧ, медым петкӧдлыны плансӧ Хохлаковлы да Кондратьевлы, сӧмын тані сійӧ кутіс кывны мудзӧм.
Тачанкаӧ лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын сійӧ ышловзис да шуис:
— Но, Савва, медглавнӧйсӧ, тыдалӧ, лои вӧчӧма.
— А ме чайта, медшӧрыс водзын на, — шуис Савва. — Вӧрыс оз пет менам юрысь.
— Но ӧд сідз нин кӧ, Лев Ильич отсалас, — шыасис Сергей. — Да, а тэ, буракӧ, он тӧд, кыдзи ме сыын ӧшибитчи!
Весиг хатаысь сійӧс вӧтлылі...
А сійӧ, вӧлӧмкӧ, зэв отзывчивӧй...
— Отзывчивӧй — сійӧтӧ збыль, — думайтчӧмӧн шуис Савва. — Пола, кутас блатасьны, а меным тайӧ оз кажитчы...
Судзӧдны кӧ вӧр, сӧмын честнӧй ногӧн!
— Кыв шутӧг!
А кыдз нӧ мӧд ногыс? — вочавидзис Сергей.
Сэк кості туйыс мӧдӧдчис чойгорув.
Ылын, джуджыд берег йылын, быттьӧ карниз пӧлӧн, нюжӧдчӧма Рощинскӧй - квадратнӧй площадя ыджыд районнӧй станица, садъяса да кык рада кирпич керкаяса.
Пос дорланяс, Кубань да Большой Зеленчук ӧтлаасянінын, тшӧкыд бурысьӧн сулаліс вӧр, ӧткымынлатіыс сійӧ вижӧдыштӧма нин.
Сы дорті визувтісны кык ю: ӧтар боктіыс — пемыдгӧрд, мӧдартіыс — пемыдруд: сэсся найӧ ӧтлаасьлісны ӧтиӧ, и вӧрыс быдмис кык ю костас, быттьӧкӧ турунвиж копье, коді ёсь помнас видзӧдӧ послань.
— Видзӧдтӧ, кутшӧма юясыс туӧмаӧсь, — ачыс аслыс шуис Дорофей да, ӧти вӧвсӧ вӧжжинас тракнитӧм бӧрын, содтіс: — Да, зэв ёна туӧмаӧсь.
Та бӧрын Дорофей тяпнитіс вомдоръяснас, шутьлялыштіс оръясьӧмӧн, быттьӧкӧ перепел, и вӧвъясыс, кывъястӧг кӧзяиныслысь гӧгӧрвоӧмӧн, мӧдісны тӧвзьыны-рӧдтыны бурысьяснас пыркӧдігтыр...
Да, прамӧй зон, тайӧ Дорофей!
Ӧд сійӧ том на.
Кысь да кӧн позьӧ вӧлі эштыны тадзсӧ велавны веськӧдлыны вӧвъясӧн да сэтшӧм тшапа пукавны кӧзла вылын; сэтшӧмъяс, видлӧг вылӧ, привычкаяс, кыдз плетьӧн кокньыдика ӧвтышталӧм, медым вӧвъяс дугдывтӧг тайӧс аддзисны да эз вунӧдны сы йылысь, либӧ вӧвъяс рӧдтӧм серти вӧжжисӧ пелька тракнитлӧм, либӧ перепел моз шутьлялӧм, вомӧн тяпкӧдчӧм?..
Ӧнія сиктса том йӧз пӧвстысь татшӧм опытнӧй ямщикъяс сюрлывлӧны ёна шоча!
Удайтчас кӧ тіянлы кӧть ӧтчыд ветлыны сыкӧд, сэк ті пыр жӧ донъяланныд сылысь бурторъяссӧ да шуанныд: «Талант!
Шоча паныдасьлысь мастер!»
Вӧвъяс сылӧн рӧдтӧны ӧтмоза да кокньыда, а тачанка лайкъясьыштӧ лайкыда.
Весиг тёпканъяса туйӧд Дорофей сяммӧ мунны сідз, мый тіянлы кутас кажитчыны, быттьӧ ті мунанныд асфальт вывті...
Чайтсьӧ, чужис кӧ сійӧ неуна сёрджык, кор вӧв транспортӧс тӧдӧмысь нин быдлаын вежасны машинаяс, Дорофейлӧн талантыс эськӧ сідзи и косьмис, некодӧн казявтӧг.
Но Дорофей чужӧма, кыдз шусьӧ, кад кежлӧ: бур вӧвъяс да тачанкаяс эз на петны модаысь, торйӧн нин Кубаньын, и татшӧм молодец кодь ямщик вылӧ вежавлісны уна станичнӧй сӧветса председатель.
Ӧд тайӧ эз вӧв прӧстӧй ямщик, коді кужӧ доддявны да лэдзавны вӧвъяс!
Эз, тайӧ вӧлі настоящӧй ямщик, кодлӧн вӧвъясыс век долыдӧсь и тачанка шургӧ-мунӧ кыдзкӧ аслыспӧлӧса.
Весиг шыльыд туй вывті сійӧ шургис сэтшӧм лӧсьыд звӧнӧн, мый кывзыныс сійӧс вӧлі долыд, — торйӧн нин рытын, кор ті му вылын ас кежаныд, а тіян гӧгӧр шыльквидзӧ равнина, — ті кывзанныд, синъясыд тупкыссьӧны юмов вугралӧмын, и ті унмовсянныд кӧлесаяс варовитӧм шы улын...
Сергей топӧдчис юрнас Савва пельпом бердӧ да унмовсис.
Кор сійӧ восьтіс синъяссӧ, тачанка гӧгыльтчис нин векньыдик уличаті, коді вӧлі петӧ площадь вылӧ, кӧні, кӧрт решётка сайын, вӧлі томиник парк.
Дорофей швичнитіс вӧвъяссӧ да ӧдйӧ рӧдтӧмӧн матыстчис кык судтаа керка дорӧ, кӧні вӧлі партия райком да райисполком.
Ыджыд дворӧ чукӧрмӧмаӧсь вель уна вӧлаяс: тачанкаяс да линейкаяс дінын сулалісны сийӧса вӧвъяс, а гож сайын, телегаяс улын вольсалӧм буркаяс вылын, шойччисны ямщикъяс.
Дорофей видзӧдіс на вылӧ гӧгӧрбок да нюммуніс, быттьӧкӧ шуаліг: «Энлӧ, ме вот тіян лагерӧ жӧ сувта!»
И, мыйӧн сӧмын Савва да Сергей чеччисны тачанкаысь да мӧдӧдчисны кык судтаа керкалань, Дорофей кыпӧдчыштліс, петкӧдліс вӧвъясыслы плетьсӧ, вӧчис кытш да грыма-грамакыліг тӧвзьыштіс-пырис дворӧ...
— Тпру! — горӧдіс сійӧ. — Оланныд-выланныд, кучеръяс!
Вӧвъяссӧ вӧлі лэдзалӧма нин да домалӧма тачанка водзладорӧ, кытчӧ вӧлі шыбитӧма турун.
Вӧвъяскод эштӧдӧм бӧрын Дорофей воис аслас коллегаяс дінӧ да мӧдіс гартны чигарка, лайкйӧдліс чаль чунь йылас ӧшӧдӧм монистоа табак кӧшельӧн...
Ай, Дорофей!
Кутшӧм зон!
Хохлаков приёмнӧйӧ чукӧрмисны станичнӧй сӧветъясса да колхозъясса руководительяс морт дас.
Тайӧ вӧліны арлыда, здоров йӧз, кодъяс бура тӧдісны, мый сэтшӧм степса кос тӧв да луншӧр кадся сотан жар, — чужӧмъясныс налӧн эз вӧвны весиг бронзӧвӧйӧсь, а сьӧд пемыдгӧрдӧсь, усъясныс чорыдӧсь, сир сьӧдӧсь.
Тан пукалісны и бритӧм юраяс и чубатӧйяс - коді новліс юрас картуз, коді гӧрд вевдора кубанка, коді гын шляпа, а код и идзас шляпа.
Паськӧмыс вӧлі сідзжӧ уна сера; ӧтилӧн — выль на военнӧй костюм, мӧдлӧн — ной галифе да бешмет, коймӧдлӧн — важ модаӧн вурӧм вӧня паськыд гач, а гач улас сюялӧма галстука дӧрӧм.
Саввакӧд найӧ здоровайтчисны приятельяс моз, киасьӧмӧн, кыдзи векджык здоровайтчӧны ёна тӧдса другъяс, кодъяс, Хохлаков кабинетӧ кортӧдз, вевъяласны сулалыштны пиво вузалан ларёк дорын...
Вӧня гача да галстука мортыс весиг кутліс Савваӧс да лэптыштліс сійӧс, быттьӧкӧ кӧсйис вермасьны.
— Усть-Невинскаяысь атаман! — горӧдіс сійӧ. — Кывлі тэнад вит вося план йылысь.
Ошка!
Сэки «атаманӧс» кытшалісны; сылысь сэтшӧма мӧдісны юасьны, мый коньӧр Савва гӧрдӧдіс, нюмъяліс и весиг эз тӧд, мый и вочавидзны.
Заводитісны гажаа ызгыны, ставӧн ӧтпырйӧ ошкисны Савваӧс да видзӧдлывлісны сьӧдӧдӧм чужӧма тӧдтӧм зон вылӧ.
Кыліс ставлы нин тӧдса сапӧг дзуртӧм шы, и приёмнӧйӧ пырис Фёдор Лукич Хохлаков.
— Кутшӧм сэтшӧм пленарнӧй заседание тіян тані? — юаліс сійӧ.
— Савва Нестеровичӧс чолӧмалам!
— Ордйӧ!
— Миянлы туй индӧ!
— Аддзӧмныд, мыйысь шумитны!
Нянь идралӧм да нянь сдайтӧм кузя графикъяс ставныд вайинныд?..
Сергей Тимофеевич! — горӧдіс Хохлаков, кор пельӧсысь казяліс сулалысь Сергейӧс. — Пырав, пырав кабинетӧ!
Сёрнитыштам...
А ме сэки волнуйтчи: тэнӧ, дерт, зэрыс суис.
Лӧсьыдиник да сӧстӧм кабинетын Фёдор Лукич пуксьӧдіс гӧстьӧс пызан дорӧ, а ачыс сьӧкыда пуксис креслӧӧ.
Кыськӧ вӧнь увдорсьыс кыскис кичышкӧд ыджда чышъян, старайтчӧмӧн чышкис  дженьыдика шырӧм дзор юрсӧ, сэсся разис гимнастёрка юрйывсӧ да норасис сьӧлӧм висьӧм вылӧ.
Нӧшта приёмнӧйын на Сергей ачыс казяліс, мый Фёдор Лукич ёна вежсьӧма чужӧм вылас: сійӧ эз вӧв блед, а кутшӧмкӧ висьлӧс кодь, воск рӧма.
Син увдоръясыс ёнджыка пыктӧмаӧсь, коль кодь нырыс гӧгрӧсмыштӧма жӧ да лоӧма пемыдджык, весиг вевдор парвывса пудпасыс и сійӧ мыйӧнкӧ вежсьыштӧма.
Да и походкаыс сылӧн лоӧма ньӧжмыдджык, быттьӧкӧ седлӧ вылӧ некор пуксьывтӧм морт друг шойччытӧг гӧнитӧма вӧв вылын километр комын.
и сапӧг дзуртӧмыс эз вӧв сэтшӧм збодер да долыд, воддза моз, а лоӧма кутшӧмкӧ норыникӧн...
— Колӧ эськӧ куйлыны, да вот ог вермы, — чышъянсӧ сюйигмоз шыасис Фёдор Лукич. — Йӧз воисны.
Кутам видлавны график, а тайӧ рытӧдз.
И тадз быд лун...
Висьны некор.
— Тіянлы пӧра нин шойччыны петны, — збыльысь шуис Сергей.
— И мый тэ думыштӧмыд, — ӧбидитчис Фёдор Лукич. — Шойччыны!
А коді вежас?..
Со ті, том казакъяс, быдманныд, а аслым вежысьясӧс ог аддзы, — вомалӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — Партия тіянӧс велӧдӧ, воспитывайтӧ, а ті нырнытӧ лэпталанныд...
Кыдзи быдмас тӧлка зон, сідзи и видзӧдӧ усйысьны кытчӧкӧ вылӧджык — крайӧ, центрӧ!
А коді районас кутас?
Коді миянӧс, старикъясӧс, вежас?
— Ті кӧть мед лечитчыштінныд...
Тіянлы эськӧ Кисловодскӧ ветлыны.
— Тӧда, мый колӧ ветлыны Кисловодскӧ, а муннысӧ ог вермы. — Фёдор Лукич весиг  вежыньтліс вомсӧ: сэтшӧм сьӧкыд сылы вӧлі сёрнитнысӧ та йылысь. — Партийнӧй сӧвестьӧй оз лэдз...
Заводитчис нянь идралӧм.
Код вылӧ коля районӧс?
Код вылӧ?
Абу сідз, Сергей Тимофеевич, меным некор лечитчыны.
Сідзи нин, тыдалӧ, и лоӧ кувны меным, сувтсӧн, кыдзи пост вылын салдат, и лоа рад, мый медбӧръя минутаӧдз эг мун бой поле вылысь...
Чӧв олыштісны.
Сергейлы окота лои сёрнитыштны станицаса вит вося план кузя, но сійӧ эз тӧд, кыдзи заводитны.
Фёдор Лукич пыдісянь ышловзис да ещӧ ӧтчыд чышкаліс чышъяннас юрсӧ, чужӧмсӧ, сьылісӧ.
Сергей вешйыштіс сылань матӧджык да шуис:
— Фёдор Лукич, ми Усть-Невинскаялы лӧсьӧдім вит вося план...
Колхозъясын нуӧдӧма собраниеяс...
Йӧзыс ёна ошкӧны...
И вот ми воим тіян дорӧ.
— Кывлі, кывлі, — коса шыасис Фёдор Лукич. — Шензя...
Мыйла тэ тайӧ делӧас сюйсин?
Саввалӧн затеяыс абу реальнӧй дзоньнас.
Та кузя ме сылы важӧн нин висьтавлі, да сійӧ...
— Тайӧ затеяыс абу Саввалӧн, — торкис Сергей. — Абу затея, а став станицалӧн кӧсйӧм.
Нинӧмла ставсӧ кӧвъявны Савва вылӧ...
— Но мыйысь нӧ тэ дӧзмин?
Мыйла дӧзмынысӧ?
Вай плантӧ, видзӧдлам, мый ті сэтчӧ индінныд.
— Савва!
Лок татчӧ! — ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын горӧдіс Сергей. — Вай плантӧ.
Со видзӧдлӧй.
Татчӧ ставсӧ шуӧма, — и Сергей восьтіс Фёдор Лукич водзӧ бумагаяса папка.
— Сідз, сідз, — плансӧ бура видзӧдіг мӧвпалӧмӧн шуаліс Фёдор Лукич. — Сідз, сідз...
Урожай содтӧма, скӧт юрлыд сідзжӧ, но тайӧн позьӧ сӧгласитчыны...
Сьӧкыд лоӧ, но тайӧ задачанас позьӧ справитчыны, колхозникъяс кӧ асьныс шуисны тадзи.
А вот стрӧительство кузяыд...
Да, размах, размах, сӧмын ставыс тайӧ, другъяс, ӧти фантазия!..
Дас квайт вагон вӧр?
Да ті асьныд думыштлӧй, мый тайӧ сэтшӧмыс?
Ме тӧда Савваӧс, сійӧ велалӧма лыа вылын стрӧитны замокъяс...
— А колхозникъяс шуны, мый тайӧ планыс реальнӧй, — чорыда шуис Сергей. — И ті кӧ личнӧ абу сӧгласенӧсь, вай сёрнисӧ сувтӧдам исполком заседание вылын...
— Тэкӧд, Сергей Тимофеевич, оз позь сёрнитны спокойнӧя, — висьлӧса чукыртчылӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — Вот мый, петалам лучше Кондратьев дорӧ...
Буретш, сійӧ важӧн нин кӧсйис аддзӧдчывны тэкӧд.
Фёдор Лукич сьӧкыдпырысь кыпӧдчис да нуӧдіс Сергейӧс да Савваӧс мӧд судтаӧ.
Найӧ прӧйдитісны коридорӧд да пырисны кабинетӧ, коді ортсыладорсяньыс дзик нинӧмӧн эз торъяв Кубаньын сиктса райкомъясса первой секретарьяслӧн уна кабинетысь.
«Т» буква кодь сійӧ жӧ кузь пызан вевттьӧма турунвиж нойӧн, сійӧ жӧ крепыд улӧсъяс не сӧмын пызан гӧгӧрыс, но и стенъяс пӧлӧныс; сійӧ жӧ кык диван — ӧтиыс кучик, ёнакодь нин вушйӧма, мӧдыс выль на, эжӧма кутшӧмкӧ цветнӧй материалӧн; сійӧ жӧ нёль ӧшинь видзӧдӧны площадь вылӧ, и насянь тыдалӧ кӧрт ӧградаа том сквер...
Пызан сайысь чеччис Кондратьев да мӧдӧдчис гӧстьяслы паныд.
Сы йылысь Сергей уна кывліс и мыйлакӧ думайтіс, мый Кондратьев ыджыд тушаа морт, военнӧй костюма, стройнӧй, и мый сійӧ генерал кодь — Кантемировскӧй танкӧвӧй дивизияса командир кодь, кӧні служитліс Сергей...
Сы водзын сулаліс мугов чужӧма, косіник морт, сӧстӧм, но важиник штатскӧй костюма.
Сійӧ вӧлі шӧркодь тушаа, мышкыртчыштӧма, юрыс пӧшти дзор — торйӧн нин ёна едждӧма кӧсичаяс дортіыс, а чужӧмыс стрӧг, мудзӧма да неуна гажтӧм.
Сьӧлӧм вылӧ воисны Кондратьевлӧн карӧй синъясыс: наын дзебсьӧмӧн пыр оліс нюм, и найӧ видзӧдлісны сюся да ёся, быттьӧ шуалісны: «кӧть мый тэ меным эн висьтав, а ме водзвыв тӧда тэнсьыд став мӧвпъястӧ».
Сійӧ эз радейтлы ачыс висьтавлыны, но радейтліс юасьны да кывзыны; и сэтшӧм бура сійӧ кужліс кывзыны сёрнитысьлысь, мый кажитчӧ — сійӧ здукӧ вунӧдлывліс ставтор йылысь, сылы висьталӧм кывъясысь кындзи...
Векджык сійӧ юасьліс быдтор йылысь, весиг сы йылысь, мый сійӧ ачыс тӧдіс бура.
— Но, кыдз тіян вит вося планныд? — юаліс Сергейлысь Кондратьев дженьыд сёрни бӧрын.
— Да вот ми сы кузя и воим, — Кондратьев дорӧ пуксигмоз заводитіс Фёдор Лукич. — Планыссӧ эм, но лӧсьӧдӧма сійӧс реальнӧй позянлунъяс артавтӧг...
Артышт, Николай Петрович...
— А районнӧй планнас тэ тӧдмасин? — юаліс Сергейлысь Кондратьев.
— Тӧдмаси! — Сергей сувтіс. — Но гӧгӧрвоӧй, Кондратьев ёрт, сійӧ план кузяыд усть-невинцылы и стрӧитнысӧ нинӧм.
— Кыдз сідз нинӧм? — юаліс Фёдор Лукич.
— Куим колхоз вылӧ ӧти конюшня да куим кошара! — Сергей пуктіс Кондратьев водзӧ папкасӧ. — А видзӧдлӧй тайӧ плансӧ!
Ми кӧсъям заводитны стрӧитны электрическӧй станция... да и не сӧмын станция.
Со строительство кузя став объектъяслӧн список.
Кондратьев босьтіс списоксӧ да, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, кутіс видзӧдны сійӧс.
Савва пукаліс пызан помас, чӧв оліс, эз вештыв синъяссӧ Кондратьев вылысь.
Фёдор Лукич кутіс Сергейӧс киӧдыс да нуӧдіс бокӧджык.
— Став районлы наряд кузя сетӧны кӧкъямыс вагон вӧр, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Вот и бергав, кыдз кужан...
А тэ ӧті станицалы коран дас квайтӧс!..
Сергей Тимофеевич, кӧн нӧ сэн реальностьыс?
Вӧрыд ӧд туй вылын оз туплясь и некысь сійӧс судзӧдны оз позь!
— Да ӧд ті эн заводитлӧй корсьнысӧ? — юаліс Сергей.
— Бара упрёк?
Эк, Сергей Тимофеевич, шулі ме, мый шумитӧ тэ юрын война, и вӧлі прав!..
Тэ кыдзкӧ тешкодя мӧвпалан.
Тэ мӧвпалан сідз: кӧсйин и судзӧдін.
А миян государство, лыддяс кӧ сійӧ коланаӧн, сетас тэныд и сё вагон да шуас: стрӧитӧй, а этша кӧ лоӧ, ещӧ сетам!
А аддзас кӧ коланаӧн не сетны, оз и сет, и сэки тэ кӧть ло зӧлӧтӧйӧн, а раз тэныд абу шуӧма наряд кузя, всё равно тэ нинӧм нин он вермы вӧчнытӧ...
Дивӧ босьтӧ, кыдз тэ тайӧс он гӧгӧрво?
— Ме зэв бура ставсӧ гӧгӧрвоа, — скӧрысь шуис Сергей. — А вот ӧтитор ог гӧгӧрво: кысь тайӧ ті босьтінныд татшӧм удобнӧй теориясӧ — ни шогсьӧм, ни тӧждысьӧм.
Да таысь тіянӧс быд бездельник окалас!
Мый ещӧ таысь бурджыксӧ думыштан?
Лӧнь олӧм!
Ов да нинӧм йылысь эн думайт: государство тэ йылысь тӧждысьӧ и висьталас, мый тэныд вӧчны талун, а мый аски.
Тадз-ӧ ме гӧгӧрвои тіянлысь кывъястӧ?
— Тэ бара ассьыд...
— Мый йылысь ті сэн вензянныд? — чеччигмозыс юаліс Кондратьев. — Фёдор Лукич, мый нӧ тан сёрнитнысӧ?
Колӧ видзӧдлыны исполком заседание вылын...
Меным татшӧм планыд зэв ёна кажитчӧ.
— И меным сійӧ кажитчӧ жӧ, — Кондратьевлань матыстчиг недовольнӧя шыасис Фёдор Лукич. — Сулавны кӧ бокын да нимкодясьны, зэв бур план!
А миянлы колӧ утвердитны сійӧс, босьтны ас вылӧ кывкутӧм.
Тӧдласны крайын, газетаясын ошкасны, а олӧмӧ тайӧс ставсӧ пӧртны ми огӧ вермӧй.
Сэки мый?
Кодлы лоӧ гӧрдӧдны край водзын?
Миянлы тэкӧд, Николай Петрович...
Сергей Тимофеевич вӧліс дай муніс, Савва сідзжӧ бокӧ кольӧ, а агасас йитчӧмаӧсь тэкӧд ми.
— Вот вӧлӧмкӧ мыйысь ті поланныд, — шуис Сергей. — Сідзкӧ тӧдӧй: некытчӧ ме ог мун, мед тіянӧс тайӧ оз повзьӧд.
— Тутаринов, эн горячитчы, — стрӧга шуис Кондратьев. - Вай ӧтлаын думыштам, кыдз да кысь судзӧдны вӧр.
Именнӧ та йылысь тӧждысьӧ Фёдор Лукич — и оз весьшӧрӧ.
— Чубуксунскӧй ущельеын эм вӧр.
— Тӧда.
Но сійӧн распоряжайтчӧ край.
— Ветла крайӧ...
— А крайын кӧ ӧткажитасны?
— Оз вермы лоны! — Сергей думыштчис. — Ӧткажитасны кӧ, ветла Москваӧ.
— Ладнӧ, Тутаринов, — шуис Кондратьев. — Ми командируйтлам тэнӧ крайӧ и кутам лыддьыны, мый Усть-Невинскаялысь вит вося плансӧ миянӧн ошкӧма...
Тадз, али мый, Фёдор Лукич?
Фёдор Лукич нинӧм эз шу.
Сійӧ пукаліс диван вылын морӧсас кинас кутчысьӧмӧн.
— Аскӧдыд босьт плантӧ, — шуис Сергейлы Кондратьев. — Ме тайӧ лунъясӧ муна крайкомӧ да сёрнита жӧ сэні та йылысь...
Кор бӧр воан, сэки нин примитам решение мераяс йылысь, кыдзи практически пӧртны олӧмӧ планнытӧ.
Ме думайта, тайӧ и лоӧ медправильнӧйыс..
Фёдор Лукич, морӧсас кинас кутчысьӧмӧн да пӧсялӧм чужӧмсӧ чышъяннас чышкаліг, пукаліс кыв шутӧг.
Кор Сергей да Савва прӧщайтчӧмӧн петісны, Хохлаков чеччис да матыстчис Кондратьев дінӧ.
— Николай Петрович, мый вӧчан татшӧм горяч юръясыдкӧд?
Гӧгӧр мат лоӧ...
— Фёдор Лукич, — торкис Кондратьев, — колӧ кӧ тэныд лечитчыны — босьт путевка да мун...
Меным прӧстӧ яндзим вӧлі.
Кӧть кыдз тэ эн сёрнит, а Остроухов да Тутаринов правӧсь, найӧ, вӧлӧмкӧ, миянысь ылӧджык аддзӧны.
И нинӧм абу дивӧыс, мый миян районнӧй планным налы оз кажитчы.
Вот мый, мун да лӧсьӧд Тутариновлы документъяс, медым сійӧ аски жӧ вермис мунны крайӧ...
Фёдор Лукич ӧвтыштіс кинас да кыв шутӧг петіс.
* * *
Сергей да Савва пуксисны тачанкаӧ да петісны дворысь.
Налы паныд локтіс Рубцов-Емницкий, брезент портфельнас ӧвтчиг да, кыдзи и век, вӧлі гажа да нюмъяліс.
— Ёртъяс, но, кыдз тіян успехъясныд, ясность ради? — тачанка тшупӧдӧ брезент сапӧга коксӧ пуктӧмӧн юаліс сійӧ. — Кыдзи тіянӧс примитіс Фёдор Лукич?..
Ме нин тэрмася вӧлі отсӧг вылӧ.
— Фёдор Лукич примитіс кӧдзыдакодь, — вочавидзис Сергей, — а Кондратьев бура.
Аски муна крайӧ, и сэні ставсӧ лоӧ решитӧма.
— Сьӧлӧмшӧрӧй! — шуис Рубцов-Емницкий тачанкаӧ кайӧм мысти. — Мыйла нӧ мунны краяс?
Дзик нинӧмла сэтчӧ муннысӧ, а аски жӧ мун Пятигорскӧ.
Сэні эм контора, коді занимайтчӧ вӧр сеталӧмӧн.
Сідз кӧ, тэныдвсё равно ковмас мунны Пятигорскӧ.
А мыйла воштыны кадсӧ?
Сэтчӧ жӧ, кыдз ме висьтавлі нин тэныд, сэні олӧ менам друг Ираклий Самсонович.
Ме гижышта запискатор, и сійӧ ставсӧ вӧчас.
Тэ сэн нарзан юыштан да гуляйтыштан Машук гӧра дорын, а сэккості став делӧтӧ тэнсьыд лоӧ вӧчӧма...
Пыралам ми ордӧ здук кежлӧ.
Райпотребсоюз контораысь кыліс краска дук, пожӧм стружки да олифа дук.
— Порядок лӧсьӧда, — гӧстьясӧс кабинетас пыртігӧн шуис Рубцов-Емницкий.
Кодыр Рубцов-Емницкий гижис пызан сайӧ пуксьӧмӧн, Сергей видзӧдіс ӧшиньӧд да думайтіс: «Тайӧ кӧ збыль сідз, и Пятигорскын кӧ эм контора, то збыльысь колӧ ветлыны сэтчӧ и став делӧсӧ решитны кутшӧмкӧ куим-вит лунӧн...»
Рубцов-Емницкий пуктіс запискасӧ да, Сергейлы сетігмоз, шуис:
— Ясность ради, некутшӧм секрет...
Верман лыддьыны.
Сергей эз кут лыддьыны и сюйис конвертсӧ гимнастёрка зептас, весиг эз видзӧдлы адрессӧ, кодлы сійӧс гижӧма.
— Эк, Савва! — шуис Сергей, кор тачанкаыс пос вуджӧм бӧрын мӧдіс шурӧдны степса туй кузя. — Ӧні эськӧ утвердитны крайын миянӧн индӧм объектъяс да пӧлучитны строительнӧй материал вылӧ наряд!
И тайӧс колӧ вӧчны ӧдйӧджык...
Эй, Дорофей! — шыасис сійӧ кучер дорӧ. — Аски ми тэкӧд мунам Пятигорскӧ.
Лӧсьӧдчы туйӧ?
Дорофейлы оз ков вӧлі висьтавны, кыдзи да мый лӧсьӧдны туй кежлӧ.
Войбыд сійӧ эз узь: то вердіс вӧвъяссӧ, сетліс налы лишнӧй порция зӧр, то мавтіс кӧлесаяс, то дзоньталіс сийӧс-завод, то лӧсьӧдіс вӧвъяслы зӧр да аслыс и пассажирыслы сёян-юан.
Ставыс вӧлі дась, и кыа петігӧн тачанка зильӧдіс-петіс Усть-Невинскаяысь да мӧдіс шургыны степті...
Вӧвъяс рӧдтісны бура, и луншӧр гӧгӧрын нин тыдовтчис горизонтын, быттьӧ ру пытшкын,  Пятигорьелысь очертаниеяс...
Гӧраяс лӧзалісны и лӧсьыд вӧлі видзӧдны на вылӧ.
Сергейлы уси дум вылас Рубцов-Емницкийлӧн запискаыс и сылы окота лои тӧдны, мый жӧ сэтчӧ гижӧма.
Конвертыс абу вӧлі клеитӧма.
«Ираклий Самсонович!
Ясность ради, гижышта дженьыдика, — висьтавсис запискаын. — Тайӧс сетысьыс — Сӧветскӧй Союзса Герой, менам будущӧй заместитель, сідзкӧ тэ тайӧс гӧгӧрвоан, и сідз водзӧ — сӧдз море!
Ло меліӧн, сьӧдукӧй, вӧр судзӧдны отсав, кыдз ас морт ас мортлы...
Тэнсьыд заказтӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ вит вылӧ!
А то и унджык вылӧ!
Чолӧм Илларионсянь - и мыйся каналья, — овмӧдчис Москваӧ, и ӧні сійӧ ыджыд шишка, тэ шишка жӧ, но ме тэнӧ ог эльт, и сідз водзӧ...»
Водзӧ Сергей эз вермы лыддьыны.
Сылӧн кӧсйытӧг нюммунсис и сійӧ думыштіс: «кутшӧм кыв вылын тайӧс гижӧма?.. — И ме - будущӧй заместитель?
Сідзкӧ, сійӧ абу на шыбитӧма юрсьыс тайӧ думсӧ?..»
Сергей нӧшта ӧтчыд видзӧдліс записка вылас, сэсся косявліс сійӧс посни торпыригӧдз да шыбитіс кӧлеса улас.
13 ГЛАВА
Пятигорскӧ найӧ матыстчисны Виноградные сады хуторладорсянь, и буретш тасянь, тырвыйӧ да медбура, а не мукӧд боксянь, вӧлі тыдалӧ Пятигорьеыс ставнас.
Син водзын воссис пушкыр садъяса подкумскӧй долина.
Шуйгавылынджык сулалісны гӧраяс, вевттисны горизонтсӧ, — голубӧй небеса фон вылын найӧ тӧдчисны лӧсьыдика да вӧліны вывті мичаӧсь.
Бештау петӧма медводзӧ, бура тыдалісны сылӧн вожъясыс: Бештау вӧлі дзоньнас нюдзвиж, сэні эз быдмыны кустъяс, эз вӧвны скалаяс да из тшупӧдъяс, быттьӧкӧ сійӧс тӧчитӧма ӧти гранит кусӧкысь.
Сы горулын воздухыс вераліс — кудриа посньыдик гыяс помтӧг быгыльтчисны сылы паныд; и кажитчӧ, быттьӧкӧ Бештау, муртса качайтчигтырйи, уліті-уліті кывтіс му весьтті.
А ылын кос жар тшынтор пиӧ, быттьӧкӧ газӧвӧй шарпӧ, тубыртчӧма Машук, ылысяньыс сійӧ кажитчис зэв ыджыд шатёрӧн, кодӧс зэвтӧма нюдзвиж бархатысь.
Кымын матӧджык воис Сергей тайӧ шатёрланьыс, код подулын еджыд терраса моз сулаліс карыс, сымын бурджыка кутісны тыдавны гӧраясыс, — найӧ быттьӧкӧ локтісны паныд.
Со сувтіс туй дорӧ Шелудивая аслас дикӧй паськӧмнас, кыдзсюрӧ чурвидзысь дзик куш изъяснас.
И сӧмын на Дорофей вевъяліс кыдз колӧ видзӧдны тайӧ гӧрасӧ да кулитӧмӧн шуны: «Тэ видзӧдлы сы вылӧ, — кутшӧм паршивӧй гӧраыс, абу гӧра, а прӧстӧй срам!» — кыдзи туй шӧрӧ сувтіс нин Бештау да вевттис став небесасӧ.
Ӧні сійӧ чужӧмнас бергӧдчис лунвывлань, и сюръясыс сылӧн шевкнитчисны став пасьтанас, быттьӧкӧ лэбысь лэбачлӧн бордъясыс, — сідз Сергей дзик нинӧм нин эз аддзыв самӧй Пятигорскӧдзыс.
Бештау вылын быдмис малахит рӧма вӧр, кыссисны кудриа кустъяс, дзирдалісны шонді водзын туруна эрдторъяс, сьӧдвидзисны ущельеяс, гӧрдӧсь вӧліны кутш позъяса скалаяс...
А шоссекӧд орччӧн дзирдыштісны рельсъяс да котӧртісны сюръяяс, кытчӧ везйӧдлӧма ыргӧн сутуга, шонді водзын сійӧ быттьӧкӧ ӧзйис: шумӧн тӧвзьыштісны электропоездлӧн турунвиж вагонъяс; и Дорофей чепӧссяс, ёнджыка зэлӧдіс вӧжжисӧ, — вӧвъясыс друг сетчыштісны бокӧ.
Дзик матын кутіс тыдавны Подкумоклӧн чукыльыс; син водзӧ кыптіс зэв паськыд аэродром весьтын визьӧсь труба; туй кыкнанлабокас вӧліны садъяс, стрӧйбаяс, известьӧн мавтӧм пӧвъя заборъяс...
Дорофей муніс восьлӧн; кор кӧлесаясыс кутісны чеччавны мостӧвӧй кузя, сійӧ мӧдіс гӧнитны, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, бур-ӧ тайӧ карас мостӧвӧйыс...
Оз позь шуны, медым сійӧ вӧлі зэв бур.
Кык-ӧ-куим местаын тачанкасӧ сэтшӧма тракнитіс, мый Дорофей повзис, мед кӧть эз жугавны кӧлесаясыс, ёрччыштіс да надзмӧдіс вӧвъяссӧ.
Сергей кутчысис поручниясӧ да эз нин видзӧд туй бокъясӧ.
Кор кӧлесаясыс кутісны рӧвнӧя гӧгыльтчыны асфальт вывті, Дорофей нюмъялігтыр шуис: «Да!
Тайӧ вот, ерӧмаканьӧ, туй», — Сергей кыпӧдіс юрсӧ да дзик матысь аддзис Машук.
Гӧра джынвыйӧдзыс быдмӧны посньыдик кустъяс, ӧткымынлаті гӧраыс сувтіс дзик сы водзӧ, и карыс ставнас куйліс сы подулын: уличаяс, керкаяс, каштан аллеяяс — ставыс быттьӧ кӧсйылӧмаӧсь кыпӧдчыны гӧра йывлань, но абу тырмӧма вынныс кайны сэтшӧм вылӧ да сувтӧмаӧсь вежӧдысь пӧкатӧ.
Сэккості, кодыр Сергей любуйтчис Машук гӧраӧн, кӧні йылас гуляйтіс парочка, кодлы вӧлі дзик веськодь, коді мунӧ тачанкаас; кодыр сійӧ видзӧдіс лӧнь да этша йӧза карсӧ, кӧні ставыс кыскӧ шойччыны, и кӧні весиг милиционеръяс, быттьӧкӧ курортникъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, сулалӧны постъяс выланыс син ёрмӧн еджыд костюмаӧсь; кор тачанка шурӧдіс проспект кузя, код пӧлӧн кык радӧн быдмисны пашкыра каштанъяс, а на паськыд лапъяс увті, быттьӧ вевт увті, котралісны видзӧднысӧ чача кодь трамвай вагонъяс, — Дорофей сійӧ кадӧн вевъяліс тӧдмавны ветлысь-мунысьяссянь, кутшӧм улича вылын Дом колхозникаыс.
Асфальтируйтӧм паськыд дворӧ Дорофей шурӧбтіс кыпыда рӧдтігтыр, долыда нюммуніс, быттьӧкӧ тайӧ нюмнас юаліс: «Дедуш, аддзылін, кыдзи сяммӧны ветлыны усть-невинечьяс?»
Сійӧ кытшовтіс дворті да сэтшӧм шумӧн журӧбтіс кӧлесаяснас, мый дворӧ котӧрӧн петіс еджыд нагрудника томиник ныв.
Дорофей пыр жӧ казяліс сійӧс, нюммуніс и сылы, весиг вевъяліс мигнитны синнас.
Мыйӧн сӧмын тачанка сувтіс, Дорофей зэв пелька чеччыштіс муӧ да кутіс лэдзавны вӧвъяссӧ, а Сергей матыстчис еджыд нагруника ныв дорӧ, медым тӧдмавны сылысь, эм-ӧ татшӧм ыджыд дворын водопровод кран...
Нывкӧд сёрнитыштӧм бӧрын Сергей тӧдмаліс, мый Дом колхозникаын эм и кран, и умывальник и мый сыкӧд сёрнитысьыс не прӧстӧ еджыд нагруника ныв, а дежурнӧй, — сы вӧсна и сійӧ сулаліс порог дорас сэтшӧм тшапа, кыдз сӧмын и вермасны сулавны гӧстиницаса дежурнӧйяс, кор став номерсӧ займитӧма водзвыв во кежлӧ.
И дворӧ сійӧ петіс котӧрӧн эз любопытство ради...
Эз, еджыд нагруника, мича голубӧй синъяса ныв тэрмасьӧмӧн петіс сы вӧсна, медым висьтавны воысьяслы, мый Дом колхозникаын тайӧ кад кежлӧ займитӧма став койкасӧ да номеръяссӧ».
Сергей сідз жӧ тэрмасьӧмӧн вочавидзис нывлы, мый койкаяс да номеръяс сійӧс ньӧти оз интересуйтны: узьны тачанкаын, кор тэ увдорын небыдик да чӧскыд дука турун, ёна лӧсьыдджык жар номерын дорысь...
Сэки мича голубӧй синъясыс друг казялісны Сергей морӧсысь дзирдалысь звёздочка.
— Ті — Герой? — юаліс сійӧ.
— Гӧдитча и геройӧ!
А мый нӧ?..
Сергей сэки сэтшӧм меліа видзӧдліс дежурнӧй вылӧ да сідзи чукыртліс синкымъяссӧ, мый коньӧр нывлӧн быттьӧкӧ кутіс бергӧдчыны юрыс.
— Герой,...
А ме тіянлы сэтшӧмтор шуалі.
Но ті эн тӧждысьӧй...
Миян эм бронь...
Ме сӧмын звӧнита да сӧгласуйта...
— Кодлы ті кӧсъянныд звӧнитнысӧ?
— Маргарита Фёдоровналы.
— Код нӧ сійӧ сэтшӧм Маргарита Федоровнаыс?
— Да ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй?
Сійӧс быдӧн тӧдӧ...
Ок, кутшӧм рад сійӧ лоӧ!
— Мыйла нӧ, шуны кӧ, радуйтчынысӧ?
— Сійӧ радейтӧ...
Вот ме звӧнитла...
— Мыйла нӧ звӧнитнысӧ?
Дзик нинӧмла и звӧнитнысӧ.
— Нинӧм, нинӧм...
Ӧти здук ...
Ныв пырис коридорӧ, а Сергей корсис кран, пӧрччысис коскӧдзыс да кутіс мыссьыны.
«Колӧ мыссьыны да вежны дӧрӧмӧс, — кӧдзыд ва улӧ крепыд сьылісӧ лӧсьӧдіг, мӧвпаліс сійӧ. — А то рӧкыд вылӧ сійӧ, Маргарита Фёдоровнаыд, гашкӧ, кутшӧмкӧ ыджыд морт, а ме ставнам бусӧсь, быттьӧ сӧтана».
Коскӧдз мыссьӧм бӧрын Сергей чышкис кичышкӧдӧн кӧдзыд тушасӧ да пасьталіс сӧстӧм вылыс дӧрӧм.
Тайӧ вӧлі еджыд полотноысь сылӧн радейтана дӧрӧм, кодӧс вурлісны войнаӧдз на горскӧй бешмет модаӧн: чукыль-мукыльӧн стрӧчитӧм сувтса воротника, сос помъясас паськыд обшлагъяс, анькытш гырся гӧгрӧс кизьяса, кодъясӧс вурлӧма ӧта-мӧд бердас тшӧкасяньыс дзик коскӧдзыс, — ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ вӧлі казачӧй дӧрӧм, и армейскӧй бриджилы, кодӧс новліс Сергей, — бурджыкӧс корсьны оз и позь...
Дӧрӧмыс кӧть и вӧлі лӧсьыд, но сэні эз ӧшавны ни «Зӧлӧтӧй Звезда» медаль, ни орденскӧй ленточкаяс.
Кор сійӧ сыналіс кӧтасьӧм чубсӧ да мӧдіс гартны бусӧссьӧм важ гимнастёркасӧ, а ачыс думайтіс, кыдз эськӧ аддзыны колана конторасӧ, сэки дежурка ӧшиньӧд кыліс нывлӧн гора гӧлӧсыс: «Бронь улысь сетны витӧдӧс?!
Пуктыны цветъяс?
И цветъяс лоӧны, и занавескаяс ӧшӧдалам!
Ставыс, ставыс лоӧ!..»
Сергей нюммуніс цветъяс да занавескаяс кылӧм бӧрын.
«А тайӧ, пӧжалуй бурджык лоӧ - узьны бур номерын, да ещӧ пружиннӧй крӧвать вылын», думыштіс сійӧ.
Та бӧрти еджыд нагруника ныв, и сылы тӧдтӧм Маргарита Фёдоровна, и весиг дворникыс, коді мый йылысь кӧ юасис Дорофейлысь, кажитчисны Сергейлы вывті вежлив да бур йӧзӧн.
И Сергей вӧлі рад, кор дежурнӧй бара котӧрӧн воис сы дінӧ, шӧйӧвошӧм синмӧн югъялігтыр.
— Дона тӧварыш! — шуис сійӧ лӧсьыдик гӧлӧсӧн. — Дона тӧварыш, Маргарита Фёдоровна и ме корам тіянӧс... корам тіянӧс...
Сэки сійӧ джӧмдіс, мича голубӧй синъясыс паськалісны да зумыштчисны.
Сергей казяліс тайӧ виччысьтӧм да страннӧй вежсьӧмсӧ ныв чужӧм вылысь.
— А кӧні звездочка?
— Пӧ-пӧръясьысь... — синва пырыс сӧдзӧдіс сійӧ. — Абу миян номерыс!
И муніс.
Сергей дыр видзӧдіс сылы бӧрсяньыс.
— Интереснӧ! — шуис сійӧ.
Да, зэв интереснӧ! — нӧшта ӧтчыд шуис сійӧ да мӧдӧдчис корсьны контора...
Лыддьысьысьлы ӧні ковмас висьтавны водзвыв: сійӧ конторасӧ, кытчӧ муніс миян герой, ми огӧ кутӧ шуны тыр нимнас, а шуам сідз: Н-скӧй контора.
Тадзи лоӧ быть вӧчны кык помка вӧсна.
Первой помкаыс сыын, мый контора нимсӧ звукъяс неудачнӧя сочетайтчӧмысь вывті сьӧкыд шунысӧ.
Мӧд помкаыс общественнӧй характера.
Делӧыс сыын, мый Машук гӧра пӧкатын сулалысь ичӧтик карын, сідз шуны, лермонтовскӧй местаясын, удобнӧя тӧрӧдчӧмаӧсь уна контора: тагйӧн гартчӧм беседкаа да садъя быд особнякын — быдлаын контора, найӧ заготовляйтӧны да сбывайтӧны быдпӧлӧс сырьё, стрӧительнӧй материал, йӧв, вурун, кольк, вый, кучик — ӧти кывйӧн кӧ, ставсӧ, мый позьӧ заготовитны да сбывайтны.
Сьӧкыд шуны, вӧліны-ӧ талы помканас сернӧй источникъяс, либӧ горнӧй климат, либӧ ещӧ кутшӧмкӧ природнӧй фактор, сӧмын Машук гӧра горулын вӧлі уна краевӧй да межкраевӧй, союзнӧй да межсоюзнӧй контора: и ми кӧ индім на пӧвстысь ӧти вылӧ да шуим, мый миян герой пырис именнӧ сійӧ контораӧ, став мукӧдсӧ ордйӧмӧн, миянӧс мыжалісны эськӧ нечестностьын.
Кутшӧмкӧ почтеннӧй управляющӧй, коді олӧ тайӧ карас во кызь да кодтӧг оз прӧйдит ни ӧти важнӧй совещание горисполком председатель ордын, законнӧ вермис шуны: «А мыйла Сӧветскӧй Союзса Герой муніс Терентий Игнатьевич контораӧ?
А мыйла эз ме ордӧ?
Менам учреждение йылысь ӧмӧй оз туй гижны повестьын?
Менам эм, мый йылысь гижны да мый петкӧдлыны, а Терентий Игнатьевичлӧн, веськыда кӧ шуны, квартальнӧй планыс некор оз выполняйтчыв, да и самӧй контораас абу некутшӧм порядок.
Терентий Игнатьевич дорын — та йылысь ставӧн тӧдӧны - оз колананог уважайтны сы дорӧ волысьясӧс, жалобаяс маринуйтчӧны, да и кабинетас абу ни ӧти прамӧйджык диван ни ковёр.
А менам контораӧй часӧвӧй механизм моз уджалӧ!..»
И мӧдӧдчасны управляющӧйяс да директоръяс ошкыны асьнысӧ да ассьыныс учреждениеяссӧ...
А кодлы тайӧ интереснӧ кывзыны?..
Сы вӧсна ми лучше ог нин мӧдӧ шуны конторасӧ стӧч нимнас, а шуам: Сергей муніс корсьны Н-скӧй контора.
Сергейлы эз дыр ковмы корсьны Н-скӧй конторатӧ.
Улича вылӧ петӧм бӧрын сійӧ юаліс мороженӧй вузалысьлысь, кӧні сэтшӧмтӧ контора; и сійӧ индіс кинас вель лӧсьыд кык судтаа керка вылӧ, кодӧс быд боксянь сайӧдӧ вӧлі пашкыра сад.
Улі судтаса восьтӧм ӧшиньясӧд пырисны уввожъясыс, и комнатаясын асывсянь да рытӧдз вӧлі ыркыд.
Приёмнӧяс, кытчӧ пырис Сергей, вӧлі ыркыд жӧ, ӧшиньясӧ видзӧдіс нюдзвиж сад, коді сайӧдіс сэтшӧм надежнӧя, мый ни ӧти югӧр эз вермы пырны тайӧ быд боксянь бур комнатаӧ.
Пызан сайын пукаліс нежнӧй сиреневӧй рӧма платьеа представительнӧй нывбаба, том на и, кыдз удитіс казявны Сергей, лӧсьыдиник.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі думыштчӧма, синъясыс и стрӧгӧсь да весиг неуна гажтӧминикӧсь.
Пырӧм морт вылӧ сійӧ видзӧдліс сэтшӧм кӧдзыда, веськодя, быттьӧ сы водзын сулаліс эз ловъя морт, а сӧмын ӧти вуджӧрыс...
«Кажитчӧ, меным везитіс, — мӧвпыштіс Сергей. — Вед тайӧ жӧ пукалӧ пызан саяс оз кодкӧ, кыдз ачыса управляющӧй...»
— Тӧвариш, — полігтырйи заводитіс Сергей, — позьӧ шыасьлыны тіян дорӧ?
Тӧданныд-ӧ, ме вои...
— Демобилизуйтӧм? — торкис суров нывбаба аслас юалӧмнас.
— Да...
Сӧмын менам...
— Нинӧм ог вермӧ, — решительнӧя шуис сійӧ. — Мебель вӧчӧны сӧмын Нальчикын.
Тіянӧс кӧ интересуйтӧ шифоньер либӧ диван, то верманныд мунны Нальчикӧ.
Тані складын эмӧсь сӧмын табуреткаяс...
Первой кварталын ми ӧттор-мӧдтор получитлім Ленинградысь, но ӧні жӧ тіянлы абу первой квартал?
— Да, абу первой...
Но меным мебельыд оз ков.
Мем колӧ стрӧитчан вӧр.
Тӧданныд-ӧ, мыйын делӧыс...
Ме висьтала тіянлы...
— А! Индивидуальнӧй стрӧитчысь? — Мед эськӧ пыр и висьталінныд!
Со мый.
Ті миян абу ӧтнад.
Уна фронтовикъяс стрӧитчӧны.
Гижӧй заявление, кытчӧ кутанныд стрӧитчыны, ыджыд-ӧ лоӧ керканыд, кымын ӧшиня, уна-ӧ ставыс сувтас, мыйта ковмас вӧр да кутшӧмджык...
— Да абу сыын делӧыс...
— Кор воас ӧчередь, сэки видзӧдлам!
Сергей сьӧлӧмсяньыс кутіс доказывайтны, мый Нальчикӧ нинӧмла сылы муннысӧ, мый аслыс керка сійӧ оз кӧсйы стрӧитны, а мый сёрниыс мунӧ дас квайт вагон вӧр йылысь, медым стрӧитны электростанция, рӧдильнӧй дом, мӧс картаяс, клуб, изба-читальняяс.
Сергей лыддьӧдліс став объектъяссӧ, мый индӧма стрӧитны план кузя, и зэв бура висьталіс, кутшӧм лоӧ Усть-Невинская водзӧ вылӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс станицаса вит вося планлӧн.
Суров нывбаба неуна долыдмис, сылы, тыдалӧ, кажитчис тайӧ сьӧд синкыма том мортлӧн волнуйтчӧмыс — сэтшӧм прӧстӧйтор, кыдзи строительство, йылысь висьталігӧн волнуйтчӧмыс.
И нывбаба ас пайсьыс кутіс юасьны Сергейлысь сы йылысь, лӧсьыд-ӧ Усть-Невинскаяын, эмӧсь-ӧ тайӧ станицаын садъяс, базар, дона-ӧ сливочнӧй вый да кубаньса салӧ...
Сергей думыштіс, мый тайӧс ставсӧ нывбаба юасьӧ сӧмын делӧвӧй сёрни заводитӧм водзвылын, и сійӧ подробнӧя висьталіс садъяс йылысь, базар йылысь да базарвывса донъяс йылысь.
Суров нывбаба, кыдзи кажитчис Сергейлы, дӧвӧлен лои сы висьталӧмысь, но эз кут видлавны планъяс, а босьтіс стӧканысь роза да дукыштіс сійӧс аслас лӧсьыдиник, неуна пудритӧм нырӧн.
— Дас квайт вагон... — косіника шуис нывбаба.
— Да, да...
Эсканныд, этшаджык некыдз оз позь!
Ми та йылысь уна пӧв сёрнитлім.
Со видзӧдлӧй: и сійӧс колӧ лэптыны, и тайӧс колӧ лэптыны...
— Та йылысь ме нинӧм ог тӧд...
— А код нӧ тӧдӧ?
— Кыдз - коді?..
Некодлы ӧмӧй тӧдны?
Та вылӧ эм начальник...
Сергей чувтіс и, нывбаба вылӧ шензьӧмӧн видзӧдӧмӧн, невӧляысь паськӧдіс каяссӧ.
— Ті... ті абу начальник?
— Вот тай! — тані сійӧ кутіс серавны гора, пӧшти эзысь серамӧн. — Ме ӧмӧй похож?
Сергейлы эз вӧв серамӧдз.
— Зэв, — скӧра шуис сійӧ.
— Аттьӧ комплиментысь, — сераліс сійӧ. — Ме ӧд сӧмын секретарь-машинистка.
— Сідзкӧ, мыйла став тайӧ сёрниыс да юасьӧмъясыс?
Ӧд ті весиг интересуйтчинныд Усть-Невинскаяӧн.
— Но и мый сэтшӧмыс?
Мем быть колӧ ставсӧ тӧдны.
Мем колӧ...
Сергей эз кӧсйы кывзыны, мый именнӧ сылы колӧ, коса прӧщайтчис да петіс вилла кодь керкаысь.
Пыран ӧдзӧсӧ ӧшӧдӧм табличка вылысь сійӧ лыддис, мый начальникыс принимайтӧ чассянь кыкӧдз, а вӧлі нёль час да джын нин...
«Интереснӧ!» — шуис Сергей миянлы тӧдса нин кыв.
14 ГЛАВА
Сергей эз тӧд, кытчӧ сылы мунны да кыдзи колльӧдны рытсӧ, да пырис карса паркӧ.
Тайӧ вӧлі нинӧмӧн торъявтӧм парк гожся кинотеатра да танцевальнӧй площадкаа, кӧні пукалісны нин ыргӧн трубаясӧн боец-музыкантъяс, виччысисны ассьыныс капельмейстерсӧ, челядь городока, качайяса да гӧркияса, «воздух вылын» ресторана.
Кыдз гижӧма вывеска вылас, вӧліны ваӧн да мороженӧйӧн вузасян киоскъяс...
Шӧнді лэччис джуджыд пуяс сайӧ, кодъяс веськыд радӧн сулалісны Подкумок пӧлӧн.
Паркын вӧлі ыркыдкодь нин, кутшӧм овлӧ рытын, но сэні некод на эз вӧв, и Сергей кӧсйис нин бӧр петны, но друг аддзис пӧрысь дуб да сувтіс.
Пуас вӧлі тувъялӧма пӧвтор, кытчӧ гижӧма: «Геройяслӧн аллея».
Тайӧ интереснӧ лои Сергейлы.
Аллея бокъясын, джуджыд щитъяс вылын, вӧліны портретъяс.
«Интереснӧ, — думыштіс Сергей. — Геройяслӧн аллея!»
Сылӧн чужӧм вылас дзоридзаліс нюм, и сійӧ думыштіс: «Гашкӧ, тайӧ аллеясьыс аддзыла и ассьым портретӧс?
А мыйла эськӧ и не аддзыны?..
Сӧмын портретъяс вылын ме пета век кутшӧмкӧ зумыш, букыштчӧм синкымъясӧн, дзик быттьӧ тутъюр варыш».
Сійӧ вӧлі уверен, мый сылӧн портретыс сулалӧ оз кӧ коймӧд местаын аллея водзсяньыс, то витӧдын, а оз кӧ витӧдын, то сизимӧдын, а гашкӧ, и медводдзаын мӧдар помсяньыс, - збыльвылас, кутшӧм разница.
Тайӧ мӧвпъясӧн Сергей и матыстчис генерал-лейтенант Козлов портрет дорӧ, коді сулаліс ыджыд щит вылын аллеяӧ пыранінын.
Том, статя, параднӧй формаа да орденъяса, генерал видзӧдліс Сергей вылӧ сійӧ торъя видзӧдласӧн, кодӧн векджык видзӧдлывлӧ дивизияса командир бойын зэв сюсь офицер вылӧ.
Генераллӧн синъясыс вӧліны быттьӧ ловъяӧсь, и Сергейлы кажитчис, мый вот-вот лэччас полотно вывсьыс тайӧ паськыд пельпомъяса, вылӧ лэптӧм юра генералыс, зёлькнитас шпорыяснас да, сы дорӧ матыстчӧм бӧрын, шуас: «А!
Сергей Тутаринов!
Со ми кӧн аддзысим!
Кыдз жӧ, кыдз жӧ, помнита, зэв бура помнита — воюйтін тэ бура!
А ӧні мый вӧчлывлан?
Погонъястӧ пӧрччӧмыд нин...
Стрӧитчан?
Молодеч, Тутаринов!
Тайӧс ме ошка...
Да, шудаӧсь миян пӧвстысь найӧ, кодъяслы удайтчис не сӧмын воюйтны, но и стрӧитны война бӧрын.
Сӧмын тэ сьӧлӧмсяньыд босьтчы удж бердӧ.
Помнитан, кыдзи ми мунім Берлин вылӧ?
Шойччывтӧг!..»
Сергей нӧшта ӧтчыд видзӧдліс генерал вылӧ да матыстчис мӧд щит дорӧ.
Тані вӧліны портретъяс подполковник Акопьянцлӧн да гвардии майор Потапенколӧн.
Кыкнан офицерыс стрӧга видзӧдісны Сергей вылӧ да нинӧм эз шуны.
«Звание ыдждалун серти сулалӧны, — думыштіс Сергей. — Сідзкӧ, ме ачымӧс аддза не матысьджык витӧд щит дорсьыс».
Старшӧй офицеръяс бӧрын сулалісны: гвардии капитан Грабчук да гвардии капитан морскӧй лётчик Бунимович.
Сэсся вӧліны старшӧй лейтенантъяс Карпов, Терновой, Люткевич, Нежнов.
Сергей быдӧн дорӧ сувтыштавліс, видзӧдаліс тӧдтӧм чужӧмъяссӧ.
Ӧтилысь думсьыс юаліс: «Но кыдзи, другӧ, воюйтін?», мӧдлы шуліс: «А ме, аддзан, пӧрччи нин погонъясӧс», коймӧдлы сӧмын меліа нюммунліс да мунліс водзӧ.
Регыд сійӧ воис младшӧй лейтенантъяс дорӧ.
Квайтӧд щит вылысь аддзис тӧдса гӧгрӧс чужӧм, польдчӧм банбокаӧс, сералысь синъясӧс.
Кор жӧ лыддис «Гвардии младшӧй лейтенант Шатило К. Д.» да погонъяс вывсьыс аддзис танкӧвӧй войскаяслысь эмблема, сійӧ муртса эз заводит йӧктыны радысла.
— Кодӧс ме аддза! — горӧдіс сійӧ сэтшӧм гораа, мый сы вылӧ кутіс видзӧдны старик-садовник, коді киськалӧ вӧлі клумбаясысь цветъяс.- Ким!
Тэ-ӧ тайӧ?
Со тэнӧ кыдзи рисуйтӧма художник!
Али тэ збыльысь лоин татшӧм гӧгрӧсіник ӧгурчикӧн?
Другӧ, кӧні тэ ӧні?
Германияын?
Век на гусеницаяс вылын ветлӧдлан?
А гашкӧ, академияӧ нин пырин?
А? Тэ сэтшӧм — тэ быдтор верман...
А менӧ гортӧ кыскис, станицаӧ.
А тані, тэ кӧ эськӧн тӧдін, сы мында удж!...
Тадз, аслас друг портрет водзын сулалігӧн, кодкӧд служитліс ӧти танкӧвӧй ротаын, Сергей сёрнитіс сыкӧд, быттьӧ ловъякӧд, юасис, висьтавліс ас йывсьыс, и кажитчӧ, другъяс пыр жӧ кутчысясны, мӧдасны помтӧг сёрнитны, асылӧдзыс...
Но Шатило кывзіс другыслысь да чӧв оліс, и сӧмын гырысь синъясыс сералісны: «А мый нӧ, пыра и академияӧ».
Сергей, дерт, эз и сомневайтчы та кузя, — сійӧ бура тӧдіс ассьыс фронтӧвӧй другсӧ...
Ӧні жӧ Сергейӧс интересуйтіс мӧд вопрос: коді жӧ Геройяс пӧвстысь сулалӧ Шатилокӧд параын?
Щитсӧ вӧлі вӧчӧма сідз, мый портретыс вӧлі мӧдар бокас, и Сергей мыйлакӧ эскис, мый щитлысь мӧд джынсӧ мичмӧдӧ портретыс оз кодкӧ мӧдлӧн, а Сергей Тутариновлӧн.
«Вот тайӧ бур! — думыштіс сійӧ. — Кык фронтӧвӧй друг сулалӧны аллеяын орччӧн...
Сережка Тутаринов и Ким Шатило — кык танкист!
Да, бур!»
Сергей видзӧдліс щит мӧдар бокас и шӧйӧвошӧмӧн сувтіс.
Сы вылӧ видзӧдіс нывлӧн кодь чужӧма косіник зон...
— Со кыдз! — шуис Сергей. — Тайӧ, дерт, абу ме...
Сылы лои неуна гажтӧм, а мый вӧсна, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Абу, сійӧтӧ, дерт, тӧдіс, да сӧвестнӧ вӧлі аслыс сознайтчыны таын.
Сергей лыддис щит вылысь: «Гвардиялӧн младший лейтенант Величко».
Неуна сулалыштӧм бӧрын, сійӧ шуис: «Ну, а тэ, Величко, кӧн ӧні и мый вӧчлывлан? — и мӧдӧдчис водзлань.
Медбӧръя щит вылысь сійӧ лыддис: «Гвардияса сержант Данильянц».
Гвардин сержантлы Сергей нинӧм эз шу да мӧдӧдчис петанінӧ.
Уличті восьлалігӧн, Сергей кутіс думайтны сы йылысь, мый висьталас аски управляющӧйлы, мый могӧн сійӧ воис, кутшӧм подробнӧя висьталас сылы Усть-Невинскаялысь вит вося плансӧ и медбӧрти получитас наряд стрӧительнӧй вӧр вылӧ...
Сійӧ тырвыйӧ эскис: сулалӧ сӧмын сылы подробнӧя висьтавны, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун кутӧ Усть-Невинская станицалы вит вося планыс, кыдзи медся чорыд сьӧлӧма морт, любӧй бюрократ гӧгӧрвоас сійӧс, и став сылӧн корӧмыс лоас пӧртӧма олӧмӧ кокньыда да прӧстӧя.
Тайӧ мӧвпъяссьыс Сергей гажмис да кӧсйӧ нин вӧлі мунны цветникӧ, Горячӧй Гӧраӧ, но друг кутіс чувствуйтны, мый зэв ёна сюмалӧ кынӧмыс.
Вӧлі сёр нин.
Важӧн пуксис рыт, и кар весьтын ӧзйисны бияс.
Ресторанӧ Сергейлы эз вӧв окота мунны.
Тачанкаын сылӧн куйліс туй вылӧ босьтӧм мешӧк, а сійӧ мешӧкын мыйыс сӧмын эз вӧв: и зэв ыджыд, пож пасьта, нянь тупӧсь, и килограмм куима салӧ кусӧк, и десятка мӧд кольк, и плашкаын жаритӧм петук, прамӧй дзодзӧг ыджда, и веж лук китыр, и свежӧй ӧгурцы, и ещӧ быдсяматорйыс, кодӧс Ниловна, пи вӧснаыс ёна тӧждысьӧмла, вевъялӧма сӧвтны мешӧкӧ дзик чукйӧныс...
Пуксис вой, гӧгӧр ставыс вӧйи пемыд пӧвстӧ.
Машук гӧра эз нин кажитчы шатёрӧн, а вӧлі гӧгрӧс стен кодь, и Сергейлы кажитчис, мый дзик та вӧсна небесаыс Пятигорскын вӧлі тӧдчымӧн пемыдджык и кодзулыс сэні вӧлі унджык мукӧд лунвывса каръяс весьтын дорысь...
Дом колхозника ӧградаын вӧлі югыд.
Сергей матыстчис тачанка дорас.
Вӧвъяс сулалісны сэн жӧ да дышпырысь шурскисны турун, но Дорофей на дорын эз вӧв.
Нӧшта ёнджыка мӧдіс дивуйтчыны Сергей, кодыр сійӧ эз аддзы тачанкасьыс и сёян тыра мешӧксӧ.
«Тешкодь, — думыштіс сійӧ. — Ни Дорофей, ни салӧ мешӧк...
Эновтӧма вӧвъяссӧ и сийӧс-заводсӧ.
Кытчӧ нӧ сійӧ воши?»
Сергей кӧсйӧ вӧлі мунны дежурнӧй дорӧ, медым тӧдмавны, оз-ӧ сійӧ тӧд, кытчӧ муніс Дорофей, кыдз мӧд судтаса ӧшиньсянь кыліс гӧлӧс:
— Дядя Сергей, ме тані!
— Да кыдз тэ сэтчӧ веськалін? — юаліс Сергей, кодыр аддзис югдӧдӧм ӧшинь пыр Дорофейлысь пашкыр юрсӧ.
— И сёян тыра мешӧкыд ме дорын!
Локтӧй татчӧ!
Сергей пырис электричествоӧн югдӧдӧм сӧстӧм да лӧсьыдик комнатаӧ.
Ӧшинь дорас сулаліс кык крӧвать, пызан вылас — кувшинын цветъяс.
— Кор ті мунінныд, а ме босьталі вӧвъяс вылысь сийӧсъяссӧ, — заводитіс Дорофей, — ме дорӧ пуксис эсійӧ еджыд нагруника нылыс.
«Тайӧ, — шуӧ, — кодӧс тэ вайин, збыльысь Сӧветскӧй Союзса Герой, али меным сӧмын кажитчис?» — «Кыдз жӧ, — шуа, — сэтшӧмтор тіянлы вермис кажитчыны?
Ӧд тайӧс ставыс тӧдӧны!»
И давай ме сылы тіян йылысь висьтавны...
Та бӧрын сійӧ зэв рад лои да шуӧ: «Дорофей, мунам мекӧд!»
Первойсӧ ме весиг неуна повзьышті.
«Коді сійӧс тӧдӧ — мӧвпала, — кытчӧ сійӧ менӧ корӧ...»
А сійӧ вайӧдіс менӧ тайӧ комнатаас да шуӧ: «Со тіянлы, Дорофей, комната, кык крӧвать — честь-честью, узьмӧдчӧй, кыдз гортаныд».
Узьӧмысь ме ӧткажитчи, сы вӧсна мый менам вӧвъяс, а сійӧ шуӧ: пукав тані да виччысь, кытчӧдз сійӧ оз лок...
Со ме и пукала.
А мешӧксӧ пырті татчӧ, мед эз вош, а то дворысь ме аддзылі шӧйтысь понмӧс...
— Мый нӧ, комната лӧсьыд! — пызан дорӧ пуксигӧн шуис Сергей. — Сӧмын абу бур, Дорофей, кор сідзи видзӧдӧны морт вылӧ.
Вот воин кӧ эськӧ тэ ӧтнад, метӧг, тэныд эськӧ эз и сетны тайӧ комнатасӧ.
— И правильнӧ!
Тіянлы колӧ уважение.
— Нинӧм тэ он гӧгӧрво.
Пыдди пуктӧмӧн колӧ относитчыны став дорӧ, коді сувтӧ тайӧ керкаас.
Но, разь мешӧксӧ.
Этшаник нуръясьыштам — да и бок вылӧ.
Со и тэныд крӧвать.
Узьлін коркӧ гостиницаын?
Эн?
Но, ӧні узьыштан...
— Кыв шутӧг, лӧсьыд, — сӧгласитчис Дорофей. — Но ме век жӧ пета вӧвъяс дорӧ...
А рытйысьнытӧ позяс!
Кор помасис ужин, Сергей юаліс:
— Дорофей, но, карыс кутшӧмджык?
Кажитчӧ тэныд?
Дорофей идраліс пызансӧ.
— Тайӧ ті менсьым юаланныд?
— Да.
— Сідз шуны, карыс ничево, овны позьӧ, а сӧмын меным ньӧти оз кажитчы.
— Мыйла?
— Абу бур...
Некысь турун ытшкыштны...
Гӧгӧр куш из: аски мыйӧн вӧвъясӧс кута вердны, ог тӧд.
— Да, помкаыс важнӧй, — сӧгласитчис Сергей. — А тэ ветлы Машук сайӧ.
Сэн туруныс уна.
— А позьӧ сэтчӧ ветлынысӧ?
Сергей довкнитіс юрнас.
Дорофей идраліс пызансӧ да петіс вӧвъяс дорас.
Сергей пӧрччысис да водіс вольпасьӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис мудзӧм став вир-яйын.
Вольпась вӧлі и сӧстӧм, и ыркыд.
Синсӧ кунигӧн, Сергей бара мӧвпыштіс, мый йӧзыс тайӧ колхозник Керкаас и збыль зэв бурӧсь, торйӧн тайӧ дежурнӧй, сэтшӧ бур ныв...
Час сизимын асывнас сійӧс садьмӧдіс Дорофей.
Сійӧ воис висьтавны, мый мӧдӧдчӧ Машук сайӧ турун ытшкыны, но оз тӧд туйсӧ.
Узьсис сылӧн бура, и руыс сылӧн вӧлі вывті кыпыд.
Мыссис да мӧдіс пасьтасьны.
Дорофей сулаліс сэн жӧ да сюся видзӧдіс, кыдзи Сергей сутшйӧдліс морӧсас «Зӧлӧтӧй Звезда» да орденскӧй ленточкаяс.
— Мыйла нӧ ті орденъястӧ онӧ ӧшлӧй? — юаліс сійӧ. — Тайӧ полоскаясыс абу сэтшӧм мичаӧсь...
А кор ті ӧшӧданныд орденъяс да медальяс, то и ті наӧн мичаджыкӧсь, и кыдзкӧ весиг зэв синмӧ шыбитчана.
— Шуан, мичаджык и зэв синмӧ шыбитчана? — нюммунӧмӧн юаліс Сергей. — Пӧжалуй, тэ, Дорофей, прав.
Ӧшӧда жӧ вай орденъясӧс.
А но, вайлы чемодансӧ!
Дорофей кыскис крӧвать увсьыс чемодансӧ, и ачыс дӧвӧльнӧй, мый сылӧн сӧветыс эз прӧста ло, петіс вӧв доддявны.
Сергей ӧшӧдіс веськыд и шуйга морӧсас сизим орден да ӧкмыс медаль и петіс коридорӧ.
Сэні сійӧ паныдасис еджыд нагруника нывкӧд, банйӧма, шӧйӧвошӧм.
Сергейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый петкӧдліс тайӧ здукӧ сылӧн чужӧмыс — повзьӧм, радлӧм али шензьӧм...
Сергей матыстчис сы дінӧ, сиис сылы бур асыв да аттьӧаліс номерсьыс.
Ныв дзикӧдз шӧйӧвоши да эз тӧд, мый шуны...
— Ой, кутшӧм жӧ ті обманщик! — надзӧн шуис сійӧ, Сергей вылӧ видзӧдлыны полӧмӧн.
— Шуанныд, ме обманщик? — юаліс Сергей. — А мем кажитчӧ, мый буретш ті обманщица...
Мыйся порядокъяс тіян Дом колхозникаын?
Меным тіян ставыс эм: и зэв бур номер, и сӧстӧминик вольпась, и занавескаяс, и весиг цветъяс, а мукӧдъяслы нинӧм татшӧмыс абу.
Тайӧ ӧмӧй справедливӧ?
Вот воис эськӧ тіян ордӧ колхозник, а ті эськӧ тшӧктінныд узьны сійӧс дворын, а лэдзинныд кӧ нин койка вылӧ, то не сэтшӧм вылӧ, кутшӧмын ме узи...
Эк тэ, обманщица!
Нывлӧн эз сюр вочакывйыс, да сійӧ ӧдйӧ вежис сёрнилысь темасӧ, юаліс Сергейлысь, видзӧдіс-ӧ сійӧ тӧрыт местнӧй опереттаса спектакль.
Сергей шуис, мый кӧсйӧ видзӧдны талун, но мый оз тӧд театрӧ туйсӧ и абу-ӧ прӧст дежурствоысь сылӧн выль тӧдса.
Сэки тачанкаӧн матыстчис Дорофей...
Сергей муніс сыкӧд Комсомольскӧй поляна вылӧ.
Сэні найӧ ытшкисны турун и регыд мысти воисны бӧр.
Сергей видзӧдліс часі вылӧ да котӧртіс Н-скӧй контораӧ.
Вилла модаа особняксӧ вӧлі ойдӧдӧма шонді югӧръясӧн.
Но сад пӧвстті югӧръясыс эз вермыны писькӧдчыны улі судтаса ыркыд комнатаясӧ, кӧні важӧн нин занимайтчисны, кыдзи и быд лун.
Сергей пырис приёмнӧяс.
Сылы тӧдса секретарь-машинистка та пӧрйӧ эз нин вӧв нежнӧй сиреневӧй платьеа, а вӧлі не то кофе рӧма, не то пемыд крем рӧма пелькиник костюма.
Сійӧ копыртчӧма книга весьтӧ, кытчӧ гижавсьылісны волысь йӧзыс, да видзӧдіс сы вылӧ сэтшӧм внимательнӧя, быттьӧ сы водзын куйліс зэв интереснӧй приключенческӧй жанра роман.
Лӧсьыдика сыналӧм юрсӧ сійӧ эз кыпӧдлы книга бердсьыс и эз аддзыв, коді сы водзын сулаліс и, кор пырліс выль морт, сійӧ тӧдмавліс сылысь матыстчӧмсӧ кок шы сертиыс да дженьыдика шулывліс:
— Ті дас ӧтикӧд морт...
Ним, ов, вич?
— Сергей Тимофеевич Тутаринов.
— Кысянь и кутшӧм могӧн?
— Усть-Невинская станицасянь...
Вӧр кузя.
Тыдалӧ, станица нимыс да «вӧр кузя» кывъясыс эз вӧвны сылы нинӧмӧн тӧдчытӧм кывъясӧн.
Сійӧ пыр жӧ дугдіс гижны да видзӧдліс воысь морт вылӧ - видзӧдліс и чеччис, эз вештыв синъяссӧ Сергей вылысь...
Тайӧ немӧй сценаыс кӧть кыссис сӧмын некымын секунда чӧж, но зато сійӧ вӧлі сэтшӧм вына, сэні сэтшӧма тыдовтчисны душевнӧй чувствояс да волнуйтчӧм, мый тайӧ сцена йывсьыс гижны авторлы абу вын сертиыс...
— Ті, кажитчӧ, и тӧрыт волінныд?
— Да...
Сійӧ гӧрдӧдіс и кӧть эз ёна, но сідз, мый сылӧн сьӧлӧм майшасьӧмыс тырмымӧн тӧдчис.
— Ті ӧчередьын абу дас ӧтикӧд морт, а медводдза.
— Мыйла нӧ медводдза? — юаліс Сергей.
— А сы вӧсна сійӧ и медводдза, мый медводдза...
Сійӧ вайис орчча комнатаысь улӧс да тшӧктіс Сергейлы пуксьыны.
Сергей неокотапырысь сӧгласитчис чӧв пуксис улӧс вылӧ.
Некымын кад мысти приёмнӧй пыр, некод вылӧ видзӧдтӧг, кабинетас прӧйдитіс портфеля солиднӧй мужчина, а секретарь-машинистка дзик пыр жӧ сы бӧрся тэрмасьӧмӧн нуӧдіс кабинетас и миянлысь геройнымӧс...
Сергей сувтіс пемыд лакӧн краситӧм пызан дорӧ да кӧсйытӧг сылӧн видзӧдлыссис бронзӧвӧй чернильнӧй прибор вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма мыр модаӧн, кутшӧмъяс кольлӧны вӧр кералӧм бӧрын.
Пызан сайын пукаліс управляющӧй — олӧма морт нин, джуджыд кӧсичаяса да дзормыны заводитчыштӧм, шыльыда сыналӧм юрсиа.
— Кора, пуксьӧй, — шуис сійӧ лӧсьыдик гӧлӧсӧн, Сергей вылӧ меліа видзӧдіг. — Ме кывза тіянӧс.
Сергей пуксис да мӧдіс висьтавлыны, коді сійӧ, кытысь и кутшӧм могӧн воис.
Управляющӧй, вына кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн кывзіс шы ни тӧв, сӧмын шочиника шулывліс кутшӧмкӧ отвлечённӧй замечание, татшӧм ногаӧс: «Сідз, сідз...
Интереснӧ...
А!
Со кыдзи сійӧ!»
Кодыр жӧ Сергей лыддьӧдліс строительство кузя став объектъяссӧ да висьталіс, уна-ӧ ковмас вӧр, управляющӧй сувтіс да недыр кывзыштіс сувтсӧн, шы ни тӧв, сэсся кутіс пӧкаживайтны кабинеттіыс.
— Помалінныд? — юаліс сійӧ, кодыр Сергей ланьтіс.
— Да...
Но ме висьталі сӧмын дженьыдика.
— Гӧгӧрвоа!
Да, со мый ме тіянлы шуа. — Сійӧ эз пуксьы пызан сайӧ, а век на ветлӧдліс кабинеттіыс. — Со мый тіянлы шуа, дона ёрт: кӧть и дженьыдика, но ті висьталінныд ассьыныд мӧвптӧ правильнӧ да зэв бура, весиг не сэтшӧм гашкӧ бура, а прӧстӧ мичаа!
Ме эськӧ шуи, зэв мичаа!
Висьталінныд ті волнуйтчӧмӧн, и тайӧ менӧ ёна радуйтіс...
Сергей кокнипырысь ышловзис да думыштіс: «Радуйтчӧ!
Сідзкӧ, отсалас...
Тӧдчӧ, морт гӧгӧрвоӧ...»
— Кыдз ті ӧтилаын шуинныд: «Колхознӧй станицаса войнабӧрвывса стрӧительстволӧн величественнӧй панорама...»
Тайӧ местаыс меным зэв ёна кажитчис...
И мый торъя лӧсьыд вӧлі и кывны и сознавайтны, дак сійӧ, мый вот татшӧм смел, — да, да!
Ме ог пов тайӧ кывйысь! - сійӧ энергичнӧя ӧвтыштіс кинас, — именнӧ смел заводитчӧмыс петӧ оз кутшӧмкӧ канцелярияяс пытшкӧссянь, а тӧрытъя фронтовикъяссянь!
И вот, кор ме кывзі тіянлысь, юрӧ немкӧсйытӧг воис мӧвп: «Мыйла ми сэтшӧм омӧля популяризуйтам вӧвлӧм фронтовикъяслысь трудӧвӧй опытсӧ?
Мыйла миян печатьын абуӧсь висьтъяс сы йылысь, кыдзи тӧрытъя воинъяс лоины активнӧй стрӧитысьясӧн?»
Мукӧддырйи лыддян миян карса газетаысь передовица, кӧні гижсьӧ демобилизованнӧй ёртъяс йылысь, кыдзи найӧ участвуйтӧны мирнӧй строительствоын, — и мый жӧ аддзан тайӧ передовицасьыс?
Куш рассуждениеяс, а этша интереснӧй фактыс.
А ӧд со сійӧ, ловъя факт, сулалӧ ме водзын — да ещӧ кутшӧм факт!
Образнӧя кӧ шуны, фронтса Герой лои созидательӧн!
Вот кӧні куйлӧ диалектикалӧн законыс!
Фронтовик воис гортас, и сійӧ водзмӧстчӧм серти лӧсьӧдсьӧ станицалӧн вит вося план.
Казачьей станицалӧн эм аслас вит вося план!
Да тан кӧ тайӧ факт вылас видзӧдлыны политика боксянь да вӧчны колана вывод...
«Мыйкӧ тайӧ рассуждениеясыс меным оз кажитчыны, — думыштіс Сергей, терпеливӧя управляющӧйлысь кывзігӧн. — Но и сёрнитіс мед эськӧ конкретнӧ, делӧ кузяыс...
Колӧ дас квайт вагон вӧр — вот та йылысь и колӧ сёрнитнысӧ...»
Сергейлы эз вӧв сьӧкыд пыр жӧ гӧгӧрвоны, мый Н-скӧй контораса управляющӧй вӧлі варов морт, коді любитліс сы дорӧ воӧм йӧзкӧд нуӧдны не здукся сёрни, кыдзи вӧчӧны мукӧд, а, сідз шуны, радейтліс сёрнитны кузя.
Аслас сям сертиыс сійӧ вӧлі сэтшӧм хозяйственнӧй руководительяс лыдысь, кодъяс лыддьӧны: найӧ кӧ дыр сёрнитӧны на дорӧ воӧм йӧзкӧд да дзик отвлечённӧй темаяс кузя, то самӧй сійӧн петкӧдлӧны, мый оз весьшӧрӧ пукавны татшӧм кывкутана должностьяс местаын.
Сэтшӧмӧн вӧлі и миян управляющӧй.
Сійӧ заводитіс сёрнисӧ фронтовикъясӧс ошкӧмсянь, сэсся вуджис международнӧй положение йылысь висьталӧмӧ, гарыштліс Черчилльысь медбӧръя выступлениесӧ, казьтыштіс нёль министрлӧн парижскӧй заседание йылысь да весиг эз вунӧд гарыштны Бикини атолл районын нуӧдӧм атомнӧй бомба испытайтӧм йылысь, мый йылысь дженьыдика юӧртсьыліс печатьын.
Сергей кывзіс, кывзіс, а сэсся смелмӧдчис да юаліс:
— А кыдз нӧ век жӧ менам мог кузя?
— Ах, да!..
Тӧданныд-ӧ, ставсӧ тайӧс абу дзик кокни вӧчны...
Но нинӧм, ме отсалатіянлы бур сӧветӧн.
Ветлӧй Ставропольӧ.
Тайӧ жӧ зэв прӧстӧ: пуксян самолётӧ — и нелямын минута мысти Ставропольын...
Да, сэн тіянлысь утвердитасны строительство кузя объектъястӧ, сетасны нарядъяс, и сэки нин милости просим миян ордӧ...
Управляющӧй висьталіс сьӧлӧмсяньыс, и Сергей сылы веритіс.
Ӧбиднӧ вӧлі, мый сымда воштӧма кад.
«Кывзыны жӧ колӧ вӧлі меным эсійӧ Емницкийыслысь, - думайтіс Сергей, кабинетсьыс петігӧн. Но, нинӧм, лэбзьывла и Ставропольӧ.
Сэні ме ставсӧ ӧтпырйӧ и вӧча.
Сэн позяс утвердитны строительнӧй объектъяс и станицалысь вит вося плансӧ дзоньнас и получитны нарядъяс...
Луныс вӧлі жар.
Сергей пырис гостиница комнатаӧ, кокнипырысь ышловзис да водіс крӧвать вылас.
Сійӧ мӧвпаліс Ставропольӧ мунӧм йылысь да видіс Рубцов-Емницкийсӧ.
«Но, кутшӧм жӧ ме йӧй!
И кывзі жӧ сійӧс... ясность кузя...
Кымын лун воштӧма...»
Пырис Дорофей.
Кыв ни джын сулыштіс крӧвать дорын.
Кызӧктіс.
— Дядя Сергей, — шыасис сійӧ Сергейлы пельпомас инмӧдчыштлӧмӧн, — а сійӧ еджыд водздӧраа нылыс тіянӧс юаліс.
— А! Дорофей, ёртӧй! — чеччигмозыс шуис Сергей. — Немтор, мый сійӧ менӧ юасис...
Вот мый, Дорофей!
Аски тэ мунан гортад.
Нуан Саввалы письмӧ.
— А ті нӧ кыдз?
Татчӧ кольччанныд?
— Ог.
Ме лэба Ставропольӧ.
— А мыйла нӧ тіянлы лэбнысӧ?
Лэбны, ме думысь, страшнӧ.
Лучше мунам тачанкаӧн.
Туйсӧ ме тӧда.
— Ылын!
Дыр кутам мунны, а меным колӧ ӧдйӧ. — Сергей думыштчис. — Аски нуӧдан менӧ аэродромӧдз.
Дасьтысь, мӧдам кыа петігӧн...
А ӧні мун да кор дежурнӧйсӧ.
Колӧ сыкӧд мынтысьны.
Дорофей вӧйпӧмӧнмоз видзӧдліс Сергей вылӧ, но сэсся нинӧм йылысь эз кут юасьны да муніс корны дежурнӧйсӧ.
15 ГЛАВА
Руд поле вылын сулалісны «У-2» типа лэбигкежлӧ дасьӧсь нёль авиалимузин.
Эз коль и дас минут, кыдз Сергей пукаліс самолётын.
Сылы паныд, пилотлы мышнас пуксис еджыд дӧрӧма кыз мужчина, пидзӧс вылас куйліс кучик портфель.
Самолёт эз на вевъяв торйӧдчыны мусьыс, а Сергейлӧн пӧпутчикыс пӧлӧстіс нин юрсӧ и чӧскыд унзільӧн кунис синъяссӧ, — тыдалӧ, эз медводдзаысь сылы ковмыв  лэбны тайӧ трассаті...
Борд улас кывтісны кустъяс, турун зорӧдъяс, йирсьысь мӧсъяс, телеграфнӧй столбъяс, - самолёт ньӧжйӧник кыпӧдчис синмӧн аддзытӧм гӧраӧд век вылӧджык и вылӧджык.
Степӧс небыдика югдӧдіс асъя шонді.
Син водзын воссис Кума ю ковтас.
Кума ю уна ног чуклясис виж сёй берегъясын.
Тайӧ лӧнь степнӧй юыс вӧчалӧ тешкодь крендельяс да петляяс: то визувтӧ ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ, то артмӧдӧ кӧлеса, то бублик, а то, быттьӧкӧ аслыс шензьӧм вылӧ, чертитас зэв ыджыд вопросительнӧй знак и сӧмын сэк нин петас сикт сайӧ, степӧ...
Кума ковтасын эзысьӧн лӧсталісны виноградникъяс, пемыд пятнаясӧн тыдалісны садъяс, куйлісны сиктъяс, ӧти кузьджык мӧдысь, вылісянь видзӧдігӧн еджыд хатаясыс вӧліны улейяс кодьӧсь...
Сергей видзӧдліс лунвылӧ.
Сэні, дзик матын, турунвиж гӧраяс сайын, кыпӧдчис Кавказскӧй хребет — абу еджыд, а лӧзов-розӧвӧй.
Сійӧ вӧлі подков модаа; и сы шӧрын шип моз кыпӧдчыліс аслас йывъясын дзирдалысь шапкаяса Эльбрус.
Сергей ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Пятигорск вылӧ.
Гӧра сайсянь сӧмын на писькӧдчӧм шонді югӧръяс ойдӧдісны став увтасінсӧ гӧрд югӧрӧн, и еджыд керкаясыс, керка вевтъясыс, ӧшиньясыс сэтшӧма дзирдалісны, мый ылысяньыс сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кар-ӧ тайӧ, али Машук гӧра горулӧ паськӧдчӧма ӧти стекляннӧй вевт улын зэв ыджыд оранжерея...
Лӧзов тшынӧн моз тубыртчӧм Пятигорьелӧн йывъясыс кажитчисны лямалӧмаӧн.
Бештау аслас сюръясӧн быттьӧ сідзжӧ лажыньтчӧма му бердас.
Сійӧ вочасӧн пемдіс и пемдіс, а сэсся дзикӧдз вошис син улысь...
А водзын куйліс ӧшкамӧшкалӧн кодь гожся рӧмъясын ставропольса степь, зеркалӧ моз дзирдалысь тыясӧн да прудъясӧн, и Сергей дыр, быттьӧ кӧлдуйтӧм, видзӧдіс сы увдорын кывтысь равнина вылӧ, - видзӧдіс, видзӧдіс, а сэсся шуис: «Кутшӧм жӧ тэ паськыд!..»
Простор — и кутшӧм простор! — мунліс горизонтлань...
Гӧгӧр степь и степь...
Кыдз нӧ тэнӧ гижан ӧтпырйӧ, став аслад кӧдзаясӧн, кодъяс воӧмаӧсь нин либӧ воӧны на, став мылькъяснад да рӧчьяснад, садъяснад да вӧръяснад?
Степын, сотысь шонді улын, пуис страда.
Сергейлы кажитчис, мый степыс дзоньнас вӧрӧ.
Сиктъяс да хуторъяс тыртӧммӧмаӧсь да лӧньӧмаӧсь — став ловъяыс вуджӧмаӧсь  станъясӧ да токъяс вылӧ, тракторъяс да комбайнъяс дорӧ.
Муясыс лоисны уна йӧзаӧсь: эстӧн шенасьӧны бордъяснас лобогрейкаяс, наӧ доддялӧма то нёль вӧв, то ён ӧш пара, тыдалӧны седлӧ вылын либӧ ярмо вылын пукалысь ямщикъяс; эстӧн тыдовтчылас ӧти вӧлӧ доддялӧм ящика бедарка, вылісяньыс сійӧ кажитчӧ поз кодьӧн, а сійӧ позъяс пукалӧ тракторнӧй бригадаса бригадир либӧ участковӧй агроном; эЭстӧн степас рӧвнӧй визьӧн мунӧ ӧшъяслӧн обоз; бричкаясас бронза моз сяввидзӧ нянь, и сэні пукалӧны шонді водзын гожъялӧм еджыд юра детинкаяс-возчикъяс; эстӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ тювъялӧны грузовикъяс, лэптӧны сы мында бус, быттьӧ дымӧвӧй завеса, код сайӧ сайӧдчӧмӧн вермас мунны бойӧ дзонь дивизия...
Эк, шофёръяс, шофёръяс, миян нэмса знатнӧй йӧз!
Вот кӧн тіянлы мыйта колӧ позьӧ ворсны тӧвкӧд!
Сынӧдсянь бура тыдалӧ, кыдзи шобді му вывті мунӧны комбайнъяс.
Водзвылас мунысь тракторъяс, быттьӧ степнӧй шомгагъяс, кодъяс кыскӧны ассьыныс ноша...
Соломотряс весьтын кыпалӧ ру кодь еджыд бус; руль бердас тшапа сулалӧ штурвальнӧй...
Быдлаын идза да идза, и сӧмын шочиника ворсыштлӧ шонді водзын цветитысь подсолнух либӧ тыдовтчылас кымӧр вуджӧр моз кукуруза, либӧ коськӧмлӧн сьӧд квадрат, быттьӧ бур ной кусӧк.
А кымын туй тані: и векнияс, и паськыдъяс, ставыс найӧ кысьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Водз тулысын тайӧ вӧліны нинӧмӧн торъявтӧм туйяс, сиктъяс костын тырӧмаӧсь турунӧн да ёгӧн.
Ӧні жӧ на весьтын кыпаліс бус, и найӧ паськалісны, ловзисны, — любӧй туй лои степнӧй трактӧн...
А кутшӧм сиктъяс сулалӧны тайӧ туйяс пӧлӧн!
Нюжӧдчӧмаӧсь найӧ балкаяс дорӧ — йӧзлы шензьӧм вылӧ, любӧй сикт ним — поэзия кусӧк: Нагут, Кынкыз, Курсавка, Суркуль.
Сергей видзӧдӧ рытыввылӧ, ылӧ тайӧ сиктъяс сайӧ, и шензьыны оз вермы: со нӧ, пӧшти орччӧн сылӧн вотчинаыс — еджыд парусъяс моз дӧввидзӧны казачӧй станицаяс: Барсуки, Надзорная, Николаевская...
Барсуки дорті, быттьӧ лезвие, дзирдалӧ Кубань ю...
Да кӧн нӧ, збыльысь, Кубаньлӧн да Ставропольелӧн суйӧрыс?
Абу сэтшӧм суйӧрыс, да, пӧжалуй, и эз вӧв.
Важӧн удобнӧ вӧлі лыддьыны тайӧ границанас кык гӧра — Стрежамент да Недреманнӧй, кодъяс стена моз кыпӧдчӧны Ставропольеӧ Кубаньсянь мунан туй вылын.
Найӧ эз лэдзны уна ваа юӧс ставропольса равнинаяс вылӧ да кыпӧдісны сійӧс Армавирлань.
Ӧні и тайӧ несправедливостьсӧ бырӧдӧма: Кубаньын, Невинномысскаясянь матын, кыпӧдчис Стрежаментысь да Недреманнӧйысь вынаджык стен, кыпӧдчис ва весьтӧ еджыд гранитнӧй плӧтина, а тайӧ плӧтинасянь писькӧдчис просторӧ, степӧ, канал, в прӧйдитіс сійӧ Недреманнӧй гӧра пыр — и Кубань ю писькӧдчис Ставропольеӧ.
Сергей нимкодясис веж видз вылын йирсьысь ыж табунъясӧн, ва дорӧ юны мунысь вӧв табунъясӧн, и эз казявлы, кыдзи горизонтын тыдовтчис мыйкӧ еджыд — нето косьтыны ӧшӧдӧм кузь полотно, нето гӧра йылӧ пуксьӧм дзодзӧг стая...
Кор самолёт лои матынджык, Сергей казяліс, мый тайӧ абу полотно и абу дзодзӧгъяс, а еджыд керкаяс; найӧ пуксьӧмаӧсь уличаяс пӧлӧн, нюжӧдчӧмаӧсь быдладорӧ; на костъясын тыдалісны пашкыр веж кустъяс, лӧсьыд радъясӧн сулалысь топольяс...
Тайӧ и вӧлі Ставрополь.
Лётчик вӧчис кытш, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны пассажиръяслы Ставропольсӧ ставнас, медым бордъяс улас кывтісны уна йӧза базаръяс; зэв паськыд площадь, вежӧдысь бульваръяса главнӧй проспектъяс, паськыд уличаяса окраинаяс.
Кар шӧр весьтас лётчик весиг шевкйӧдлыштіс борднас...
Пуксис сійӧ сэтшӧм кокниа, мый весиг эз шызьӧд узьысь пассажирӧс.
Сергей вӧрзьӧдіс ассьыс пӧпутчиксӧ пельпомӧдыс да шуис:
— Чеччӧй!
— Воим нин? — синъяссӧ кипыдӧснас тілигтыр, жугыльмис пассажир. — А ме, буракӧ, неуна вугыртлі. — Сійӧ шыбитіс веськыд коксӧ борт сайӧ да чеччыштіс муӧ.
— Кыдз думайтанныд мунны карас? — юаліс сійӧ. - Центрӧдзыс километр квайт лоӧ.
— Та йылысь ме эг на думыштлы, — вочавидзис Сергей. — Нинӧм кӧ оз сюр, позьӧ и подӧн.
— Мыйла нӧ подӧн?
Мунам мекӧд.
Ме ӧні жӧ кора машина.
Сійӧ муніс диспетчерскӧйӧ звӧнитны телефон кузя, а Сергей гатш водіс турун вылӧ, и синъясыс сылӧн, енэжлысь лӧзсӧ аддзигӧн, асьныс куньсисны.
Мыйлакӧ сійӧ казьтыштіс Рубцов-Емницкийӧс и сийӧ жӧ здукас мӧвпын вуджис бара Пятигорскӧ.
Сы дорӧ матыстчис сылӧн пӧпутчикыс.
Сійӧ тшӧтш водіс турун вылӧ, шуис, машина пӧ петіс нин гаражысь, сэсся кыскис портфельсьыс ыджыдкодь тубрас да тшӧктіс Сергейлы видлыны риса да колькъя пирӧг.
— Гӧтырӧй туй вылӧ пуктіс, — шуис сійӧ. — Ме уджала Ставропольын, а ола Пятигорскын - бур удобство...
Стӧчджыка кӧ, менам семьяӧй сэні олӧ...
Найӧ сёйисны пирӧг да варовитісны, и Сергей тӧдмаліс, мый сылӧн случайнӧй пӧпутчикыс — крайса руководящӧй работник, мый сійӧ лыддьӧ асьсӧ Ставропольса важся олысьӧн, но мый сылӧн гӧтырыс олӧ Пятигорскын.
— Некыдз оз кӧсйы мунны Кавминводыысь, — норасис сійӧ. — Веськыд мат!
Сергей тшӧтш висьталіс ас йывсьыс: и коді сийӧ, и кытысь, и кыдзи веськаліс Пятигорскӧ; висьталіс Усть-Невинскӧй станицаса вит вося план йылысь да мый могысь воис Ставропольӧ.
Ме дась отсавны тэныд! — Сійӧ вуджис нин «тэ» вылӧ. — Да, вот сідзкӧ кывзы менӧ.
Аски лок веськыда ме ордӧ.
Талун, позьӧ шуны, луныс воши нин, а аски асывсяньыс во — и ме тэныд отсала.
Лучше гиж менсьым телефонъясӧс.
Гиж куимнансӧ...
Мыйла куимсӧ?
Техническӧй удобство...
Ӧти занят — звӧнит мӧд кузя...
Звӧнит да юав Николай Николаевичӧс.
Сійӧ ме и лоа...
Сідзкӧ, ме кута вичысьны...
Со и менам машина.
Виж рӧч йылын тыдовтчис сьӧд «Эмка».
— Тэныд кытчӧ? — юаліс Сергейлысь Николай Николаевич, кыдз ёртлысь нин. — Гостиницаӧ?
Зэв бур!
Ӧні ми шуркнитам гостиница дорӧ!
Сергей пуксис машинаӧ сэтшӧм виччысьтӧм да нимкодь тӧдмасьӧмлы радлӧмӧн.
16 ГЛАВА
Сергей мыссис, шыльӧдчис зеркалӧ водзын да петіс гостиницаысь.
Сійӧ радуйтчис, мый сэтшӧм ӧдйӧ воис самолётӧн, и сійӧ, мый тӧдмасис Николай Николаевичкӧд, и сійӧ, мый гостиницаын вӧлі прӧст номер, — ӧти кывйӧн кӧ, сылы вӧлі лӧсьыд сьӧлӧм вылас, мый Ставропольӧ мунны заводитчӧмсянь сылӧн быдторйын удача.
Сійӧ прӧйдитіс бульварті, гожсайладортіыс, тэрмасьтӧг юис кружка сур, ньӧбис ыджыдкодь порция мороженӧй аслыс да киоск дорын бергалысь кутшӧмкӧ детинкалы.
Сэсся кайис Комсомольскӧй гӧра йылӧ, кӧні сулалӧ генерал Апанасенколы памятник — вӧчӧма нёль орчча танк моз, югыдруд известнякысь.
Тані вӧлі медвылі ин Ставрополь весьтын, и Сергей шензьӧмӧн сувтіс...
Сы водзын куйліс эз прӧста кар, а степнӧй крайлӧн юркар, торъя аслыспӧлӧс колорита, степь кодьыс жӧ паськыд проспектъяса да уличаяса.
Садъясӧн кытшалӧм еджыд керкаяс, и кымын ылынджык центрсяньыс, сымын садъясыс вӧліны нюдзвижӧсьджык, а ещӧ ылынджыкас найӧ дзикӧдз сайӧдлісны стрӧйбаяссӧ да сӧльнитчылісны кӧдза муяс рӧмыскӧд...
Еджыд карыс быттьӧ сторожевӧй маяк, сулалӧ джуджыд тшӧтшкӧсінын, и сійӧ подулын, кӧть кытчӧ эн видзӧдлы, шыльквидзӧ мылькйӧсь степь...
Аддзӧмыс сэтшӧма сьӧлӧм вӧрзьӧдіс Сергейлысь, мый сійӧ невӧляысь пуксис турун вылӧ да пукаліс, мечтайтігтыр водзӧ видзӧдіг, гашкӧ, часысь дырджык.
Лои век ӧтарӧ жарджык.
Вывті югыдысла висисны синъясыс.
Сергей век видзӧдіси видзӧдіс, и ӧні пӧсь воздух пӧвстті вералысь карыс сылы кутіс кажитчыны лэбачӧн, коді шлывгӧ лӧз просторті...
Ставропольса степь!
Со тэ кутшӧм!
Паськӧдчӧмыд горизонтсянь горизонтӧдз, и оз тыдав пом ни дор!
И шань жӧ тэ, и эм тэнад зэв лӧсьыд места, кытысянь нимкодясьӧны тэӧн йӧзыс, и тэнад равнинаяс весьтті со мӧд сё во нин лэбӧ тайӧ еджыд лэбачыс.
А мый эськӧ, сійӧ кӧ эз вӧв?
Збыльысь, мый эськӧ лои тэкӧд, тэнад вывтасінӧ кӧ эз кыпӧдчы Ставрополь, коді паськӧдчӧма аслас кварталъяснас Палагиадасянь Татаркаӧдз?
Сэки тэ эськӧ вӧлін гажтӧм, и туй визьясыс тырисны эськӧ турунӧн.
Эз кӧ вӧв карыс, сэки кодлы нӧ эськӧ кутісны ковны тайӧ туйясыс?
Кытчӧ, кодарлань мунісны эськӧ дзуртысь обозъяс, машина колоннаяс, кодъяс нуӧны нянь, вурун, кучик, эз кӧ маячит водзын еджыд карыс...
И кыссьыны эськӧ кутісны найӧ эз кӧ Невинкалань, то Армавирлань.
Ӧні жӧ туйясыс веськыдӧсь да уна йӧзаӧсь, быд подвода либӧ автомашина — лунын ли, войын ли — оз ылав туйысь, мунӧ збоя: збыльысь тӧдӧ, мый туй вылын — Ставрополь...
Сергей мӧдӧдчис Комсомольскӧй гӧра вылысь, кор шондіыс лои дзик юр весьтас.
Сійӧ лэччис увлань и кутшӧмкӧ переулокысь аддзис вывеска: «Чайнӧй».
Сійӧ веськӧдчис ӧти судта керка дорӧ, думайтіс юны сэні выя булочкиӧн стӧкан пӧсь чай, збыльысь чайтіс, мый сы водзын чайнӧй: вывескаыс кындзи, ӧдзӧсас вӧлі ещӧ рисуйтӧма дзик бӧчка ыджда чайник.
Но, порогсӧ воськовтӧм бӧрын, Сергейлы ӧвтыштіс нырас чӧскыд шашлык дук.
Тешкодь? — думыштіс сійӧ. — Ме, буракӧ, сораси ӧдзӧснас...
Да тайӧ бурджык, ме важӧн нин эг сёйлы настоящӧй кавказскӧй шашлык...
Но мыйла нӧ ӧдзӧсас рисуйтӧма чайник?»
Сергей эз удит корсьны вочакыв, кыдз ӧдзӧсас тыдовтчис еджыд фартука да сир сьӧд уска ыджыд тушаа морт.
Сійӧ кутіс Сергейӧс киӧдыс да нуӧдіс чайнӧйӧ, ачыс радпырысь шуаліс:
— Дона менам!
Пӧжалуйста, пыр!
Эз коль часджынйысь унджык — и Сергей петіс чайнӧйысь неуна гажа...
Лун помӧдзыс сійӧ ветлӧдліс бульваръясті, пыраліс карса паркӧ.
И кӧть кыті сійӧ эз прӧйдит, кӧть кытчӧ сійӧ эз видзӧдлы, степыс сідзи и сулаліс синъяс водзас.
Сӧмын кор пемдіс и увтасінъяссянь кутіс кывны вундӧм нянь дук да мӧдіс кыпавны ыркыд ру, сэк степь тубыртчис сьӧд пемыдас, и Сергей вунӧдіс сы йылысь.
Дасӧд часын сійӧ воис гостиницаӧ, пӧрччысис, кусӧдіс бисӧ да водіс.
Восьса ӧшиньӧд видзӧдчис сӧстӧм небесаын ӧшалысь вывті ыджыд тӧлысь, а тӧлысь увдорын - бара степь, сӧмын абу нин лунся кодь яр, а блед войся рӧма...
Сергей садьмис водз, и восьса ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын, бара аддзис сійӧ жӧ помтӧм-дортӧм степь, лысва пиын дзирдалысь, свежӧй.
А кор петіс шонді, Сергей ветлӧдліс базар вывті, киас кутіс газетаӧ гаровтӧм булочкаяс...
Колӧ шуны, Сергей ичӧтдырсяньыс на радейтліс нӧк и тупкӧм синъясӧн вермис любӧй базар вылысь аддзыны йӧв вузаланін.
Тӧдса, мый Кавказын абу сэтшӧм базар, кӧні эськӧ эз вузавны ас йӧв.
Мед тайӧ лоӧ медся ичӧтик базар, коді овлӧ сӧмын зэв водз асылын, а йӧв сэні всё равно эм медтыдалан местаас.
Ставропольса уна йӧза да шума базарын йӧв продуктаяс занимайтӧны оз ӧти рад, а некымынӧс.
Тайӧ радъясас эм быдпӧлӧс йӧв продуктаыс — нӧк да ряженкасянь пушыд синмӧсь рыськӧдз да сливкиӧдз, — быттьӧкӧ татчӧ вайӧмаӧсь став фермаяссянь, кутшӧмъяс сӧмын эмӧсь кар матігӧгӧрын.
Нӧк вӧлі сёй кринчаясын да гырничьясын, кодъясӧс вевттьӧма вышивайтӧм кузьчышъянъясӧн, — вот-вот на вылысь, сійӧ и видзӧд, кутасны мыйвынсьыс голькйӧдлыны петукъяс.
И кутшӧм всё-таки чӧскыд нӧкйыс Ставропольын!
Сергей сӧмын на инмӧдчыліс кыв йывнас нӧк дорас — и кыліс нин торъя юмовлун да кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс аромат.
Да тайӧ вӧлі самӧй сійӧ нӧкйыс, кодӧс базар вылӧ вайтӧдз видзисны джуджыд кӧбрегын, пӧвйӧн вевттьӧм кувшинъясын, — именнӧ сійӧ нӧк, кодӧс век босьталӧны пу паньӧн и быд кувшинысь оз унджык нёль-вит паньысь.
Татшӧм нӧктӧ сёйны ӧти стӧкан — сӧмын дэльӧдны асьтӧ...
Сергей эз кут тадзи вӧчны.
Сійӧ меліа видзӧдліс еджыд чужӧма том вузасьысь вылӧ, мигнитіс сылы да шуис:
— А, но, еджыд чужӧмаӧй, мӧдпӧвъёвт!
И еджыд чужӧма ныв окотапырысь сетіс сылы ещӧ...
Коймӧд мӧдпӧвъёвт бӧрын Сергей нӧшта меліа видзӧдліс гӧрдӧдӧм вузасьысь вылӧ, но мигайтны эз нин кут, а сӧмын вежлива аттьӧаліс, мынтысис да мӧдӧдчис Николай Николаевич ордӧ приём вылӧ.
Сергей кайис коймӧд судтаӧ да пырис неыджыд да сӧстӧминик жырйӧ.
Пызан сайын телепонъяс гӧгӧрын пукаліс ныв.
Кабинетсьыс петіс Николай Николаевич.
Киасьӧм бӧрын сійӧ кутліс Сергейӧс да нуӧдіс аслас ыджыд кабинетӧ небыд ковёр вывті.
— И сідз, ми вермам кутчысьны делӧ дінӧ, — шуис сійӧ. — Кӧні тэнад пасйӧдъясыд?
Вайлы найӧс татчӧ, видзӧдлам.
Сійӧ босьтіс Сергей киысь тетрадьсӧ да мӧдіс лыддьыны.
Чужӧмыс сылӧн, свежӧй, мичаа бритӧм, вӧлі думыштчӧм.
Лыддигас, сійӧ шуаліс:
— Так, так...
Мый жӧ, тайӧ мӧвп!
Ставыс колана ног...
— Вывті бур план, — лыддьӧм бӧрас шуис Николай Николаевич. — Ставсӧ тайӧс ми печатайтам некымынӧс машинка вылын да сетам тӧдмасьны специалистъяслы.
— А тайӧ оз дыр нюжав? — юаліс Сергей.
— Мыйла нӧ нюжалас? — Николай Николаевич нюммуніс.
А тэ эн тэрмась.
Татшӧмторъясыд ӧдйӧ оз вӧчсьыны.
Николай Николаевич личкыштіс баян кизь кодь еджыд кнопка, и ӧдзӧс дорын тыдовтчис ныв.
Сійӧ тшӧктіс нуны тетрадьсӧ машиннӧй бюроӧ да снимитны сэтысь кӧкъямыс копия.
— Та мындаыд, ме чайта, лоӧ тырмымӧн, — шуис сійӧ Сергейлы.
Сергей эскӧдана довкнитіс юрнас.
Ныв петіс, а Николай Николаевич личкис мӧд кнопка, эз нин еджыдӧс, а коричневӧйӧс, и кабинетӧ недыр мысти пырис военнӧй костюма, но погонъястӧм том морт; морӧсас кык радӧн сутшкӧма орденскӧй ленточкаяс.
Тайӧ вӧлі инструктор.
Николай Николаевич тӧдмӧдіс сыкӧд Сергейӧс да тшӧктіс инструкторыслы пырысь-пыр йитчыны телефон пыр специалистъяскӧд да мӧдӧдны налы Усть-Невинская станицаса вит вося планлысь копияяс...
Кодыр Николай Николаевич висьталіс инструкторлы, мый да кыдз колӧ вӧчны, Сергей мӧвпаліс сы йылысь, мый машинка вылын уна экземплярӧн печатайтӧм тетрадьыс сылӧн кутас гуляйтны кар пасьталаыс, и кор бӧр воас сы киӧ — абу тӧдса.
А Сергейлӧн эз терпитсьы: окота вӧлі эштӧдны став делӧсӧ не талун кӧ, то непременнӧ аски...
Инструкторӧс лэдзӧм бӧрын Николай Николаевич лӧньӧдіс Сергейӧс.
— Аски жӧ, — шуис сійӧ, — ми получитам ӧтветъяс, и сэки некутшӧм мӧд  консультацияяс оз нин ковмыны.
Мӧд луннас Сергей бара кайис коймӧд судтаӧ.
Николай Николаевичыс эз на вӧв.
Секретар-ныв вӧзйис Сергейлы пуксьыны.
Николай Николаевичӧс виччысиг, воисны сёрниӧ, и Сергей удитіс шуны мыйкӧ лӧсьыдӧс аслас вомъёрт син йылысь...
Ныв вӧчис вид, мый татшӧм веськыд комплимент сылы эз во сьӧлӧм вылас.
Та бӧрын налы нимкодь вӧлі пукавны да сёрнитны.
Сергей висьтавліс ӧттор-мӧдтор йылысь, сэсся юаліс карса достопримечательностьяс йылысь, но вочакывсӧ эз кыв, сы вӧсна мый та кадӧ пырис Николай Николаевич.
Сійӧ корис Сергейӧс кабинетас.
Неуна кад найӧ пукалісны чӧла.
Чужӧмыс Николай Николаевичлӧн вӧлі стрӧг, и сійӧ шуис, мый ковмас виччысьыштны лун-мӧд...
Тыдовтчис, мый специалистъяс эз на юӧртны ассьыныс видзӧдлассӧ.
Коли кык лун, и асывнас, кодыр Сергей бара пырис Николай Николаевич кабинетӧ, сійӧ юӧртіс:
— Но, Сергей Тимофеевич, ставыс мунӧ бура!
Специалистъяс ошкисны Усть-Невинскаялысь вит вося план...
Сэтчӧ жӧ эм ещӧ ӧти важнӧй выльтор...
— Кутшӧм? — чепӧсйис Сергейлӧн.
— А со кутшӧм... — Николай Николаевич эз вермы кутны нюмсӧ. — Тэнсьыд плантӧ ме мӧдӧді Верховнӧй Сӧветса миян депутатлы — Андрей Петрович Бойченколы.
Тӧрыт рытнас ме сы дорын вӧлі.
Сійӧ тӧдмасис и сылы зэв ёна кажитчис...
Тшӧктіс пыравны тэнӧ сёрнитыштны...
Депутат ордӧ вӧлі шуӧма пыравны аски асывнас.
17 ГЛАВА
Лунбыд Сергейӧс майшӧдлісны мӧвпъяс Андреем Петровичем Бойченкокӧд локтан аддзысьлӧм.
Сійӧ лӧсьӧдіс аслыссяма речь, быттьӧкӧ сылы колӧ вӧлі выступитны вит вося план кузя докладӧн ыджыд аудитория водзын.
Сылы кажитчис, мый, сылысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, Бойченко шуас:
«Он-ӧ уна корӧ, Тутаринов ёрт?»
«Кутшӧм нӧ уна?
Весиг ньӧти абу уна!
Видзӧдлӧй плансӧ.
Тайӧ жӧ сӧмын медколанаыс».
«Плантӧ тіянлысь ме аддзылі и лыдди...
Но коді нӧ пукталіс татшӧм вывті гырысь цифраяссӧ?
Дас квайт вагон строительнӧй вӧр!
И тайӧ сӧмын ӧти станицалы?
Унакодь...
А оз-ӧ позь тіянлысь план дженьдӧдны да выльысь гижны?
Гашкӧ, ӧні кежлӧ кольччанныд электростанциятӧг да кинотеатртӧг».
«Некыдз оз позь, — паныд шуас Сергей. — Кыдз нӧ электростанциятӧг?
Да и кинотеатр вывті колӧ...»
«Оз жӧ позь ставсӧ стрӧитны ӧтпырйӧ.
Водзын уна на вит воыс...»
Думсьыс Сергей доказывайтіс, мый стрӧительнӧй объектъяслысь лыд чинтыны некыдз оз позь, мый Усть-Невинская ёнджыка пострадайтіс мукӧд станицаяс серти немецкӧй оккупация дырйи, мый Усть-Невинскаяса колхозъяслӧн эмӧсь средствояс, эм уджалан вын...
«А мукӧд станицаясас ӧмӧй, — юалас депутат, — абу ни средствояс, ни уджалан вын?»
«Правильнӧ, эм, дерт!
Но ті, депутат ёрт, энӧ вунӧдӧй, мый, миян материальнӧй позянлунъяс да уджалан вын кындзи, эм ещӧ и ыджыд кӧсйӧм — стрӧитны!..
Вот ме и вои тіян дорӧ, и ті долженӧсь отсавны миянлы»...
Но сёрниыс дзик эз сідз заводитчы, кыдз думайтіс Сергей.
Бойченко чеччис пызан сайсьыс, нюжӧдіс Сергейлы кисӧ да вӧзйис пуксьыны.
Сійӧ вӧлі косіник кузь морт, и пемыдруд костюмыс кыдзкӧ торъя лӧсьыда пукаліс сы вылын.
Сылӧн пемыд синъяслӧн видзӧдласыс Сергейлы кажитчисны стрӧгӧн да весиг мыйтакӧ суровӧн.
Шыльыда бритӧм чужӧмыс вӧлі том на, но юрыс прамӧя нин вӧлі дзор.
— Но, висьтав, кыдзи сэн Хохлаковкӧд вензин? — юаліс Бойченко, и сылӧн синъясыс лоины долыдджыкӧсь.
— Воліс норасьны?
— Эз.
Ме ордын вӧлі Кондратьев...
— Ме тайӧс ог чайт пинясьӧмӧн.
Кӧсъянныд кӧ тӧдны, ме шензя и скӧрала Федор Лукич вылӧ.
Оз жӧ позь сідз видзӧдны олӧм вылас...
Со кыдз вӧлі делӧыс...
— Оз ков, — торкис Андрей Петрович. — Кондратьев меным посклоннӧ висьталіс.
И тэ эн майшась.
Фёдор Лукичӧс ме тӧда, и Кондратьевлы ме шуи нин, мый Усть-невинцылы ми отсалам.
Вот ӧні ӧтлаын и видзӧдлам тіянлысь плантӧ.
Пуксьы матӧджык...
Сергей вештыштіс улӧссӧ.
Бойченко восьтіс папкасӧ.
Кабинетын мыйлакӧ лои душнӧ Сергейлы лои жар, Сергей пӧсяліс, сылы кажитчис, мый весиг танкын, медся жар дырйи, эз пӧдтыв тадзи.
— Куим колхозлы ті планад индӧмныд босьтны зерновӧйяс кузя разнӧй урожай.
Абу ӧмӧй тіян ӧткодь муыс?
— Ме висьтала. — Сергей тэрыба чышкис носӧвикӧн гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ да копыртчис пызан весьтӧ. — Муыс ӧткодь.
Но ті видзӧдлӧй тайӧ цифраяс вылас.
Будённый нима колхоз таво нин босьтас шобді комын центнерӧн гектар вылысь, а Ворошилов да Кочубей нима колхозъяс — кӧкъямысӧс-дасӧс, не унджык.
Тайӧ колхозса председатель, Степан Петрович Рагулин, аслыссяма да гордӧй старик, та вӧсна оз любит ассьыс соседъяссӧ да торйӧн нин Артамашовӧс — Ворошиловскӧй колхозса председательӧс.
Кор сійӧ тӧдмалӧма, мый ворошиловцы да кочубеевцы планируйтӧны пятилеткалӧн коймӧд во кежлӧ кызь вит центнерӧн зерновӧйяс кузя, то сійӧ аслыс гижӧма нелямынӧс, и сы колхозса общӧй собрание вылын танӧ цифрасӧ вӧлі примитӧма единогласнӧ...
Нелямын центнер — тайӧ, дерт, уна, и Будённовцылы оз ло кокни, но ме тӧда: Рагулин кӧсйӧ петкӧдлыны Артамашовлы, кыдзи колӧ тышкасьны урожай вӧсна...
— А вермас петкӧдлыны?
— Отсалан кӧ сылы, вермас! — эскӧдӧмӧн шуис Сергей. — Ті онӧ тӧдӧй Рагулинӧс?
Кыв вылын сулалысь, и мыйкӧ кӧ думыштас, то вӧчас нин.
— Сідзкӧ, сылы быдногыс колӧ отсавны, — шуис Андрей Петрович. — Босьтны та мында нянь гектар вылысь — тайӧ зэв ыджыдтор и сулалӧ, медым тайӧс шедӧдӧм кузя уджалыштны.
Сэсся сійӧ подробнӧя юасис Сергейлысь скӧтвидзӧм паськӧдӧм кузя план, торйӧн сувтліс Ворошилов нима колхозса коневодческӧй ферма вылӧ, кодлы колӧ вӧлі стрӧитны куим конюшня да ветеринарнӧй лечебница.
— Мыйла ӧти фермалы вывті уна мукӧдъяс сертиыс?
— Тайӧ конюшняяс вӧснаыс вӧлі настоящӧй кось, — шуис Сергей. — Иван Атаманов, тайӧ фермаӧн заведуйтысь, эз сетчы та кузя, и лои сыкӧд сӧгласитчыны.
Ті кӧ эськӧ тӧданныд вӧлі тайӧ Атамановсӧ!
Чужлӧма конникӧн: Отечественнӧй война дырйи служитлӧма Плиевскӧй кавалерияын, наградитӧма квайт боевӧй орденӧн.
Удж бердӧ кутчысьӧ став сьӧлӧмсяньыс, пӧся, и сылысь корӧмсӧ быть лои могмӧдны...
Сэсся мунӧ порсьяс да ыжъяс юрлыд йылысь.
Та кузя торъя вензьӧмъяс эз вӧвны.
Став колхозыс мунӧны ӧткодя...
Та бӧрын вӧлі видлалӧма садъяс, виноградникъяс, пчеловодство, птицеводческӧй фермаяс, огородничество.
Бойченко кытш пытшкӧ босьтіс сійӧ цифрасӧ, коді петкӧдліс пятилетка помын дзодзӧг лыд.
— Сідзкӧ, шуинныд діяс вылӧ овмӧдны дзодзӧгъясӧс? — юаліс сійӧ. — Да, тайӧ гажа пӧтка!..
Кор воисны строительство кузя главнӧй объектъяс дорӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма торъя листӧ, Бойченко думыштчис да дыр чӧв оліс.
Тайӧ чӧв олӧмыс Сергейлы кажитчис вывті кузьӧн, и сылы нӧшта лои жарджык.
— Ладнӧ, — шуис Бойченко, — плантӧ ми ошкам и крайком бюро вылын примитам торъя постановление, медым и мукӧд станицаяс да сиктъяс босьтісны тіянлысь примернытӧ.
Но ме должен тіянлы водзвыв шуны...
Бойченко бара думыштчис, а Сергей кокниа ышловзис, мӧдіс чувствуйтны, кыдзи ыркнитіс восьса ӧшиньсянь.
— Да, должен водзвыв шуны, вит вося плантӧ лӧсьӧдны да утвердитны, дерт, колана жӧ, но тайӧ сӧмын на заводитчӧм — медводдза воськовъяс.
Пӧртны сійӧс олӧмӧ — вот главнӧй могыс, и, медым успешнӧя сійӧс решитны, ковмас пуктыны не этша вын, зільӧм да став сьӧлӧмсянь уджалӧм.
Та йылысь тэныд, Сергей Тимофеевич, оз позь вунӧдны, — Бойченко сюся видзӧдліс Сергей вылӧ, быттьӧ сійӧс сӧмын на аддзис. — Вот тэ — морт военнӧй и кокниа гӧгӧрвоан менсьым, висьтала кӧ ме ӧти пример...
Кутам лыддьыны Усть-Невинскаяӧс торъя полкӧн.
Тайӧ полксӧ бура вооружитӧма, сэні эмӧсь зэв бур старшӧй да младшӧй офицеръяс, эмӧсь опытнӧй сержантъяс, эмӧсь и повтӧм, бура велӧдӧм салдатъяс.
Сэтчӧ жӧ бӧръя дас-дас вит вонас полк выдержитіс не ӧти испытание, выиграйтіс не ӧти сражение.
И вот ӧні сылӧн чужи смел идея: босьтны штурмӧн противниклысь крепость и тайӧн петкӧдлыны мукӧд полкъяслы, кыдзи колӧ решайтны татшӧм сяма задачаяс.
Штабын лӧсьӧдӧма операция кузя план, и, колӧ шуны, планыс зэв бур, смел.
Генерал тайӧ плансӧ сьӧлӧмсяньыс ошкис да утвердитіс...
Мый колӧ вӧчны водзӧ?
Бойченко бара сюся видзӧдліс Сергей вылӧ.
— Тӧда! — шуис Сергей — Сӧмын ме мӧда висьтавны танкӧвӧй подразделение йылысь.
— Ӧткодь.
— Колӧ дасьтыны йӧзӧс да материальнӧй часть!
Тайӧторйыд меным тӧдса!..
— Правильнӧ!
Именнӧ ӧні колӧ дасьтыны йӧзӧс да материальнӧй часть.
Йӧз кутасны решайтны сражениесӧ.
На йылысь колӧ и тӧждысьны.
Колӧ, медым не сӧмын Иван Атаманов став сьӧлӧмсяньыс босьтчис удж бердӧ да сулаліс аслас ферма интересъяс вӧсна, а медым быд бригадир, звеньевӧйяс — тайӧ сержантъясыс да старшинаясыс — тӧдісны эськӧн асьныс да вермисны эськӧн висьтавны асланыс колхозникъяслы, кыдзи да мый найӧ долженӧсь вӧчны вит вося план олӧмӧ пӧртӧм вӧсна тышын.
Полкын эмӧсь политработникъяс, агитаторъяс, коммунистъяс, комсомолецъяс - Усть-Невинскаяын найӧ эмӧсь жӧ.
Вит вося план должен лоны знамяӧн найӧ партийнӧй да политическӧй уджын.
Кондратьевкӧд та йылысь ме сёрниті жӧ нин, — сійӧ отсалас тіянлы, но и тэ вылысь оз вештыссьы кывкутӧм.
А кыдзи тіян делӧныд материальнӧй часть кузя?
Ставыс-ӧ миян бур?
Абу, уна на абу.
Мыйӧн лоӧ подулалӧма будённовцылысь кӧсйӧмсӧ — босьтны урожай нелямын центнер гектарысь?
Та йылысь колӧ жӧ думыштлыны.
Тан ӧти кӧсйӧмыд этша...
А строительнӧй материалыд?
Ладнӧ, цемент да кӧрт ми тіянлы сетам краевӧй фондъясысь, а унджыктор вылӧ энӧ надейтчӧй.
Торйӧн кирпич  да саман.
Сідзкӧ, медводз колӧ ӧдйӧджык стрӧитны кирпич завод да лӧсьӧдны саман вӧчӧм.
Татӧг некутшӧм строительство йылысь нинӧм и мечтайтны.
А мыйӧн вевттьыны стрӧйбаяснытӧ?
Идзасӧн, камышӧн — тайӧ оз туй.
Сідзкӧ, колӧ ӧнісянь нин думыштлыны места вылын черепица вӧчӧм йылысь.
Корсьны станокъяс, специалистӧс, а сёйыд тіян, ме тӧда, эм вывті бур...
А вӧр?
Бокысь воӧм вӧр вылӧ артавны оз позь.
Дзик ӧти туй — корсьны вӧрсӧ асланыд местаысь.
Татшӧм позянлуныс эм.
Гӧраясын, Чубуксунскӧй ущельеын, куйлӧ дась вӧр, кодӧс вӧлі индӧма военнӧй цельяс вылӧ, а ӧні сетісны миянлы.
Но тайӧ вӧрсӧ позьӧ сӧмын кылӧдны ю кузя, мукӧд ногӧн сійӧс сэтысь он петкӧд.
— Чубуксунскӧй ущелье? — выльпӧв юаліс Сергей. — Да ме сэні вӧлі нин и аддзылі вӧрсӧ.
Вайӧ сійӧс миянлы — и ми кылӧдам!
— Сетам, — шуис Андрей Петрович. — И сетам ог дас квайт вагон, а сымда, мыйта верманныд кылӧдны Усть-Невинская берегъяс дорӧ.
Сёрни нюжаліс кузя, и кодыр жӧ вӧлі сёрнитӧма став вопросъяс кузя, Бойченко сувтіс, муніс ӧшинь дорӧ да мыйкӧ дыра видзӧдіс жарысла вералысь степь вылӧ.
— Кор мӧдӧдчан гортад? — юаліс сійӧ.
— Ме дась лэбны кӧть бордъяс вылын! — шуис Сергей.
— Мыйла нӧ бордъяс вылын? — Бойченко матыстчис Сергей дорӧ. — Гӧгӧрвоа, тэнад быдмисны бордъяс.
Тайӧ бур, но лэбны на вылын оз ков.
Мунан машинаӧн.
Ӧні мун Николай Николаевич ордӧ.
Ме сылы звӧнита да висьтала, мый ещӧ колӧ вӧчны, а лун помланьыс пырав ме ордӧ.
Ме лӧсьӧдча ветлыны тіян местаясӧ и нуа тэнӧ Усть-Невинскаяӧдз.
Николай Николаевич паныдаліс Сергейӧс аслас кабинет порог дорын.
— Поздравляйта! — шуис сійӧ гажаа. — Со аддзан, шулі ме, мый ставыс артмас зэв бура...
Ме вот ещӧ звӧнитла ӧтилаӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ, кыдз шусьӧ, делӧлы сетӧма нин законнӧй туй...
Николай Николаевич босьтіс телефон трубкасӧ да мӧдіс звӧнитны крайпланӧ, крайсельпроектӧ, крайзуӧ, крайснабӧ, крайсельэлектроӧ, сэсся кутшӧмкӧ Петр Спиридоновичлы, а сэсся — Олег Александровичлы.
Быдӧнкӧд сійӧ сёрнитіс дженьыда, ыстысис Бойченко вылӧ да корис ӧтвет эз телефон пыр, а бумага вылӧ гижӧмӧн, кытчӧ стӧча должен лоны индӧма, кор да мый лоӧ вӧчӧма.
Недыр сёрнитӧм бӧрын сійӧ шуис Петр Спиридоновичлы:
— Тэ менӧ кӧсйӧмъяснад эн верд, а тайӧ жӧ недельӧ ысты Усть-Невинская станица районӧ изыскательнӧй партия!
Олег Александровичлы сӧветуйтіс:
— Ставыс тайӧ, дерт, бур, но ме сӧветуйта тэныд ыстыны Усть-Невинскаяӧ ассьыд сэтшӧм мортӧс, коді кужис ставсӧ висьтавны да петкӧдлыны.
Телефон пыр сёрни помалӧм бӧрын Николай Николаевич шуис:
— Вот ӧні, Сергей Тимофеевич, верман спокойнӧя мунны станицаад.
Индӧдъяс сетӧма, ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
Сідзкӧ тэ ӧні места вылас йӧткы делӧсӧ, а меным век юӧртав ставтор кузя.
Да, муртса эг вунӧд!
Ӧні жӧ мун ветлы крайснабӧ: получитан разрешение вӧр кылӧдӧм вылӧ.
Сэні тэнӧ виччысьӧны...
Сергей аттьӧаліс Николай Николаевичӧс, и найӧ прӧщайтчисны, кыдзи важся бур другъяс.
18 ГЛАВА
Андрей Петрович ордӧ Сергей воис час нёльын луннас, кодыр эштӧдіс став делӧяссӧ.
Шондіыс кӧть и нёрис нин рытывлань, но вӧлі вылын на, и жарыс эз на чин.
Кабинет ӧшиньяссӧ вӧлі шторыалӧма, но шонді югӧръясыс писькӧдчисны пемыд полотно пырыс...
Бойченко пукаліс пызан сайын да мыйкӧ гижис.
Сергейӧс диван вылас пуксьӧдӧм бӧрын юаліс, получитӧма-ӧ разрешение вӧр кылӧдӧм вылӧ.
— Вӧр кылӧдны тэд колӧ мунны аслыд, — шуис сійӧ. — Медбур лоӧ, тайӧ сьӧкыд удж бердӧ кӧ босьтчасны том йӧз.
Котыртӧй томйӧзысь бригадаяс, корсьӧй, гашкӧ, станицасьыд сюрасны важся, опытнӧй сплавщикъяс.
Горнӧй юӧд вӧр кылӧдӧм — абу кокни удж, и сы дорӧ колӧ кутчысьны тӧлкӧн...
Сергейлы уси дум вылас Прохор Ненашев да шуис, мый ӧтик сэтшӧм специалист налӧн эм...
Та бӧрын найӧ куритчисны да сёрнитісны прӧста, быттьӧ важӧн вӧліны тӧдсаӧсь.
Бойченко юасис, кутшӧм фронтъяс вылын сылы лои воюйтны.
Сергей эз кужлы висьтавлыны война йылысь, а торйӧн нин ас йывсьыс.
Сылы кажитчыліс, мый бой вылын ассьыс сьӧлӧмкылӧмъястӧ висьтавны он вермы; и быд пӧрйӧ, кор сылысь та йылысь юавлісны, сы водзын век сувтліс танкӧвӧй атакалӧн серпас Кантемировка дорын — Дон ю йывса ыджыд сикт дорын...
Тадз вӧлі и ӧні.
Сергей дженьыдика висьталіс, кыдзи сійӧ медпервойяс лыдын ӧтикӧн вувзьысис враг расположениеӧ, кыдзи жугӧдіс самоходка, коді вӧлі кыссьӧ сы вылӧ  бронетранспортёръяскӧд, кыдзи заводитіс тышкасьны немецкӧй танкъяскӧд да бырӧдіс бронебойно-зажигательнӧй снарядъясӧн вит вражескӧй машина, вайӧдіс врагӧс паникаӧ да шӧйӧвошӧмӧ...
Кыдзи и век, кор сійӧ висьтавліс аслас подвиг йылысь, сылы кажитчис, мый торъя геройство сійӧ некутшӧмӧс эз петкӧдлы.
Яндысьӧмпырысь Бойченко вылӧ видзӧдӧмӧн Сергей шуис:
— Миян сэн унаӧн асьнысӧ зэв бура петкӧдлісны!..
А сэсся, кор ми мунім кытшавны немецъяслысь сталинградса группировка, бойясыс вӧліны пӧсьджыкӧсь на...
Бойченко юаліс, важӧн-ӧ Сергей воис гортас, кольччас оз сійӧ станицаас, али мунас карӧ и мыйӧн думайтӧ сійӧ займитчыны.
Медбӧръя вопрос вылас Сергей эз тӧд, мый вочавидзны, да мыйтакӧ кад пукаліс ланьтӧмӧн.
— Та йылысь ме эг на думыштлы, — пӧръявліс Сергей. — Олышта бать-мам ордын, и сэн тыдавны кутас.
Меным ӧд велӧдчыны на колӧ.
— Думыштнытӧ, дерт, позьӧ, но оз-ӧ нин сёр ло?— шуис Бойченко. — Рощенскӧй районын тэ ас морт, райсӧветса депутат.
И бур эськӧ вӧлі ӧні нин став йывсьыс сёрнитчыны.
Тіянлысь планнытӧ ми утвердитам, станицаад пансясны ыджыд уджъяс, а тэныд лоӧ окота мунны.
Эськӧ водзвыв ставсӧ и думыштны...
«Велӧдчыны сылы, дерт, колӧ, — думайтіс Бойченко, — но бур эськӧ вӧлі пуктыны сійӧс Хохлаков местаӧ...
Пӧрысь казак важӧн нин вӧзйысьӧ отставкаӧ».
И пыр жӧ, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый Сергей тӧдмалас сылысь мӧвпъяссӧ, кутіс сёрнитны мӧдтор йылысь да юаліс, кымын арӧс Сергейлы.
— Да ме абу нин том, — шуис Сергей. — Кызь квайтӧд арӧс, и кыдзкӧ аслым оз эскыссьы.
Фронт вылӧ ва челядьӧн на муні, а ӧні...
— Мый нӧ ӧні? — Бойченко нюммуніс. — Том кадлӧн медся веж петкӧдлана пӧра!..
Тэ Усть-Невинскаяын чужлін?
— Да, сэн ме и школа помалі и колхозын уджышті...
А сэсся муні институтӧ...
Институтсянь — танкӧвӧй училищеӧ веськалі...
— И со тэ бӧр воин Усть-Невинскаяӧ...
Висьтав, кутшӧм тырмытӧмторъяс шыбитчисны тэныд синмад станицаса олӧмысь?
Татшӧм юалӧмсӧ Сергей эз виччысь и эз тӧд, мый висьтавны, видзӧдліс Бойченко вылӧ.
— Мыйла ті тайӧс менсьым юасянныд?
— Сы вӧсна мый век пӧлезнӧ кывзыштны свежӧй синъясӧн казялӧм тырмытӧмторъяс критикуйтӧм.
— Но и ті асьныд, кыдз ме чайта, тӧданныд став тырмытӧмторъяссӧ.
— А меным окота кывзыштны тэнсьыд замечаниеястӧ.
— Мый нӧ, ме висьтала! — Сергей здук мында кежлӧ думыштчыліс. — Машинаяс этша — вот мыйын лёкыс...
Война вылын ме вӧдитчылі первой класса техникаӧн, — кутшӧм сійӧ техника -  гӧгӧрвоӧдны тіянлы оз ков.
Нёль во чӧжӧн ме велалі машинаяс гым шыӧ, ме унмовсьыли да садьмылі моторъяслӧн шылад улӧ, и тайӧ лои сэтшӧм быдлунсяӧн...
А Усть-Невинская муяс вылын, да и самӧй станицаас, шы ни тӧв.
Эмӧсь, дерт, тракторъяс, автомашинаяс, но найӧ зэв этша...
— Миян коланлунъяс серти кӧ, кывшутӧг, этша, — сӧгласитчис Бойченко. — Крайса уна колхозъяс да МТС-яс таво нин получитісны машинаяс, получитасны ещӧ на.
Абу ылын сійӧ кадыс, кор оз ло машинаясысь судзсьытӧмлун...
— Либӧ босьтны сэтшӧм вопрос, кыдзи му, — водзӧ висьталіс Сергей. — Тан ме кута сёрнитны конкретнӧ — Ворошилов нима колхоз йылысь.
Менам батьӧй — тайӧ колхозса член, сідзкӧ, ме тшӧтш...
Но абу таын делӧыс.
Ме висьталі нин тіянлы, мый ворошиловцы таво босьтасны зерновӧйяслысь урожай медуна вылӧ кӧкъямыс центнерӧн...
Тайӧ жӧ юр яндзим!
Муыс ёгӧссьӧма, некутшӧм пӧрядок сэн абу.
Но и тайӧ абу на ставыс.
Колхозса председатель Артамашов благӧслӧвитӧмӧн общественнӧй му веськалӧма частнӧй киясӧ.
Мунас пӧльзуйтчӧны колхозникъяс, кыдзи единоличникъяс, мусӧ сдайтӧны арендаӧ районнӧй учреждениеяслы да весиг частнӧй йӧзлы.
Артамашов збыльысь дурак либӧ жӧ петкӧдлӧ асьсӧ дурачокӧн...
Артамашов лыддьӧ достижениеӧн сійӧтор, мый мунас пӧльзуйтчӧны быдӧн, кодлы абу дыш: муыс кӧ колхозын уна, — сідзкӧ, мыйла нӧ не отсавны нуждайтчысьяслы...
Аддзанныд, кутшӧм йӧй теория!
— Интереснӧ, — шуис Бойченко, Сергейӧс папиросӧн гӧститӧдіг. — Тадз пӧ медбур?
Му уна — сетав быдӧнлы?
— Сідз артмӧ. — Сергей ӧзтіс папирос. — Артамашов тӧлкуйтӧ: мед пӧ колхозникъяслӧн лоӧны единоличнӧй кӧдзаяс, — «колхозын урожай оз во, воас колхозникъяслӧн» — тайӧ сылӧн аслас кывъясыс.
Сійӧ шуӧ тайӧс сьӧкыд положениеысь петӧмӧн, лоӧ кӧ неурожай.
Ме сэтшӧма пузи та вылӧ, мый медпервойысь аддзысигӧн жӧ лои пинясьны Артамашовкӧд.
И лёкыс ещӧ сыын, мый Артамашовӧс районнӧй работникъяс лыддьӧны бур уджалысьяс лыдын.
Ог тӧд, мый думайтӧ сы йылысь Кондратьев, — сыкӧд ме эг сёрнитлы, но Хохлаков сёрнитӧ сы йылысь бура.
«Коді, — шуӧ, — нинӧм оз вӧч, сійӧ оз ӧшибайтчы».
Да тадзтӧ позьӧ оправдайтны любӧй преступникӧс!
А ӧд сійӧ жӧ Хохлаковлы, дерт, буракӧ, тӧдса, мый Артамашов разбазаривайтӧ не сӧмын му, но и колхознӧй продуктаяс, скӧт.
Та йылысь меным батьӧй висьтавліс.
Артамашовлӧн быдпӧлӧс другъяс да сватъяс кыскӧны колхозысь и мӧсъяс, и ыжъяс, и порсьяс, а колхознӧй складсӧ пӧртӧма бездельникъяслы вердчанінӧ...
И тайӧ шусьӧ ӧшибкаӧн.
Татшӧм кӧ положение и мукӧд крайса колхозъясын, то, меным думайтсьӧ, тані колӧны кутшӧмкӧ организационнӧй мераяс...
— Тайӧс ме аслым гижышта.
Бойченко матыстчис пызан дорас да босьтіс блокнот.
Кодыр сійӧ гижис, Сергей куритчис, мый йылысь кӧ мӧвпалӧмӧн.
— Оз, меным кажитчӧ, мый оз ставын, — шуис Сергей, кор Бойченко бӧр пуксис диван вылӧ. — Усть-Невинскаяын жӧ эм Будённый нима колхоз... — водзӧ висьталіс Сергей, кор Бойченко бӧр пуксис диван вылас.
Ме тіянлы и сы йылысь висьтавлі, — помнитанныд, сэні председательыс старик Рагулин...
Налӧн му кузя кӧзяйскӧй порядок.
Рагулин эз этша удж ну та кузя.
И мый ті думайтанныд?
Овмӧсыс тӧдчымӧн ёнмис, колхозникъяс дзик мӧд ног кутісны видзӧдны удж вылӧ, общественнӧй добра вылӧ, Рагулин мӧдіс воюйтны эмбур лотайтӧмкӧд, бесхозяйственностькӧд, а сылӧн прӧтивникъясыс та вӧсна кутісны мыжавны Рагулинӧс: горш пӧ да скуп сійӧ...
Торйӧн нин тайӧ эз во сьӧлӧм вылас Артамашовлы, кодӧс лыддьӧны лышкыд да шань председательӧн...
Збыльысь, старик Рагулин топыд морт, но тайӧ, кыдз ме гӧгӧрвоа, кӧзяинлы буртор. — Сергейлы уси тӧд вылас Рагулинкӧд медводдза сёрниыс и сылӧн нем кӧсйытӧг шпыньмунсис. — Старик топыд и абу йӧй, ме сыкӧд сёрнитлі.
И Рагулинлӧн урожайыс, ме висьтавлі нин тіянлы, — сэтшӧм урожайыс, ме ручайтча, район пасьталаын некӧн абу. — Сергей видзӧдліс Бойченко вылӧ, коді мыйкӧ гижаліс, и водзӧ нуӧдіс сёрни. — А со ещӧ примеръяс менам наблюдениеясысь...
Хохлаковкӧд ме ветлі пӧшти район пасьтала и аддзылі ӧти колхозын шобді кӧдза.
Тайӧ вӧлі Белӧй Мечетьын.
Матыстчим ӧти участок дінӧ: шобдіыс коскысь вылынджык, сук, шептыс — кивомлӧс...
Юалім колхозса председательлысь: «Кодлӧн шобдіыс?»
«Миян», — шуӧ.
Матыстчим орчча участок дінас: шобдіыс ёгӧн тырӧма, шочиник, и сулалӧ сійӧ сирӧта моз...
«А тайӧ кодлӧн?» — «Миян жӧ пӧ...
«Так мыйла сэтшӧм торъялӧм?»
Председатель лӧня гӧгӧрвоӧдӧ: Эсійӧ гырысь шептаыс да кузьыс, — семеннӧй, а тайӧ - прӧстӧй»...
Вӧлӧмкӧ, кӧйдыс вылӧ кӧдза тайӧ колхозас ыджыд почётын, сійӧс кужӧны правильнӧ кӧдзны и ас кадӧ весавны, сійӧ муяс вылас и председательыс частӧкодь волывлӧ, и агроном кежавлӧ...
А тӧварнӧй шобді кӧдзаяс губитӧмаӧсь — койӧмаӧсь арнас шобдісӧ, да и вунӧдӧмаӧсь сы йылысь...
А мый, шуам, танкӧвӧй полкын кӧ вӧліны дасьӧсь бой кежлӧ сӧмын сійӧ танкъяс, кодъясӧс индӧма разведка вылӧ, а основнӧй, ударнӧй машинаясыс, кодъяс решайтӧны сражениесӧ, вӧліны кӧ лёк состояниеын?
Командование ӧмӧй эськӧ лэдзис татшӧм положение?
Дерт, эз...
А мыйла нӧ колхозса председатель миритчӧ сійӧн, мый основнӧй тӧварнӧй няньыс некытчӧ шогмытӧм и сӧмын кӧйдыс вылӧ кӧдзӧм няньыс бур?
Сергей сёрнитіс волнуйтчӧмӧн, чужӧмыс гӧрдӧдіс, и сьӧд синъясыс кутісны дзирдавны.
Бойченко кывзіс сюся, мукӧддырйи мыйкӧ гижышталіс либӧ эскӧдӧмпырысь  довкйӧдліс юрнас.
«Колӧ быть кольны сійӧс районӧ... — думайтіс сійӧ. — Пӧрысь кочубеевец мед мунас шойччӧм вылӧ...»
Бойченко кӧсйис сёрнитны та кузя туяс.
Сійӧ чеччис да шуис:
— Сергей Тимофеевич, ми сёрнитам на водзын.
Ӧні сёр нин, ветлам ме ордӧ ӧбедайтыштам, да и мӧдам лӧсьӧдчыны туйӧ.
19 ГЛАВА
Шондіыс лэччис нин горизонт дорӧ, кодыр пемыдгӧрд «ЗИС» петіс карысь да, гуранӧсь шоссе кузя небыдика лайкъялігтырйи, тӧвзис Невинномыссклань.
Бойченко да Сергей пукалісны бӧрвылас, и туй вылӧ видзӧдысь шофёрлы тыдаліс зеркалӧ пырыс, кыдзи найӧ кыпыда варовитӧны...
Водзвылын гӧгӧр вӧліны мылькъяс.
Син водзӧ кыптывліс то уна рӧма цветъяса чурк, то паныд котӧртісны кустъяс, то паныдасьлісны степса хуторъяс да кошараяс — векджык камышӧн вевттьӧм ляпкыдик кык-куим гид, потшӧс, чабанъяслӧн олан керка, джуджыд юкмӧс труба весьтын жаравеч.
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, — висьталіс Сергей, — кутшӧма ме каитча, мый сразу эг мун Ставропольӧ...
Сы мында кад вошті, а ставсьыс мыжа Рубцов-Емницкий.
— Лев Ильич? — нюммунӧмӧн юаліс депутат.
— Ті ӧмӧй тӧданныд сійӧс?
— Но кыдз жӧ!
— Но ті онӧ тӧдӧ, кыдзи ме сыкӧд тӧдмаси и кыдзи сэсся веськалі Пятигорскӧ...
Эг ме удит лэччыны поездысь, кыдз ме дорӧ матыстчис Рубцов-Емницкий, пуксьӧдіс машинаӧ и дзик пыр кутіс коравны менӧ ас дорӧ замавны, и кыдз коравны!
Ыджыд зільӧмъясӧн да лэдзчысьтӧмлунӧн...
Меным вӧлі и деливӧ, и тешкодь, — асьныд думыштӧй, кутшӧм меысь кооператор.
Медводз ме нинӧм эг гӧгӧрво, ӧні жӧ меным ставыс ясыд.
Сійӧ кӧсйис, медым менам военнӧй нималӧм ветліс сылӧн замъясын да надёжнӧя дорйис вермана йӧткыштӧмъясысь да кучкӧмъясысь...
Кӧлесаяс улас голякыліс гальки, посни изторъясыс лэблісны кӧлесаяс улысь да троньмунлісны машина бордъясӧ.
«ЗИС» петіс керӧс йылӧ и тасянь кутіс тыдавны Кубаньса низменность.
Чой пӧлӧн дӧлалісны еджыд станицаяс да хуторъяс, яръюгыд биӧн дзирдалісны ӧшинь стеклӧяс, а ю ковтасын, быттьӧ эзысь вылын сьӧдтор, быдмис кудриа посни вӧр.
— Гашкӧ, мый кузя кӧ ме и абу прав, — заводитіс Сергей, — но ме унатор йылысь кӧсъя висьтавны тіянлы...
— Висьтав, висьтав, ме окотапырысь кывза.
— Ме частӧ думайта фронтовикъяс йылысь, кодъяс воисны асланыс колхозъясӧ...
Кор ме воа вӧлі гортӧ, меным вагонысь сюри книга, нимсӧ ме вунӧді сылысь.
Сэні висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи фронтовикъяс бойяс костъясын гижисны тылӧ асланыс другъяслы да тӧдсаяслы письмӧ.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма сьӧлӧмсяньыс, сэні вӧлі уна выль, интереснӧй мӧвп да уна делӧвӧй сӧвет.
Сійӧс лыддигӧн чувствуйтан, мый письмӧсӧ гижӧмаӧсь найӧ, кодъяс и война вылын эз веськодьпырысь видзӧдны сы вылӧ, мый вӧчӧны да кыдз олӧны ылын фронт сайын йӧз.
Кор гижӧмаӧсь письмӧсӧ, миян войска сӧмын на матыстчӧны вӧлі границаяс дорӧ, война самӧй на ыпъяліс, и меным кӧ сэки веськаліс тайӧ письмӧыс, ме эськӧ окотапырысь тшӧтш кырымаси помас.
Но ӧні война победнӧя помасис нин, и найӧ, кодъяс гижлісны тайӧ письмӧсӧ, гортасӧсь нин.
Сідзкӧ, положение вежсис: не сӧмын сетав дельнӧй сӧветъяс, но и ачыд эн сулав бокын, а состӧ пудж...
Ме эськӧ ӧні тадз шуи: «Эй, фронтовикъяс, а но, коді сэк гижліс тыловикъяслы письмӧ, коді велӧдліс, кыдз колӧ овны да уджавны.
Матыстчӧй матӧджык, сувтӧй первой радъясӧ да петкӧдлӧй ловъя примерӧн, кыдз тайӧ вӧчсьӧ!»
Кор ме думайта, кыдзи долженӧсь петкӧдлыны асьнысӧ вӧвлӧм воинъяс, меным кажитчӧ, мый именнӧ налы колӧ лоны ныртшикъясӧн, организаторъясӧн, и оз кӧ быдӧнлы, то быд дасӧдлы - а тайӧ абу ичӧт армия.
Воис кад не сӧмын кӧдзны да гӧрны му, но и кыдз позьӧ ёнджыка пыртны видз-му овмӧсӧ техника, велӧдны колхозникъясӧс веськӧдлыны любӧй машинаӧн, личӧдлытӧг пыртны уджӧ да олӧмӧ культура...
Ачыс олӧмыс тайӧс корӧ.
Сійӧ жӧ Усть-Невинскаяын уна том йӧз.
Быд зонлӧн либӧ нывлӧн, кыдз правилӧ, сизим вося либӧ дас вося образование.
И, шуам кӧ, менам бать-мамӧй пӧрысьӧсь нин, олӧны важ ногӧн да дӧвӧленӧсь асланыс олӧмӧн, то том йӧз оз кӧсйыны овны важ ногӧн...
Сійӧ кӧсйӧ идравны подсолнух оз чарлаӧн, а комбайнӧн, лысьтыны мӧс не киӧн, а механическӧй дойкаӧн.
Томйӧз частӧ овлӧны карын и карса культурасӧ вайӧны станицаӧ.
И станицаын сійӧ аслыс кӧсйӧ театр, библиотека, кино да электрическӧй би.
Кодыр вит вося планӧ вӧлі сюйӧма электростанция стрӧитӧм, эз прӧста та йылысь мӧдны сёрнитны станица пасьтала, а торйӧн томйӧз.
Найӧ аддзӧны нин ассьыныс станицасӧ оз сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, а кутшӧм сійӧ лоас.
И ме эска: ми кӧ стрӧитам электростанция, шуам, мӧд во тулыс кежлӧ, Усть-Невинскаяӧс тайӧ пятилеткаӧ нин он кут тӧдны.
— Ме эска жӧ талы, — шуис Бойченко. — И ме быдтор кузя сӧглас, мый йылысь тэ висьталін.
Тэнад мӧвпъяс веськыдӧсь.
Но ӧд этша на сёрнитны...
— А ме ог сӧмын сёрнит!
— Збыль!
Но тэныд вын серти унджыктор сы дорысь, мый тэ ӧні вӧчан.
Тэ тырвыйӧ эськӧ вермин уджавны, шуам, райисполкомса председательӧн.
Веськыда кӧ шуны, вермин эськӧ вежны Фёдор Лукич Хохлаковӧс.
— А Фёдор Лукич?
— Сійӧ важӧн нин корліс аслыс смена.
Пӧрысь казаклы колӧ шойччыштны да лечитчыштны...
— Тайӧ уджнад ме ог справитчы! — чорыда шуис Сергей. — Меным колӧ на велӧдчыны.
Ӧд ме первой курссянь муні фронт вылӧ...
— Со аддзан, — шогпырысь шуис Бойченко, — видзӧдны олӧм вылӧ бокысянь кокни, а сунны сы пытшкӧ юрнад и тэныд абу окота.
Татшӧм вочакыв бӧрад ме ог гӧгӧрво, кодлы жӧ шуны кывъястӧ: «Эй, фронтовикъяс, пуджӧй сосъястӧ!»
— И меным тшӧтш...
И ме, кыдзи аддзанныд, ог пукав ки кресталӧмӧн, но меным колӧ велӧдчыны.
— Да, велӧдчынытӧ быдӧнлы колӧ, — шуис Бойченко да ланьтіс.
Кык гӧра костын сулаліс Усть-Невинская.
Ломтысисны пачьяс, и керка вевтъяс вылӧ, садъяс вылӧ ӧтлаын рытъя вуджӧръяскӧд водіс лӧзов тшын.
Тутариновъяс керка дорӧ машина сувтіс.
Сергей аттьӧаліс Бойченкоӧс, тшӧктіс пыравны керкаас.
— Тэрмася, — шуис Бойченко, Сергейкӧд киасигиг. — Бӧр мунігӧн пырала.
Но, сиа успех!
А сы йылысь, мый ме тэныд висьталі, сӧветуйта думыштлыны.
— Ладнӧ, думыштла.
Сергей сулыштіс дзиръя дорас, виччысис, кытчӧдз машинаыс оз пет площадь вылӧ да оз вош пемыдгорулас, сэсся тэрмасьӧмӧн пырис дворас.
Сылы паныд котӧрӧн воис Анфиса.
20 ГЛАВА
Анфиса синъясын дзӧвкъяліс синва, и Сергейлы тайӧ бытшкис.
— Мый тэкӧд, чойӧй?
— Кӧн нӧ тэ та дырасӧ вӧлін?
— Да мый лои?
— Семён корасьысьясӧс ыстіс, а бать оз сӧгласитчы... — синва пыр шуаліс Анфиса.
— Семён?
Вот мый вӧлӧм!
Да тэ эн бӧрд, а висьтав тӧлкӧн!
Сергей ветліс недельысь дырджык, и тайӧ каднас сійӧ эз чайт, мый сытӧг вермасны лоны гортас татшӧм событиеяс...
Артмис тайӧ сійӧ тӧлыся рытӧ, кор Сергей гуляйтіс Ставропольса бульваръясті.
Станица кузя, бус кыпӧдіг, прӧйдитіс стада, заводитӧ вӧлі рӧмдыны, кӧзяйкаяс лысьтісны мӧс, и тайӧ кадӧ Тутариновъяс керкаӧ немвиччысьтӧг воис Параська-и эз ӧтнас, а Евсейкӧд.
Ни Тимофей Ильич, ни медсясӧ Ниловна эз сетны талы торъя тӧдчанлун, — вермис лоны, Параська да Евсей прӧстӧ пырисны найӧс видлыны.
Кӧзяеваыс корисны гӧстьясӧс горничаӧ да ӧзтісны лампа, Евсей, грузчиклӧн кодь кузь ёсь да мышкыртчӧм пельпомъяса, кузь тушаа, косіник старик, шы ни тӧв пӧрччис шапкасӧ да чӧвтіс пернапас.
— Евсей Иванович, — лӧсьыдик гӧлӧсӧн заводитіс Ниловна, — лоӧй бур гӧстьясӧн, пуксьӧй, ен могысьӧн, тайӧ улӧс вылас.
А тіянлы, Прасковья Ефимовна, со тайӧ табуреткаыс.
Евсей пуксис улӧс вылӧ, кок костас пуктіс увйӧсь бедьсӧ да шуис:
— Сідз вот...
Та бӧрын сійӧ пукаліс шы ни тӧв, сӧмын шочиника видзӧдлывліс гӧтырыс вылӧ.
А Параська варовитіс и варовитіс, и не сӧмын кыклы воча, а ӧтпырйӧ куимлы воча — сідзи и сяргис, сідзи и сяргис кывъяссӧ, и сёрнитіс сійӧ сэтшӧм тэрыба, мый эз вермы эськӧ гижны сылысь сёрнисӧ весиг медся опытнӧй стенографистка.
Тимофей Ильич терпеливӧя кывзіс, думыштчӧмӧн шылькнитлывліс уссӧ и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Параська татшӧм меліа сёрнитӧ.
Но кыдз сӧмын зэв варов старука кутіс вывті ошкыны ассьыс квартирантсӧ, висьтавлыны сы наградаяс йылысь, рамлун йылысь да ёна удж радейтӧм йылысь, Тимофей Ильич чошкӧдіс пельсӧ: сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм могӧн локтісны сы ордӧ Евсей да Параська.
Сійӧ кыв ни джын видзӧдліс Ниловна вылӧ стрӧг синъясӧн, быттьӧкӧ висьталіс: «Ниловна, а тэ видзӧдлы сы вылӧ...
Корасьны воӧма».
— Прасковья Ефимовна и ті, Евсей Иванович, — кыдз сӧмын вермис вежлива шуис, медбӧрас, и Тимофей Ильич. — И мый бесла коявны лишнӧй кывъяс?..
Став сертиыс гӧгӧрвоана: ті воинныд коравны нывнымӧс.
Дак мыйла нӧ ті заводитінныд кысянькӧ ылысянь?
Семён и сэтшӧм, и татшӧм, и тадз сы вылӧ видзӧдлы — бур, а этадз видзӧдлан — ещӧ мичаджык...
Ми тайӧ жӧниктӧ и асьным тӧдам, — сійӧ воис татчӧ миян пинымкӧд.
Дак вот ті веськыда и заводитӧй: сідз пӧ и сідз, воим тіян дорӧ татшӧм могӧн...
— Сідз вот, — шыасьліс Евсей.
— Ой, Тимофей Ильич, — радлыны мӧдіс Параська, — да тэ збыльысь водзвыв вермин тӧдмавны!
Но ми жӧ кӧсъям важ ногӧн...
Первойсӧ нянь кӧрыштӧг, а сідз, сёрнитчӧм могысь, быттьӧкӧ разведкаӧн...
Оз жӧ позь сразу!
Сёрнитны колӧ лючки-ладнӧ, первой тӧдмавны, юавны.
— Сідзкӧ инӧ дипломатия? — юаліс Тимофей Ильич да кутіс серавны.
— Сідз вот, — шуис Евсей.
— А кыдз жӧ! — Тэрмасьӧмӧн вочавидзис Параська. — Тадз вӧлі важӧн.
Обычай...
Правильнӧ ме шуа, Евсей?
— Сідз, дерт...
— Аски воам нянь кӧрышӧн, да и корам кузьчышъян...
Ставсӧ, Тимофей Ильич, кутам вӧчны важ ногсӧн, кыдзи вӧвлывлі...
— А ме сідз чайта, мый нянь кӧрыш ни кузьчышъянъяс оз ковмыны, — шуис Тимофей Ильич. — Мый тэ шуан, Ниловна?
— Юавны эськӧ Анфисалысь, — полӧмӧн вочавидзис Ниловна. — Сэтшӧм делӧ, мый кыдз сійӧс и шуны...
— Мыйла нӧ сылысь юасьныс? — Тимофей Ильич шыасис Параська дорӧ. — Сідзкӧ, тэ, Прасковья Ефимовна, важся обычай казьтыштін?
Кыв шутӧг, бур обычай.
А эм и мӧд, и тэ сійӧс тӧдан жӧ...
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм ещӧ обычай?
— А сэтшӧм, мый Анфисалӧн эм ыджыдджык вок, и кытчӧдз оз гӧтрась Сергей, ичӧтджык чойлы нинӧм и думайтны верӧс сайӧ петӧм йылысь.
Да и том на сійӧ миян, абу на эндӧм! — Тимофей Ильич чабыртіс уссӧ, думайтыштіс да шуис: — Сы вӧсна и тэныд, Прасковья Ефимовна, и тэныд, Евсей Иванович, медбур мунны гортад, да и некодлы не висьтавны миян сёрни йылысь...
— Сідз, дерт, — шапкаасигмозыс шуис Евсей.
Сват да сватья весиг эз и петкӧдлыны, мый тайӧ веськыд ӧтказыс скӧрмӧдіс либӧ ӧбидитіс найӧс.
Найӧ ещӧ часджын кымын на сёрнитісны ӧтитор-мӧдтор йылысь, прӧщайтчисны и вӧлись сэки петісны хатасьыс.
А дзиръя сайын Параська зэв ёна мӧдіс скӧравны да шуис Евсейлы, мый та вылӧ сійӧ оз сувт, мый делӧ кӧ панӧма, то сійӧс колӧ нуӧдны помӧдз, и бара кӧ ӧткажитасны, то мед та йылысь кутасны тӧдны станица пасьтала; медся дыр недель бӧрти, кор пӧрысь Тутаринов лӧнялас, Параська босьтас аскӧдыс оз Евсейӧс, а старик Назарӧс — корасьӧм кузя зэв опытнӧй мортӧс — да мунас Тимофей Ильич ордӧ оз нин разведкаӧн, а нянь кӧрышӧн, и оз мун хатасьыс сэтчӧдз, кытчӧдз Анфиса, бать-мам благӧслӧвенье кузяыс, оз вунды сійӧ кӧрышсӧ шӧри.
Кыдзи и век, Евсей зэв бура кывзіс гӧтырыслысь, а сэсся шуис:
— Сідз, дерт...
Параська да Евсей матыстчӧны нин вӧлі станица помлань, асланыс керка дорӧ, а Тутаринов ордын век на ещӧ споруйтісны, код жӧ вӧлі прав: Тимофей Ильич, коді олӧм йылысь думайтӧ веськыда да гӧгӧрвоӧ, мый лоӧ сетны нылӧс сэтшӧм зон сайӧ, кодлӧн абу пу ни палич, либӧ жӧ мам — небыд сьӧлӧма Ниловна...
Ниловна зілис уговоритны Тимофей Ильичӧс — синны сійӧс асладорас, и сы вӧсна сійӧ сёрнитіс Семён йылысь сідз, кыдз вермис эськӧн сёрнитны мам аслас ёна радейтана пи йылысь.
Сы висьталӧм серти Семён вӧлі и мича, и тӧлка, и зіль, и лӧнь сяма, и бура видзӧдӧ пӧрысьяс вылӧ.
— А мый сійӧ абу татчӧс, — помаліс сійӧ, — дак сыын абу ыджыд беда: овмӧдчас станицаӧ, да сідз некытчӧ и оз мун!
Кажитчӧ, мый эськӧ сылы позьӧ паныд шуны?
Но Тимофей Ильич эз сӧгласитчы Ниловнакӧд, сійӧ сулаліс ас кыв вылас да доказывайтіс дзик мӧдтор: Семён ньӧти абу мича, а сідз-тадз, еджгов зон, а Анфиса сьӧдіник дай мича чужӧма.
И Семён ньӧти абу тӧлка: ӧд тӧлка мортыд, Тимофей Ильич ногӧн, некор эськӧ эз кут сэтшӧм лёка сёрнитны Усть-Невинская йылысь...
Збыль, удж вылын Семён горяч, та кузя Тимофей Ильич вӧлі сӧглас, но сэк жӧ содтыліс, мый тайӧ сӧмын йӧзсяньыс, и Семён зільӧ пӧраӧдз-кадӧдз...
— Абу сідз, Ниловна, — шуис сійӧ, — кӧть мый тэ миянлы эн висьтав, а татшӧм зятьыд меным абу сьӧлӧм серти!
Ниловна видзӧдіс мужикыс вылӧ, и сылӧн ичӧтик рам синъясыс тырисны синваӧн.
— А тэ эн бӧрд, — шогпырысь шуис Тимофей Ильич. — Мыйла кадысь водз синва кисьтны?
Делӧсӧ абу на решитӧма.
Лучше корлы Анфисаӧс.
Ми сылысь нарошнӧ юалам, мый сійӧ та вылӧ шуас миянлы.
Рӧкыд вылӧ Анфиса эз вӧв гортас.
«Кӧн нӧ сійӧ татшӧм сёрӧннас, абу кӧ жӧникыскӧд?» — думыштіс Тимофей Ильич, и таысь сылы лои дӧсаднӧ.
Старик дыр ропкис; и ӧні видіс нин не сӧмын Анфисасӧ, но и Сергейӧс: и мыйла сійӧ вайис станицаас татшӧм другсӧ, и кӧні сійӧ вошласьӧ мӧд недель нин, и кутшӧм тайӧ пи, коді эновтіс бать-мамсӧ да муніс, а кытчӧ да мыйла — нинӧм эз висьтав, — кӧть Сергей и висьтавліс сылы та йылысь.
Дыр эз узь тайӧ войнас Тимофей Ильич: век куритчис, думайтіс.
Асывнас чеччис водз, чуксаліс Анфисаӧс да шуис:
— Висьтав батьыдлы, мыйла эсійӧ Семёныд немдумайттӧг мӧдӧдӧ корасьысьясӧс?
— Висьтала ме, бать, дженьыдика, — збоя шуис Анфиса. — Ті, бать, ассьыныд олӧмнытӧ олінныд нин, сідзкӧ нинӧм и сувтны миян туй пӧперег.
Всё равно оз ло тіян ног!
— Коді нӧ тэнӧ тадзсӧ велӧдіс батьыдкӧд сёрнитны?
Буракӧ, Сергей.
Анфиса пукаліс крӧвать вылас дженьыдик дӧрӧма, вӧлі нывка кодь.
Тэрмасигтыр воис Ниловна, сувтіс нылыслань мышкӧн, а мужикыслань чужӧмӧн да  стрӧга видзӧдліс сы вылӧ.
— Эновт сійӧс.
Тимофей Ильич кыв шутӧг петіс.
Мукӧд лунъясас Сергей вотӧдз сійӧ некодкӧд эз сёрнит.
Асывнас мунліс градъяс вылӧ, воліс пемыднас нин, кывшутӧг ужнайтліс, и сӧмын ӧтчыд шуліс быттьӧкӧ аслыс.
— Виччысьлам Сергейӧс...
Сылы регыд жӧ нин колӧ воны.
... Анфиса тэрмасьӧмӧн висьталіс вокыслы ставтор йывсьыс, мый вӧлі гортас и, радлігтыр, ӧтлаын Сергейкӧд пырис хатаӧ.
Ниловна сывйыштліс писӧ да гусьӧник, медым эз казяв Тимофей Ильич, бӧрдыштіс.
— А со и Сергей! — шуис Тимофей Ильич. — Вевъялін буретш ужин кежлӧ.
Пуксисны ужнайтны.
Сергей сёйис чӧв, виччысис, мый шуас батьыс.
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — юаліс Тимофей Ильич, кор пызан вылӧ вайисны вишняа вареникъяс. — Висьтав, кӧн вӧлін, мый аддзылін?
— Э-э, бать!
Вӧлі ме ылын...
И Пятигорскын, и Ставропольын.
Ставсӧ вӧчи.
Миянлысь планнымӧс утвердитісны.
Вӧлі депутат ордын.
Тимофей Ильич шпыньмуніс да шылькнитіс уссӧ.
— Шуан, депутат ордын вӧлін? — нарошнӧ мӧдысь юаліс сійӧ. — Да, тэ миян сэтшӧм, — быдлаӧ письтан и ассьыд кӧсйӧмтӧ пӧртан Олӧмӧ. — Сійӧ видзӧдліс Анфиса вылӧ. — А чойыд тэнсьыд жӧ босьтӧ примерсӧ.
— И бур, — тасьтіысь вареник босьтігмоз шуис Сергей.
— Сійӧтӧ, гашкӧ, и бур, но абу быд делӧын...
— Ме, бать, тӧда нин, мый йылысь ті кӧсъянныд висьтавны.
— А тӧдан кӧ, и висьтав батьыдлы: думайтан он тэ гӧтрасьны?
— А кыдз жӧ?
Думайта!
А мый сэтшӧмыс?
— Сійӧ самӧй — Тимофей Ильич видзӧдліс Анфисаыс вылӧ, коді пукаліс юрсӧ копыртӧмӧн да нинӧм эз сёй. — Думайтан кӧ, тэрмась да прӧстмӧд туйсӧ.
А то ичӧтджык чойыд ордъяс.
— Ме верма кежыштны, — долыда шуис Сергей, сёрнисӧ кӧсйис бергӧдны шуткаӧ. — Аслам чойлы ме век туйсӧ сета.
Сідз ӧд, Анфиса?
Анфиса нинӧм эз шу, чеччис да шы ни тӧв петіс хатасьыс.
— Бать, кыдз тадз позьӧ? — шуис Сергей. — Миян керкаын — и татшӧм важся порядокъяс!
Нывсӧ бӧрдӧмӧдз вайӧдінныд, а мыйысь?
— Керкаын порядокъяс сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь и вӧліны, а мый тэнад друг не сьӧлӧм серти, дак сійӧ дзик мӧдтор.
— Тіянлы абу сьӧлӧм сертиныд, а Анфисалы сьӧлӧм сертиыс...
— Анфисаыс — менам ныв, — скӧрысь торкис Тимофей Ильич, — и, кыдзи бать, ме ог кӧсйы, медым сійӧ катайтчис белӧй свет кузяыс.
— Энлы, бать, пузьыв! — Сергей пуксис матӧджык батьыс дінӧ, гӧститӧдіс сійӧс папиросӧн. — Семёнӧс ме тӧда тэысь бурджыка.
Нёль во чӧж ме олі сыкӧд ӧти танкын, а война вылын йӧзыс буретш и тӧдмалӧны ӧта-мӧднысӧ.
Сійӧ вӧлі мем кыдз рӧднӧй вок, — гӧгӧрвоанныд? — ме рад лоа, ми кӧ сыкӧд лоам настоящӧй рӧдняяс!
— Ті жӧ олінныд танкын, — зумыша шыасис Тимофей Ильич. — Танкын ӧти делӧ, а ӧні мӧд...
Висьтав, кытчӧ сійӧ нуӧдас Анфисанымӧс?
Миян олӧмным Семёнлы оз кажитчы.
Сы вӧсна и оз ков сійӧ меным.
Меным колӧ, кыдзи батьлы, думыштлыны ныв йылысь?
Миян, слава богу, тэ да Анфиса кындзи быдмисны ещӧ кӧкъямысӧн, и быдӧнлы аддзысис места, кӧні овны.
— Тимофей, да тэ кывзышт Серёжалысь! — сюйсис сёрниас Ниловна. — Мед гӧтрасясны, а ми налы керкатор стрӧитыштам, сэки найӧ некытчӧ и оз мунны...
А, гашкӧ, и миян ордын кутасны овны.
Серёженькаӧс, став сертиыс тӧдчӧ, миянлы гортын не кутны.
— И тайӧ правильнӧ жӧ, — сувтіс мамыс дор Сергей.
Тимофей Ильич шылькнитіс уссӧ да кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки гурйыв воссис ӧдзӧс и порог дорын тыдовтчис Савва Остроухов.
— Серёжа!
Кытчӧ тэ сы дырасӧ вошлін! — горӧдіс сійӧ Сергейлысь кисӧ топӧдліг. — Но, кыдз?
Артмис?
Получитін?
— И артмис и получиті!
Пуксьы, кута висьтавны...
Мамӧ, содтӧй вареникъястӧ.
— Энлы тэрмась.
Мем вареник оз ков, и нинӧм эн висьтав.
Гӧтыр висьталіс меным, мый тэ воин, и ме кежи тэла.
Менам буретш мунӧ исполкомлӧн активкӧд заседание.
Вот ми сэні и кывзам тэнсьыд.
Мӧдім!
— Ме дась! — Сергей сувтіс.
— Бара мунан? — шогпырысь юаліс Ниловна. — Савва, и кысь сӧмын тэ татчӧ усин?
Серёжа ни ӧти минута оз пукав гортын.
Да тэ кӧть пасьтав сӧстӧм дӧрӧм.
Ниловна перйис сундукысь бельё, гач, вышивайтӧм воротника еджыд дӧрӧм.
Сергей ӧдйӧ вежсис орчча комнатаын.
Штатскӧй костюмӧн сійӧ быттьӧкӧ лои и ичӧтджык и стройнӧйджык.
Сійӧ муніс Саввакӧд мый йылысь кӧ сёрнитігтырйи, а Ниловна дыр видзӧдіс восьса ӧшиньӧд, сэсся катлӧдлыштіс юрсӧ да шуис:
— Пышйис...
И кутшӧм радлун ай-мамыдлы татшӧм письыд?
Тӧлысь нин гортын, а ми ещӧ прамӧясӧ эг на и аддзылӧ.
— А тэ мый, кӧсъян сійӧс ас дінад кӧртавны? — вочавидзис Тимофей Ильич. — Сідзкӧ, мог эм, котралӧ кӧ...
А кытчӧ Анфиса воши?
Вот сійӧс видз...
Станичнӧй сӧветӧ мунігӧн Савва висьтавліс Сергейлы станицаса выльторъяс йылысь: сы йылысь, мый будённовка первойӧн помалісны ид вундӧм да вундӧны нин шобді, мый воис автоколонна да заводитчис нин нянь сдайтӧм, мый войдӧрлун Усть-Невинскаяӧ воисны кык выль учительница, «вывті нин сэтшӧм томиникӧсь да яндысьысьӧсь, мый беда накӧд, — ӧдва верми найӧс овмӧдны квартираӧ!»; мый Иван Атаманов ветліс нин конезаводӧ, и сылы кӧсйысьӧмаӧсь вузавны нёль кӧбыла: «Кытчӧдз пӧ кутасны утверждайтны план, менам сэккості лоӧны нин племеннӧй маткаяс» — мудер кавалерист; мый Усть-Невинскаяӧ воліс Краснокаменскӧй стансӧветса председатель: кыськӧ кывлӧма миянлысь плантӧ и, веритан, лун джын пукаліс ме ордын кабинетын да век юасис, кыдз да мый...; и мый Федор Лукич Хохлаков висьмис да лои водны сылы...
Сьӧлӧм вылас норасьӧ.
Ветлі ме сійӧс видлыны, куйлӧ, — зэв ёна омӧльтчӧма, дзоньнас сьӧдӧдӧма.
Корис тэнӧ пыравны ас дорас.
Мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны тэныд, а мый — эз висьтав.
Став тайӧ выльторъяс письыс сӧмын ӧти шемӧсмӧдіс Сергейӧс: Фёдор Лукичлӧн висьӧмыс.
«Кӧсйӧ аддзӧдлыны менӧ, — думыштіс Сергей. — Мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны меным?
Гашкӧ, сійӧ тӧдӧ нин сы йылысь, мый висьталіс меным Бойченко?»
Станичнӧй сӧветын, торйӧн нин пыранінас, вӧлі уна йӧз да шума.
Найӧ, кодъяс эз веськавны «молния» лампаӧн ёна югдӧдӧм кабинетӧ, Савва кабинетӧ, зытласисны ӧшиньяс дорын, пемыд прихожӧйын да здание кузьталаыс кыссьысь коридорын.
Тшыналісны чигаркаясӧн, ӧткымынысь ӧзйывлісны истӧгъяс либӧ зажигалкаяс, югдӧдлісны то рыжӧй тош, то еджыд кӧсынкаа мича нывбабьей чужӧм, то томиник дзирдалысь синъяс, а то лӧсьыдика гартовтӧм томиник ус.
Савва да Сергей бӧрся ыльнитіс йӧз чукӧр.
Гурйыв восьса кабинетын лои дзескыд да жар.
Ывласянь ӧшиньӧд видзӧдлывлісны нывъяс, читкыралісны синнысӧ югыд биысь.
Сергей кажитчис, мый кӧнкӧ сэні, ӧшинь саяс, сулалӧ Ирина.
Керка пасьталаыс гортӧминика шыаліс сёрни.
Сергей дорӧ воис орденъясӧн да медальясӧн дзирдалысь Иван Атаманов.
Крепыда кияссӧ кутліг сійӧ юаліс:
— Вермӧмъясӧн?
Ме ветлі нин конезаводӧ.
Кӧсйисны отсавны.
— Бабаяс, сетӧй туй!..
— Тэ прӧйдит, да эн кутчысьлы!
— Да кыдз нӧ тіянӧс он кутлы?..
— Артамашов ӧмӧй вермас тадз шмониттӧг?..
Ӧдзӧс дорын нывбаба чышъянъяс пӧвстын тыдовтчис Артамашовлӧн юр чук йылас шапкаалӧм ляпкыдик сьӧд кубанкаыс.
— Сергей Тимофеевич! — шуис сійӧ здоровайтчигмозыс. — Но мый сэні миян йылысь йӧзыс сёрнитӧны?
— Быдтор сёрнитӧны...
— Ошкӧны, — шуис Савва.
— Мӧд ног и лоны эз вермы! — горӧдіс Артамашов. — Кодӧс нӧ сэсся ошкынысӧ, не кӧ миянӧс?
— Алексей Степанович, тэ сӧмын сы йылысь и думайтан, — шыасис пызан дорын пукалысь Рагулин. — Видзӧд, медым сійӧ ошкӧмсьыс эз бергӧдчы юрыд, кыдзи эсійӧ ракалӧн, коді пукаліс дуб вылын...
— Савва, исполкомӧ быд заседание вылӧ чукӧрмӧ та мында йӧз? — вашкӧдӧмӧн юаліс Сергей, кодыр найӧ пуксисны пызан сайӧ.
— Талун активкӧд! — висьталіс Савва да нюмъялігтыр содтіс: — Ме пыри тэ ордӧ, а Дорофей сэккості тӧвзьыштӧма верзьӧмӧн станица кузя.
Быдӧнлы ӧд интереснӧ кывзыны!
Савва тотшӧдыштіс карандашнас чернильницаӧ, виччысьыштіс, кор лӧнясны, и висьталіс:
— Вайӧ кывзам тӧвариш Тутариновлысь доклад.
Сергей лабутнӧя висьталіс аслас ветлӧм йылысь.
Кывзісны сылысь бура, но ставӧн тӧдісны, мый Сергей висьталӧ ӧні оз на главнӧй йывсьыс, мый медся интереснӧйыс водзын на.
Сергей вывті бур боксянь висьталіс Ставрополь йылысь.
Быдӧнлы кажитчис степь йылысь, кар йылысь сылӧн висьталӧмыс, но век на важ моз думайтісны, мый и тайӧ абу главнӧйыс.
Кор Сергей шуис: «И вот, ёртъяс, корис менӧ депутат, пыра ме сы кабинетӧ», — пыр жӧ лои сэтшӧм лӧнь, мый кыліс ӧшинювса акациялӧн тӧвтӧг кышӧдчӧмыс.
Сергей висьталіс Бойченкокӧд нуӧдӧм сёрни йылысь, висьталіс, кыдзи мӧдыс юасис сылысь урожай йылысь: «Веританныд, весиг интересуйтчис, мыйла Рагулинлӧн ӧти пӧлӧс урожай, а Артамашовлӧн мӧд пӧлӧс», скӧт видзӧм йылысь, строительство йылысь, кыдзи ошкис Иван Атамановӧс.
Вӧр кылӧдӧм йылысь Сергей нарошнӧ эз висьтав.
— Прохор Ненашев тані? — юаліс сійӧ.
— Ме тані, — кыліс орчча комнатаысь.
— Волы матӧджык.
Прохор матыстчис пызан дорӧ.
Сылы сетісны местасӧ лабичӧ.
— Но, Прохор Афанасьевич, — заводитіс Сергей, — лои тэ ног.
Кутам кылӧдны сійӧ вӧрсӧ, коді куйлӧ Чубуксунскӧй ущельеын.
Дасьтысь!
Депутат сідзи и шуис, — ассяньыс содтіс Сергей, — эм пӧ тіян станицаын опытнӧй морт, важся сплавщик, Прохор Афанасьевич Ненашев, — вот тайӧ уджсӧ сылы и поручитӧй.
Прохор яндысьӧмпырысь нюмъяліс.
Кӧть кыдз, а любӧ вӧлі кывны, мый сійӧс сэтшӧм вылӧ донъялӧ Андрей Петрович Бойченко.
Прохор чеччис да кӧсйӧ нин вӧлі мыйкӧ шуны, кыдзи быд боксянь кутісны киссьыны сӧветуйтӧмъяс:
— Томъясӧс мӧдӧдны!
— Куим колхоз — куим бригада!
— А ме сідз думайта, мый том йӧз тайӧ уджын оз справитчыны.
Тайӧ ӧд абу вундӧм!..
— Мый нӧ торъяыс — ва кузя вӧр кылӧдны?
Ва дорын и абу жар.
Мыйкӧ кӧ — купайтчы!..
— Сэні некор купайтчынытӧ!
Кутшӧмкӧ крут чукыльті керъясыс сувтсӧн сувтасны, потшасны юсӧ дзикӧдз...
— Энлӧ, граждана! — шуис Савва. — Ван кывзамӧй Прохорлысь.
Прохор лӧсьӧдыштіс тасма увсьыс дӧрӧмсӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый татшӧм важнӧй вопрос сытӧг решитны оз вермыны, сы вӧсна и кутіс асьсӧ достоинствоӧн, гордӧя видзӧдаліс гӧгӧр.
— Вообще шуны сідз, — заводитіс сійӧ, — мый сійӧ вӧр кылӧдӧмыс миян визув юясті?
Сійӧ шусьӧ молевӧйӧн, и тайӧ уджыс сьӧкыд.
Томдырйи меным лолывліс котравны керъяс бӧрся, а найӧ, веритӧй, кывтӧны ва кузя, быттьӧ йӧйяс...
Вообще ю чукыльяссьыс колӧ повны...
Прохор подробнӧя висьталіс ассьыс биографиясӧ — торйӧн нин томдырся вояссӧ.
Сэсся сійӧ сетіс некымын практическӧй сӧвет сплав вылын удж котыртӧм кузя.
Сы ногӧн сплав вылӧ колӧ вӧлі мӧдӧдны куим бригадаысь не этшаджык.
Быд бригадалы колӧ вӧлі подвода, кӧрт крюкъяс, багыръяс, гез, зыръяс, черъяс, а сідзжӧ пусьысьяс да тӧлысь кежлӧ прӧдукта.
Сыысь кындзи, колӧны вӧлі пыж либӧ весиг кык, ӧшъяс либӧ вӧвъяс, медым кыскавны керсӧ берег дорӧ.
— А том йӧзӧс вообще велӧдны позьӧ, — лабичӧ пуксьӧм бӧрын шуис сійӧ. — Сэн главнӧйыс — пелькджыка вӧрны...
Прохорлысь став предложениеяссӧ вӧлі гижӧма протоколӧ.
Колхозса председательяслы вӧлі тшӧктӧма куим лун чӧжӧн бӧрйыны бригадаясӧ том йӧзӧс, кодъяс абу уборка вылынӧсь, лӧсьӧдны багыръяс, крюкъяс, торйӧдны подводаяс да прӧдукта.
Кажитчӧ, ставыс должен вӧлі радуйтны Сергейӧс: и удачнӧй ветлӧмыс, и собраниеыс, и сплав йылысь сэні примитӧм решениеыс, — а сьӧлӧм вылас сылы мыйкӧ эз вӧв лӧсьыд.
Гортас локтігӧн сійӧ думайтіс Ирина йылысь: «Мыйла сійӧ эз во?
Буракӧ, эз тӧд, мый ме вои.
Сэзь небесаын сулаліс ущербитӧм тӧлысь, хатаяссянь, пуяссянь ылӧ улича вылӧ нюжӧдчисны вуджӧръяс.
Вӧлі лӧнь.
Станица узис...
«А тэныд ме тшӧкта думыштны...
Колӧ вежны Федора Лукичӧс», — тӧд вылӧ усисны Бойченколӧн кывъяс.
Сергейлы паныд локтісны ныла-зонма.
«Да ӧд тайӧ Семён да Анфиса!
Вот чӧртъяс, весиг собрание вылӧ эз волыны».
— А ми мунам собрание вылӧ! — другыскӧд здоровайтчигӧн шуис Семён.
— Сёрминныд!
Мунамӧй бӧр. — Сергей кутіс киӧдыс Анфисаӧс да Семёнӧс. - Ме тіянлы вежала...
Сылы эз вочавидзны.
Куимнанныс мыйкӧ дыра мунісны шы ни тӧв.
— Семён, — юаліс Сергей, — мыйӧн тэ менсьым батьӧс сэтшӧма дӧзмӧдін?
— Кыдзкӧ ӧтчыд ме омӧльті Усть-Невинскаяӧс... — Семен ланьтліс. — Но ме тайӧ сёрнисӧ пыдди ог пукты...
Мевиччыси тэнӧ, Серёжа.
Тэ ачыд аддзан, ми тэнад чойкӧд... — сійӧ эз помав. — Ми сыкӧд став главнӧй йывсьыс решитім нин.
— Дженьыдджыка кӧ шуны, радейтны мӧдінныд ӧта-мӧднытӧ.
— Серёжка, мыйла тэ допрашивайтан? — вокыс дорӧ топӧдчӧмӧн шуис Анфиса.
— Но тэ гӧгӧрвоан, — бара заводитіс Семён, — батьыд пыксис и некыдз оз сетчы.
Вот ме тэнӧ и виччыси, — колӧ кыдзкӧ сідз вӧчны, медым и пӧрысьясӧс не ӧбидитны.
— Медым и кӧинъяс вӧліны пӧтӧсь, и ыжъяс дзоньвидзаӧсь?
— Вокӧй, тэ век шутитан!..
— А мыйла эськӧ не шутитны?
Ме тӧда, собрание вылӧ ті энӧ думыштлӧй волыны, а прӧстӧ кӧсйинныд аддзӧдлыны менӧ.
Ме тіянлы кола, а кытчӧ ветлі ме да мый вӧчи, сійӧ тіянлы оз касайтчы?
Ме тіянлы кола, а сійӧ, кытчӧ ме ветлі и мый вӧчи, - тіянӧс оз касайтчы?
Ме тэнӧ, Семён, прӧстӧ эг кут тӧдны!
Да тэ-ӧ тайӧ — менам вернӧй радист-пулемётчикӧй?
— Дерт жӧ, ме, — яндысьӧмӧн шуис Семён.
— Сережа, тэ сійӧс эн мыжав.
— Другъяс, ме шуткатӧг, — шуис Семён. — Серёжа, тэ должен отсавны миянлы!
— Сідзкӧ, ӧта-мӧдлы отсалӧм?
Зэв бур, мед сідзи и лоӧ, отсала!
Батьӧс ми уговоритам, но сӧмын тӧлысьысь не водзджык.
Ӧні жӧ миянлы колӧ мунны вӧр кылӧдны, и тэныд, Семён, ме думайта сетны бригада.
Анфисаӧс ми босьтам кухарка пыдди.
Верман, чойӧй?
А вот, кор воам вӧр кылӧданінысь, сэки и свадьба вӧчам.
Семён да Анфиса радпырысь сӧгласитчисны мунны вӧр кылӧдны.
Найӧ чайтісны ас кежаныс, мый тайӧ лоӧ гӧраясӧ кутшӧмкӧ лӧсьыд прогулка кодь.
Найӧ шутитісны, сералісны, и Сергей тшӧтш жӧ гажмис.
Кыдз сӧмын сійӧ пырис хатаӧ, а Семёнӧс да Анфисаӧс колис дзиръя дорас, юрас бара воисны мӧвпъяс депутат йылысь, Фёдор Лукич йылысь...
Сергей пӧрччысис да водіс узьны, но унмовсьынысӧ эз вермы.
Синсӧ куньӧмӧн сійӧ аддзис Федора Лукичӧс...
«Да, меным колӧ думыштны».
Сылы кажитчис, мый районын ставӧн велалӧмаӧсь Фёдор Лукич дорӧ, велалӧмаӧсь аддзыны сылысь дженьыдика шырӧм дзор юрсӧ орччӧн еджыд юра шофёркӧд.
И друг станицаӧ воас сійӧ жӧ машинаыс, сійӧ жӧ шофёркӧд, а сыкӧд орччӧн пукалӧ кутшӧмкӧ том морт, чиган кодь сьӧд чужӧма, паськыд синкымъяса...
Ӧшиньӧд тыдаліс тӧлысь, и Сергейлы друг уси дум вылас птичник, курган, кӧтасьӧм турунлӧн дзирдалӧм, и сійӧс сэтшӧм кутіс кыскыны Ирина дорӧ, мый сійӧ чеччыштіс крӧватьысь, ӧдйӧ пасьтасис да полігтыр, медым эз кыв мамыс, кок чунь йылас петіс хатасьыс.
Некымын минута мысти сійӧ садьмӧдіс Савваӧс да шуис, мый вывті срочнӧ колӧ сылы верзьӧма вӧв.
— Да кытчӧ нӧ тэ войнас? — шензис Савва.
— Абу ылӧдз.
Птичникӧдз....
— А-а-а... — шуис Савва. — Ӧні гӧгӧрвоана.
Мун конюшняӧ, висьтав Дорофейлы, медым седлӧалас серӧйсӧ.
Дорофей садьмис сьӧкыдпырысь, но, ас водзсьыс Сергейӧс аддзӧм бӧрын, эз кут нинӧм юасьны, босьтіс стенсьыс седлӧ да мӧдӧдчис петны.
— Оз ков седлӧавны!
— Зэлыдджыка кутӧй домповодтіыс, — ӧлӧдіс Дорофей, кор Сергей пукаліс нин вӧв вылас, — а то тайӧ серӧйыс полысь...
Сергей воськолӧн петіс дворсьыс.
Но площадь вылын нин сійӧ копыртчис бурысь бердас да мӧдіс тӧвзьыны кыккокйыв.
Сувтӧдіс вӧвсӧ сӧмын тӧдса керка дорын.
Ӧшинь дорас воис восьлӧн, чеччис вӧв вывсьыс, домаліс сійӧс ставень бердӧ.
Видзчысьӧмӧн лэптыштіс занавессӧ.
Ирина узис, кельыдіник тӧлысь югӧрыс югдӧдіс сылысь кымӧссӧ, юрлӧс вылын куйлысь пемыд кӧсасӧ...
Сергей ньӧжйӧник таркӧдчыштіс.
Ирина дрӧгнитіс, но эз чеччы, а сӧмын восьтіс синъяссӧ, тӧдіс Сергейӧс, и бӧр кунис синъяссӧ: эз тӧд — вӧт али вемӧс тайӧ...
* * *
Станицаӧ Сергей воис югдігас.
Нуис Дорофейлы вӧвсӧ да муніс гортас.
Ниловна грымакыліс пӧдӧнчаӧн, лӧсьӧдчис петны мӧс лысьтыны.
— Серёжа, — шуис сійӧ, — ой кутшӧм дыр тіян собраниеыд кыссьӧма!
— Да, дыр... — нюммунӧмӧн вочавидзис Сергей да муніс узьны.
21 ГЛАВА
Сергей садьмис сёрӧн.
Пасьтасьтӧг, кӧмтӧг да трусик кежысь сійӧ муніс град йӧртіыс ю дорӧ.
Ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс ваас да сунліс сэтшӧм пыдӧ, мый кипыдӧсъяснас инмӧдчыліс нильӧг муӧдзыс.
Пыдіас ваыс вӧлӧма сэтшӧм кӧдзыд, мый сылы кажитчис, быттьӧ тушаас сатшкысисны уна тысяча зэв посни йи ем.
Сергей кыпӧдчис визулінӧ, пыркнитіс чубнас да, кияснас кокниа уджаліг, мӧдӧдчис мӧдлапӧлас.
Сэні пемыд стенаӧн кыпӧдчӧма вӧр, вуджӧрыс усис юас.
Вуджӧраинӧдзыс вотӧдз Сергей бӧр бергӧдчис да кутіс вартчыны ю катчӧсыс...
Купайтчис сійӧ дыр, кытчӧдз эз кут кынмыны.
Асьсӧ вынаджыкӧн чувствуйтӧмӧн, кыпыд, сійӧ котӧрӧн пырис хатаӧ, кватитіс кузьчышъян да кутіс зіля зыравны сойяссӧ, морӧссӧ, мышсӧ.
«Колӧ ветлыны Кондратьев дорӧдз, а ӧттшӧтш видлыны и Федор Лукичӧс», думайтіс Сергей.
Пасьтасис да мӧдӧдчис Савва ордӧ корны вӧв.
Ниловна ноксис гожся пач дорас.
— Мамӧ, — шуис Сергей, — ме здук кежлӧ петала Савва ордӧ, а ті дасьтӧй меным сёйыштны.
Час джын мысти Сергей вайӧдіс седлӧалӧмӧн сійӧ серӧй вӧвсӧ, кодӧн тӧрыт ветліс Ирина ордӧ.
— Серёженька, тэ бара мунан? — шогпырысь юаліс Ниловна.
— Ветла районӧ.
Вайӧ меным сёйыштны, сӧмын ӧдйӧ.
— Тэ кӧть обед кежлӧ бӧр во.
Менам пусьӧ петук яя борщ.
Эз на коль и дас минута, кыдзи Ниловна жаритіс яичница, вундаліс неуна соласьӧм ӧгурцы да вайис кӧбрегсьыс нӧк кашник, — тӧдіс мам, кодлы видзис тайӧ нӧксӧ!
Сергей сёйис тэрмасьӧмӧн, а Ниловна пукаліс пызан саяс, ки вылас чужӧмнас мыджсьӧмӧн, да видзӧдіс пиыс вылӧ вакодь да шог синъясӧн.
Сылы кажитчис, мый тайӧ лунъяснас Сергейыс омӧльтчӧма, пӧрысьмыштӧма, и синкымъясыс лоӧмаӧсь пашкыраджыкӧсь, а синъясыс — гажтӧмджыкӧсь.
— Серёжа, и кор нӧ тэнад помасяс котралӧмыд?
— А мый?
— Ми тэкӧд эг на и пукавлӧй и эг на сёрнитлӧй...
Со и Анфисалы кутшӧм шог.
Мый сыкӧд вӧчны?
Найӧ Семёнкӧд, ме чайта, ставсӧ нин миянтӧг и решитӧмаӧсь...
Метӧ сӧглас, ен накӧд, радейтӧны ӧта-мӧднысӧ, мед и гӧтрасьӧны.
А батько, тэ жӧ тӧдан сійӧс?
Сӧветуйтін мед эськӧ Семёныдлы, — сійӧ жӧ тэнад друг, — медым кольччис миянӧ овны.
Да воліс эськӧ мед батьыд ордӧ да сёрнитчисны.
Позьӧ налы хата стрӧитны, а то и миян ордын эськӧ тӧрисны...
— Эн шогсьы, мамӧ, — шуис Сергей. — Ме сёрнита и Семёнкӧд и батькӧд.
Ставыс ладнӧ лоӧ!
Сергей сёйис яичница, ӧгурцы да нӧк.
Чеччис да, мунігмозыс тасмасӧ зэлӧдіг да гимнастёркасӧ лӧсьӧдіг, петіс хатасьыс.
Ниловна петіс бӧрсьыс.
Кор Сергей мӧдіс пуксьыны седлӧ вылӧ, сылы любӧ вӧлі босьтны вӧвсӧ домповодӧдыс да кутыштны кинас стремясӧ...
Дышиника рӧдтысь вӧлӧс ньӧрйӧн кучкышталіг Сергей петіс станица сайӧ да мӧдӧдчис Кубань пӧлӧн.
Гӧра пӧлӧн пуксялӧмаӧсь невинномысскӧй хуторъяс — вежӧсь, ылысянь оз и позь вӧлі гӧгӧрвоны — хуторъяс тайӧ али веж рощаяс.
Сергей мӧдіс восьлӧн да дыр видзӧдіс бригаднӧй станъяс вылӧ — ӧтияс вӧліны пашкыр садъяс пӧвстын, мӧдъяс — куш поле вылын; ыж кошараяс вылӧ, кодъяс пещераяс моз ляскысьӧмаӧсь гора горулӧ; плетеньясӧн потшӧм руд пятна кодь базъяс вылӧ, — найӧ вӧліны либӧ ключдорса сёнын, либӧ матын юсянь...
Ёна вежӧдысь паськыд ковтасъяс, сад пытшкӧ дзебсьӧм хуторъяс, увтасінъясын йирсьысь мӧс стадаяс и весиг тыртӧм бадьяс — ставыс кажитчис сылы ӧні вӧвлытӧмӧн да тӧдчанаӧн.
«Тешкодь, — думайтіс сійӧ. — Быттьӧкӧ тайӧс ставсӧ ме аддза медводдзаысь!
А ӧд кымынысь, ещӧ войнаӧдз на, ме ветлывлі тайӧ туйӧдыс?..»
Ковтасас Сергей аддзис балаганъяса да водокачкаяса град выв плантацияяс.
Тані должен куйлыны лоысь каналлӧн русло.
Гашкӧ, ылі мылькъяс сайті мӧдӧдчас Кубаньлӧн вож, нюжӧдчас берег пӧлӧн, а вот тайӧ инын, изйӧсь обрыв дорас, кыпӧдчас ва...
И Сергей представитіс аслыс ю вожсӧ, коді оз сӧмын кут бергӧдлыны турбина, но и мӧдас орошайтны градъяссӧ.
«Радейтчӧй, огородникъяс, — думайтіс сійӧ. — Регыд ваыс тіян дорӧ ачыс кутас воны!»
Думсьыс сійӧ аддзис обрыв дорсьыс квадратнӧй керка, кӧні быгзьӧ-пуӧ ва, и Усть-Невинскаяӧ керкасянь котӧртысь сьӧд сирӧн мавтӧм столбъяс кузя ыргӧн проводъяс...
Обрывсянь неылын виджадӧн дзик ю вомӧныс куйліс лыа кӧса.
Ваыс тані вӧлі зэв лӧнь, и Сергейлы тайӧ вӧлі нин удобнӧй места кылӧдӧм вӧр примитӧм вылӧ.
«Бурджык запань некысь он корсь!» - думыштіс сійӧ и пыр жӧ аддзис кывтысь вӧрсӧ, сӧмын на ваысь лэптӧм ва кер штабельяс.
Кубаньсянь бокӧджык чукыльтӧм бӧрын Сергей суӧдіс степын зэв уна вӧла-доддяӧс.
Пӧв ящикъяса бричкаясӧ вӧлі сӧвтӧма ид.
Обоз кыссис ньӧжйӧ, вӧвъяс кежлывлісны туй бокас да нюжӧдчылісны турунлань.
Возчикъяс сетісны вӧвъяслы тыр свобода: коді узис ид вылӧ нюжӧдчӧмӧн да чужӧмсӧ картузӧн тупкӧмӧн, коді сёйис воны удиттӧм на арбуз, коді прӧста куйліс вывті жарысла лигышмунӧмысь.
Медводдза вӧв доддяс кык подросток да рыжӧй тошка олӧма мужичӧй ворсісны картіӧн.
На дорӧ и матыстчис Сергей.
— Эй, картёжник-другъяс!
Кытчӧ няньсӧ нуанныд?
Обоз сувтіс.
Картіасьысь подростокъяс пелька чеччыштісны муӧ да котӧртісны асланыс вӧвъяс дорӧ.
— Кыдзи — кытчӧ? — шыасис рыжӧй тошка. — Известнӧ, заготпунктӧ.
— Кысянь?
— Белая Мечетьсянь, — неокотапырысь вочавидзис ямщикыс, картісӧ чукӧртігмоз. — «Пролетарская воля» колхоз.
— Ті старшӧй возчикыс? — Сергей скӧрысь видзӧдліс рыжӧй тошка вылӧ.
— Ме.
А мый йылысь сёрниыс?
— И тэ тайӧс шуан мунӧмӧн?
Тадз ӧмӧй кыскалӧны няньсӧ заготпунктас?
Вӧвъяс муніганыс узьӧны, возчикъяс загорайтӧны, а тэ, старшӧй, картіасян?
Аддзис места картіасьны!..
Яндзимыд тэнад абу...
Рыжӧй Сергей вылӧ бугжыльтчӧмӧн, босьтіс вӧжжисӧ киӧ, и сэки мӧдісны вӧрны быд подвода вылын, плетьӧн швачйӧдлӧмъяс, ӧтпырйӧ кутісны шаргыны уна дас кӧлеса, и, бус кыпӧдӧмӧн, обоз мӧдіс сярӧдны лӧсьыда пуксьӧм туй вывті.
Пуксис луншӧр кадся жар.
Районнӧй станицаын вӧлі пӧдтӧ.
Пуяс вевттьыссьӧмаӧсь бусӧн, торъя нин шӧр улича вылас, кыті тшӧкыда ветлӧдлісны грузӧвӧй автомобильяс...
Тайӧ улича кузяыс Сергей петіс площадь вылӧ.
Акациясянь усьысь омӧлик вуджӧр сайын сулалісны тыртӧм кӧрзинаяса куим подвода.
Тайӧ подводаяснас воысь нывбабаяскӧд мый йылысь кӧ зэв ёна варовитіс Рубцов-Емницкий.
Сергейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс:
— Серёжа!
Здорово, другӧ! — колис нывбабаясӧс да котӧрӧн воис Сергей дорӧ. — Поздравляйта, Сергей Тимофеевич!
Значит, ставыс мазь?..
Тӧрыт мунігмозыс вӧлі миян Бойченко.
Висьталіс вӧр кылӧдӧм йылысь.
Ме сеті нин индӧд, медым обеспечитны сплавӧс походнӧй ларёкъясӧн, корны сэтчӧ колана тӧвар...
Да тэ мый ме вылӧ сідз видзӧдан?
Ӧбидитчин? — Рубцов-Емницкий нюммуніс зарни пиньӧн. — А ӧбижайтчыны нинӧмла...
Мый тэ ӧткажитчин Ираклий Самсонович услугаясысь, ме чайта, сійӧ весиг бурджык на.
Мыйла бурджык?
Тайӧ мортыс мӧдысь кежлӧ на сгӧдитчас.
— Ог чайт, — неокотапырысь шыасис Сергей.
— Олыштам — аддзам!
А ме ӧтилаӧ чӧвті нин вугыр — турбина йылысь.
Сэтшӧм тӧварыд, ясность ради, туй вылын оз туплясь!
— Тіян другъястӧг нин кыдзкӧ, — коса шуис Сергей. — Да и вообще...
Рубцов Емницкий эз лэдз сылы помавнысӧ.
— Кыв шутӧг, вермам натӧг!
Но тайӧс ме шуа, нужда кӧ лоӧ, сэк кежлӧ.
Да, пӧлинӧ, кывлін?
Федор Лукич висьмис.
Водіс, пӧрысь вӧв.
Но талун ме аддзысьлі гӧтырыскӧд, — сылы бурджык нин.
Инас ӧшйытӧм казак — нетшкысьӧ поле вылӧ.
Кӧні сійӧ олӧ?
Зэв матын, пӧшти орччӧн райисполкомкӧд.
Аддзан кубанскӧй стиля палисадник?
Со эсійӧ сирень кустъяссӧ да кык вишня пусӧ?
Керкасӧ вевттьӧма еджыд черепицаӧн.
«Первой пырала здук кежлӧ Фёдор Лукич ордӧ, а бӧрыннас нин — Кондратьев ордӧ», решитіс Сергей да, сетіс гӧгӧрвоны Рубцов-Емницкийлы, мый сёрнитнысӧ налы нинӧм йылысь нин, тувкис каблукъяснас вӧвлы.
«Сідзи и сибдӧ, — площадь вывті мунігӧн думайтіс Сергей. — Сир, а абу морт...
Но ме сыкӧд коркӧ-нибудь сёрнитышта по душам».
Сергей лэччис седлӧ вылысь ичӧтик ӧти судтаа, еджыд черепичнӧй вевта, еджыд стенъяса да тупкӧма ӧшиньяссӧ ставеньяса керка дорӧ.
Палисадникас быдмисны, воысь ягодъясӧн тыр кык вишня пу, крыжовник рад, сирень кустъяс.
Дворас, посводз дорас, Сергей домаліс вӧвсӧ да гольснитіс каличнас.
Воссис ӧдзӧс, и петіс олӧма нывбаба, коді вӧлі мунӧ Фёдор Лукичлань: сэтшӧм жӧ кыз, сідз жӧ меліа видзӧдӧны лӧнь синъясыс, шань, восьса чужӧмлӧн сійӧ жӧ  чертаяс.
«Тыдалӧ, чойыс», — думыштіс Сергей.
Сійӧ висьталіс ассьыс овсӧ да шуис, мый воис видлыны Фёдор Лукичӧс.
— Сійӧ важӧн нин тіянӧс виччысьӧ, — меліа шуис нывбаба. — Но вот беда: сӧмын на унмовсис.
Ме и ставеньяссӧ пӧдлалі.
— Марфушка, коді сэн воис? — кыліс Фёдор Лукичлӧн слабиндзи гӧлӧс. — Коді сэн?
Мед пырас.
— Тайӧ ме, — шуис Сергей.
— Серёжа!
Вот пасибӧ, донаӧй, зэв рад ме.
Пыр менам пемыд оланінӧ.
Марфуша, восьт ставеньсӧ!
Спальняас, кӧні куйліс Фёдор Лукич, вӧлі пемыд да ыркыд, кыліс лекарство дук да видзвывса цвет дук.
Татчӧ эз пыр ни шонді югӧрыс, ни жарыс, и Сергей первойсӧ нинӧм эз вермы аддзыны.
Но регыд нывбаба восьтіс ставеньяссӧ, и неыджыд сӧстӧм комнатаын лои югыд.
Первой, мый синмас шыбитчис Сергейлы, вӧлі Иван Кочубейлӧн портрет, коді ӧшаліс крӧвать вевдорас, неуна вылынджык ковёрсьыс.
Легендарнӧй комбриг вӧлі кузь гӧна буркаа да бӧрвыв тшапа кусыньтӧм еджыд папахаа: сійӧ скачитіс вӧв вылын, видзӧдіс сюсь синъяснас кытчӧкӧ ылӧ водзӧ.
Гырддзанас ӧта-мӧд вылас пуктӧм пӧдушкаяс вылӧ мыджсьӧмӧн Фёдор Лукич кӧсйис чеччыны.
Сійӧ пӧрысьмӧма, тӧдчымӧн омӧльтчӧма, важӧн бритлытӧм чужӧмыс нюкырмунӧма да пемдӧдӧма.
Синъясыс вӧліны чусыдӧсь: оз тыдав сэтысь воддза кодь гажа нюмторйыс.
— Рад, мый тэ воин видлыны, — сьӧкыда лолалігтыр шуис Фёдор Лукич да омӧлика  Сергейлысь кисӧ топӧдӧмӧн... — Век вот куйла ӧтнам, а сэн ещӧ Марфушка ӧшиньяссӧ тупкалас, быттьӧ кӧбрегын...
Менсьым натураӧс тэ тӧдан, — татшӧм олӧмыд абу ме серти!
Тадз олӧм дорсьыд лучше нин кувны.
Ме ӧні, кыдзи эсійӧ пӧрысь вӧлыс, коді велалӧма боевӧй походъясӧ: кылӧ порок дук, трубалысь звӧн, кокӧ мусӧ, ворсӧ пельяснас, а некытчӧ нин ачыс оз шогмы...
Меным эськӧ степті ветлӧдлыны, а ме со куйла... дурӧ... висьӧ... — и сійӧ, пуктіс кисӧ морӧс шуйга бокас. — Ён мотор вӧлі, чайтлі, некор сійӧ оз слабмы, а вот омӧльтчис...
Джӧмдавлӧ.
— Фёдор Лукич, — шыасис Сергей, — кӧть ті и лёка видзӧданныд курортъяс вылӧ, а всё-таки колӧ тіянлы ветлыны Кисловодскӧ...
— Ӧні кежлӧ эновтчыла.
Дзик нин кӧ омӧль лоӧ, сэки ветла...
Меным кокньыдджык нин...
Шуйга киӧй вӧлі дубалӧма да эг вермыв лэптыны, а талун уджалӧ нин! — И медым петкӧдлыны тайӧс, сійӧ лэптіс кисӧ. — Регыд чечча...
А мый лолала сьӧкыда — тайӧ прӧйдитас...
Ванюша тӧвзяс-нуас поле вывті - и пыр жӧ кокньӧдас...
А куйлыны оз позь.
Кондратьевлы сьӧкыд ӧтнаслы...
Гожӧм, нянь заготовитӧм, — ачыд тӧдан...
Фёдор Лукич юаліс, кыдзи мунӧ нянь идралӧм Усть-Невинса колхозъясын, воис-ӧ автоколонна.
Сергей вочавидзліс да век виччысис, мый Фёдор Лукич вот-вот юалас, кутшӧм результатъясыс Ставропольӧ ветлӧмысь.
Но Фёдор Лукич та йылысь эз и казьтыв.
Сійӧ юаліс, кутшӧм здоровьеныс Тимофей Ильичлӧн, Ниловналӧн.
Сэсся найӧ сёрнитісны войтыркостса выльторъяс йылысь.
Ставропольӧ ветлӧм йылысь Фёдор Лукич сідзи эз и юав, быттьӧ нинӧм кык вежонӧн и эз вӧв.
«Сідзкӧ, старик скӧралӧ и нинӧм оз кӧсйы тӧдны, — думыштіс Сергей. — А ме всё-таки висьтала сылы.
Ог ӧні, а кор кута мунны».
— Куйлі ме тайӧ лунъяссӧ да думайті, — шуис Хохлаков, — мый йылысь сӧмын эг думайті, и воис мем юрӧ мӧвп: сёрнитыштны эськӧ миянлы колӧ ӧти важнӧйтор йылысь...
— Мый йылысь нӧ, Фёдор Лукич?
— Делӧыс тайӧ татшӧм, — Фёдор Лукич сьӧкыдпырысь чеччис да лэдзис коврик вылӧ кокшегйӧдзыс пыктӧм кӧмтӧм кокъяссӧ. — Тані ми кыкӧнӧсь, кык кубанскӧй казак...
Эм ещӧ казачка, Марфа Игнатьевна, менам гӧтыр...
Мед сійӧ кывзас жӧ.
Сыысь менам гусяторъяс абуӧсь.
— Ті секретничайтӧй, а ме пета.
Меным колӧ йила котӧртлыны, — шуис гӧтырыс да петіс.
— Но и бурджык, мый ми ӧні ас кежаным! — Фёдор Лукич ышловзис да чышкис кузьчышъянӧн пӧсялӧм кымӧссӧ. — Да...
Так со мый йылысь...
Пукалӧны кык казак...
Ӧтиыс, мӧдам сёрнитны веськыда, видзӧдӧ нин гуӧ, а мӧдыс сӧмын заводитӧ овны...
Мыйла ме тайӧс шуа?
А сы вӧсна, мый миянлы, Серёжа, колӧ думыштлыны кубанскӧй казачество йылысь...
Видзӧда ме миян том йӧз вылӧ, со татшӧм геройскӧй зонъяс вылӧ, кутшӧм тэ, миян зіль нывъяс вылӧ да радуйтча: шань казачество быдмис, надежнӧй смена!
— Фёдор Лукич, гашкӧ, ті ӧбидитчанныд, — шуис Сергей да видзӧдліс Кочубей портрет вылӧ, — но висьтала сійӧс, мый думайта...
Веськыда ті шуинныд: Кубаньын быдмисны выль йӧз, бур, интереснӧй йӧз.
Но сійӧ казачествоыс, код йылысь ті пыр шогсянныд, важӧн нин абу...
— Кыдз нӧ сійӧ сідз абу, — шензьӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — А ми нӧ тэкӧд кодъяс сэтшӧмъясыс?
Ми ӧмӧй абу казакъяс?
А став станицаясас Преграднӧйсянь да Темрюкӧдз, — оз ӧмӧй казакъяс сэн овны?
— Казакъяс, — сӧгласитчис Сергей да бара видзӧдліс Кочубей вылӧ. — Да, олӧ казачество, сӧмын оз важ, код йылысь ті сёрнитанныд, а выль, колхознӧй казачество.
Юръясын вежӧрыс унджык лои, гӧгӧрса олӧм вылӧ видзӧдам паськыдджыка, и та вылӧ сӧмын колӧ радуйтчыны!
Ме со видзӧда Кочубей портрет вылӧ.
Зэв збой вояка вӧвлі, бур морт!
Неграмотнӧй вӧлі, а сьӧлӧмнас гӧгӧрволіс, мый сылӧн туйыс Ленинкӧд.
Ми благодаренӧсь сылы сыысь, мый воюйтіс сійӧ нинӧмысь повтӧг, мый эз уськӧд честьсӧ кубанскӧй казачестволысь сӧветскӧй государство чужигӧн, медсьӧкыд воясас, — Кочубейкӧд миян кровнӧй родство.
Но коді нӧ ӧні оз тӧд, мый миян кадӧ и война вылын и мирнӧй кадын ӧти збойлуннад нинӧм он вӧч, мый не вӧв ӧні главнӧйыс, а машина...
— Но-но, тэнӧ сӧмын вӧрзьӧд, — миритӧдана шуис Фёдор Лукич. — Ладнӧ, огӧ кутӧ вензьыны...
Ме заводиті сёрнитны тэкӧд эг вензьӧм могысь.
Тэ аддзан, ме пӧрысь нин, и кӧть кыдз ог збодерит, кӧть кыдз ог паськӧд бордъясӧс — а вын абу...
Всё-таки мем ковмас ветлыны Кисловодскӧ, а гашкӧ, ещӧ кытчӧкӧ ылӧджык на...
Дак вот ме и думайта: кодлы дӧверитны район?
Войдӧр вӧвлі, батьыс кулігас гортас властьсӧ сетліс ыджыд пиыслы...
Ло, Сергей Тимофеевич, менам сэтшӧм ыджыд пиӧн...
Ме уджалі тайӧ районас быдсикас должностьын дас кӧкъямыс во...
А ӧні тэ босьтчы, Сережа, уджас...
Тэ — райсоветса депутат, тэнӧ кооптируйтны оз ковмы...
Чукӧртам сессия, и йӧзыс гӧлӧсуйтасны тэ вӧсна став сьӧлӧмсяньыс...
Мый катлӧдлан юртӧ?
Полан, мый сьӧкыд лоӧ?
А тэ эн пов...
Водзын удж уна, но ӧні тіянлы кокньыдджык.
Ми, старикъяс, тайӧ туйсӧ заводитлім вӧв вылын, а ті босьтінныд машина.
Тіян, томъяслӧн, водзын восьса горизонтъяс...
Сідзкӧ, кутчысь, Серёжа, удж бердӧ, сувт ме местаӧ, и сэки ме лоа спокойнӧй...
Тӧрыт ме ордын вӧлі Андрей Петрович Бойченко.
Дыр ми сёрнитім, сӧветуйтчим и воим сэтчӧ, мый тэысь бурджык кандидатураыс абу...
— Та йылысь сійӧ и мекӧд сёрнитліс, — шуис Сергей. — Пасибӧ, Фёдор Лукич, татшӧм честьысь да дӧвериеысь, а сӧгласитчыны ме ог вермы...
— Мыйла?
— Лӧсьӧдча велӧдчыны мунны.
— Велӧдчыны?
Да тэ и сідз грамотнӧй!
— Кӧсъя помавны институт.
— Тайӧ ӧмӧй быть? — стрӧга шуис Фёдор Лукич. — Ме эг вӧвлы институтын, а уджӧн справляйтчи.
— Тіян ыджыд практика. — Сергей думыштчис, видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Мый тэ чӧв олан?
Али повзин?
— Эг, Фёдор Лукич, эг повзьы, ог тӧд, мый шуны тіянлы.
Лэдзӧй бурджыка думыштлыны...
Сӧветуйтча батькӧд, ёртъяскӧд.
— Думайтнысӧ некор, со лёкыс! — шуис Фёдор Лукич, доймӧмысь моз чукыртчыліс да бӧр лэдзчысис юрлӧсъяс вылас. — Ачыд жӧ сӧветуйтан мунны Кисловодскӧ...
— Ме тіянӧс гӧгӧрвоа, но ӧні менам Усть-Невинскаяын сымда удж!
Ӧд ме тіянлы эг на висьтав, мый вит вося план утвердитісны, и вӧрыд ӧні миян лоӧ сы мында, мыйта вермам кылӧдны ю кузя.
— Тайӧ став йывсьыс ме кывлі нин...
Молодец, шедӧдін, мый кӧсйин.
Сӧмын висьтав ме нимсянь Савва Остроуховлы, мед оз мечтайт, а пуджас соссӧ...
А то сійӧ мастер лэбавны кымӧръяслань.
— Ӧні миян главнӧйыс — котыртны вӧр кылӧдӧм.
Ме ачым сэтчӧ муна.
— Удж, дерт, колана.
Фёдор Лукич мудзпырысь кунис синъяссӧ да ланьтіс.
Сергей ещӧ пукалыштіс недыр, ещӧ ӧтчыд сӧветуйтіс Федор Лукичлы мунны курортӧ, прӧщайтчис да петіс...
Райкомӧ матыстчигӧн сійӧ дум вылас уськӧдіс Фёдор Лукичлысь кывъяссӧ: «Ло менам ыджыд пиӧн...
Сувт менам местаӧ, и сэки ме лоа спокойнӧйӧн».
Машинистка да управделами кындзи, райкомын некод эз вӧв.
Ставныс мунӧмаӧсь колхозъясӧ.
Кондратьев мунӧма тӧрыт рыт нин.
Сергей зэлӧдыштіс седлӧ пӧдпругасӧ да пуксис седлоӧ.
Пос вуджӧм бӧрын кежис туйсьыс да мӧдіс веськыда, ытшкӧм му вывті.
Пӧсь воздухын буткӧдчис мотор.
Матын, квадратнӧй ид му вывті, трактор кыскис комбайнӧс волокушаӧн, коді вӧлі зэв ыджыд лэбач бӧж кодь.
Туй дорын сулаліс вагон, тшыналіс муӧ кодйӧм пач, еджыд чышъяна кухарка пуис ӧбед.
Вагоныскӧд орччӧн сулаліс легкӧвӧй машина.
Вундӧминті комбайн дорсянь вагонлань муніс Кондратьев.
Фуражкатӧм, бусӧсь руд блузаа, пемыдлӧз гача, сійӧ вӧлі механик кодь.
— Тутаринов, тэ кытысянь? — верзьӧмаӧс тӧдӧм бӧрын горӧдіс сійӧ ылысянь.
— Вӧлі Фёдор Лукич ордын.
— Но, кыдзи старикыс?
— Куйлӧ.
— А кыдз тэнад делӧясыд?
Лэччы да висьтав ставсӧ подробнӧя.
Найӧ пуксисны вагон вуджӧр сайӧ, и Сергей кузя висьталіс Пятигорскӧ ветлӧм йылысь, Бойченкокӧд сёрни йылысь.
— Ме тӧді, мый сідзи и лоӧ, — шуис Кондратьев. — Вот сӧмын тэ весьшӧрӧ ветлін Пятигорскас...
Но, тайӧ тэныд водзӧ вылӧ наука...
Да, вот мый: босьтчы вӧр кылӧдны!
Тэ ӧні станицаӧ мунан?
Висьтав куимнан колхозса парторгъяслы, медым аски асыв воласны ме ордӧ.
Ме налы висьтала, мый колӧ вӧчны. — Кондратьев сюся видзӧдліс Сергей вылӧ, и неуна читкыртыштӧм долыд синъясыс быттьӧ висьталісны: «А мыйла тэ меным ставсӧ эн висьтав?...
Эн суссьы, эн суссьы, ме ставсӧ нин тӧда!» — Бойченко ещӧ мыйкӧ тэныд висьталіс? — юаліс сійӧ.
— Да, висьталіс.
Фёдор Лукичлы колӧ смена...
— Правильнӧ, колӧ.
Но тэ ӧні нинӧм меным эн шу...
Первой думыштлы...
Ветлы сплав вылӧ, а сэсся ми ставсӧ решитам.
Комбайн дорсянь кыліс мотор шы да кутшӧмкӧ гораа таркӧдӧм.
Кондратьев кывзыштлывліс, чеччывліс да бӧр пуксьывліс.
— Сӧмын талун лӧсьӧдісны машинасӧ, — шуис сійӧ. — Меным тшӧтш лои отсавны лӧсьӧднысӧ.
— А ті разбирайтчанныд машинаясас?
— Омӧлика.
Воис кухарка да корис ӧбедайтны.
Сергей мӧдіс сёйны чӧскыд борщ и сэки сӧмын уси дум вылас мамыслӧн корӧмыс: «Кӧть ӧбед кежлӧ во...»
22 ГЛАВА
Коймӧд лун нин Усть-Невинскаяын лӧсьӧдчисны сплав вылӧ петігкежлӧ.
Унатор ковмис вӧчны.
Прохор Ненашев тӧвъяліс седлӧа кӧбыла вылын станицаті помсянь помӧдз, тэрмӧдліс кузнечьясӧс, бӧрйис бригадаясӧ йӧзӧс, индаліс бригадиръясӧс.
— Тётя Даша, гашкӧ, кӧть тэнад эмӧсь сапёръяс? — юаліс Прохор Байковалысь, кор вӧлі видлалӧ демобилизованнӧйяслысь списокъяс. — Унджык сапёр эськӧ миянлы, — найӧ вӧр кузяыд спецъяс!
— Видзӧдлы, — шуис тётя Даша. — Гашкӧ и сюрас.
— Вообще и Будённыйын и Ворошиловын - ӧти пехота да кавалерия.
Правда, эмӧсь ещӧ танкистъяс, а сапёръяс рӧкыд вылӧ, абуӧсь!
Но ӧти сапёр сюрис жӧ.
Тайӧ вӧлі Дмитрий Кушнарев, либӧ, станицаса ног, Митька Артист кочубеевскӧй колхозысь, весел том зон, войнаӧдз веськӧдлывліс драматическӧй кружокӧн.
— Но кыдз, Митрей, мунан кер кылӧдны? — юаліс Прохор. — Тэ жӧ вӧр кузя мастер.
— Кутшӧм нӧ ме мастер, Прохор дядь? — весел синъяссӧ ворсӧмӧн шуис Дмитрий. — Ӧд ме жӧ век посъяс стрӧитавлі, переправаяс, а вӧр кылӧдӧмӧн эз удайтчыв занимайтчывны...
Кӧть ӧтчыд вӧлі сэтшӧм случай — Днепр кузя немецъясӧс кылӧдлывлім.
— Тэ, Митрей, шутиттӧг, — серьёзнӧя шуис Прохор. — Ме тэныд кӧсъя бригада сетны.
— И нывъяс мунӧны? — юаліс Дмитрий, томиник  правлениеса секретарь вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Верма сетны тэныд сэтшӧм бригада, кӧні сӧмын нывъяс да бабаяс.
— А спектакль сэн позьӧ ворсны?
— Ме чайта, сэні и сытӧг лоӧ долыд.
Дмитрий мигнитіс нывлы.
— Гиж, видзӧдлам, кутшӧм сійӧ вӧр кылӧдӧмыс.
Тайӧ лунъясӧ омӧлик кӧбыла тыдовтчывліс то бригаднӧй дворын, то правление дорын, то мастерскӧйясын.
Прохор кӧсйиг, мед стаӧн тӧдісны сылӧн воӧм йылысь, быдысь, кор чеччыштліс седлӧ вылысь, гораа горӧдлывліс аслас рам вӧв вылӧ:
— Сулав, дурмӧм!
Сідзи эськӧ и чеччалін-нетшкысин!
Стройӧ эськӧ тэнӧ, дьявӧлӧс!
Плетень дорӧ ставыс дорӧ веськодь кӧбыласӧ домалӧм бӧрын Прохор пыравліс кузнечаӧ, проверяйтліс, бура-ӧ дорӧма багыръяс да крюкъяс.
Кузнечасянь мунліс плӧтникъяс дінӧ, кӧні сулалісны нин тэрмасьӧмӧн ясень пуысь вӧчӧм зібъяс.
Куимнан колхозас нин дасьтісны подводаяс да вердісны туйӧ петігкежлӧ ӧшъясӧс.
Иван Атаманов, кодӧс вӧлі индӧма бригадирӧн, вайис Кубаньысь тшӧтшыд пыдӧса пыж, шпаклюйтіс да сираліс пыдӧссӧ...
Воисны пусьысьяс.
Найӧ получайтісны кладовщикъяслысь пӧжалӧм нянь, галушкаяс вылӧ пызь, пшено, кослунъя вый, салӧ, ма - ставсӧ тайӧс сӧвтісны подводаясӧ.
Нёльӧд луннас Прохор ещӧ ӧтчыд гӧнитліс станица кузя да висьталіс бригадиръяслы да кухаркаяслы, медым йӧзыс петісны станицаысь асывводзнас и мый первой шойччӧг лоӧ Очкурка гӧра сайын.
Семён Гончаренко бригадаӧ пӧварихаӧн вӧлі индӧма Анфиса Тутариноваӧс.
Анфиса получитіс нин став прӧдукта, ыстіс Семенӧс град вылӧ капустала да гормӧг пуртӧсъясла.
Кодыр ставсӧ вӧлі тэчӧма телегаӧ да вевттьӧма вонйӧн, Анфиса кӧсйис котӧртлыны гортас.
Тайӧ кадӧ дворас воис Прохор.
Кӧбыла вывсьыс лэччывтӧг сійӧ шуис:
— Анфиса Тимофеевна, — Прохор радейтліс величайтны нывъясӧс, — а тӧдан, коді тэнад начальникыд?
— Тӧда.
— Ме кӧсйи индыны тэ дорӧ Костя Радченковӧс.
Юр вундысь зон, а Сергей Тимофеевич шуис, мед пӧ бригадирнас лоӧ Семён.
— Мем дзик ӧткодь...
— Но, сідзкӧ, вот мый ме тэныд шуа...
Да сулав тэ, ӧкаяннӧй! — горӧдіс кӧбыла вылас. — Висьтав Семёнлы, мед сійӧ дыр эз узь.
Петам туйӧ югдігас...
Шойччыны мӧдам Очкурка сайын.
— А узьсяс кӧ?
— Смотри! — грӧзитыштіс Прохор. — Садьмӧдны ог кут...
Пӧжалуй, сплав вылӧ мунысьяс пӧвстысь некод сідз эз волнуйтчы да радуйтчы, кыдзи Семён.
Сійӧ радліс, мый дыр мысти и сійӧс виччысьӧ настоящӧй удж, кӧні позяс бурпӧт уджалыштны.
Станицаын Семён оліс нин тӧлысь сайӧ и эз пукав уджтӧг.
Кор Сергей ветліс Ставропольӧ, сэк Семён пӧрысь Семененков гозъялы вӧчис выль кӧбрег (важыс кырӧма ёна зэрӧм бӧрын), вевдорсяньыс муаліс сійӧс да киськаліс пӧимӧн, весаліс юкмӧс, сувтӧдіс выль плетень, кыис кукурузалы сапетка.
Параська да Евсей эз вермыны радуйтчыныс асланыс квартирантныс вылӧ, а Семён век думайтіс, кысь эськӧ аддзыны сылы сэтшӧм удж, медым сійӧ дзоньнас ньылыштіс сійӧс да дыр кежлӧ.
Ковмыліс ветлывлыны градъяс дорӧ да отсавны бабаяслы весавны помидор, морковь, керавны водз воысь капуста мачьяс.
Семён важӧн эськӧ муніс му вылӧ вундыны, да градъяс дорын сійӧс кутіс Анфисаыс.
Дука помидор кор дорӧ копыртчӧмӧн Семён зэв ёна виччысис рытсӧ да думайтіс сы йылысь, кыдзи найӧ Анфисакӧд кутасны мунны гортаныс, кыдзи ю сайын вӧр весьтын кыпӧдчас тӧлысь...
Векджык найӧ ветлывлісны эз туй вывтіыс, а Кубань пӧлӧн векньыдик трӧпаті.
Кык воськов сайын — берег.
Ызгис ю, и тыдаліс ӧдйӧ котӧртысь ваыс...
Сійӧ вунлытӧм рытӧ найӧ ньӧжйӧник мунісны станицаӧ.
Вӧр сайысь важӧн нин быйкнитіс тӧлысь, и пуяссянь усьысь вуджӧрыс вевттис юсӧ.
Семён кутіс Анфисаӧс киӧдыс да шынитӧв видзӧдіс кельыд кодзувъяса сэзь небесаӧ.
Анфиса сюйис кияссӧ фартук улас да топӧдчис Семён бердӧ.
— Мыйкӧ талун кӧдзыд меным, — ньӧжйӧник шуис Анфиса.
— А вот ме тэнӧ сывйышта, тэ и шоналан...
Семён сывйыштіс сійӧс полігтыр да кыдзкӧ вывті нин небыдика; и Анфиса тревожитчӧмӧн думайтіс, мый вот-вот сійӧ шуас сылы мыйкӧ вӧвлытӧмтор — и радуйтчанаӧс и страшнӧйӧс.
Ныв чутьёӧн сійӧ водзвыв тӧдіс, мый именнӧ тайӧ тӧлыся рытнас Семён шуас сійӧс ассьыс невестаӧн, и куш тайӧ ӧти мӧвпсьыс босьтліс дрӧж.
Анфиса топӧдчис сы бердӧ и сылы кӧсйыссис, медым Семён чӧв оліс кыдз позьӧ дырджык.
А кыдз сійӧ та йылысь шуас?
Кутас-ӧ видзӧдны синмӧ али мӧдарӧ бергӧдчас?
Мед лучше чӧв олас!
Найӧ кывзыштісны юлысь ызгӧмсӧ да казявлытӧг кежисны трӧпасьыс, — мӧдӧдчисны ытшкӧм видз вывті, асьныс эз тӧдны кытчӧ.
И эз кӧ налы паныдась джуджыд турун юр, найӧ эськӧ сідз, нинӧм аддзытӧг, мунісны и мунісны кытчӧкӧ.
Туруныс вӧлі веж, кос; сысянь ӧвтіс видзвывса дзоридзьяс дукӧн да шоныдӧн.
Турун юр вывті котӧртіс ящерица, дзирдыштліс эзысь рӧма спинанас.
Чиркъяс быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь тайӧ юр дорас степь пасьтасьыс, босьтӧмаӧсь сійӧс кытшӧ да ворсӧны ассьыныс гора музыка.
Семён эз аддзыв ящерицасӧ, эз кыв кок увсьыс турунлысь шарӧдчӧмсӧ ни чиркъяслысь гольгӧмсӧ.
— Анфиса, сьӧлӧмшӧрӧй, кыдз нӧ ми водзӧ мӧдам?
— Ме ог тӧд...
Анфиса гӧрдӧдіс, курччаліс вомдоръяссӧ, сійӧс мучитісны серам да синва, а сьӧлӧм вылас вӧлі долыд и кыдзкӧ поліс.
Семён босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс да видзӧдліс чужӧмас, быттьӧ кӧсйис лыддьыны наысь ӧтвет.
— Ой, Сеня, кутшӧм тэ серьёзнӧй! — шуис сійӧ и, вазьӧм синъясӧн, гораа да кыпыда серӧктіс.
Семён эз помнит, кыдзи топӧдіс кипыдӧсъяснас сылысь чужӧмсӧ, эз аддзыв, кыдзи турун юр вылас уси кӧсынкаыс.
Сійӧ мӧдіс окавны Анфисалысь сералысь пӧсь вомдоръяссӧ, и муыс на улын кутіс пӧлнясьны да бергавны.
Тӧлысьыс друг вӧчис кытш джын, и небесаын ломзис ӧшкамӧшка, кутісны сявкйыны кодзувъяс...
Эз тӧд, мый шуны Анфисалы,босьтіс сійӧс ки йылас да кутіс бергавны турун юр гӧгӧ.
Сійӧ эз серав, а сӧмын мездысис кияснас да ньӧжйӧникӧн шуаліс:
— Ой, мый вӧчан!
Юрӧй бергӧдчӧ...
Кӧсасӧ лэпты...
Семён нинӧм эз кыв.
Сійӧ мыджсис пельпомнас турун юр бердас, павтыртіс сылысь йывсӧ да видзчысьӧмӧн водтӧдіс Анфисаӧс небыд турун вылӧ.
Турун юрсянь мӧдіс ӧвтны юртӧ дурмӧдана кӧр.
Ланьтісны чиркъяс.
Югыда светитіс тӧлысь, и вӧлі лӧнь...
Семён копыртчис Анфиса бердӧ и сы повзьӧм синъясысь аддзис синва.
— Сералысьӧй, мый тэкӧд?
— Тэ менӧ бергӧдлін...
Сійӧ сувтіс кок йылас да кутіс кыны кӧсасӧ.
Семён сулаліс сы водзын пидзикокӧн да аддзис сылысь думайтчана да неуна шогсяна чужӧмсӧ.
А гӧгӧр дзирдаліс лысваа турун, юсянь ӧвтыштіс ыркыд ру, вӧрзьывтӧг сулаліс станица весьтын тӧлысь, и бара турун юр дорын, быд куст улын, и кӧнкӧ ылын-ылын быд ногыс мӧдісны ворсны степса музыкантъяс, торкисны войся чӧв-лӧньсӧ.
И кутшӧм мича тӧлыся войыс, но и кутшӧм сійӧ дженьыд!
Анфисалы да Семёнлы кажитчис, мый найӧ водлісны сӧмын минута кежлӧ юр бокас, быттьӧкӧ эз и окасьны и нинӧм йылысь эз сёрнитны, а войыс лэбис нин, и сикт сайын ыпнитіс кыа.
— Корасьысьястӧг, Сеня, некыдз оз позь, — шуаліс Анфиса, кодыр найӧ матыстчисны сы керка дорӧ. — Тэ жӧ тӧдан менсьым батьӧс, кутшӧм сійӧ важ модаа.
— Кыдзкӧ яндзим быттьӧ корасьысьяснад...
Да и кысь найӧс корсян?
— Тшӧкты Параська баблы да Назар дедлы, — сӧветуйтіс Анфиса. — Наысь бурджык корасьысьӧс станица пасьтаысь он аддзы!
— Да и Сергейысь мем лоӧ яндзим...
— Да тайӧ жӧ ог ас понданым, а бать-мам ради.
— Гашкӧ инӧ на ради, — сӧгласитчис Семён.
Сійӧ, мый Анфиса лоӧ сыкӧд ӧти бригадаын, вӧлі мӧд помка, мый вӧсна Семён радпырысь виччысис сплав вылӧ петӧм.
Видз вылын, турун юр бокын, нуӧдӧм войсӧ Семён лыддис аслыс выль олӧм заводитчӧмӧн, а сійӧ, мый Анфиса водз ли сёр лоӧ сылӧн гӧтырӧн, сылӧн эз вӧв некутшӧм сомнение.
Думайтны сылы колӧ вӧлі мӧдтор йылысь.
Сылӧн выль олӧмыс вӧлі дзик на лӧсьӧдтӧм, и Семён водзын кыптыліс сымда сьӧкыд юалӧм, мый наысь бергӧдчис юр.
Удайтчытӧм корасьӧм бӧрын колӧ вӧлі решитны: мый жӧ вӧчны Тимофей Ильичкӧд?
Ӧвтыштны-ӧ киӧн старик вылӧ да гижсьыны загсын сы сӧгласиетӧг али корсьны туй миритчӧм вылӧ?
Бурджык вӧлі, дерт, миритчыны.
Но кыдзи?
Гашкӧ, Сергей тӧдӧ?
Колӧ вӧлі решитны, кӧні овмӧдчыны.
Мунны-ӧ Донбассӧ,инасьны шахтаӧ, пӧлучитны квартира, а гожӧмнас, ӧтпуск дырйи, волывлыны Усть-Невинскӧйӧ.
Али кольччыны станицаӧ?
Сідзкӧ, колӧ водзвыв сёрнитчыны Анфисакӧд, код ордын овны.
Вотчина вылӧ пырны Семёнлы эз вӧв окота; всё равно оз кут лӧсявны Тимофей Ильичкӧд.
Но Анфиса ради Семён сӧгласитчис эськӧ и та вылӧ, но ӧд пӧрысь Тутаринов вермас и асныравны.
Сэки ковмас олыштны Параська баб ордын, кытчӧдз ачыс оз стрӧит керка.
Буретш вӧр ӧні лоӧ...
И Семёнлы кажитчис, мый сэні, Кубань йывланьын, Анфиса ай-мамысь ылын, найӧ спокойнӧя вермасны ставтор йывсьыс думайтны, быдтор йылысь сёрнитны, сӧветуйтчыны Сергейкӧд.
Семён висьталіс ассьыс мӧвпъяссӧ Анфисалы.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ дзик тадз жӧ думайтіс.
Радуйтчӧмӧн, мый регыд лоасны ӧтлаын, найӧ сёрнитчисны петны станицаысь, кыдз сӧмын гӧрдӧдыштас асыввылын.
Семён поліс дыр узьӧмысь.
Пӧрччысьтӧг сійӧ водіс лабичас да тшӧктіс Параська баблы чуксавны сійӧс, кор кутасны первойысь чуксасьны петукъяс.
Старука ун йывсьыс кыліс вой шӧр кадын петукъяслысь чуксасьӧм да чайтіс, мый тайӧ кыа петігӧн нин.
Ӧшинь сайын зэв уліті кывтіс тӧлысь, хатаын вӧлі югыд, и старука чайтіс, мый югдӧ нин, да тэрмасьӧмӧн садьмӧдіс Семёнӧс.
Улича вӧлі тыртӧм.
Станица весьтын кыліс юлӧн ызгӧм.
Гӧра горулын вӧлі руа...
Семён матыстчис Тутариновъяс двор дорӧ да шай-паймунӧмӧн сувтіс.
Выль идзас вевта сарайын гораа швачӧдіс бордъяснас петук да мӧдіс голькйӧдлыны чирӧм гӧлӧсӧн.
Семён пырис садъяс.
Пуяс вугыртӧмаӧсь, сулалӧны чӧв.
Со и сійӧ грушаыс, код улын сійӧ коркӧ колляліс узьтӧм вой.
Сэки му вылас сідз жӧ тӧдчисны тӧлысьӧн югдӧдӧминъяс и пусяньыс усис вуджӧр.
Важ моз кык пашкыр вишня пу стӧрӧжитісны Анфисалысь ӧшиньсӧ.
Ӧшиньсӧ вӧлі муртса восьтыштӧма, дзирдаліс стеклӧыс.
Семён ещӧ матыстчис, копыртчис да аддзис крӧвать, Анфисаӧс, сылысь ониш чужӧмсӧ, еджыд юрлӧс вылысь юрсисӧ.
Ӧшиньсянь ӧвтыштіс шоныд руӧн...
Семён ньӧжйӧник таркӧдчыштіс:
— Кад чеччыны.
Анфиса лэптіс юрсӧ да, нинӧм гӧгӧрвотӧг на, повзьӧмпырысь видзӧдліс Семён вылӧ.
Сэсся пелька чеччыштіс крӧватьсьыс, пидзӧс увдорӧдзыс еджыд дӧрӧма, разьӧм кӧсаа.
Семёнысь яндысьӧмла сійӧ дзебсис крӧвать джуджыд мыш сайӧ да кутіс юр вывтіыс юбкаасьны.
— Эн садьмӧд батьӧӧс, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — мун дзиръя саяс да виччысь менӧ.
Бригаднӧй дворын сьӧдвидзис бричка, кытчӧ тырыс сӧвтӧма прӧдукта да кодӧс вевттьӧма вонйӧн.
Ярмо дорын шойччисны ӧшъяс.
Сарайысь петіс унзіль стӧрӧж, дыр видзӧдіс небесаас, мыйкӧ арталіс кодзувъяс сертиыс.
— Ок, кутшӧм водз воинныд, — шуис сійӧ. — Югдытӧдзыд ещӧ дыр на.
— А ми всё равно мунам, — шуис Семён да мӧдіс чеччӧдны ӧшъясӧс, кодъяслы зэв неокота вӧлі эновтны шонтӧм местаяснысӧ. — Ме тӧда нин, кутшӧм ветлӧмыд тайӧ сюра транспортнад...
Пока локтан...
— Енлӧн пемӧс, — шпыньмунӧмӧн шуис стӧрӧжыс Семёнлы доддясьны ӧшалігас. — Абу мунӧм, а ӧти удовольствие.
Ни вӧжжи, ни дом оз ков.
Пуксьы да ӧвтчы плетьӧн, а кор станица сайӧ петан — вод да туплясь.
Туй вылысь оз кежны, абу вӧвъясыд...
Энлы, энлы, а тэ тӧдан: кытчӧ цоб, а кытчӧ цобе?
— Хитрость, папаша, абу ыджыд.
Анфиса пукаліс нин доддяс кӧмтӧм кокъяссӧ ас улас сюркнялӧмӧн.
Семён босьтіс налыгач да ӧвтыштіс плетьӧн.
— Но, вот ме и казак! — Анфисалы нюммунӧмӧн шуис сійӧ.
Бричка петіс дворысь.
Войся лӧньын гулыда таркакылісны кӧлесаяс, повзьӧдлісны сибдӧм гӧлӧсӧн увтчысь понъясӧс.
Станица сайын ю пӧлӧн дӧлаліс чукльӧсь туй, то вошлывліс сёнъясӧ да кустъяс сайӧ, то сэсся бӧр тыдовтчывліс мылькъяс йылын.
Гӧраяс сулалісны дзик матын, и на костын дзирдаліс юлӧн торйыс...
Семён ӧшӧдіс асладорса ӧшлы сюръясас налыгачсӧ да, сы мыш вылӧ кинас мыджсьӧмӧн, дышло вывті кайис бричкаӧ.
Пуксис Анфисакӧд орччӧн, и мӧдыс топӧдчис сы бердӧ, видзӧдліс синъясас...
Но, вот и збыльмис сійӧ ичӧтик шудыс, мый йылысь найӧ тӧрыт мечтайтісны: найӧ пукалісны бричкаын кыкӧн, кыдз вермасны пукавны сӧмын гозъя базар вылӧ водз асыв мунігӧн.
А гӧгӧр — ни ӧти ловъя лов, сӧмын степса чӧв-лӧньыс, кодӧс торкӧ кӧлеса шумыс, да пыді чӧв олӧмын узьӧны мылькъяс да курганъяс, а водзын векньыдик полотноӧн едждӧ туй...
Тайӧ асылӧ и Сергей садьмис водз.
Тэрмасьӧмӧн сёйыштіс, бура кывзіс Ниловналысь наказсӧ, кыдзи видзны асьсӧ гӧраясын прӧстудитчӧмысь.
«Уль му вылӧ эн вод, эн купайтчы, — сэні ваыс, тӧдан, кутшӧм кӧдзыд, и — енмыс мед видзас тэнӧ! — эн думайт чеччавны кывтысь керъяс вывті».
Тимофей Ильич видзӧдліс гӧтырыс вылӧ да шуис:
— И мый тэ долян?
Война вылас сылы не сэтшӧмӧс лои аддзывны, и нинӧм — ловъя, здоров...
Тэ сӧмын вот мый, Сергей: гортад волывлы!
Сергей кӧсйысис волывлыны гортас, босьтіс радиоприёмник да петіс.
Ниловна колльӧдіс сійӧс дзиръя сайӧдзыс, тшӧктіс босьтны аскӧд шоныд одеяло, юрлӧс.
— Война вылад и шинель улын тэныд вӧлі шоныд, а сэн тадз оз позь, — ас кыв вылас сулаліс мамыс.
— Ладнӧ, мамӧ, ме ог кут купайтчыны, ог вод уль му вылӧ, — шуис Сергей, медым кӧть неуна лӧньӧдны мамсӧ, — а одеялотӧ ог босьт.
Станичнӧй сӧветын Сергей суис Савваӧс да Прохорӧс и насянь тӧдмаліс, мый куимнан бригадаыс асланыс кухаркаяскӧд петісны югдігӧн, а Семён да Анфиса — вой шӧр кадын на.
«Тӧда, тӧда, мыйла сэтшӧма тэрмасис Семён», — гажаа думайтіс Сергей.
Сэсся сійӧ, Савва да Прохор пуксисны тачанкаӧ да кытшовтісны колхозъясті.
Отсалісны Прохорлы чукӧртны йӧзӧс да мӧдӧдны квайт вӧла-доддьӧн.
Став квайтнан подводаыс долженӧсь вӧлі бӧр воны станицаӧ.
Сэккості, кодыр вӧлі лӧсьӧдӧма подводаяс да чукӧртӧма йӧзӧс; кодыр Сергей, надёжнӧй зонлы радиоприёмниксӧ сетӧмӧн, сёрнитіс Саввакӧд, кытчӧ эськӧ ю вылас медбур стрӧитны кылӧдӧм вӧр примитӧм вылӧ запань; кодыр Дорофей седлӧаліс тайӧ пӧрйӧ эз серӧй вӧвсӧ, а вӧсни кока да полысь ужӧс да сёрнитіс сыкӧд морткӧд моз: «А тэ котралышт, котралышт...
Госа, уна нин сулалін, вот и гӧняйтӧдышт Сергей Тимофеевичӧс, сэки и он кут  ящик йирны!» — кодыр ставыс тайӧ муніс, сэккості пуксис нин лун; и шондіыс вылӧ кайис вӧр весьтӧ.
Сергей зэлыда кутіс ужсӧ поводӧдыс, поліс сетны сылы вӧля да станицаті муніс рӧдтӧмӧн...
А станица сайын кайис курган вылӧ, кипыдӧссӧ пуктіс син вевдорас да дыр видзӧдіс туй вылӧ.
Подводаяссӧ эз аддзы, и сійӧ кутіс лэбны кыккокйыв.
Лэбовтіс балка, кыпӧдчис джуджыд гӧра йылӧ, коді тырӧма кустъясӧн, и татысянь увтасінысь аддзис бричка, кытчӧ вӧлі доддялӧма руд ӧшъясӧс.
Ӧшъяссӧ вӧтлӧ вӧлі чышъянтӧм нывбаба.
Сійӧ джынвыйӧ куйліс бричка водзладорас, ӧвтчіс плетьӧн да эз видзӧдлыв бӧрвылас.
«Тыдалӧ, миян подвода, — думыштіс Сергей. — Но коді нӧ бричкаас?»
Сійӧ швичнитіс ужӧс плетьнас, копыртчис бурысьланьыс, и уж мӧдӧдчис пызйыны кыккокйыв сэтшӧм ӧдйӧ, мый пельясын мӧдіс тиньгыны.
Сергей регыд тӧдмаліс ямщиксӧ.
Тайӧ вӧлі Ирина.
Сійӧ зэлӧдіс ужсӧ да, муртса сійӧс лӧньӧдӧм мысти, лои ӧтвесьтын бричкаыскӧд.
— Иринушка, тэ мыйла татшӧма кольччин?
— Тэнӧ виччыси.
— Збыль?
— А тэныд век колӧ збыль.
Тайӧ рутьӧяс вылын ӧмӧй верман вӧтчыны вӧвъяс бӧрся? — Ирина скӧрысь кутіс ӧвтчыны плетьнас. — Ставыс менӧ ордъялӧны...
Вот и тэ шутёвтан ме бокті...
— А гашкӧ, ог шутёвт?
— Тайӧ, буракӧ, абу сійӧ вӧлыс, кодӧн гӧнитлін ме ордӧ?
— Сійӧ вӧлі лӧнь вӧв, — поводсӧ зэлӧдіг шуис Сергей. — А тайӧн мучитчи.
Уж корсйӧдліс, йӧктіс, бугжылясис ӧзйысь скӧр синъяснас ӧшъяс вылӧ и век ылыстчыліс бричка дорысь.
Сергейлӧн висисны пельпомъясыс.
Поводсӧ кутӧмысь киясыс гӧрдӧдӧмаӧсь.
— Тэ сійӧс домав бӧрас, а ачыд пуксьы ме дорӧ, — сӧветуйтіс Ирина.
Сергей чеччыштіс седлӧ вылысь, зэлыда домаліс поводнас бричка дорас ужсӧ да пуксис Ирина дінӧ.
— Кӧн нӧ тэнад бригадирыд?
— Да тэ он мӧй тӧд Иван Атамановсӧ!
«Ог вермы, — шуӧ, — мунны ӧшъясӧн, юр висьӧ!»
Кор кутісны ордйыны миянӧс вӧлӧн, сійӧ накӧд и муніс. — Сійӧ видзӧдліс Сергей вылӧ: — Кор тэ сэктӧ мунін, мам менсьым юаліс: «Кутшӧм нӧ тайӧ кавалерист воліс?»
— А тэ висьталін?
— Эг.
А мыйла сылы висьтавнысӧ?
Сійӧ и ачыс тӧдӧ...
Шонді кыпӧдчис вылӧ.
Степь весьтын ыпйис жар, и Сергейлы окота лои водны вон вылас.
Сійӧ разис гимнастёрка юрйывсӧ да водіс, юрсӧ видзчысьӧмӧн пуктіс Ирина пидзӧсъяс вылӧ.
— Тадз позьӧ? — юаліс сійӧ, синсӧ тупкӧмӧн.
— Позьӧ...
Сӧмын ме пола — унмовсян?
— Ирина, — юалӧм вылас вочавидзтӧг шуис сійӧ, — тайӧ ме тшӧкті босьтны тэнӧ сплав вылас...
— Ме сідзи и чайті...
Код нӧ сэсся ме йылысь ещӧ тӧждысяс?
— А тэ рад?
Да, ме рад..
Сергей любуйтчис Ирина чужӧмӧн — сэтшӧм прӧстӧйӧн да мусаӧн, сылӧн стрӧг, век кыдзкӧ тревожитчӧмӧн дзирдалысь синъясӧн.
Сійӧ копыртчысис сы дорӧ сэтшӧм улӧ, мый Сергей казяліс сійӧ кӧсичаысь нежнӧй ловгӧнсӧ.
Сійӧ збыльысь первойысь аддзис сылысь вомдорсӧ, и гожъялӧм сьылісӧ, и тайӧ ловгӧнсӧ, мый дорӧ сідзи и окота вӧлі инмӧдчыны вомдорӧн...
Найӧ дыр чӧв олісны, а ӧшъяс, тыдалӧ, важӧн нин гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый ямщикыс найӧс вунӧдіс, да муртса-муртса довгисны буса туй кузя.
Бричка гӧгыльтчис сэтшӧм ньӧжйӧ, мый ужыс скӧраліс, йӧткаліс сійӧс морӧснас да йирис пусӧ...
Сергей кунис синъяссӧ, и пыр жӧ сылы кутіс кажитчыны, мый бричкасӧ кыскӧны лыса ныра би гӧрд ӧшъяс, а шонді водзын дзирдалӧны йӧв бидонъяс...
— Сӧмын, чур, не узьны! — шуис Ирина сылысь чубсӧ вӧрӧдіг.
Сергей восьтіс синъяссӧ.
Ирина копыртчис сы весьтӧ, быттьӧ кӧсйис окыштны сійӧс.
«Бур тадзтӧ куйлыны! — думайтіс Сергей. — Куйлыны да аддзыны небеса, Иринаӧс, сылысь синъяссӧ, то думайтчанаӧсь, то долыдӧсь, кывны сійӧс, кодӧс радейта...
Ме весьтын югыдлӧз кымӧртор нюжаліс сідз, кыдз кисея лэбӧмын, и кӧнкӧ енэжын — тіралысь чут кодь жаворонок...
Да, ме кыдзкӧ торъя аслыспӧлӧса радейта тайӧ паськыд видзьяссӧ, буса туйсӧ, ӧшъяслысь ньӧжмыд восьлассӧ...
Тыдалӧ, прав Фёдор Лукич: эм менам вирын мыйкӧ казачьей!»
— Серёжа, мый йылысь тэ думайтан?
Сергей чӧв оліс.
Ирина сыналіс чуньяснас сылысь чубсӧ.
— Мый йылысь ме думайта?
Уси дум вылӧ ӧти сёрни казачество йылысь...
И вот, тайӧ дзуртысь бричкаас куйлігӧн, ме чувствуйтны куті... тайӧс сьӧкыд висьтавны...
Ме куті чувствуйтны, мый ме пытшкын олӧ казак. — Сійӧ серӧктіс. — Меным кажитчис, мый тэ менам гӧтыр, и ми мунам тэкӧд му вылӧ.
Тайӧ мӧвпъяссьыс сьӧлӧм вылын лои шоныд...
— Муса казакӧй тэ менам!
Ириналӧн чужӧмыс банйис, сійӧ копыртчис Сергей дорӧ, ӧдйӧ окыштіс сійӧс да повзьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
23 ГЛАВА
Лун шӧр кадӧ Сергей да Ирина прӧйдитісны Усть-Джегутинскӧй станица, коді вӧлі ущельеӧ пыранінын, кыті котӧртіс зэръяс дырйи капризнӧй ичӧтик ю.
Тасянь заводитчисны гӧраяс.
Дзик матын кыпӧдчисны пемыдгӧрд скалаяс, ӧти вершина кайис мӧд вылӧ, ӧтияс сьӧдалӧны пашкыр вӧр шапкаӧн, мӧдъяс дзирдалӧны еджыд изъясӧн.
Дзик веськыда кыпӧдчысь куш скала бердӧ топӧдчӧмӧн туйыс пырис ущельеӧ.
Вевдорсянь ӧшӧдчӧмаӧсь гырысь руд изъяс, а увдорсьыс, пропастьсьыс, быттьӧ му пытшсьыс, сэтшӧма ызгис изъясӧ швачӧдысь ва, быттьӧ тайӧ векни стремнинаас уджалісны уна дас турбина.
«Вот эськӧ кытчӧ стрӧитны станциятӧ», думыштіс Сергей.
Тайӧ местаті мунны вӧлі ӧпаснӧ.
Ирина, налыгачсӧ дженьыдджыка кутӧмӧн, видзчысьӧмӧн нуӧдіс ӧшъяссӧ.
Сергей лӧньӧдіс ужсӧ, коді лэдзчысьліс бӧр кокъяс вылас да дрӧжжитіс став тушанас.
Корсюрӧ Сергей видзӧдлывліс увдорӧ.
Юыс дурӧмӧн лышкыда резіс изъясӧ, дзирдаліс да пӧртмасис ӧшкамӧшкаӧн рӧмӧн ва бусыс, и вӧлі аддзанаӧсь котлованъяс, кӧні пуис да быгзис ваыс.
«Кыдз нӧ таті прӧйдитасны керъясыс? — полӧмпырысь думыштіс Сергей. — Да тан, лоӧ кӧ затор?..»
Регыд туйыс крута чукыльтіс шуйгавылӧ, сэсся веськыдвылӧ, и чукыль саяс воссис кустъясӧсь да неджуджыд мылькъясӧсь паськыд эрд.
Кубань визувтіс паськыд сьӧрдӧд.
— Но, Иринушка, кӧть зэв лӧсьыд мунны тэнад бричкаын, а ковмас бӧр пуксьыны вӧв вылӧ! — Сергей сюйис коксӧ стремяӧ и кокньыдика пуксис седлӧ вылӧ. — Ме суӧда воддза подводаяссӧ, и ми тэнӧ виччысям, — да гӧнитіс.
Ляпкыдик перевал вылӧ кайӧм бӧрын Сергей аддзис увдорсьыс, ньывкӧс берегысь, лагерӧн сулалысь бричкаясӧс, вӧвъясӧс да ӧшъясӧс, кодъяс йирсисны ляпкыдик кустъяс пӧвстын.
Гож сайын, бричка увъясын, тыдалісны нывбабаяслӧн еджыд чышъянъяс да ковтаяс.
Зонъяс гыисны берег дорын.
Морт дас, дзик пасьтӧмӧсь, мерайтісны перекатті юлысь джудждасӧ, тыдалӧ, кӧсйӧны вуджны сійӧс виджадӧн.
Найӧ, киясӧн кутчысьӧмӧн, мунісны цептӧн.
Берегын сулаліс Прохор да, кинас ӧвтчигтыр, мыйкӧ горзіс.
Кымын ылынджык берегсяньыс, сымын пыдынджык вӧлі юыс, а шӧрас ваыс вачкис сэтшӧм вынӧн, мый слабджыкъясыс усьласисны, сералігтыр вартчисны ва ньылыд да петлісны ляпкыдінӧ.
«Вот тадз жӧ тюрӧдасны ӧти бӧрся мӧд керъяс», — думыштіс Сергей, лагерь дорӧ матыстчигӧн.
Сергей чеччыштіс седлӧ вывсьыс, домаліс телега дышлоӧ ужсӧ, лапкӧдыштіс ки пыдӧснас ужсӧ ньылӧдӧм шошаас.
Уссӧ гартлӧдлігтыр да нюмъяліг матыстчис Прохор.
— Сергей Тимофеевич, видзӧдлы тэ этійӧ пасьтӧм дуреньяс вылас. — Прохор индіс кинас зонъяс вылӧ, кодъяс петӧны нин вӧлі берегӧ; на пиын тшӧтш вӧлі и Семён. — Кӧсйисны венны менӧ!
Семён да Митька Кушнарев шуисны, татшӧм ляпкыдінад пӧ керъясыд оз лыбны.
«Да ті, — шуа налы, — пыралӧй шӧрас — верманныд кӧ кок йыланыд сулавны — сідзкӧ, керйыд сибдас».
Мӧдісны.
Весиг киысь киӧ кутчысьлісны, а ваыс кватитіс да нуис...
Кыдз нӧ сулавны верман татшӧм вынлы паныд!
— Таті вӧрыд лыбас, — шуис Сергей да видзӧдліс скала вылӧ. — А эсті?
— Лыбас жӧ, — эскана шуис Прохор. — Сӧмын ковмас пырся видзӧдӧм.
Мукӧд керйыс вермас пӧперегасьны и, сійӧс кӧ ас кадӧ он йӧткы, вермас чӧртыд сибдыны, а сыӧ крукасясны мукӧд, — сэки беда!
Сы вӧсна татчӧ ковмас кольны надёжнӧй войтырӧс.
— Ӧні жӧ колӧ бӧрйыны туяна йӧзӧс да кольӧдны татчӧ, — шуис Сергей да матыстчис нывбабаяс дінӧ. — Эй, кухаркаяс, мыйла нӧ ӧбедтӧ онӧ пуӧй?
— Кутшӧм на ещӧ ӧбед, — шыасис Иван Атаманов, коді куйліс бричка улын том нывбабаяс костын. — Эгӧ на тшыгъялӧй!
— Да и додьяссӧ разьны абу окота, — шуис Анфиса. — Воам местаӧдз, сэки и пуам...
Миян збыль некод абу тшыг.
— А ме? — Сергей видзӧдліс Иван Атаманов дорса нывбабаяс вылӧ. — Али ті менӧ онӧ асланыд пыдди лыддьӧй!
Нывбабаяс ӧта-мӧд вежмӧн шыасисны.
— Мый нӧ тэнӧ Иринаыд эз верд?
— Сійӧ нарошнӧ и кольччис миянысь.
— Серёжка, да тэ, тыдалӧ, яндысьӧмыд корнысӧ?
— Да сійӧ абу яндысьысь рӧдысь.
— А мыййысь яндысьнысӧ! — шуис Глаша дӧва... — Бабаяс яндысьысьяссӧ оз радейтны.
— Ас серти чайтан! — гораа шуис Иван Атаманов да дзигӧдіс Глашаӧс.
— Да эн лемась...
— Ирина кыссьӧ!
— Вот ми сылысь и юалам, мыйла ӧбӧдитіс Сережӧс!
— Ок, и ёсь кывъяс тіян — Анфиса дінӧ пуксигӧн шуис Сергей. — Чойӧ, менам и  збыльысь кынӧмӧй сюмалӧ.
Гӧрасянь ньӧжйӧник лэччис бричка.
Ирина муніс ӧшъяс водзвылас да ӧвтчис орсӧн на синъяс водзын.
Бричкасӧ мыйвынсьыс кутіг ӧшъяс пуксьывлісны бӧр кокъяс вылас, вылӧ лэптылісны юрсӧ, а ярмоыс вешйыліс водзӧ да зутшӧдіс сюръясас.
Кор Ирина воис лагерлань, Сергей котӧртіс сы дінӧ да отсаліс лэдзавны ӧшъясӧс.
Сэсся Сергей бӧр воис Анфиса дінӧ да кутіс сёйны салӧ, кодӧс чойыс вундаліс сылы газета вылӧ.
Сы дорӧ пуксис Семён, ва на да лёка сыналӧм чубӧн.
— Но, кыдз, Семен, вермин кутчысьны визулас? — юаліс Сергей.
— Кыдз сэні кутчысян!
Изъяссӧ нуӧ. — Семен матӧджык пуксис Сергей дорӧ. — Меным заводитӧ кажитчыны Кубаньыс...
— Ме казяла, — шмониттӧг заводитіс сёрнисӧ Сергей, — мый тэныд заводитӧ кажитчыны оз сӧмын миян ю.
Семён гӧрдӧдіс.
Сылӧн еджгов синкымъяс, ваӧсь на, пӧшти эз тыдавны.
— Ог, ме шуа збыльысь.
Татшӧм юястӧ ме ещӧ эг на аддзыв...
Гашкӧ сӧмын Карпатысь?
— Ме ог жӧ шмонит, — шуис Сергей да серӧктіс. — Мыйла станицасьыс войшӧрнас петін?
Ме кӧсйи ыстыны тэкӧд радиоприёмник, а тэ тэрмасин пышйыны.
— Параська баб ылӧдіс...
— Вешты Параська вылӧ! — Сергей гартовтіс газетаӧн салӧсӧ, нянь тор. — Вот мый, Семён.
Ковмас тэныд займитны огневӧй рубеж тайӧ скала дінас.
Сплавлы медся ӧпаснӧй места.
— Сэні ме ӧтнам лоа?
— Бӧръям надёжнӧй зонъясӧс.
Анфисаӧс босьтан кухарка пыдди.
Сергей корис ас дінас Прохорӧс, Иван Атамановӧс, Митька Кушнаревӧс.
Сёрнитісны, кымын мортӧс сувтӧдны скала дорӧ и кодъясӧс.
Прохор шуис, мый Семёнлы отсӧг вылӧ колӧ сетны не этшаджык квайт мортысь: «Да мед найӧ вӧліны ён йӧз».
Юалісны, коді кӧсйӧ кольччыны добровольнӧ.
Окотитысь сюрис уна.
Сэки Прохор, коді бура тӧдіс йӧзсӧ, бӧрйис ас видзӧдлас серти Фоменков вокъясӧс, Игнатӧс да Афанасийӧс, Никита Мальцевӧс, Антон Чередаӧс, Андрей Писаренкоӧс да Петр Нескромныйӧс.
Час джын кымын Прохор велӧдіс кольччысь сплавщикъясӧс, кыдзи видзӧдны ю бӧрсяыс, кӧні заводитчӧ коськ, кыдзи не лэдзны лоны вермысь заторъяс.
Сэккості Анфиса бричка вылысь вӧлі ректӧма ковтӧм прӧдукта, ямщикъяс доддялісны вӧвъяссӧ да ӧшъяссӧ, и регыд мысти обоз вӧрзьӧдчис да саяліс чукыль сайӧ.
Сӧмын бричка, кодӧн воисны Семён да Анфиса, сулаліс места вылас да вӧлі нин бергӧдӧма дышлонас гортланьыс.
Анфиса пукаліс бричкаын да шогпырысь видзӧдіс скала вылӧ, — сэтшӧма сылы эз вӧв окота сэтчӧ мунны.
Сергей да Семён сулалісны бокынджык да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Игнат Фоменков доддяліс ӧшъясӧс, мукӧд сплавщикъяс мунісны туй кузяыс.
— Меным сэтшӧм окота вӧлі видзӧдлыны гӧраяссӧ, Чубуксунскӧй ущельесӧ — шуис Семён. — Помнитан, кыдзи тэ на йылысь висьтавлін?..
А вот эз удайтчы!
— Видзӧдлынытӧ ми удитам на, — вочавидзис Сергей. — Прӧст кадӧ седлӧалам вӧвъясӧс и ветлам гӧраясӧ экскурсияӧн.
А ӧні думышт, кыдзи бурджыка котыртны уджсӧ.
Тэ вылӧ ме надейтча, кыдзи ас вылӧ.
Водзвыв лӧсьӧд изъяс вылас удобнӧй местаяс, медым позис судзӧдчыны багырнад ю шӧрӧдзыс...
Ставсӧ вӧч думайтӧмӧн, видзчысьӧмӧн.
— Тайӧс ме верма! — Семён видзӧдліс бричка вылӧ, коді петіс нин туй вылас. — Сӧмын, тӧдан, кутшӧм делӧ...
Ме чайті, ми лоам ӧтлаынӧсь, вермам сёрнитыштны, сӧветуйтчыны...
Кыдз нӧ миянлы Анфисаыдкӧд?
— Да ме жӧ вола тіян дорӧ, — другсӧ лӧньӧдны кӧсйӧмӧн долыда шуис Сергей. — Тэ эн шогсьы, ставсӧ ладмӧдам...
Но, мун, мун, да, видзӧд, эн прӧзевайт медводдза керъяссӧ. — Сергей сюйис коксӧ стремяӧ. — Да, со ещӧ мый, Сеня...
Ми тэкӧд важӧн нин рӧднӧй вокъяс кодьӧсь.
Ме кӧсйи шуны тэд чой йылысь.
Сійӧ тіян пӧвстын ӧтнас.
Тэ сійӧс бура видз, лӧсьӧд сылы чомтор, медым войнас эз кынмы...
Кыа петігъясын кӧдзыд...
А мый бать мунӧ паныд, — эн тӧждысь.
Но, счастливӧ кольччыны тэныд!
Сійӧ чеччыштіс седлӧӧ, тракнитіс ужсӧ да места вывсяньыс мӧдӧдчис кыккокйыв и регыд суӧдіс обозсӧ ичӧтик вӧрторйын.
Регыд вӧрыс помасис, и подводаяс бара кутісны грымӧдны изйӧсь гуранӧсь туй кузя.
Вӧлі пӧдтан жар.
Ущельеын ӧвтіс кос турун дукӧн.
Кыкнан ӧш доддяыс мунісны водзвылас, и сы вӧсна обоз муніс ньӧжйӧ.
Ирина куйліс бричкаын гатш, синсӧ тупкыштӧма кӧсынкаӧн.
Коймӧд подводаас вӧлі ёна сиралӧм сьӧд набойяса пыж, сэтчӧ тырыс сӧвтӧма турун, кӧні лӧсьыда, быттьӧ зыбкаын, куйліс Иван Атаманов.
Турунсӧ вӧлі сӧвтӧма и мукӧд вӧв додьясӧ.
Сэтчӧ меститчӧмаӧсь сплавщикъяс; коді пукаліс кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, коді куйліс кымынь.
Вӧвъяслы лои лӧсьӧдны восьлассӧ ӧшъяскӧд, тувччалісны видзчысьӧмӧн, быттьӧ полісны усьӧмысь.
Вӧвъяссӧ аддзӧм мысти уж зэв ёна кутіс гӧрдлыны сьӧд бурысьнас пыркӧдіг.
Кузя юрӧбтысь йӧлӧга кыліс уна местаясын, и кӧбылаяс, татшӧм кыпыд, гора гӧлӧс кылӧм бӧрын, лэптісны юрнысӧ да зэлӧдісны постромкаяссӧ тэрмасьӧмысла.
Сергей муніс туй бокӧдыс да видзӧдіс сплавщикъяс вылӧ — тайӧ йӧзыскӧд сылы ковмас кылӧдны ю кузя не ӧти кубометр вӧр.
Став олӧма мужчинасӧ — а найӧ вӧліны этшаӧнӧсь — сійӧ тӧдіс, а вот ӧткымын зонъяс да нывъяс сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Бричкаын сылы паныд пукаліс мича карӧй синъяса, косіник зонка.
Сійӧ нимкодясис ужнас: и сы видзӧдӧм серти Сергей гӧгӧрвоис, мый зонкалы кувтӧдзыс окота вӧлі пуксьыны седлӧ вылӧ.
Сыкӧд орччӧн, бричка пӧперегыс нюжӧдчӧмӧн, куйліс зумыд зон.
Сійӧ шевгӧдіс дженьыд, гырддзаын неуна кусыньтӧм кияс, ӧшӧдіс пидзӧсӧдз пуджӧм гач кокъяс.
Чужӧмсӧ вӧлі тупкӧма гын шляпаӧн, — тыдаліс сӧмын тшӧкаыс, кулак кодь ыджыд.
«Коді нӧ тайӧ? — думыштіс Сергей. — А! Грицько Корнев!»
Грицько гӧгӧр пукалісны да джынвыйӧ куйлісны зонъяс - коді вӧлі занят сёрниясон, коді видзӧдіс ылысса вӧр, коді кывзіс юлысь шувгӧм.
— А миян Грицьконым шкоргӧ, — шуис сьӧд нырвома, уска мужичӧй. — Тыдалӧ, войбыд котралӧма нывъяс бӧрся, а ӧні шкоргӧ.
Сылы некод эз вочавидз.
Орчча подводаас, кӧні мунісны сӧмын нывбабаяс да кытчӧ неважӧн пуксис Митька Кушнарев, эз лӧньлыны сёрнияс, шуткаяс да серам.
Митька спокой эз сетлы аслас пӧпутчицаяслы.
Пуксьылас ӧти дорӧ, кутыштлас сійӧс, мыйкӧ вашнитас пеляс, мыйысь сылы гымӧбтасны мышкас либӧ тувкнитасны гырддзанас бокас, сэсся вуджас мӧд дінӧ...
— Дмитрий, — шуис Сергей, — кутшӧм нӧ тэысь бригадир?
Нывъяскӧд ворсӧдчан, а ассьыд кухаркатӧ заставитін ӧшъясӧс вӧтлыны.
— Кутшӧм ме бригадир, кутас тыдавны удж вылын! — Митька кутыштліс сыкӧд орччӧн пукалысь нылӧс. — Правильнӧ ме сёрнита, Варюша?
— Вешйы, идол!
Варенька гӧрдӧдіс, чеччыштіс му вылӧ да пуксис сійӧ бричкаас, кӧні узис Грицько.
Косіник зон отсаліс сылы пуксьыны.
— Тайӧ абу Митька, а черт! — шуис Варенька эз лёкысь. — И война сійӧс нинӧмӧ абу велӧдӧма.
Кутшӧм бабникӧн вӧлі, сэтшӧмӧн и колис...
Степа, — шыӧдчис сійӧ зон дорӧ, — вай сьылам.
— А Митька ме вылӧ оз лӧгась?
— Да ну сійӧс лешак дорӧ...
Давай тайӧс: «Распрягайте, хлопцы, кони...»
Сійӧ надзӧник кутіс сьывны.
Варенька вылӧ видзӧдӧмӧн да сылысь видзӧдлассӧ куталӧмӧн, Митька тшӧтш заводитіс сьывны.
— Мый тэ тан жувган? — лёкысь шуис Глаша. — Мун аслад Варюша дорӧ.
Нывбабаяс, горзіг да сералігтыр, вӧтлісны Митькаӧс бричкаысь.
Галифе зепъясас кисӧ сюйӧмӧн Митька матыстчис Сергей дінӧ, шпыньмуніс.
— Вот кутшӧмӧсь, — шуис сійӧ да кыскис зепсьыс эзысь портсигар. — Кутшӧм тешкодьӧсь.
Вай куритчам...
Менам папиросъяс.
Нывбабаяс мӧдісны ньӧжйӧник сьывны кутшӧмкӧ важ песня.
Сійӧ заводитчис кывъясӧн:  «Ой, кабы на цветы да не морозы...»
Сергей ӧзтіс папирос да кутіс кывзысьны.
Кык хор сьылісны, быттьӧ ордйысисны сьывны кужӧмын.
Сергей лои ӧтвесьтын подводакӧд, кӧні муніс Иван Атаманов.
— Иван Кузьмич, мый думыштчӧмыд? — юаліс Сергей.
— Видзӧда Кушнарев вылӧ, — неокотапырысь вочавидзис Атаманов, — и лӧг менам петӧ...
И мый сійӧ жируйтӧ?
Ковмас сійӧс, чӧртӧс, вутшӧсавны, а то беда лоӧ! — Атаманов вежалӧмӧн видзӧдліс уж вылӧ. — Серёжа, вай пуксьыла седлӧ вылад, а тэ вод пыжӧ.
— Ог вермы, — шуис Сергей, — гӧнита водзӧ.
Колӧ югыднас стӧрӧжыскӧд сёрнитчыны.
Эй, Прохор дядь, ті узянныд?
Прохор пукаліс бричка бӧрладорас турун вылын да вуграліс. — Ме кута виччысьны тіянӧс ущельеяс.
А ті тэрмӧдлӧй ӧшъястӧ да лэдзӧй вӧлаяссӧ водзвыланыд.
Сергей рӧдтӧмӧн воис Ирина дорӧ.
Мелі синъясӧн сійӧ видзӧдліс сы вылӧ.
— Пуксьы ме дінӧ, Серёжа.
А то, аддзан, ме бара ӧтнам...
— Рад эськӧ, да колӧ мунны.
Уж тракйис поводсӧ, йирис кӧртвомсӧ, резіс быгйӧн и эз кӧсйы мунны восьлӧн.
Чубуксунскӧй ущельеӧдз Сергей пыр муніс чожа рӧдтӧмӧн, а сэтъясті, кыті туйыс вӧлі шыльыд, тӧвзис кыккокйыв.
Тӧлыс швачӧдіс разьӧм юрйылас, пӧльтіс дӧрӧмсӧ да ыркыд вӧлі тушаыслы да лӧсьыд.
Чубуксунскӧй ущельеӧ сійӧ воис сёрӧн.
Шондіыс саяліс нин гӧра сайӧ да зӧлӧтитіс сылысь тшупӧдӧсь пемыдвиж йывсӧ.
Кусіны яръюгыд краскаяс, рытыс дыр на эз пуксьы, сӧмын гӧраяссянь усины вуджӧръяс, ӧвтіс уль руӧн да пожӧм сир дукӧн.
Ущельеӧ пыранінын сулаліс сідз-тадз стрӧитӧм пу стӧрӧжка.
Пу бердӧ ужсӧ домалӧм бӧрын Сергей лӧсьӧдыштіс ремень, лэдзыштіс гимнастёркасӧ.
Сылы паныд петіс пельпомас берданкаа тӧдса нин стӧрӧж — кудриа дзор тошка ён старик.
— Видза оланныд, Фома Антонович, — шуис Сергей. — Вот ме бара тіян дорӧдз.
Эн виччысьӧй гӧстьӧс?
Старик уськӧдіс тӧд вылас, кыдз тайӧ сьӧд зонмыс коркӧ воліс сы дорӧ.
Сергей кыскис зепсьыс Ставропольын получитӧм удостоверение, наряд да вӧр кылӧдӧм вылӧ разрешение, банкын мынтысьӧмысь счёт да ставсӧ тайӧс сетіс Фома Антоновичлы.
— А ӧттшӧтш и тӧдмася бумагаяснас. — Сійӧ лыддис ӧчкитӧг, кыкнан кисӧ син водзас нюжӧдӧмӧн. — Сідз, сідз...
Сідзкӧ, тӧдмалін, кыдзи босьтны вӧр?
А кӧн тэнад йӧзыд?
— Локтӧны.
Сергей югыднас на удитіс видлавны заптӧм вӧрсӧ.
Мачтӧвӧй пожӧм да кыз буклӧн штабельяс кыпӧдчӧмаӧсь паськыд эрд вылын, берегсяньыс метр сё сайын.
Тыдалӧ, тайӧ мича пемыдгӧрд пуяссӧ важӧн нин лэдзлӧмаӧсь: вылысса радыс сьӧдасьӧма нин да вевттьысьӧма замша кодь сарӧгӧсь кеньӧн, а кырсьыс косьмӧма да пӧртмасис гӧрд рӧм сикасӧн.
Сергей муніс штабельяс дінті, кыдз уличті, кыліс ёсь да кос сир дук.
Лунся жарӧн шонтӧм пу лолаліс на ымралысь шоныдӧн.
— Порок кодь кос, — шуис Фома Антонович да дукыштіс кыз керлысь сійӧ местасӧ, кытчӧ петкӧдчӧма сибдалысь виж синва. — Истӧг кӧ шыбитан — ыпнитас.
Дыр нин куйлӧма.
Войнаӧдз на кералӧма. — Старик шылькнитіс тошсӧ. — Важнӧйтор вылӧ вӧлі заптӧма...
Важӧн пемдіс, кор ущельеӧ шумӧн воис обоз.
Скалаяссянь сьӧд вуджӧръяс, быттьӧ змейяс, нюжӧдчисны ю вылӧ, горизонт эз тыдав, и тшӧкыд да гырысь кодзувъяса небесаыс тыдаліс сӧмын юр весьтын.
Пемдӧмкӧд ущельеті кутісны гуляйтны кӧдзыд сквознякъяс.
Юсянь, быттьӧ ледниксянь, ӧвтіс кӧдзыд ру.
Чубуксунскӧй ущельеын некор на эз вӧв татшӧм шума.
Кылісны гажа гӧлӧсъяс:
— А местаыс тані кӧдзыдкодь!
— Быттьӧ ар!
— И кыдз тані йӧзыс олӧны?
— Да, кӧдзыд, зато номъяс оз кутны курччасьны.
Узь спокойнӧя.
— Пась пиӧ кӧ гартчан!
— Кодлы кыдз, а меным сьӧлӧм серти татшӧм ыркыдыс.
— Да и миянӧс ыркыдлуннас он повзьӧд.
Ужнайтісны кӧстер би югӧр улын.
— Эй ті, выль кӧзяева! — лагерь дорӧ матыстчигӧн шуис Фома Антонович. — Бинад видзчысьӧмӧнджык.
— Тӧдам!
Пуксьӧӥ миян дорӧ рытйысьны!
Матыстчис вой шӧр кад.
Кӧнкӧ ю саяс гуляйтіс сёр тӧлысь, скала пельӧсӧ сысянь уси розӧвӧй югӧр, быттьӧ лента пуктӧма мича ныв морӧсӧ.
Ветлӧдліс сійӧ сӧмын горизонт весьтті и гӧра йылас сідзи, коньӧр, эз и вермы кыпӧдчыны...
Но и таысь ущельеын лои югыдджык.
Нывбабаяс лӧсьӧдалісны турунысь аслыныс узянінъяс.
Муніс бричка дорас и Ирина.
Сергей аддзыліс, кыдзи сійӧ ноксис бричкаас, быттьӧ позйын лэбач, сэсся пуксис да мӧдіс кыны кӧса.
— Нӧрӧвитлӧй воднытӧ! — горӧдіс Сергей. — Ми ещӧ радио кывзыштам!
Митя, вай приёмниксӧ.
Пӧшти став кылӧдчысь бӧр воисны кӧстер дорӧ да шы ни тӧв пуксисны загадочнӧй чемодан гӧгӧр передача виччысьӧмӧн.
Воис и Фома Антонович.
Сергейлы кутіс Москва.
Ворсіс музыка: оркестр исполняйтіс кутшӧмкӧ вальс.
Тешкодьӧн да волнуйтанаӧн кажитчисны нюжалана мелодичнӧй шыясыс уль руа чӧв ущельеын.
— Тіянкӧд, хлопцы, гажа! — приёмник дінӧ пуксигӧн шуис Фома Антонович.
Лои шынитӧв, и горнӧй юлӧн гычӧдана шыяс пыр ньӧжйӧник мӧдіс сёрнитны диктор, шуис, мый лоӧ передайтӧма бӧръя юӧръяс.
Йӧзыс нӧшта матыстчисны чемодан дорас, коді сулаліс Сергей кокъяс дорын.
— ... СССР са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиум, — висьталіс диктор, — танкӧвӧй да механизированнӧй войскаяслысь торъя важнӧй тӧдчанлун арталӧмӧн, Великӧй Отечественнӧй войнаын налысь вывті ыджыд заслугаяссӧ арталӧмӧн, а сідзжӧ Вооруженнӧй вынъясӧс бронетанкӧвӧй техникаӧн оснаститӧмын танкостроительяслысь заслугаяссӧ арталӧмӧн, примитіс Указ быд вося праздник — Танкистъяслысь лун — установитӧм йылысь...
Танкистлӧн лун быд во празднуйтчӧ сентябрь тӧлысся мӧд воскресениеӧ.
«Сентябрь тӧлысся мӧд воскресениеӧ!», — думсьыс повторитіс Сергей.
Ставӧн, куді пукаліс приемник дорын, видзӧдлісны Сергей вылӧ.
Пемыдас сійӧ рӧзьнитіс тӧдса чужӧмъяс, нюмъялӧм.
Некор на сылӧн сэтшӧм ӧдйӧ эз тіпкы сьӧлӧм.
Кӧсичаяс дорӧ ылькнитіс вир, чужӧмыс сотчис...
— Миян праздник! — шуис сійӧ.
Но радлун бӧрад пыр жӧ немвиччысьтӧг воис шог, и сійӧ первойысь каитчис, мыйла муніс армияысь.
«Мыйла ме тан, тайӧ ущельеас? — юасис сійӧ ассьыс. — Меным эськӧ ӧні лоны рӧднӧй дивизияын!..
Кӧні сійӧ ӧні?
Кӧні менам танкӧй?..
Дерт, лоас парад... Москваын лоӧ салют...
Код нӧ мунас площадь вывтіыс менам машинаӧн?»
— ... Кубаньын массӧвӧя заводитісны идравны зерновӧйяс.
Кыдз юӧртӧны Краснодарсянь... — лыддис диктор, но Сергей нинӧм нин эз кыв.
Сійӧ аддзис асьсӧ аслас танк дінын сулалысьӧн; танксӧ вӧлі вевттьӧма на брезентӧн, но дась нин парад кежлӧ.
Сійӧс кытшалісны ёртъясыс, ставныс параднӧй формааӧсь.
Генерал топӧдӧ сылысь кисӧ да юасьӧ: «Тутаринов, и тэ, вӧлӧмкӧ, локтӧмыд нин миян дорӧ?
Пыр кежлӧ?»
Сергей яндысьӧмӧн нюмъяліс: «Да эг, сӧмын праздник вылӧ...
Тӧданныд, кутшӧма ме гажтӧмчи...» — «Тӧда, тӧда...
А мыйла сӧмын праздник кежлӧ?
Мыйла эн пыр кежлӧ?»
Кольччы, тэ миян ас...»
Сергей сувтіс, тшӧктіс Митькалы идравны приёмниксӧ, кодыр помасяс бӧръя юӧръяс передайтӧм, да муніс ю дорӧ.
Сійӧ пуксис нитшсялӧм из вылӧ да думнас арталіс: праздникыс лоӧ сентябрь 8 лунӧ.
Сідзкӧ, водзын кык тӧлысь на.
Кадыс уна: сентябрь кежлӧ вӧр кылӧдӧм лоӧ помалӧма...
«А мый, збыльысь кӧ ветлыны дивизияӧ?
Аддзысьлыны эськӧ другъяскӧд, празднуйтны накӧд ӧтлаын да бӧр воны гортӧ...»
Тайӧ мӧвпъяс бӧрын сійӧ эз вермы пукавны.
Тӧдтӧг, кытчӧ мунны да мый вӧчны, сійӧ прӧйдитчис берег пӧлӧн.
Шумӧн пессис изъя берегӧ ва, а Сергейлы кажитчис, мый тайӧ йиркӧдӧны танкъяс татшӧм жӧ ущельеті Прагаӧ писькӧдчигӧн.
Сійӧ весиг кунис синсӧ, медым бурджыка уськӧдны тӧдвылас тайӧ мирын некор вӧвлытӧм маршсӧ, и друг дрӧгнитіс: и ю весьтын, и гӧраясын, и вӧрын вынйӧра юргис песня.
Сергей восьтіс синсӧ да кывзысьыштіс...
Радио пыр передавайтісны Гимн, и Сергейлы кажитчис, мый некор на тайӧ тӧдса музыкаыс эз юргывлы татшӧм торжественнӧя да кыпыда, кыдзи ӧні тайӧ ылі ущельеас...
Сэсся ставыс лӧнис.
Ӧтмоза да шуштӧма шумитіс Кубань.
Сергей муніс берег пӧлӧн, кок увсьыс кыліс джуджыд ва турун.
Кодкӧ гусьӧник суӧдіс сійӧс да вӧрзьӧдіс пельпомӧдыс.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис Иринаӧс.
— Тэ ӧмӧй он на вӧлі узь?
— Оз узьсьы выль местаад...
Ме ставсӧ кылі.
Но мыйла тэ сэтшӧм шог?
— Мыйла ме шог? — Сергей дзигӧдіс Иринаӧс, сылӧн воӧмлы радуйтчӧмӧн. — Гӧгӧрвоан-ӧ тэ менӧ?
Норми ме радӧйла, — збыль, тешкодь?
Надзӧник сёрнитігӧн, найӧ ньӧжйӧник мӧдӧдчисны ущельелань, шудаӧсь сы вӧсна, мый вӧліны кыкӧн, мый на гӧгӧр шы ни тӧв сулалісны скалаяс да дугдывтӧг сьыліс ассьыс песнясӧ ю...
24 ГЛАВА
Водз асывсянь заводитчис вӧр кылӧдӧм.
Югдытӧдзыс на, кор ни ӧти гӧра йыв на эз удит мичмыны кыа югӧрысь, Прохор кыпӧдіс кок йылӧ табор.
Йӧзыс йӧжгылясисны велавтӧм ыркыдысь.
Иван Атаманов, Грицько да Митька Кушнарев, медым петкӧдлыны, мый фронт вылын налы удайтчыліс аддзывны и не татшӧм асывъяс, пӧрччисны дӧрӧмъяснысӧ да котӧртісны ю дорӧ мыссьыны.
Ирина пестіс кӧстер, сувтӧдіс тренога да ӧшӧдіс увдорсяньыс коптитӧм ведра.
Войсӧ сійӧ колляліс Сергейкӧд ю дорын, шудысла сылӧн и ӧні на бергӧдчис юрыс.
Узьны сылы эз вӧв окота.
Кӧстер дорӧ пуксис том дӧва Глаша.
Питшӧгсьыс кыскис нёль пельӧса ичӧтик зеркалӧ да кутіс мичмӧдчыны, аслас узьӧм, неуна пыктыштӧм чужӧмӧ видзӧдӧмӧн.
Прохор тэрмасьӧмӧн котраліс ущельеті; и, сы вылӧ видзӧдігӧн, ставӧн гӧгӧрвоисны, мый вӧр кылӧдӧм — сылы тӧдса делӧ, и мый, эз кӧ вӧв тан Прохор, некод эськӧ эз тӧд, кыдзи и босьтчыны кыаӧн югдӧдӧм нин тайӧ штабельяс бердӧ.
Сійӧ важӧн бӧрйис берегсьыс керъяс ваӧ лэдзалӧм вылӧ места.
Тшӧктіс Варялы да Глашалы ӧдйӧджык ярмоӧдны ӧшъясӧс, сеталіс индӧдъяс бригадиръяслы, кыдзи бурджыка сувтӧдны йӧзӧс.
Ущельеын лои югыд.
«И мый сійӧ век котралӧ?
Кад нин заводитны!» думайтіс Сергей.
Сійӧ пӧрччис шинельсӧ, телега улысь босьтіс лӧм, корис Атамановӧс, Грицькоӧс и ещӧ кык зонмӧс.
Найӧ кайисны штабель вылӧ, сюйисны кер улӧ лӧм да вӧчисны почин.
Клюн-клён уси муӧ кер да неуна гӧгыльтчис.
Варя да Глаша вайӧдісны ӧшъясӧс; дышло пыдди ярмосянь нюжӧдісны сой кызта цепь.
Кер дінсӧ Митька Кушнарев тшупыштіс, гартовтіс керсӧ цептӧн, и ӧшъяс зэлӧдчисны да муӧдыс мӧдісны кыскыны керсӧ береглань.
Ва дорӧ кыскалісны век выль и выль керъяс — ӧти пожӧм вӧлі мичаджык мӧдысь, ӧти бук вӧлі кызджык мӧдысь.
Ӧшъяслы лолі вынсьыс вывті, пидзӧсчанясьлісны, струна моз тронякыліс зэлӧдӧм цепь, и кыліс либӧ «Цоб!
Цоб!
Лыса ныра чӧртсӧ пӧвсышт!», либӧ дружнӧя: «Но, но, босьтім!»
И бара мӧдӧдчылісны ва дорлань керъяс, и бара ущельеті кыліс штабельысь чӧвтӧм керъяслӧн тронякылӧм.
Прохор индӧд серти керъяссӧ лӧсьӧдлісны берег пӧлӧн некымын радӧн.
Кӧнкӧ гӧра сайясын кыпӧдчис шонді, ылі вӧрйылыс ыпнитліс эз гӧрдӧн, а розӧвӧй биӧн, и ущельеӧс ойдӧдіс небесаысь ылькнитӧм югыд.
— Эй, Варенька, сьӧлӧм косьтысьӧй, — горзіс Митька, — эн йӧкты ӧшъяс син водзын...
Аслад йӧктӧмӧн тэ он сет налы муннысӧ!
— Сійӧ матысасьыс полӧ, сы вӧсна и водзӧ петӧ.
— Матыса ӧшкыс рам, мый сыысь повнысӧ...
Тэ сыкӧд смелджыка, Варя...
— Со тётя Глаша, сійӧ и ӧшъясысь оз пов и Митькаӧс кӧсйис плетьӧн гӧститӧдны!
— Грицько, лэччы штабель вывсьыс да велӧд Варяӧс, кыдзи ӧшъяс дорын ветлӧдлыны!
Тэ жӧ мастер!
— Сійӧ вермас!
— Ха-ха-ха!
— Го-го-го!
— Мый пиньястӧ жергӧдінныд?
Аддзинныд, мый вылын серавны.
— Варя, татчӧ, татчӧ бергӧдлы!
— Но, босьтім!
Лэптім!
— Ӧт-пы-ы-рйӧ
— У-у-у-ух!
Быд выль кер лӧмӧн лэптыны заводитігӧн Сергей радуйтчис.
«Дружнӧя заводитісны, — думайтіс сійӧ. — Удж сьӧкыд, а быдӧнлӧн серам да шутка».
Торйӧн радуйтіс сійӧс сыкӧд параын сулалысь Грицько.
Паськыд пельпомъяса, паськыд морӧса, сійӧ кокниа лэптыліс помӧдыс керсӧ да, кор веськӧдчыліс, то видзӧдлывліс Варя вылӧ.
Сылӧн петіс серам и жаль вӧлі Варяыс, коді синва сорӧн кыскис налыгачӧд кывзытӧм ӧшъясӧс.
«Татшӧм мича, — думайтіс Грицько, — а ӧшъяс сылысь оз кывзысьны».
— Варя, тэ найӧс беддьӧн, беддьӧн, — сӧветуйтіс сійӧ, — да равзышт на вылӧ...
Грицько важӧн пӧрччис дӧрӧмсӧ.
Кияс вылас, мышкас, сойясас ворсіс быд мускул.
Грицько вылӧ видзӧдігӧн, Сергей думайтіс: «Ён!
Сыкӧд орччӧн кӧ некод эз вӧв, сийӧ эськӧ и ӧтнас, неуна зэлӧдчыштчӧмӧн, шыбитіс керсӧ муӧ».
Уна гӧлӧса сёрни да серам эз ланьтлыны лунтыр.
Медсясӧ вӧлі шума сёйигӧн.
Ӧбедайтісны ставӧн ӧтлаын турун вылӧ пуксьӧмӧн.
Сёйисны уна, тэрмасигтыр, быттьӧ ордйысисны.
Кыпыд, долыд да радлысь чужӧмъяс сертиыс Сергей аддзис, мый став сплавщикыслӧн настроениеыс вывті бур.
«Бур артель чукӧрмис, — думайтіс сійӧ. — Татшӧм дружнӧй артельнад ми тӧлысьӧн лэдзам ваӧ сымында вӧр, мый сӧмын вевъялас мед Савва кутавны керъяссӧ да лэптыны найӧс ваысь!»
Рытнас Сергей сёрнитіс Прохоркӧд.
Сылы эз терпитсьы: окота вӧлі кыдз позьӧ регыдджык заводитны кылӧдны вӧр.
— Ещӧ кӧ тадзи уджавны лун, — эскӧдана шуис Прохор, уссӧ шыльӧдігмоз, — позяс первой партиясӧ лэдзны ваӧ...
Ваӧ лэдзны вӧр абу сьӧкыд, — содтіс сійӧ, — а вот колльӧдны сійӧс ю кузя — мӧд делӧ.
Тан ковмасны настоящӧй моль кылӧдысьяс.
Вот ме и думайта, кодъясӧс эськӧ миянлы ыстыны моль вӧтлыны?
— Заводитчӧмсӧ пуктыны, — шуис Сергей, — лоӧ тіянлы.
Аскӧдныд босьтӧй Атамановӧс, Кушнаревӧс, — найӧ сяммасны, да асьныд бӧрйӧй ещӧ куим-нёль мортӧс.
— Ладнӧ, — шуис Прохор, — мӧдам лӧсьӧдчыны.
— А ті мунӧй пыжӧн.
Прохор серӧктіс.
— Энлы.
Пыжыд миянлы ковмас на.
Сергей ставторйын эскис Прохорлы да окотапырысь сыкӧд сӧгласитчис.
Коймӧд лун асылӧ моль вӧтлысьяслӧн первой бригада, Прохор юрнуӧдӧм улын, босьтіс багыръяс, гез, запаситчис продуктаӧн да мӧдӧдчис туйӧ.
На бӧрся пыр жӧ мӧдісны кывтны ю кузя керъяс.
Нёль зон — на пӧвстын вӧлі и Грицько — лӧсьӧдалісны керъяссӧ берег пӧлӧнӧдыс да быгльӧдлісны ваас.
Ваыс сявкмунлі берегсьыс вылӧджык, ущельеын гораліс йӧлӧга, быттьӧкӧ зэв ыджыд вына ышловзьӧм.
Первойсӧ керйыс вӧйліс, но регыд мысти ва вевдорын тыдовтчыліс сьӧд визь, быттьӧкӧ зэв ыджыд черилӧн гӧрбыс, и керйыс, кокньыдика лайкъялігтырйи, пелька мӧдӧдчыліс ва кывтчӧс.
Бокынджык, берегас, сулаліс Фома Антонович.
Старик уна во видзис строевӧй вӧр штабельяс.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый воас коркӧ кад, и ваыс нуас ӧта-мӧд бӧрся керъяссӧ, — вот тадз, кыдзи кывтӧны ӧні найӧ.
Любӧ вӧлі видзӧдны стариклы ва вылас.
Мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ нюмъяліс тошкас да сюся дзоргӧмӧн колльӧдіс ылыстчысь керъяссӧ.
Со найӧ лайкъялігтыр нюжӧдчисны визулӧдыс пемыд лентаӧн, а регыд мысти и дзикӧдз вошины ылнаас.
На местаӧ кывтісны выльяс да выльяс.
Старик гусьӧник пернапасасис да шуис аслыс:
— Айда!
Мӧдӧдчид...
Ӧдйӧ мунны!
Юӧ керсӧ быгыльтіг, Гринько горӧдіс:
— Эх и бур!..
Мӧдіс!..
— Гринько, а тэ кыдз чайтан, — юаліс Стёпа, пӧсялӧм да гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ соснас чышкигмоз, — кымын лун сійӧ кутас кывтны станицаӧдз?
Гринько серӧктіс.
— А тэ пуксьы кер вылас верзьӧмӧн и айда!
— Збыльысь, Стёпа, кывтлы станицаӧ, а бӧрыннас и миянлы висьталан.
Видзӧд, рыт кежлас и гортад лоан!
— Вот эськӧ дивӧ вӧлі!
— Но тіянӧс! — шуис Стёпа — Ме збыльысь, а ті сераланныд.
Сплавщикъяслӧн кыпыд настроениеыс, коді сэтшӧма радуйтіс Сергейӧс, эз куччысь дыр.
Квайтӧд луннас ущельеас эз нин кывны ни шуткаяс, ни серам, ни гажа горзӧмъяс, кылісны сӧмын усьысь керъяслӧн шыяс.
Видзӧднысӧ йӧз вӧліны мудзӧмаӧсь.
Тшӧкыдджыка кутісны сёрнитны горт йывсьыс.
Ӧбедӧдз уджыс муніс на вель ӧдйӧ, а рыт кежлас йӧзыс кок йывсьыс усины мудзысла, и унаӧн ӧткажитчисны ужинысь да водалісны узьны.
Асывнас кыпӧдчылісны сьӧкыдпырысь, дыша да кывшутӧг мунлісны берег дорӧ.
Сьӧкыд удж вылӧ норасисны эз сӧмын нывъяс, но и зонъяс.
Весиг Гринько кыдзкӧ ӧтчыд воис Сергей дорӧ да шуис:
— Да, сьӧкыдкодь.
Тайӧ абу ытшкӧмыд!
— А ӧд ми и джынсӧ на эгӧ вӧчӧ.
Мый водзӧ лоас?
— Ме чайта, велалам, — вочавидзис Гринько. — Быд удж заводитігад кажитчӧ сьӧкыдӧн.
А сэн ещӧ ӧти лёктор суис: орччӧн восьлалысь ӧшкыс тальччис Варя кок вылӧ.
Ныв бӧрдіс лун джынсӧ и мӧд сутки нин куйліс телега улын да шогпырысь видзӧдіс гӧраяс вылӧ.
Тайӧ случай бӧрын нывъяс пӧвстысь некод эз кӧсйы лоны ӧш вӧтлысьӧн, и тайӧ кокни удж вылас лои сувтӧдны зонмӧс — самӧй сійӧ Стёпасӧ, кодлы ёртъясыс тшӧктылісны кер вылын кывтлыны станицаӧ.
Рытъяснас висьысь юр дорын пукавліс Грицько.
Пукавліс сійӧ дыр да мунліс сӧмын сэк, кор Варя унмовсьліс.
Подводаӧн, коді вайис лагерӧ продукта, воисны Прохор, Атаманов да Кушнарев.
— Но, вот и ми! — Сергей дорӧ матыстчигӧн шуис Прохор. — Ветлім Семён лагерӧдз.
— А кӧнӧсь нӧ мукӧдыс?
— Мунісны водзӧ, самӧй станицаӧдз! — Прохор аддзис бричка улысь Варяӧс. — Висьӧ?
Варя, мый тэкӧд?
А-а, ӧш дойдіс.
— Ковмас сійӧс тайӧ подводанас мӧдӧдны станицаӧ — шуис Сергей.
— А тіян кыдз делӧясныд? — шыасис Прохор Сергей дінӧ. — Вӧрыс мыйкӧ кывтӧ этша.
— Менӧ тайӧ тревожитӧ жӧ, — шуис Сергей. — Мыйкӧ ковмас вӧчны, а мый — ог вермы думыштны...
Эх, механизируйтны кӧ!
Митька Кушнарев эз мӧд интересуйтчыны лагерь делӧясӧн да матыстчис Варя дінӧ.
Пуксис сы дінӧ, здоровайтчис.
варя шога видзӧдіс сы вылӧ.
— Со аддзан, Варюша, колин тэ метӧг, и тэкӧд нин лёктор лоис, — нывлы синмас видзӧдіг, шуаліс Митька. — Ой, мый тэ сэтшӧм скӧр?
— Гажтӧм, — лӧня шуис Варя.
— А тэ эн шогсьы!
Сэтшӧм вӧлін весел...
Серав!
— Да но тэнӧ!
Вешйы, тэтӧг делӧ...
Сергей гӧгӧрволіс, мый лунысь-лун век этшаджык и этшаджык вӧр кывтіс Усть-Невинская берегъяслань, и сы йылысь мӧвп, кыдз эськӧ ӧддзӧдны вӧр кылӧдӧмсӧ, эз сетлы сылы спокой.
Сійӧ виччысис рытсӧ и, кор ставлӧн ужнайтсис нин да лагерь унмовсис, корис Прохорӧс.
Найӧ пуксисны берегдорса кер вылӧ.
Юыс ызгис да быгзис.
Кыліс ульлунӧн да пожӧмӧн.
— Висьталӧй, Прохор дядь, кыдз сэні ю кузяыс?
— Сэнітӧ бур, — шуис Прохор. — Вӧр кывтӧ мытшасьлытӧг.
Заторъяс эг аддзылӧй.
Дас-мӧд ляскысьӧмаӧсь берег дорас. — Прохор чӧв олыштіс, ӧзтіс чигарка, гӧститӧдіс Сергейӧс. — Вӧр мунӧ дружнӧя, а всё-таки аски кежлӧ колӧ чукӧртны выль молевщикъясӧс.
Главарнас позьӧ пуктыны Атамановӧс.
Мекӧд сійӧ практикуйтчис нин.
— А Семён кыдзи олӧ?
— О-о, найӧ хлопцы молодцы!..
Налӧн ставыс бура мунӧ.
Дежуритӧны ӧчередьӧн из вылын ю шӧрас.
Пасьтӧмӧсь, сьӧдӧдз гожъялӧмаӧсь шонді водзын.
Курорт!..
Семён корис тэнӧ волыны.
— Ог вермы.
Омӧльӧсь миян делӧяс.
Та кузя ме и кӧсйи сӧветуйтчыштны тіянкӧд.
— Уджыс сьӧкыд, сы вӧсна и войтыр нярмисны, а торйӧн нин бабаяс.
— А мый, войнас кӧ катайтны?
Абу жар...
— Ваыд кыскас, но коді нӧ кутас керсӧ быгльӧдлыны?
Лун чӧжнад йӧзыд сідзи усырмунӧны, мый рыт кежлас налӧн вынныс бырӧ...
Кыдзкӧ-мыйкӧ ньӧжйӧникӧн кылӧдам.
Татшӧм ӧтвет Сергейлы эз кажитчы, но паныд шуны Прохорлы эз вермы?
Прохор муніс узьны.
Сергей колис кер вылын пукаліг да сэтшӧма думыштчис, мый эз кывлы, кыдз сы дорӧ воис Грицько.
— Серёжа, пуктышт табактӧ, — кер вылӧ пуксигмоз шуис Грицько, — кӧть этшаник.
Страсть окота куритчыны.
Грицько куритчис ланьтӧмӧн, но эз мун.
— Серёжа, — шуис сійӧ, — эн мӧдӧд Варяӧс станицаӧ.
Сійӧ регыд бурдас.
— Мед гортас бурдӧдчас.
— Ме по-дружески кора тэнсьыд, — водзӧ нуӧдіс Гринько. — Гӧгӧрвоан, эн мӧдӧд ...
Ми сыкӧд...
— А-а-а!..
Гӧгӧрвоа.
Но, ладнӧ.
Мед тані бурдӧдчӧ. — Сергей ланьтыштліс, сэсся юаліс: — Тэ кутшӧм войскаын служитлін?
— Первойсӧ пехотаын, сэсся вӧлі танкодесантникӧн...
А мый?
— Со кыдз! — радпырысь горӧдіс Сергей. — Ми, вӧлӧмкӧ, тэкӧд рӧдняяс!
— Зэв матыса рӧдня. — Грицько ньӧжйӧник серӧктіс. — Ті пукаланныд броня пытшкын, а ми орччӧн, броня вылын.
Суседъяс!
Помнита, Кировоградӧ мунім.
— Тэ гашкӧ, Прагаӧ прорывайтчылін?
— Эг...
Ме сэки госпитальын нин куйлі.
Чӧв олыштісны.
Сергей шыбитіс чигарка да дыр видзӧдіс ю вылӧ.
«Нинӧмӧн он сувтӧд юлысь мунӧмсӧ, — думайтіс Сергей. — А мый, быд минута кӧ лэдзны ваӧ кер, — кыскас, оз сувт?»
— Сережа, кӧсйи ме тэкӧд сӧветуйтчыштны, — немвиччысьтӧг заводитіс Гринько.
— Мый кузя?
Висьтав, верма кӧ - отсала.
— Ог тӧд, мый вӧчны Митька Артисткӧд...
— А мый лои?
— Да, гӧгӧрвоан, лезитӧ сійӧ Варя дінӧ, йӧйталӧ...
А меным таысь ӧбиднӧ.
Туй чӧжыс ме куйлі доддьын.
Тэ чайтан, узи?
Лэдзчыси узьӧм улӧ, сы вӧсна мый синмӧн ог вермы аддзыны, кыдз сійӧ кутлӧ Варяӧс.
Ставсӧ кылі.
И кыдзи сійӧ пышйис сы дорысь и кыдз ме дінын пуксис.
Думайтан, мыйла сійӧ пуксис миян бричкаӧ, мыйысь сідзи кутіс сьывны?
Мекӧд сылы лӧсьыд, но сэки ме эг вермы чеччынысӧ - скӧр вӧлі...
Тӧда, Митька ме вылын вильшасьӧ, а ме век терпита, век чӧв ола; но пуӧ менам сьӧлӧмӧн скӧрысла, ог нин и тӧд, мый вӧчны...
Со и ӧні сійӧ бара нин кӧвъясьӧма Варя дорӧ: кылан, сералӧ?
Грицько ёрччис. — Мый меным сыкӧд вӧчны - ог тӧд?
Али тышкасьны?
Мый тэ шуан?
— Вот тайӧс ме ог сӧветуйт, — шуис Сергей. — Тані, Гриша, выннад нинӧм он вӧч...
— Ме гӧгӧрвоа, — волнуйтчӧмӧн шуис Грицько. — Но сійӧ жӧ кедзовтӧ да скӧрмӧдӧ менӧ.
— Тэ любитан Варяӧс? — юаліс Сергей.
— Угу...
— Сідзкӧ гӧтрась, любитан кӧ!
Сэсся и тіян спорлы пом.
Гринько бара ышловзис да ланьтіс, улӧ копыртіс юрсӧ.
Сергей бара аддзис зэв визув да шума юлысь котӧртӧмсӧ, дум вылас уси Ирина, сылӧн лэдзалӧм кӧсалӧн шоныд кӧр, ущельеын колльӧм вой, небыд турун, кӧні найӧ пукалісны.
— Ме эськӧ гӧтраси, — юрсӧ лэптывтӧг заводитіс Гринько, — сэтшӧм дум менам эм, да сӧмын ог тӧд, мунас-ӧ Варя...
— А сійӧ любитӧ тэнӧ?
— Должен любитны...
Мыйла нӧ менӧ не любитны?
— Тэ ӧмӧй сыкӧд та йылысь эн сёрнитлы?
— Эз удайтчыв...
Веритан, Серёжа, кыдзкӧ пола.
Вывті нин сійӧ меным муса...
Думайті сёрнитны сыкӧд станицаын на да эг вермы.
— Эк тэ, танкодесантник!
Вот мый ме тэныд шуа.
Любитан кӧ Варяӧс, мун да висьтав сылы, да мед и сійӧ висьталас, мый думайтӧ тэ йылысь...
А Митька, кыдз ме чайта, сэні нинӧм.
— И муна.
Ставсӧ висьтала.
Грицько чеччис, паськӧдіс пельпомъяссӧ да эз мун, а котӧртіс лагерлань.
Регыд бӧр воис, кывшутӧг пуксис кер вылӧ.
А Сергей мӧвпалӧмӧн видзӧдіс ызакылан визув вылас, да сплав йылысь думъяс эз сетны сылы покой.
«Мыйкӧ колӧ думыштны...
Но мый?
Колӧ кык смена.
Но кысь босьтны йӧзсӧ?»
Сійӧ вӧйтчис думъясӧ и эз кыв, кыдзи сы дорӧ видзчысьӧмӧн, быттьӧ кыньксьӧдӧмӧн, бара матыстчис Грицько.
— Но мый?
— Узьӧ...
Ставныс нин узьӧны.
— Кывзы Гриша, — шуис Сергей. — Мед Варя узьӧ...
Вай сёрнитыштам сплав йылысь.
Ньӧжйӧ миян мунӧ делӧным.
Видзӧда ме тайӧ ю вылас да думайта, кыдз эськӧ миянлы сійӧс тырвыйӧ грузитны?
Видзӧдлы, войнас сійӧ визувтӧ дзик тыртӧг.
А мыйта кер эськӧ нуис сійӧ войбыдӧн?
— Сійӧс пӧткӧдныд сьӧкыд, — вочавидзис Грицько. — Мыйла эськӧ миянлы и войнас не уджавны?
— Тэ шуан сплавсӧ нуӧдны и войын?
— А мыйла!
Войын весиг лӧсьыдджык.
Ыркыдджык.
— Ме думайті жӧ та йылысь.
Но йӧзным миян этша.
— Абу и зэв этша, — шуис Грицько. — Вай видзӧдлам.
Вӧр катайтӧм вылын миян ӧтпырйӧ уджалӧны дас морт, а позьӧ сэтчӧ жӧ сувтӧдны витӧс, и уджыс сідзжӧ кутас мунны.
Зато вит морт шойччӧны...
А штабельяс вылын справитчасны мукӧдыс.
Сэні кык пара ӧш...
Сідзкӧ кык смена вылӧ юкны — зэв бура артмӧ.
Грицько висьталіс ассьыс плансӧ кокньыда да гӧгӧрвоана.
— Тэ кутан уджавны войся сменаас ыджыд пыдди? — юаліс Сергей.
— Верма.
Сӧмын сёрнитчӧмӧн: йӧзсӧ мем вай, коді мем колӧ.
— Сӧглас.
— А лунсяас коді лоӧ главнӧйыс?
— Пуктам Митька Кушнаревӧс!
— Кушнаревтӧ ме верма! — увереннӧя шуис Грицько. — Ме сійӧс тӧда: удж вылад сійӧ абу сэтшӧм тэрыб.
— Сідзкӧ, заводитам! — решительнӧя шуис Сергей да чеччис. — Мун бӧрйы йӧзтӧ.
Босьт, коді тэд колӧ.
— Тадз сразу? — шензис Грицько. — Найӧ жӧ унмовсисны.
Лагерын вӧлі лӧнь.
Важӧн кусіны ваӧн киськалӧм кӧстеръяс.
Грицько сувтіс медводдза подвода дорӧ.
Йӧз узисны.
Кыліс ӧтрӧвнӧя лолалӧм, кодкӧ нускис унйывсьыс, чӧскыда тяпкӧдіс вомдоръяснас.
«Кодӧс садьмӧдны?» - думайтіс Грицько.
Пуксис Андрюша дорӧ.
Кокньыдика тувкыштіс бокас.
— Андрюша, — вашнитіс Грицько, — чеччы.
Кӧсъян мекӧд уджавны.
Андрюша лэптіс юрсӧ да, синъяссӧ восьтывтӧг, шуис:
— Мый кӧвъясин?
Лэдз узьны...
Абу на асыв...
— Чеччы, чеччы.
Бӧрас ме тэныд ставсӧ висьтала.
Гринько чуксаліс нёль зонмӧс.
Зумышӧсь, чӧлӧсь, найӧ матыстчисны ю дорӧ.
Сергей висьталіс, мыйла найӧс корисны.
Зонъяс кывзісны чӧла; и найӧ зумыш чужӧмъяс серти тӧдчис, мый найӧ оз ошкыны Грицьколысь плансӧ.
— Сідзкӧ, кутам уджавны ыркыд дырйи, — йӧжгылясигтыр шуис Петро. — Войнадтӧ, збыль, он пӧсяв, да вывті нин узьны окота...
— Эй, кутшъяс! — пельпом вылас лӧмӧн локтігмоз горӧдіс Грицько. — Узянныд луннас, а ӧні тэрыбджыка удж бердӧ.
— Но, заводитам! — шуис Петро. — Кытчӧ сувтнысӧ?
Усис ваӧ кер.
Гӧраяслысь войся лӧньсӧ дзугӧмӧн ущельеті паськаліс гортӧм шы, сы бӧрын кыліс мӧд, коймӧд...
Митька Кушнарев садьмис, лэптіс юрсӧ, кывзысьыштіс.
Бара кыліс тӧдса бузнитӧм шы, и ущельеӧ паськаліс йӧлӧга.
«Кодкӧ керъяс быгльӧдлӧ, — думыштіс Митька. — Да кодлӧн нӧ тайӧ оз узьсьы?»
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ, чеччис да, изъясӧ сконъясьлігтыр, мӧдӧдчис береглань.
Сійӧс паныдаліс Сергей.
— Сережа!
— Коді нӧ войшӧр каднас йӧйталӧ?
— Войся смена.
— Кутшӧм сэтшӧм смена?
— А вот сэтшӧм!..
Сергей висьталіс, кыдзи Гринько предложение серти вӧлі котыртӧма войся смена.
— А! Ӧні гӧгӧрвоа.
Грицьколы окота лоӧма мекӧд вермасьны! — Сійӧ матыстчис Грицько дінӧ. — Принимайта...
А но, кутшӧм йӧзӧс тэ аслыд бӧрйин?
Андрюшкаӧс?
Босьт, тайӧ меным и прӧстӧ оз ков.
Стёпа?
Сідзжӧ...
А, и Петро тан?
И Артем?
Сідзкӧ, уговоритін...
Но, шут тіянкӧд!
Меным сюрасны жӧ хлопчикъяс, верманныд не сомневайтчыны.
Водзвыв верма шуны: серам туйӧ петанныд...
— Тэ кадысь водз эн грӧзитчы.
— Мун да узь лӧня.
— А ме нарочно ог мун! — Митька сулалыштіс, сэсся нуӧдіс Сергейӧс бокӧджык. — Коді кутас учёт нуӧдны?
А то ме Грицькотӧ тӧда.
Сійӧ и луннас бурасӧ оз куж лыддьынысӧ, а войнад дерт жӧ аслыс унджык лыддяс.
— Та йылысь тэ эн нин тӧждысь, — шуис Сергей. — Учёт бӧрся ме ачым кута видзӧдны.
— Но, сідзкӧ, — тайӧ мӧд делӧ, — шуис Митька да муніс узьны.
Ю кузя войбыд кывтісны керъяс.
Найӧ кыссисны помасьлытӧг, на костын вӧліны ӧткодь интервалъяс.
И тайӧ чассянь налӧн стройнӧй кывтӧмыс эз оръявлы лун ни вой.
Югдігас сувтіс лунся смена.
Тыдалӧ, Митька Кушнарев омӧля узьӧма, вӧлі скӧр, некодкӧд эз сёрнит.
Муніс Грицько дінті, босьтіс сы киысь лӧм да, чужӧмас видзӧдтӧг, юаліс:
— Уна-ӧ?
— Тэ Сергейлысь юав, — асьсӧ збодера кутӧмӧн вочавидзис Грицько.
Кыкнан сменаыс уджалісны сьӧлӧмсьыс, зілисны ордйыны ӧта-мӧднысӧ.
Эз на коль и недель, а штабельяс тӧдчымӧн чинісны.
Йӧз эз нин норасьны мудз вылӧ.
Тыдалӧ, велалісны уджӧ.
25 ГЛАВА
Стоянка вылӧ местасӧ бӧрйисны Игнат да Афанасий Фоменковъяс.
Вокъяс лэдзалісны ӧшъяссӧ да пуксисны дышло вылӧ — виччысисны Семёнӧс.
Кыкнанныс вӧліны ыджыд тушааӧсь, абу нин томӧсь.
Кыкнанныс гӧтыраӧсь, кыкнанныслӧн вӧліны челядь и олісны ӧти вевт улын бать керкааныс.
Война чӧж Игнат да Афанасий служитісны дальнобойнӧй артиллерияын.
Армияысь воисны тӧвнас нин, но ӧнӧдз пыр на новлісны армейскӧй обмундирование — налӧн гимнастёрка пельпомъясыс да мышъясыс дзикӧдз нин едждӧмаӧсь.
На дорӧ пуксис Никита Мальцев, ар дас кӧкъямыса чӧв олысь, кӧзяйственнӧй морт.
Армияын сійӧ эз на вӧв: сӧмын на заводитіс ветлыны всеобучӧ, кыдзи война помасис.
Мам тшӧктӧм серти сійӧ неважӧн гӧтрасис, да ӧкмысӧд числӧӧ, Вермӧм лунлӧн медводдза годовщинаӧ, станицаын вӧлі свадьба.
Гӧтрасьӧм бӧрас кутіс быдтыны кутшӧмкӧ рӧмтӧм небыдик ус да зілис тшӧкыдджыка вӧвлыны олӧма мужичӧйяс пӧвстын.
Кодыр Петро Нескромный да Антон Череда, сылӧн годокъяс, корисны Никитаӧс ветлыны видзӧдлыны уліын пуысь васӧ, сійӧ ӧткажитчис, лыддис бурджыкӧн кольччыны Игнаткӧд да Афанасийкӧд.
Воис Семён да тшӧтш пуксис дышло вылӧ.
— Мыйсянь нӧ заводитам? — юаліс сійӧ. — Ті татчӧс йӧз, тіянлы тыдаланаджык.
Афанасий тэрмасьтӧг кыскис кисет, косяліс газета бумага тор, гӧститӧдіс Семёнӧс табакӧн да нюжӧдіс кисетсӧ Никиталы.
Мӧдыс босьтіс сійӧс да мӧдіс тэрмасьтӧг, кыдзи и Афанасий, гартны чигарка.
— Заводитам по-военному: огневӧй позиция лӧсьӧдӧмсянь, — серьёзнӧя шуис Афанасий. — Кыдз вӧвлывлі?
Воим, сувтім — пыр жӧ окопайтчы, чин-чином лӧсьӧд, кыдз колӧ, огневӧй позиция...
Эк, мыйта ме найӧс кодйылі!
Отступайтім — кодйылі, позьӧ шуны, быд километрын, наступайтім — кодъявлі жӧ.
А кутшӧм позицияяс найӧ вӧліны!
Не пехоталӧн кодь: ачыд пырин муӧ — и гӧтов.
Сэн колӧ орудиеыдлы рӧв кодйыны, да медым сійӧ коскысь джуджыдджык вӧлі, ход сообщениеясӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, позиция, кыдз полагайтчӧ!
— А ме нин пасйи важнӧй ориентир, — скала вылӧ видзӧдіг шуис Игнат. — Аддза пещера.
Сэтчӧ колӧ лӧсьӧдны оланін, сэки абу страшнӧ миянлы ни зэр, ни тӧв.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Семён. — Да ориентир и огневӧй позицияяс — ставыс тайӧ и меным бура тӧдса.
Война абу нин, и кывъясыс оз вунны, он-он да и казьтыштлан.
Мыйта выль кыв ми велӧдім война вылын!
И кывъясыс кутшӧмӧсь: огневӧй точка, ориентир, дислокация, внезапность, код, беглӧй би — ставсӧ он артышт.
Но, кывзӧй, ме кута сёрнитны военнӧй ног.
Игнат да Никита, тіянлы поручайта оборудуйтны огневӧй позиция, разведайтны со сійӧ кустъяссӧ, керавны рос да буриника маскируйтны материальнӧй часть.
Стрӧитӧй команднӧй пункт: гӧгӧрвосьӧ росъясысь чом.
Сыысь кындзи, отсалӧй миян интендантлы ректыны продукта, лӧсьӧдны изъясысь пусянін и быд случай вылӧ, разведайтӧй пещера.
А ми Афанасийкӧд мунам, сідз шуны, рекогносцировка вылӧ...
Гӧгӧрвоана?
— Ставыс гӧгӧрвоана! — гораа шуис Игнат.
Найӧ гажаа серӧктісны, а Никита Мальцев весиг эз нюммун.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый висьталіс Семён, но уна кыв сылы вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Торйӧн чуймӧдіс сійӧс «рекогносцировка» кыв.
Некор на сійӧ татшӧм кывсӧ эз кывлыв, босьтчыліс шуны — и эз вермы.
Эз вӧв лӧсьыд сылы: сійӧ, гӧтыра морт, да оз тӧд, мый пасйӧ тайӧ кывйыс да  кытчӧ мунісны Семён Афанасийкӧд...
Ньӧр кералігӧн Игнаткӧд сёрниын Никита юаліс:
— А кытчӧ найӧ мунісны?
— Тэ ӧмӧй эн кывлы! — шензис Игнат. — Мунісны видзӧдлыны сійӧ местасӧ, кӧні миянлы аски ковмас керъяскӧд воюйтны...
— А-а-а...
Ӧні гӧгӧрвоана, — шуис Никита.
Тайӧ кадӧ, из тшупӧдъясӧ кутчысялӧмӧн Семён да Афанасий лэччисны ю дорӧ.
Уліас, дзик ва дорас, кыссис векньыдик полоса.
Вӧр кылӧдӧм бӧрся видзӧдӧм вылӧ бур места корсьысигӧн, Семён да Афанасий мӧдӧдчисны визулыслы паныд и регыд мысти найӧ казялісны метр вит сайысь берегсяньыс ыджыд из.
Еджыд, сійӧ вӧлі животнӧйлӧн гӧрб кодь — ёнджыка муніс зэв ыджыд еджыд ош вылӧ, коді кынӧмӧдзыс сулалӧ ваын.
Быттьӧкӧ ачыс вӧр-ваыс тӧждысьӧма сплавщикъяс вӧсна: керъясӧс встречайтӧм вылӧ таысь бурджык места оз и ков!
Из вылас бура вермисны тӧрны кык морт, а багырӧн сэсянь позьӧ судзӧдчыны весиг мӧд берегӧдзыс.
— Наблюдательнӧй пункт «Ош», — пасйис Семён.
— Зэв бур места, — вочавидзис Афанасий: — пукав пыжын моз — и юыс ставнас тэ водзын!
Ваыс кучкис изъяс да накӧсаа бурысьӧн вожавліс.
Афанасий довкйӧдлыштіс юрнас:
— Бур места, а страшнӧ.
Луннад ничево, а войын...
Друг ваыс туас?
Кылӧдас чагйӧс моз!
— Кыдз эськӧ миянлы сэтчӧ кайны? — юаліс Семён.
— Мунам ляпкыдінті.
Найӧ пӧрччысисны и визув юӧд, пидзӧсӧдз ваті, воисны «Ош» дорӧ.
Васьыс чурвидзис зэв ыджыд еджыд из, вевдорсӧ сылысь дзирдавтӧдз шыльӧдӧма ваыс, — ойдлігъясын валӧн удж.
Афанасий первойӧн кайис из вылас, нюжӧдчис сы вылӧ, быттьӧ пывсян полка вылӧ.
Шондіӧн шонтӧм изйыс вӧлі пӧсь, а сы гӧгӧр ӧвтіс ыркыд руӧн визув васянь.
— Кутшӧм лӧсьыд! — кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн горӧдіс Афанасий. — Со кӧні принимайтны солнечнӧй ваннаястӧ!
Райскӧй ин!
— Эн тэрмась радуйтчыныд, — шуис Семён. — Дӧзман на тан загорайтӧмсьыд.
Найӧ тӧдісны, мый талун керъяс оз на воны.
Аски рытысь водзджык нинӧм и виччысьны.
Сы вӧсна сплавщикъяс спокойнӧя стрӧитісны лагерь да дасьтісны из вылӧ наблюдательнӧй пункт.
Веськыдладор берегсянь из дорӧ нюжӧдісны канат, медым войын ваті вуджигӧн, позис кутчысьны сэтчӧ.
Игнат да Никита пӧртісны олӧмӧ бригадирлысь задание: кералісны рос да тупкисны бричкасӧ куимладорсянь.
Кӧлесаяс костас артмис лӧсьыд места, лӧсьыдиник чом кодь.
Сэтчӧ и ректісны продуктасӧ.
Бричкасянь матын сулавны мӧдіс рос чом, кодӧс вевттисны кос турунӧн, — сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Анфисалы...
Чомсӧ стрӧитіс Афанасий; сылы сьӧлӧмсяньыс отсасисны зонъяс, торйӧн нин Антон Череда.
Сійӧ корсьӧма кыськӧ кос, кольӧм вося камыш, кыис матъяс да вольсаліс найӧс шалаш пытшкӧ.
— Бур оланін лои миян кухаркалы.
А всё-таки миянлы ӧтвылысь ковмас видзны нывсӧ. — Афанасий лукава видзӧдліс Семён вылӧ: — и зонъясысь и... бригадирысь!
Ставныс, дерт, гӧгӧрволісны, мый воӧм мортыс, Сергей Тутариновлӧн другыс, ухаживайтӧ сы чой бӧрся.
Пуксис вой.
Игнат да Петро нуӧдісны ӧшъясӧс йирсьыны.
Афанасий вевттьысис бурканас да унмовсис бричка дінӧ.
Никита пукаліс костёр дорын да мый йылысь кӧ мӧвпаліс.
А Семён да Анфиса гуляйтісны лагерсянь неылын.
Велавтӧмысла тешкодь вӧлі налы кывны войын ваыслысь шумитӧмсӧ да пыр аддзыны син водзысь излысь пемыд вуджӧр.
Найӧ пуксисны кырдорса из вылӧ.
Семён кутіс Анфисаӧс сэтшӧм нежнӧя, кыдз сӧмын позьӧ кутны радейтана нылӧс, коді регыд лоас гӧтырӧн.
Аслас ён кияс улысь сійӧ чувствуйтіс сылысь чийӧб пельпомъяссӧ, и Анфиса кажитчис сылы ичӧтӧн да дорйысьны вермытӧмӧн тайӧ суров природа водзын...
Найӧ ӧні сёрнитісны сы йылысь, мый найӧс медъёна волнуйтіс.
Лоӧ-ӧ свадьба, — а лоас кӧ, то бур эськӧ вӧлі нуӧдны сійӧс колхознӧй клубын, пӧрысьясысь торйӧдчӧмӧн.
«Ог радейт ме кодъясӧс, — висьтавліс Анфиса. — Мед старикъяс гуляйтӧны асьныс, а ми асьным».
Сёрнитісны хата стрӧитӧм йылысь: кыдзи стрӧитны — кык али куим комната, вевттьыны камышӧн али черепицаӧн; бур, сетасны кӧ керка местасӧ увтасінын: сэні и ваыс матын и муыс бур, а мый, самӧй толока дорас кӧ, кыті мунӧ тракт да дугдывтӧг ветлӧны машинаяс да подводаяс, лэптӧны бус; кутшӧм сад садитны, абрикос али вишня?
«Быдпӧлӧссӧ этшаникӧн», сӧветуйтіс Анфиса, коді аддзис нин син водзсьыс томиник пуяс.
«Колӧ, медым и яблӧгъяс и грушаяс вӧліны», содталіс Семён.
Кӧні бурджык уджавны Семёнлы — сідзжӧ абу ичӧт вопрос: колхозын али тракторнӧй бригадаын, и воисны выводӧ, мый быд боксянь бурджык, дерт, тракторнӧй бригадаын.
«Танк ме тӧда зэв бура, сідзкӧ, верма лоны бригадирӧн», шуис Семён, а Анфиса сӧгласитчывліс сыкӧд.
Кодкӧ кӧ эськӧ бокысянь кывзіс налысь сёрнисӧ, то збыльысь эськӧ шуис: «Да, тайӧ водзын лоан семьяыс пуксьӧ надёжнӧя!
Ставсьыс тыдалӧ, мый найӧ лӧсялӧмаӧсь и характернаныс, и быдсикас вкуснаныс, и олӧм вылӧ видзӧдӧмнаныс».
Вӧлі вой шӧр кад.
Юсянь руыскӧд ӧттшӧтш кайис арся ыркыд.
Анфиса кутіс кынмыны.
Найӧ воисны лагерӧ, Анфиса прӧщайтчис Семёнкӧд да пырис чомйӧ, кысянь ӧвтіс камыш да ыж ку дукӧн.
— Сеня, тэ ылӧ эн мун, — вашнитіс сійӧ. — Видз менӧ.
Вермис ӧмӧй Семён мунны чом дорсьыс!
Сійӧ вольсаліс муас шинель да кыв ни джын водіс сы пыранінӧ, аслас тушанас потшис шалашӧ пыран туйсӧ.
Сійӧ кыліс кышӧдчыштӧм, сэсся спокойнӧя лолалӧм, радейтана нылыслӧн матыслуныс муткыльтіс сійӧс...
Пӧшти асылӧдзыс сійӧ эз куньлы синсӧ...
Сӧмын коймӧд луннас, кор шондіыс сулаліс юр весьтын, ю вылӧ видзӧдысь Никита Мальцев казяліс кывтысь керъяс...
Да, тайӧ вӧлі лӧсьыд зрелище!
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, быттьӧ ордйысигтыр, керъясыс вуджлісны ва вылысь шонді туйсӧ, и кымын матӧджык найӧ матыстчылісны косьяслань, сымын найӧ кывтісны ӧдйӧджык...
Медводзын, быттьӧкӧ туйсӧ индаліг, мыйвынсьыс тӧвзис «тройка»: «кӧреннӧйыс», муртса-муртса водзлань сетчыштӧмӧн, веськӧдчис дзик «Ош» вылӧ, а «пристяжнӧйясыс» то шыбласьлісны боклань, то топӧдчылісны «кӧреннӧй» бердас.
— Кывтӧны! — став морӧс тырнас горӧдіс Никита.
— Багыръяс!
— Из вылӧ!
— Игнат, котӧрт береглань!
— Пётр и Антон, мунӧй косьяс помас!
Семён да Афанасий кватитісны багыръяс да котӧртісны юлань.
Ваыс ёна нин вераліс керъясӧн; найӧ кывтісны разіпели, чукӧртчылісны визув кучканінӧ, быттьӧ лӧсьӧдчылісны чеччыштны бурунӧ.
Семён да Афанасий кайисны «Ош» вылӧ.
Найӧ сулалісны орччӧн, а на вылӧ тӧвзис ӧддзӧм тройка.
Со сійӧ зэв нин матын: Семён да Афанасий лэптісны багыръяссӧ.
Ва усянінас «пристяжнӧйяс» муртса сувтыштлісны, сэсся ӧдӧбтісны разнӧйладорӧ да тіралігтыр сунісны бурунӧ да вошины.
А «кӧреннӧйыс» зутшкысис изйӧ, здук мында сулыштіс.
Семён тойыштіс сійӧс багырнас, но кер весиг эз вӧрзьышт.
Отсӧг вылӧ уськӧдчис Афанасий, но и кыкӧн найӧ эз вермыны йӧткыштны керсӧ.
Сэки зургысис бӧрсяньыс локтысь кер.
«Кӧреннӧй» ниртыштіс бокнас гранитӧ сэтшӧм вынӧн, мый ва вылас тыдовтчисны пемыд кырсь торъяс.
Качайтчигтыр да вольыштчӧм бокӧн керйыс сунгысис быгъяинӧ да тыдовтчис нин ылын косьяс саяс, кӧні юыс визувтіс лӧня.
— Мӧдӧдчис! — горӧдіс Афанасий, выль кер багырӧн йӧткыштіг. — А со локтӧ дзонь стая...
Но, кутчысь, Семён!
Ӧти бӧрся мӧд тыдовтчылісны керъяс, ылысяньыс кажитчисны торпедаясӧн.
Косьяс дорас найӧ кывтісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, быттьӧ ӧти шеренгаӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
Найӧс паныдалісны Семён да Афанасий да веськӧдлісны найӧс визув шӧрӧ.
Сплавщикъяс тэрыба уджалісны багыръясӧн; найӧ сулалісны еджыд из вылын, быттьӧ йи вылын отважнӧй полярникъяс...
Час ли часӧн-джынйӧн мысти ю весассис.
Семён да Афанасий шойччисны из вылӧ пуксьӧмӧн.
Нещаднӧ сотіс шонді, ыпйис жарысла доналӧм утёс, а сплавщикъяслы вӧлі ыркыд.
— Но, тыдалӧ, косталыштіс, — шуис Афанасий. — Колӧ корны томйӧзӧс, а миянлы ковмас вежны найӧс войын.
Луннас «Ош» вылын вӧліны найӧ, кодъяс вӧліны томджыкӧсь, а войсӧ юкисны ас костаныс Фоменков вокъяс да Никитакӧд Семён.
Никита гордитчис сійӧн, мый сійӧс индісны серьёзнӧй йӧз дорӧ, кодлы позьӧ вӧлі дӧверитны войся дежурство.
Кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, Никита сулаліс багырӧн, кутіс сійӧс киясас, быттьӧ винтовкаӧс.
Сы кок дорын пукаліс, шойччигмоз, Семён.
Никита видзӧдіс пемыд ваӧ да, том уссӧ важнӧя малаліг, кадысь кадӧ горӧдлывліс:
— Ага!
Ещӧ ӧти сьӧдӧдӧ!
Багырӧн швачнитӧмысь брызьнитліс ва.
Никита справляйтчис ӧтнас.
Керйыс шунькнитліс из дорті.
Семён пукаліс шынитӧв да видзӧдіс ызгысь пемыд ваӧ.
Пемыдӧн тубыртӧм ю кажитчис величественнӧйӧн да скӧрӧн.
Ас кӧсйытӧгыс Семёнлы думайтсис, мый тайӧ пемыд ызгысь юыс вот-вот шыбитас найӧс.
Пемыдас сьӧкыд вӧлі рӧзьнитны воысь керъяссӧ.
Луннас найӧ тыдалісны ылысянь, а ӧні найӧ быттьӧ гусьӧникӧн быйкнитлісны васьыс «Ош» дорын, и медым ас кадӧ веськӧдны быд кер визув шӧрӧ, коліс торъя кужӧм да пельклун.
Мукӧддырйиыс вӧрыс воис, кыдз шуліс Никита, «стадаӧн», и сэки гранит ді дорын лолісны ичӧтик заторъяс.
Татшӧм здукъясӧ кыкнан сплавщикыс босьтчылісны удж бердӧ да, став выннысӧ зэвтӧмӧн, ворочайтісны багыръясӧн.
Сэсся, кыдз правилӧ, лоліс кост.
Семён водліс мыш вылас да шойччис, любуйтчис кодзувъясӧн.
— Семён, а свадьба вылад менӧ коран? — друг юаліс Никита.
— Да мыйла тэныд тайӧ воис юрад! — шензис Семён. — Кутшӧм свадьба йылысь сёрнитан!
— Да тэ эн суссьы.
Ме и ачым неважӧн татшӧмӧн вӧлі...
Ме сідзжӧ сусси, сусси, а йӧзыс всё равно ставсӧ тӧдмалісны...
Висьтав, коран?
— Но и чудак жӧ тэ, Никита!
Свадьба кӧ лоас, дерт жӧ, кора.
— Таысь пасибӧ.
А кыдз решитін Анфисакӧд?
Нуан сійӧс миянысь али татчӧ кольччан овны?
— Та йылысь нинӧм на ещӧ ог тӧд..
— Тэ кольччы миянӧ.
Тан миян зэв лӧсьыд овны!
Му бур, ва...
А сэтшӧм мича станицаӧс, кутшӧм миян Усть-Невинская, он аддзы Кубань пасьтаысь...
Кольччы, хататӧ ми тэныд ӧтвылысь стрӧитам.
Ме первой мӧда отсасьны.
И ог ӧтнам лок, а гӧтыркӧд.
Вӧр миян ӧні уна, а самантӧ вӧчам.
Ме кӧть и гӧтраси, а меным стрӧитчынытӧ оз ков.
Ме батьӧлӧн ӧтка пи...
Семён чӧв оліс.
Из дорті, сиръяс моз васӧ юковтіг, тӧвзьыштісны кык кер.
Никита ӧдйӧ чеччыштіс кок йылас и век жӧ удитіс йӧткыштны найӧс багырӧн.
Сэсся бӧр пуксис Семён дінӧ.
Орӧс юрсиа тайӧ зон вылас, коді воис фронт вывсянь, Никита видзӧдліс кутшӧмкӧ торъя уважениеӧн да довериеӧн.
Висьталӧмъясысь Никита тӧдіс, мый Семён вӧвлі Германияын да ношта на кутшӧмкӧ канмуясын, и сылы кажитчис, мый татшӧм вӧвлӧм салдат вермас вочавидзны любӧй юалӧм вылӧ.
Та вӧсна Никита сёрнитліс Семёнкӧд то станица йылысь, то ас йылысь, то Анфиса йылысь.
А ӧтчыд юаліс:
— Семен, тэ ёна меысь ыджыд?
— Думайта, мый ыджыдджык.
А мыйла тэныд?
— Сідз, интересуйтча. — Никита недыр кад чӧы оліс. — Да...
Ты война вылын вӧлін, мыйсӧ сэн сӧмын эн аддзыв...
Сідзкӧ, тэ и тӧдан унджык меысь...
— Гашкӧ, унджык, а, гашкӧ, и этшаджык...
Видзӧдны, кутшӧм делӧын.
— Висьтав, мыйла сідз лоӧ: кор ме вӧлі гӧтыртӧм — ме вылӧ видзӧдісны ӧти ног, а кор гӧтраси — мӧд ног?
— Мыйын нӧ тэ аддзан тайӧ «мӧд ногсӧ»?
— Да быдторйын.
Йӧзыс ме вылӧ мӧд ногӧн видзӧдӧны.
Шуны, кутшомкӧ тшӧктӧм либӧ нӧшта мыйкӧ тӧдчанатор...
Ме — комсомолец, и вот ме висьтала тэныд збыльтор.
Водзті, овлӧ вӧлі, миян секретар дзик менӧ эз казявлы.
Коран мыйкӧ вӧчны, а сійӧ шуӧ: «Тэ, Никита, тайӧ уджӧ эн боссьы, он вермы».
Медсясӧ ме вӧвлі кесйылӧсӧн: то клуб идралі, то афишка ляскалі, то собрание вылӧ чукӧрті...
А ӧні - президиумӧ менӧ бӧрйӧны; прениеяс дырйи кодлы первой кыв? - Никита Мальцевлы.
Быдсикас тшӧктӧмъяс сетӧны, торъя сэтшӧм сьӧкыдъясӧс.
Заём кузя оз быдӧн вермы тӧлкӧн висьтавны либӧ кутшӧмкӧ постановление колхозникъяслы лыддьыны, а меным тайӧс дӧверяйтӧны.
Неважӧн менӧ фермаӧ агитаторӧн индісны.
Ачыс парторг Еременко гижӧдіс менӧ «Правда» газет вылӧ, шуӧ: «Ӧні тэныд газеттӧг некыдз оз позь...»
А кор лӧсьӧдчим вӧр кылӧдны?..
Кутісны бӧрйӧдлыны йӧзӧс.
Кодӧс мӧдӧдны?
Думайтісны, думайтісны — и первойӧн менӧ гижисны.
«Ветлы, Никита: тэ вылӧ тыр надея».
Либӧ вот неважӧн.
Мыйла Прохор индіс менӧ тэнад бригадаӧ?
Окотитысьыс вӧлі уна, а Прохор сэтшӧм серьёзнӧя видзӧдліс ме вылӧ да шуис: «Никита мунас, — морт надёжнӧй».
Мыйла тадз, шу?
— А зэв прӧстӧ, — шуис Семён. — Сідзкӧ, заслужитін доверие.
Дорожитны колӧ тайӧн.
Тэ кӧ вӧлін фронт вылын, тэ эськӧ унджык на шензин.
Сэні бурсӧ мортын ӧдйӧ казялӧны.
— Да ме тайӧс гӧгӧрвоа...
Либӧ со нӧшта татшӧм пример.
Иван Герасимович Ерёменко сёрнитіс мекӧд.
Дыр ми сыкӧд сёрнитім.
«Дасьтысь, шуӧ, Никита, партияӧ пырны».
Сетіс меным Устав.
«Лыддьы, шуӧ, ставсӧ, и сэк ми нӧшта сёрнитлам...»
Тэ — партияын член?
— Да, — шуис Семён. — Пыри фронт вылын.
— Висьтав, — нӧшта на ловзис Никита, — мый медважнӧйыс партияса членлы?
Мем тайӧс колӧ тӧдны.
— Кыдз тэд висьтавны. — Семён думыштчис. — Медся важнӧйыс, кыдз ме гӧгӧрвоа, лоны век и быдтор кузя примерӧн...
— Тайӧс ме верма.
— Абу на ставыс, — водзӧ сернитіс Семен. — Жаль, мый тэ эн вӧв фронт вылын.
Сэн эськӧ тэ ачыд аддзылін, мый сійӧ лоны коммунистӧн...
Но ме вайӧда тэныд татшӧм пример.
Шуам, сідз.
Босьтам миянлысь канму, тайӧ тэныд лоӧ гӧгӧрвоана.
Нюжӧдчис сійӧ джын му вылӧ, ачыд тӧдан.
А кымын миян йӧз да быдсикас озырлун!
И вот став йӧзыс, кыдз ӧти ыджыд армия, быд лун тышкасьӧны мирса капиталлы паныд...
Тэ чайтан, мыйысь миянлы сэтшӧм сьӧкыд?
Некод на эз ветлы тайӧ туйӧдыс, а ми мунам.
Война помасис, вель кокньыдджык лои, но кымын на удж...
Армия мунӧ водзӧ, и эм тайӧ армияын ударнӧй полкъяс.
Сэні бӧрйыссьӧны йӧзыс медся веськыдӧсь, вернӧйӧсь да повтӧмӧсь.
Найӧс сьӧкыдлунъяснас он повзьӧд.
Тайӧ и эм партияса членъяс...
Вот тэ и думышт ӧні ачыд, мый медтӧдчанаыс партияса членлы.
— Да, ме сідзжӧ думайтлі та йылысь, сӧмын шунысӧ эг сяммы.
Семён сувтіс, босьтіс багыр.
Видзӧдліс ю вылӧ.
Керъяс эз кывтны.
«А Никита — шань морт, — думыштіс Семён. — Фронт вылын татшӧмыд дзик эськӧ отличитчис.
Кыдз нин сійӧ шуис: «Йӧзыс ме вылӧ видзӧдӧны мӧд ног.»
Дум вылас уси Анфиса, олӧм йылысь, локтан лунъяс йылысь сыкӧд сьӧлӧмсянь сёрни.
Никитакӧд сёрнитӧм бӧрын сійӧ друг кутіс чувствуйтны, мый ӧні сійӧ тайӧ местаясын абу гӧсть.
Сійӧ кутіс ва весьтын багырсӧ да видзӧдіс дінтіыс кывтысь керъяс вылӧ, думсьыс арталіс, кыдзи на пӧвстысь быдӧнӧс либӧ лоӧ пилитӧма тьӧс вылӧ, либӧ дзоньнас сійӧ водас стенӧ, кыдзи кыпӧдчасны наысь электростанция, кинотеатр, конюшняяс, мӧс картаяс...
— А! — горӧдіс сійӧ. — Ещӧ ӧти воӧ!
Со, кутшӧм кыз да важнӧй.
Кывт, кывт, — ми тэнӧ пилитам пӧвъяс вылӧ да вольсалам джоджъяс.
И сійӧс радуйтіс, мый станичнӧй вит вося план серти стрӧитӧм выль стрӧйбаяс пӧвстын тшӧтш лоӧ сылӧн еджыд ставеньяса, мича черепица вевта ичӧтик хата.
Вӧлі сёр.
Найӧс вежны локтісны Афанасий да Игнат.
Семён воис лагерӧ кыпыд настроениеӧн.
Матыстчис чом дорӧ, кыліс, мый сійӧс кыскӧ сэтчӧ кутшӧмкӧ вын.
Окота вӧлі висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ Анфисалы, но сы дорӧ пырны эз лысьт.
26 ГЛАВА
Тӧлысь чӧж нин лун и вой ю кузя кывтіс вӧр.
Сы бӧрся лагерысь мунлісны посньыдик группаясӧн моль йӧткалысьяс; и найӧ, кодъяс бӧр волісны, казявлісны Чубуксунскӧй ущельеысь вежсьӧм.
Сэні лоӧма вӧляджык, кыдзкӧ весиг югыдджык, ёна чиніс штабельяслӧн лыд, быдлаын туплясис кырсь, а кер куйлан местаясыс вӧліны пӧшти кушӧсь — сӧмын быдмис му бердӧ топӧдӧм кельыд турун.
«Аддзыліс кӧ эськӧ Бойченко, — думайтіс Сергей, — кыдз ми тані старайтчам, шуис эськӧ: «Молодецъяс!
Регыд став вӧрсӧ кылӧдасны Усть-Невинскаяӧ!»
Сергей бура тӧдіс, мыйта труд да вын ковмис пуктыны сплавщикъяслы, медым шедӧдны татшӧм успех.
Грицько, коді пыр уджаліс войся сменаын, тӧдчымӧн омӧльтчис, шоча бритчыліс, но некор эз норасьлы мудзлун вылӧ.
Сійӧ бригадаысь куим мортӧс лои вежны да ыстыны моль вӧтлыны.
Митька Кушнарев уджаліс кер катайтӧм кузя сӧмын ӧти недель, колис Грицькоысь, лыддис асьсӧ вермӧмӧн да ачыс корис мӧдӧдны асьсӧ моль вӧтлыны.
Сы местаӧ Сергей сувтӧдіс Иван Атамановӧс.
— Сережа, ставыс мунӧны ю кузя, — кыдзкӧ ӧтчыд Сергейлы шуис Грицько. — А кор нӧ тэ мӧдӧдан менӧ?
Кымын кер ме лэдзи ваас, а эг аддзыв, кыдзи найӧ сэні кывтӧны!
— Видзӧдлан на! — лӧньӧдіс Сергей. — Ми тэкӧд мӧдӧдчам ю кузя, кор кутам мольбӧж вӧтлыны.
Но мыйкӧ дыра мысти, Прохоркӧд сӧветуйтчӧм бӧрын, Сергей шуис мӧдӧдны ю кузя и Грицькоӧс.
«Мед гуляйтыштас!», — думыштіс сійӧ.
Сійӧ лунӧ кыкнан бригадаыс лэдзисны юӧ уна вӧр.
Татшӧм удачаысь радлысь Прохор кутіс шуасьны, колӧ пӧ эськӧ ветлыны моль вӧтлысьяс дорӧ пыжӧн.
— Вот ӧні и миянлы пыжыд ковмас, — шуис сійӧ. — Колӧ кывтлыны став русло кузяыс, видзӧдлыны берегъяссӧ, а вот кодӧс мӧдӧдны?
— Мунӧй ті, Прохор дядь, — шуис Сергей, — а асланыд отсасьысьяс пыддиныд босьтӧй Грицькоӧс да Стёпаӧс.
— Ещӧ эськӧ кутшӧмкӧ нылӧс, мед сёян пуис.
— Босьтӧй Варяӧс, — сӧветуйтіс Сергей, Грицькокӧд войся сёрнисӧ дум вылас уськӧдӧмӧн. — Сійӧ чотыштӧ на, но пыжын сылы ветлӧдлыны оз ковмы.
Тшӧтшыд пыдӧса паськыд пыж ниртчис ёна сиралӧм набойнас из берегӧ.
Кыа петігӧн на сэтчӧ сӧвтісны продукта, набойяс дорас кӧрталісны кык багыр, пуктісны гез, бурка, плащъяс, брезент.
Шонді петӧмкӧд тшӧтш, кор ю сьӧртысь весасис ру, нёль сплавщик удобнӧя пуксисны пыжӧ да эновтісны лагерь.
Берег дорӧ чукӧрмисны йӧз, быттьӧ ылі плаваниеӧ корабльӧс мӧдӧдігӧн.
Дыр найӧ колльӧдісны синнаныс пыжсӧ, аддзылісны, кыдзи сійӧ качайтчис ю визулас и кыдзи сэсся саялі крут чукыль сайӧ.
Пыж ӧдӧбтіс бокӧ да нем виччысьтӧг веськаліс вабергачӧ.
Сэсся, быттьӧкӧ думыштӧм бӧрын, здук мында сулаліс ӧти местаын.
Грицько мыйвынсьыс мӧдіс сынны, и пыжыс мӧдӧдчис дзик крутӧй берег пӧлӧн, кодъясӧс поткӧдлӧмаӧсь ключьяс, а налӧн эзысь кодь сӧстӧм ваыс визувтіс из вывті.
Сэсся найӧ мӧдісны кывтны вуджӧраинті, юӧ копыртӧм пуяс увдорті, сук коръяса увъяс увті йӧзыслы ковмыліс улӧдз копыртны юръяснысӧ.
Коркӧ петісны ю шӧрӧ, скала сайысь мыччысьӧм шондіысь сэні син ёрмӧн вӧлі югыд.
Да, вывті мича ю туйыд!
Гӧгӧр, кытчӧ кӧть он видзӧдлы, быдлаын гажӧдӧ синтӧ горнӧй пейзаж.
Ылын ваыс яра дзирдалӧ, и кажитчӧ: сэтчӧ фокусӧ моз чукӧрмӧмаӧсь шонді югӧръяс.
А нӧшта ылынджык — гӧраяс да перевалъяс, на костӧ дзебсьӧ ю, кыдзи изъяс пӧвстӧ шор...
Ставыс тані радуйтӧ синтӧ, ставыс шензьӧдӧ, и сьӧкыд шуны, мый тайӧ серпасъяс пӧвстысь мичаджыкыс.
То ли виж плющӧн мичаа пасьтасьӧм гӧра, сылӧн йылыс ёсь, быттьӧкӧ кӧлӧкӧльня шпиль, — крест пыддиыс сэні статя пожӧм, то ли вӧрлӧн помтӧм-дортӧм пемыд-оранжевӧй стена; сійӧ сайӧдӧ небесалань кыпӧдчысь сёнсӧ, код весьтын чукӧръясӧн шлывъялӧны-гӧгралӧны кутшъяс, то ли пемыд бронзаысь кисьтӧм куш скала ӧшӧдчӧма ва весьтас зэв ыджыд лэбач моз, кодлӧн бордъясыс измӧмаӧсь сійӧ здукӧ, кодыр лэбачыс паськыда шевкнитӧма бордъяссӧ.
А со ещӧ: дзик веськыда сулалӧ, мыджсьӧ небесаӧ небыд виж известнякысь утёс.
Йывсяньыс да подулӧдзыс бокыс сылӧн рӧвнӧй, быттьӧ кодкӧ сабляӧн ӧтчыд сӧтыштӧмӧн кералӧма сылысь мӧд джынсӧ, кодӧс важӧн нин пожъялӧма да нуӧма юыс, и ӧні бокас быдлаын тыдалӧны гуранъяс, и сійӧ лоӧма бойницаяса крепость стена кодьӧн.
Утёслысь вынйӧра морӧссӧ розьӧдлӧмаӧсь лэбачьяс, вӧчӧмаӧсь сэтчӧ шума кар.
Утёс весьтын — зэв уна щур: то стаяӧн кыпӧдчыласны найӧ вылӧ да, кытш вӧчӧм бӧрын, Ӧддзӧдчӧм вывсьыс тювкнитӧны позъяныс, быттьӧ мишеньвывса сьӧдӧ пуляяс, то ньӧв моз петасны позсьыс да сверлитӧны воздухсӧ, чертитӧны небесаас сэтшӧм кытшъяс да визьяс, мый вералӧ син водзад.
Тайӧ великан дорын пыжыс кажитчӧ чаг торйӧн; сійӧ кывтӧ стена увдорті, а вевдорын юргӧ лэбачьяслӧн пель чунӧдана хор.
— И кутшӧм горзысь лэбач тайӧ, — небесаӧ видзӧдігмоз шуис Прохор. — Повзьӧдны эськӧ найӧс берданкаысь гымӧбтӧмӧн.
Со и утёс коли бӧрвылӧ.
Мӧдӧдчисны мылькъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лежнӧг да бузина кустъясӧн, ляпкыдик карагачӧн; и друг гӧраясыс вешйисны, и ю мӧдӧдчис долинаті — гӧгӧр ыпъялӧ шонді, гӧгӧр веж.
Сы шуйга берегын — станица.
Паськыд кварталъясӧн нюжӧдчӧма сійӧ Кубань пӧлӧн.
Садъясыс, мукӧдлатіыс вижӧдыштӧмаӧсь нин, кыдзи овлӧ водз арын, матыстчылӧны дзик ю дорӧдзыс, пыжсянь бура тыдалӧны воӧм абрикосъяса вожъяс; дзирдалӧны чав виж абрикосъясыс, быттьӧкӧ найӧс киськалӧма маӧн.
Садъяс сайын сулалӧны керкаяс — дзебсьӧны веж уличаяс пӧлӧн.
Кӧнкӧ таркӧдчӧ мотор: тыдалӧ, матын эм МТС-лӧн мастерскӧй.
Береглань лэччӧ ёг турунӧн тырӧм векньыдик улича.
Сійӧ помасьӧ неыджыд чойторйӧн, кысянь заводитчӧ ньывкӧс да изъя берег.
Детинкаяс юкталӧны вӧвъясӧс, купайтчӧны.
Изъяс вылын сулалӧны кык баба да пожъялӧны бельё, юбка бӧждорнысӧ пидзӧссьыс вылӧджык лэпталӧмӧн.
Сплавщикъясӧс казялӧм мысти найӧ веськӧдӧны косъяснысӧ да, син вевдорас кинысӧ пуктӧмӧн, ыджыд любопытствоӧн видзӧдӧны пыжын кывтысь йӧз вылӧ.
Налӧн сюся дзоргӧмыс быттьӧ висьталӧ: «Да кутшӧм йӧз нӧ тайӧ?
Кытысь найӧ?
Мыйла кывтӧны миян станица дорті?
— Оланныд-выланныд, казачкаяс! — горӧдіс Прохор.
— Олан-вылан, збыльысь кӧ шуан!
— Кывталӧй миян берегъяслань!
— Эй, бур йӧз, кытысь ті?
Бабаяс горзӧны на мыйкӧ, ӧвтчӧны кинаныс, но ваыс, пыж набойясӧ сёлькӧдчиг, мешайтӧ кывнысӧ.
А юыс чукыльтіс нин, и Варялы кажитчис, мый станицаыс бергӧдчис да вуджис мӧдар берегас.
— Гриша, — Грицько дорӧ шыасис сійӧ, — видзӧдлы, кӧні станицаыс!
— А сійӧ сэні и эм, кӧні вӧлі, — сынігас вочавидзис Грицько. — Тайӧ жӧ юыс чукыльтіс.
Вадорса садъяс, хатаяс, уличаяс ӧдйӧ саялісны.
Крут берегын куйлісны кошараяс, гӧра бокті мунісны ыжъяс, перекатын сулалісны мӧсъяс — пырӧмаӧсь ваас кынӧмӧдзыс да ӧвтчӧны ва бӧжнаныс сатшкысьысь ӧвадысь.
Став тайӧ кад чӧжыс сплавщикъяслы эз веськавлыны берегӧ ляскысьӧм керъяс.
Керъяс кывтісны то пыж водзвылын, то сы бӧрвылын, а то и пыж бокас, сы вӧсна Прохор вермис шлячӧдны кипыдӧснас ва керсӧ да шуны: «Кывт, вокӧ, кывт...»
Прохор вӧлі доволен.
«Бура кывтӧ вӧр, — думайтіс сійӧ. — Ваыс уна, вот и сійӧ шуньгӧ-мунӧ.»
Пыжын кывтны вӧлі ёна лӧсьыдджык, чем ноксьыны сибдӧм керъясӧн.
Но регыд татшӧм путешествиелы воис пом.
Станица прӧйдитӧм бӧрын найӧ аддзисны чукыль сайысь, сулалан ваысь, дас гӧгӧр кер: найӧ ляскысьӧмаӧсь да эз вермыны вӧрзьыны местасьыс.
— А со найӧ кӧнӧсь! — долыда шуис Прохор. — Давай, Грицько берег дорас.
Пыж сувтіс берег дорӧ.
Медводдзаӧн чеччыштіс пыжысь Прохор, сы бӧрын Степан.
Гринько разис багыръяссӧ да шыбитіс найӧс изъяс вылас.
Прохор збоя матыстчис керъяс дорас дасьтӧм багырӧн.
— Ага!
Вот ті кӧнӧсь! — мӧдысь шуис Прохор керъяслы. — Сідзкӧ, ті думайтінныд шойччыны?
Туйыс кузь, и ті, сьӧлӧмшӧръясӧй, мудзинныд.
Ой, яндзим, яндзим!..
А ми тіянӧс вот тадз, вот тадз, бокъясад да балябӧжъясад багырӧн.
Петӧй визулінас.
Стёпа, Гринько, а нолтӧ, отсалӧй!
Первой ми мӧдӧдам этайӧ кызсӧ.
Со, кутшӧм тшап!...
Мӧдӧдчис!..
Ӧні тайӧясӧс кор...
Керъяс петісны визулінӧ да мӧдісны кокниа кывтны.
На бӧрся мӧдӧдчис и пыж.
Прохорлы ещӧ долыдджык лои.
Улӧ гартігтыр сійӧ ёся видзӧдіс берегъясӧ, и кыдз сӧмын казявліс лӧньтасысь кер, пыр жӧ прикажитліс Грицьколы веськӧдны сы дорӧ пыжсӧ.
Берегӧ петавтӧг сійӧ йӧткыштліс лӧньтасысь керсӧ, сійӧс зэв меліа ыдждӧдліг.
Ӧти кузь кер мыйлакӧ нимтіс «дзодзӧгӧн», йӧткыштіс сійӧс багырнас да шуис:
— Вот тадзи и кывт, йӧюкӧй!
Кокораӧ сибдӧм кыз пожӧмӧс ӧдва вермисны мездыны, Прохор первойсӧ сійӧс нимтіс «сюра чӧртӧн», а кор керйыс кутіс нин катласьны пыж бокын, Прохорлӧн скӧрлуныс прӧйдитіс, и сійӧ, чорыд ва кырсьсӧ малалігтыр, меліа шуис:
— Ак тэ, эстшӧм кабан!
Но, маршируйт, маршируйт, стерво!
— Кутшӧм нӧ тайӧ кабан! — шуис Варя.
— А тэныд, нылукӧй, татчӧдз могыс ичӧт, — скӧрысь шуис Прохор. — Тэ лучше думышт, кыдзи миянӧс ӧбедӧн вердны.
Но регыд мысти Прохор вунӧдіс эз сӧмын сёян йылысь, но и свет вылас став йылысь.
Важся молевщиклӧн опытнӧй синмыс ылысянь на казяліс ва вылысь, буретш Кубань крут чукыльысь, подозрительнӧй сьӧд чукӧр.
Прохорлӧн сьӧлӧмыс ёкмуні.
Кор жӧ пыжыс воис матӧджык, ставӧн аддзисны чукӧрмӧм кер — залом.
Керъясыс йӧршитчӧмаӧсь пельӧсӧ, быттьӧ повзьӧм ыж стада, да потшӧмаӧсь джын туйсӧ.
Залом дорын ваыс пуис, ызгис да мыйвынсьыс швачӧдіс керъясӧ.
Мукӧд керйыс, вакӧд водзсасьны вермытӧг, сувтлӧмаӧсь понйыв, кыдзи корабль вылын мачтаяс, мукӧдыс мыджсьӧмаӧсь ю пыдӧсас.
Залом вывті котралісны багыръясӧн вит кымын молевщик.
На пӧвстысь Грицько тӧдіс Митька Кушнаревӧс.
«Тайӧ Артистсьыс некытчӧ он воштысь», шогпырысь думыштіс сійӧ, пелысъяснас ёна сыніг.
— Но, хлопцы, — шызьӧм гӧлӧсӧн шуис Прохор, — миян мирнӧй туйным помасис.
Рулит, Грицько, кутам разбирайтны заломсӧ...
А то, видзӧда да, миянтӧг найӧ нинӧм оз вӧчны...
Ай-я-я-яй!..
Вот тайӧ кабанъяс, чӧртъяс мед сёясны найӧс!
— Ӧбед пуны? — юаліс Варенька, кодыр найӧ петісны берегӧ.
Прохор сӧмын ӧвтыштіс кинас да, багырсӧ лэптӧмӧн, тэрмасигтыр муніс залом вылӧ.
Сы бӧрысь котӧрӧн мунісны Степан да Грицько.
Митька Кушнарев, векыштчӧм скӧр чужӧма, банбокъясас косьмӧм няйт ньылӧм туйяса, воис Прохор дінӧ.
— Кыдз нӧ тайӧ ті прӧзевайтінныд! — вомалӧмӧн юаліс Прохор. — Важӧн заторыс лои?
— Асывсянь пессям и нинӧм ог вермӧ вӧчны, — шуис Митька. — Кӧть пиньяснад йир!
— Эк тэ, а ещӧ сапёр! — Прохор шпыньмуніс. — Но, нинӧм.
Ми воюйтыштам на.
А ноко, ставныд ме бӧрся! — командуйтіс сійӧ да медпервойӧн котӧртіс катласьысь керъяс вывті залом помӧ.
Тайӧ лунӧ из вылын дежуритысь Петро да Антон асывсяньыс на казялісны, мый вӧр век шочмис и шочмис, а лун шӧр кад кежлӧ дзикӧдз эз кут воны.
Семён сулаліс кыр йылын да думыштчӧмӧн видзӧдіс ва вылӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый думыштны.
Тайӧ кӧ сплав помасьӧм, то Сергей эськӧ водзвыв юӧртіс налы либӧ ачыс воис.
«Абу, тыдалӧ, мыйкӧ лоис», решитіс Семён да мӧдӧдіс Никита Мальцевӧс ва катчӧс разведка вылӧ.
Никита вайис гажтӧм юӧр.
Сійӧ котӧрӧн локтіс Семён дорӧ да кашкигтыр шуис:
— Залом...
Эстӧн... чукыляс!..
Скаладорса лагерӧ Анфиса колис ӧтнасӧн.
Пётрлы да Антонлы вӧлі тшӧктӧма сулавлы гранит плита вылын да некытчӧ не мунны.
Фоменков вокъяс, Никита да Семён босьтісны багыръяс да котӧрӧн мӧдӧдчисны веськыда, джуджыд да крут перевал вомӧн, а эз туй кузяыс, коді гӧгӧртіс гӧрасӧ.
Найӧ мунісны из тшупӧдъясті, бытшласьысь кустъяс пӧвстті.
Кор кайисны гӧра йылас, тыдовтчис увдорсьыс ю чукыль, кытчӧ зэв уна сюйӧма вӧр, аддзисны берег дорӧ сувтӧдӧм пыж да молевщикъясӧс, кодъяс уджалісны нин багыръясӧн затор помас.
— О-о, мыйта йӧз тані! — горӧдіс Семён.
— Да со и Прохор!
Кытысь сійӧ уси? — Афанасий ӧтлаӧдіс кипыдӧсъяссӧ вомдорас кӧшӧс моз да горӧдіс:
— Про-о-о-хор!
Э-э-эй!..
— Котӧрӧн! — горӧдіс Семён.
Залом косялӧм — сьӧкыд да ӧпаснӧй удж.
Ва визулӧн сюйӧм вӧр ставыс гудыртчӧма ӧтчукӧрӧ, кыдзсюрӧ крестасьӧма.
Медым сэсся разьны став заломсӧ — абу прӧстӧйтор.
Ва вылын куйлысь кер стена катласьӧ понтоннӧй пос моз.
Ваыс сэтшӧм вынӧн сюйӧ керъяссӧ, мый найӧ ратшкакылӧны, и на вылысь кульсьӧ кырсьыс.
Залом разьӧмӧн веськӧдліс Прохор.
Сылы став кузя кывшутӧг подчиняйтчисны том молевщикъяс.
Сійӧ индӧдъяс серти найӧ мӧдӧдалісны ва кывтчӧс ӧти кер бӧрся мӧдӧс.
Мыйкӧ дыра мысти ваыс эз сэтшӧма кут сюйны вӧрсӧ, и став кер чукӧрыс, вӧля кылӧмӧн, кутіс катласьны.
Пельӧссьыс, визулінсянь неылысь, кӧні сулаліс аслас бригадаӧн Семён, торъяліс заломысь зэв уна кер.
Сэки ни ӧти минута оз ков вӧлі прӧзевайтны, медым чорыда йӧткыны керъяссӧ да веськӧдны найӧс визулас.
Семён тайӧс бура гӧгӧрволіс.
— Хлопцы, — горӧдіс Прохор, — йӧткӧй багыръяснаныд!
Семён первой мортӧн уськӧдчис мынӧм керъяслань да ӧддзӧдчӧм йывсьыс, быттьӧ копьёӧн, сатшкис багырсӧ.
Артмис восьсаин, сэні пуис ва.
Керъясыс вешйисны ещӧ ылӧджык, и на пӧвстысь ӧти кыскыны мӧдіс пуӧ пыдӧ пырӧм багырсӧ.
Семён кӧсйис нетшыштны сійӧс, кыскис асланьыс, но кокувса керйыс кутіс катласьны, сійӧ воштіс равновесиесӧ да бузгысис ваӧ.
Сійӧ здукӧ, кор Семён, ӧти кинас керйӧ кутчысьӧмӧн, мӧдсӧ нюжӧдіс сы дінӧ котӧрӧн воӧм Афанасийлы, ваыс сы бӧрвылысь лэптыштіс керсӧ, и сійӧ тувкис Семёнлы балябӧжас...
Семён усис.
Сійӧс кватитіс киясӧдыс Афанасий...
Семён помнитіс на, кыдзи ваӧн вӧтлӧм керъяс вӧрзьӧдчисны местасьыс да топӧдісны сылысь кокъяссӧ пидзӧс увдортіыс, но доймӧмсӧ эз нин кыв.
Сійӧ воштіс садьсӧ...
...Косьяссянь ылын пыж шуньгис лӧнь ю кывтчӧс.
Афанасий сыніс и зілис не видзӧдны аслас кок улӧ.
Пыж пыдӧсас, небыд турун вылын, куйліс Семён, куньса синма, бледӧдӧма.
Сы юр дорын пукаліс Анфиса да ньӧжйӧник бӧрдіс.
Сӧмын Усть-Невинскаясянь неылын Семён восьтіс синсӧ и гӧгӧрвотӧг, мый сыкӧд лоис и кӧні сійӧ, аддзис лӧз небеса и сы фон вылын, быттьӧ лӧз бумага вылысь серпас, Анфисалысь синваӧн ойдӧм чужӧмсӧ...
27 ГЛАВА
Сӧмын коймӧд луннас пӧпутнӧй машинаӧн бӧр воис Чубуксунскӧй лагерӧ Прохор Ненашев.
Яндысигтыр Сергей вылӧ видзӧдлывліг сійӧ кыдзсюрӧ висьталіс несчастнӧй случай йылысь, коді лои залом разигӧн.
Сергей кывзіс кыв ни джын шутӧг, паськыд синкымъясыс сылӧн букыштчисны.
— Эк, Прохор, — шуис сійӧ, — лучше мед татшӧм юӧрнад тэ эн и во!..
Кыдз нӧ сійӧ вермис лоны?
Тэ морт опытнӧй, кыдз нӧ тэ вермин?..
— Эг казяв...
Сійӧ жӧ горяч, шыбласьӧ...
Усьӧмыд — абу лёк, быдӧнкӧд сійӧ овлӧ.
Купайтчыштіс эськӧ - и ставыс.
А сэні, рӧкыд вылӧ ваыс ыльнитіс, керйыс — чӧрт мед сійӧс лыяс! — чургӧдчис и тувкис.
— Ва!
Кер!
А тэ кӧн вӧлін?
— Да тан и вӧлі...
Тайӧ жӧ артмис ӧти здукӧ.
Ми уськӧдчим сы дінӧ, а сійӧ нин садьтӧм...
Содтӧд и кокъяссӧ топӧдіс.
— Сійӧ садяс эз и во?
— Ог тӧд...
Ми кольччим, а Фоменков Афанасий нуис сійӧс пыжӧн станицаӧ.
Сергей тшӧктіс сплавӧн веськӧдлыны Прохорлы — уджыс вӧлі помлань нин матысмӧ, — седлӧаліс дыр сулалӧм ужӧс да тӧвзис Усть-Невинскаяӧ.
Став туй чӧжыс думайтіс Семён йылысь.
«А мый, доймӧмыс кӧ сьӧкыд?»
Скаладорса лагерын Игнат, Гринько да Никита став подробностьяснас висьталісны сылы, кыдзи Семён уси ваӧ, кыдзи сійӧс сӧвтісны пыжӧ да мӧдӧдісны станицаӧ.
Варя, коді уджаліс Анфиса пыдди, тшӧктіс Сергейлы ӧбедайтны, ошкис помидорӧн пуӧм свежӧй борщ.
Сергей ӧбедысь ӧткажитчис, седлӧ вывсяньыс юис ва да гӧнитіс.
Усть-Невинскаяӧ воигӧн Сергей ылысянь на аддзис ю вылысь сійӧ местасӧ, кытчӧ вӧлі стрӧитӧма запань керъяс примитӧм вылӧ.
Накӧсӧн куйлысь перекат оз позь вӧлі тӧдны: сэні тырыс вӧлі вӧр.
Ваыс туыштӧма, артмӧма ичӧтик ты.
Керъясыс джуджыд, паськыд лёддзӧн потшӧмаӧсь Кубань юсӧ, и сійӧ вӧлі противотанкӧвӧй укрепление кодь.
Ваысь вӧрсӧ лэптыны эз вевъявны, кӧть и та вылӧ сувтӧдісны трактор.
Берегас вӧліны нин штабельясын и разіпельын бура пожъялӧм, косьмӧм керъяс.
«А добра тайӧ! — радпырысь думыштіс Сергей запань дорӧ матыстчигӧн. — Ещӧ неважӧн на став тайӧ вӧрыс вӧлі Чубуксунскӧй ущельеын.
Ӧні жӧ сійӧ тані.
И ставсӧ тайӧс вӧчис ва, отсасис йӧзлы.
Босьтӧй да стрӧитӧй!
Кутшӧм вын!»
Савва Остроухов сӧмын на воис запаньӧ, медым висьтавны вӧр примитӧм кузя бригадирлы, мый аски воас ещӧ ӧти трактор.
Тӧдса уж вылын локтысь верзьӧма мортӧс аддзӧм мысти Савва котӧрӧн воис сылы паныд.
— Серёжа! — горӧдіс сійӧ. — Видзӧдлы, мый тані миян вӧчсьӧ!
Усть-Невинская берегъяс дорын пристань!
Асланым вӧр склад.
И кывтӧны, и кывтӧны, и кывтӧны!
Вот Кубаньыд кӧ эськӧ век татшӧм вӧлі лышкыд!..
— Вӧлім эськӧ ми удж вылын зільӧсь, — вочавидзис Сергей, — а Кубань ассьыс уджсӧ вӧчас.
Вывті ыджыд вын! — Сергей мыччис поводсӧ Саввалы. — Сьӧлӧма вӧлӧс тэ меным сетін!... — Да, Савва, сплав регыд помасяс.
Но, нинӧм.
Ми ӧти катище весалім, тырмас миянлы уна во.
А ті, ме аддза, механизируйтӧмныд уджтӧ?
— МТС-са директор мӧдӧдіс трактор.
И ещӧ ӧтиӧс кӧсйысис ыстыны, а ачыс гаравліс нин мастерскӧй вылӧ вӧр йылысь.
Найӧ налӧн вевттӧмӧсь.
— Отсалам, — штабельясӧн нимкодясиг шуис Сергей.
— Дерт, колӧ отсавны.
Тракторъястӧгыд ми эськӧ тані кыснымӧс нюжӧдім.
Тэ видзӧдлы, мыйта домаліс.
Кыскӧ!..
А вӧрыс кутшӧм?
Тайӧ жӧ озырлун...
Да, муртса эг вунӧд.
Тэнӧ вӧлі корсьӧ кутшӧмкӧ военнӧй.
Ме шуи, мый тэ гӧраясын.
Энӧ паныдасьлӧй?
— Некодӧс ме эг аддзыв.
А кыдзи тан менам другӧй?
— Куйлӧ, коньӧр.
Районысь ме вайӧдлі хирургӧс.
Шуӧ, лыыс дзонь.
Анфиса корӧм серти Семёнӧс пыжсьыс нуисны эз Параська баб ордӧ, а Тутариновъяс ордӧ.
Сійӧс водтӧдісны передньӧй комнатаас небыд перина вылӧ.
Корисны фельдшерӧс.
Котӧрӧн воис Савва да тшӧктіс мӧдӧдлыны районӧ хирургла.
Анфиса омӧльтчӧма, здук кежлӧ эз ветлы крӧвать дорсьыс.
Мамыскӧд сёрнитіс неокотапырысь.
Быттьӧ и кыліс сійӧс, Мый йылысь сылы висьталіс ниловна, но нинӧм эз кыв, быттьӧ и видзӧдіс мам вылас, но нинӧм эз аддзы.
— Мамӧ, эн вӧрӧд менӧ...
Войбыд Анфиса пукаліс Семён крӧвать дорын.
Семен куйліс лӧня, лолаліс спокойнӧя.
Югдігас, синсӧ восьтывтӧг, корис ва.
Юис дженьыд, горш глӧтӧкъясӧн.
— Серёжа эз на во? — юаліс сійӧ.
— Должен регыд воны, — лӧньӧдіс сійӧс Анфиса. — А тэныд бурджык нин?
Нолы, видзӧдлы ме вылӧ...
Семён восьтіс синсӧ.
Кос вомдоръясыс сылӧн доймӧмысла вешкыртчисны.
— Аддзан, Анфиса, кутшӧм ме лои... — Сійӧ инмӧдчыліс кинас бинтуйтӧм юрас... — Сибдӧма...
Пырис Тимофей Ильич, сувтіс крӧвать дорас.
Анфиса эз казяв батьсӧ.
Семёнлысь юрсӧ кӧрталігӧн сійӧ ӧти кинас сывйыштіс сійӧс сьыліӧдыс, мӧднас бинтуйтіс юрсӧ.
Старик аддзис сылысь шог, косьмӧм синваа синъяс, сьӧдӧдӧм чужӧм.
«Оз ӧд прӧста шусьы, — думайтіс сійӧ: — «Шуӧмтӧ и вӧлӧн он ордйӧд.»
Кор Семёнлӧн юрыс бӧр лои юрлӧс вылын, Тимофей Ильич матыстчис сы дінӧ:
— Но, Семён, кыдз делӧясыд?
— Куйла...
— Аддза, мый куйлан...
Колӧ тэныд мӧс вӧра йӧв юны.
Ме тшӧкті Ниловналы, мед лысьтас мӧссӧ.
Йӧлыд, юны кӧ сійӧс пыр жӧ лысьтӧм бӧрас, вын содтӧ.
— Нинӧм меным оз ков.
— А тэ ю, кӧть и оз ков...
Ниловна пырис пӧдӧнчаӧн да кружкаӧн.
Тимофей Ильич гумовтіс быгъя дэбыд йӧвсӧ да заставитіс Семёнӧс юны...
Завтрак бӧрын, град вылӧ мунны лӧсьӧдчигӧн, Тимофей Ильич шуис гӧтырыслы:
— Тэ кольччы гортӧ.
Гашкӧ, отсавны ковмас...
Да ещӧ висьтав Анфисалы да Семёнлы, мый ме паныд ог мун.
Ен накӧд, мед ӧтлаасьӧны.
— Кыдз ме аддза, найӧ паруйтчисны нин, — шуис Ниловна.
— И водзджык ме тэныд висьтавлі, да тэ сэки пельтӧм вӧлін...
— Пельтӧм, пельтӧм — ӧбидитчис Тимофей Ильич. — Тыдалӧ, омӧля висьталӧмыд, сы вӧсна и эг кыв...
Коймӧд асывнас Тимофей Ильич бара пырис Семён дінӧ.
Анфиса пукаліс ичӧтик улӧс вылын да, юрсӧ юрлӧс вылӧ пуктӧмӧн, узис.
Семён кыпӧдчыштіс.
— Куйлы, куйлы, — шуис Тимофей Ильич. — Но, кыдз: йӧлыд отсалӧ?
— Талун меным кокниджык нин.
— А ме тэныд мый шулі?
Анфиса!
Чеччы, — Тимофей Ильич садьмӧдіс нывсӧ. — Котӧрӧн петав, вайлы пӧдӧнчасӧ.
Анфиса петіс хатасьыс.
— Вот сӧмын кокъясӧй, — шыасис Семён, — быттьӧ абу аслам.
— Нинӧм, бурдасны и кокъяс!
Ӧні тэныд дыр куйлыны оз позь!
Колӧ свадьба справляйтны.
Семён яндысьӧмӧнмоз нюммуніс.
— Но, нинӧм, Семён, — водзӧ сёрнитіс Тимофей Ильич, — тайӧ ме сӧмын сідз шуи.
Медшӧрыс - бурдӧдчы, а гажӧдчыны ми удитам.
Сійӧ миянысь оз пышйы.
Тайӧ лунӧ воис Сергей.
Мам-батьыс вӧліны удж вылынӧсь.
Анфиса аддзис воксӧ ӧшиньӧдыс, котӧрӧн петіс посводзас да сывйыштіс сійӧс порог дорас.
— Серёжа, бать сӧгласитчис нин...
— Зэв бур! — шуис Сергей, сылы рад тшӧтш лои чойыс понда. — А жӧник кутшӧмджык?
— Сылы кокниджык, — лӧня шуис Анфиса. — Пыр, сійӧ важӧн нин тэнӧ виччысьӧ.
Сергей пырис горничаӧ, шынитӧв сетіс кисӧ Семёнлы, ачыс шензигтыр видзӧдліс бриттӧм, топалӧм чужӧм вылас.
Пуксис ляпкыдик улӧс вылӧ.
— Но, радист-пулеметчик, кыдз тэнӧ чӧртъясыс сэтчӧ дзумгисны?
— Ачым лэбовті.
Керйыс бергӧдчис.
— А нолтӧ, видзӧдла кокъястӧ.
Сергей лэптіс одеялӧсӧ, босьтіс Семён кокъяс вылысь шонтан компресс.
— А юрыд кыдз?
— Пустяки, — шуис Семён. — Бурдӧ нин.
— Да, Семён другӧ, кыдз тайӧ ставыс не кадӧ.
Делӧ ми панім ыджыдӧс, а сэн ещӧ миян праздник воӧ.
— Кутшӧм?
— Да тэ нинӧм он и тӧд?
Эк, коньӧр юр тэнад!
Сентябрь кӧкъямысӧд лунӧ танкистъясӧс кутас чествуйтны став страна.
— Вот тайӧ да!
— А тэ мӧдан куйлыны!..
— Сэк кежлӧ ме чечча! — эскӧдӧмӧн шуис Семён. — Кӧть кӧстыльясӧн, а сувта.
Сергей чеччис, паськыда кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
— Анфиса!
Семён, — горӧдіс сійӧ. — Да ме жӧ вунӧді тіянӧс поздравитны.
Тэ, чоюкӧй, эн гӧрдӧд, а лучше видзӧдлы шкапӧ, — абу-ӧ сэні кутшӧмкӧ настойка.
Тайӧ делӧын татӧг оз позь!
— Анфиса вайис графин, кӧні вӧлі стӧканысь не унджык вишнёвка.
Сійӧс ӧтмындаӧн кисьталісны куим дозйӧ, юисны.
Сійӧ кадӧ дворӧ шурӧбтіс лёгкӧвӧй машина.
Сэтысь петіс капитан чина офицер.
Сергей петіс хатасьыс.
— Капитан Савельев, — кисӧ сетігмоз шуис офицер. — Москвасянь воис телеграмма.
Капитан Савельев восьтіс планшетсӧ, кыскис телеграмма да сетіс Сергейлы.
Сергейӧс корӧны Бронетанковӧй управлениеӧ.
Телеграммаыс вӧлі дженьыдик: сы улын сулаліс маршал кырымпас.
Телеграммаас абу урчитӧма, мыйла корӧны Сергейӧс Москваӧ.
Сійӧ та йылысь весиг эз думышт, а думсьыс зэв ӧдйӧ арталіс, кор, кутшӧм лунӧ сылы колӧ петны, медым воны Москваӧ индӧм кад кежлӧ.
— Командировочнӧй удостоверение, сьӧм, проезднӧй документъяс получитанныд райвоенкоматысь, — шуис капитан.
Савельев сиис шуда туй да муніс, а Сергей дыр сулаліс груша бердӧ пельпомнас мыджсьӧмӧн да некымын пӧв лыддис телеграммасӧ.
Сергей вевъяліс волыны Чубуксунскӧй лагерӧ, колляліс вой Иринакӧд, прӧщайтчис сплавщикъяскӧд...
Воис петан лун.
Ставсӧ, мый колӧ туй вылӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма да пуктӧма чемоданӧ.
Сэні вӧлі и дзирдалысь кизьяса гожся китель, и зарниӧн ломалысь погонъяса небыдик полотноысь вурӧм еджыд гимнастёрка, и бритчан прибор мыльницаӧн, и станицаса аптекаысь ньӧбӧм одеколон флакон, Анфисаӧн утюжитӧм бельё, кузьчышъянъяс, носӧвӧй чышъянъяс, кодъясӧс куснялӧма нёль пельӧсӧн да тэчӧма блинъяс моз.
Чемоданкӧд орччӧн сулаліс вещевӧй мешӧк, кытчӧ Ниловна пуктіс пуӧм кольк, жаритӧм порсь салӧ, небыд нянь кӧрыш, пирожкияс, рыська шаньгаяс.
Вевдорас вӧлі пуктӧма кулак гырся би гӧрд помидоръяс.
Торйӧн куйлісны туй вылӧ жӧ дасьтӧм куим арбуз да кык дыня.
Сергей пасьталіс бриджисӧ да гимнастёрка.
Сійӧ сулаліс зеркалӧ водзын да крепиталіс погонъяс.
Ниловна вайис найӧс сылы чышъян пытшкӧ тубыртӧмӧн.
— Мамӧ, со и згӧдитчисны погонъясыд!
— Серёжа, мый могӧн нӧ тэнӧ корӧны?
— Ог тӧд, мамӧ.
Корӧны кӧ — сідзкӧ кола.
Сергей сюйис гимнастёрка улас кисӧ, зілис кутны погон шнуроксӧ.
Кор погонъясыс надежнӧя лоины асланыс местаясын, сійӧ лӧсьӧдіс гимнастёркасӧ, портупеясӧ.
Ниловна гажтӧма видзӧдіс пиыс вылӧ.
— Серёженька, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, ачыс видзӧдлывліс Тимофей Ильич вылӧ, — гашкӧ, бара война лоӧ?
Сідзкӧ мыйла тэнӧ корисны?
— Вот война йывсьыд нинӧмла нин, мам, тіянлы тӧждысьнысӧ.
— Да ме сідз... сӧмын юалі, — пи вылас дзоргӧмӧн шуис Ниловна.
— Да и юасьнысӧ тэныд та кузя нинӧмла, — стрӧга шуис Тимофей Ильич. — Абу бабскӧй делӧ тайӧ.
Тэ лучше ветлы кӧбрегӧ да вай нӧктӧ.
Мед Сергей нуръясьыштас туйӧ петӧм водзвылас.
— Сэсся нин и юавны оз позь, — шуис Ниловна. — Тэ, пиукӧй, дырсӧ сэн эн ов.
Регыдик олышт — и бӧр во.
Миян жӧ свадьба регыд...
— Анфисаӧс сетігкежлӧ ме воа.
Тимофей Ильичлы окота вӧлі сёрнитыштны пиыскӧд ас кежаныс, Ниловнатӧг, а старука, быттьӧ нарошнӧ, эз мун Сергей дорысь.
Тимофей Ильич нарошнӧ ыстіс сійӧс нӧкла, и, кор Ниловна петіс хатасьыс, сійӧ матыстчис Сергей дінӧ, коді пыр на сулаліс зеркалӧ водзын.
— Всё-таки, кыдз тэ думайтан, мыйла корӧны? — синкымсӧ скӧрысь букыштӧмӧн юаліс старик. — Бабаяслы та йылысь нинӧмла тӧднысӧ, а мекӧд тэ сёрнит веськыда.
— Нинӧм ме, бать, ог тӧд.
Збыльысь!
— Москваад прӧстӧ оз кутны корны?
— Тыдалӧ, важнӧй делӧ.
Сэні висьталасны...
— Газетаясын гижӧны, мый йӧз странаясын бара нин больгӧны война йылысь.
Збыль тайӧ?
— Да, сэні та йылысь сёрнитӧны...
— Сідзкӧ, сэн бара нин пиньсӧ кеслӧны?
— Кеслӧны...
Хатаӧ пырис Дорофей, сылӧн киас вӧлі плеть.
Паськыд, шань чужӧмыс нюмъяліс.
— Дядя Сергей, — шуис сійӧ. — Савва Нестерович ыстіс тӧдмавны, кор кежлӧ воны тачанкаӧн?
— Воӧй час мысти.
Миянлы мед удитны рытъя поезд кежлӧ.
— Мунам разъездӧ али тӧвзьыштам Невинкаӧ? — юаліс Дорофей. — Ті меным водзвыв висьталӧй.
— Тӧвзьыштам Невинкаӧ.
Тачанка вотӧдз Сергей ещӧ ӧтчыд пырис друг дінас.
Семён видзӧдіс сы вылӧ синсӧ лапниттӧг, кос да стрӧг синъясӧн.
Сергей пуксис крӧвать дорйылас.
— Мый тэ ме вылӧ сідз видзӧдан?
— Вежала.
Найӧ чӧв олӧмӧн видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
— Сеня, вермас лоны, мый ме бӧрсӧ ог во.
Кора тэнӧ, кыдз другӧс, отсав Савва Остроуховлы.
Морт сійӧ шань, да вот неуна фантазёр.
Вӧчӧм дорысь сылы век лӧсьыдджык мечтайтны.
А тэ жӧ ачыд гӧгӧрвоан, мый ӧні ӧти здук кежлӧ оз позь сувтлыны.
Станицалысь вит вося план колӧ пӧртны олӧмӧ быд лун.
Дорожитӧй каднас.
Прӧверяйтӧй асьнытӧ: мый вӧчинныд талун, мый кӧсъянныд аски.
Талун ӧти воськов, аски кык воськов...
Заводитӧй стрӧитчыны.
Смелджыка босьтчӧй.
Бӧрйӧй куим колхозысь плӧтникъясӧс, каменщикъясӧс да котыртӧй строительнӧй бригада.
Бригадирӧн позьӧ индыны Прохор Ненашевӧс.
Саввалы ме висьтавлі нин та кузя.
Жаль, мый тэ абу кок йылад...
Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
— Отсала...
Вот сӧмын эськӧ кок йылӧ сувтны...
— А мыйла сэтшӧм жугыль?
— Эк, Серёжа, Серёжа, шуда тэ...
Москваӧ мунан, тайӧ ӧмӧй абу шуд?
— Да, тайӧ шуд! — шуис Сергей. — Важӧн ме кӧсйи ветлыны Москваӧ...
— А менам некор оз овлы йӧзлӧн моз, — водзӧ висьталіс Семен. — Со и  лесосплав вылын...
Ставныс дзоньӧсь, а ме куйла...
— Зато ӧтиторйын тэныд везитіс.
— Мый кузя нӧ?
— А Анфиса!
— Сійӧтӧ — да! — Семен вдруг ловзис, кайис гырддза вылас, синмыс мӧдіс югъявны. — Сережа, а гашкӧ, тэнӧ корӧны танкистъяс гаж вылӧ?..
Парад лоӧ...
Эх, Сережа!
— Вот тайӧ эськӧ вӧлі бур! — Сергей чеччис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Уличаын шурӧбтісны кӧлесаяс.
Ворота дорӧ матыстчис тачанка, и кыліс Дорофейлӧн гӧлӧс:
— Э! Йӧйминныд!
Мый йӧктан?
Энлы, петам станица сайӧ, сэні и йӧктыштан!..
Тачанкаын пукаліс Савва.
— Но, Семён, справитчы, — шуис Сергей да, другсӧ на прощанье кутыштлӧм бӧрын, петіс.
Прӧститчис Анфисакӧд, бать-мамыскӧд, босьтіс чемодан, вещевой мешок.
Пуксис тачанкаӧ Саввакӧд орччӧн.
— Ал-люр, — горӧдіс Дорофей.
Вӧвъяс ӧдӧбтісны, тачанка мӧдіс качайтчыны лайкыд рессораяс вылын да, ӧдсӧ век ӧтарӧ содтӧмӧн, петіс станица сайӧ.
Туй пӧлӧныс кыссис идзапод.
Вундӧм быдлаын вӧлі помасьӧма, и степь пасьталаын сулалісны чумалияс.
Дорофей дугдывтӧг горӧдлывліс вӧвъяс вылас: «Эн довкйӧдлы, эн довкйӧдлы юртӧ!
Со, копрасьӧ, сватья моз...
Лӧдз курччалӧ?
А ме сійӧс пыр жӧ плетьӧн!» — и сэк жӧ кыліс плетьлӧн швичнитӧм.
Вӧвъяс ӧддзисны, заводитлывлісны скачитны, а Дорофей, вӧжжисӧ зэлӧдӧмӧн, шуаліс меліа нин: «А мый нӧ ті повзинныд?
Ме жӧ тайӧ лӧдзлы кучки...»
— Сьӧкыд мем лоӧ тэтӧг, — шуис Савва. — Заводитім ми паськыда, район пасьтала миян йылысь сёрнитӧны, а ӧні...
— Мый нӧ ӧні? — торкис Сергей. — Ӧнітӧ кокньыдджык нин...
Семён тэныд отсалас.
Ме сыкӧд сёрниті.
А тэ кутчысь сійӧ планад, кодӧс ми тэкӧд пасъялім.
Медпервой стрӧитӧй лесопилка.
Регыд воасны нарядъяс цемент вылӧ.
Пырысь-пыр жӧ ысты транспорт да ну.
Тайӧ лунъясӧ долженӧсь локны специалистъяс, медым видлавны электростанциялы места.
Эн вунӧд, медым колхозъяс аски жӧ перечислитісны банк пыр вӧр вылӧ ӧстальнӧй деньгасӧ.
Сьӧкыд лоӧ, — шыась отсӧгла Кондратьев дорӧ.
А главнӧйыс — ачыд эн зевайт.
— Да, тайӧс ме гӧгӧрвоа, — шуис Савва да думыштчис. — А гашкӧ, тэ регыд бӧр воан?
— Ставыс вермас лоны...
Туйыс муніс джуджыд берег пӧлӧн.
Уліас шлывгис ю.
Тачанка шургис сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ кӧсйис ордйыны ызгысь юсӧ.
— Серёжа, эм ещӧ тэ дінӧ менам ичӧтик просьба. — Савва гӧрдӧдіс. — Стӧчджыка, тайӧ просьбаыс гӧтырлӧн...
— Кутшӧм?
— Бӧр кӧ воан, эн вунӧд ньӧбны резина нёнь. — Сэки Савва дзикӧдз гӧрдӧдіс, и, Сергейлӧн серамбана чужӧм вылас видзӧдтӧг, шуис: — Тэ мый сералан?
Пустяк, резинка, — а тані абу, и босьтны некысь...
Серёжа, гӧгӧрвоан, ме эськӧ эг кор, но гӧтыр...
— Гӧгӧрвоа! — серьёзнӧйӧн лоны кӧсйӧмӧн вочавидзис Сергей. — Но пола, мый вунӧда...
28 ГЛАВА
Висьталӧй, кодлы тіян пиысь эз войвилы мунны Москваӧ степті да вӧръясті, ыджыд вокзалъяса тӧдса каръяс дінті, уна сё гырысь да посни ю вомӧн вуджӧмӧн.
И пыр сӧмын ӧти мӧвпысь, мый мунан Москваӧ, быд ветлӧм кажитчӧ выльӧн да аддзывтӧм радланаӧн!
Радуйтӧ ставыс: и ӧшинь сайын тӧвлӧн шутьлялӧм, и кӧлесаяслӧн ӧткодь зутшӧдӧм, и паровозлӧн волнуйтана гудок, кор сійӧ бикиньяс сявкйигтыр тӧвзьӧ степті вой шӧр войӧ.
А кӧлесаяс: тук-так, тук-так, тук-так, — и ті он сӧмын кылӧй кӧлесаяслысь ӧтмоза сёрнитӧм, но и став тушанад чувствуйтан, кыдзи котӧртігас лайкыда качайтчӧ вагон.
То мукӧддырйи гольсмунӧны буферъяс, то скӧрысь дзуртыштасны тормозъяс, а тіян дорӧ гусьӧн матыстчӧ нин ун, и чӧскыд унзіль пыр пӧдлассьӧны синлапъяс...
Садьманныд тракнитӧмысь.
Вой.
Поезд сулалӧ станцияын, ӧшиньӧд видзӧдчӧ би гӧрд тӧлысь шонді лэччигӧн.
Югнитіс пӧнарсянь би, рельсъяс кузя нюжӧдчис вуджӧр...
Прӧйдитӧ час либӧ кык, и бара восьтанныд синтӧ.
Поездлы паныд лэбӧ шоныд тӧв, кывтӧны, бергалӧны войся руд эшкынӧн вевттьӧм тӧдтӧм муяс: тӧлысьыс абу нин, небесаыс сьӧдӧдӧма, и сӧмын горизонтын тӧдчӧ гӧрдов визь...
Асывнас прӧйдитанныд Ростов.
Поездлы воча петӧ шонді - векньыдик вуджӧрыс змейӧн исковтӧ лысваа турун вывті.
Лӧсталӧны лиманъяс, быттьӧ гырысь зеркалӧяс камышлӧн пемыдтурунвиж рамаясын...
Да, бура мунам!
Со коли нин коллявны вагонын сӧмын ӧти вой, а сэні...
И дасӧд пӧв юаланныд проводниклысь, кымын часын жӧ поезд воас Москваӧ.
Проводник висьталӧ час и минутаяс, и аддзанныд нин Курскӧй вокзал, паськыд площадь, аддзанныд метролысь паськыда восьтӧм ӧдзӧс, быттьӧ мешӧк — мазі улейын ма чукӧртанін; сэсся сувтӧ син водзад Москваыс ставнас сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ті аддзылінныд сійӧс бӧръя локтігӧн...
И кымын долыд казьтылӧм кыптӧ сэки!
Москваӧ мунігӧн первой асывнас жӧ Сергейлы окота лои кыдз позьӧ ёнджыка представитны аслыс юркарлысь ӧблик.
Сійӧ думыштліс, — и сэки друг кытчӧкӧ вошліны степь, камыш пӧвстса лиманъяс, вагон и полка, кӧні сійӧ куйліс...
Шондіа гожся лун, Сергей восьлалӧ Москваті.
Ӧти машина сувтӧ сы дорӧ.
Сэтысь петӧ олӧма генерал...
Да тайӧ жӧ танкӧвӧй дивизияса командир!
Сергей сувтӧ фронтӧ, ясыда сетӧ рапорт.
Генерал нюммунӧ, кутӧ Сергейӧс сойбордйӧдыс и шуӧ шоперлы: «Оз, миянлы оз ков машина!
Москваӧд лӧсьыд прӧйдитчыны подӧн».
Ӧти площадь вылӧ найӧ сувтісны.
— Гвардии младший лейтенант, — шуӧ генерал, — тэ первойысь воин Москваӧ.
Кӧсъян видзӧдлыны юркарсӧ?
Сергей кӧсйис вочавидзны генераллы, но тан кодкӧ став вынсьыс равӧстіс пель весьтас:
— Да тэ видзӧдлы!
Тайӧ станцияас ми босьтім немецъяслысь танкӧвӧй эшелон!
Сергей садьмис тіпиктан сьӧлӧмӧн...
Вӧлі сер асыв.
Красноармеецъяс чукӧртчӧмаӧсь ӧшинь дорӧ.
Поезд вӧлі матыстчӧ кутшӧмкӧ степнӧй станцияӧ.
Сергей чеччыштіс полка вывсьыс.
Боецъяс сылы сетісны ӧшинь дорӧ места.
Кӧрт туй пӧлӧн кыссис кӧрт ломлӧн зэв ыджыд чукӧр.
Мыйыс сӧмын тані эз вӧв!
Кӧлесаястӧм паровоз кышасьӧма сьӧд креста лямалӧм танк вылӧ, сотчӧм вагонъяс да автомашинаяс кыссисны помасьлытӧм лентаӧн, ӧта-мӧд вылӧ вожасьӧмӧн чукӧрын куйлісны жуглӧм-пылльӧм немецкӧй пушкаяс.
— Порядок! — горӧдіс Сергейкӧд орччӧн сулалысь боец. — Помнита, тані вӧлі сэтшӧмтор!.. — Сійӧ эз помав и ӧвтыштіс кинас. — Немецъяс уна кӧрт колисны!..
Поезд сувтіс.
Сы местаын, кӧні коркӧ грымвидзліс станция, мусьыс бара кыпӧдчис джуджыд каменнӧй фундамент, и сы дорӧ вӧлі ваялӧма нин кирпич, лыа, цемент да вӧр, кодӧс тэчӧма штабельясӧ.
— Гвардии младшӧй лейтенант, — шыасис Сергей дорӧ сержант, — абу-ӧ тіянлы тӧдса тайӧ станцияыс?
— Абу, ми мунім Харьковсянь неылыті.
— А ми буретш танӧсь...
Делӧыс вӧлі тулысын, лымйыс сылӧма нин.
Тӧдан, тайӧ станциясянь немецкӧй эшелон писькӧдчис Барвенковӧ.
Ми ветлӧдлім нин тылтіыс.
Состав вӧлі грузитӧма танкъясӧн, мӧдӧдӧны вӧлі найӧс Ростов дорӧ, да эз вевъявны.
Но, ми и орӧдім туйяссӧ — ни бӧрӧ, ни водзӧ.
Пансис чорыд тыш...
Аддзанныд эсійӧ сарайсӧ?
Абу сійӧ черепица вевтаыс, а то эсійӧ ичӧтикыс, идзас вевтаыс.
Самӧй сы весьтын сулаліс паровозныс, а ме, ручнӧй пулемёта да гранатаяса, вот сійӧ сараяс.
Делӧсӧ помалім регыд! — Сержант вӧрзьӧдліс чуньнас «За отвагу» медаль, коді ӧшаліс сы морӧс вылын мукӧд медальяскӧд да кык слава орденкӧд орччӧд. — Со паметь...
Поезд вӧрзис.
Сержант дугдывтӧг дзоргис ӧшиньӧ.
— Да, — думыштчӧмӧн шуис сійӧ, — всё-таки лӧсьыд мунны тӧдса местаясті...
Тайӧс вӧлі шуӧма сэтшӧм кыпыда, кыдз сӧмын вермис шуны морт, кодлӧн, идзас вевта прӧстӧй сарай аддзигӧн, друг дзирдыштасны синъясыс да волнуйтчӧмӧн кутас тіпкыны сьӧлӧмыс, а син водзас сувтӧ врагкӧд дженьыдик, но чорыд бой нуӧдӧмлӧн серпас став посниторъяснас.
Сергей весиг вежаліс сержантлы.
Сылы тшӧтш окота лои аддзыны Харьков дорса местаяс, кӧрт туйсянь неылын быдмысь вӧр ді, увтасінысь сикт...
Да, колясны уна дас во, а паметьысь некор оз вушйыны войналӧн туйяс да некор оз вунны ни врагъясысь сайӧдысь мылькъяс, ни рӧчьяс, ни вӧръяс, ни кустъяс, кодъяс коркӧ вӧвліны миянлы атака заводитӧм вылӧ исходнӧй рубежъясӧн.
Бур, поездыс кӧ кутас воны Харьковӧ луннас.
А войын кӧ?..
Сергей корсис проводникӧс да юаліс, кутшӧм часын поезд воас Харьковӧ.
— Водз тӧждысянныд, — шуис проводник. — Рыт водзас лоам Харьковын.
Воис рыт.
Сергей пукаліс ӧшинь дорын.
Мылькйӧсь степыс сылы кажитчис тӧдсаӧн.
Да то нӧ, то сулалӧны найӧ, медтшӧкыд бадьясыс!
Сэні коркӧ, приказ виччысигӧн, сулаліс танкӧвӧй рота.
Сергей кыпӧдчыштіс да сюйис юрсӧ ӧшиняс...
Да, збыльысь татчӧ и дзебсьылісны танкъяс - бур засада вӧлі!
А со и грездыс гӧра горулас.
Кык лун чӧж дугдывтӧг наблюдайтӧм бӧрын сійӧс вӧлі сэтшӧма велӧдӧма, мый танкистъяслы кажитчис, быттьӧ найӧ олісны сэні уна во.
Керкаясыс сэки вӧліны тыртӧмӧсь, уличаяс вылын — ни ӧти ловъя лов.
Сиктыс сулаліс Харьковӧ мунан туй вылын, и танкъяс, засадаысь петӧм бӧрын, мыськовтісны сэті тӧв ныр моз.
Асывнас поезд матыстчис Москвалань.
Серпуховосянь йӧз шызисны нин вагонын: матын нин пӧ столица, ветланінъясын лои дзескыд, некод эз куйлы полка вылын: ӧтияс мыссисны либӧ лӧсьӧдалісны чемоданъяс, мӧдъяс жӧдзисны ӧшиньяс дорын.
Син водзті кывтісны заводскӧй корпусъяс, пуясӧн вевттьӧм посёлокъяс, кыссис  исерга кодь еджыд изоляторъяса высокӧй напряжениеа линия.
Омлялігтыр паныд тӧвзисны электропоездъяс — кузь лента лэбыштліс ӧшинь дорті да саявліс.
Ылын кельыдлӧз воздухын кыпӧдчӧмаӧсь уна судта керкаяс, быттьӧкӧ кисьтӧма найӧс стальысь.
Дзирдалісны шонді водзын ӧшиньяс, вевтъяс...
«Москва!
Дак вот тэ кутшӧм!» — думайтіс Сергей.
Регыд мысти ӧшинь дорті котӧртны мӧдісны стрӧйбаяс, тӧварнӧй станцияяс, теплушкаяслӧн помтӧм радъяс, тоннельяс, и Сергей казяліс уличаяс, кодъяс мунлісны пос улӧ, кыті тӧвзис поезд, аддзыліс трамвайнӧй вагонъяс, автомашинаяс, тэрмасьысь йӧзӧс...
Паровоз ньӧжмӧдіс мунӧмсӧ да гораа тутӧстӧмӧн чолӧмаліс карсӧ.
Сергей петіс вокзалдорса площадь вылӧ.
Йӧз чукӧръяс мунлісны быдладорӧ: найӧ сайӧдчисны метро ӧдзӧсъясӧ, найӧс нуисны троллейбусъяс, трамвайяс.
Паныдасьысь йӧз сэтшӧм жӧ тэрмасьӧмӧн мунісны вокзаллань...
Метро примитіс миянлысь геройӧс мойдкывса кодь пытшкӧсас.
Котӧртысь эскалатор тшупӧдъяс вылӧ тувтчӧм бӧрын, мраморлысь дзирдалӧм да паныд кывтысь бияс аддзигӧн, му пытшкысь гортӧм шум кылігӧн, Сергей эз вермы дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
«Дак вот тэ кутшӧм, Москва!»
... Эз на вӧв и дас час, кор Сергей воис джуджыд керка дорӧ.
Вестибюляс сійӧс встречайтіс капитан, кодлӧн соскас вӧлі гӧрд кӧртӧд, вӧсньыд, шыльыда бритчӧм, нюмъялысь лӧсьыд чужӧма.
— Но, вот и бур, мый воинныд ас кадӧ, — Сергейлысь документъяссӧ видлалігӧн шуис сійӧ. — Гостиницаысь номер тіянлы закажитӧма.
Ми пырысь-пыр мунам.
Найӧ ветлісны вещила вокзалӧ, сэсся мӧдӧдчисны гостиницаӧ.
Кайисны нёльӧд судтаӧ.
Капитан вӧлі варов, юасис Кубань йылысь, урожай йылысь.
Висьталіс, мый тайӧ война дырйи сылы ковмис подӧн гижтыны кубанскӧй степьяс.
Прӧщайтчигас, капитан шуис:
— Сідзкӧ, кызь кык часын ми кутам виччысьны тіянӧс.
Пропуск лоӧ закажитӧма.
А ӧні овмӧдчӧй, кыдз тіянлы лоӧ удобнӧйджык, да шойччӧй!
Сергей Тутариновлы тшӧктӧны шойччыны!
И кӧні?
Москваын!
Тайӧ мунӧ шуткалань.
Коді нӧ оз тӧд, мый Москваӧ первойысь воӧм мортлы оз куйлыссьы весиг меднебыд крӧвать вылын, мый весиг медбур гостиницаса номерысь сійӧс сідзи и кыскӧ улича вылӧ, йӧз чукӧрӧ?..
Сергей тайӧ лунӧ вунӧдіс эз сӧмын шойччӧг йылысь, но и сёйӧм йылысь.
Ветлігас буфетын нуръясьыштӧмӧн сійӧ, мудз тӧдтӧг, рытӧдзыс ветлӧдліс Москваті.
Краснӧй площадь вывті сійӧ прӧйдитіс кыкысь, и кыкнанысьсӧ дыр сулаліс мавзолей дорын.
Вӧліс Третьяковскӧй галлереяын, гуляйтіс набережнӧйті, ветліс Горький нима Паркӧ, — и Москва век паськаліс и паськаліс сы водзын, ӧти улича вӧлі шумаджык мӧдысь.
22 часын сійӧ воис Управлениеӧ.
Сэні сійӧ тӧдмаліс, мый Сӧветскӧй Союзса уна мукӧд Геройяс лыдын сійӧс корисны празднуйтны Танкистлысь лун.
Сійӧ рытнас Сергей локтіс гостиницаӧ кыпыд настроениеӧн.
Сылы кажитчис, мый му вылын абу сыысь шудаджык мортыс!
Сылы эз пукавсьы, — и сійӧ петіс балкон вылӧ.
Сы водзын куйліс Охотный ряд.
Видзӧдан сы вылӧ вылысянь, и кажитчӧ, быттьӧ сэні, уліас, керкаяс костіыс, визувтӧ ловъя ю.
Сы весьтын дзирдалӧ да дрӧгнитавлӧ ыргӧн чераньвез, качайтчӧны пӧнаръяслӧн еджыд сикӧтшъяс, быттьӧкӧ визув ю вылын бакенъяс.
Сэн жӧ тӧвзьӧны квайт радӧн автомобильяс и абу налы пом!
Машинаяс унаногӧн тутсӧны улича вылас.
Бӧрвывсяньыс видзӧдлан тайӧ дзирдалысь потокыслы — мигайтӧны, асфальт вылын отражайтчиг, стоп-сигналъяс, быттьӧ яръюгыд кодзувъяс гӧгыльтчӧны му вывтіыс...
Мича да кыпыд карыс войся кадӧ!
Асывнас кодкӧ помтӧг кутіс кучкавны ӧдзӧсӧ.
Сергей садьмис, чеччыштіс крӧватьысь, тэрмасигтыр пасьтасис да петіс коридорӧ.
Сы водзын сулаліс старшина — генераллӧн шофёрыс.
— Тэ-ӧ Гриша?
— Так точно! — гораа вочавидзис старшина.
— Но, пырав, другӧ!
Тэ мыйла Москваын?
— А ми жӧ ӧні ставным танӧсь!
— Кыдз сідз ставныд?
Став дивизияӧн?
Москваын?
Да кӧнӧсь нӧ ті?
Пуксьы, висьтась!
— Пукавны некор, — шуис старшина. — Генерал корис, мед ме ӧдйӧджык тіянӧс вайӧді...
Машинаыс уліас, сідзкӧ, ӧдйӧджык лӧсьӧдчӧй.
— Генерал?
Мӧдім.
Ме дась!
Автомобильнӧй ӧчередьӧ построитчӧмӧн дыр мунісны Москваса уличаясті.
Гриша, машинасӧ нуӧдігӧн эз сёрнит, весиг ни ӧтчыд эз видзӧдлы сыкӧд орччӧн пукалысь Сергей вылӧ.
Сӧмын ӧтчыд, тэрыба ручнӧй тормоз бердӧ кутчысьӧмӧн, шуис:
— Сьӧкыд мунны...
Велавсьӧма фронтовӧй туйясті ветлыны, а тані гӧрд бияс сідзи и мигайтӧны синъяс водзад.
Тормозъяс сотчӧны!
Петісны кар сайӧ — и Гриша гажмис.
Шондіӧн югдӧдӧм паськыд трасса радуйтіс синъястӧ.
Машина век ӧддзис.
Паныд котӧртісны пожӧм вӧр діяс; и регыд шоссеыс быттьӧ копьё, сатшис оранжевӧй веж вӧрӧ.
Гриша кежис вӧр туй вылӧ, кӧні тӧдчисны на танк гусеницаяслӧн свежӧй следъяс, да мӧдіс нуӧдны машинасӧ векньыдик ю пӧлӧн — ваыс сэн сулаліс и вӧлі пемыдлӧз, гӧрд пятнаясӧн плавайтісны сы вылн коръяс.
Ылысь, вӧр пытшсьыс, кыліс моторъяслӧн кузя омлялӧм.
— Кыланныд тӧдса сьыланкыв? — юаліс Гриша. — Тайӧ миян лӧсьӧдчӧны праздник кежлӧ...
Вӧрын лолаліс водз ар.
Ӧвтіс му бердӧ водӧм нярмӧм турун дукӧн, усьӧм коръяс дукӧн, — пуяс неокотапырысь пӧрччисны ассьыныс зарни паськӧмнысӧ.
Друг Сергей аддзис эрдтор вылысь палаткаяс.
Веж вӧр пытшкад найӧ кажитчисны торъя еджыдӧсь, быттьӧ выль лым толаяс.
Тайӧ тӧдса походнӧй оланінъяс аддзӧм мысти Сергейлӧн радысла сідз мӧдіс тіпиктыны сьӧлӧмыс, быттьӧ сійӧ матыстчис рӧднӧй керка дорӧ.
29 ГЛАВА
Машина шурӧбтіс часӧвӧй дінті, коді сулаліс парусинӧвӧй грибок улын, да сувтіс джуджыд квадратнӧй палатка дорӧ.
Сергей котӧрӧн матыстчис сы восьса ӧдзӧс дорӧ и аддзис генералӧс.
Сылы кажитчис, мый тайӧ век на вагонса вӧтыс, — сійӧ мӧдіс волнуйтчыны да, дзӧрысь кисӧ козырёк дорас пуктігӧн, тӧдлытӧг вештыштіс картузсӧ бокас, асьсӧ лӧньӧн петкӧдлыны зільӧмӧн сійӧ пелька колснитіс каблукъяснас.
— Разрешитӧй, генерал ёрт!
— А! Тутаринов!
Пыр, пыр!
Генерал сывйыштіс Сергейӧс, пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ да видзӧдліс гожъялӧм чужӧм вылас сэтшӧм бур нюмӧн, кыдзи видзӧдӧ пиыс вылӧ бать дыр торъявлӧм бӧрын аддзысигӧн.
Война дырйи нёль во чӧжӧн уна том офицер, сідз жӧ, кыдзи и Тутаринов, быдмисны сы син водзын и на пӧвстысь эз ӧти морт отличитчы бойясын Сталинградсянь да Берлинӧдз сьӧкыд туй прӧйдитігӧн.
Опытнӧй боевӧй генерал вӧлі став подчинённӧйяс дінӧ ӧткодя требовательнӧй, стрӧг, ӧткодя мелі да внимательнӧй; и дивизияын некод весиг эз и вермыны думыштны, мый горнӧй казачӧй станицаысь тайӧ мугов чужӧма том мортыс вӧлі сылӧн торъя щӧт вылын да мый генерал радейтіс сійӧс бать моз.
Ещӧ Сталинград дорын на, уна лунся вир кисьтана бойяс бӧрын, генерал вылӧ донъяліс дивизияын ещӧ некодлы тӧдтӧм на старшӧй сержант Тутариновлысь сямлунсӧ, сюсьлунсӧ да повтӧмлунсӧ.
Сэки жӧ сійӧ представитіс Сергейӧс Сӧветскӧй Союзса Герой звание вылӧ да кырымаліс офицерӧ кыпӧдӧм кузя приказ.
Том механик-водительӧс корисны штабӧ.
Генерал сёрнитіс сыкӧд дыр да прӧстӧя.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны война йылысь, танкӧвӧй атака йылысь, немвиччысьтӧм войся налётъяс йылысь Сергейлӧн тӧлкуйтӧмъясыс.
Воис Сергей аслас батальонӧ танкса командирӧн.
И кӧть тайӧ вунлытӧм сёрни бӧрас Сергейлӧн генерал дорӧ отношениеыс эз пет пыр кадся армейскӧй субординация рамкаяс сайӧ, но сэксянь на костын нюжаліс сьӧлӧмшӧр дружбалӧн да ӧта-мӧдӧс уважайтӧмлӧн тыдавтӧм вез.
Генерал дугдывтӧг интересуйтчис аслас том офицер олӧмӧн да боевӧй делӧясӧн, а Сергей, кӧні кӧть сійӧ эз вӧв, кӧть кутшӧм чорыд бойын эз участвуйт, частӧ думайтліс генерал йылысь да зілис вӧчны сідз, медым дивизияса командир вӧлі сыӧн доволен.
Сергейӧс армияысь демобилизуйтӧм вылӧ согласие сетігӧн генерал решитіс, мый татшӧм офицерыд, кыдзи Тутаринов, сэні, кубанскӧй станицаын, ӧні пӧжалуй, дивизияын дорысь коланаджык.
Сергей мунӧм водзвылын генерал корліс сійӧс ас дорас; и найӧ, важсӧ казьтывліг да водзӧ олӧм йылысь сёрнитіг, пукалісны дзонь рыт.
Генерал висьтавліс странаса вит вося план йылысь да сы йылысь, мый вӧчны Сергейлы гортас...
И унатор сы пиысь, мыйӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс босьтчис Сергей, шуам кӧть станицалы вит вося план лӧсьӧдӧм, вӧчсис сыӧн генерал сӧвет серти.
— Со тэ ӧні кутшӧм! — шуис генерал. — Дзикӧдз сьӧдӧдӧмыд кубаньса шонді улад...
Но, кыдз делӧясыд?
Кыдзи олӧны бать-мамыд?
А меным войнас звӧнитлісны Управлениесянь тэ йылысь.
Да тэ нӧ мый сулалан?
Пуксьы, ӧні тэ менам гӧсть.
Веськыда кӧ висьтавны, Тутаринов, ме каитчи, мый сеті согласие тэнӧ армияысь лэдзӧм кузя...
Да тэ пуксьы.
Сергей пуксис улӧс дорышйылӧ.
— А вот ме аддзи гусеница туйяс, — заводитіс Сергей, — кылі моторъяслысь шумсӧ, аддзи палаткаяс, тіянӧс — и окота лои меным бӧр вӧзйысьны дивизияӧ!
— Мыйла нӧ вӧзйысьны? — генерал пуксис орччӧн, — Ковмас, — и ме ачым тэнӧ кора!
Со кыдзи ӧні...
— Тайӧ ӧмӧй ті менӧ коринныд?
— Эг ме, но ме шыасьлӧм кузя.
Сергей кӧсйис мыйкӧ шуны да привычка сертиыс бара чеччис.
— Пукав, пукав, мый тэ чеччалан!
Но, висьтав, кыдзи тэ сэн гортад сулалін миян гвардия честь вӧсна?
Мый вӧчин? — Генерал бара пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ. — Гӧтрасин эн на?
— Эг удит...
— Жаль!
Но, нинӧм, удитан на!..
А кыдзи станицаын олӧмыс?
Мый сэн вӧчӧны демобилизуйтӧмъяс?
Сійӧ юасис сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый Сергей друг аддзис аскӧдыс орччӧн не сӧмын ассьыс радейтана генералсӧ, но и матыса мортӧс.
И воинскӧй звание кузя торъялӧмыс, мый йылысь Сергей некор эз вунӧдлыв, ӧні кытчӧкӧ воши, Сергей быдтор йылысь висьтавліс подробнӧя, кыдзи векджык висьтавлӧны сьӧлӧмшӧр друглы: Усть-Невинская станицалысь вит вося план йылысь, и Пятигорскӧ да Ставропольӧ ветлӧм йылысь, и Семён Гончаренко йылысь, и вӧр кылӧдӧм йылысь, и Бойченкокӧд сёрнитӧм йылысь.
Висьталіс тшӧтш и Бойченкоӧн сылы сетӧм предложение йылысь.
— Ме ногӧн, предложениеыс правильнӧй, — шуис генерал. — И мый нӧ тэ вочавидзин?
Сӧгласитчин?
— Эг.
Ме шуи, мися думайтышта — Сергей видзӧдліс генерал вылӧ. — Ті менӧ тӧданныд, гашкӧ, весиг ёнджыка менам бать дорысь.
Сӧветуйтӧй, мый вӧчны?
Сӧгласитчыны?
Генерал думыштчис, кыскис папирос кӧрӧбка, гӧститӧдіс Сергейӧс и ӧзтіс ачыс.
Мыйкӧ дыра найӧ пукалісны шынитӧв.
— Районыд ыджыд?
— Абу зэв.
Кубаньын татшӧм районыд лыддьыссьӧ шӧркоддьӧмӧн.
Кык МТС, куим совхоз...
— Мыйӧн занимайтчӧны?
— Нянь вӧдитӧмӧн да скӧт видзӧмӧн.
Паськалӧма сідзжӧ град выв пуктас вӧдитӧм да садоводство.
Торйӧн нин гӧрадорса местаясын.
— Збыльысь, ог тӧд, мый тэныд и сӧветуйтны, — шуис генерал да ёся видзӧдліс Сергейлы синмас. — А тэ кыдзи ачыд видзӧдан та вылӧ?
— Тіянлы веськыда висьтала...
Первойсӧ, станицаӧ воӧм бӧрын, меным сӧмын окота вӧлі отсавны местнӧй работникъяслы.
Помнитанныд, ті висьтавлінныд жӧ меным та йылысь.
И ме отсалі, кыдз верми.
Ӧні жӧ меным кажитчӧ, мый куш отсасьӧмыд этша, мем окота лои видлыны ассьым вынӧс мыйкӧ ыджыдджыктор вылын, но пола...
Мый, ог кӧ справитчы?
Со мыйысь пола!
Отсасьны, сэки жӧ лоны гӧстьӧн, — ӧти делӧ, а...
И вот ме ог тӧд, мый мем вӧчны...
— Та кузя, кыдз тэ тӧдан, ме омӧль сӧветчик, — шуис генерал. — Кыдз ме чайта, райисполкомын председательӧн лоны ёна сьӧкыдджык, шуам, танкӧс бойӧ нуӧдӧм дорысь.
Должность сійӧ и почётнӧй и кывкутана.
Сравнитны кӧ сійӧс воинскӧй званиеяскӧд, то тэ должен займитны генеральскӧй пост.
Да генеральскӧйӧс!
А тайӧ унаторйӧ обязывайтӧ...
Вай ӧні кольлам тайӧ сёрнисӧ.
Сёрнитышта политотделса начальниккӧд, — сійӧ не сэтшӧм важӧн на вӧлӧма облисполкомса председательӧн и тайӧ делӧясын бура разбирайтчӧ...
Сэки и решитам.
Ӧні жӧ сёрнитлам мӧдтор йылысь.
Регыд миян праздник.
Партия да правительство вылӧ донъялісны миян дивизиялысь рӧдина водзын заслугаяс.
Миянлы сетӧма вывті ыджыд честь — прӧйдитны тайӧ лунӧ боевӧй маршӧн Краснӧй площадь вывті...
Тэ ӧні миян почётнӧй гӧсть, и меным окота эськӧ тӧдны, кӧн тэ кӧсъян лоны: гӧстьяс трибунаяс вылын али миянкӧд марш вылын?
— Тіянкӧд! — думайттӧг шуис Сергей да чеччис.
— Ме сідзи и чайті...
Сідзкӧ, гӧтӧвитчы — нуӧдан машина!..
«Гӧтӧвитчы — нуӧдан машина...»
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма друг мортлы моз, а Сергейлы найӧ кажитчисны приказӧн, и сійӧ эз нин вермы пукавны места вылас.
Тасма увсьыс гимнастёркасӧ тэрыба лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ сувтіс тув моз да сулаліс генерал водзын став правилӧяс серти, кыдз гижӧма уставын — сідз, кыдзи не ӧтчыдысь ковмывліс сылы сулавны война дырйи.
— Есть, гӧтӧвитны машина! — гораа шуис сійӧ. — Разрешитӧй мунны?
— Энлы, — шуис генерал. — Марш бӧрын мунам мекӧд дача вылӧ.
— А ӧні мун да висьтав менсьым приказаниеӧс батальонса командирлы.
Найӧ сулалӧны тані орччӧн.
Аслас батальонӧ Сергей воис лун шӧр гӧгӧр.
Вӧрын пӧдтіс.
Эрд вылын кык радӧн сулалісны палаткаяс; на костӧд пемдісны турун пиас весалӧм туйяс.
Бокынджык, пу вожъяс пӧвстӧ сайӧдчӧмӧн, выстроитчӧмаӧсь ротаӧн-ротаӧн танкъяс.
Найӧс вӧлі вевттьӧма чехолъясӧн, шонді водзын шоналӧм брезент плотнӧя пуксьӧма броня вылӧ, пушка ствол вылӧ да ӧшӧдчӧма муӧдзыс.
Батальон ӧбедайтіс, лагерын вӧлі шума, тронякылісны котёлокъяс, алюминиевӧй дозмукъяс.
Сергей мӧдӧдчис офицерскӧй столӧвӧйӧ, кодлӧн пызанъясыс дӧлалісны веж пуяс пӧвстӧд.
Матыстчис меддорса пызан дорӧ да нюммунӧмӧн сувтіс фронтӧ старшӧй лейтенант Кравцов водзын — аслас ротаса командир водзын.
Кравцов друг сувтіс, пӧрӧдіс улӧссӧ да котӧрӧн воис Сергей дінӧ.
Другъяс кутчысьлісны.
Быдладорсянь кылісны гажа гӧлӧсъяс:
— Серёжа!
Олан-вылан!..
— Тутаринов воӧма!
— Кысянь?
— Кыскӧй сійӧс пызан дорас!
Унджык офицерыс эновтчис сёйӧмысь да кытшалісны виччысьтӧм гӧстьӧс.
Топӧдлісны Сергейлысь кисӧ, быдӧн кыскис аслас пызан сайӧ, горӧдлісны официанткалы, медым сійӧ ваяс лишнӧй кружка сур.
Сергей, эз тӧд, кодкӧд пуксьыны ӧбедайтны, кодӧс медся пыдди пуктыны: ставныс, кодъяс корисны сійӧс асланыс пызан сайӧ, вӧліны сылӧн важ другъясӧн, и Сергейлы быдӧнкӧд вӧлі окота пукалыштны пызан сайын.
— А ми пуксям ставӧн ӧтлаӧ! — шуис Кравцов. — Вештӧй пызанъяснытӧ!
Ӧтлаӧдӧм пызанъяс гӧгӧр, ёна варовитігтыр, пуксисны томйӧз.
Стӧканъяс тыртісны ледникысь сӧмын на вайӧм сурӧн.
Сёрнитісны ставӧн ӧтпырйӧ, — и Сергей эз удит ӧтвечайтны юалӧмъяс вылас.
Обед бӧрын Сергей да Кравцов прӧйдитчисны лагерӧд.
Сергей висьталіс генералкӧд сёрнитӧм йылысь да сы йылысь, мый сылы прикажитӧма гӧтӧвитны машина боевӧй марш кежлӧ.
— Зэв рад тэ ради, Серёжа! — шуис Кравцов. — Тайӧ лоӧ историческӧй марш, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдзи ми гӧтӧвитчам сэк кежлӧ!..
Батальонса командирлы тэ представитчин?
Миян комбатным выль — майор.
А Грибенников академияын нин...
Мӧдім майор дінӧ, мед сійӧ видзӧдлас тэ вылӧ.
— Но, кыдз менам танкӧй? — штабӧ мунігӧн юаліс Сергей.
— Порядокын!
Сэні выль экипаж.
Томйӧз, сӧмын на воӧм курсантъяс.
Комбат дорӧ волӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны танкъяслань.
Ассьыс машинасӧ Сергей тӧдіс ылысянь на кутшӧмкӧ сылы ӧтнаслы тӧдса приметаяс серти.
Танксӧ вӧлі восьтӧма, тубыртӧм брезент куйліс пу улын.
Старшӧй лейтенантӧс казялӧм бӧрын танк нырладорӧ выстроитчис экипаж — маслӧӧссьӧм комбинезона томйӧз, Сергейлы тӧдтӧмӧсь.
«Смирно» команда сетӧм бӧрын гӧгрӧс чужӧма латшкӧсіник сержант петіс водзӧ да нэр гӧлӧса на, торксялӧмӧн рапортуйтіс матыстчысь офицеръяслы.
— Вольно! — шуис Кравцов да шыасис сержант дорӧ: — тіян танкӧ командирӧн временнӧ назначитӧма гвардии младшӧй лейтенант Татариновӧс...
Экипажлы тӧдвылӧ: Сӧветскӧй Союзса Герой Тутаринов неважӧн на вӧлі тайӧ танкын командирӧн. — Кравцов бергӧдчис Сергейлань. — Но, тӧдмась экипажыдкӧд, а ме займитча аслам делӧясӧн. — Да муніс.
Тӧдмасьӧмыс вӧлі недыр.
Сергей тӧдмаліс экипажса став членлысь ним-овсӧ да юаліс:
— Кубанцы тіян пӧвстын эмӧсь?
— Эм ӧти! — горӧдіс еджыд юрсиа зон. — Младшӧй сержант Чикильдин.
— Кутшӧм станицаысь?
— Беломечетинскаяысь!
— Сідзкӧ, менам сусед.
Сергей тэрмасьтӧг кытшовтіс танк гӧгӧр, шлапӧдыштіс кипыдӧснас косӧдз чышкӧм шоныд бронясӧ, видзӧдліс башня вывсьыс тӧдса парсыштӧм туй — осколок туйыс металл вылын сьӧдӧдӧма да вӧлі похож восклицательнӧй знак вылӧ.
Бура видзӧдіс гусеницаяссӧ, тшӧтш сӧстӧм, тряпкаӧн чышкалӧм, опорнӧй катокъяс, гыжнас сарпалыштіс бандажъяс.
Сы бӧрся шынитӧв мунісны танкистъяс.
— Но мый, ёртъяс, надёжнӧй абу тіян керканыд? — юаліс Сергей.
— Керка ничево, туяна, — став пыддиыс вочавидзис Бурцев.
— Ортсысяньыс тіян сійӧ чистӧй, видзӧдлам, кутшӧмджык пытшкӧсыс.
Сергей пуктіс коксӧ танкса лобовӧй броня вылӧ да пелька лэччис передньӧй люкӧд...
Сылы кажитчис, мый сійӧ некор на ещӧ татшӧм кокньыдасӧ эз пырав векньыдик квадратнӧй ӧшиньӧд.
Танк пытшсьыс кыліс кӧдзалӧм порок тшын дук.
Водитель креслӧӧ пуксьӧм бӧрын кыдзкӧ пыр жӧ лои зэв лӧсьыд став тушаыслы.
Ставыс, мый дорӧ сійӧ инмӧдчыліс, мый вылӧ видзӧдіс, вӧлі сэтшӧм тӧдсаӧн да привычнӧйӧн, кутшӧм тӧдсаӧсь да привычнӧйӧсь дыр кад чӧж олан комнатаса вещияс.
Кияс асьныс нюжӧдчисны управление рычагъяс дорӧ, а шуйга кокыс важӧн нин вӧлі педаль вылын.
Сергей нюммуніс...
Мыйта жӧ эз час, а лун сійӧ колляліс водителялігас вот тадз, — рычагъяс вылысь гегдӧм кияссӧ босьтлытӧг да педальяс вывсьыс кокъяссӧ мынтӧдлытӧг!..
— А нолтӧ, висьтав, — ньӧжйӧник шыасис Сергей танк дорас. — Кыдз тэ тан олан метӧг?
Здоров абу?
Ставыс-ӧ тэнад порядокын?
И шуйга киыс нюжӧдчис стартёрлань.
Танк, быттьӧ збыльысь кыліс важ кӧзяиныслысь тӧдса гӧлӧссӧ, дрӧгмуніс, висьталіс пырысь-пыр жӧ — и сэтшӧм пельчунӧдана горӧн, мый дрӧжжитны кутіс муыс и матыса пу вылысь мӧдісны гылавны вижӧдӧм коръясыс.
Сергей шонтіс моторсӧ, сюся кывзіс машинаса вынйӧра сьӧлӧмлысь рӧвнӧя, тэрыба тіпкӧмсӧ.
Кор моторыс ланьтіс да лои шынитӧв — и сӧмын пельын тиньгис на, — Сергей бергӧдчис да аддзис, мый экипажса став членъясыс пукалісны асланыс местаясын.
— Но кыдз? — нюмъялігтыр юаліс гӧгрӧс чужӧма Бурцев.
— Ничево, — асьсӧ кутӧмӧн вочавидзис Сергей. — Тӧдмалі гӧлӧс сертиыс.
— Гвардии младший лейтенант, — шыасис Сергей дорӧ Чикильдин, коді пукаліс радист-пулемётчик местаын, — разрешитӧй юавны.
Тайӧ танк вылас ті получитінныд Герой ним?
— Эг, эг та вылын, — вочавидзис Сергей. — Сійӧ машинаыс сотчис Сталинград дорын.
Экипажыс ловйӧн коли, а танк пӧгибнитіс...
Да, сійӧ вӧлі вывті прамӧй танк!
Аслас дженьыдик нэмӧн сійӧ уна лёктор вӧчис немецъяслы.
Война чӧжӧн меным ковмис вежны не ӧти стальнӧй вӧлӧс...
Но ме гӧгӧрвоа, тіянӧс интересуйтӧ самӧй тайӧ танкыс.
Сійӧс ме получиті Польшаын нин — дзик выльӧс, веськыда эшелонысь.
Сы вылын ме вӧвлі и Германияын, сы вылын прӧйдиті Прагаса уличаясӧд...
Сідзкӧ и тайӧ машинаыс уналаын вӧвлывліс. — Сергей видзӧдліс танкистъяс чужӧмъяс вылӧ. — Пуксьӧй матӧджык, ме висьтала тіянлы, кутшӧм военнӧй туйяс кузя прӧйдитіс танк...
Тӧдлытӧг лэбыштіс кадыс вӧрса лагерын, и пуксис сентябрь кӧкъямысӧд лунся асыв.
Сергей нуӧдіс ассьыс танксӧ головнӧй походнӧй заставаын.
Перископ векньыдик щельӧд сьӧдаліс шыльыд шоссе, дзирдыштавлісны водзвылын мунысь танкъясса гусеницаяслӧн пиньӧсь вӧньясыс, гудрасис выхлопнӧй трубаяс дорын тшынтор, кокниа да быттьӧ некутшӧм шумтӧг гӧгыльтчисны асфальт вывті мотоциклъяс.
Дивизия йиркигтыр потшис уна йӧза, шондіӧн ойдӧм, мичмӧдӧм Горький нима улича да шынитӧв сувтіс Краснӧй площадьсянь матіникӧ.
Сергей петіс танкысь.
Уличаыс вӧлі зэв ыджыд заводса конвейер кодь: сы вылын, мыйта судзис син, куим радӧн сулалісны средньӧй да мощнӧй танкъяс, ӧдйӧ ветлысь транспортёръяс пулемётчикъясӧн, самоходнӧй зенитнӧй установкаяс, кыз хоботъяса, тяжёлӧй самоходнӧй артиллерия, автомашинаяс мотопехотаӧн, мотоциклъяс, турунвиж брезентӧн вевттьӧм «катюшаяс»...
А мыйта гӧсть татчӧ чукӧрмӧма!
Быдлаын мыччысьлісны гаж паськӧмъяслӧн сера рӧмъяс.
Тані олӧма мужчина мый йылысь кӧ сёрнитіс офицеркӧд, эстӧн йӧз чукӧр кытшалісны артиллеристъясӧс,а весел, серамбана чужӧмъяса нывъяс козьналісны танкистъяслы цветъяс да нюмъяс.
Став йӧз синмысь Сергей аддзис и шуд, и шензьӧм...
Колонна юрын кыліс команда: «Местаясӧ!» — да юрӧбтіс улича кузя, быттьӧ ущельеті йӧлӧга, дыр нюжалана команда: «Ме-ста-я-сӧ!»
Сергей видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі дас минутатӧг вит.
Сійӧ ӧтчыд чеччыштӧмӧн лоис танкын, тэрыб, но стрӧг видзӧдласӧн видзӧдліс экипажса членъяс вылӧ, шыбытіс Бурцовлы дзоридзьяс, клоп пӧдлаліс люксӧ, и сійӧ жӧ здукӧ вунӧдіс и нывъяс да цветъяс йылысь.
Личкис стартёрлысь кнопка.
Мотор скӧрысь мӧдіс омлявны.
Перископ дорӧ ляскысьӧмӧн Сергей аддзис, кыдзи мӧдісны дзирдавны водзвывса танкъяслӧн гусеницаясыс.
Лэдзис педаль, и танк ӧтрӧвнӧя кутіс мунны шоналӧм асфальт вывті...
Конвейер дзоньнас дрӧгмуніс да мӧдіс йиркыны, Краснӧй площадьланьӧ мӧдӧдчис моторъяслӧн вынйӧра музыка, кӧртлӧн ритмичнӧя зяльскӧм да йиркӧм — сьӧлӧмлы вывті тӧдса шыяс!
Водзвылас тӧвзис командирскӧй машина.
Сы бокъясӧд гӧгыльтчисны, кыдз линкор гӧгӧр катеръяс, мотоциклъяс, бронетранспортёръяс.
Генерал сулаліс восьса люкын.
Сылӧн киас — гвардейскӧй знамя.
Тӧлыс шпорӧдіс алӧй шӧвксӧ...
Сергей копыртчис рычагъяс дорӧ, кымӧснас мыджсис броняӧ да эз вештыв синсӧ перископ бердысь, сійӧ эз лэдзлы син увсьыс броня весьтын ломалысь гвардейскӧй знамясӧ, кӧні вӧлі Ленинлӧн силуэт.
Тушаыс сылӧн быттьӧ йитчис машинаыскӧд, сьӧлӧмыс тэрыба мӧдіс тіпиктыны.
Перископӧд сылы тыдаліс нин Краснӧй площадьыс дзоньнас.
Мавзолей вылын, мраморнӧй трибуна вылын, лэптӧм киӧн сулаліс Сталин ёрт.
Танк муніс ичӧт скоростьӧн, но Сергейлы кажитчис, мый сійӧ тӧвзьӧ вӧвлытӧм ӧдӧн.
Ӧні Сергей аддзис сӧмын Спасскӧй башня, сэсся Лобнӧй места алӧй знамяясӧн, а сы бӧрын еджыд террасаӧн тыдаліс набережнӧй...
Шудлун минута, кутшӧм тэ кыпыд да дженьыд!..
Аски рытнас Сергей гӧститіс генерал ордын.
— Но, кубанец, — юаліс генерал, — кыдзи кылін асьтӧ парад вылын?
— Ӧдйӧ мунім! — вочавидзис Сергей. — Меным кажитчис, ми тӧвзим полнӧй скоростьӧн, сідз, кыдз — помнитанныд? — пырим Прагаӧ.
Найӧ пукалісны вӧрлань видзӧдысь веранда вылын.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Виж сора турунвиж пу йывъясын ворсӧдчис кусысь кыа.
— Ну, Тутаринов, ме сёрниті политотделса начальниккӧд...
Благӧслӧвитам тэнӧ райисполкомса председатель пост вылӧ.
Сӧмын со мый ме шуа тэныд прӧщайтчӧм водзвылын.
Тэ пыран выль да сьӧкыд олӧмӧ, и сэні ӧти важ славанад он ов, — та йылысь некор оз ков вунӧдны.
Тэныд ӧні колӧ ассьыд военнӧй славатӧ лунысь-лун выльмӧдны уджӧн, медым сійӧ тэнад эз чусав и медым сы вылын эз петкӧдчы выщитчӧмлӧн сім.
Пов таысь, биысь моз.
Пырджык шуӧны, воинлысь морӧссӧ мичмӧдысь правительственнӧй наградаяс — эм сы душалӧн зеркалӧ.
Тайӧ, пӧжалуй, вернӧ.
Но тайӧ зеркалӧсьыс йӧзыс аддзӧны сӧмын кольӧмсӧ да ӧніясӧ, а водзӧ лоанаыс должен петкӧдчыны миян уджъясын.
И вот, Серёжа, став сьӧлӧмсянь тэныд сиа, кыдз аслам пилы, медым во либӧ мӧд мысти тэнад морӧс вылын военнӧй подвигъясысь наградаяскӧд орччӧн лои эськӧ трудӧвӧй подвигъясысь орден...
Асывнас Сергей мӧдӧдіс депутат Бойченколы телеграмма: «Сӧглас.
Гортын лоа кызьӧд числӧын.
Тутаринов».
30 ГЛАВА
Сергей манитчис Москваын да Усть-Невинскаяӧ воис сӧмын сентябрь 26 лунӧ.
Чеччис поездысь сійӧ жӧ полустанокын, кӧні сійӧ коркӧ сулавліс Семёнкӧд.
Эз на вевъяв гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи сы дінӧ шурӧбтіс тачанка, и Дорофей, кӧзла вылын сулалӧмӧн, горӧдіс:
— Дядя Сергей, а ме эг опоздайт!
Мунісны степті.
Векджык сентябрь тӧлысь помын Кубаньын сулалӧ бур поводдя: пуксьӧ сійӧ кад, кор и гожӧмыс на эз коль, и арыс эз босьт властьсӧ.
Лунъяс лӧньӧсь да шоныдӧсь, а войясыс ыркыдӧсь да лысвааӧсь, - нетшыштан асывводзӧ арбуз, а сійӧ кӧтасьӧма да кӧдзыд, быттьӧ петкӧдӧма кӧбрегысь.
Тайӧ кадӧ вӧвлытӧм мичаӧн овлӧ степь — и оз унапӧлӧс рӧмъясӧн, и оз арся паськӧмӧн, а аслас озырлунӧн.
Сӧмын тайӧ лунъясӧ и позьӧ кыдз колӧ тӧдмавны, мый сэтшӧм урожай!
Весиг Сергей, коді быдмас тайӧ му вылын да коді не ӧтчыд аддзывліс ар пуксьӧм, чуймис да мӧдіс радлыны.
Сергейлы эз терпитсьы, сылы вӧлі окота тӧдны, мый вӧчӧма сы ветлігкості станицаын, кыдзи пӧртсьӧ олӧмӧ вит вося план, и сійӧ шыӧдчис кучер дорӧ юалӧмъясӧн:
— Дорофей, висьтав, мый выльторйыс станицаын?
— А ме ог и тӧд, кутшӧм выльторъяс миян эмӧсь, — веськыда висьталіс Дорофей. — Менам делӧ йӧзӧс новлӧдлыны, а став мукӧдтор йывсьыс ме ог тӧд. — Сійӧ чӧв ланьтліс, быттьӧкӧ думайтіс, мый эськӧ век жӧ висьтавны Сергейлы. — Семён, коді тай тіян ордын олӧ, ветлӧдлӧ нин, сӧмын беддьӧн на.
А нӧшта - регыд тіянлӧн лоас свадьба!
Колян неделяс ме нуӧдлі районӧ Анфисаӧс да Семёнӧс.
Загсӧ ветлісны, а свадьба, шуӧны, лоӧ, кор степын эштӧдчасны уборкаӧн.
— Но, вот аддзан, кутшӧм бур выльторъяс!
— Тайӧ ӧмӧй выльторъяс?
Вот ті Москваын вӧлінныд...
Висьтавлӧй, кыдз сэні, а?
— Висьтала.
Коркӧ чукӧртчылам стансӧветӧ.
Кывзыныс лоас мый...
А он тӧд, стрӧитісны эз лесопильня?
— Эг аддзыв...
А эсійӧяс, му мерайтысьясыд мунісны нин.
Олісны недель, мерайтісны став берегсӧ.
Ме найӧс нуӧді станцияӧдз.
Ылысь туй вывсьыс Сергей казяліс ӧш доддяӧс.
Бричкаын, кӧні кык радӧн вӧлі сувтӧдалӧма йӧв бидонъяс, пукаліс ныв ямщик, тӧвся моз шоныд шаллясьӧма.
«Ирина! — думыштіс Сергей, и сьӧлӧм вылас лои шоныд.
Кор тачанкаыс суӧдіс бричкасӧ, Сергей инмӧдчис Дорофейлы пельпомас:
— Сувтӧд!
Сійӧ сувтӧдтӧдзыс на чеччыштіс тачанкаысь да котӧртіс.
Да, тайӧ сійӧ жӧ би гӧрд ӧшъяс, мича лыса ныра ӧшъяс, и бричкаын пукаліс Ирина; руд шальӧн гӧгӧртӧм чужӧмыс сылӧн эз кажитчы воддза кодь муговӧн.
Ирина видзӧдіс Сергей вылӧ сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сылы вӧлі веськодь, локтас сійӧ сы дінӧ али гӧнитас сы дорті.
Сӧмын вомдоръясыс, нюмысь кутчысьӧмла, муртса вӧрыштісны.
— Видза олан, Иринушка!
А ме тэнӧ и Москваысь аддзылі.
— Видза олан.
Пуксьы, нуа!
— Дорофей, вай татчӧ менсьым кӧлуйсӧ, а ачыд верман мунны!
Дорофей вайис чемодан, шензьӧмӧн видзӧдліс Ирина вылӧ, сэсся вуджӧдіс видзӧдлассӧ ӧшъяс вылӧ.
— И окота тіянлы мунны тайӧ ньӧжмыд сюрасӧн?
Вочакыв виччысьтӧг, Дорофей чеччыштіс тачанкаӧ да мӧдіс гӧнитны.
А Сергей пуксис Иринакӧд, шаня видзӧдліс сылы синмас.
— Виччысин?
— Ок, Серёжа, кутшӧм тэ дыр ветлін...
Тӧдін кӧ эськӧ тэ...
— Тӧда, гажтӧмсин, виччысин.
Но ӧні ме тэкӧд орччӧн нин, а синъясыд тэнад шогӧсь...
Мыйла, Иринушка?
— А ме абу шог.
— Пӧръясьӧм...
— Мыйкӧ лои?
— Нинӧм эз ло, а сӧмын видзӧдла ме тэ вылӧ, и меным шог лоӧ.
— Мыйла?
— Кутшӧмкӧ тэ кутны позьтӧм.
Век ветлан, а менам сӧмын лолӧй висьӧ, тэ йылысь думайтігӧн...
Кор тэ мекӧд, мем долыд, да сӧмын тай долыдлуныс пыр сэтшӧм дженьыд.
— Менам муса Смуглянкаӧй.
Ӧні ме некытчӧ нин ог мун.
Кӧсъян, висьтала тэныд, кӧні кута уджавны?
Сӧмын тайӧ гусятор на.
— Висьтав.
— Миян райисполкомса председательӧн!
— Тэ? — шензис Ирина.
— А мый?
— Сідзкӧ, бара ме тэнӧ ог кут аддзыны?
— Мыйла нӧ он кут?
Ме босьта тэнӧ аскӧд...
Мунан?
Ӧшъяс кежисны кукуруза пытшкӧ.
Ирина кайыштіс да швичйӧдлыштіс плетьӧн.
Кор бричкаыс бӧр петіс туй вылӧ, Ирина пуксис ас местаӧ, видзӧдліс Сергей вылӧ да шуис:
— Ог, ог мун...
— А ме тэнӧ мырдӧн нуа, — сераліс Сергей. — Иринушка!
— Ме тэныд козин вайи.
Со видзӧдлы.
Сергей нюжӧдіс кисӧ чемоданлань, но Ирина кутіс сылысь кисӧ.
— Нинӧм мем оз ков, — шуис сійӧ. — Вӧлін эськӧ тэ мекӧд...
Мый ме сэн кута вӧчны, районас?
Тэ сэтшӧм должностьын, а ме?..
— И тэ уджтӧг он кут пукавны. — Сергей дзигӧдіс сійӧс ас бердас. — Гордӧй, но ме тэнӧ татшӧмӧн и радейта...
А козин всё жӧ петкӧдла!
Оз кӧ кажитчыны — сэки мӧд делӧ. — Сійӧ восьтіс чемодан. — Со видзӧд?
Ирина лэдзис юрсӧ пидзӧс вылас да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
*
Гортас вӧлі Семён ӧтнас.
Сійӧ вӧлі чотӧ на и, медым эз вӧв гажтӧм овны уджтӧг, босьтчис кыны полеводческӧй бригадалы кӧрзинаяс, кытчӧ пукталӧны кукуруза.
Кор Сергей пырис дворас, Семён пукаліс пу улын да дасьтіс-лӧсьӧдіс выль кӧрзиналы ньӧръяс.
Сергей отсаліс другыслы чеччыны.
Найӧ кутчысьлісны.
— Газетаясысь лыдди — и бара завидь лои, — шуис Семён, Сергей вылӧ радпырысь видзӧдіг. — Висьтав, кыдз сэн олӧ-вылӧ миян гвардияным?
— Олӧны бура, — шуис Сергей. — Эк, Семён, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кымын поклон ме тэныд вайи!..
Висьтала ставсӧ по порядку, но медводз тэнсьыд кӧсъя кывзыштны?
Мый миян выльторъясыс?
Семён пуксис ньӧр нӧб вылӧ да висьталіс другыслы, мый гижсис Анфисакӧд, — ӧні делӧыс свадьба сайын, висьталіс, мый сійӧс примитісны колхозӧ да войдӧрлун станица тыртіс нянь поставка кузя план.
Та кузя площадь вылын вӧлі митинг, и Кондратьев вручитіс Саввалы переходящӧй краснӧй знамя...
— А кыдз лесопилкаӧн? — торкис Сергей. — Заводитісны стрӧитны?
— Ӧні кежлӧ нинӧм на абу вӧчӧма, — неокотапырысь вочавидзис Семён. — Савва тэныд ставсӧ подробнӧя висьталас, а ме кывлі, быттьӧкӧ районын оз разрешайтны.
— Кыдз оз разрешайтны?
Коді?
— Кысь ме тӧда — коді.
Ме сӧмын войдӧрлун на кок йылӧ сувті.
Савва висьталіс, миянлысь став вӧрсӧ пӧ сетӧны райпотребсоюзӧ, а сэсся сійӧс кутасны вузавлыны районса став колхозъяслы.
— Вот тайӧ выльтор!
Код нӧ тайӧ татшӧм сюсясӧ думыштӧма?
Кодлӧн сэтшӧм тӧлка юрыс?
— Та йылысь ме ог жӧ тӧд. — Воліс Рубцов-Емницкий кутшӧмкӧ комиссияӧн.
Мерайтісны вӧрсӧ, гижисны акт.
Сэсся Рубцов-Емницкий корис Саввалысь вит кер да нуис грузовикӧн.
— А тэ кӧни вӧлін? — синкымсӧ кӧрӧмӧн Сергей видзӧдліс Семён вылӧ. — Мыйла эн запретит?
— Мый тэ ме вылӧ горзан?
Ме жӧ век куйлі...
— Сідз, сідз... — думыштчӧмӧн шуис Сергей, ачыс нюкльӧдліс киас ньӧр. — Сідзкӧ, Рубцов-Емницкий действуйтӧ нин!
Кодкӧ кылӧдіс, кодкӧ мырсис, а Рубцов-Емницкий гижалӧ актъяс да волывлӧ грузовикӧн. — Сергей шӧри чегис ньӧрсӧ да шыбитіс сійӧс двор шӧрӧ. — Канал думайтанныд кодйыны?
— Кутшӧм сэн канал! — дӧсадапырысь вочавидзис Семён. — Волісны специалистъяс — ме сэки вольпась вылын на куйлі да найӧс некодӧс эг аддзыв.
Но Савва меным висьталіс, быттьӧ пӧ найӧ паръялӧмаӧсь став берегсӧ да вӧчӧмаӧсь вывод, мый миян электростанция оз позь стрӧитны.
Сійӧн и мунӧмаӧсь.
— Вот тайӧ да! — Сергей сувтіс. — Но, другӧ, обрадуйтін тэ менӧ выльторъясӧн!..
Ветлам Савва ордӧ!
Но тэ пукав, а ме ӧтнам ветла.
— Эн шогсьы, Серёжа, — шуис Семён. — Ме тэныд видзи и бур выльтор.
— Но мый сэн ещӧ? — юаліс Сергей. — Висьтав, да ме муна.
— Ирина миянӧ воліс...
Со и выльтор!
Ачыс двор дорӧ воис: тыдалӧ, сьӧлӧмыс абу терпитӧма. — Семён нюммуніс. — Кыдзкӧ ӧтчыд видзӧда ӧшиньӧд, а двор дорӧ матыстчӧ бричка.
Ӧшъясыс гӧрдӧсь, лыса ныраӧсь, — да тайӧ ӧшъястӧ позьӧ тӧдмавны дас километр сайсянь!
Ныв лэччӧ бричкаысь да локтӧ дворӧ.
Видзӧда — миян тӧдса, сӧмын, эскан, лои сійӧ, черт возьми, нӧшта мичаджык...
А петны ме ог вермы: кокъясӧй сэки эз на менӧ новлӧдлыны.
— Мыйла нӧ сійӧ воліс?
— Пустякӧвӧй помка аддзӧма: Ӧшъясӧс юктавны.
И колӧ жӧ думыштны!
Чуксалӧ Анфисаӧс, а меным ставыс кылӧ.
«Позьӧ, — юалӧ, — тіян юкмӧсысь ӧшъясӧс юктавны?»
Анфиса вайис сылы ведра.
Гумовтіс Смуглянка ва, лэптӧ ведрасӧ, а ачыс юалӧ: «Кор тэнад вокыд воас?» — «Воис», шуӧ Анфиса. — «А ме кытысь тӧда?» — вочавидзӧ Анфиса, гӧгӧрвотӧг, мыйла сылы ковмӧма тайӧс тӧдны.
«А письмӧяс сійӧ тіянлы гижӧ?» — «Оз, оз гиж, — вочавидзӧ Анфиса.
Аддза, кельдӧдіс Смуглянка, чуть ведрасӧ эз уськӧд.
«А сійӧ бӧр воас?» — «Ог тӧд, — шуӧ Анфиса. — Эз кӧсйысь».
Смуглянка нинӧм эз шу, кисьтіс муӧ васӧ да муніс...
— Иринаӧс ме локтігӧн аддзылі...
Но, ветла Савва ордӧ!
Станичнӧй сӧветса секретарь висьталіс, мый Савва асывнас на седлӧаліс вӧв да муніс степӧ, но рыт кежлас кӧсйис бӧр воны.
Сергей пырис Савва ордӧ гортас.
Ӧшинь улас дзользисны челядьлӧн гажа гӧлӧсъяс, и, кор Сергей восьтіс дзиръясӧ, сы дорӧ котӧртісны ичӧтик остроуховъяс, тыдалӧ, чайтісны батьсӧ.
Сэки жӧ найӧ казялісны ассьыныс ылалӧмсӧ, сувтісны; и сӧмын медичӧтыс збоя матыстчис Сергей дінӧ да шуис:
— А миян мама баклажан солалӧ!
Анюта сӧмын на помалӧма соласьӧмсӧ.
Посводзас сулаліс кык пельса помидор; яргӧрд помидоръяссӧ вӧлі вӧсньыдика киськалӧма солӧн, быттьӧ гыӧртӧма.
Кӧзяйкаыс, век сэтшӧм жӧ гӧгрӧсіник, мелі, мыськис кисӧ да, партукас чышкысигӧн, корис Сергейӧс хатаӧ.
Комнатасӧ вӧлі сӧстӧма идралӧма, кыліс воӧм дыня дук.
Крӧвать улас куйлісны арбузъяс.
— А Савва тэнӧ виччысьӧ, — шуис Анюта. — Сылӧн сымда омӧльтор!..
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм омӧльторъяс?
— А ме тӧлкӧнсӧ ог и тӧд. - Анюта чышкис водздӧранас улӧссӧ. - Пукышт, Савва кӧсйис ӧбед кежлӧ бӧр воны.
Кӧсъян арбуз?
Босьт крӧвать увсьыс любӧйӧс, коді видзӧдӧ тэ вылӧ.
Сергей копыртчыліс да судзӧдіс визьӧсь, кузьмӧс арбуз.
— Но, а ӧні ме тэнӧ кута видны!
— Мыйысь нӧ менӧ виднысӧ, Анюта?
— А но, висьтав, нёньтӧ ньӧбин?
Анюта виччысис вочакыв.
— А он кӧ кут видны?
— Кута!
— А резина нёньсӧ ме ньӧби.
Со сійӧ! — Сергей кыскис зепсьыс папирос бумагаӧ гартыштӧм резинӧвӧй нёнь.
— Таысь тэныд, Серёжа, ыджыд пасибӧ.
Сразу тӧдчӧ, мый тэысь бур бать артмас...
— Да сэн нин кутшӧм лоас...
Арбуз важӧн нин сёйсис, а Савва век на эз во.
— Муна, — шуис Сергей, — а кор воас Савва, волӧй миянӧ рытнас.
Пукалыштам, варовитыштам...
Тайӧ рытӧ Тутариновъяс керкаын дыр вӧліны биаӧсь.
Сергей воӧм йылысь тӧдлӧм бӧрын локталісны суседъяс, матыса тӧдсаяс, локтісны и Савва гозъя.
Кадыс вӧлі войшӧр бӧр нин, кор Сергей помаліс Москваӧ ветлӧм йылысь висьтасьӧмсӧ да гӧстьяс кутісны разӧдчыны.
Сергей да Савва шуисны асывнас ветлыны районӧ.
— Вай петам водзджык, — прӧщайтчигӧн шуис Сергей, — медым суны Кондратьевӧс райкомысь.
Тимофей Ильич да Ниловна водісны нин, кор Сергей пырис хатаӧ.
— Серёжа, — ньӧжйӧник шуис Ниловна юрсӧ лэптыштӧмӧн, — ме вольсалі тэныд лабичӧ. — Сійӧ видзӧдіс горнича ӧдзӧс вылӧ. — Ӧні сэні Анфиса кӧзяйкаалӧ.
Сергейлы вӧлі ӧткодь, кӧн узьны.
Би вӧлі кусӧдӧма, комнатаын вӧлі рӧмыд.
Лабичӧ нюжӧдчӧмӧн да кияссӧ юр улас пуктӧмӧн Сергей думайтіс районӧ аскиа ветлӧм йылысь, да сы йылысь, мый регыд мысти сылы ковмас босьтны ас вылас райисполкомса председательлысь обязанностьяс.
— Бать, ті онӧ узьӧй? — юаліс Сергей.
— Ойбырта...
А мый?
— Сёрнитыштны кӧсйи...
Регыд мысти, бать, ме лоа миян райисполкомса председательӧн.
Тимофей Ильич вочавидзис эз сразу.
Сергей кыліс, кыдзи дзуртыштіс крӧвать, кор старик кыпӧдчис гырддза йылас.
— Тайӧ мый нӧ, Москваад тэныд та йылысь висьталісны?
— Сёрниыс вӧлі важӧн нин: ещӧ кор на Ставропольӧ ветлі...
— И чӧв олін?
— Мый нӧ кадысь водз висьтавны...
— А ӧні делӧсӧ решитӧма нин?
— Пӧшти.
— Мый нӧ, Фёдор Лукичсӧ вештӧны?
— Сылы колӧ лечитчыштны.
Сійӧ ачыс корӧ мездыны.
Бара дзуртыштіс крӧвать.
Тимофей Ильич лэдзис косіник кокъяссӧ джоджӧ, босьтіс табак кӧшель да мӧдіс чӧла гартны чигарка.
Ӧзйыліс истӧг, и Сергей аддзыліс батьыслысь тошка зумыш чужӧмсӧ.
— Ачыд кӧсйин али йӧзыс сідз кӧсйисны? — куритчигмоз юаліс Тимофей Ильич.
— Ме сӧгласитча, а бӧрйыны мӧдасны сессия вылын.
Кыдз тай тайӧ вӧчсьылӧ...
— А справитчан?
Думыштлін тэ та йылысь?
— Став йывсьыс нин, бать, ме думайтлі гӧгӧрбок, сёпӧв...
— Ок, смотри...
Делӧыс абу шуточнӧй...
— Тимофей, тэ эн шогсьы сы йылысь, — сюйсис сёрниӧ Ниловна. — Серёжа ӧмӧй оз справитчы сійӧ уджӧн?
Кутас район пасьтаті машинаӧн ветлыны да индӧдъяс сетавны.
Тэ лучше юав сылысь, кыдзи миянлы, пӧрысьяслы, овны.
Гырысь ныв-пиян разӧдчисны и горт дорӧдзыд весиг оз волыны.
Анфиса петіс верӧссайӧ и сідзжӧ думайтӧ мунны гортысь.
Думайтлі: воас Серёжа, кутам сыкӧд ӧтлаын овны. — Ниловна чӧв ланьтіс, и Сергей кывліс, кыдзи сійӧ ньӧжйӧникӧн бӧрдіс.
— И кутшӧм тэ няр лоин! — скӧра шуис Тимофей Ильич. — Томдырйиыд татшӧмсӧ ме эг аддзыв тэнсьыд...
Думышт аслад юрӧн, мыйысь бӧрднысӧ.
Пӧжсян курӧг, небось, оз бӧрд, кор сылӧн пияныс быдмасны да разӧдчасны?
Тан радуйтчыны колӧ.
Пиыд — став район вылын ыджыд, и кодлӧн пи — да тэнад!
А тэ бӧрдны...
Кывзы, Сергей, мый ме шуа тэныд.
Делӧыс кӧ тайӧ колана да решитӧма нин — пуксьы да уджав.
Гашкӧ, тэ и миянлысь Артамашовӧс кӧртвомалан, а то мат, тӧвзьӧ юр ни кок.
Сӧмын ме тадз думайта.
Война вылын тэ отличитчин збойлуннад, а тані тайӧ этша.
Тӧда ме тэнӧ, биа сьӧлӧма, — тэнад покойник дедыд татшӧмӧн вӧлі...
А тайӧ уджад колӧ лоны спокойнӧйӧн.
Мыйта йӧз тэнад лоӧ — войска!
И быдӧнкӧд колӧ бура обращайтчыны.
Настоящӧй ногӧн кӧ пырны миян олӧмӧ да став йывсьыс тӧждысьны, кутшӧм сэн юр колӧ, кутшӧм вын да мыйта терпение ковмас!..
Ниловна бӧрдіс сьӧлӧм бурмытӧдзыс да унмовсис, а ая-пиа дыр на ещӧ сёрнитісны, эз и казявлыны, кыдз ӧшиньӧ дзаркнитіс кыа.
Нывбабаяс вӧтлалісны мӧс и аддзылісны, кыдзи Тутариновъяс дворсянь шурӧбтіс стансӧветлӧн тачанка, изъяс вывті чеччалігтыр.
Кокъяснас жӧч кӧзырёкӧ мыджсьӧмӧн вӧвъяснас веськӧдліс Дорофей.
Тачанкаын бӧрас пукалісны Сергей да Савва.
Нывбабаяс дыр дзоргисны на бӧрся.
— Ниловналӧн пиыс кытчӧкӧ тӧвзис!
— Ветлӧдлӧ...
Москваын тӧлысь олӧма.
— Шуда мам!
— Том, а видзӧдтӧ, кутшӧм делӧвитӧй!
— Миянлы эськӧ колхозӧ татшӧм председательӧс!..
— Со мый Фроськалы ковмӧма!
Ме кывлі, быттьӧкӧ сійӧс пуктӧны Фёдор Лукич местаӧ.
Тыдалӧ, та понда и Москваад корлӧмаӧсь...
— Збыль-ӧ?
Вот бур!
— И дзик абу та могысь!
Вӧлӧма праздник вылын...
Аслас танкӧн Кремль дінті мунӧма.
Сійӧ ачыс тӧрыт та йылысь висьталіс.
— Дак сійӧ дзик ӧткодь...
— А кывлінныд?
Птичница Марфа пӧ Иринасӧ ассьыс сы сайӧ кӧсйӧ сетны.
— Нылыс абу лёк.
— Сідзкӧ, Тутариновъяслӧн ӧтпырйӧ лоӧ кык свадьба...
Усть-Невинская важӧн нин саяліс асъя ру пытшкӧ.
Гӧра сайсянь кыпӧдчис шонді.
Вӧлі ыркыд.
Лысваыс топӧдӧма туй вылысь буссӧ, и быдлаын, кытысь руыс разалӧма нин, — идзапод вылын, косьмӧм йӧнъяс вылын, сусланъяс вылын, — стеклӧысь путшкӧм сунис моз дзирдалісны ва чераньвезъяс.
Мунігас Сергей ещӧ ӧтчыд видзӧдліс комиссиялысь копирка пыр гижӧм актъяс, — а комиссияас ыджыднас вӧлӧма Рубцов-Емницкий, — тӧдмасис выводъясӧн, мый Кубань ю вылӧ, Усть-Невинская дорӧ, оз позь стрӧитны электростанция.
— Збыль ӧмӧй меным ещӧ ӧтчыд лоӧ ветлыны Бойченко дорӧ? — шуис сійӧ, кор тачанка грымӧдіс нин районнӧй станицаса мостовӧй кузя.
Но Бойченко дорӧ Сергейлы эз ковмы мунны.
Ставыс лои эз сідз, кыдз сійӧ думайтіс.
— Тутаринов!
Кыдз колан тэ меным! — Сергейӧс паныдалігӧн равӧстіс Кондратьев. — Ме кӧсъя нин вӧлі тэла мӧдӧдлыны машина.
Пырӧй!
И тэ, Остроухов, колан жӧ.
Кондратьевкӧд здоровайтчӧм бӧрын Сергей лишнӧй сёрнитӧг паськӧдіс сы водзӧ папка, кӧні вӧліны комиссиялӧн актъяс да выводъяс.
Кондратьев босьтіс бумагаяс.
— Норасьӧм? — нюмъялігтыр юаліс сійӧ.
— Да.
Но, кыдз нӧ сэсся он норась! — сьӧлӧмсянь заводитіс Сергей. — Ме кор вӧлі Москваын, станицаын аддзыссьӧмаӧсь нин вӧр вылӧ кӧзяева.
Рубцов-Емницкий составитӧма вот тайӧ актъяссӧ вӧр вылӧ, код дорӧ сійӧ некутшӧм отношение оз имеит.
Видзӧдлӧй, мыйӧн подулалӧны станция стрӧитны позьтӧмсӧ!
Оз пӧ лӧсяв грунтыс.
Тайӧ жӧ тешкодь.
— Да тэ эн горячитчы, — шуис Кондратьев. — Ставыс тайӧ меным тӧдса.
Ме звӧнитлі Бойченколы.
А Рубцова-Емницкий актъясӧн ковмас тэныд , Сергей Тимофеевич, аслыд разберитчыны.
— Ог гӧгӧрво!..
Ме и сідз нин ставторъяс разберитчи.
Тан колӧны кутшӧмкӧ мераяс.
— А мераяссӧ ми бӧрынджык ӧтлаын тэкӧд примитам! — Кондратьев видзӧдліс Сергей вылӧ. — Да, ӧтлаын!..
Вот мый: аски чукӧртсьӧ райсӧветлӧн сессия.
Кутам бӧрйыны тэнӧ миян районса юралысьӧ...
Сідзкӧ, нӧрӧвитышт лун-мӧд — и ассьыд норасьӧмтӧ видзӧдлан ачыд!..
 Аски воӧ Бойченко.
Колӧ миянлы гӧтӧвитчыны.
Тэ, Остроухов, мун Усть-Невинскаяӧ да аски во аслад депутатъяскӧд.
А Сергейӧс гортас ме ог нин лэдз!..
*
Сессиялӧн заседание вӧлі аски рытнас.
И, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый коли нин кык тӧлысьысь унджык, кор Бойченко предложитіс Сергейлы лоны райисполкомса председательӧн; сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ каднас Сергей удитіс думайтны гӧгӧрбок ачыс и тӧдмавны мнениесӧ сылы сэтшӧм авторитетнӧй йӧзлысь, кыдзи дивизияса генераллысь да политотделса начальниклысь, сёрнитліс та йылысь и Фёдор Лукичкӧд и Кондратьевкӧд, сӧветуйтчис бать-мамыскӧд, а сідзжӧ Саввакӧд да Семёнкӧд, — век жӧ Сергейлы кажитчис, мый сы олӧмын тайӧ ыджыд событиеыс лои вывті ӧдйӧ да немвиччысьтӧг.
Воис сійӧ Кондратьев дінӧ жалӧбаӧн... коли сӧмын кык лун, — и вот Сергей пукалӧ кабинетын, сійӧ дубовӧй пызан сайын, код сайын дас кӧкъямыс во чӧж помся пукаліс Фёдор Лукич Хохлаков...
Сергейӧс век на вӧлі шымыртӧма некор на ещӧ испытайтлытӧм аслыссяма волнение.
Сійӧ казьтыліс йӧз тыра клуб.
Районнӧй сӧветса депутатъяс займитісны сӧмын воддза дас кык радсӧ, а гӧстьяс некымӧн часӧн сессия восьтытӧдз тыртісны и проходъяс и балкон...
Сергей локтіс трибуна дорӧ.
Воддза радсьыс сійӧ казяліс Саввалысь нюмъялысь чужӧмсӧ, пельӧссьыс — батьыслысь дзор тошсӧ, ӧдзӧс дорысь — Артамашовӧс, — став чужӧмыс, код вылӧ сійӧ эз видзӧдлы, кажитчис сылы тӧдсаӧн, а сёрнитны мыйлакӧ вӧлі сьӧкыд.
Сылы и воздухыс эз тырмы, и гӧлӧсыс сибдыліс сылӧн, и горшдіныс гӧрддзасьліс.
Тані, народ водзын, медводдзаысь Сергей висьталіс ас йывсьыс, аслас олӧм йылысь,и медпервойысь гӧгӧрвоис, мый кӧть и оліс сійӧ свет вылын нэмлысь нёльӧд пайсӧ, а биографияыс сылӧн эз на вӧв: сійӧ сӧмын на заводитчис...
Вӧлі челядь кад, вӧлі школа, институтын первой курс, вӧлі мечтаяс лоны инженер-строительӧн и вӧлі нёль во война.
Медся тӧдчанаӧн аслас олӧмын сійӧ лыддис именнӧ военнӧй вояссӧ, а сы вӧсна выступлениеыс пӧшті дзоньнас вӧлі сиӧма тайӧ воясыслы, висьталіс не сымда ас йывсьыс, мыйта аслас дивизия боевӧй туй йылысь.
Сылысь речсӧ унаысь орӧдлісны аплодисментъясӧн.
Сійӧ висьталіс медбӧръя боевӧй марш йылысь, коді вӧлі дивизиялӧн сентябрь кӧкъямысӧд лунӧ.
«Москваӧ, Краснӧй площадь вылӧ, миян туйным мунӧ Сталинградсянь став Европа пыр, — тайӧ и эм менам биографияӧй».
Залыс аплодируйтіс...
Сэсся и бӧрйисны.
И со сійӧ пукалӧ кабинетын ӧтнас ас думъяснас...
Кодкӧ ньӧжйӧник тотшӧдыштіс.
Воссьыштіс ӧдзӧс, и тыдовтчис сӧмын ӧти еджыд юр.
— Ті менӧ корлінныд? — юаліс Ванюша.
— Дасьты машина.
Ветлам станицаясӧ.
— Менам машина век дась, — ошйысьӧмпырысь шуис Ванюша. — Сы вӧсна водзӧ вылӧ та йылысь эн юасьӧй, а веськыда тшӧктӧй воны.
Ванюша петіс.
Сергей ещӧ мыйкӧ дыра видлаліс крайисполкомысь воӧм бумагаяс, видлаліс письмӧяс да норасьӧмъяс — найӧ чукӧрмӧмаӧсь Фёдор Лукич висигӧн...
Вӧлі рӧмдӧ нин, кор ӧдзӧсыс гурйыв воссис; и кабинетӧ лэбис-пырис Рубцов-Емницкий, парусинӧвӧй плащыслӧн пӧлаясыс шевкнитчӧмаӧсь.
Яя, пӧсялӧм чужӧм вылас пӧртмасис кутшӧмкӧ коньӧр кодь нюм, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ петкӧдліс и радлӧм и повзьӧм...
Сійӧ кватитіс Сергейӧс киӧдыс да сэки путкыльтіс кынӧмнас карандаш тыра стӧкан.
— Сергей Тимофеевич! — горӧдіс сійӧ сідз, быттьӧ вӧлі пӧжар и кабинетсӧ дзоньнас нин шымыртӧма би, и сійӧ, Рубцов-Емницкий, котӧртӧма татчӧ дзик ӧти надеяӧн — спаситны ассьыс другсӧ. — Сергей Тимофеевич!
Поздравляйта!
Ясность ради, мем прӧстӧ оз сюрны кывъясыс!..
— Энлы радуйтчы, — стӧкансӧ лэптӧм бӧрын да карандашъяссӧ сэтчӧ пукталігӧн шуис Сергей. — Ме думайті тэнӧ корлыны, а тэ буретш ачыд локтін...
Висьтав, Лев Ильич, коді тэныд лэдзис составитны актъяс строительнӧй вӧр вылӧ, Усть-Невинскаяса колхозъяс вӧр вылӧ?
— Да не сӧмын лэдзисны, а босьтісны да мырдӧн тшӧктісны! — гӧрдӧдтӧг тэрмасьӧмӧн висьталіс Рубцов-Емницкий. — Сергей Тимофеевич, веритан, — крайпотребсоюз телеграммаӧн, менам личнӧй кывкутӧм улӧ...
Мый ме верми вӧчны?
Тэ вӧлін Москваын, Кондратьев — Ставропольын, а Фёдор Лукичӧс ме сійӧ луннас ачым колльӧді Кисловодскӧ.
Кодлы нӧ жалуйтчан вылі начальствосянь незаконнӧй действие вылӧ?..
Но ме абу сэтшӧм дурак! — Лев Ильич нюммуніс, сэки тыдовтчыліс сылӧн кык зарни пинь. — И тайӧ актикъяссӧ ме видзи ас ордын — виччыси Москваысь тэнсьыд воӧм...
Да со найӧ, сійӧ актъясыд, чӧрт накӧд.
Ӧні ми тэкӧд вермам найӧс — этадз, ясность ради, сукно улӧ. — Рубцов-Емницкий серӧктіс, и кынӧмыс мӧдіс треситчыны. — Курит, Сергей Тимофеевич.
Со кутшӧм папирос эм менам базаын!..
Ме прӧста чиктыла тайӧ кабинетсьыс тэнӧ аддзигӧн!
— Нинӧмла тайӧ радуйтчӧмыд, — шуис Сергей папироссӧ небзьӧдігӧн.
И актъястӧ сукно улӧ оз жӧ ков сюявны.
Тайӧ жӧ документъяс...
Вот мый, Лев Ильич, аски исполкомлӧн заседание, — гӧтӧвитчы.
Кывзам тэнсьыд отчёт.
— Зэв рад, зэв рад лоа висьтавны ...
— Бара тэ радуйтчан, — нюмсӧ кутны вермытӧг нин шуис Сергей. — Бура гӧтӧвитчы: висьталан исполкомлы, мый вӧчсьӧ районын кооперативнӧй торговля паськӧдӧм кузя, кыдзи карлы ньӧбаланныд сырьё да продуктаяс.
А накӧд тшӧтш висьталан и тайӧ актъяс йывсьыд.
— Зэв бур! — шуис Рубцов-Емницкий, прӧшайтчис да петіс.
Сергей корис секретарсӧ да шуис:
— Гижӧй исполком заседаниевывса сёрнитанторъясӧ Рубцов-Емницкийлысь отчёт.
* * *
Пос дорсянь, чераньвезъясӧсь куш кустъяссӧ да туйбокса бусӧсь йӧнъяссӧ фараясӧн югдӧдӧмӧн, «виллис» кежис бокыса туй вылӧ.
Би югӧръясыс котӧртісны векньыдик туй кузя, а бокъясас пемыдсьыс стена моз кыпӧдчисны кукурузалӧн идзьясыс, лӧстыштавлісны пашкыртчӧм гырысь капуста мачьяс вылын коръясыс.
Арся кодь нин кӧдзыд, лэчыд тӧв швачӧдіс шофёрскӧй стеклӧӧ.
Сергей ёнджыка вештіс кымӧсас картузсӧ.
Ванюша шочиника видзӧдлывліс аслас выль начальник вылӧ, быттьӧ юасис: «Но кыдз?
Бура мунӧ машинаыс?..»
Чистӧй поле вылын пемыдсьыс кыпӧдчис гӧра.
Сергей тӧдӧ вӧлі, мый сы хребет кузя мунӧ туй медылі станицаясӧ.
И, кодыр машинаыс кокниа лэбыштіс куш гӧра йылӧ, веськыдладорын войся рӧмыдас тыдовтчис районлӧн гӧрадорса юкӧныс пӧшти ставнас.
Неыджыд мылькъяса степь кыссис горизонтлань; быдлаын, то матын, то ылын, тыдалісны бияс, и на серти эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, кӧні чабанъяс гӧтӧвитӧны аслыныс ужин, кӧні сулалӧны молотилкаяс, бригаднӧй станъяс либӧ трактористъяслӧн таборъяс.
Машина ӧдйӧ тӧвзис вывтас местаті.
Пыдын горулын чусыда дзирдаліс Кубань ю.
Берегас сьӧдвидзисны садъяс, ляпкыд небеса улын станицаясын кӧнсюрӧ тшыналісны на пач трубаяс да керкаясын ломалісны бияс.
Сергей видзӧдіс степӧ ылӧ рудӧбас, войся кышӧд улысь аддзис станицаяс, хуторъяс, бригаднӧй станъяс, пастухъяслысь кошараяс да став душанас кыссис ыджыд, тӧдтӧм, выль олӧмлань, коді виччысис сійӧс водзын.
{Байдуков Г. @ Полюс вомӧн Америкаӧ @ беллетристика @ Байдуков Г. Полюс вомӧн Америкаӧ @ 1950 @}
Ас йылысь
Челядьдырйи ме эг мечтайтлы авиация йылысь.
Сэки вӧвліны сӧмын на медводдза лэбзьылӧмъяс, и Сибирскӧй кӧрт туйвывса полустанокын, кӧні оліс миян семья, тайӧ лэбзьылӧмъяс йывсьыс эз кывлы некод.
Бать менам вӧлі туй ремонтируйтысь рабочӧй.
Мам мыськаліс йӧз ордын джоджъяс.
А ми воккӧд котралім муяс вывті да вӧръясті да видзим ассьыным мӧснымӧс — Бурянкаӧс.
Тадзи олі ме кӧкъямыс арӧсӧдз.
Воис кад велӧдчыны, но сэні, кӧні ми олім, школаыс эз вӧв.
И вот ме дыр кежлӧ янсалі аслам мамкӧд, кодӧс вывті ёна радейті.
Бать сетіс менӧ Чаны станцияса школаӧ.
Велӧдчӧм меным вӧлі сетчӧ кокньыда, и прӧст кад кольлі уна.
Станцияса шы ни тӧв олӧмыс дӧзмӧдіс менӧ, и ме думышті видзӧдлыны тӧдтӧм каръяс вылӧ.
Куим во ме ветлӧдлі кӧнсюрӧ.
Унаысь пыравлі школаясӧ, медым кыдзкӧ помавны начальнӧй образованньӧ, но быдпӧрйӧ менӧ вӧтлывлісны дурӧмысь.
Дзик детинкаӧн на ме тӧдмалі и сьӧкыд физическӧй удж.
Вӧлі ме и сьӧд удж вӧчысьӧн и вевттьысьысьӧн.
Кор лои Великӧй пролетарскӧй революция, подростокъясӧс снимайтісны сьӧкыд уджъяс вылысь, и менӧ мӧдӧдісны профессиональнӧй школаӧ.
Сэки меным вӧлі нин дас вит арӧс.
Ме зіля заводиті велӧдчыны и нёль во мысти тӧда нин вӧлі слесаритан, токарнӧй, столярнӧй да дорччан ремеслӧяс, тӧда вӧлі математика и физика.
Кор миян страналы ковмисны грамотнӧй да ён том пилотъяс, ме доброволечӧн гижси Гӧрд Армия радъясӧ да куті велӧдчыны лэбавны велӧдчан школаын.
Вӧлі ме сэки асныра на, лёк дисциплинаа, и уна вын видзисны командиръяс, медым вӧчны меысь асланым рӧдинаса бур лётчикӧс, вежӧра гражданинӧс да боецӧс.
Таысь ме налы висьтала зэв ыджыд аттьӧ.
Ӧні, кор ме кытшовті нин мир джынсӧ, аддзылі уна канму, саридз да океан, ме, ассьым сьӧкыд челядьдырӧс казьтылігӧн, думайта: мый эськӧ ме вӧчи, эз кӧ вӧв сӧветскӧй власьт?..
Тӧдӧмысь, коли эськӧ вевттьысьысьӧн.
Кӧкъямыс воысь унджык ме уджалі лётчикӧн сынӧд вынъяслӧн разнӧй отрядъясын и сӧмын сы бӧрын заводиті думайтны ыджыд сынӧд путешествиеяс йылысь.
Меным окота вӧлі лэбавны сэті, кыті некод на эз лэбавлы.
И вот 1936 воын миян лётчикъяслӧн тройка — Чкалов, Беляков да ме — лэбис сталинскӧй маршрут кузя, миян Сӧветскӧй Арктикаса суровӧй юкӧнъяс вомӧн да якутияса гӧраяс вомӧн.
А 1937 воын Сталин ёрт лэдзис миянлы лэбны Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ.
Миян перелёт вӧчӧм вылӧ вӧлі вӧчӧма сӧветскӧй бур мотора ыджыд самолёт.
Ми бура велалім лэбавны сы вылын, велӧдім став приборъяс.
Полюсвывса поводдя йылысь миянлы юӧртіс Папанин, коді аслас смел ёртъяскӧд сэки оліс визулӧн кылӧдан йи пласт вылын.
Тайӧ книгаас ме висьтала тіянлы, челядь, кыдзи ми лэбим Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ.
Георгий Байдуков.
Сынӧдӧ кыпӧдчӧм
Вот-вот ми лэбзям ылі да ӧпаснӧй туйӧ.
Ставным шоныда пасьтасим, юим чай да мунім аэродром вылӧ.
Мӧдіс югдыны.
Лӧнь.
Ыркыд.
Вӧр дорсянь уліті вольсассьӧ асъя ру.
Июнь 18 лунся первой час вой.
Кад самолёт вылӧ!
Качӧдчан туй вылын сулалӧ миян кӧрт лэбач.
Колльӧдысьяс чукӧртчисны зэв унаӧн.
Унджыкыс майшасьӧны, ӧткымынъяслӧн синъясын доршасьӧ синва.
Ми пырам кабинаӧ да места вылӧ пукталам ружьеяс, патронъяс, лыжияс, часі, тӧв измеряйтан приборъяс, консерв тыра банкаяс да уна мукӧдтор.
Медбӧрын ставыс дась.
Кабинасянь нин кутлам уна дас ёртасян ки.
Пос кузьта унаӧн кайӧны миян дорӧ, прӧщайтчигӧн топыда кутлӧны да окалӧны.
Вот Валерий Чкалов пуксис нин аслас местаӧ, лӧсьӧдчис веськӧдлыны.
Ме пукси мышку саяс.
Саша Беляков пӧдлаліс пыран люксӧ.
Самолётбокса ӧшиньясӧд вӧлі тыдалӧ, кыдзи йӧзыс вешйӧны бокӧ.
Стартер ӧвтыштіс еджыд флажокӧн, вывлань качис сигнал сетысь ракета — и самолёт вӧрзис.
Мотор жургӧ мыйвынсьыс.
Самолёт пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык котӧртӧ туй кузя водзӧ.
Сэсся чеччыштӧ — и ми ӧшйим сынӧдас.
Вуджрасьӧны Щелковоса заводъяслӧн тшынасьысь трубаяс.
Аэродром коли бӧрӧ.
Прӧщай, Москва!
Но, вот ми и мӧдім лэбны Америкаӧ полюс вомӧн!
Самолёт кабинаын
Миян пиысь быдӧнлӧн эм уна мог да обязанность.
Чкалов должен кӧкъямыс час веськӧдлыны самолётӧн.
Ме должен нёль час чӧж индавны самолётлы курс, следитны, медым лэбим веськыда полюслань, да сёрнитны радио пыр.
Беляков первой кутас шойччыны.
Прӧйдитас кад, Чкалов мудзас, и сэк ме вежа сійӧс.
Беляков кутас сёрнитны радио пыр да индавны самолётлысь туйвизь.
Тадзи, мӧда-мӧдӧс вежлалӧмӧн, ми и кутам лэбны.
Улын кывтысь сёнъясын сук ру.
Кепкаа да кучик курткаа Чкалов абу лётчик кодь, а шопер кодь, коді лӧсьӧдчӧма нуны миянӧс кар сайӧ.
Сійӧ спокойнӧй и ӧтарӧ видзӧдлывлӧ увлань.
Саша Беляков улысас вольсалӧма куысь узьлан мешӧк да узьӧ маслянӧй бак вылын.
Сылӧн кузь кокъясыс оз тӧрны бак вылас, найӧ нюжӧдчӧмаӧсь ылӧ радиостанция сайӧ.
Ыджыд ку сапӧгъясыс тешкодя вӧрӧны, быттьӧ кузь гӧна кык пон.
Радио пыр ме передавайта Москваӧ, кыдзи миян уджалӧ мотор да кыті ми лэбам.
Кабинаын кылӧ моторлӧн дугдывтӧм жургӧм.
Сӧветскӧй мотор уджалӧ торксьывтӧг, и ми ошкам ассьыным рабочӧйясӧс да механикъясӧс.
Веськыдвывсянь кыпӧдчӧ шонді.
Кабина стеклӧяс пыр сійӧ пырӧ ми дінӧ да ёрӧ синъяснымӧс.
Лӧз ӧчкиася.
Кад мунӧ.
Самолёт ӧдйӧ лэбӧ войвылӧ.
Ӧні ми улын уна-уна тыяс.
Найӧ ыджыдӧсь, но самолёт ӧшиньсянь кажитчӧны ичӧтикъясӧн — тасьтіысь не ыджыдджыкӧсь.
Водзвылын тыдовтчисны летӧм вурун кодь кымӧр пластъяс.
Миянӧс дыр колльӧдісны кык самолёт.
Ӧні найӧ бергӧдчӧны бӧр.
Лётчикъяс кабинаяссяньыс ӧвтӧны миянлы кияснаныс и сэсся вошӧны син улысь.
Лои неуна гажтӧмкодь.
Но миян гӧрд бордъя гигант падъявтӧг лэбӧ войвылӧ.
Ми вочасӧн кыпӧдчам пыр вылӧджык и вылӧджык.
Ме тшӧкыда измеряйта приборъясӧн тӧвлысь нырвизьсӧ, вӧча арталӧмъяс туйлӧн веськыдлун йылысь, либӧ, кыдзи лётчикъяс шуӧны, тӧдмала курс.
Ставсӧ тайӧс гижала гӧрд журналӧ.
А кор воӧ кад кывзыны радио, пельяс вылам пукта наушникъяс и настраивайтча Москва вылӧ.
Москвасянь миянлы висьталӧны, кутшӧм лоӧ водзӧ поводдяыс.
Тшӧкыда юасьӧны, кутшӧм делӧясыс миян.
Радиолы миян мӧд журнал — лӧз.
Сэтчӧ ми гижалам став сёрнисӧ Москвакӧд.
Ставсӧ, мый ме аддза, — ставсӧ гижала аслам дневникӧ.
Кор помасяс лэбӧм, менам дась лоӧ небӧг.
Сійӧс лыддясны и челядь.
Налы ӧд интереснӧ тӧдны миян лэбӧм йылысь.
Тӧдлытӧг коли лун джын.
Беляков садьмис, и ме сдайта сылы ассьым дежурствоӧс.
Сійӧ ӧкуратнӧя принимайтӧ месянь став приборъяс да небӧгъяс.
Ме муна узьланінӧ, кӧні сӧмын на шойччис Беляков.
Ку вольпась лӧсьӧдӧм бӧрын ме воді узьны Валерий мыш сайӧ.
Медводдза тревога
Но узьыштны меным эз удайтчы.
Регыд Беляков кыпӧдіс тревога.
Лӧсьыд вольпась вылысь кокӧд кыскӧмӧн сійӧ садьмӧдіс менӧ.
— Кыськӧ маслӧ петӧ, — джоджӧ индіс Саша.
Збыльысь, кабиналӧн джоджыс вӧлі тырӧма авиационнӧй маслӧӧн.
Ме ӧдйӧ матыстчи Чкалов дінӧ да пель водзас мӧді горзыны лоӧмтор йылысь.
Чкалов видзӧдліс ме вылӧ чуймӧм синъясӧн да майшасян гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Корсь ӧдйӧджык жугалӧминсӧ!
Ставным ми повзимкодь.
Ӧпаснӧй минутаяс!
Ӧд став маслӧыс кӧ петас, мотор быть сувтас.
Мотор кӧ оз кут уджавны, самолётсӧ кыскас мулань, и ми огӧ воӧй Америкаӧдз.
Ми огӧ воӧй полюсӧдз...
Ми огӧ пӧртӧй олӧмӧ радейтана Сталинлысь заданньӧсӧ...
А Сталинлы ми сетім клятва, и сійӧ надейтчӧ ми вылӧ.
Ассьыным майшасьӧмнымӧс венӧм бӧрын, ми лӧня заводитім корсьны маслӧ петӧмлысь помкасӧ.
Маслӧсӧ моторнӧй баксьыс кыским насосӧн мӧд, запаснӧй бакӧ, кабинаӧ петысь маслӧсӧ некымынысь чышким.
Тряпкаяс миян эз вӧвны.
Ковмис вундавны резина мешӧкъяс, кӧні вӧліны миян сёянторъяс.
Некымын час уджалӧм бӧрын ми век жӧ аддзим маслӧ петӧмлысь помкасӧ да дугӧдім петӧмсӧ.
Вӧлӧмкӧ, миян качайтсьӧма маслӧсӧ вывті уна, и лишнӧйыс петӧ мотор бакысь.
Тадзи петім медводдза лёкторйысь.
Самолётлӧн вылысыс йизьӧ
Ме вӧлі чорыда узя.
Дас час рытын менӧ садьмӧдісны.
Кутшӧм неокота вӧлі садьмыны!
Но, мастерскӧя муысь кыпӧдчӧм бӧрын, Чкалов пукаліс руль сайын кӧкъямыс час да мудзис.
Колӧ сійӧс вежны.
Ме сёрнитышті Беляковкӧд.
Кор тӧдмалі бура, мый лэбам ми правильнӧй туйӧд, ме пыри медводдза пуклӧс вылӧ.
Вежсьыны миянлы сьӧкыд — колӧ чери моз вильснитны дзескыд кабина пытшкӧсӧд, сюйсьыны бокног, йӧжгыльтчӧмӧн.
Кор ме пукті кокъясӧс веськӧдлӧм вылӧ, Валерий мыйкӧ горӧдіс меным, но мотор шум вӧснаыс ме нинӧм эг гӧгӧрво.
Валерий кыссис бӧрлань.
Ме внимательнӧя видзӧдалі уна дас приборъяс да куті веськӧдлыны самолётӧн.
Видзӧдлі гӧгӧр.
Вӧлӧмкӧ, ми лэбам кык кымӧр слӧй костті, кодъяс пырысь-пыр вермасны ӧтлаасьны.
Быттьӧкӧ ог лэбӧй, а усям сёртасӧ.
Ыджыд груза самолёт оз вермы кыпӧдчыны вылӧ.
А ми кӧсйим, медым самолёт вермис пыр лэбны кымӧръясысь вылітіджык.
Енэжӧд кывтысь кымӧръяс абу зэв безобиднӧйӧсь.
Тшӧкыда овлӧ, мый тайӧ лым кодь еджыд руас пырысь самолётлӧн сэтысь бӧр петігас йизьӧма вылысыс дзоньнас.
А йиыс кӧ лоӧ кыз, самолёт сьӧктаммас да колан кадысь водзджык лэччас увлань либӧ весиг усьӧ да жугалӧ муас швачнитчӧмысь.
Татшӧм кымӧръяссьыс лётчикъяс полӧны.
Найӧс колӧ кытшовтны.
Позьӧ кытшовтны вылітіыс, боктіыс либӧ улітіыс.
Но тӧдны водзвыв, йизяс самолёт вылысыд кымӧръяс пиын али оз йизьы, зэв сьӧкыд.
Правда, эмӧсь сэтшӧм кымӧръяс, кодъясӧд позьӧ лэбны кӧть лунтыр, и нинӧм оз ло.
Сӧмын колӧ кужны лэбавны видзӧдтӧг.
Лэбачьяс оз вермыны лэбавны, оз кӧ аддзыны мусӧ.
Гулюлысь кӧ тупкыны синсӧ, сійӧ некытчӧ оз вермы лэбны.
А лётчик вермӧ лэбавны ру пытшкын либӧ кымӧръяс пытшкын.
Сійӧ оз аддзы ни мусӧ, ни енэжсӧ, но торъя приборъяс отсӧгӧн тӧдӧ, кутшӧм положенньӧын самолётыс.
Синтӧм полёт — менам специальность, и кымӧръяс пытшті лэбавны лоӧ вӧлі меным.
Кыдз сӧмын лоас вӧлі синтӧм полёт, Чкалов сетлывліс меным лётчиклысь пуклӧссӧ.
Тадзи ми сёрнитчылім водзвыв.
Ӧні, кор ме аддзи, мый ми гӧгӧрын кымӧръяс, ме гӧгӧрвои, мый йылысь горзіс Валерий, кор ме пукся вӧлі штурвал сайӧ.
Видзӧдлі термометр вылӧ — сійӧ петкӧдлӧ кӧдзыд.
Тайӧ омӧль признак: кымӧръяс пӧвстын самолётлӧн вылысыс вермас йизьыны.
Самолётнымӧс кутіс ёна катлӧдлыны.
Кабинаын лои уль руа.
Муыс ньӧти оз тыдав.
Сійӧ вошӧма кымӧръяс сайӧ.
И шонді дзебсьӧма кытчӧкӧ кымӧръяс сайӧ.
Вот еджыд руыс вевттис самолётлысь бордъяссӧ, и гӧгӧрысь ме аддза сӧмын еджыд ру.
Кута самолётӧс сӧмын приборъяс серти.
Кутшӧм вежӧраӧсь да мудерӧсь тайӧ приборъясыс!
Уна дас стрелка индалӧны самолётлысь став уджсӧ.
Тадзи колины лэбӧмлӧн личлэдзлытӧм минутаяс.
Друг ме казялі, мый воддза кабиналӧн стеклӧяс йизьӧны.
Гӧрд бордъясыс кутісны едждыны.
Кылісны ударъяс, и самолётсӧ кутіс треситны, быттьӧкӧ лихорадка дырйи.
Сідзкӧ, самолётыс йизьӧма ёна нин да зэв опаснӧ.
Колӧ ӧдйӧджык весавны йисӧ винт вывсьыс, мӧд ногӧн ылӧдз он лэб.
Ме горӧді мыйвынысь:
— Валерий!
Чкалов, мудзысла гӧрдӧдӧм синъяса, повзьыштӧмакодь, тэрыба локтіс ме дінӧ.
— Вай качайт жидкостьсӧ винт вылас!
— Сейчас! — сідз жӧ гораа вочавидзис меным Валерий.
Сійӧ ӧдйӧ лэччис бак вылысь да заводитіс качайтны насосӧн.
Торъя жидкостьлӧн струяыс душысь моз мӧдіс мыськыны винтсӧ, весаліс сы вылысь йисӧ.
Самолёт лои лӧньджык.
Кучкалӧмъясыс чинісны.
Вот тайӧ вӧліны сьӧкыд минутаяс!
Чкаловлӧн, колӧ чайтны, соді ещӧ некымын дзор юрси.
Ме гӧгӧрвои: ми кӧ нӧшта недыр лоам тайӧ кымӧръяс пӧвстас, самолётыс пасьмунӧ торпыригӧдз либӧ йинас сьӧктаммӧм вӧсна колан кадсьыс водзджык пуксяс ва вылӧ либӧ йи скала вылӧ.
Ӧдйӧджык мездысьны йизьӧданінысь!
Вылӧджык, вылӧджык!
Ме сеті моторлы тыр вын да куті кыпӧдчыны вывлань.
Метр бӧрся метр самолёт кайӧ вывлань.
Шуйгавывсянь мӧдісны писькӧдчыны шонділӧн слабиник югӧръяс — сідзкӧ, кымӧръяслӧн пом матын.
Минута мысти мыччысис шонді, и ми, сэтшӧм жӧ югъялысьӧсь да гажаӧсь, гордосьтӧн видзӧдлывлім улӧ кольӧм кымӧръяс вылӧ.
Ме кокньыдджыка ышловзи да пельпом вывті видзӧдлі Валерий вылӧ.
Сійӧ эз этша майшась и ӧні, кыдзкӧ серьёзнӧя нюмъёвтӧм бӧрын, шоныдджыка тубыртчис узьлан мешӧкӧ.
Шонді водзас ӧдйӧ весассисны йиысь менам кабиналӧн стеклӧяс.
Кымӧръяс, кодъяс пыр ми прӧйдитім, колины кытчӧкӧ ылӧ да уліӧ.
Минута кежлӧ уліын тыдовтчыліс лӧз саридз.
Миян увті кывтысь ӧтка паракодлӧн трубаяссьыс петіс тшын.
Ме думайта сы йылысь, аддзылісны-ӧ миянӧс паракод вывсяньыс.
Дерт, буракӧ, эз.
Но моторлысь жургӧмсӧ дзик кывлісны и, дерт, та йылысь юӧртісны Москваӧ радио пыр.
Кӧнкӧ, юӧртісны и Сталинлы, мый ми лэбам бура.
Сійӧ тӧждысьӧ быдӧнысь медъёна — ме тайӧс бура тӧда.
Ӧд сійӧ радейтӧ став войтырӧс, радейтӧ лётчикъясӧс да следитӧ став бӧрсяыс, быдӧнӧс ышӧдӧ.
Меным лои долыд да шоныд тайӧ думъяссьыс.
Муртса эг ылалӧй
Кадыс лэбӧ ӧдйӧ.
Тӧдлытӧг воис вежсян кад.
Бергӧдчи бӧрвыв да киӧн вӧрзьӧдышті унмовсьӧм ёртӧс.
Чкалов тільӧ синъяссӧ.
Регыд ме сылы сета штурвал, а ачым муна Беляков дінӧ.
Беляков пукалӧ аслас ичӧтик пызан сайын, падмӧма.
Сылӧн жугалӧма важнӧй прибор.
Тайӧ приборыс шонді серти определяйтӧ, кыдзи ми мунам.
Тайӧ прибортӧгыс кокни ылавны.
Кок улын тыдалӧны пыр сійӧ жӧ кымӧръясыс.
Найӧ лунтыр тупкӧны миянысь мусӧ, и ми ог тӧдӧй, кытчӧ воим.
Мудзпырысь юрсӧ пӧлыньтӧмӧн Беляков зільӧ примитны радио пыр телеграфлысь торъя-торъя звукъяссӧ.
Вомдоръясыс сылӧн лӧзӧдӧмаӧсь, чужӧм вылас чукыръяс — сійӧ ёна мудзӧма.
Ме тшӧкті сылы шойччыны, а ачым пукси сы местаӧ.
Мудзтӧм юрӧн меным регыд удайтчис дзоньтавны жугалӧм приборсӧ.
Кутшӧм радыс!
Ӧні ми лэбны мӧдам полюс вомӧн веськыда Америкаӧ.
Сэки жӧ юӧрті радио пыр Москваӧ медбӧръя юӧръяс.
Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Сійӧ петкӧдлӧ дас ӧти час рыт.
Москваын ӧні пемыд нин, и ставыс водӧны узьны.
Дерт, кӧнкӧ, и менам ичӧтик ныв Эмма вӧтӧн аддзӧ нин петукӧс либӧ ошпиӧс.
А тані, Войвыв океан шӧрын, гожӧмнад войыс абу, и шондіыс лэччывтӧг югдӧдӧ майсянь сентябрӧдз, помся уна сутки чӧж.
Шонді некыдз оз вермы пӧттӧдзыс любуйтчыны йиа паськыд эрдъяснас.
Но зато тӧлын шондіыс оз мыччысьлыв во джын.
Полюс
Миянлы паныд пӧльтӧ ыджыд тӧв да ёна падмӧдӧ миянӧс.
Ми лэбам дзонь сутки.
Москваын йӧзыс узисны нин пӧттӧдзыс да тэрмасьӧны удж вылӧ.
А ми эг на воӧй полюсӧдз.
Кадыс мунӧ надзӧн.
Кажитчӧ, мый лэбам дзонь тӧлысь нин.
Тайӧ мудзӧм вӧсна.
Вывті вылын лэбӧмыс мудзтіс, буракӧ.
Лэбигчӧжӧн сёйыштлім сӧмын ӧтчыд.
Да и сёйимсӧ сӧмын ветчинаа ӧти бутербродӧн морт вылӧ.
А москваса челядь тайӧ кад чӧжнас вевъялісны нин сёйны квайтысь не этшаджыкысь.
Но ми тіянлы ог завидуйтӧй.
Ті ичӧтӧсь на — сёйӧй, зато Америкаӧ лэбам ми.
А кор бӧр воам, сэки и сёйыштам прамӧя.
Вот юны зэв ёна колӧ!
Горш косьмӧ
Но ва миян йи кодь кӧдзыд.
Регыд, регыд воас полюс!
Ми ёнакодь мудзим.
Тшӧкыда вежласям местаясӧн.
Уджавны лои сьӧкыдджык, сьӧлӧм ёна тіпкӧ.
Ӧд му вылад уджыд тӧдчымӧн кокньыдджык сынӧдын, да нӧшта и кымӧръяс вевдорын серти.
Выліын киӧн ӧвтыштны дзик сю мешӧк лэптӧм кодь.
Медым вӧлі кокньыдджык, ми корсюрӧ лолалам кислородӧн.
Маскаасям противогазӧн моз да кӧрт дозйысь трубка пыр вомнаным кыскам кислород.
Тайӧ зэв бура освежайтӧ морттӧ.
А кыпӧдчимсӧ ми век жӧ вылӧдз — мусянь нёль километр!
Мусӧ ми воддзамоз ог аддзӧй, сійӧ тупкысьӧма кымӧръясӧн.
Радиостанция кыткӧ торксьӧма, и Беляков некыдз оз вермы кывны Москваӧс.
Ме пукала штурвал сайын, веськӧдла самолётӧн да ог вермы виччысьны, кор воас полюс.
Беляков частӧ веськӧдлывлӧ приборъяссӧ шонді вылӧ, медым ог вошӧй туйсьыс.
Стӧч нёль час асылын июнь 19 лунӧ воим полюс дінӧ.
Зэв вылісяньыд полюс кажитчӧ ыджыдсьыс-ыджыд йиа пустыняӧн.
Став приборъяс и мотор уджалӧны бура.
Уліын йи пласт вылын пукалӧны Папанин, Кренкель, Фёдоров да Ширшов.
Найӧ уна лун нин ӧтнаныс олӧны зумыш да суровӧй йияс пӧвстын; йи пластыс налӧн оз сулав ӧтилаын, а кывтӧ став палаткаясыскӧд тшӧтш.
А папанинцы оз повны.
Бур, збой сӧветскӧй учёнӧйяс-полярникъяс!
Миянлы, лётчикъяслы, найӧ юӧртӧны поводдя.
Ми лэбам налӧн лагер весьтті.
Но кутшӧм жаль, мый кымӧръясыс сайӧдӧны найӧс миян синъясысь.
Привет тіянлы, збой папанинечьяс!
Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Миян туйным мунӧ водзӧ...
Чкалов радлӧ кага моз.
Сійӧ сералӧ, тшӧкыда видзӧдлывлӧ борт сайӧ.
Дзирдалысь йиыс ёрӧ сылысь синъяссӧ, и Чкалов синъяссӧ читкыртлывлӧ, ӧчкиасьӧ да бара видзӧдӧ йи эрдъяссӧ.
Асланым радлунӧн ми решитім юксьыны сыкӧд, коді велӧдіс миянӧс смеллунӧ да спокойствиеӧ.
Ми гижим телеграмма Сталин ёртлы:
Москва, Кремль, Сталинлы.
Полюс коли бӧрӧ.
Мунам йияс весьтті водзӧ Америкалань.
Сьӧлӧмсянь кӧсъям пӧртны олӧмӧ Тіянлысь заданньӧ.
Ставным чувствуйтам асьнымӧс бура.
Чолӧм
Чкалов, Байдуков, Беляков
Тайӧ телеграммасӧ мӧдӧдім радио пыр Москваӧ.
Ми лэбам нин лун, вой и нӧшта лун.
Неприступность полюс весьтын
Полюс да Америка костса инсӧ шуӧны «неприступность полюсӧн».
Тані эз на лэбавлыны самолётъяс.
Ми, сӧветскӧй лётчикъяс, лэбам медводдзаясӧн.
Гордостьӧн тӧвзям тӧдтӧм Арктика суровӧй йияс весьтті.
Сьӧлӧм вылын долыд и гажа.
Поводдяыс бурмис.
Югыда-югыда дзирдалӧ шонді.
Очкитӧг оз позь видзӧдны йияс вылас: пырысь-пыр верман синтӧммыны.
Кытчӧ он видзӧдлы, уна сё километр пасьта тыдалӧны йияс, йияс, йияс...
Ставыс лӧсталӧ еджыд да югъялӧ, сьӧдӧсь сӧмын джуджыд потасъясыс.
Гӧгӧр — некутшӧм ловъя лов...
Мича и повзьӧдлана аддзантор!
А мый лоӧ, мотор кӧ миян жугалас да ми пуксям потас вылас?
Сэки тӧдӧмысь пӧгибнитам...
Но моторлӧн рӧвнӧй да ён жургӧмыс вӧтлӧ миянлысь страшнӧй думъяснымӧс, и ми спокойнӧя лэбам туявтӧм инъяс весьтті.
Тадз колис некымын час.
Но вот водзысь ми аддзим кымӧръяс.
Найӧ заводитчӧны му бердсяньыс да кайӧны енэжас вылӧдз.
Кутшӧма дӧзмим ми кымӧръяссьыс!
А сэтчӧ жӧ и йизьӧмкӧд тышкасян жидкостьным быри.
Решитім кыпӧдчыны кымӧръясысь вылӧджык да сэті прӧйдитны.
Лун шӧрнас самолёт вӧлі нин квайт километр да джын вылнаын мусяньыс.
Тӧдӧмысь, улісяньыс миянӧс некыдз он аддзы.
Но кымӧръясыс миянысь вылынджыкӧсь на.
Лолавнысӧ сынӧдыс оз тырмы.
Самолётным кымӧръясын
Медбӧрын лои гӧгӧрвоана, мый лэбны кымӧръяс пыр ми огӧ вермӧй.
Найӧ бара ньылыштісны миянӧс.
Ӧні нин самолётсӧ мӧдіс шыблавны чачаӧс моз.
Ме муртса вевъяла сійӧс бӧр веськӧдны.
Тадз лэбам дзонь час.
Делӧыс лёк — бордъяс вылын бара содӧ йи.
Колӧ лэччыны увлань.
Чинта вынсӧ моторлысь, и ми плавнӧя исковтам мулань.
Уліын тыдовтчис югыдін.
Кымӧръясыс вата моз косяссисны.
Ми аддзим кутшӧмкӧ ді.
Но эз на коль и минута, кыдзи сійӧ бӧр тупкысис.
Тайӧ кадас самолёт водзладорсянь друг мыйкӧ резыштіс.
Самолётлӧн водзладор ӧшиньыс пыр жӧ тупкысис кыз йиӧн.
Сідзкӧ, мотор койыштіс васӧ, и ваыс кӧдзыд вылас пыр жӧ кынмис.
Менӧ весиг йирмӧг босьтіс.
Ме горӧді мыйвынысь, медым меным сетісны кинжал.
Чкалов мыччис кузь да ёсь кинжал.
Бокладор ӧшиньӧдыс ме сюйи киӧс да кинжалнас кералі йисӧ.
Артмис ичӧтик югыд ӧшинь, код пыр ме бара аддзи моторсӧ.
И — о, ужас! — мотор вылын сулалысь прибор петкӧдлӧ, мый ваыс моторас сэсся абу.
А ватӧг миян мотор и час оз вермы уджавны — жугалас.
Ещӧ недыр — и ми лыйӧм лэбач моз ӧдйӧ усям увлань.
— Ва, ва вайӧй, а то жугалас моторыс! — горӧді ме Чкаловлы.
Чкалов уськӧдчис запаснӧй ва тыра бак дорӧ да Беляковкӧд ӧтлаын кутіс видлавны сійӧс.
Сэні, бакас, вӧліны йи торъяс, но эз ва.
Кытысь босьтны васӧ?
Эстӧн резина мешӧкын юан ва.
Но и сэні ваыс йизьӧма.
Мукӧд мешӧкъясас сідзи жӧ.
Беляков вундӧ резинасӧ, поткӧдӧ йи кышсӧ и радпырысь аддзӧ, мый пытшкӧсас ичӧтика эм на ватор.
Валерий да Саша ваыслысь став коляссӧ кисьтісны запаснӧй бакӧ да волнуйтчӧмӧн горӧдісны меным:
— Ва эм!
Ме заводиті качайтны насосӧн.
Регыд моторӧ мӧдіс локны ва.
Прибор петкӧдліс, мый ӧні ставыс ладнӧ — мотор кутас уджавны.
Видзчысьӧмпырысь ме сеті моторлы тыр вын.
Сійӧ бара кутіс уджавны воддза мозыс рӧвнӧя да стӧча.
Куим час мучитчӧм бӧрын кымӧрыс косяссис, и ми петім кельыдлӧз сэзь енэжӧ.
Уліын ньӧжйӧ кывтӧ ыджыд ді.
Тыдалӧны нӧшта лыдтӧм-тшӧттӧм ичӧтджык сьӧд діторъяс.
А на гӧгӧр ставыс тырӧма йиӧн.
Шонді да карта отсӧгӧн Беляков тӧдмаліс, мый ми лэбам Бенкс ді весьтті.
Діыс зэв ыджыд, гырысь гуранъяса да ичӧтик юяса.
Гуранъясас — лым, юяс вылас йи.
Діясыслӧн берегъясыс джуджыдӧсь да крутӧсь.
Ми лэччим нӧшта улӧджык.
Кутшӧм лӧсьыд лоны татшӧм матын мусянь!
Кабина ӧшинь сайын кӧдзыдыс пӧшти абу.
Самолёт пытшкын шоныд.
Лолавсьӧ нормальнӧя.
Ловру кыпыд.
Весиг окота лои сёйыштны.
Ме кори Беляковлысь туйӧ босьтӧм сёян тыра мешӧкъяс.
Со курӧг, со яй, со ветчина, со апельсинъяс, яблӧгъяс да шоколад.
Ме бӧръя розӧвӧй яблӧгъяс.
Найӧ сквӧзь кынмӧмаӧсь.
Сета Валерийлы да Сашалы, а ачым заводита вом тырӧн сёйны чӧскыд кынмӧм яблӧгсӧ.
Ёнтымӧн кынмӧны пиньяс, и ас пытшсьыд кылан лӧсьыд кӧдзыд.
Сэсся перйи апельсинъяс.
Найӧ дзикӧдз кынмӧмаӧсь и сӧмын кабина шонтанін труба вылын сылісны.
Чкалов ӧткажитчис тайӧ сёянторсьыс.
Сійӧ вообще нинӧм эз сёйлы туй чӧжыс.
Беляков сёйис ӧти апельсин, а ме помалі мукӧдсӧ.
Эк, кутшӧма пӧткӧдісны испанскӧй апельсинъясыд!
Кык лун да кык вой чӧжӧн туйын тайӧ миян сӧмын мӧд завтрак.
Воим
Москваын вӧлі июнь 19 лунся 7 час рыт, кор ми, медбӧрын, матыстчим Америка берегъяс дорӧ.
Ура!
Ура!
Великӧй Сталинлысь заданньӧсӧ пӧртӧма олӧма.
Тайӧ содтӧ збодерлун да вын.
Окота вӧчны нӧшта унджык, медым миян йӧз да Сталин шуисны: «Но и молодечьяс, ребята!»
Ми медводдза йӧз лэбим тӧдмавтӧминъяс весьтті, кытчӧ миянӧдз эз на волыв морт.
Ӧні заводитчисны туялӧм местаяс.
Ми зэв нин дыр эг юӧртлӧй Москваӧ, кыдзи мунӧны миян делӧясным.
Ме лӧсьӧдім телеграмма:
Сталинлы, Ворошиловлы, Кагановичлы, лэбӧм кузя штаблы.
Ме гӧгӧрвоа, мый ті зэв ёна тӧждысянныд.
Но гӧгӧрвоӧй, мый миян вӧліны лэбӧмлӧн уна сьӧкыд часъяс.
Ӧні ми прӧстджыкӧсь.
Поводдя бур.
Ставным здоровӧсь.
Став экипажӧн сиам тіянлы медбурӧс тіян делӧясын.
Ставсьыс аттьӧ и кора не майшасьны.
Сьӧкыдлунсӧ венім и радӧсь, мый заданньӧ асланым правительстволысь да асланым войтырлысь вӧчим нин.
Чолӧм.
Байдуков.
Ставсӧ тайӧс передайті радио пыр америкаса станцияяслы.
А найӧ передайтасны Москваӧ.
Ме ёна мудзи.
Колӧ шойччыштны, а то регыд ковмас вежны Чкаловӧс.
Ичӧтик пызан вылӧ юрӧс пуктӧмӧн ме пуксӧн вугырті.
Менам кокъяс дінын джоджас узьӧ на Саша.
Садьмӧдіс чорыд свисток.
Тайӧ Чкалов корӧ смена.
Садьмӧда Беляковӧс.
Сдавайта дежурство, а ачым муна штурвал дінӧ.
Ме дружескӧя тапкӧда Валерийӧс, и раднымла ми кутлам мӧда-мӧдлысь кияс.
Сылӧн синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, но синаканьясыс гажаӧсь да меліӧсь.
Сійӧ водіс менам мыш сайӧ.
Кутшӧм нимкодь пукавны штурвал сайын, кор кылан, мый ставыс, мый ми вӧчим нин, радуйтӧ не сӧмын миянӧс, но и ставнас великӧй народӧс!
Рытланьыс аддзим ыджыд да чукыльӧсь америкаса ю Мекензи.
Ю гӧгӧрыс уна нюр да ойдӧм сёнъяс.
Москваын важӧн нин гожӧм.
А тані сӧмын на заводитчӧма тулыс.
Муыс куш, коричневӧй рӧма, нинӧм ловъяыс сы вылын абу.
Ни вӧр, ни кустарник.
Регыд тыдовтчӧны Америкалӧн джуджыд да суровӧй гӧраяс.
Гӧраяс йылас — лым да йи.
Поводдя бӧр лёкмӧ.
Гӧраяс тупкысисны кымӧръясӧн.
Заводитчӧ ыджыд качка.
Самолётас быттьӧкӧ мыйӧнкӧ кучкалӧны.
Бордъясыс нора сыркмунлӧны.
Колӧ кыпӧдчыны вылӧджык, а то верман зурасьны кутшӧмкӧ скалаӧ.
Вывті вылын вӧснаыс кабинаын лои кӧдзыд.
Лолавны сьӧкыд.
Ставным кислороднӧй маскаасим.
Ми решитім кежны веськыдвыв, ылӧджык ӧпаснӧй гӧраяс дінысь.
Рытланьыс петім кымӧръясысь.
Уліысь ми аддзим Лӧнь океанлысь бушуйтысь гыяссӧ.
Лэбам берег пӧлӧн.
Лэбӧмыс кыссьӧ нин кык лун да кык вой.
«Ӧні Москваын вой шӧр, — думайта ме, — кремлёвскӧй часіяс ворсӧны «Интернационал».
А тані, океан весьтын, сӧмын на заводитӧ пемдыны».
Чкалов садьмис.
Сійӧ бура шойччис и ӧні тшӧктӧ меным займитчыны сійӧн жӧ.
Мудзӧм бӧрад ме уськӧдчи спальнӧй мешӧк вылӧ да пыр и унмовси.
Кымӧръяс вочасӧн кыпӧдчӧны увсянь да пемыдінсяньыс гусьӧникӧн матыстчӧны самолёт дінӧ.
Му ни ва оз тыдав.
Шонді муніс кытчӧкӧ гӧраяс сайӧ.
— Георгий, чеччы, чеччы! — унйылысь кыла ме да чувствуйта Чкаловлысь ён кисӧ.
Чеччышті кок йылӧ.
Кабинаын ӧзйӧны бияс.
Унзіль вӧснаыс дыр ог гӧгӧрво, кӧні ме.
Видзӧда часі вылӧ.
Москваса кад серти сӧмын на кӧкъямыс час асыв.
А тані нин воӧма настоящӧй вой.
Кутшӧм интереснӧя ладмӧдӧма мирсӧ!
Миян, Сӧветскӧй Союзын, асыв, а американечьяслӧн — вой.
— Вай пуксьы штурвал саяс!
Ме сюйся лётчик пуклӧс вылӧ да вида став тайӧ кымӧръяссӧ.
Пуксис лунвывса пемыд вой.
Шондіыс дыр выручайтіс миянӧс, и ӧні первойяысь кык сутки чӧжӧн сійӧ воши син улысь.
Зэв жаль.
Но ӧд и шонділы колӧ шойччыштны!
Вой шӧрнас кымӧръяс сайысь мыччысис эзысь тӧлысь.
Но регыд и сійӧ лэччис кытчӧкӧ увлань.
Лои пӧгребын кодь пемыд.
Ёртъясӧй менам немтӧждысьтӧг узьӧны.
Тайӧ войнас кымӧръяс пӧвстын да Лӧнь океан весьтын страшнӧ лои меным пукавны ӧтнамлы штурвал сайын.
Но сьӧкыд минутаясӧ дум вылӧ ме уськӧді, кыдзи Сталин нэм чӧжыс некор некодысь оз пов да кыдзи век петӧ сійӧ вермысьӧн.
Дум вылӧ усины сылӧн мелі синъясыс, и ме пыр жӧ вунӧді мудзӧм йылысь и полӧм йылысь.
Пемыдінас заводиті гораа сьывны аслам Рӧдина йылысь сьыланкыв.
Но сьыланкывйыслысь шыяссӧ вевттис тӧлыслӧн кабина сайын гажаа шутьлялӧмыс.
Югдӧм водзвылын садьмисны Чкалов да Беляков.
Ловруным ставнымлӧн зэв бур.
Сӧмын Саша Беляков зэв ёна ӧбидитчӧма американечьяс вылӧ — найӧ сёрнитӧны радио пыр асланыс кыв вылын, а Беляков налысь оз гӧгӧрво.
Шуйгавылын, кӧнкӧ зэв ылын уліын, югъёвтісны океанса паракодлӧн бияс.
Ми бергӧдчим мулань.
Петіс шонді.
Ӧні бура тыдалӧны Америкалӧн ыджыд да тӧдтӧм каръяс.
Гӧраяса местасӧ визьйӧдлӧны юяслӧн паськыд долинаясыс.
Ёна зэрмис.
Америка
Ми арталім, дыр-ӧ кежлӧ тырмас миян бензин.
Сійӧ зэв нин этша кольӧма.
Ми пырим зэра кымӧръясӧ.
Зэрыс тшӧкыд да шоныд.
Жаль, мый муыс саяліс.
Ӧд интереснӧ видзӧдлыны йӧз каръяс вылӧ.
Кад мунӧ.
Ми лэбам пыр водзӧ америкаса му весьтті.
Но вот сигнальнӧй прибор петкӧдліс, мый колӧ пуксьыны.
Бензин пӧшти абу.
Миянлы быдӧнлы окота вӧлі лэбны водзӧ и водзӧ.
Но нинӧм он вӧч — колӧ лэччыны.
Неокотапырысь писькӧдчам увлань, мулань.
Кымӧръяс бырины, и ми воим паськыд ю весьтӧ.
Орччӧн тыдаліс кар.
Ми сійӧс видзӧдалім бура.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ Портланд.
Тані вӧлі руа, лёк поводдя.
Лэбзим уліті-уліті керка вевтъяс весьтті, кытчӧдз эг аддзӧй самолётъяслысь пуксянінсӧ.
Пуксян полесӧ бура видзӧдалӧм бӧрын лючки пуксим му вылӧ.
Бокъясас «Сталинскӧй маршрут» гижӧда самолётӧс важӧн нин вӧлӧм виччысьӧны американечьяс.
Уна йӧз котӧртӧны миянлы паныд.
Ставныс ӧвтӧны кияснас.
Но мый найӧ горзӧны, ми ог гӧгӧрвоӧй.
Найӧ сёрнитӧны асланыс кыв вылын.
Ме выключиті мотор.
Пропеллерлӧн гажа да ён мургӧмыс ланьтӧ.
Пуксьӧ чӧв-лӧнь.
Ме восьта люк да чеччышта самолётысь.
Кок улын — америкаса му.
Ӧні яснӧ, мый миян вождь Иосиф Виссарионович Сталин ёртлысь заданньӧсӧ ми чесьтӧн пӧртім олӧмӧ.
Важ да Выль Светӧс суровӧй Арктика вомӧн йитысь туй восьтісны сӧветскӧй лётчикъяс.
Ме видзӧда нюмъялысь ёртъяс вылӧ.
Куим сутки уджалӧм бӧрын найӧ ёна мудзӧмаӧсь, но синъясаныс налӧн тӧдчӧ радлун.
Ми кутлам мӧда-мӧднымӧс, окасям и чолӧмалам асьнымӧс вермӧмӧн.
Портландсянь ми радио пыр да телефон пыр сёрнитім Москвакӧд.
Доложитім полёт помасьӧм йылысь.
Москва чолӧмаліс миянӧс Сталин ёрт нимсянь.
Москваӧ!
Миянлы окота вӧлі ӧдйӧджык бӧр воны Москваӧ.
Но быть лоӧ вӧлі сувтлывлыны Америкаса каръясын — Сан-Францискоын да Нью-Йоркын, и Францияса юркарын — Парижын.
Быдлаын миянӧс паныдалісны уна йӧз.
Но ӧдйӧджык, ӧдйӧджык Сӧветскӧй Союзӧ!
Кутшӧм долыд бара аддзыны дона Рӧдинанымӧс!
Дзик вежтас дорсянь да Москваӧдз быд станция вылын поездсӧ виччысисны уна тысяча сӧветскӧй граждана.
Миянлысь вагоннымӧс тыртісны дзоридзьясӧн.
Дугдывтӧг висьтавлӧмысь миян чирисны гӧлӧсъяс.
Но вот и Москва.
Уна миллион москвичьяс петісны паныдавны миянӧс.
Ставнас кар пырыс ми прӧйдитім, кыдзи асланым войтырлӧн радейтана челядь.
Кремльӧ мунігӧн миянӧс тыртісны дзоридзьясӧн да чолӧмалан листовкаясӧн.
Москва ставнас чолӧмаліс миянӧс.
Кремльын миянӧс паныдаліс Сталин ёрт да ставнас правительство.
Иосиф Виссарионович Сталин кутліс миянӧс, кыдзи рӧднӧй пиянӧс.
Тайӧ вӧлі медся дона награда!
{П. Бажов (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Турунвиж чирк @ беллетристика @ П. Бажов. Турунвиж чирк @1952 @}
П. Бажов. Турунвиж чирк
ГЫРЫСЬ ЁКЫШЪЯСЛА
1889 вося гожӧмын ми зэв сьӧлӧмсянь кыйим чери.
Сӧмын тайӧ эз нин вӧв ворсӧм, кыдзи войдӧр.
Ми ӧд абу ичӧтӧсь!
Быдӧнлы вӧлі дасӧд арӧс, куимнанным вуджим заводскӧй школаса коймӧд, и медбӧръя, отделениеӧ да кутім шуны ӧта-мӧднымӧс «ша» вылӧ: Петьша, Кольша, Егорша, кыдзи заводын уджалысь подростокъяс.
Кад нин вӧлі отсавны мыйӧнкӧ семьялы.
И вот ми пукавлім асывъясӧ ёкыша местаясын, рытъяснас корсьлім йӧршъясӧс, а луншӧр кадӧ кыйлім чебакъясӧс.
Миян гортсаяс тшӧкыда ошкывлісны таысь.
— Чериыдла йӧзӧ огӧ петавлӧй, асланым чери кыйысь быдмис, — шуас вӧлі тэ дырйи мамыд.
Мукӧддырйи бать ошкыштас:
— Кӧть и посньыдик чери, а век жӧ — юква!
Гӧгӧрвоана, мый татшӧм сёрниясыс ышӧдлісны миянӧс, но всё-таки тані вӧлі мыйкӧ серам сяма: шуӧны, а асьныс сералӧны.
Вот эськӧ вугравны сы мында, медым эз серавны!
Ведраджын кымын ёкыш кӧ эськӧ, да ставсӧ гырысьӧс!
Либӧ весьт кузя йӧршъясӧс!
— Вайӧй, зонъяс, ветламӧй Вершинкиӧ, — вӧзйис рытнас Петька. — Вот эськӧ кыйыштам!
Сэні, висьталӧны, век пӧ шедӧ!
Ветламӧй аски?
— Оз лэдзны, кӧнкӧ, ӧтнанымӧс.
— Тайӧ нин збыль, оз лэдзны. — сӧгласитчис Петька. — А ми сідзи...
— Нӧйтасны ӧд.
— Оз нӧйтны.
Ми висьталам, быттьӧкӧ Пескиӧ мунам либӧ Перевознӧйлань лунтыр кежлӧ, а асьным сэтчӧ...
— Паныдалан кодӧскӧ перевоз дорад...
Этша ӧмӧй миян йӧзыс Вершинкиӧ ветлывлӧны.
Яша Лесинатӧ ӧмӧй вунӧдін? — шуис Колюшка.
— А ми мир туй кузя.
— Ылын сэті.
— Дас верстыд ылын?
Мый нӧ, ичӧт али мый тэ?
Он во?
— Но, ладнӧ, — сӧгласитчис Колюшка. — Нидзувъяс колӧ корсьны, а аски водзджык мунам.
Оз узьсьы?
— Миян Гриньша асъя сменаын.
Чуксалас менӧ, — ӧвсьӧдіс Петька.
Вершинки — тайӧ завод сійӧ жӧ Горянка ю вылас, код дорын олім и ми.
Завод дорас посёлокыс вӧлі ичӧтик, а прудйыс тӧдчымӧн ыджыдджык миянысь, горянскӧйысь.
Тайӧ прудсьыс чери кыйны ми важӧн нин думайтлім.
Мешайтіс ӧтитор — эз лэдзлыны.
Тӧвся туй кузя Вершинкиӧдз арталісны вит верстысь этшаджык.
Гожӧмнас пода уджалысьяс ветлісны Перевознӧй гӧра вомӧн, сысянь пыжъяс вылын либӧ паром вылын вуджлісны прудсӧ да петлісны тӧвся туй вылӧ.
Тайӧ туйыс вит верстысь вӧлі неуна кузьджык.
Но тадзи ветлыны вӧлі оз позь: перевозыс вывті ноксяна да и Перевознӧй гӧра вывсьыс лэччаніныс зэв крут.
Ветлісны миртуй кузя пруд дорті.
Тайӧ туйыс вӧлі ёна кузьджык.
Сы кузя Вершинкиӧдз арталісны дас верстысь унджык.
Тайӧ кузь туйсӧ ми бӧрйим сы вӧсна, мый тані эг чайтӧй паныдасьны тӧдса верстьӧ йӧзкӧд.
Сэтчӧ жӧ, перевозас миян вӧлі враг — зумыш пӧрысь вуджӧдчысь Яша Лесина.
Коркӧ ӧтчыд ми гусявлім сылысь пыжсӧ да муртса удитім пышйыны.
Миян бӧрся нӧшта мыйта на горзіс:
— Ме тіянӧс, лытунъясӧс!
Кута кӧ, юръяснытӧ орӧда!
Эсійӧ ыджыд сьӧд юраыслысь медводз!
Колюшка бӧрыннас, збыль, висьталіс:
— Тадзи сійӧ став челядьлы грӧзитӧ.
Кытысь нӧ ставсӧ помнитны, коді пыжсӧ пышйӧдліс.
Но ми Петькакӧд полыштімкодь.
— А друг тӧдас!
Эз ӧд весьшӧрӧ горзы сійӧ Петька юр йылысь.
Казяліс, тыдалӧ.
Мунны гортысь вугыр шатинӧн лунтыр кежлӧ вӧлі кокни.
Висьтасим, мый мунім рытӧдзыс Пескиӧ, а то и Перевознӧй гӧра дінӧ.
Воча быдӧнлы сетісны стрӧг наказ:
— Видзӧд, медым пемдіг кежлӧ вӧлін гортын!
Кылін?
Явӧ босьтім ыджыд кыз нянь шӧрӧмӧн да татшӧмӧс жӧ босьтім гусьӧн.
Некод эз вунӧд сов чепӧльӧн, да нетшкыштісны град йӧрысь лук турун.
Нидзув дозъяс вӧліны тырӧсь, и вугыр шатинъяс вӧлі дасьтӧма рытсяньыс.
Медводз мунім лӧсьыда.
Вӧлі водз на, кӧть и жар нин кутіс лоны.
Горянкасянь вит верстаын эм Красик участок.
Сэні коркӧ вӧвлӧма кӧрт рудник, сэсся тайӧ места дорас пожъялісны зарни, а ӧні гӧрдов рӧма изъя грунт кузяыс гажаа жургисны посньыдик шоръяс.
Ловъя дзольгысь ваыд жар лунӧ кодӧс оз сувтӧд!
Кутім ми ӧктыны уна рӧма изъяс.
Сэсся кодкӧ шуис:
— Ребята, а друг тані самородок?
— А мый нӧ тэ думайтан — овлӧ.
Вылісьыс сюрлывлӧ.
— Вот эськӧ миянлы!
А? Тайӧ эськӧ мед збыль сідзи, — шуис Петька.
— Кӧть эськӧ ичӧтик!
— Ме эськӧ сир кыян сюрӧсъяс медводз ньӧби.
Квайтымын ур дон эськӧ!
Куим тупыль.
— Аддзы первой!
Самородоксӧ, дерт, эг аддзӧй, но шоръяс пӧлӧн лэччим пруд дорӧ, коді тайӧ местаас матӧ матысмӧ вӧлі туй дорас.
Кыдзи нӧ тані он купайтчы!
И местаыс вывті лӧсьыд.
Купайтчӧм бӧрын кутім видлавны ассьыным запасъяснымӧс.
Быдӧнлӧн вӧлі кык нянь шӧрӧмӧн, сов чепӧльӧн да китыр лук турунӧн.
Шӧр спас лунӧдз миянлы эз тшӧктывны лук нетшкыны познас, но Петькалӧн всё-таки лоӧма куим лук, а менам — кык.
Менам нянь шӧрӧмъяс йылысь Петька пасйыштіс:
— Тэныд, Егорша, тыдалӧ, бабыд шӧралӧма?
Видзӧдтӧ, кутшӧм кызӧсь.
Колюшкалӧн лукйыс эз вӧв, да и нянь шӧрӧмъясыс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь.
Петька бӧрйис медся ыджыд луксӧ да чургӧдіс сылы:
— Босьт, Ошпи, да водзӧ кежлӧ велӧдчы гырысьяслысь!
— Но, ме, буракӧ, ыджыдджык тэысь.
— Тӧлысьӧн!
Мый и сёрнитнысӧ!
Тэ вот лучше мерайтчы мекӧд!
Аддзан, кодным ыджыдджыкӧсь.
Ме чеги нянь шӧрӧмӧс да джынсӧ сеті Колюшкалы, но нинӧм нин эг шу.
Батьясным миян олісны эз озыра, но Колюшкалы всё-таки овны вӧлі ставсьыс сьӧкыд.
Кор запасъяснымӧс рӧвняйтім тадзи, быдӧн чегим нянь тор.
— Эк, лукнадтӧ!
Тайӧ стӧч сідзи! — горӧдіс Петька.
— Ёна чӧскыд!
— Кокъяс песыштім.
Вит верст мунім!
Зонъяс, а туйыс кыдзи чукльӧдлӧ!
— Мый дыра нин мунам, а Перевознӧй гӧраыд — то сійӧ.
Дзик матын.
— Первойсӧ ӧд Мохнательнӧй гӧгӧр кытшовтім.
Со сійӧ кутшӧм паськыд!
— Мый йылысь ме и висьтала.
Перевознӧйсянь эськӧ тайӧ местаӧдзыс.
Веськыд туй йылысь сёрнитігад ми казявлытӧг и сёйим став няньнымӧс ӧти крӧшкиӧдз.
Быдӧнлӧн коли сӧмын сов — вӧлі мыйӧн юква пуны.
И доз вӧлі: кӧрзинаяс пыдди куимнанным кыским тайӧ пӧрйӧ ведраяс.
Туйӧ петтӧдз купайтчим ещӧ ӧтчыд да мӧдӧдчим.
Сёйӧм да купайтчӧм бӧрын мунны лои кокньыдджык, лӧсьыдджык.
Кутім видзӧдлывлыны вӧрӧ, оз-ӧ сюр вотӧс.
Друг Петька горӧдіс:
— Зонъяс, турунвиж!
Куст дорас пуксис!
И сійӧ уськӧдчис кустлань, кытысь пыр жӧ чеччыштіс югыдвеж рӧма ыджыд чирк.
Петька дорысь ми эг омӧльджыка тӧдӧй, мый татшӧм чирк вылад бура шедӧ гырысь мык да чебак, да тшӧтш кутім вӧтлысьны сы бӧрся.
Татшӧм чиркыд оз тшӧкыда паныдасьлы да зэв ылӧ чеччалӧ.
Куимнад всё-таки вермим, и Петька кутіс нуны джынвыйӧ лязӧдӧм кыйдӧссӧ.
Ми сылы шуим:
— Видзӧд, Петьша, эн лэдз!
Найӧ зэв винёвӧсь!
Петька ошйысьӧмӧн шуаліс:
— Миян ордысь оз мынтӧдчы!
Эз сэтшӧмлы сюр!
Петькалӧн ошйысьӧмыс кажитчис дӧзмӧданаӧн.
— Видзӧдтӧ!
Дерт, он лэдз, кор ме сылы ӧтчыд кучки да мӧдысь коксӧ чеги.
Кытчӧ нӧ пышъяс коктӧгыс?
Ми шулывлім Петькалы: «Вай ме нуышта», но сійӧ ышнясис, казьтыліс, мый сійӧ аддзис да кутіс чирксӧ.
— Ёна жӧ ошйысьысь!
Ещӧ мед не кутны, кор ми сійӧс оглушитім!
Ышнясьӧ ӧні.
Да ми татшӧм барахлотӧ мыйта колӧ куталам.
Сёрнитчытӧг ми уськӧдчим Колюшкакӧд кутавны чиркъясӧс.
Чиркыс вӧлі уна.
Тшӧкыдджыка сюрлісны кыз чиркъяс, кодъяс сир кодьӧс лэдзӧны.
Чабыртан татшӧм чирктӧ кулакад, чеччалыштан кокпӧв йылад да шуалыштан: «Чиркӧй, чиркӧй, вайышт меным сиртӧ!» — и сійӧ лэдзас ӧти войт.
Сьӧд, сук, дзик сир кодь и эм!
Вӧлі уна руд чирк, каменушка, ёсь юраяс.
Шочджыка сюрлісны сьӧд чиркъяс, но турунвижыс эз вӧв.
Петька сераліс:
— Сійӧ, да абу сійӧ.
Абу сійӧ-ӧ!
Зато миянлысь кыйдӧснымӧс эз ковмыв сідзи видзны, кыдзи Петькалысь.
Лямӧдан кутӧмаыслысь юрсӧ и шыбитан ведраӧ.
Сэні найӧ и кыскасьӧны сов тыра рузум гӧгӧр да сир лэдзӧны, кӧть эськӧ налысь некод оз кор.
Ми сідзи ылалім чиркъясӧс куталӧмӧ, мый Петька горӧдіс:
— Ребята, мый нӧ тайӧ!
Чиркъясӧс кутавны ми мӧдӧдчим али Вершинкиӧ черила?
Мунамӧй ӧдйӧджык!
Этша ӧмӧй татшӧм чиркъясыд!
Нуӧй менсьым, кодлы окота.
— А-а, сетчин!
Ме видзчысьӧмӧн босьті турунвиж чирксӧ, и ми мӧдӧдчим туй кузя.
Регыд ми петім юдорса видз вылӧ.
Збыльысьсӧ, тайӧ миян горянскӧй прудлӧн кык вож, кодъяс вомӧн чӧвтӧма посъяс.
Ӧтиыс ыджыдджык, мӧдыс дзик ичӧт.
Медводдзасӧ вуджим спокойнӧя, но мӧд вылас сувтім.
Ылӧдіс местаыс.
Лӧнь ваын тыдаліс чукӧрӧн меститчӧм сук турун, кытчӧ дзебсясьлӧ сир.
Ва вылын гӧвкъялісны купавкаяслӧн нюдз кокъяса гӧгрӧс коръяс, и гӧгӧр паськалісны плавайтысь чериысь гырысь и посни кытшъяс.
Кыдзи нӧ прӧйдитны татшӧм места дінті турунвиж чиркӧн?
Сӧмын Колюшка дугдывтӧг долис:
— Мунамӧй, ребята, местаӧдзным!
Тані дзик нин матын, верстыс нин, кӧнкӧ, оз ло.
Но нуӧдны миянӧс сылӧн эз артмы.
— Ми сӧмын видлам.
Зэв регыд.
Тэ ньӧжйӧникӧн мун ӧтнад.
Кор Петька разяліс вугыр сисӧ, Колюшка нӧшта грӧзитчыштіс:
— Ок, зонъяс, ылӧдлас тіянӧс турунвижыд!
— Кыдзи ылӧдлас?
— А вот аддзылан.
Кыдзи рытнас нӧйтны кутасны, сэки казьтышт менӧ.
— Тэ нӧ мый шогсян?
— Но, меным ӧд сы мында жӧ сюрыштас.
Тӧдан ӧд миянлысь мамъяснымӧс!
«Ӧтвылысь вӧчанныд — ӧтвылысь и получайтӧй!»
Сӧмын тайӧс и шуалӧны, а батьяс ошкӧны: «Мед ӧбидатӧг быдмӧны!»
Висьтав со тіянлы!
— Эн пов, Кольша!
Ми сӧмын кыкысь кымын.
Тайӧ нин стӧч.
Сытӧг ог мунӧй.
Петька самаліс чирксӧ, сьӧлалыштіс сылы юрас да шыбитіс медся ылысса турунтӧмин шӧрас, кытчӧдз позьӧ вӧлі судзны вугыр шатьнас.
Эз на коль и минута джын, кыдзи табйыс суніс пыдӧдз, шатиныс дрӧгнитіс, и, вомдорсӧ курччӧмӧн, кыдзи овлӧ косясигъясӧн, Петька лэптіс пос вылӧ ыджыд чери.
Тайӧ вӧлі мык, но ышнясьӧм могысь Петька шуис сійӧс сынпиӧн.
Ми эг вензьӧй — зэв нин ыджыд вӧлі мыкыс.
Татшӧмтӧ позьӧ и сынпиӧн шуны.
Петькалы мойвиис: турунвиж чиркыс кольӧма вӧрзьӧдтӧмӧн, и сійӧ бара шыбитіс ваӧ бур самсӧ.
Но ӧні табйыс эз вӧрзьы.
Петька терпеливӧя виччысис да асьсӧ успокоитӧм могысь шуаліс:
— Сынпияныд миян прудйын эмӧсь, а посни чериыд и матыстчынысӧ полӧ.
Медым весь не сулавны, ми Колюшкакӧд разялім жӧ вугыръяснымӧс.
Колюшка заводитліс нидзулӧн, и артмис эз лёка.
Посни ёкышъяс курччылісны «понъяс моз» горша, сьӧкыда вугыртӧ перъян.
Сам йылысь тӧждысьны эз ковмыв — сӧмын мед тупкысьліс вугыр йылыс.
Меным тшӧтш кутісны шедны посньыдик мыкъяс да чебакъяс.
Петька пыр тшӧкыдджыка кутіс видзӧдлывны син бӧжнас миянладорӧ, но век на лача кутіс аслас турунвиж чиркыс вылӧ.
— Эк!
Поснияс тіян!
Татшӧмыд менам чирк дінӧ, небось, оз матыстчыны.
Но вот дӧбнитіс сылысь табсӧ.
Петька чӧв ланьтіс, бара курччис вомдорсӧ, пелька тракнитіс да ӧвтыштіс зэв ичӧтик чебакӧс.
Ми Колюшкакӧд серӧктім.
— О-о!
Ёна ӧвтыштчин — а кыйдӧсыд ичӧт.
— Вот тэныд и полӧны!
Петька нетшыштіс вугыр йывсьыс ичӧт чебаксӧ, шыбитіс сійӧс ваӧ, ассьыс турунвиж чирксӧ крӧшитіс торпыригӧдз да шыбитіс пос вылӧ.
— Мӧдімӧй но, ребята!
Тэрыбджыка вӧрӧй!
Но Колькалы шедісны ёкышъяс, и сійӧ дась вӧлі кольччыны татчӧ рытӧдзыс.
— Шедӧ ӧд.
Мый нӧ ещӧ?
Тані эськӧ вуграсьыштім — да и гортӧ.
— Эк тэ, ичӧтик!
Мунім-мунім, порог дорӧдз эгӧ воӧй, сулалыштім да бӧр бергӧдчим.
Тайӧ ӧмӧй чери?
А сэні, колӧкӧ, сэтшӧмъясӧс лэпталам!..
— Сёрмам ӧд, а менам кынӧмӧй нин сюмалӧ.
Сёйӧм йылысь казьтыштлӧм вӧлі дзик нинӧмла — ставнымлӧн кынӧмъясным сюмалісны.
Тӧдсаинъясын ми бура кужлім тӧдмавны кадсӧ шонді серти, а тані кыдзи?
Пос вывсянь миянлы тыдаліс прудлӧн вожыс.
Чукыльӧсь берегъяс вылас сэтшӧм тшӧкыда быдмисны бадь пуяс да ловпуяс, мый ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ петаніныс эз тыдав.
Вожыс вӧлі ты кодь либӧ быдмӧгъясӧн тырӧм тыкӧла кодь.
Кодарладорсянь петӧ шонді, кӧні сійӧ овлӧ луншӧр кадӧ?
Кӧть эськӧ юавны кодлыськӧ, кымын час.
Миян шуд вылӧ, кузь пос вывті кутіс таркакывны-локны телега.
Телегаас пукаліс кутшӧмкӧ нывбаба.
— Тьӧтушка, кымын час?
— Ог тӧд, челядь.
Больничасянь ме.
Дыр сэні олі.
Витӧд час, буди, а то и унджык.
Дерт, сійӧ эз тӧд.
Кытысь на витӧдыс, кор неважӧн на асыв вӧлі!
Оз вермы лоны.
— Сёрмамӧй, зонъяс!
Кылінныд — витӧд час! — заводитліс ӧлӧдны Колюшка.
— Оз тӧд сійӧ.
Дыр больничаас олӧма — вот сылы и кажитчис.
Мӧдім!
ВӦРЫН ЛЫЙСЬӦМ ШЫЯС УЛЫН
Ичӧтик Вершинскӧй посёлокын став керкаыс нюжӧдчӧма ӧти радӧн мир туй пӧлӧныс.
Матынджык да бурджык вӧлі мунны мир туй кузя, но ми полім вершинскӧй челядьысь: нӧйтасны, да ещӧ и вугыр шатинтӧ чегъяласны.
Оз радейтны миянӧс — горянскӧйястӧ.
Шуим кытшовтны посёлоксӧ йӧръяс сайті, но тайӧ, вӧлӧмкӧ, абу удобнӧ.
Ӧти град йӧръяс вӧліны дженьыдикӧсь, мукӧдъясыс пыдӧ пырлісны вӧрас.
Петька шмонитіс:
— Медся ёкыша местаяс!
Чӧвталӧй вугыръястӧ, зонъяс!
Со пожӧм улас сир тювкнитіс.
Сир вугыр эськӧ татчӧ, а?
Буретш лоӧ!
Медбӧрын сюри кутшӧмкӧ торъя нин кузь участок.
Кытшлалім-кытшлалім сійӧс да петім тӧвся туй вылӧ, код кузя гожӧмнас ветлісны перевоз дорӧ, а тӧвнас вӧлӧн ветлісны.
Сук пожӧма яг шӧрын тӧвся туйыслӧн паськыд визьыс кажитчис вывті мичаӧн.
Туй бокас быдмисны еджыд катшасинъяс, сиреневӧй блошникаяс, виж мыльнянка, кельыдлӧз горадзульяс, малинӧвӧй воййыв турун.
Мыльнянкалӧн нежнӧй гылалысь дзоридзьяс весьтын лэбалісны кутшӧмкӧ шоча паныдасьлысь сера, лӧз бобувъяс.
Иван-чайлӧн кузь цветъяс дінын дзизгисны мазіяс, лэбалісны посньыдик лэбачьяс.
Уна сера эрд вылын тыдалісны ёна таляссьӧм векньыдик сьӧд туйяс — «рабочӧй ход».
— Ребята, бӧрсӧ ми тайӧ туйӧдыс локтам, рабочӧй ходті, а?.. Ме татысь цветъяс нетшкышта асланым Таюткалы, — шуис Петька.
— А Лесинасьыд он пов? — юаліс Колька.
— Оз тӧд рӧмыднад.
Вершинскӧйясӧн висьтасям.
Вуджӧдас!
Тадзи решитӧм бӧрын ми панласигтырйи котӧртім трӧпаяс кузя.
Зэв жӧ нин найӧ ёна таляссьӧмаӧсь, да сэтшӧм уна туйыс.
Кузь кока Петька, кыдзи и пыр, панйис ставнымӧс.
Колюшка коли.
Сэні, кӧні мича сера эрд вежсис изйӧсь кушинӧн, Петька сувтіс да горӧдіс:
— Видзӧдлы, Егорша, быттьӧкӧ масленник котӧртӧ.
Латшкӧсіник Колюшка и збыль вӧлі том, ён масленник кодь.
Котӧртіс сійӧ рӧвнӧя, став тушанас водзлань сетчӧмӧн.
Гӧгрӧс юрыс да ыргӧн рӧма сук юрсиыс нӧшта ёнджыка вӧчисны сійӧс тшак кодьӧн, кор сійӧ муртса на мыччысьӧ муысь.
— Колин, ичӧтикӧй?
— Мый нӧ кӧть!
Зато тадзитӧ ме кӧть верст котӧрта а тэ кывтӧ нюжӧдан...
— Но...
— Вот тэныд и «но»...
А тэ юртӧ чатӧртан, кинад кутан ӧвтчыны...
Коді нӧ тадзи котравлӧ?
— Тэнсьыд велӧдчыны?
— Кӧть и менсьым.
Эн думайт, мый кокыд кӧ кузь, сыын и выныс.
Лолыд менам озджык тыр.
Видзӧд, быттьӧ эг и котӧрт, а тэнад век на лолыд оз шед.
Тайӧ вӧлі важся спор.
Миян куим пиысь Петька вӧлі медкузь.
Косіник, кузь кияса, кузь сьылі вылын пельӧса юра сійӧ кокниа ордйыліс миянӧс.
Но котраліс сійӧ неногӧн — чатӧртліс юрсӧ да ёна ӧвтчис кияснас.
Кыкнанным зілим вӧйпӧдны Петькаӧс, медым сійӧ «котраліс правилӧ серти», а Петька читкыраліс ассьыс сьӧд кӧсӧй синъяссӧ, довкйӧдліс юрсӧ да шуаліс:
— Эк ті, велӧдысьяс!
А ноко, нӧшта котӧртам.
Споруйтігад ми воим кушин шӧрӧдзыс.
Веськыдвылас петӧ вӧлі Скварец приисксянь шыльыд туй.
Приискыс дзик матын.
Кыліс эз сӧмын гудок шыыс, но и машинаыслӧн шумыс да дробильнӧй бегунъяс улын излӧн гальскӧмыс.
Тайӧ туй кузяыс Скварецсянь ӧдйӧ гӧнитіс кутшӧмкӧ паськыд плешка пӧль лӧз вушйӧм дӧрӧма, кузь дӧра партука, дӧмлӧм тюниа, но шапкатӧм.
Партукыс вешйӧма вӧлі бокӧ да шпорӧдчис флаг моз.
Пӧльыс вӧлі сэтшӧм арлыдын, кор оз нин ветлыны верзьӧмнад.
Ми видзӧдім, кыдзи сійӧ гӧрбыльтчӧмӧн вылӧ лэпталіс гырддзаяссӧ, да серӧктім, а Петька горӧдіс:
— Верзьӧма — турунвиж гут!
Валегиыд коксьыд усьӧ!
Пӧльлы, тыдалӧ, вӧлі веськодь.
Сійӧ весиг эз видзӧдлы миянладорлань, веськӧдіс вӧвсӧ заводскӧй конторалань.
— Телефон дорӧ локтӧма.
Тыдалӧ, мыйкӧ лоӧма Скварецын, — висьталі ме ассьым чайтӧмӧс.
— Лоӧма и эм! — ме дор сувтіс Петька. — Эз прӧста караульнӧй лок.
Тайӧ нин стӧч.
— Мыйла чайтан, мый караульнӧй?
— Но вот!
Он аддзы — пӧль, валегиа, запона.
Коді нӧ сэсся?
— Пӧжар, тыдалӧ...
— А гудокыс кӧні?
Тутсіс эськӧ, а кылан — чӧв олӧ.
Абу, тані мӧдтор.
— Зарни гусялісны?
— Гусялан, кыдзи нӧ!
Бать висьтавлывліс — зэв пӧ стрӧг налӧн.
Стража сэні, начальство...
Матыстчынытӧ он вермы.
Быдӧнӧс ӧбыщитӧны.
Пасьтӧгыд пӧрччӧдӧны.
Гусялан!
Тайӧ стӧч.
— А Скварецын уна рабочӧйыс?
— Тысяча кымын, а то и унджык.
— И ставныс му пытшкынӧсь? — юаліс Колюшка.
— Тэ нӧ мый чайтін — кымӧр вылынӧсь? — серӧктіс Петька.
— Но, мый нӧ.
Машинаяс дорын сэн либӧ нӧшта кӧнкӧ.
А кӧні найӧ олӧны?
— Казармаяс сэні.
Унаӧн ӧти керкаас олӧны.
Унджыкыс локтӧм йӧз.
Быдлаысь.
И миян, заводскӧйяс, эмӧсь.
Сӧмын найӧ гортаныс ветлӧны перевоз пыр.
Приискӧвӧй туй вылын бара тыдовтчисны лыа кыскалан кык вӧла-доддя.
Кыкнан телегаас сулалісны нывбабаяс, кодъяс ӧвтісны вӧжжи помъяснаныс.
Налы паныд вӧрысь петіс ыджыд гнедӧй вӧла пельпомъяс вылас турунвиж жгутъяса стражник да горӧдіс:
— Кытчӧ ті?
Бергӧдчӧй ӧні жӧ!
Нывбабаяс мыйкӧ горзісны воча, но миянӧдз эз кыв.
Сэсся найӧ бергӧдісны вӧвъяснысӧ да рӧдтӧмӧн мӧдӧдчисны бӧр, а стражник мӧдіс конторалань.
Пӧльыс бӧр нин петіс конторасьыс, и сы гӧгӧр бергалісны морт дас — дас вит.
Стражник мыйкӧ висьталіс пӧльлы.
Сійӧ гогйӧдлыштіс куш плеша юрнас, пес чурка вывсянь кайис вӧв вылас да мӧдӧдчис бӧр.
Ӧні муніс восьлӧн.
Стражник нӧшта мыйкӧ висьтавліс контора дорын.
Йӧзыс мыйтаӧнкӧ тэрмасьӧмӧн котӧртісны посёлоклань, а мыйтаӧнкӧ мунісны тӧвся туйлань.
На бӧрся мӧдіс и стражник.
Старик сувтіс вӧр дорӧ, домаліс вӧвсӧ пожӧм бердӧ, пуксис ичӧтик мыр вылӧ, перйис табак кӧшельсӧ да кутіс вӧчны чигарка.
— Тайӧ стӧч сідзи... — шуис Петька.
— Мый стӧч сідзи?
— Аддзылін — горнӧй стража локтӧма?
— Но?
— Но кӧ и но...
Вот и ставыс.
Плӧтина вылын витысь кучкисны жыннянӧ.
— Мӧдім, зонъяс!
Со кымын час нин!
— Вернӧ тьӧткаыд висьталӧма.
Сёрмам ми.
— Час кык вуграсьыштам — и гортӧ.
Прудйыс вӧлі лӧнь да овтӧмкодь.
Сӧмын ледорезъяс костын пос вылын сулаліс вугыр шатя морт да ылі куръяын тыдаліс пыжын ӧтка чери кыйысь.
Чери кыян местасӧ ми бӧрйим бурӧс.
Колюшкалы медводз шеді ыджыдкодь ёкыш.
Сэсся и миянлы кутіс шедны.
Петька ошйысис нин:
— Бӧжсяньыс юрӧдзыс весьтӧн-джынйӧн лоӧ!
Пескылясигтыр локтіс!
Муртса кыски сійӧс!
Кык часыд коли вывті ӧдйӧ.
Кор плотинавывса караульнӧй кучкис сизимысь, Колюшка кутіс гартны вугырсӧ.
— Нолтӧ, зонъяс, тырмас!
Абу жӧ матын, кӧть и перевоз пыр.
Ӧттор-мӧдтор — и пемдас.
— Повзин?
— Повзи — эг повзьы, а кад нин.
Кынӧмӧй менам сюмалӧ.
— Тэ сӧмын сёйӧм йылысь и сёрнитан.
— Но, меным сідзи кыв вылӧ воис...
— Бара воча шуин!
Плотина вывсянь лэччигӧн ми аддзим, мый пӧльыс пукалӧ сійӧ жӧ мыр вылас, а пожӧм пу дорын сулалӧ домалӧм вӧлыс.
— Тыдалӧ, стражник сылы тшӧктӧма туйсӧ караулитны.
Сэтысянь оз лэдзны, а сэтчӧ?
Лэдзасны — оз?
— Пӧльӧ, мый нӧ сэні лоӧма? — горӧдіс Петька.
— Порсь куканясьӧма, — шыасис старик.
— Эн, тэ шу гӧгӧрвоана.
— Гӧгӧрвоана — кӧинкӧд, мекӧд — шмонитӧмӧн.
— Кӧлысьвывса гӧсьт, тыдалӧмысь, — гӧгӧрвоис Петька да гораа горӧдіс: — Верзьӧма — турунвиж гут!
Валегитӧ воштін!
— Ме вошті, тэ гусялін — коді гусясьысьӧн лои? — шыӧдчис пӧль.
— Тьпу, пӧрысь лешак, татшӧмтӧ сёрниӧн он вен! — сьӧлыштіс Петька.
Неуна вевъялім муныштны уна рӧма видз вывті, кыдзи кӧнкӧ матын — миянлы кажитчис, вӧрын, шуйгавылын, — кыліс лыйӧм шы.
Вӧлі буретш вӧрса пӧтка кыян кад, и вӧрын частӧ кывлывлісны лыйсьӧмъяс.
Сӧмын ӧні вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Эг на удитӧй дасысь воськовтны — бара лыйӧм шыяс.
Ӧні нин тшӧкыда, ӧта-мӧд бӧрся.
Бара ӧтка лыйӧм шы, и бара — ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь...
— Котӧртамӧй, зонъяс! — горӧдіс Петька да эрд вывсянь уськӧдчис вӧрӧ, веськыдвылӧ, сэтчань, кыті ми писькӧдчим, кор мунім водзлань.
Тӧвся туйлӧн эрд вылын вӧлі дзик на югыд, а вӧрас вӧлі нин рытын кодь гажтӧм, шуштӧм, рӧмыд.
Котӧртны вӧрӧд вугыр шатинъясӧн да ведраясӧн абу зэв кокни, и миян Кольша чергӧдчис-уси.
Сійӧ чегис шатинсӧ, сарпыштіс кисӧ да кисьтіс ассьыс ёкышъяссӧ.
Черисӧ ӧктыны кӧсйытӧг сувтлігкості ми неуна бӧр воим ас садьӧ.
Кытчӧ котӧртам?
Мыйла?
Лыйсьӧм шыяс сэсся эз нин кутны кывны, и ми бӧр мӧдӧдчим тӧвся туйлань.
Вӧр дорын тыдовтчис кутшӧмкӧ гӧрд, сёйӧссьӧм дӧрӧма том мужик.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Ті кытчӧ?
— Перевоз дорӧ.
Горянкаӧ миянлы колӧ.
— Оз лэдзны сэті!
Со, видзӧдӧй, стражникъяс...
Ылысь ми аддзим морт вит стражникӧс.
Ветлӧдліс вӧв вылын и сійӧ, коді бергӧдіс нывбабаясӧс приисклань.
Пуяс сайӧ дзебсьӧмӧн ми кутім юасьны мужикыслысь:
— Дяденька, а кыдзи миянлы Горянкаас мунны?
— Мир туй кузя заводитлӧй.
— А тані нӧ мый лоӧма?
— Корсьӧны ӧти мортӧс...
— Кодӧс?
— Но, начальство тӧдӧ.
Вешйӧй, а то нӧшта сюрас.
Аддзан, татчань видзӧдӧ...
— Коді лыйліс?
— А ме тӧда?
Стражникъяс, буракӧ...
Гашкӧ, и мӧдыс лыйліс.
— Коді?
— Да кодӧс корсьӧны...
Мунӧй, зонъяс.
Оз тшӧктыны висьтавлыны.
Политика сійӧ...
Гӧгӧрвоинныд?
Мунӧй ӧні жӧ.
«Политика» кывсӧ ми кывлывлім.
Гырысьяс миян семьяын шулывлісны тайӧ кывсӧ полӧмӧн, ньӧжйӧник, но пыдди пуктӧмӧн.
Зато миян уличанскӧй подрядчик Жиган горзывліс став уличатырнас, кор мынтысьліс аслас уджалысьяслы:
— Ті нӧ мый?
Политика али мый?
Велалӧмаӧсь, главнӧй делӧ, йӧз зептысь артавны!
Петкӧдла вот туйсӧ!
Петкӧдла!
Урадниклы кӧ висьтала — пыр жӧ ыстас.
Сибирыд сійӧ, зонмӧ...
Быдӧнлы, главнӧй делӧ, тырмас!
Бара кылісны лыйсьӧм шыяс.
Шочӧсь, гораӧсь, но воддза дженьыдикъясыс да тшӧкыдъясыс тайӧ пӧрйӧ эз вӧвны.
Стражник гнедӧй вӧв вылын лэбыштіс перевозлань.
— Аддзис мыйкӧ кырнышыд! — шуис гӧрд дӧрӧма мужик.
Лыйсьӧмъяс лоисны тшӧкыдджыкӧсь, но пыр сэтшӧм жӧ гораӧсь.
— Аддзӧмаӧсь йӧйӧс!
Сідзи сійӧ и петкӧдлас тіянлы, кӧні пукалӧ!
— Кӧні сійӧ?
— Код тӧдас, гашкӧ — тайӧ вӧрас, гашкӧ — важӧн нин мир туй вомӧныс вуджис.
Корсь сэки!
Сулалам войсӧ тыртӧминас.
— Тэ караулитан?
— Сувтӧдісны, вот и сулала.
Мый кутан вӧчны!
А ті вӧрӧдыс эн мунӧй, веськыда град йӧръяслань веськӧдчӧй.
Вуджӧй кыткӧ да мир туй кузяыс и мунӧй, а то ещӧ нечаяннӧй пуля улӧ веськаланныд.
Ми кывзысим.
Мӧдӧдчим веськыда град йӧръяслань, вуджим потшӧс вомӧн, прӧйдитім вӧр участок да петім град улӧ гӧрӧм му вылӧ.
Градъясыс вӧліны дзик керкагӧгӧрса стрӧйбаясӧдзыс, пыран дзиръяыс вӧлі пӧдса.
Стрӧйбаясыс вӧліны бурӧсь, кӧрт вевтъяс улын.
Тыдалӧ, тайӧ керкаыс вӧлӧма кутшӧмкӧ заводскӧй начальстволӧн.
Вуджим ещӧ кык-куим град йӧр вомӧн, а пыр сійӧ жӧ: стрӧйбаяслӧн топыд стена да томана дзиръяяс.
Медбӧрын коркӧ миянлы сюри «куш керка», сы дорын сӧмын сулаліс вевттӧм пӧлыньтчӧм конюшня.
Потшӧс саяс тыдаліс мир туй.
Буретш тайӧ и колӧ вӧлі миянлы.
И градъясыс тані куйлісны кузьмӧсногӧн — петны бурджык.
— Но, мый нӧ, зонъяс, мӧдімӧй! — И ведранас да шатин торнас ӧвтчигтыр Кольша мӧдӧдчис картупель градъяс костӧд, бӧрӧздатіыс, ми — сы бӧрся.
Сэки конюшняысь петіс ичӧтик пон да зэв ёна кутіс увтчыны.
Пон бӧрся ырскӧбтіс-петіс лӧз чышъяна нывбаба, киас сылӧн вӧлі векньыдик краситӧм пӧв, тыдалӧ, дӧра кыан станысь.
Грӧзитчигтырйи нывбаба ӧвтчис пӧвнас да горзіс:
— Ме тіянӧс, ӧкаяннӧйясӧс!
Нетшка вот петшӧр!..
Но Кольша спокойнӧя муніс веськыда нывбабалань.
Миян сійӧ век сэтшӧм!
Немвиччысьтӧг и тышкӧ пырліс!
Ми, дерт, тэрмасим сувтны ёртным дор:
— Ми, тётенька, огӧ гусясьны...
— Миянлы сӧмын колӧ улича вылӧ петны.
— Кутшӧм нӧ тіянлы туй таті? — небыдджыка юаліс нывбаба.
— Оз лэдзны тӧвся туйӧдыс, тшӧктӧны мир туй кузя.
Ми и мӧдӧдчим град йӧръясті.
Нинӧм эг нетшкӧй, кӧть ӧбыщит!
Нывбаба горӧдіс понйыс вылӧ да дзик спокойнӧя кутіс юасьны, кодлӧн ми, кыдзи татчӧ веськалім да мый аддзылім тӧвся туй вылысь.
Кор ми висьтасим, нывбаба, мыйкӧ думайтігтыр, шуис:
— И таті, тӧдӧмысь, оз лэдзны тіянӧс.
Кыскасьысьясӧс со ставсӧ бергӧдісны.
Речкиӧдз, тыдалӧ, облавасӧ нюжӧдісны.
Неважӧн на тіян горянскӧйсаныд параа вӧлӧн квайт стражникӧс вайӧдіс.
Мый вӧчны?
Узьны, тыдалӧ, тіянлы ме ордын ковмас.
А гортаныд, кӧнкӧ, виччысьны кутасны.
Юасинныд эн мамъясныдлысь?
— Эгӧ, тётенька.
Эгӧ юасьӧй.
— Ок, ребята, мат тіянкӧд!
Со кытчӧ юасьтӧг пышйӧмаӧсь!
Кыдзи нӧ ӧні, а?..
Пемдас ӧд регыд, а то эськӧ мӧс вӧтлан туйӧд мунінныд, сэсся берег пӧлӧныс.
Повны кутанныд пемыднад мунігӧн?
— Ог полӧй, тётенька!
Абу ичӧтикӧсь.
— Тыдалӧ!
Сідзкӧ, ті град йӧръяс сайтіыс и мунӧй.
Тані найӧ кӧкъямыс сӧмын коли.
Медбӧръя град йӧрсяньыс, дорса столбсяньыс, веськыда мунны.
Ордымъяс кутасны мунны нюрлань — ӧні сійӧ кос.
Аддзанныд, град йӧрас ставыс косьмӧма.
Сійӧ нюр пӧлӧныс и мунӧй.
Сійӧ петкӧдас тіянӧс гӧп дорӧ.
Сэні нырд эм.
Таладорас нырд и мӧдарас нырд.
Тайӧ и эм Мӧсъяс вуджаланін.
Сэті кӧть и паськыд ваа, а ляпкыд: мӧсъяслы кынӧм улӧдзыс.
Кор ми котралам сэті... поссӧ кытшовтам.
Ёна матынджык артмӧ.
А водзӧ — векньыдик туй, веськыда Перевознӧй гӧралань.
Тӧданныд, дерт, сійӧ местаяссӧ?
Плотина вылын кучкисны ӧкмыс час.
Колюшка эз верит:
— Сорсис дедӧыс.
Ӧкмысысь кучкис!
— Ӧкмыс и эм, — шуис нывбаба.
Кор ми бӧр мунім потшӧслань, сійӧ сувтӧдіс миянӧс:
— Сулавлӧй жӧ, зонъяс, ме кӧть тіянлы морт кусӧкӧн сета.
Кынӧмныд, кӧнкӧ, сюмаліс, чери кыйысьяс?
Ми, дерт, эг ӧткажитчӧй, и нывбаба петкӧдіс миянлы кыза солалӧм куим шӧрӧм рудзӧг нянь.
— Висьталӧй мамъясныдлы поклон Настасья Огибенинасянь.
Мед буриндзика пӧвсалыштасны тіянӧс! — И пыр жӧ ӧлӧдіс: — Ті, зонъяс, потшӧс вомӧныс эн вуджӧй.
Тані кык йӧр сайын сэтшӧм кикимераяс олӧны.
Чепйыв понйӧс думыштӧмаӧсь йӧрас лэдзны.
Коклябӧртӧ орӧдас.
Град йӧръяс сайтіыс мунӧй!
Да эн вунӧдӧй — медбӧръя столбсяньыс веськыда.
А кор вуджны кутанныд, нырдланьыс сетчӧй.
Веськыдвылас джуджыд.
Энӧ кӧть вӧйӧй!
— Ми, тётенька, вартчынытӧ кужам.
— Сывтырйӧн, понъяс моз, лягушаяс моз.
Тайӧ нин стӧч сідзи.
— Аддза, мый мастеръяс.
Куимысь лун тіян кодьястӧ нӧйтны, и то, буракӧ, этша.
Ок, зонъяс, зонъяс!..
И со ми бара нин вӧрынӧсь, град йӧръяс сайын.
Тётушка Настасьялӧн няньыс вӧлӧма дженьыд нэма — ӧти здукӧн ставнымлӧн быри.
— Лучше эськӧ мед эз и сет! — шогпырысь ышловзис Колюшка, а Петька уськӧдчис сы вылӧ:
— Тэ бара нянь йылысь!
Кок улад видзӧд.
Черитӧ эн гылӧд.
Шынитӧвджыка, зонъяс!
Сюся видзӧдӧй!
Вӧрын пемдіс.
Туруныс кок улын сьӧдӧдіс да кажитчис кулӧмаӧн.
Кытыськӧ босьтчисны уна посньыдик сьӧд увъяс.
Кытчӧ он тувччы — ратшкакылӧны.
Йӧръяс сайті мунігкості, вӧрыс вӧлі «сись кодь веськыд», а дорса столбсяньыс мӧдіс мунны нитшка вӧр, кутшӧм овлывлӧ нюръяс дорын.
Татшӧм вӧрад, да нӧшта посни пуяс сора вӧрад, и луншӧр-луна вит воськов сайысь морттӧ он аддзы, а рытнад нинӧм и шуны.
Векньыдик туйтӧ аддзим кокньыда, и сійӧ миянӧс петкӧдіс нюр дорӧ.
Мунны лои сьӧкыдджык.
Кок улӧ дугдывтӧг веськавлісны векньыдик кос вутшъяс на костын джуджыд гуранъясӧн.
Вӧян — и кок улад быть ратшмунӧ.
Кытысь сӧмын гылалӧма та мында быдсяма лӧптыс.
А Петька ӧлӧдӧ:
— Ш-ш... тэ!
Надзӧнджык!
Кылан — сёрнитӧны.
Нюрыс кытсюрӧ матыстчыліс мир туй дорӧдз.
Сэсянь друг кылісны гӧлӧсъяс:
— Абу ӧд ем, главнӧй делӧ...
Быдладорын корсьысьӧны.
Индасны сылы туй, индасны!
Сибирыд ставыслы, главнӧй делӧ, тырмас.
— Эн гораа, сват!
Гашкӧ, сійӧ матын кӧнкӧ... кылӧ тэнсьыд.
— А ме пола?
А меным, главнӧй делӧ, сюр сӧмын: пыр жӧ — прӧщайтлы, таладор югыдӧй...
Сэсся эз кутны кывны, но ми ставным тӧдім, мый тайӧ сёрнитіс миян уличанскӧй подрядчик Жиган.
— Кытысь татчӧ Жиганыс? — вашнитіс Петька.
— Сійӧ, гашкӧ, стражникъястӧ и вайис Горянкасьыд да.
Тётенькаыд кодъяс йылысь висьталіс.
— И то...
Гусьӧнджык, зонъяс!
Нюр кежис шуйгавыв, и гӧлӧсъяс ньӧти эз кутны кывны.
Но та вӧсна вӧлі ещӧ шуштӧмджык.
А друг ылалім!
Места увтасмӧмыс кутіс тӧдчыныджык.
Кок улын кутіс булькакывны ва.
— Сійӧ шуис, нюрыс пӧ косьмӧма, а тані ва.
Неладнӧ, тыдалӧ, мунам, — шуис Кольша.
— Прудлань матыстчам, сы вӧсна и ва.
Он аддзы — кустъяс со эстӧні?
Берег, сідзкӧ...
Гусьӧнджык, зо...
Кывсӧ помавтӧг Петька сувтіс.
Кын сюръяяс моз сувтім и ми.
Миянсянь веськыдвылын, пожӧм пу бердӧ нёровтчӧмӧн, пукаліс морт.
Пемыднад эз позь аддзыны, пӧрысь али том сійӧ, но вӧлі тоштӧм и устӧм.
Тыдаліс, мый ӧти кокыс сылӧн кӧмтӧм, мӧдыс сапӧга.
Веськыд киыс вӧлі паськыд пыдӧса картуз улын, кодӧс пуктӧма муас.
Морт пукаліс да чӧв оліс.
Ми чӧв олім жӧ.
Сэсся сійӧ корис:
— Няньтор тіян, зонъяс, абу?
Ичӧтик тор...
Тайӧ прӧстӧй кывъясыс пыр жӧ успокоитісны.
Весиг гажаджык лои.
Век жӧ нин верстьӧкӧд, а то зэв нин шуштӧм вӧрас.
Кор тӧдмаліс, мый миян абу весиг крӧшки, тӧдтӧм мортыс кутіс юасьны миянлысь, мыйла ми татчӧ веськалім, кодъяс миян батьясным, кӧні олӧны, кытчӧ ми мунам.
Ӧта-мӧд вежмӧн ми заводитім висьтавлыны, а сійӧ век ӧтарӧ ӧлӧдліс:
— Гусьӧнджык, зонъяс, гусьӧнджык.
Эн горзӧй!
Кор ми висьталім, мый кӧсъям вуджны пруд вомӧн, тӧдтӧм морт заводитіс сёрнитны тэрыбджыка, дженьыдджыка:
— Келанін?
Кӧні?
Тайӧ кустъяс сайтіыс?
Меным эськӧ тіянкӧд тшӧтш.
Регыдик чӧв олыштӧм бӧрын тӧдтӧм морт шуис:
— Ноко, зонъяс, коді тіян пиысь ёнджык?
Тайӧ юалӧмсӧ миян куима костын зэв нин важӧн вӧлі решитӧма да уна сё пӧв прӧверитӧма.
Ми Петькакӧд ӧттшӧтш индім Колюшка вылӧ:
— Со, дяденька, тайӧ.
— Тайӧ?
Медічӧт, а медъён?
— Тайӧ нин стӧч сідзи.
Кыкнаннымӧс вермӧ и паличӧн кыскасигӧн кыскӧ.
Ошкӧн сійӧс шуам.
— Ошкӧн? — шпыньмуніс тӧдтӧм морт. — Ноко, волы татчӧ матӧджык.
Сувт татчӧ.
Видлам тэнсьыд вынтӧ. — И кыкнан кисӧ сійӧ пуктіс Колюшка пельпом вылӧ, но пыр жӧ бӧр босьтіс.
— Оз, нинӧм оз артмы.
Ті, ребята, мунӧй водзын, а ме тіян бӧрся кыссьыны кута.
— Тэ он вермы муннытӧ? — юаліс Колюшка.
— Сійӧ и эм, Ошпиӧй, мый ог вермы...
— Лыйисны тэныд?
— Уна кутан тӧдны — пӧрысьман.
Мун.
— Ноко, сідзкӧ вай ме тэнсьыд сапӧгтӧ нуышта.
— Тайӧ бур делӧ.
Тӧдтӧм морт картузасис.
Картуз улас вӧлӧма ыджыд револьвер.
Куртка шуйга зептас револьверсӧ сюйӧм бӧрын ранитчӧм морт водіс веськыд боквылас, здоров коксӧ нюкыльтіс мыйта вермис, да топӧдіс ранитчӧм кок дінас, мыджсис кияснас муӧ да кыссьыштіс водзӧ.
Сук кустарникъяс пӧвстысь ми аддзим пу вужъясӧн кысьӧм чукля, но паськыд туй.
Сы кузя, тыдалӧ, лэччывлӧмаӧсь мӧсъяс, кор стадосӧ йирӧдісны тайӧ вӧр участок вылас.
Ордымыс петкӧдіс лыа нырд дорӧ, код йылысь висьтавліс тётушка Настасья.
Келанін и горт дорӧ петанін вӧліны миян водзын.
КЫКА КАРАУЛ ДІНТІ
Петька медводз петіс нырд вылӧ да шикнитіс миянлы:
— Шш... шш...
Гусьӧнджык ті!
Сёрнитӧны кӧнкӧ...
Ми кутім кывзыны.
Веськыдвывсянь быттьӧкӧ кылісны гӧлӧсъяс, но сэтшӧм омӧлика, мый Колюшка кутіс вензьыны:
— Пеляд тэнад, Петьша, тиньгӧ.
— Мед кӧть оз!
Кывзы бурджыка.
Со...
Тайӧ разын буракодь кыліс серам.
Петька котӧртіс раненӧй дінӧ, коді сьӧкыдпырысь, гусьӧник ымзігтыр, писькӧдчис мӧс туй кузя.
— Эстӧні, дяденька, сёрнитӧны.
Уна...
— Сыладор берегас?
— Оз, таладор берегас, сӧмын ылынджык.
— Ноко энлы — ачым кывзысьышта, а ті надзӧнджык.
Доймӧма кыссис дзик берег дорӧдзыс да кутіс кывзысьны.
— Сёрнитӧны кӧнкӧ.
Оз матын сӧмын.
Ва кузяыс тайӧ вайӧ.
Миянлы гусьӧнджык колӧ.
Медым эськӧ эз жӧ кывны.
Но, коді медводз видлас кевны?
Ми эгӧ кутӧй виччысьны, но Петька век жӧ панйис.
Сійӧ вӧлі ваын нин да ошйысис:
— Ваыс дзик кунва кодь!
Шоныд-шоныд.
— Гусьӧнджык, зонъяс!
Эн бультікасьӧй!
Джуджыд кӧ, бурджык бӧр бергӧдчӧй, — сӧветуйтіс доймӧмаыс.
Кевны вӧлі лӧсьыд, но ӧтилаті, сыладор берегланьыс, вӧлі джуджыд.
Весиг ыджыд тушаа морт эз вермы эськӧ сэті уйны.
Мӧдар берегӧ петӧм бӧрын кӧдзыдсьыс пиньясным зяткакылӧмӧн ми ставным медводз решитім:
— Оз, оз вермы уйнытӧ.
— Джуджыд.
Кыдзи нӧ уяс!
— Кольшалы дзик горшӧдзыс ваыс.
Кытчӧ!
Лыа вылын чеччалігӧн ме дойді ассьым кокӧс.
Кор кутчыси киӧн доймӧм местаас, сюри мыйкӧ кокньыдиктор.
Тайӧ, вӧлӧмкӧ, жугалӧм исерга.
— Видзӧдлӧй, зонъяс!
— Гашкӧ, зарни?
— Зарни!
Коді татчӧ зарнисӧ воштіс.
Ыргӧн — тайӧ стӧч сідзи.
Пара пятак...
Энлӧй, зонъяс... гашкӧ, тані перевозыс дзик матын.
Котӧртлыны эськӧ видзӧдлыны.
Со сійӧ, ордымыс!
— Дӧрӧмъястӧг?
— Вой ӧд.
— Кӧдзыд...
— А ми котӧрӧн.
— Но, а эсійӧ мортыд?
— Мый нӧ сійӧ?
— Думыштас — пышйим...
— Тайӧ стӧч сідзи.
Сідзкӧ, со кыдзи вӧчам...
Тэ мун сы дінӧ, а ми Егоршакӧд котӧртлам.
Оз-ӧ пыж сюр сэтысь.
Сідзи сылы и висьтав: пыж корсьны пӧ мунісны, а пыжтӧг сылы не вуджны.
— А кутасны кӧ тіянӧс?
— Дӧрӧмъястӧгыс?
— Но...
— Егорша сэки шутёвтас.
Кылан, небось.
Сідзкӧ, виччысьлӧй.
Медводз ме вуджа.
Пола ме ӧтнам ваӧдыс.
Ми виччысьыштім, кор Колюшка вуджис пруд вомӧн, сэсся котӧртім ёна подмӧм туй кузя.
Мыччысис тӧлысь, да вӧр пасьтала водісны еджыд визьяс.
Ми эг кутӧй повны.
Ми тӧдім, мый миян мышкын и водзын, кӧнкӧ матын, йӧз.
Туйыс вӧлі бур.
Сійӧ петкӧдіс миянӧс сійӧ шоръяс дінас, кытысь ми асывнас корсим зарни.
— Видзӧдлы, Егорша, мыйта ми ӧнтай весьшӧрӧ шӧйтім.
Таті дзик веськыд.
А таті Перевознӧй гӧра дорӧ мунӧ.
Сідз ӧд?
Тӧдін местасӧ?
Йӧйӧсь вӧлім — кытшовтім.
Кок улын лоины косьмӧм нюйт плиткаяс.
Колӧ вӧлі бӧрйыны, кыдзи бурджыка тувччыны, медым сійӧ эз жуглась да эз шаракыв кок улад.
Тайӧ жугласьысь плиткаяс вывті мунігӧн воштылім туйнымӧс, но регыд аддзим.
Водзӧ сійӧ бара лои бура подмӧм, лӧсьыд.
Местаыс таті вӧлі тӧдса, и сьӧлӧм выланым миянлы лои нӧшта лӧсьыдджык.
Перевоз дорын вӧлі чӧв-лӧнь.
Перевоз керкасянь неылын ломтысис бипур.
Бипур дорас миянлы мышкӧн пукалісны кыкӧн.
Ӧтисӧ ми пырысь-пыр тӧдім — тайӧ вӧлі Яша Лесина.
Мӧдыс вӧлі тӧдтӧм.
Паромыс и нёльнан вуджӧдчан пыжыс вӧліны таладор берегас.
Паромыс вӧлі дзик перевоз керка весьтас, а пыжъяссӧ вӧлі домалӧма берег пӧлӧныс, миянлань матӧджык.
Меддорас сулаліс сьӧкыд пыж, морт кызь вылӧ кымын.
Но бӧрйыны эз ковмы: сӧмын сійӧс и позьӧ вӧлі пышйӧдны некод тӧдлытӧг.
Петька чуньнас индіс пыж вылӧ, да ми кыкнанным пуяс сайӧ дзебсясьӧмӧн кутім лэччыны береглань.
Видзчысьӧмӧн мынтӧдім мырйысь пыж домалан гезсӧ, нӧшта видзчысьӧмӧнджык пырим ваӧ и, пыжлӧн веськыд бок саяс копыртчӧмӧн, кокньыда йӧтким пыжсӧ да кутім кылӧдны.
Вӧчим тайӧс чӧв олігтыр.
Чӧв-лӧньсӧ торкалісны прудйын гырысь черилӧн чеччыштлӧм да бипурдорса гӧлӧс шыяс.
Кок улын бара кутіс воавны плитняк.
Ваӧд сы вывті мунны вӧлі ещӧ делӧджык.
Кайим пыжӧ, пуксим сынны, зілим не шумитны да мӧдім кывтны.
Пыжыс вӧлі миян вынъяс серти сьӧкыд, но век жӧ муніс водзӧ, сӧмын чукльӧдліс: то шӧрлань петалас, то кайлас дзик берег вылас.
Быдӧнлы миян пиысь кажитчис, мый мыжа кодкӧ мӧд, и ми сідзи вунӧдчим, мый кутім гораа видчыны ӧта-мӧднымкӧд.
— Гусьӧнджык, зонъяс! — ӧлӧдіс миянӧс берегсянь кылысь гӧлӧс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм видзчысьтӧм, мый ми кыкнанным тӧкӧтьӧ эг чеччыштӧй пыжсьыс.
Вӧлӧмкӧ, тӧдтӧм мортыд Кольшакӧд важӧн нин кылӧмаӧсь миянлысь гӧлӧсъяснымӧс и асьныс корсьӧмаӧсь лӧсьыдджык сувтанін.
Найӧ петӧмаӧсь нырдсяньыс вылӧджык.
Тӧдтӧм морт пукаліс берег дорса из вылын, а орччӧн сулаліс Колюшка да киас кутіс вугыр шатьяс, ведраяс да миянлысь паськӧмнымӧс.
— Пыж бӧжсӧ талань, зонъяс! — шуис доймӧмаыс да, кор пыж мышкыс инмис изъясӧ, ошкыштіс: — Дзик буретш.
Молодечьяс, зонъяс.
Кынминныд ӧд, кӧнкӧ, паськӧмтӧгыд?
— Эгӧй, дяденька.
Пӧсялім весиг.
— Висьталӧй, кыдзи пыжсӧ пышйӧдны удайтчис тіянлы?
Перевоз дорсьыс аддзылінныд эн кодӧскӧ?
Ми висьталім.
Доймӧмаыс юаліс:
— Став пыжыс, шуанныд, паром дінасӧсь?
— Но, а кыдз нӧ!
Нёль.
Ставыс тані.
— Мӧдарладор берегас абу?
— Кытысь!
— А ті видзӧдлінныд?
— Да оз тыдав сэтысь.
Кустъяс дортіыс сэті дзик нин сьӧд.
— Сідз, — шуис доймӧмаыс да нӧшта ӧтчыд юаліс: — Оз тыдав паромсяньыс мӧдар берегыс?
— Ньӧти оз.
Тайӧ нин стӧч сідзи.
— Тэнад батьыд салдат али мый?
— Абу, менсьым батьӧс эз босьтлыны.
Вот Егоршалӧн да Кольшалӧн батьясыс салдатын вӧліны.
— Налысь и велалін?
— Стӧч сідзисӧ шуавны?
— Да...
— Да менам батьӧй тадзсӧ оз шулы, — сувті ме аслам бать дор.
— А менам?
Коді кывліс? — шыасис Колюшка.
— Привычка сэтшӧм...
Тайӧ нин стӧч сідзи, — зумыштчис Петюнька.
— Эк тэ, ыджыд юр!
Привычкаыд важся, а арлыдыд ичӧт! — серӧктіс доймӧмаыс. — Но, со мый, ребята!..
Пасьтасинныд?
Пукты ассьыд ведраястӧ да вугыр шатинъястӧ пыжӧ.
Перевоз дорӧ меным нинӧмла.
Мӧдарладорас, тыдалӧ, виччысьӧны менӧ.
Заводитлам таладор берегӧдыс.
Сӧмын ті, чур, гусьӧнджык.
Гӧгӧрвоинныд?
Кӧть мед коді оз юав — ни ӧти кыв!
Ладнӧ?
Миянлы эз ло лӧсьыд.
— Ӧні пуксьӧй, зонъяс, а ме бӧрынджык.
Ми пырим пыжӧ.
Доймӧмаыс пелька чеччыштіс из вывсянь пыж бӧжса скамья вылӧ да мӧдіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Сійӧ медводз кыскис зепсьыс револьверсӧ да пуктіс сійӧс скамья вылас, веськыд ки улас.
Пӧрччис курткасӧ да пасьталіс код тӧдӧ кытысь сюрӧм уджалан паськыд партук, кӧрталіс чужӧмсӧ чышъянӧн, быттьӧ сылӧн висьӧны пиньясыс.
Сӧмын гӧрӧдсӧ вӧчис эз вылӧ, а дзик тшӧка весьтас.
Зепсьыс перйис гын шляпа, кодӧс новлывлӧны ыджыд би дорын уджалігъясӧн, да картуз пыддиыс пуктіс юрас.
Ми заводитлім вензьыны, кодлы сынны, но доймӧмаыс стрӧга тшӧктіс:
— Вензьытӧг!
Ачым висьтала, кыдзи колӧ. — И тшӧктіс Петькалы пуксьыны веськыдвывса пелыс дорас, меным — шуйгавывса дорас, а Колюшкалы шуис: — Тэ, Ошпи, дзик нырас мун да вылӧджык пуксьы.
Эн усь сӧмын.
Кор став лӧсьӧдчӧмъясыс помасисны, доймӧмаыс ёна йӧткыштчис пелыснас из дорысь.
Пыж кутіс мунны веськыда да ёна ӧдйӧджык сы дорысь, кыдзи менам да Петькалӧн.
Мунім берегсяньыс ылікодь.
Сійӧ местаас, кӧні берегыс крута чукыльтӧ веськыдвылӧ, миянлы горӧдісны:
— Эй!
Коді кывтӧ?
Шыасьӧй!
Миянӧс чуймӧдіс, мый тӧдтӧм мортыс веськӧдіс пыжсӧ гӧлӧсыс вылас.
Но берег дорас матыстчытӧг сійӧ спокойнӧя шыасис:
— Гусьӧнджык сёрнит!
Стражникъяс тшӧктісны кытшовтны.
— Да ӧд ми караулитам...
— Оз веритны, тыдалӧ.
— Асьныс эськӧ мед и караулитісны!
Гӧняйтӧдӧны йӧзсӧ.
Меным ӧд асывнас удж вылӧ колӧ, — берегсянь шуис скӧр гӧлӧс.
— Миянлы, чайтан, пӧлатьӧ кайны?
— Сійӧ и шуа — йӧйтӧдлӧны йӧзсӧ.
— Коді нӧ веськыдладорад тэнад сулалӧ? — юаліс тӧдтӧм морт.
— Поторочин Андрюха, Доменнӧй улича вылысь...
Кывлывлін?
— Кыдзи нӧ эг кывлывлы — рӧдня лоӧ.
А шуйгаладорад коді?
— Перевозланьыс?
Некод абу.
Меддорас ме сулала.
— Кыдзи нӧ абу?
Стражникъяс висьталісны — гӧгӧр пӧ сувтӧдалӧма.
— Кывзы тэ налысь ёнджыка!
Висьтала, абу.
Кодӧс сэні караулитнысӧ?
Тӧвся туй да мир туй костӧ сійӧ дзебсьӧма.
Тӧдӧ кӧ вуджаланінсӧ, и то оз удит.
Мир туй кузялаыс дзик плотинаӧдзыс йӧзӧс сувтӧдалӧма, и стражникъяс ветлӧдлӧны.
Оз мун мужикыд.
Ті нинӧм эн кывлӧй?
— Эгӧ, эг кывлӧй.
Тэ гусьӧнджык сёрнит — эз тшӧктыны миянлы.
— А тэ повзин?
— Мый нӧ вӧчан!
Налӧн бедь, а миян балябӧж.
— Мися жӧ тэнад быттьӧ ставыс немӧймӧмаӧсь.
Тэ нӧ ачыд кодлӧн лоан?
— Эн тӧд, тыдалӧ?
— Эг и тӧд.
— Думыштлы...
Нинӧм жӧ ӧд вӧчнытӧ-а.
— Збыль, висьтась.
— Оз позь, шуа.
Аски ставсӧ висьтала.
— Зэв тай тэ полысь, видзӧда да.
— Да тэ эн скӧрмы!
Шуа, аски тӧдмалан, а пока чӧв овны кутам.
И тӧдтӧм морт ӧвтыштіс миянлы кинас — сынӧй.
Ми заводитім сынны, и пыж кутіс мунны дзик берег дортіыс.
Паром пристаньын некод эз вӧв.
Мӧдарас, Перевознӧй гӧра вылын, век на ӧзйис бипур.
Кор воим заводлань матӧджык, тӧдтӧм морт шуис:
— Но, аттьӧ, ребята: джынвыйӧ мездінныд.
Кыдзи нӧ водзӧсӧ?
Нӧшта отсаланныд али тырмас?
Ёна повны ковмис?
— Мед кодкӧ мӧд полас.
Ми эг полӧй! — шуис Петька.
— Тэ ас йывсьыд сёрнит, а эн став пыддиыс.
— Да ӧд ми, буракӧ, ӧтвылысь, — тэрмаси ме сувтны Петька дор.
— Тэ мый шуан, Ошпи?
— Но ме сідзи жӧ, кыдзи Петьша да Егорша.
— Сідзкӧ, вот мый, зонъяс...
Ме петкӧдла местасӧ, кытысь менӧ корсьны.
Сӧмын мед некодлы...
Гӧгӧрвоинныд?
Ми кутім эскӧдны, мый некодлы ог висьталӧй.
— Ни батьныдлы, ни мамныдлы.
А то лёк лоӧ.
Тӧда ӧд, кутшӧм улича вылын оланныд.
— Да мый тэ, дяденька, ми ӧмӧй сэтшӧмӧсь!
— Но, вермас ӧд лоны...
Шаньӧсь быттьӧкӧ зонъяс, да ог тӧд тіянлысь батьяснытӧ.
Сы вӧсна и шуа тадзсӧ, а ті эн лӧгасьӧй.
Но, а выдайтанныд кӧ менӧ, лёк тіянлы лоӧ.
Кор ми кутім эскӧдны, мый некодлы нинӧмысь ог висьталӧй, доймӧмаыс бара кутіс сёрнитны меліа:
Ладнӧ, ладнӧ — эска.
Вот кывзӧй, мый тіянлы висьтала.
Ӧні ми воам прӧсек дорӧ, Карандашев гӧра дорӧ.
Сэні нӧшта рудник вӧвлі.
Тӧданныд?
— Сэні гуранъясас уна намыр овлывлӧ.
— Но вот.
Тайӧ прӧсек весьтас ме и пета.
Сӧмын ог берег дорас ло, а во кежас кысся турун пуктан туй вылӧ.
Вӧрыс сэні ляпкыд, но сук.
Вот сэні и кута тіянӧс виччысьны.
А ті меным нянь вайыштӧй да кутшӧмкӧ гырнич тор ва юны.
Ладнӧ?
Ми, дерт, сӧгласитчим.
— А кыдзи менӧ корсьны кутанныд?
— Локтам сэтчӧ, кутам горзыны, а тэ и шыась.
— А друг кӧ ог тӧд тіянлысь гӧлӧсъястӧ, сэки кыдзи?
— Сэки... сэки Егорша мед шутёвтас.
Сійӧ миян медбур улича пасьта.
Гырысьяс сы мозсӧ оз вермыны.
Сідзи шутёвтас — пыр жӧ кылан.
— Оз, зонъяс, тадзи оз туй.
Ті бурджык тадзи вӧчӧй.
Горянкасянь локтӧй турун пуктан туй кузя.
Кор воанныд Карандашев гӧраӧдз, тайӧ прӧсекӧдзыс, кежӧй сэтчӧ да прудланьыс и мунӧй — и век ӧти сьыланкыв сьылӧй.
Кутшӧмӧс тӧданныд?
— Но, кӧрт туй йылысь:
Дӧра, а абу туй,
Вӧв, абу вӧв — шунгаг...
— Вот...
Тайӧс и сьылӧй надзӧник, а ме шыася.
А ог кӧ шыась — сідзкӧ, ме абу тані.
— Тэ кӧні лоан? — юаліс Петька.
— Кыдзи удайтчас.
Ачым ог тӧд.
А ӧні сувтамӧй.
Со сійӧ, прӧсекыд.
Берегӧ петӧм бӧрын доймӧмаыс шуис:
— Ті, зонъяс, берег дортіыс и кывтӧй.
Дорса уличаяс весьтас кытчӧкӧ сувтӧй.
Тіян нӧ кымынӧд?
— Тайӧ помсяньыс витӧд.
— Сідзкӧ, водзджык.
А то, кӧнкӧ, виччысьӧны тіянӧс — казяласны.
Да пыжнытӧ йӧткыштӧй!
Войбыднад сійӧс и нуас плотина дорӧдз.
Аддзанныд, сыланьӧ тӧлыс пӧльтӧ.
Сӧмын некодлы эн висьталӧй!
Кор ми колим ӧтнанным, первойсӧ дыр чӧв олім.
Пыжным миян кутіс чукльӧдлыны.
Колюшка муніс бӧжалан пелыс дорӧ, и ставсӧ тайӧс чӧла.
Медводз шыасис Петька:
— Видзӧд, зонъяс, кыв ни джын!
Нӧйтны кӧ гортаныд кутасны — ӧтитор висьталӧй: Вершинкиӧ ветлім.
— Нӧйтасны всё равно.
— Но, та йылысь мый нин и сёрнитны...
— Тайӧ нин стӧч сідзи.
Лӧсьӧдчӧй, зонъяс!
Сӧмын кыв ни джын эсы йылысь!
Да няньтӧ заптӧй.
Вердыштасны, буди, миянӧс...
Нӧйтасны первой, сэсся вердны кутасны.
Эн дзӧръяв сэки!
Тэ, Егорша, бабыдлысь нӧшта корышт.
Шу, эг пӧ пӧт.
Сійӧ тэныд нӧшта шӧрыштас, а тэ — зептад.
Вӧлі сёр вой нин, но керкаясын кӧнсюрӧ тыдалісны бияс.
Фабрика чӧв оліс — вӧлі гожся перерыв.
Сӧмын домна весьтӧ качлісны бикинь сюръяяс.
Кымын матӧджык ми матыстчим, сымын лолі шуштӧмджык.
Со и Мӧд Глинка.
Ӧти улича сайын миян Каменушканым.
— Веськӧд, Колюшка, пурланьыс.
Чеччыны, тыдалӧ, колӧ.
Ми чеччим пур вылӧ, пелысъяссӧ пукталім пыжӧ, бергӧдім сійӧс нырнас ва шӧрланьыс, йӧткыштім пур дорсьыс, а асьным вӧсньыдик пӧвъяс кузя петім берегӧ.
Мунны ещӧ квайт-сизим керка кост переулокӧдзыс, вомӧнавны Медводдза Глинка, и ми гортынӧсь...
Но некод эз радлы.
Быдӧн сӧмын гудйысьыштіс аслас ведраас да гырысьджык черисӧ выліас лэпталіс.
— Со ӧд, ме шулі, ылӧдас миянӧс турунвижыд!
Вот и ылӧдіс!
— Чудак тэ, Кольша!
Пикӧ воӧм мортӧс мездім, а тэ мам нӧйтӧмсьыд повзьӧмыд.
— А мый, зонъяс, тайӧ кӧ вӧвъяс гусявлысь?
Медводз ми шӧйӧвошим тайӧ юалӧмсьыс, а сэсся заводитім эскӧдны Колюшкаӧс, мый татшӧмторсӧ сійӧ дзик весьшӧрӧ думыштіс, мый вӧв гусявлысьясӧс прӧстӧй йӧз куталӧны, а оз стражникъяс, вӧв гусявлысьяслӧн револьверыс оз овлы, а сӧмын напилок да гез.
— Но, ме тшӧтш чайті — абу вӧр, — такӧдіс миянӧс Колюшка. — Кор ми кыкнад кольлім, сійӧ ачыс пыр вӧвъяс йылысь юасис.
Ме висьталі, мый Жиганлӧн ӧкмыс вӧв, а сійӧ шуӧ — тайӧ пӧ меным оз ков, висьтав пӧ уджалысьясӧс, кодъяслӧн эм вӧв.
Со ме и думышті, мыйла сылы тайӧ колӧ.
— Висьталін вӧвъяс йывсьыс?
— Ставсӧ миян улича вылысь бӧрйӧдлі.
— А сійӧ мый шуӧ?
— Ог пӧ тӧд тайӧ йӧзсӧ.
— Но, вот аддзан!
Сійӧ тӧдса мортӧс корсьӧ дай вӧлаӧс.
Нуны сійӧс.
Тайӧ нин стӧч сідзи.
А мый, зонъяс, Гриньшалы кӧ висьтавны?
Сійӧ эськӧ аддзис вӧвтӧ.
— Думыштін жӧ!
Мый тэныд шулісны?
Висьталан кӧ — ме тэныд абу ёрт...
— И ме тшӧтш.
— Ладнӧ, зонъяс!
Аски юалам Гриньша йывсьыд.
Ставсӧ тайӧс сёрнитім берег дорын.
Пыжсӧ нуис сэтшӧм ылӧ, мый сійӧ муртса тыдыштіс.
Гортӧ всё-таки колӧ мунны.
Ок, мый лоӧ-а?..
ГОРТЫН
Миян ставнымлӧн мамъясным эз узьны.
Встретитісны скӧра, но дзик эз сідзи, кыдзи ми думайтім.
Петькалӧн да менам батьясным эз вӧвны гортын.
Медводдза кывъяс сертиыс жӧ ми гӧгӧрвоим, кӧнӧсь найӧ.
Мамъясным весиг эз юавны, кыдзи войдӧр вӧвлывлі, кор ми сёрмывлім: «Мый сэтшӧм дыр?
Кӧні шӧйтін?
Кӧні тэнӧ новлӧдліс?», а пыр жӧ вуджисны приговорӧ:
— Ме тэныд петкӧдла гаж, кыдзи гырысьяс бӧрся вӧтлысьны!
Кутан нӧшта? кутан? кутан?
— Гырысьясӧс вӧтлісны, а тэ кытчӧ ныртӧ сюйин?
Тэнӧ коді корис? коді корис? коді корис?
— Стражникъяс тшӧктісны? тшӧктісны тэныд? тшӧктісны?
— Кутан помнитны? кутан помнитны? кутан помнитны?
Кыдзи и вӧвлі войдӧр, юасигас кучкалісны ӧтиӧс ньӧрйӧн, мӧдӧс — роскӧн, коймӧдӧс — бать тасманас.
Ми Петькакӧд горзім, кыдзи вермим, и быд юалӧм вылӧ вочавидзлім, кыдзи колӧ, а терпеньеа Колюшка сӧмын поиктіс да чушкис нырнас.
Та вӧсна сылы нӧшта сюрыштіс.
— Наказанньӧ менам!
Кутан тэ вочавидзны меным?
Кутан? кутан?
Кылан, со Егорко горзӧ — кутас помнитны, а тэ кутан?
А, кутан?
Видзӧд менам!
Нӧйтӧм бӧрын ме пыр жӧ кайи турун сарайӧ, кӧні вӧлі менам гожся вольпасьӧй.
Гриньша нима ыджыдджык вокыскӧд гожӧмнас Петька тожӧ узьліс турун сарайын.
Стрӧйбаясыс ӧта-мӧдсяньыс матынӧсь вӧліны.
Миян вӧлі вӧчӧма розь, и ӧти сарайсяньыс ми кокниа вуджлім мӧдас.
Тайӧ пӧрйӧ Петька вуджис ме дінӧ да вашнитіс:
— Гриньша тані.
Узьӧ сійӧ.
Гусьӧнджык сёрнит, мед оз кыв.
Вершинки йывсьыд висьталін?
— Эг.
А тэ?
— Эг жӧ.
Тэнӧ мыйӧн пӧвсалісны?
— Кутшӧмкӧ роскӧн.
Ньӧти эз доймы.
А тэнӧ?
— Бать тасмаӧн.
Ки вомлӧс пасьта сійӧ.
Шлёчйӧдлӧ, а яйыд оз доймы.
Видзӧдлы, мый менам! — и Петька мыйкӧ матыстіс дзик менам ныр дінӧ.
Дук сертиыс ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ рудзӧг нянь, но всё-таки видлі киӧн.
— Тайӧс — ыджыдсӧ — меным Афимша сетіс, а ичӧтсӧ — Таютка.
Мамӧкӧд сійӧ посводзын узьӧ.
Кор ме бӧрддзи, сійӧ садьмис, чеччыштіс гын вывсьыс, сетіс меным тайӧ нянь торсӧ: «На, Петенька!», а ачыс пырысьтӧм-пыр жӧ водіс да унмовсис.
Мамӧ серӧктіс: «Ак тэ, пӧтакайтысь!»
Но, а ме мынтӧдчи да давай пышйыны.
Сарай дорын Афимша меным и мыччис тайӧ шӧрӧмсӧ.
Аддзан, вундыштӧма — тайӧ стӧч сідзи!..
Нӧшта, гашкӧ, вердыштасны.
Оз узьны миян.
Но, а оз кӧ вердны — ми тайӧс, Таюткалысь, сёям, а ыджыдсӧ эсылы колям.
Ладнӧ?
Менам веж петіс.
Петькалы лӧсьыд!
Сылӧн нёль чой.
Таюткаыс зэв на ичӧтик и эм, а тожӧ нянь тор заптӧма.
А менӧ некод оз и вердышт!
Но вот и миян дворын кылісны башмака кокшыяс.
Петька тувкнитіс меным бокӧ:
— Тэнад бабыд петіс!
Тешкодь жӧ Петька!
Быттьӧ ме ачым ог тӧд.
Башмака кокшыяс ланьтісны кӧбрег ӧдзӧс дорын.
Дзуркнитіс ӧдзӧс.
Минута кык вӧлі чӧв, сэсся кыліс гӧлӧс:
— Егорушко!
Волы, дитяӧй!
Да, абу лёк, кор бабыд ттшӧтш эм!
Петька вашкӧдӧ:
— Тэ ещӧ корышт!
Эг пӧт, шу.
А ачыд эн сёй!
Вомнад сӧмын тяпкӧдышт.
Сійӧ оз аддзы.
Ме ӧдйӧ лэччи турун сарайысь да котӧрті кӧбрег дорӧ.
Бабӧй кималаснас корсьӧ менсьым юрӧс, а мӧд кинас чургӧдӧ меным ыджыд нянь шӧрӧм.
— Сёйышт, дитяӧй!
Кынӧмыд сюмалӧ, кӧнкӧ?
Абу ӧд шутка — нянь тор кежысь быдса лун.
Да эн бергӧд шӧрӧмсӧ.
Тадзи сёй!
Петька велӧдӧм серти ме заводита гораа тяпкӧдны вомӧн, быттьӧ сёя, да сэки жӧ юала:
— Бабушка, тэ аддзылін менсьым черисӧ?
— Аддзылі, аддзылі...
Мича чери.
Аски юква пуам.
— Ёкышсӧ аддзылін... ыджыдсӧ?
Муртса верми кыскыны.
Фунт, тӧдӧмысь, лоӧ.
Лоӧ, тэ ногӧн?
— Код тӧдас...
Мича чери.
Быттьӧ бур чери кыйысьлӧн.
— Чебак сэні ещӧ...
Аддзылін?
— Но, кыдзи нӧ эг аддзыв...
Ставсӧ видлалі.
Отсасьысь ӧд тэ менам! — И бабӧй малалӧ менӧ юрӧд.
А ме век ӧтарӧ гораа тяпкӧда вомӧн, сэсся шуа:
— Бабӧй, ме эг пӧт.
— Сёйин нин?
Со кутшӧма кынӧмыд сюмалӧма!
А мамыд оз и думышт верднысӧ!
Час ме, час... нӧкйӧн мавтышта...
Сёй да ло дзоньвидзаӧн.
Тайӧ кадас клопнитіс керка ӧдзӧс, и мам гораа горӧдіс:
— Тэ, чери кыйӧмӧн висьысь!
Волы!
Пыр жӧ!
Гӧлӧсыс вӧлі стрӧг.
Колӧ мунны, а нянь кусӧкӧс, кодӧс ме куті мышкын, кытчӧ воштыны?
Татчӧ кӧ коля — Лютра жӧритас.
Зептад татшӧм ыджыдыд оз тӧр...
Мый вӧчны?
Сюйи питшӧгӧ — нӧкйыс кутіс визувтны.
Баб жӧ эськӧ да!
Век сійӧ тадзи!
Пызан вылын вӧлі ыж яй сорӧн жаритӧм пӧсь картупель, рыська нянь да кринча йӧв.
Но приправаыс вӧлі курыд — мам бӧрдіс.
Бурджык эськӧ сійӧ кӧ менӧ дасысь роскӧн, а эз тадзи.
И ме тшӧтш бӧрддзи.
— Он сэсся кут?
— Ог кут, мамук!
Кӧть мый, а... ог кут.
Югыднас кута локны гортӧ... век...
— Но, ладнӧ, ладнӧ...
Тырмас!
Сёйышт со.
Тэ ӧд ӧтка пи менам.
Та бӧрын ме верми сёйны спокойнӧя.
Сьӧлӧм вылын долыд да гажа, гымалӧм бӧрын моз.
Но ӧд колӧ на эсылы заптыштны.
Та йылысь ме эг вунӧд и вунӧдны эг вермы: бабӧн сетӧм нянь шӧрӧмсьыс нӧкйыс визувтіс кынӧм вылӧ да ыркӧдіс.
Гильӧдіс, но ме век ӧтарӧ йиджласи да топӧді кокъясӧс, медым эз визувт.
Кыдзи нӧ сэні вунӧдан!
Но дзебыштны мыйкӧ вӧлі сьӧкыд.
Мам сулаліс сэні жӧ, пызан дорас, да видзӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ ме сёя.
Бабӧй тшӧтш пырис керкаӧ да пукаліс неылын.
Шуд вылад, ӧшиньӧ таркнитісны.
Колюшкалӧн мамыс мыйлакӧ корис менсьым.
Ӧні нин колӧ вӧлі удитны.
Ме кватиті кык шӧрӧм нянь да сюйи питшӧгӧ, а медым дӧрӧмӧй эз гаддяв, сюялі сійӧс бӧкъясӧ.
Веськыд зептысь ме шыблалі ставсӧ, мый сэні вӧлі, да сюялі сэтчӧ ыж яй сора картупель.
Шуйга зептӧн вӧлі кокниджык.
Сэні вӧлі сӧмын сюмӧдысь вӧчӧм нидзув доз.
Перйыны сійӧс, шыбитны кольӧм нидзувъяссӧ, сюявны зептӧ небыдкодь, пӧськодь нянь — ӧти минутаа делӧ.
Кор мам локтіс, ме вӧлі пӧт да ачымӧс чувствуйті эськӧ вермысьӧн, не кӧ тайӧ дӧзмӧдан нӧкйыс.
Сійӧ визувтіс нин кокъяс кузя, и ме полі, мый сійӧ кутас войтавны шуйга гач кок помӧдыс.
— Мыйла Яковлевнаыс воліс?
— Кринча йӧв нуис Колюшкасӧ вердны.
Юкватор пӧ эськӧ кольлім, да кань лакӧма.
Но, а сэсся нинӧм абу.
Картупель да нянь, окота жӧ ӧд вердыштны чери кыйысьсӧ.
— Кыдзи нӧ!
Быдӧнлы окота ассьыс дитясӧ пӧтӧн видзны да шоныдінын...
Сьӧкыд Яковлевналы овны.
Вит челядь, ставыс ичӧтысь-ичӧт, а мужикыс зэв нин пӧрысь.
Сійӧ и виччысь, вӧтласны удж вывсьыс либӧ караульщикӧ пуктасны...
Мыйла бара мӧдысьсӧ гӧтрасис!
— Быдтас Яковлевнаыд.
Кӧть и вӧнь да вӧжжи помысь, а век жӧ нажӧвитӧ.
— Уджач нывбабаыс... мый и шуны, уджач, но сьӧкыд лоӧ, кор мужик помсьыд грӧшыд оз кут воны.
Ой, сьӧкыд!
Ас серти тӧда.
Меным важӧн нин кад вӧлі мунны.
Мамӧ да бабӧ сёрнитігкості ме думайті усйысьны на тӧдлытӧг, но мам сувтӧдіс менӧ да юаліс:
— Егорушко, кӧні нӧ кӧть вӧлінныд?
Юалӧмыс эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Висьталӧма ӧмӧй Колюшка Вершинки йывсьыс?
Мый нӧ шуны?
— Чери кыйим ми...
— Кутшӧм местаын, юала?
Первойсӧ лыа вылын.
Сэтысь Петька сынпи кыйис.
— Но?
— А ме ёкышӧс... ыджыдсӧ...
Мам заводитіс скӧрмыны:
— Ог ёкышъяс йылысь тэнсьыд юась!
Но сэки шыасис бабӧй:
— Да тырмас, Семёновна.
Видзӧдтӧ, детинкаыс дзикӧдз мудзӧма, кок йылас ӧдва сулалӧ...
Узьыштас — сэки и висьталас.
Ывлаас вой нин.
Югдыны, видзӧд, регыд кутас.
Мун, Егорушко, узьышт.
Бур всё-таки бабӧй менам!
Тагӧс дорӧ матысмигӧн сійӧ тапкӧдыштіс менӧ мышкуӧд да меліа вашнитіс:
— Посводзӧ, ӧдзӧс вылас, нянь тор тэныд заптышті.
Тэ сійӧс босьт аскӧдыд, а асывнас сёян.
Надзӧник босьт, эн бергӧд.
— Нӧкъя?
— Мавтышті, дитяӧй, мавтышті...
Ӧтка внукыдлы ӧмӧй жалита...
Мый нӧ тэ!
Мый тэ!
Ме и сідзи тӧді, мый бабӧй эз жалит.
Кор ме петі пемыд посводзӧ, медводз сюйи киӧс шуйга гач кок улӧ, медым сувтӧдны сибдалысь нӧк видзувтӧмсӧ.
Нӧкйыс быттьӧ тайӧс и виччысьӧма да пыр жӧ кутіс визувтны нӧшта ёнджыка уна вожӧн.
Ковмис перйыны нянь кусӧксӧ да чиститны ачымӧс — чуньӧн чышкавны да нювны.
Кильчӧ пос вылын пукалігӧн ме кылі, кыдзи мамӧй шуаліс:
— Вӧчтӧм кучикысь зепъястӧ налы колӧ вурны.
Аддзылін, кыдзи польтчӧмаӧсь, чургӧдчӧмаӧсь.
Мый сӧмын оз лӧдны!
— Челядь делӧ.
Быдтор налы тӧдны колӧ.
— А нюжмасьӧ мыйкӧ.
Оз висьтав, кӧні вӧлӧмаӧсь.
Яковлевнаыдлӧн пиыс тадз жӧ.
Тӧдан ӧд, кутшӧм сійӧ: оз кӧ кӧсйы, ӧти кыв он вермы перйыны сылысь.
— Миян ӧд оз соссьы.
Ставсӧ висьталас.
— Аски ме юала.
— Да тырмас нин!
Зонка ӧд — стеклӧ улӧ он пуксьӧд сійӧс.
Зэв жӧ нин бур бабӧй!
Ставыс сылӧн артмӧ правильнӧ.
Ӧдзӧс вылысь нянь шӧрӧмсӧ ме босьті да пукті воча сыкӧд, кодӧс перйи питшӧгысь.
Ӧні менам нёль шӧрӧм, да кыкнан зептӧй тыр.
Сюся вӧчи!
Кытчӧ сӧмын тайӧс?
Крӧшитчас ӧд зепъясад...
Зонъяскӧд колӧ сёрнитчыны, кыдзи аски сёрнитны.
Петьшакӧд миян прӧстӧджык, а вот кыдзи Кольшаӧс аддзӧдлыны?
Забор костӧд ме видзӧдлі налы йӧрас.
Керкаыс биа на.
Колькалӧн мамыс пукалӧ кыан стан сайын, вӧжжи вылӧ тесьма кыӧ.
Колька, тыдалӧ, узьӧ.
Посводзас ӧд сійӧ.
Гашкӧ, пыравны?
Сэки буретш дзуркмуні налӧн кильчӧ поскыс.
Кодкӧ локтӧ.
Оз-ӧ сійӧ?
— Кольша, Кольша! — вашниті ме забор костӧд.
— Но?
— Лок миянӧ узьны!
Петьша миянын жӧ.
— Но, ладнӧ.
Мамукӧй асылӧдзыс оз аддзыв. — И Колька видзчысьӧмӧн вуджис забор вомӧн.
Петька вӧлі миян турун сарайын нин да кутіс броткыны миян вылӧ:
— Тэ нӧ мый сэтшӧм дыр?
Помтӧг кутін сёйны!
Ме важӧн нин сёйи.
Муртса эг унмовсь, а сійӧ век оз лок!
Судзӧдыштін мыйкӧ али эн?
Эсійӧыдлы?
— Ми да ог судзӧдӧй!
Нёль шӧрӧм менам.
Ӧти зептын ыж яй сора картупель, мӧдын — нянь тупӧсь.
Вот! — тапкӧдышті ме зептӧс.
— Молодец, Егорша!
А ме гусьышті кос чери кык тор да кружка джын анькытша кисель.
Татчӧ, турун пытшкас, дзеби!
Но, а няньтӧ эг вермы.
Тайӧ стӧч сідзи.
Сӧмын сійӧ кык кусӧкыс и эм: Таюткалӧн да Афимшалӧн.
Тырмас кӧ-а?
Кольша вот оз вермы заптынытӧ.
Омӧля найӧ олӧны.
Колюшка, кодӧс Петька ӧнӧдз на эз казяв, шыасис:
— Картупельыд, буди, эм жӧ миян-а.
Сизим картупель посводзӧ дзеби.
— Кольша! — нимкодь лои Петькалы. — Тэ и колан вӧлі.
Вершинки йывсьыд тэ эн висьтав?
— Эг, эг висьтав.
— Вот и бур.
Ми Егоршакӧд тожӧ эг висьталӧй.
Ӧні кыдзи?
Менсьым юалӧны, кӧні пӧ вӧлінныд, а ме ог и тӧд, мый шуны.
Ӧтитор йылысь, мӧдтор йылысь висьтала...
— Менсьым сідзи жӧ.
Мам юасьӧ, скӧрмыны кутіс, а ме ӧтиног висьтала, мӧдног, — шыаси ме.
Кольша, тэнсьыд мамыд юасис?
Бӧрыннас, кор вердіс?
— Юасис.
— А тэ мый?
— Но, ме шуи...
— Мый шуин?
— Шуи... чӧв олі...
Тайӧ кажитчис тешкодьӧн.
Ми серӧктім.
Орчча сарайын кутіс ноксьыны Петькалӧн вокыс — Гриньша — да унзіль гӧлӧсӧн шуис:
— Ті, чавканпиян!
Узьны кад.
Висьтала вот...
Гриньша унмовсис, но ми водзӧ сёрнитім гусьӧник.
Пукталім став заптӧманымӧс ӧтчукӧрӧ и сёрнитчим аски сёрӧнджык мунны, быттьӧ вотчыны.
Кутасны кӧ юасьны талунъя йылысь, ставлы висьтавны ӧткодя: вуграсим Перевознӧй гӧра дорын, сэсся аддзим — йӧз котӧртӧны, тожӧ котӧртім видзӧдлыны да мир туй вылас и сулалім.
Виччысим, мый лоӧ, а нинӧм виччысьны эг вермӧй.
Сідзи эг и тӧдмалӧй.
Шуӧны, кодкӧ пышйӧма, сійӧс и корсьӧмаӧсь.
Ланьтлывтӧм Петька нӧшта на кӧсйис сёрнитыштны:
— А кытысь ми турунвиж чирктӧ кутім?
Но Колюшка заводитіс шкоргыны-узьны.
И менам син водзын быттьӧ лои лӧнь ва, а ваас таб.
Вот мӧдіс... мӧдіс... а!
Петька век на мыйкӧ висьталӧ.
Бара лӧнь ва, а ваас таб...
Кыскыштіс...
Ёкыш!
Кутшӧм ыджыд!
Лэптыны пӧра, и киӧй оз лыб...
ЗАГАДОЧНӦЙ ТУЛУНКИН
Асывнас, кор юим чай, воис бать.
Воис мудз, но кыпыд да мыйӧнкӧ дӧвӧльнӧй.
Пуксис мекӧд орччӧн, топӧдіс ас дінас:
— Но, кыдзи-мый делӧясыд, чери кыйысь?
Уна кыйин?
Ме дась вӧлі пыр жӧ котӧртны кӧбрегӧ черила, но бать сувтӧдіс менӧ, а бабушка шуис:
— Юква ӧні кутам пуны.
Зэв мича чериыс!
Гырысь ёкыш.
— Тэ бурджык юав, кымын часын сійӧ гортас воис, — шыасис мам.
— Сёрмӧмыд, тыдалӧ?
Лупитыштіс, кӧнкӧ, мамыд, а?
Сійӧ, зонмӧ, видзӧд!..
— Вот и чирышт миян!
Бабыс — пӧтачка сетӧ, батьыс — сыысь на ёнджыка.
— Аддзан, аддзан, кутшӧм скӧр! — мигнитіс меным бать. — Видзӧд тэ менам, кывзысь!
Ме, небось, век кывзыся.
Кыдзи удж бӧрын гудок — ме гортӧ, и мунны некытчӧ абу окота.
Ёнджык тэысь, а пукала, а тэ вот век шӧйтан.
Ӧтилаӧ, мӧдлаӧ тэныд колӧ.
Талун кытчӧ мӧдӧдчанныд?
— Вотчыны, тятенька.
Карандашиха сайӧ думайтам.
— Вот и бур.
Регыд вотӧсыд пышъяс миян дінысь, а чериыд некытчӧ оз ло.
Удитны колӧ.
Сӧмын гортӧ югыднас лок.
Ладнӧ?
Эн дӧзмӧд мамтӧ!
— Да тырмас!
Висьтав кӧть, кытчӧ тіянӧс ыстылісны?
— Туйсӧ да вӧрсӧ караулитім.
— Мый нӧ найӧс караулитнысӧ?
— Станӧвӧйлысь юав, сійӧ бурджыка тӧдӧ.
Сідзи и шуис: «Тайӧясӧс сувтӧдны караулитны вӧрсӧ да туйсӧ».
Но, ми и караулитім.
— И мый?
— Да ставыс бур.
Туйыс ас местаас, и пожӧмъясыс эз пышйыны...
— Тешитчытӧг висьтав, Василий, — кутіс корны мам.
А баб кутіс броткыны:
— Мый нӧ балагуритан, а он висьтав, мый вӧлі!
— Оз позь, мам, тайӧ делӧ йывсьыс тештӧг висьтавны.
Йӧй морт кӧ вӧчӧ, век тешкодь лоӧ.
Думыштӧмаӧсь жӧ — вӧтлыны йӧзсӧ политика корсьны!
Кыдзи нӧ!
Мед асьныс корсясны!
— Кутшӧм политика?
— Да, тӧдан, Скварецын — Вершинки дорса зарни рудникын — явитчӧма ӧти морт.
Локтӧм йӧз пиысь.
Му пытшкын уджалӧма, кыдзи ставыс.
Вот тайӧ локтӧм мортыс и кутӧма сэтчӧс делӧяс йывсьыс то ӧтикӧд, то мӧдкӧд сёрнитны.
Йӧзыс кутӧмаӧсь чукӧртчыны сы гӧгӧр.
Горнӧй стражаыд полӧ му пытшкад пырнытӧ, а налы сійӧ и вӧляджык.
Чукӧртчасны да и сёрнитӧны.
Штрафъяс йылысь, обыскъяс йылысь... но, рабочӧйяслӧн став олӧм йылысь и кыдзи бурджык вӧчны.
Кодкӧ всё-таки тӧдмалӧма та йылысь.
Начальство пиысь.
Тӧрыт пӧ, кор йӧзыс шахтасьыс кутӧмаӧсь кайны, сійӧс кӧсйӧмаӧсь кутны, а сылӧн револьвер вӧлӧма.
Стражникъясыд — найӧ куш киа вылад збойӧсь, а револьверсьыд полӧны — лэдзӧмаӧсь.
Сійӧ вӧрӧ.
Стражникъяс кутӧмаӧсь лыйлыны сылы, а сійӧ налы.
Ӧта-мӧдныслы лыйлӧмаӧсь.
Висьталӧны, быттьӧкӧ кокыс сылӧн ранитчӧма пулянас.
— Кутісны сійӧс?
— Мыйла кутісны?
Пышйис...
— Ранитчӧм кокнас?
— Гашкӧ, и сӧрӧны на — кок йывсьыс...
Висьтала тай, пышйис, да и мый нӧ оз пышйы, стражникъясыс асьныс вӧрас пырны полӧны да!
А мыйла миянлы колӧ татшӧм мортсӧ кутны?..
— Ті вӧрӧдыс и ветлӧдлінныд?
— Облава кодьӧс вӧчӧма вӧлі.
Сійӧ вӧлӧма вӧрас, тӧвся туй да мир туй костас, дзик Вершинки дорын.
Вӧрыс тайӧ помасьӧ пруд дорас.
Вот сійӧс и кытшалісны да мир туй кузя плотинаӧдзыс йӧзӧс сувтӧдісны.
Думайтісны — прудсӧ кӧ вуджас, сэки сійӧс и кутасны.
Илюхакӧд ми Перевознӧй гӧра дорӧ веськалім.
Сӧмын и аддзылім, кыдзи стражникъяс туй кузяыс ветлӧдлӧны да горзӧны: «Эй, он узь?» А асланыс и узьсьӧма.
Сійӧ тӧдан мый вӧчӧма?
— Но?
— Вуджӧма, тыдалӧ, прудсӧ да перевозлань и мунӧма.
Сэтысь босьтӧма пыж — гусьӧник — да пруд вомӧныс веськыда господскӧй керкалань.
Корсь ӧні!
Яша Лесинаӧс видӧны, мыйла пыжсӧ эз видз, а сійӧ шуӧ: «Тані куим стражник пукаліс, а ме эг и караулит.
Найӧ узьны водісны, а ме кута пукавны!
Тайӧ ещӧ эз тырмыв!»
Ӧні пыжсӧ видлалӧны, абу-ӧ кутшӧмкӧ след кольӧма.
Матыстчылім ми Ильякӧд.
Исерга сэтысь кутшӧмӧскӧ аддзӧмаӧсь да бабки.
Миян Егорушколӧн сэтшӧмыс эм жӧ.
Турунвижӧн краситӧма.
— Тэ, Егорушко, тайӧ бабкисӧ шыбит и эн висьтав некодлы, мый тэнад сэтшӧмыс вӧлі, — велӧдіс баб.
Бать серӧктіс:
— Мый тэ, мамӧ!
Оз жӧ кутны челядьлысь бабкисӧ видлавны.
Этша ӧмӧй краситӧм бабкиыд.
Батьлӧн серамыс ӧвсьӧдіс менӧ.
Колӧ всё-таки зонъяслы висьтавны, медым менам турунвиж бабки йылысь эз казьтывны.
Быттьӧ ме сійӧс тулыснас нин ворссьылі.
Эк, бабиныс кутшӧм вӧлі!
Кыдзи нӧ сійӧ менам усьӧма?
Ме ӧвси да куті чукӧртчыны.
Кыдзи и век, бабӧй шӧрыштіс меным нянь, а мам казьтыштіс:
— Видзӧд, эн тӧрытъямозыд!
Пыдӧ туй дорсьыс эн пырӧй.
Сэні и вотӧсыс абу.
Пруд дорас кутчысьӧй.
Колюшка вӧлі виччысьӧ нин мудӧд вылын, а Петька дыр на эз лок.
Ми гӧгӧрволім, мыйла сійӧ дыр оз пет.
Сылы колӧ вӧлі аддзывтӧг петкӧдны запас тыра кӧрзина доймӧмалы.
А Петька босьтчис корсьны доз, кодӧс ми вермим спокойнӧя кольны вӧрас.
Виччысим дӧзмытӧг.
Коркӧ сэсся Петька тӧвзьыштіс-петіс да уськӧдчис миян вылӧ:
— Мый нӧ татчӧ пуксялінныд пышкайяс моз!
Сенька йывсьыд тӧдмалінныд?
Гашкӧ, сійӧ голубятнясянь кыйӧдчӧ, а ті пукаланныд!
Косясьнытӧ, буди, талун миянлы некор!
Котӧртлы, Егорша, кӧть Потапов челядь дінӧ.
Видзӧдлы йӧрсяньыс, оз-ӧ Сенька тыдав либӧ кодкӧ ещӧ первоглинскӧйяс пиысь.
— Но, мыйла котӧртлынысӧ, сідзи мунамӧй.
— Висьталі — некор мися талун косясьнысӧ.
Переулок сайысь сэки мыччысис телегаа вӧла.
Телегаас — старик да куим нывбаба, телега бӧрас кӧрталӧма чотысь вӧлӧс.
Тайӧ вӧлі удобнӧй случай.
Ми пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртім шуйгаладорас да кутім мунны телегакӧд орччӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Олӧма нывбаба юаліс:
— Кутшӧм вотӧсла мӧдінныд, ребята?
— Кутшӧм сюрас.
— Пувйыдла ӧд водз на.
— Чӧд на сюралӧ.
А ті кытчӧ?
Тайӧ сёрниыс миянлы тожӧ вӧлі кивыв — быттьӧ ми тӧдсаӧсь.
Миянлы колӧ вӧлі гырысьяскӧд ӧтлаын вомӧнавны Медводдза Глинка улича.
Горянкаын сэки вӧлі тешкодь обычай: ӧти уличаса челядь век ӧтарӧ косясисны орчча кык уличаса челядькӧд.
Нӧйтісны ӧта-мӧдсӧ сыысь, мый олӧны орчча уличаяс вылын.
Сыланьын, кодарӧ ми мунім, миян врагъясӧн вӧліны Медводдза Глинка вывса челядь.
Мӧд Глинка вылын олісны миян другъяс, кодъяс тожӧ воюйтлісны Медводдза Глинкакӧд.
Медводдза Глинка вылын, дзик переулокас, веськыдвылас, оліс миян нэмӧвӧйся враг — Сенька Пакуль.
Тайӧ вӧлі миян арлыда жӧ, ыджыд тушаа, мича, пельк да зэв ён детинка.
Но школаын сійӧ эз велӧдчы.
Ичӧт дырйиыс сійӧ усьлӧма да курччӧма кыв йывсӧ.
Сёрнисӧ сылӧн лои гӧгӧрвотӧм, сы вылын сералісны.
Та вӧсна Сенька эз велӧдчы школаас, а ветлывліс велӧдчыны кутшӧмкӧ пӧрысь мастер ордӧ.
Миян уличаса челядьӧс сійӧ торъя нин эз радейт.
Дась вӧлі быдса лунъяс кыйӧдны, медым кутны да нӧйтыштны миян пиысь кодӧскӧ, тӧдліс кӧ, мый найӧ мунлісны наладорӧ.
Куим лун сайын кымын миян куимӧнлӧн армис кутны Сенька Пакульӧс другыскӧд, Гришка Чирухакӧд, и ми найӧс чорыда нӧйтім.
Эз, дерт, кокниа тайӧ сюр.
Кольшалӧн яйыс лӧзӧдӧма, менам вомдорӧй поті, но медъёна сюри Петькалы — сылысьвӧлі косялӧма выль гачсӧ.
Но мед кӧть мый, а ми победитім, и Петька ошйысис:
— Кутас помнитны Сенька, кыдзи миян кодьястӧ нӧйтны!
Лёк кывъя баквал!
Ещӧ горзӧ — кыкӧн петӧй мекӧд косясьны!
Вот и кыкӧн!
Получитіс, небось.
А тайӧ пӧганӧй Чирухаыслы ме ещӧ петкӧдла на, кыдзи выль гачьяс косявлыны!
Ӧні ми и полім, мед эськӧ ёртъясыскӧд Сенька эз мынты миянлы водзӧс.
Но ставыс лои бур.
Сӧмын ӧти детинка аддзис миянӧс да горӧдіс:
— Эй, зонъяс, Шестипятка локтӧ!
Шестипятка!
Каменушкаысь!
Шестипятка!
Зонкаыс эз вӧв миян арлыда.
Татшӧмъясыдкӧд оз косясьлыны.
Ми сӧмын петкӧдлім сылы чуньӧн пас — чышкы зырымтӧ, да Петька горӧдіс:
— Эк тэ, нёньпом кага!
Сёрнитныд на абу велалӧмыд!
Миян арлыда челядь пиысь некод эз вӧв.
Ми, дерт, ёнджыкасӧ видзӧдлывлім Сенька Пакуль голубятнялань да сійӧ керкалань, кӧні оліс Гришка Чируха.
Но тожӧ некод эз вӧв.
Сӧмын кор матыстчим Мӧд Глинкалань, пельӧс сайысь мыччысис Гришкалӧн руч кодь нырвомыс.
Петька грӧзитчыштіс сылы кулакнас:
— Ме тэнӧ велӧда гачьяс косявлыны!
Водзӧ мунім зэв спокойнӧя.
— Но, зонъяс, мунамӧй ӧдйӧджык.
Асьным, небось, сёйим пӧттӧдз, а сійӧ тшыг.
— Збыль, тэрмасьыштны колӧ.
Ми кутім восьлавны ӧдйӧджык.
Турун пуктан туйсӧ Карандашиха ю вомӧн ми тӧдім бура, медвоодза прӧсексӧ — сідзжӧ.
Но кымын ёнджыка матыстчим, сымын ёнджыка тӧждысим.
Окота вӧлі ӧдйӧджык аддзыны, мый доймӧмаыс сэні, некод на сійӧс эз кут, и ми пыр ёнджыка и ёнджыка тэрмасим.
Прӧсека дорын нин ми кутім котӧртны.
Кежим шуйгавылӧ и пыр жӧ заводитім сьывны кӧрт туй йылысь.
Ӧтчыд сьылім, мӧдысь — некод абу.
Ми бара кутім сьывны.
Бара некод абу.
— Со прудйыс, зонъяс, тыдалӧ, а сійӧ абу.
Шуліс тай — Карандашев гӧра сайӧ пӧ вуджа.
Кыдзи нӧ сідзи?
Сійӧ со помасис.
Корсьны колӧ.
Гашкӧ, тэ, Егорша, шутёвтан?
— Первой мунамӧй пруд дорӧдзыс, — шуис Колюшка.
— Мый нӧ сэні кутам вӧчны?
Шуліс ӧд — ляпкыд вӧрас, а сэні аддзан кутшӧм!
— Помнитанныд, шуис — вӧр помасьтӧдзыс пӧ мунӧй?
Бара заводитім сьывны шунгаг йылысь да мӧдім прудлань.
Берег дорас, кӧні вӧрыс зэв шочиник, миян доймӧмаыс шыасис.
Кӧні сійӧ?
Дзик матын шыасис, а оз тыдав.
Пу сайын али мый?
Но вот кутіс вӧрны кос лӧп чукӧр.
Со сійӧ кӧні!
— Эг вермы, зонъяс, вылӧджыксӧ кыссьыны.
Мыйкӧ делӧ меным, — шуис тӧдтӧм морт, кор ми котӧртім сы дінӧ. — Кодкӧ ва вайыштӧй.
Петька ректіс раненӧй водзӧ яй да рыська нянь сора анькытш кисельсӧ, перъяліс нянь шӧрӧмъяссӧ да туиснас котӧртіс прудлань.
— И сёйыштны вайинныд?
Вот аттьӧ, зонъяс!
Да кутшӧм уна!
И сійӧ пыр жӧ кватитіс нянь шӧрӧм да горша кутіс сёйны.
Ми сэтшӧм жӧ горша видзӧдім ассьыным тӧрытъя тӧдсаӧс.
Сійӧ эз на вӧв пӧрысь, дженьыдик сьӧд юрсиа да паськыд синкымъяса.
Чужӧм кучикыс да ки кучикыс посньыдик сьӧд чутӧсь, кутшӧм овлӧ слесарьяслӧн.
Тшӧкаыс чургӧдчӧма водзӧ, а синъясыс быттьӧ дзебсьӧмаӧсь нёль пельӧса паськыд плеш улас.
Мелі кывъясыс омӧля лӧсялісны стрӧг чужӧмыслы.
— Мый нӧ видзӧданныд? — шпыньмуніс доймӧмаыс. — Энӧ аддзылӧй, кыдзи тшыг йӧз сёйӧны?
Мый нӧ сёрнитӧны заводад тӧрытъя йывсьыд?
Ме заводиті висьтавлыны ставсӧ, мый кывлі батьлысь.
Доймӧмаыс ёна заинтересуйтчис.
— Кӧні, шуан, батьыд тэнад уджалӧ?
Ме висьталі, мый Петьшалӧн да менам батьясным уджалӧны пудлингӧвӧй цехын, а Колюшкалӧн — сійӧ нэм чӧжыс домна дорын.
— Вӧв некодлӧн абу?
— Вӧлыд абу.
— Вот мый, зонъяс...
Ті эськӧ мед слесарь Тулункинӧс корсинныд.
Тіянладорын олӧ.
Медводдза Глинка вылын.
— Воӧм морт?
— Абу, тіян, горянскӧй.
Ми сыкӧд карын ӧтлаын уджавлім.
Медводдза Глинка вылысь, кыдзи и асланым Каменушка вылысь, ми тӧдім ӧтитӧг став керкасӧ, но Тулункинъяс сэні эз вӧвны.
Лыддьӧдлім ставсӧ — Тулункинъяс эз вӧвны!
Но раненӧй сулаліс ас кыв вылас: эм.
— Гижлі сылы ӧтчыд.
Письмӧыс воӧма, и ӧтвет получиті.
— Медводдза Глинка вылын?
— Медводдза Глинка вылын.
Тулункин Иван Матвеевич.
— Эз, сэтшӧмыс эз овлы.
Доймӧмаыс эз верит миянлы.
— Ті вот мый, зонъяс!
Мунӧй гортаныд да тӧдмалӧй Тулункин йылысь.
Сэсся ветлӧй — сӧмын эн ставныд, а кодкӧ ӧти — тайӧ Тулункин дінас да висьталӧй сылы: Софроныч пӧ тэнӧ виччысьӧ вӧлӧн, а кӧні виччысьӧ — ме инда.
— Дяденька, да Медводдза Глинка вылӧ миянлы и ветлынысӧ оз позь.
— Косясям ми сэтчӧс зонкаясыскӧд.
— Но, миритчылӧй сійӧ кад кежлас.
— Кокни шуны — миритчылӧй!
Тайӧ Сенька Пакулькӧд да Гришка Чирухакӧд!
Заводитлы!
Ми ӧдйӧ мӧдӧдчим гортӧ, вотӧс вотны эгӧ кутӧй.
Шуим гортын висьтавны, мый вотӧсыс сэні абу: пувйыс еджыд на, а мукӧдпӧлӧс вотӧссӧ вотӧмаӧсь нин.
Гортӧ мунігӧн эг ӧтчыд лыддьӧдлӧй Медводдза Глинка вывса став олысьсӧ.
Гашкӧ, кодкӧ гижсьӧ тадзи?
Миян ӧд Горянкаын пӧшти быдӧнлӧн кык ов.
Петькаӧс шуӧны Маковӧн, а гижсьӧ Насоновӧн.
Колюшкаӧс шуӧны Туесковӧн, а гижсьӧ Турыгинӧн.
Менам тожӧ кык ов.
— Колӧ, ребята, всё-таки тӧдмавны Тулункин йывсьыд.
— Тэ медводз мӧдтор йылысь думышт! — скӧра шуис Петька. — Кыдзи мунны Глинка дінтіыс?
Сенькаыд, кӧнкӧ, кыйӧдӧ.
Чайтан, Чируха эз висьтав сылы?
— Гашкӧ, Сенькаыс абу и гортас.
— Всё-таки, зонъяс, мунамӧй берег дорті.
— Сэті регыдджык аддзасны.
— Ми Мӧд Глинка вывсянь видзӧдлам.
Оз кӧ купайтчыны — веськыда ваӧдыс.
Ладнӧ?
А Сенька мед сюзь моз пукалӧ да переулокын кыйӧдӧ.
Сенька вӧлӧма мудерджык.
Сӧмын на ми воим Медводдза Глинка весьтӧдз, кыдзи миян вылӧ уськӧдчисны нёльӧн, а бӧрладорсянь, град йӧръяссянь, нӧшта вуджисны куимӧн.
Миянӧс кытшалісны.
Врагъяс водзвыв радлісны:
— Сюрин, Шестипятка!
Но Петька эз вунӧд косялӧм гач йывсьыс да зверь моз уськӧдчис Гришка Чируха вылӧ.
Гришка вӧлі жебиник зонка, и ӧтчыд кучкӧмӧн Петька уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Колюшка уськӧдчис Сенька Пакуль вылӧ, но сійӧ вешйыштіс бокӧ, пелька конйыштіс, и миян Ошпи ныр вылас уси дзик берег дорас.
Менӧ нӧйтісны школаса кык ёртӧй да горзісны нин:
— Сетчы, Егорко!
Ме, дерт, эг кӧсйы, медым татшӧма янӧдісны менӧ, да дорйыси, кыдзи верми, кӧть нырысь вир нин петіс и киӧй кытчӧкӧ гыжйыштчис.
Шудыд вылӧ, Петька мыйвынсьыс швачкӧбтіс изйӧн прудлань матыстчысь нывбабалы ведраас.
Ведраыс гиль-гольмуні да уси.
Нывбаба скӧрмис да уськӧдчис карнаннас веськыда тышкасьысьяс костӧ.
Ми сэк кості уськӧдчим пышйыны переулоклань.
Буретш сэки локтӧ вӧлі верзьӧма лесник.
Муніс сійӧ восьлӧн.
Тайӧ миянлы вӧлі выгӧднӧ.
Сы сайӧ дзебсьӧмӧн ми вермим лыйлыны изъясӧн, а миян врагъяслы тайӧс вӧчны эз позь.
Тадзи и мунім.
Петька вермис всё-таки бурмӧдны сьӧлӧмсӧ:
— Аддзылінныд, зонъяс, кыдзи ме Чирухаыдлы сетышті.
Кыкысь тімбыльтчис!
Кутас помнитны, кыдзи гачьяс косявлыны!
Кӧть эськӧ Гришка эз и тімбыльтчы кыксь, но миянлы ошйысьнысӧ вӧлі нинӧмӧн, и ми эгӧ кутӧй вензьыны.
Колюшка сӧмын ышловзис:
— Эз кӧ кокӧй кусыньтчы, ме эськӧ сылы петкӧдлі да...
— Кӧыд да эськӧыд сувтісны веськыда, бӧжнаныс легнитісны, Кольшалы мигнитісны...
— Аслад банбокыд пыктӧма жӧ!
— Тайӧ Сенька меным сетыштіс.
Бура косясьӧ, лёк понйыд!
Тайӧ стӧч сідзи.
Миян улича вылын кӧ оліс, ми эськӧ петкӧдлім первоглинскӧйяслы гаж!
А Чируха — нямыль.
Сійӧ сӧмын кужӧ паськӧм косявлыны.
Сылы лӧсьыд, озыр да!
— Вот и миритчы накӧд!
— А колӧ, — плешсьыс ыджыд йӧгсӧ ыргӧн кизьӧн зыралігмоз шуис Колька.
— Мӧдар пель бокад сетасны тэныд!
— Но мед сетасны, а миритчынысӧ колӧ.
— Да кыдзи нӧ тэ накӧд миритчынысӧ кутан?
Сетчыны али мый Медводдза Глинкалы?
— Медым миян каменушенскӧйяс сетчисны первоглинскӧйяслы!
Некор сійӧ оз ло!
Тайӧ стӧч сідзи.
Видзӧд, со Сенькаыд ышнясьӧ!
Медводдза Глинка вывса пельӧсса керка весьтті, кӧні оліс Сенька, лэбзис вит гулю.
Мудӧд вывсянь миянлы тыдаліс Сенькалӧн гулюяслы ӧвтчӧмыс.
— Аддзан, гулюяссӧ лэдзис.
Ошйысьӧ — лёк кывъя баквалыд!
Энлы... — Петька видзӧдліс миян вылӧ, быттьӧ тӧдтӧмъяс вылӧ, сэсся довкнитіс юрнас: — Мунам, Егорша!
Сійӧ шыбитіс кӧрзинасӧ сэтчӧ жӧ, улича вылас, да уськӧдчис калитка саяс.
Ме эг гӧгӧрво, мый сійӧ думыштіс, но тшӧтш котӧрті Петька бӧрся.
Петька кватитіс посводзсьыс дженьыдик лӧм да кайис турун сарайӧ.
Неужели сійӧ лэдзас Гриньшалысь гулюяссӧ?
Тайӧ вӧлі страшнӧ, но ме тшӧтш кайи Петька бӧрся.
Миян куим костын некодлӧн гулюяс эз вӧвны, но Петька воклӧн, Гриньшалӧн, вӧлі кык кипом, кутӧма гулю.
Тайӧ кык гулюсӧ тӧдісны став матігӧгӧрса олысьыс.
Миянӧс на дінӧ эз лэдзлыны.
Клеткаыс век вӧлі томана, а ключсӧ Гриньша новлӧдліс сьӧрас.
Петька сюйис ичӧтик лӧмсӧ, личкыштіс да бертыштіс пробойсӧ.
— Шутьляв, мед петасны! — клетка ӧдзӧссӧ восьтігмоз тшӧктіс сійӧ меным.
Ме шутёвті, и кык гулю, кодъяс бура тӧдісны ассьыныс делӧсӧ, пыр жӧ лэбзисны, ӧтлаасисны Сенька гулю стаякӧд.
Шутёвтӧмсӧ кылӧм бӧрын керкасьыс уськӧдчис Петькалӧн мамыс да горӧдіс:
— Мый нӧ ті, мошенникъяс, вӧчанныд?
Гриньшаыд кӧ тӧдлас — петкӧдлас тіянлы гаж!
— Мамук, сійӧ ачыс тшӧктіс Сенькалысь мевйӧдӧмӧн вайӧдны.
— А ассьыныд кӧ нуӧдасны?
— Оз нуӧдны!
Шутьляв, Егорша.
Керка вевт вывсянь миянлы тыдаліс, кыдзи чепсасисны асланыс голубятня вылас Сенька да сылӧн куим ёрт.
Голубятня вылӧ кайис кутшӧмкӧ ыджыд зонка.
Ставныс найӧ шутьлялісны, зілисны чуксавны гулюясӧс, но весьшӧрӧ: кельӧбыс ставнас ӧні кывзіс сӧмын менсьым шутьлялӧмӧс.
Ме нӧшта куимысь кымын вӧтлылі найӧс вывлань, сэсся куті шутьлявны, мед пуксясны.
Петька горзіс нин Колькалы:
— Вай пож да чукӧрт зонкаясӧс, кодъяс эмӧсь!
Сенька ӧні косясьны локтас.
Некымын минута мысти ставыс помасис.
Гриньшалӧн гулю гозйыс пукаліс аслас клеткаас, а Сенькалӧн вит гулюыс шпорӧдчисны тупкӧм пожйын.
Сӧмын Сенька эз лок косясьны.
Ми бӧрыннас тӧдмалім, мый сійӧ кага моз бӧрдӧма.
— Ӧні, зонъяс, Сенькакӧд бурасьны оз ло яндзим, — шуис Петька.
Неуна виччысьыштӧм бӧрын ми петім переулокӧ.
Медводдза Глинка уличаладорын вӧліны став сійӧ зонкаыс, кодъяс неважӧн нӧйтісны миянӧс.
Петӧма и бӧрдӧм синъяса Сенька.
Петька гораа горӧдіс:
— Сенька, колӧкӧ сета?
— Донысь-ӧ?
— Сідзи сета.
Дон босьттӧг.
— Пӧръялан!
— Ог, сёрнитчӧмӧн сета.
— Мый йылысь сёрнитчӧмыс?
— Бурасьны.
— Кымын лун кежлӧ?
— Нэм кежлӧ.
— Тэкӧд?
— Абу, миянкӧд куимнаннымкӧд.
Мекӧд, Кольшакӧд, Егоршакӧд.
— А меным кыдзи?
— Тэ сёрнитчы Митьша Потаповкӧд, Лейша Шубакӧд.
Петька индіс миян арлыда медся ён зонкаяс вылӧ.
Найӧ менӧ и нӧйтісны.
— А оз кӧ кутны?
— Мукӧдъясӧс корсь.
Сӧмын Гришкаӧс оз ков.
Сійӧ выль гачьяс косявлӧ.
Сенька недыр сёрнитыштіс аслас зонкаясыскӧд да горӧдіс:
— Давай.
— Нэм кежлӧ?
— Нэм кежлӧ! — тайӧ разын горӧдісны Митька да Лейко.
Ми котӧртлім пожла да сетім сійӧс Сенькалы.
Сійӧ пыр жӧ котӧртіс голубятня вылӧ, йӧртіс ассьыс гулюяссӧ да бӧр вайис пожсӧ.
Заводитчис сёрнитчӧм.
Радысла Сенька дась вӧлі бурасьны прӧста, но мукӧдыс ставныс кӧсйисны бурасьны «кыдзи следуйтӧ».
Бурасьлім сэки ми косясьӧмӧн — нетшким ӧта-мӧднымӧс юрсиӧд.
Кучкалӧмыс вӧлі прӧстӧй, кыка, ӧддзӧдчӧмӧн, тувкӧмӧн, шеныштчӧмӧн, кӧсичаӧ, балябӧжӧ копыртчылӧмӧдз, муас клёнгысьӧмӧдз.
Сенька медводз шуис — витысьӧн прӧста кучкам.
Тешкодь весиг!
Витысь прӧстатӧ кучкыны — сійӧ ӧд прӧста лӧгасьлӧмысь, а ӧні ӧд дзик мӧдтор: уличаяс бурасисны, да нӧшта нэм кежлӧ!
Шуим: куимысь зэв ёна кучкыны кӧсичаӧ да витысь балябӧжӧ, медым плешкыд муас клёнгысьлас.
Сувтім параӧн-параӧн ӧта-мӧдлы паныд да заводитім збыльмӧдны шуӧмторсӧ.
Медводз найӧ ӧтчыд, сэсся ми, сэсся бара найӧ, бара ми.
Гулю сетӧм пыдди Сенька кӧсйис сетны Петькалы поблажка, но Петька горӧдіс:
— Оз лыддьыссьы!
Сенька омӧля кучкис!
Водзӧ кутіс ставыс мунны сідзи, кыдзи колӧ.
Нетшкисны ӧта-мӧдсӧ юрсиӧдыс сідзи, мый быдӧнлӧн синваыс доршасис.
Мӧдног оз позь!
Оз ӧти лун кежлӧ бурасьны, а нэм кежлӧ, да нӧшта разнӧй уличавывсаяс.
Кокниа тані он ладмӧдчы!
Нӧшта кык пара лӧсьӧдчисны косясьны, но Гришка Чирухаӧс некод эз кор.
Кор мирсӧ вӧлі ладмӧдӧма, шуисны купайтчыны каменушенскӧй берег дорын.
Миян вӧлі лӧсьыдджык, да и Петькалы важӧн нин вӧлі окота панласьыштны Сенькакӧд ваын.
Но Петькалы нинӧм вӧлі и думайтны!
Сенька ёна ылӧджык и вартчыліс, и сунавліс.
Сэсся Сенька вермасис Кольшакӧд да тшӧтш кокниа вермис.
Зато паличӧн кыскасигӧн Кольша вермис.
Поиктыштіс, дерт, а кыскис асланьыс.
Куимнанысьсӧ.
Кӧсйисны нӧшта прӧверитны — тшӧктісны ещӧ вермасьны, но Кольша шуис:
— Но, сійӧ пелькджык, а ме ёнджык.
Та вылын и сӧгласитчим.
Миян Ошпинымлӧн и збыльысь ыджыд пельклуныс эз вӧв.
Ми — мукӧдъясыс — тожӧ вермасим да кыскасим паличӧн, но тайӧ нин прӧста, йӧз вылас видзӧдӧмӧн.
Зато миян выль ёртъясным тшӧктылісны меным:
— Егорша, шутёвт по-атамански.
Ме эськӧ кӧть окотапырысь тешитышті другъясӧс, но первойысь шутёвтӧм бӧрын пыр жӧ матігӧгӧрса ӧшиньясті мыччисны юръяснысӧ гырысьяс да кутісны горзыны:
— Егорко, пельтӧ орӧда!
— Шутёвт ещӧ, ме тэныд петкӧдла гаж!
— Егорко!
Тэ бара?
Кымынысь тэныд шуны, а?
Петька, коді ме дорысь ёнджыка гордитчыліс менам шутьлялӧмӧн, ошйысьыштіс:
— Завод пасьталаысь миян Егорша кодь шутьлялысьтӧ он аддзы!
Сӧмын вот мешайтӧны зонмыслы! — видчысьяслань довкнитіс сійӧ юрнас да пырысьтӧм-пыр жӧ гораа юаліс первоглинскӧйяслысь:
— Ребята, тіян Тулункинъяс эмӧсь?
Сенька чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэ мый, шмонитан?
Ми — Тулункинъясӧн важысянь гижсям.
— Да ті ӧд Кожинъяс!
— Кожинъяс, а гижсям Тулункинъяс.
— Батьтӧ тэнсьыд кыдзи шуӧны?
— Иван Матвеич.
— Сеньша, друг!
Сійӧ миянлы и колӧ!
— Мыйла?
Тайӧ юалӧмсьыс Петька шӧйӧвоши.
Сійӧ чӧвтліс ме вылӧ синъяссӧ да шуис:
— Егоршалы колӧ...
Поклон ли мый ли висьтавны...
— Но, мый нӧ...
Волы, Егорша, квайт часын.
Удж вывсьыс сійӧ воас.
Нӧдкывсӧ вӧлі тӧдмалӧма.
Тулункинӧс аддзим — и дзик матысь.
КЫЙӦДІМ ПОМӦДЗ
Квайт часӧдз вӧлі ылын на, и ми кутім ворсны карӧн, сӧмын вуджим Медводдза Глинка вылӧ.
Ворснысӧ на дорын вӧлі ёна лӧсьыдджык миян каменушенскӧй мыльк вылын дорысь.
Квайт часын ме ветлі Иван Матвеич дорӧ.
Сійӧ сӧмын на воӧма вӧлі удж вывсьыс да мыссис кильчӧ дорас.
Ме сылы и шуи:
— Дяденька, тэнӧ Софроныч вӧлӧн виччысьӧ, а кӧні — ме инда.
Иван Матвеич веськӧдіс ассьыс кузь тушасӧ да сідзи, чужӧмсӧ чышкытӧг, юаліс:
— Кутшӧм Софроныч?
— Кодкӧд тэ карад уджавлӧмыд.
Ещӧ сійӧ письмӧ гижлӧма тэныд...
— Энлы...
Тэ кытысь сійӧс тӧдан?
— Эз тшӧкты висьтавны.
— А тэ кодлӧн?
Ме висьтаси.
Иван Матвеич тэрмасьӧмӧн чышкис чужӧмсӧ да кияссӧ, сэсся шуис:
— Мунам батьыд дорӧ.
Тӧда ме сійӧс.
Локтім.
Иван Матвеич пыр жӧ шуис:
— Меным, Василий Данилыч, сёрнитыштны эськӧ тэкӧд колӧ.
— Висьтав тані — некод бокӧ оз петкӧд.
— Ог, колӧ гусьӧн сёрнитыштны.
— Сідзкӧ, петам град йӧрӧ.
— И зонкаыд тэнад колӧ.
— Лёктор ӧмӧй мыйкӧ вӧчис?
— Нинӧм эз.
Град йӧрын миян быдмис кык льӧм куст, на улын сулаліс скамейка.
Тайӧ местаыс шусьыліс садйӧн.
Татчӧ и пуксим.
Иван Матвеич гӧлӧссӧ надзмӧдӧмӧн шуис:
— Пиыд тэнад ӧні меным поклон висьталіс ӧти мортсянь, кодӧс сійӧ тӧднысӧ некыдз оз вермы.
Куті юасьны, кытысь аддзылӧма, а сійӧ шуӧ — эз пӧ тшӧкты.
Вот и вайӧді тэ дінӧ.
Мед висьталас.
Ӧні нин ковмис висьтавны ставсӧ.
Бать жалитыштіс:
— Ок, зонъяс, зонъяс, важӧн колӧ вӧлі висьтавны!
Кӧть меным, кӧть Гриньшалы, кӧть Ильялы.
Котӧртлы аслад ёртъясыдла да Ильяӧс тшӧтш кор.
Шу, делӧ пӧ эм.
Некымын минут мысти лабич вылӧ пуксис Илья Гордеич, Петькалӧн батьыс, а ми куимнанным пуксим му вылӧ.
Менам бать ачыс висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс, сэсся шуис миянлы:
— Ті, зонъяс, та йылысь ӧні вунӧдлӧй.
Быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Кылінныд?
— Тіянтӧг сійӧ мортсӧ дзебам, — содтіс Илья Гордеич.
— Миянтӧг онӧ аддзӧй, — вочавидзис Петька. — Сійӧ миян сьыланкыв вылӧ шыасьӧ, а ті онӧ кужӧй.
— Корсям и сідзи.
А ті вунӧдӧй!
Некодлы медым.
Бабкиыд, Егорша, абу тэнад?
— Менам...
— Видзӧд!
Быдӧнлы висьтав — важӧн пӧ нин вошті.
— Ме сідзи и думайті...
— Но, а ӧні котӧртӧй ворсны.
Кор миянӧс тадзи эз кутны сибӧдны, Петька медводз уськӧдчис ме вылӧ:
— Кывтӧ нюжйӧдлан!
Ставсӧ висьталін.
Коді нӧ тэныд тшӧктіс?
— Мед либӧ ачыд мунін!
— «Ачыд, ачыд»!
А тэ мый?
— А сійӧ...
Эз верит Иван Матвеич.
Мунам пӧ батьыд дінӧ.
— Но?
— Но, ме и висьталі.
— Ставсӧ, кыдзи вӧлі?
И сійӧ места йывсьыс, кӧні сійӧ куйлӧ?
— И места йывсьыс...
— Ӧні, думайтан, тэныд мыйкӧ висьталасны?
— Да ӧд дзебасны сійӧс.
— Дзебнытӧ, дерт, дзебасны, да тэныд оз висьтавны.
Кывлін налысь сёрнисӧ: «Кеж сэтысь! абу тэнад делӧ!
— Бӧрыннас, буди, тӧдмалам, — шыасис Колюшка.
— Кор тӧдмалам?
Кор ыджыдӧсь быдмам?
Сэки воссис ӧграда ӧдзӧс.
Петіс Иван Матвеич да тэрмасьтӧг кутіс восьлавны аслас уличалань.
Регыд петісны и миян батьяс.
Петькалӧн батьыс пырис аслас йӧрӧ, а менам батьӧй муніс водзӧ да кежис шуйгавывса переулокӧ.
— Аддзылін?
Сёрнитчӧмаӧсь нин, а миянӧс эз и казьтыштлыны!
Тайӧ стӧч сідзи.
— Но мый...
— Вот тэныд и «но»!
Тӧднысӧ окота али абу?
Котӧрт, Егорша, батьыд бӧрся.
Оз кӧ кут босьтны — шу, Доменнӧйӧ пӧ колӧ ветлыны, а Кабацкӧй дорті ӧтнам пола.
Ме Сеньша дорӧ котӧртла.
Мед сійӧ аслас батьыс бӧрся следитас.
А тэ, Кольша, тані пукав.
Видзӧд, некытчӧ эн мун.
Менам бать кӧ кутас мунны кытчӧкӧ, котӧрт сы бӧрся.
Ассьым батьӧс ме суӧді, кор сійӧ воис орччаса Кабацкӧй улича весьтӧ.
Бать шпыньмуніс:
— Тэ кытчӧ?
— Ме, тятенька, Доменнӧйӧ...
Силка Биденко дінӧ...
— Мыйла?
Ме эг тӧд, мый вочавидзны.
Некыдз юрӧ эз во.
— Сідз...
Висьталӧны, сылӧн пӧ вугыръяс эмӧсь...
— Самоловъяс, буди?
Ме лои рад да заводиті сӧрны вугыръяс йылысь, но бать эз кывзы помӧдзыс:
— Мун гортӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв стрӧг, и ме куті вӧзйысьны:
— Ме тэкӧд муна!
— Оз позь, Егоранько, оз позь.
Бӧрыннас тэныд висьтала...
— Кор висьталан?
— Но, кор ковмас, сэки и висьтала.
Мун! Некор меным. — И бать зумыштчис.
Ковмис мунны гортӧ нинӧм тӧдмавтӧг.
Петька эз на вӧв.
Кольша спокойнӧя пукаліс Маковъяс керка мудӧд вылын.
Ме висьталі, мый батьӧ менӧ бергӧдіс, и ачымӧс такӧдӧм могысь содті:
— Кӧсйысис бӧрынджык висьтавны.
— Ме тай шулі — висьталасны.
Весьшӧрӧ Петьша полӧ.
Тайӧн ме эг вермы сӧгласитчыны.
Кор на висьталасны!
Ӧні колӧ тӧдмавны.
Маковъясысь петіс Илья Гордеич.
Вӧччӧма праздник лунӧ моз, но кыдзкӧ аслыспӧлӧса: лӧз дӧрӧм юрйылыс кыдзкӧ тешкодя разьсьӧма да чурвидзӧ кӧч пельяс моз, ной тужуркаыслысь пасьталӧма сӧмын соспӧвсӧ, плисӧвӧй гачыслӧн шуйга зептыс гуга, картузсӧ пуктӧма пӧлӧсӧн да лэдзӧма син вылас.
Мый лоӧма сыкӧд?
Кок йылас муртса ӧшйӧ!
Кор нӧ юсьӧма?
Ӧні на дзик садь вӧлі.
— Мый нӧ, вильышпозъяс, видзӧданныд?
Кодъюраяссӧ эн аддзывлӧй? — юаліс Илья Гордеич да шатласигтырйи мӧдіс улича кузя вывлань.
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да кутім виччысьны, мый лоӧ водзӧ.
Вит кымын керка кост мунӧм бӧрын Илья Гордеич дзик кодъюра моз горӧдіс сьывны:
Ой-да, ой-да чой сайын,
Крут сайын...
Пошкигтырйи котӧрӧн воис Петька да кутіс висьтавлыны:
— Сеньшалӧн батьыс вугыр шатьясӧн муніс!
Эсыланьӧ...
Гӧгӧрвоан?
Рытнас пӧ йӧрш ог-ӧ кыйышт, а аслас и нидзулыс абу и вугыр шатьсӧ Сеньшалысь босьтӧма.
Чери кыйысь, тайӧ стӧч сідзи...
А тіян мый?
Ми висьталім.
Петькаӧс медъёна шензьӧдіс сійӧ, мый батьыс сылӧн юӧма.
— Винаыс гортын войт абу.
Тӧда ӧд.
Прӧста шуанныд?
— Но, видзӧдлы ачыд.
То Жиган керка дінын увгӧ.
— Збыль...
Мунамӧй, зонъяс!
Подрядчик Жиган керка дінын изъяс дорын сулаліс Илья Гордеич да гораа юасис Жиганлӧн кык уджалысьлысь:
— Мый нӧ меным не гуляйтны?
Турунсӧ менсьым аддзылінныд?
Мый нӧ сыкӧд лоӧ, сійӧ кӧ менам вевт улын... а?
Грудки йывсьыд кывлінныд?
Эн?
Став турун зорӧдыс сотчӧ.
Эн кывлӧй?
Дворсяньыс тэрыба котӧртіс Жиган да, кисӧ дӧра партукас чышкигмоз, юаліс:
— Мый йылысь тэ, Гордеич?
— Тэнӧ ог касайт...
Накӧд сёрнита.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ ёна шатласигтыр Илья Гордеич муніс водзӧ да бара горӧдіс сьывны:
Ой-да, ой-да, кыр сайы-ы-ын...
Жиган топӧдіс вомдоръяссӧ:
— Юсясны, главнӧй делӧ, а тожӧ!
Мый сійӧ висьтавліс?
— Но, юыштӧма мортыс... код тӧдӧ мый оз сӧрышт...
Грудки дорын быттьӧ пӧ турун сотчӧ.
— Грудки дорын?
— Став зорӧдъясыс пӧ тшын пиын.
— Грудки дорын?
— Сідз тай шуис.
Код жӧ сійӧ — мый сылысь кывзынысӧ...
— Тэныд шогыд абу, мый кӧзяиныдлӧн Грудки дорын куим зорӧд.
Уджалысьяс!
Миянӧс аддзӧм бӧрын Жиган юаліс Петькалысь:
— Кодкӧ воліс талун тіянӧ?
— Эг аддзыв.
— Сёрнитіс батьыд кодкӧдкӧ?
— Ӧнтай сулаліс улича вылас.
Сёрнитіс кодъяскӧдкӧ.
— Кодкӧд?
— Абу татчӧс йӧз.
Деревенскӧй паськӧмаӧсь.
Лэбынаӧсь, куранаӧсь...
Витӧнӧсь.
— Кодарсянь вӧлі локтӧны?
— Эсыладорсянь, — индіс Петька.
— Мый йылысь сёрнитісны?
— Ме эг кывзы.
— Но и соседъяс менам!
Налы эськӧ лёктор мортлы вӧчны!
Лёктор йылысь висьтавны — кывйыс висьмас!
Код юрнад вот болтнитіс, и то шудӧн лыддьы.
Мый бара ме йӧзыслы лёксӧ вӧчи-а? — И кӧзалӧн кодь ичӧтик тошсӧ пыркӧдігтыр Жиган котӧртіс йӧрас.
Илья Гордеич вуджис улича мӧдар бокас да сувтіс сапожник Гребешков ӧшинь улӧ.
Петька чуймис:
— Мыйла нӧ сылы Гребешковыс ковмӧма?
Ачыс шуліс Гриньшалы: «Видзчысь Сизьсьыд, зэв суклясьысь сійӧ, йӧзсяньыс сӧмын сапожничайтӧ».
Илья Гордеич пуксис мудӧд вылӧ да кутіс гартны чигарка.
Дыр сійӧн ноксис.
Бумагаыс эз кывзысь, табакыс киськасис муас.
Петіс Гребешков — ыджыд ныра, ичӧтик тушаа вертлян морт, босьтіс Илья Гордеич ордысь табак кӧшельсӧ, бумагасӧ да гартіс кык чигарка.
Эз кыв, мый йылысь найӧ сёрнитісны, но вот Илья Гордеич кутіс пӧрччыны шуйга коксьыс сапӧгсӧ.
Зэв дыр кыскис.
То копыртчыліс пӧшти муӧдзыс, то лэдзчысьліс мыш вылас.
Кор сапӧгпӧвсӧ лои пӧрччӧма, Гребешков босьтіс сійӧс да пырис керкаас, а Илья Гордеич коли мудӧд вылӧ.
Жиган йӧрысь лэбыштіс телегаӧ доддялӧм «гажӧдчан» пара, вижов-еджыд гӧнаӧсь, еджыд бурысяӧсь да бӧжаӧсь.
Телега вылас пукалісны Жиган, кык уджалысь мужичӧй да уджалысь нывбаба.
Телега таркакыліс-лэччис улича кузя да кежис шуйгаладорса переулокӧ.
Петіс Сизь сапӧг пӧлӧн.
Сапӧгсӧ кӧмалігӧн Илья Гордеич бара дыр ноксис, сэсся зымнитіс кокнас, сувтіс да индіс чуньнас кабак вылӧ.
Сизь мыйкӧ шуаліс, быттьӧ ӧтказывайтчис, но помаліс сійӧн, мый пӧрччис юрсьыс векньыдик тасмасӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма юрсисӧ, шыбитіс восьса ӧшиньӧдыс, и кыкнанныс мӧдісны кабаклань.
— Сизькӧд мӧдіс!
Аддзӧма жӧ ёртӧс! — ассьыс батьсӧ вӧйпыштіс Петька.
Миянлы тожӧ вӧлі шензяна, мый Илья Гордеич друг свяжитчис юысь Сизькӧд.
Медым виччысьнысӧ эз ло гажтӧм, ми кутім ворсны верховскӧй челядькӧд.
Рӧмдӧ нин вӧлі, кор Илья Гордеич петіс кабакысь.
Сизь эз вӧв сыкӧд.
Шатлалігтырйи Илья Гордеич мӧдіс гортас.
Ӧні сійӧ эз сьыв.
Миянлы ковмис помавны ворсӧмсӧ, и ми воштім Илья Гордеичӧс син водзысь.
Мыйӧн сӧмын помасис ворсӧмыс, котӧртім гортӧ.
Сувтім Колюшка керка дінӧ.
— Егорша, вай тавой ог узьӧй.
Ладнӧ?
Тэ ассьыд батьтӧ кыйӧд, и ме — ассьым батьӧс.
Тайӧ лоӧ стӧч сідзи.
Тэ, Кольша, эн жӧ узь!
— А ме кодӧс кута кыйӧдны?
— А тэ... тэ миянӧс, медым некод эз унмовсь.
Егорша дінӧ турун сарайӧ лок.
— Но, мый нӧ...
Ладнӧ.
Батьӧс ассьым ме суи гортын.
Сійӧ пукаліс би дорын да дӧмліс сапӧг.
Мам лӧсьӧдіс ужин, а баб кыис.
Мам да баб сёрнитісны, бать чӧв оліс.
Ужнайтӧм бӧрын ме эг сразу кай турун сарайӧ, а дзебси йӧрӧ — ог-ӧ кыв сэсянь гырысьяслысь кутшӧмкӧ сёрни.
Сідзи и лои.
Регыд керкаысь петіс бать да, каллянсьыс тшынсӧ лэдзигмоз, пуксис кильчӧ вылӧ.
Кор кӧлӧкӧльня вылын кучкис дас кык час, бать матыстчис орчча керкаса забор дінӧ да надзӧник кызӧктіс.
Сылы вочавидзисны сійӧн жӧ.
— Но мый?
— Пӧрйӧдлі.
Жиган муніс Грудкиӧ, Сизь садьтӧм код.
Пӧшти кык бутылка юктӧді да нӧшта нелямын ур сеті.
Тэнад кыдзи-мый?
— Дедӧ ачыс босьтчис колльӧдны.
Шуӧ, Карандашихасянь пӧ Жиган муясӧдз, сэсся нюръясӧд Горнушинскӧй прииск дорӧ, а сійӧ приискыс пӧшти Чесноковскӧй больнича дінын и эм.
Кызь верстыс пӧ тай оз ло-а.
— Чесноковскӧяс пӧ том доктор эм, а тӧлка.
— Кымын часын Филат Иваныч пыралас?
— Кор час кучкасны, тшӧктіс дасьӧн лоны.
— Кывзы, Василий, оз повзьы докторыд, босьтчас лечитнысӧ?
Юӧртісны нин, кӧнкӧ, Чесноковскӧяд.
— Да ӧд сійӧс йӧз мортӧн рудникас пропишитісны.
Збыльысьсӧ сійӧс шуӧны Михайло Софроныч Костаревӧн.
Чесноковскӧйысь сійӧ рӧднас, сӧмын том дырсяньыс карын уджалӧ.
Ӧні ме тӧді ставсӧ.
Муртса верми кутчысьны, медым не уськӧдчыны турун сарайӧ.
Ӧдва виччыси, пока бать пыркӧдіс табак пӧимсӧ да шӧйтіс йӧрӧд.
Турун сарайын ме ставсӧ кӧсйи висьтавны Петькалы, но, сійӧ, вӧлӧм, тшӧтш став сёрнисӧ кывлӧма.
Мӧд лунас ми тӧдмалім, мый Сеньшалӧн батьыс асывсяньыс вӧлӧма удж вылын, а миян батьяс эз вӧвны рытӧдзыс.
Батьлы ме эг и казьтыв кӧсйысьӧм йывсьыс, но арнас, кор ми школаӧ нин ветлім, сійӧ ачыс висьталіс:
— Бурдӧдім, Егоранько, эсійӧтӧ...
— Михайло Софронычтӧ? — эг вермы кутчысьны ме.
— Тэ нӧ кытысь тӧдан, кыдзи сійӧс шуӧны?
— Ачыд сэки висьтавлін...
— Тіянлы?
— Миянлы.
— Ой, зонмӧ, сӧран!
Ог эскы ме мыйкӧ.
Рытнас Маковъяс пывсянын, кӧні Илья Гордеич лӧсьӧдаліс тӧвся рамаяс, чукӧртчисны миян батьясным да кутісны юасьны, мый ми тӧдам.
Медводз ми чӧв олім, сэсся дышӧдіс ланьтӧмӧн овны.
Петька ӧвтыштіс кинас да висьталіс:
— Ставсӧ тӧдам.
Сёрнитӧ тіянлысь кывлім.
— Грекӧ вӧян тіянкӧд, зонъяс!
Эн кӧть висьталӧй некодлы!
— Ми?
Вомнымӧс ог восьтӧй!
— Онӧй?
А Гриньшалы висьталӧмныд.
— Гриньшаыдлы, дерт...
Абу ӧд ичӧт сійӧ.
— А Сеньшалы?
— Но, Сеньшаыд ӧд миянкӧд ӧтвылысь.
Нэм кежлӧ!
{П. Бажов @ Орлинӧй перӧ @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
П. Бажов. Сказъяс
Орлинӧй перӧ
Тайӧ заводитчис Сарапулка сиктын.
Кымынкӧ во сайын.
Гражданскӧй вӧйна бӧрын регыд.
Сэки сиктса йӧз эз вӧвны зэв грамотнӧйӧн.
Но, век жӧ быдӧн, коді вӧлі сӧветскӧй власьт дор, думайтіс, мыйӧн эськӧ сылы отсавны.
Тӧдса, мый Сарапулкаын дед-прадедъяссянь кольӧма изъяс тӧдмавны кужӧм.
Му удж вӧчан кадколастӧ, либӧ нӧшта кор лоліс прӧст кад, пӧрысьяс непременнӧ занимайтчылісны тайӧ изъяснас.
Та йылысь со казьтыштісны да тшӧтш артель котыртісны.
Кутісны графит перйыны.
Быттьӧкӧ и бура кутіс артмыны.
Сюрс пудъясӧн артавлісны перйӧмасӧ, сӧмын регыд эновтчисны.
Кутшӧм талы помкаыс: либӧ графитыс омӧль, либӧ доныс шогмытӧм, тайӧс висьтавны ог куж.
Эновтісны и эновтісны, мӧдӧ кутчысисны — Адуй вылӧ веськӧдчисны.
Адуйскӧй места быд татчӧс мортлы кӧть омӧлика тӧдса.
Сэні медшӧр кысканторйыс — аквамаринчикъяс да аметистишкаяс.
Но и мукӧдтор сюрлывлӧ.
Кодкӧ артельысь ошйысис: «Тӧда важ гуысь ыджыд надея сетысь косттор».
Артельщикъяс та вылӧ и ыштісны.
Первойсӧ налӧн шыльыда муніс.
Кык ли, куим занорыш аддзисны.
Решёточнӧйясӧс!
Решёткаяснас лыддьылісны изсӧ.
Налӧн шуд вылӧ видзӧдӧмӧн и Сарапулкаысь мукӧдъяс Адуй вылӧ уськӧдчисны: оз-ӧ пӧ и миянлы сэтысь вичмышт.
Гу ыджыд, — кутны он вермы.
Сэки, тыдалӧ, и артмис не то торксялӧм, не то ӧшыбка.
Артель, коді медводз старайтчис, воштіс жилкасӧ.
Изторъяскӧд татшӧмыд тшӧкыда овлӧ.
Корсисны, корсисны, эз аддзыны.
Мый вӧчны?
А Березовскын сэки оліс ӧти горщик.
Арлыда нин, но ёна нималіс на.
Артельщикъяс сы дорӧ и воисны.
Висьталісны, кутшӧм местаын старайтчисны, да корӧны:
— Вӧч буртор, Кондрат Маркелыч, корсь жилкасӧ!
Гӧститӧданторъяс, дерт, вайисны, кывъяснаныс пӧльӧс быд ногыс ошкӧны, кӧсйысьӧмъяс вылӧ оз скупитчыны.
Сэки нӧшта березовскӧй старательяс воисны, ошкӧны ассьыныс горщиксӧ:
— Миян Маркелыч тайӧторъяс вылӧ дошлӧй.
Став округ пасьтаысь сы кодьсӧ он аддзы!
Воысьяс, дерт, и асьныс тайӧс тӧдӧны, сӧмын чӧв олӧны.
Налы татшӧм ошкӧмыс кивыв: оз-ӧ вӧрзьӧд сійӧ пӧльӧс.
Старик пыр ёнджыка ӧтказывайтчӧ:
— Тӧда ме Адуй вылысь тайӧ оръясьысь жилкаястӧ!
Синмӧй менам ӧні найӧс оз босьт.
Артельщикъяс ассьыныс пӧрадок кутӧны.
Гӧститӧдӧны пӧльӧс да шуалӧны: надея сӧмын тэ вылӧ.
Тэныд кӧ абу вын сертиыд, код дорӧ мунны?
Пӧльлы любӧ татшӧмсӧ кывзыны, да и стӧканъясӧн зарядитчис.
Пельпомъяснас вӧрӧдышталӧ, ачыс ошйысьны кутіс: ӧтитор аддзӧма, мӧдтор аддзӧма, сэні места восьтӧма, сэні индӧма.
Ӧти кывйӧн, ышӧдісны пӧльӧс.
Скӧрмис, пызанӧ кучкис:
— Эн думайтӧй, мый пӧрысь, ме петкӧдла на, кыдзи жилкаястӧ корсьны!
Артельщикъяслы сійӧ и колӧ.
— Петкӧдлы, Кондрат Маркелыч, петкӧдлы, а ми огӧ кольӧй уджйӧзаӧн.
Медводдза занорышсьыс джынсӧ тэнад пӧльза вылӧ.
Кондрат налы паныд шуӧ:
— Ог сы вӧсна ме старайтчы!
Кӧсъя докажитны, кутшӧмӧсь овлӧны горщикъяс, мыйкӧ кӧ найӧ гӧгӧрвоӧны.
Правильнӧя кывсӧ шуӧма: код юра ошйысис, а садь юралы ӧтвечайтны.
Ковмис Маркелычлы Адуй вылӧ мунны.
Места вылын юасис, кыдзи жилкаыс муніс, мӧдіс ачыс кучкыштавны да думайтны, кытысь воштӧмторсӧ корсьны, а удача абу.
Артельщикъяс, кодъяс пӧльӧс тайӧ делӧас кыскисны, аддзӧны — тӧлкыс абу, пыр жӧ дугдісны уджавны.
Ас ногныс донъялісны:
— Кондрат кӧ аддзыны оз вермы, сідзкӧ нинӧм и кадсӧ воштыны.
Мукӧд старательыс, кодъяс сійӧ жӧ гу дорас бергалісны, сідзжӧ ӧти бӧрся мӧд эновтчавны кутісны.
Да и страдуйтны петан кад воис.
Быдӧнлы окота ас кадӧ турунтор пуктыштны.
Адуйскӧй гуяссьыд йӧзсӧ быттьӧкӧ мӧс нюлыштіс: некод оз тыдав.
Кондрат ӧтнас гу дорын пессьӧ-мырсьӧ.
Пӧльыс, видзӧдтӧ, асныра.
Водзджыксӧ сійӧ старайтчис артельщикъяслы, а мыйӧн казяліс, мый из оз сетчы, оз кӧсйы асьсӧ петкӧдлыны, пӧльӧс азарт босьтіс:
— Добитча ассьым!
Добитча!
Эз ӧти вежон чӧж сэні старайтчы ӧтнасӧн.
Эбӧссьыс кутіс петны, а тӧлксӧ оз аддзы.
Важӧн эськӧ дугдыны колӧ, но сылы таысь яндзим.
Но, кыдзи!
Миян местаясын медбур горщик эз вермы жилка аддзыны!
Кытчӧ тайӧ шогмӧ?
Йӧзыс мӧдасны серавны.
Кондрат сэки и думыштіс:
— Ог-ӧ видлы важ моз?
Важӧн пӧ местаяс корсьлӧмаӧсь руда аддзысь ньӧрйӧн да кыскан ньӧрйӧн.
Ньӧрйыс быдпӧлӧс рудалы лӧсялӧ, а кыскан ньӧвйыс — изъяслы.
Кондрат та йылысь ичӧт дырйиыс на кывліс, но талы эз зэв эскыв, — нинӧм пыдди пуктывліс.
Мукӧддырйиыс и серавлывліс, а ӧні решитіс видлыны.
— Оз кӧ артмы, сэсся тані и педзнысӧ ог кут.
А правилӧыс вӧлі татшӧм.
Ньӧвйыслысь кӧрт помсӧ колӧ медводз магнит-изйӧн ниртны, а сэсся корсяннас.
Сійӧн, мый кӧсъян аддзыны.
Кутшӧмкӧ кывъяс колӧ вӧлі шуавны.
Тайӧ нимкыла ньӧвсӧ лэдзлісны прӧстӧй ньӧввужйысь, сӧмын колӧ вӧлі синтӧ читкыртны да куимысь бергӧдчыны ньӧвсӧ лэдзтӧдз.
Кондрат тӧдіс став тайӧ кывсӧ да правилӧсӧ, сӧмын сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд тайӧн занимайтчыны, сійӧ и думыштіс таӧ велӧдны ассьыс не то внуксӧ, не то правнуксӧ.
Эз дышӧдчы, ветліс гортас.
Сэні, дерт, нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый удж кузяыс абу ставыс ладнӧ.
Кодъяс березовскӧй старательяс пиысь мвтыстчылісны сёрниӧн, ставнысӧ эскӧдіс: — вежон кежлӧ нӧшта ковмас ветлыны.
Ветліс, кыдзи пӧлагайтчӧ, пывсянӧ, пывсис, куйліс ӧти лун гортас, а мыйӧн кутіс лӧсьӧдчыны, шуӧ внукыслы:
— Мунам, Мишунька, мекӧд изъяс корсьны?
Зонкалы, гӧгӧрвоана, любӧ пӧльыскӧд мунны.
— Муна, — вочавидзӧ.
Со и вайӧдіс Кондрат ассьыс внуксӧ Адуй вылӧ.
Вӧчис сылы ньӧввуж, лӧсьӧдіс важся став правилӧяс серти ньӧв, тшӧктіс Мишунькалы синсӧ читкыртны, бергалыштны да лыйны, кытчӧ веськалӧ.
Зонка та вылӧ рад.
Ставсӧ вӧчис, кыдзи колӧ вӧлі.
Куимысьӧдз лыйис.
Сӧмын аддзӧ Кондрат — нинӧм туяна оз артмы.
Медводдзаысьсӧ ньӧвйыс мырйӧ веськаліс, мӧдысьсӧ — турун пытшкӧ уси, коймӧдысьсӧ — из дорӧ веськаліс да увлань исковтіс.
Пӧль быд местаын ичӧтика гудйысьыштіс.
Старайтчис тадзсӧ ёнджыка сы вӧсна, медым вӧчны ставсӧ важ ногӧн.
Мишунька, дерт, кутіс ворсны тайӧ ньӧввужнас да ньӧвнас.
Мудзтӧдзыс котраліс, пӧттӧдз ворсіс.
Пӧльыс вердіс сійӧс да водтӧдіс узьны балаганӧ, а аслас оз узьсьы.
Ӧбиднӧ.
Пӧрысьӧ-нэмӧ яналіс.
Петіс балаганысь, пукалӧ, думайтӧ, оз-ӧ позь нӧшта кыдзкӧ видлыны.
Сэки сылы и воис юрас: сы вӧсна, гашкӧ, ньӧвйыс эз действуйт, мый абу сійӧ кинас лэдзӧма.
Зонка, дерт, вежӧрттӧм кага.
Тайӧ делӧ вылас быттьӧ медся лӧсялана, а век жӧ ӧд эз сійӧ корсь, та вӧсна и эз инды.
Ковмас, тыдалӧ, аслым видлыны.
Загӧвӧритіс ньӧвсӧ, лӧсьӧдіс ставсӧ, кыдзи колӧ, читкыртіс синъяссӧ, бергалыштіс да лэдзис ньӧвсӧ.
Лэбис ньӧвйыс эз сэтчӧ, кӧні вӧлі гу, а трӧпа вылын тыдовтчис кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь.
Мунӧ кокньыда.
Киас сӧмын вужйысь кыӧм кӧрзинка, кутшӧмъясӧн миян сӧмын вотӧс ваявлӧны.
Босьтіс ветлысь-мунысьыд ньӧвсӧ, коді сы дорӧ матӧ уси, да шуӧ шпыннялігтырйи:
— Абу арлыд сертиыд тэныд, пӧльӧ, челядьлӧн ворсанторйӧн дурны.
Абу арлыд сертиыд!
Кондратлы зэв абу лӧсьыд, мый сійӧс татшӧм удж дырйи суисны, да скӧрысь шуӧ:
— Мун аслад туйӧд!
Тэныд оз касайтчы.
Ветлысь-мунысь сералӧ.
— Кыдзи оз касайтчы, кор муртса ньӧвйӧн менам кокӧ эн веськав.
Матыстчис пӧль дорӧ, сетіс ньӧвсӧ да висьталіс кӧритӧмпырысь, а то и сералігтырйи:
— Ок, пӧльӧ, пӧльӧ!
Уна олін, а кывшусьӧг он тӧд: сійӧ абу ньӧв, коді кутш перӧӧн мичмӧдтӧм.
Маркелычлы тайӧ сёрниыс эз кажитчы.
Скӧрысь вочавидзӧ:
— Миян местаясын абу сэтшӧм лэбачыс!
Некытысь и перӧсӧ босьтны.
— Неправильнӧ, — шуӧ, — тэнад кывйыд.
Кутш перӧ быдлаын эм, но сӧмын корсьны сійӧс колӧ вылі местаясысь.
Кондрат падмыштіс:
— Мудритан тэ!
Пӧрысь вылын, аддза, сералыштны думыштӧмыд, а ме ӧд ассьым делӧӧс ог лёкджыка гӧгӧрво мукӧд йӧз дорысь.
— Кутшӧм, — юалӧ, — делӧ?
Пӧль сэки и варовмис.
Аслас став олӧм йылысь тайӧ мортыслы висьталіс.
Ачыс ас вылас шензьӧ, а висьталӧ.
Ветлысь-мунысь пукалӧ из вылын, кывзӧ да водзӧ сёрнисӧ нуӧдӧ:
— Сідз, сідз, пӧльӧ, а водзӧ мый?
Помаліс пӧль ассьыс висьтсӧ.
Ветлысь-мунысь ошкис:
— Бура, пӧльӧ, уджалӧмыд.
Уна буртор перйӧмыд, а ньӧвсӧ мыйла лэдзин?
Кондрат и та йылысь эз соссьы.
Ветлысь-мунысь видзӧдліс синсӧ читкыртӧмӧн да и шуӧ:
— Сійӧ и эм.
Кутш перӧ тэнад ньӧвйӧ оз тырмы.
Кондрат сэки дзикӧдз скӧрмис.
Ӧбиднӧ кажитчис.
Став олӧмсӧ, позьӧ шуны, висьталіс, а сійӧ аслас перӧясӧн сюйсьӧ!
Горӧдіс зэв скӧрысь:
— Шуа, абу миян местаясын сэтшӧм лэбачыс!
Он аддзы перӧсӧ!
Пельтӧм тэ, али мый?
Ветлысь-мунысь нюммуніс да и юалӧ:
— Кӧсъян, петкӧдла?
Кондрат, дерт, эз эскы, но век жӧ шуис:
— Петкӧдлы, кужан кӧ да он кӧ шутит.
Ветлысь-мунысь сэки перйис кӧрзинкасьыс кубик формаа из.
Кулак кык ыджда.
Вылыссӧ да улыссӧ рӧвнӧя вундӧма, а бокъясас вӧчӧма вит гран.
Пемыдын он гӧгӧрво, кутшӧм рӧма изйыс, а шыльыд шлифовка вылас — кутш.
Вылыс бокас быд гранлы паныд муртса тӧдчыштӧны еджыд чутъяс.
Пуктіс ветлысь-мунысь тайӧ изсӧ аскӧдыс орччӧн, инмӧдліс чуньсӧ ӧти чутӧ, и друг найӧс вевттис югӧрӧн, быттьӧкӧ ыджыд кӧлӧкӧлӧн.
Биыс югыд-югыд, кельыдлӧзов рӧма, а мый сотчӧ — оз тыдав.
Югӧрысь артмӧм кӧлӧкӧлыс абу зэв джуджыд.
Сідз куим либӧ нёль морт джуджда кымын.
Би югӧрас гартчӧ-бергалӧ лыдтӧм-тшӧттӧм геб-ном, лэбалӧны бордъя шыръяс, а вылынджык лэбачьяс лэбалӧны, да быдӧн перӧӧн гылӧдӧны.
Перӧяс бергалӧны, му вылӧ усьны оз тэрмасьны.
— Аддзан, — юалӧ, — перӧяссӧ?
— Аддза, — вочавидзӧ, — сӧмын тайӧ дзик абу кутшлӧн.
— Правильнӧ, абу кутшлӧнӧсь, а унджыкыс пышкайяслӧн, — шуӧ ветлысь-мунысь да гӧгӧрвоӧдӧ: — Тайӧ тэнсьыд олӧмтӧ, пӧльӧ, петкӧдлӧма.
Уджалӧмыд уна, а бордъясыд ичӧтӧсь, слабӧсь, татшӧмъяснад вылӧ он кыпӧдчы.
Геб-номйыс синмад пырӧ да нӧшта быдсяма пежыс мешайтӧ.
А со видзӧд, кыдзи водзӧ лоӧ.
Бара инмӧдчыліс чуньнас кутшӧмкӧ чутторйӧ, да югӧрысь артмӧм кӧлӧкӧлыс уна пӧв ыджыдджык лои.
Кельыдлӧзов рӧмкӧд сорласис турунвиж.
Кокъяс улысь быттьӧкӧ мулысь первой слӧйсӧ босьтісны, а вылын лэбачьяс лэбалӧны.
Улынджык уткаяс да дзодзӧгъяс, вылынджык турияс, нӧшта вылынджык — юсьяс.
Быд лэбач ӧти перӧӧн шыбитӧ, и тайӧ перӧясыс увлань рӧвнӧйджыка лэбӧны, сы вӧсна мый — сьӧктаыс мӧд.
Ветлысь-мунысь нӧшта инмӧдчыліс чуньнас чутторйӧ, и югӧрысь кӧлӧкӧл паськаліс да вывлань качӧдчис.
Сэтшӧм югыд, мый синтӧ ёрӧ.
Кельыдлӧзӧн, турунвижӧн да гӧрдӧн пӧртмасьӧ.
Мусьыс кык сажень пыднаысь ставыс тыдалӧ, а вылын лэбачьяс шлывгӧны.
Быдӧн би югӧрас перӧсӧ гылӧдӧ.
Сійӧ перӧясыс мулань, быттьӧ ньӧвъяс, лэбӧны да дзик сійӧ места дорас, кытчӧ изторсӧ пуктӧма, усьӧны.
Ветлысь-мунысь видзӧдӧ Кондрат вылӧ, нюмъялӧ да шуӧ:
— И кутшысь вылынджык, пӧльӧ, лэбачьяс эмӧсь, да петкӧдлыны пола: синъясыд тэнад оз выдержитны.
А ӧні видлы ассьыд ньӧвтӧ!
Чукӧртіс муысь кымынкӧ перӧ, зэв ӧдйӧ лӧсьӧдіс, быттьӧ нэм чӧжыс татшӧм делӧӧн занимайтчӧма, да велӧдӧ пӧльӧс:
— Лэдз сійӧ местаӧ, кытысь жилка виччысян, а синтӧ куньны да бергавны оз ков.
Кондрат кывзысис.
Лэбзис ньӧвйыс, а гуыс сылы паныд воссис.
Не сӧмын став из жилкаяс, а и занорышъяс тӧдчӧны.
Ӧти зэв ыджыд.
Аквамаринъяссӧ сэтчӧ пӧшти быдса додь тэчӧма, и найӧ быттьӧкӧ сералӧны.
Пӧль, дерт, кутіс майшасьны, котӧртіс матӧджык видзӧдлыны, а биыс и кусі.
Маркелыч горзӧ:
— Ветлысь-мунысь, кӧні тэ?
А сійӧ вочавидзӧ:
— Водзӧ мӧдӧдчи.
— Кытчӧ нӧ тэ татшӧм пемыднас?
Гусясьысьяс ӧбӧдитны вермасны.
Мырддясны на тэнсьыд тайӧ штукатӧ! — горзӧ Маркелыч, а ветлысь-мунысь вочавидзӧ:
— Эн тӧждысь, пӧль!
Тайӧ штукаыд сӧмын менам киын действуйтӧ да сы киясын, кодлы ачым сета.
— Тэ кӧть коді татшӧмыс? — юалӧ Маркелыч.
А ветлысь-мунысьыд ылын нин.
Муртса кывсис:
— Внукыдлысь юав.
Сійӧ тӧдӧ.
Мишунька став тайӧ войся лоӧмтор дырйиыс эз узь.
Югӧрыс сійӧс садьмӧдіс, сійӧ и видзӧдіс балагансянь.
Мыйӧн пӧльыс воис, Мишунька и висьталӧ:
— А ӧд тайӧ, пӧльӧ, тэ дорын вӧлі Ленин!
Старик век жӧ эз шемӧсӧ усь.
— Вернӧ, Мишунька, сійӧ.
Оз прӧста йӧзыд висьтавлыны, мый ветлӧдлӧ сійӧ миян местаясті.
Ветлӧдлӧ!
Тӧлквыв пуксьӧдӧ.
Медым эз вывті ёна ошйысьны асланыс ичӧтик бордъяснас, а писькӧдчисны вылӧ югыдлань.
Кутшлӧн, сідзкӧ, перӧлань.
П. Бажов.
Шонді из.
Миян Ильменскӧй из кладӧвуха кодьсӧ, дерт, став му вылысь места он аддзы.
Та кузя и вензьыны нинӧмла, сы вӧсна — та йылысь быд кывъяс вылын гижӧма: Ильменскӧй гӧраясын изъясыс став му пасьтасьыс куйлӧны.
Татшӧм местаыд, дерт, ленинскӧй синмысь бокӧ кольны некыдз эз вермы.
Кызьӧд воӧ Владимир Ильич ачыс декретӧн шуис татчӧс местаяссӧ заповеднӧйясӧн.
Медым, сідзкӧ, промышленникъясӧс да став пӧлӧс гусясьысьясӧс шошаӧдыс вӧтлыны, а тайӧ гӧраяссӧ видзны наукалы вылӧ, локтан кадъяс кежлӧ.
Делӧыс быттьӧкӧ прӧстӧй.
Тӧдса, ленинскӧй син аддзис не сӧмын му веркӧссьыс, му пытшсьыс аддзис.
Но, и тайӧ гӧраяссӧ тӧд вылӧ босьтіс.
Сӧмын миян пӧрысь горщикъяс век жӧ талы оз дзикӧдз эскыны.
Оз вермы пӧ тадзи лоны.
Вӧйна сэки тыр вынӧн муніс.
Сідз прӧстӧ тайӧ делӧыс эз прӧйдит.
И ас ногныс висьталӧны тадзи.
Овлісны кык артельнӧй вок: Максим Вахоня да Садык Узеев, прӧзвище сертиыс Сандугач.
Ӧтиыс, сідзкӧ, роч, а мӧдыс башкиръяс пӧвстысь, а делӧыс налӧн ӧти — ичӧтысяньыс приискъясті да рудникъясті ветлӧдлісны да пыр ӧтлаын.
Ыджыд, висьталӧны, на костын ёртасьӧм вӧлӧма, йӧзыс шензисны.
А асьныс ӧта-мӧдыскӧд ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Вахоня — мужик сьӧкыд, тошкыс гӧгйӧдзыс, паськыд пельпомъяса, кулакыс — видзӧднытӧ страшнӧ, кокыс ошлӧн кодь и сёрниыс кыз, бузган.
Ньӧжйӧникӧн заводитас сёрнитны, и то гутъясӧс сажень джын вылӧ бокӧ тӧлӧдӧ, а характерыс небыд.
Код юрнас кӧ, кор кутшӧмкӧ кос жель дӧзмӧдас, сідз сӧмын грӧзитыштас:
— Вешйы, зонмӧ, грекысь!
Мед эськӧ ме тэнӧ кӧсйытӧг эг кучкы.
Садык ичӧт тушаа, ачыс вӧсньыдик, тош пыддиыс сизим кымын си, да и найӧ абу ас местаынӧсь, а ён вӧлі.
Забойщик, позьӧ шуны, сідзжӧ ыджыд разряда.
Овлывлӧ ӧд тадзтӧ.
Быттьӧкӧ и видзӧднысӧ сэтшӧм-татшӧм, а удж вылын сюсь.
Характерыс вӧлі кыпыд.
Сьылыштны, и йӧктыштны, и курайӧн ворсыштны зэв окоч.
Эз ӧд прӧстӧ сетны сылы Сандугач прӧзвище, миян ног соловей.
Вот тайӧ Максим Вахоняыслӧн да Садык Сандугачыслӧн и олӧм туйясыс ӧтлаасисны.
Эз ставсӧ, дерт, казна да кӧзяинъяс вылӧ уджавны.
Овлывліс, и асьныс лыаяс зырйӧн бергӧдлісны, — ассьыныс шуд корсисны.
Мойвиліс, и аддзывлісны, но зепъясас дыр эз куйлы.
Тӧдса, старательскӧй шудлы ӧти туй вӧлі индӧма.
Мотайтасны ставсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ, да бара удж вылӧ, сӧмын кытчӧкӧ выль местаӧ: сэні, гашкӧ, гажаджык.
Кыкнанныс семьятӧмӧсь.
Мый налы ӧти местаын пукавны!
Чукӧртасны нопторъяс, инструментсӧ босьтасны — и айда.
Вахоня мургӧ:
— Ветлам, видзӧдлам, кутшӧм местаын йӧзыс бура олӧны.
Садык радпырысь восьлалӧ да шмонитыштӧ:
— Восьлав, Максимка, восьлав!
Выль местаясад зарни лыаыд ачыс киад сибдӧ.
Дона изйыд тошкад чеччалӧ.
Коркӧ ӧтчыд тэнад тошкыд пудджынъя лоӧ.
— Тэнад, кӧнкӧ, ни ӧти оз кутчысь, — сідзжӧ шутитліс Вахоня да чӧрт моз гӧрдліс: хо-хо-хо!
Тадзи со и олісны кык артельнӧй вок.
Сюрыштіс налы пӧттӧдзыс: Садык уджалігас веськыд синсӧ воштіс, Вахоня шуйга пельнас дзик нинӧм эз кыв.
Ильменскӧй гӧраяс вылын найӧ, дерт, эз ӧтчыдысь вӧвлыны.
Мыйӧн заводитчис гражданскӧй вӧйна, кыкнан пӧрысь мортыс тайӧ местаясын жӧ вӧліны.
Горняцкӧй положение серти, дерт, кыкнанныс морт ӧти винтовкаӧн босьтісны да мунісны вӧюйтны сӧветскӧй власьт вӧсна.
Сэсся, Колчакӧс Сибирӧ вӧтлӧм бӧрын, политрук и шуӧ:
— Биа пӧсь пӧ тіянлы аттьӧ, пӧрысь ёртъяс, сӧветскӧй власьт нимсянь, а сӧмын ӧні ті, кыдзи му пытшкын уджалӧмысь инвалидъяс, веськӧдчӧй трудӧвӧй фронт вылӧ.
Сэтчӧ жӧ, — шуӧ, — тані ті фронтӧвӧй тыдалӧмсӧ торканныд, кыдзи ӧтиныд син пӧла, а мӧдныд пельтӧм.
Пӧрысьяслы тайӧ ӧбиднӧ, а мый керан?
Правильнӧ политрук шуис — колӧ видзӧдлыны, мый приискъясын вӧчсьӧ.
Пыр жӧ мунісны Ильменьясӧ, а сэні йӧзыс зэв уна чукӧртчӧма, и медся горш хищникъяс.
Налы нинӧм абу жаль, сӧмын эськӧ унджык сьӧм босьтны.
Став гусӧ, шахтасӧ здукӧн тыртасны, выгӧднӧ кӧ кажитчас.
Хищник бӧрся, дерт, купеч сулалӧ, сӧмын асьсӧ оз петкӧдлы, дзебсьӧ.
Ёна думайтісны миян пӧрысьяс — мый вӧчны?
Ветлісны Миасӧ, Златоустӧ, висьталісны, а тӧлк оз артмы.
Шенасьӧны:
— Абу таӧдз ӧні, да и та вылӧ главкъяс эмӧсь.
Кутісны юасьны тайӧ главкъяс йылысь, юраныс гудыртчис.
Ыргӧн серти — ӧти главк, зарни серти — мӧд, изъяс серти — коймӧд.
А мый вӧчны, кор Ильменскӧй гӧраясын ставыс эм.
Пӧрысьяс сэки и решитісны:
— Писькӧдчылам Ленин ёрт дорӧдз.
Сійӧ, кӧнкӧ, аддзас кад.
Кутісны лӧсьӧдчыны.
Сӧмын сэки старикъяс вензьыны кутісны.
Вахоня шуӧ: петкӧдлӧм могысь колӧ босьтны ӧти дона из, кодӧс гранитӧм вылӧ примитӧны.
Но, и зарни лыа тшӧтш.
А Садык ассьыс дольӧ: быд излысь образеч босьтны, сы вӧсна мый делӧыс научнӧй.
Вензисны, вензисны, сы вылын сёрнитчисны: быдӧн чукӧртас ассьыс мешӧксӧ, кыдзи сылы ёнджыка кажитчӧ.
Вахоня медсясӧ тӧждысис цирконъяс да фенакитъяс вӧсна.
Кочкарӧ котӧртліс, сэтысь корсис лӧзов эвклазикъяс да розӧвӧй топазикъяс.
Зарни лыа тшӧтш.
Мешӧкыс сылӧн артмис ӧкуратнӧй да изйыс ставыс — самоцвет.
А Садык тэчис сы мында, мый и лэптынысӧ оз вермы.
Вахоня гӧрдлӧ:
— Хо-хо-хо!
Тэ эськӧ став гӧраяссӧ мешӧкад сюялін!
Разберитчы пӧ, Ленин ёрт, коді туяна, коді некодлы оз ков.
Садык та вылӧ дӧзмыштіс.
— Йӧй, — шуӧ, — тэ, Максимка, морт, тадзи кӧ Ленин батьӧс гӧгӧрвоан.
Сылы научносьт колӧ, а излӧн базарнӧй доныс — веськодь.
Мӧдӧдчисны Москваӧ.
Ӧшибкатӧг туйын, дерт, эз ло.
Ӧти местаын Вахоня коли поездысь.
Садык кӧть и скӧралыштӧ вӧлі сы вылӧ, ёна дзугыльмис, висьмис весиг.
Кыдз-некыдз, а пыр ӧтлаын вӧліны, а ӧні татшӧм важнӧй делӧ дырйи торъялісны.
Дай из тыра кык мешӧкӧн ӧткӧн сьӧкыд.
Ветлалӧны, юасьӧны, оз-ӧ мешӧкъясас сов спекулируйтӧм вылӧ ну?
А мыйӧн петкӧдлан изъяссӧ, пыр жӧ кутасны юасьны, мый вылӧ татшӧм изъясыс, аслыс озырмӧм вылӧ али кутшӧмкӧ музейлы?
Ӧти кывйӧн, майшасьӧм.
Вахоня век жӧ кыдзкӧ слӧймӧдчӧма, суӧдіс поездсӧ дзик Москва дорын нин.
Сэтшӧма ӧта-мӧдныслы лоины радӧсь, мый вагонса став йӧзыслысь петкӧдлісны серамсӧ синва петтӧдзыс: кутчысьлыны мӧдісны.
Сэсся бара изъяс понда пиньӧ воисны, коднан мешӧкыс коланаджык, сӧмын нин небыдджыка, шутитӧмӧн.
Мыйӧн Москва дорӧ кутісны матыстчыны, Вахоня и шуӧ:
— Ме тэнсьыд мешӧктӧ мӧда новлӧдлыны.
Меным лӧсяланаджык дай абу сэтшӧм тешкодь.
Тэ ичӧтджык, и мешӧкыд тэнад лоӧ ичӧтджык.
Москваыд, кӧнкӧ, абу Миас кодь!
Тані пӧрадок колӧ.
Медводдза войсӧ, дерт, вокзал вылын коллялісны, а асывсяньыс мӧдӧдчисны Москва кузя Ленин ёртӧс корсьны.
Регыд аддзисны да веськыда Совнаркомӧ мешӧкъяснас пырисны.
Сэні юалӧны, кутшӧм йӧз, кытысьӧсь, кутшӧм делӧӧн.
Садык вочавидзӧ:
— Ленин батьлы кӧсъям из петкӧдлыны.
Вахоня сэні жӧ муралӧ:
— Местаяс озырӧсь.
Хищникысь видзны колӧ.
Гортын тӧлк эг аддзӧй.
Непременнӧ Ленин ёртӧс аддзӧдлыны колӧ.
Но, нуӧдісны найӧс Владимир Ильич дорӧ.
Кутісны найӧ делӧяс висьтавны, тэрмасьӧны, ёрта-ёртнасӧ торкалӧны.
Владимир Ильич кывзіс, кывзіс да шуӧ:
— Вайӧ, другъяс, ӧтиӧн.
Делӧыс, аддза, тіян государственнӧй, сійӧс гӧгӧрвоны колӧ.
Сэки Вахоня, кытысь и збойлуныс босьтчис, кутіс ассьыс дона изъяссӧ кыскавны, а ачыс муралӧ: сэтшӧм гуысь, сэтшӧм шахтаысь изсӧ босьтӧма, и дона-ӧ сійӧ шайтъяс вылӧ сулалӧ.
Владимир Ильич и юалӧ:
— Мый вылӧ тайӧ изъясыс мунӧны?
Вахоня вочавидзӧ — ёнджыкасӧ мичмӧдчанторъяс вылӧ.
Но, сэні чунькытшъяс, исергаяс, сикӧтшъяс да мукӧд татшӧмтор.
Владимир Ильич думыштчис, неуна любуйтчыштіс изъяснас да шуис:
— Тайӧторъяс кузя виччысьыштны позьӧ.
Сэки ӧчередьыс Садыкӧдз воис.
Разис сійӧ ассьыс мешӧксӧ да заводитіс изъяссӧ пызан вылӧ шыблавны, а ачыс шуалӧ:
— Амазон-из, калумбит-из, лабрадор-из...
Владимир Ильич шензис:
— Тіян, видзӧда, разнӧй странаясысь изъясыд.
— Да, Ленин бать!
Збыль висьталан.
Быдлаысь изйыс чукӧртчӧма.
Вема из, и сійӧ эм.
Еремеевскӧй гуысь шонді из сюрлі.
Владимир Ильич сэки нюммуныштіс да шуӧ:
— Из вемыд миянлы, пӧжалуй, нинӧмла.
Тайӧ добраыд и гӧратӧг сюрӧ.
А вот шонді изйыд миянлы колӧ.
Гажаджык сыкӧд овнытӧ.
Садык кывзӧ тайӧ сёрнисӧ да водзӧ старайтчӧ:
— Сы вӧсна, Ленин бать, миян изйыд бур, мый сійӧс шонді ёна шонтӧ.
Сійӧ местатіыс гӧраясыс чукыльтӧны да степлань петӧны.
— Тайӧ, — шуӧ Владимир Ильич, — медся дона, мый гӧраясыс шонділань бергӧдчӧмаӧсь да степысь оз сайӧдны.
Сэки Владимир Ильич звӧнитіс да тшӧктіс став изсӧ гижавны да медся стрӧг декрет лӧсьӧдны, медым Ильменскӧй гӧраясын став хищничайтӧмсӧ дугӧдны да тайӧ местасӧ заповеднӧйӧн вӧчны.
Сэсся сувтіс да шуӧ:
— Аттьӧ тіянлы, пӧрысь йӧз, тӧждысьӧмсьыд.
Ыджыд ті делӧ вӧчинныд!
Государственнӧйӧс! — И кияссӧ налысь, гӧгӧрвоанныд, топӧдліс.
Но, найӧ, дерт, ёна чуймӧмӧн сулалісны.
Вахонялӧн тошкыс ставнас синванас, быттьӧ лысваӧн, вевттьысис, а Садык тошторнас пыркӧдӧ да шуалӧ:
— Ай, Ленин бать!
Ай, Ленин бать!
Сэки Владимир Ильич гижис записка, медым индыны пӧрысь йӧзӧс заповедникӧ стӧрӧжъясӧн да пенсия налы урчитны.
Сӧмын миян пӧрысьяс гортӧдзыс сідзи эз и воны.
Туйяс кузя сійӧ кадӧ, тӧдса, кыдзи новлӧдлісны.
Мунісны ӧти местаӧ, а веськалісны мӧдлаӧ.
Вӧйна сэні, тыдалӧ, пуис и, кӧть ӧтиыс вӧлі пельтӧм, а мӧдыс син пӧла, кыкнанныс бара вӧюйтны мунісны.
Сэксянь тайӧ пӧрысь йӧз йывсьыс нинӧм эз кывсьыв, а заповедник йылысь декрет регыд воис.
Ӧні тайӧ заповедникыс Ленинскӧйӧн шусьӧ.
{П. Бажов @ Багатырлӧн кепысь @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
БАГАТЫРЛӦН КЕПЫСЬ
Татчӧс местаясад важӧн прӧстӧй мортыдлы некыдз эськӧ эз позь овны: звер эськӧ сёйис либӧ ӧвад ӧдӧлитіс.
Вот татшӧм местаясас и медводз овмӧдчылӧмаӧсь багатыръяс.
Найӧ, дерт, йӧз кодьӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь, сӧмын вывті ыджыдӧсь да изйысьӧсь.
Татшӧмыдлы, дерт, кокньыдджык: звер сійӧс оз косявлы, ӧвадысь зэв спокойнӧ, жарӧн да кӧдзыдӧн он повзьӧд, и керкаяс оз ковны.
Ыджыд пыддиыс тайӧ из багатыръясыслӧн ветліс ӧти, шусис сійӧ Денежкинӧн.
Сылӧн, видзӧдтӧ, ут вылын вӧлі татчӧс быдсяма изъясысь да рудаясысь посньыдик сьӧм тыра стӧкан.
Рудаясысь да изъясысь вӧчӧм тайӧ сьӧм вӧснаыс сійӧ багатырсӧ и нимтӧма вӧлі.
Стӧкан, дерт, багатырскӧй — морт тушаысь джуджыдджык, ёна ыджыдджык нелямын ведраа бӧчкаысь.
Вӧчӧма сійӧ стӧкансӧ медся бур зарни рӧма топазысь да сэтшӧм вӧсньыда да сӧстӧма тӧчитӧма, мый бурджыка оз нин позь.
Рудаысь да изйысь вӧчӧм сьӧмыс пырыс тыдалӧ, а выныс тайӧ сьӧмыслӧн сэтшӧм, мый найӧ места петкӧдлӧны.
Босьтас багатыр кутшӧмкӧ сьӧм, ниртас ӧтарладорсяньыс — и дзик пыр местаыс, кытысь сійӧ рудасӧ либӧ изсӧ перйӧма, син водзад воссяс.
Став мылькъяснас, гуранъяснас, нюрторъяснас — приметит сӧмын.
Видзӧдлас багатыр, ставыс-ӧ пӧрадокын, ниртас сьӧмыслысь мӧдарладорсӧ, — и кутас сійӧ местаыс тыдавны.
Ставыс тыдалӧ, кутшӧм местаын рудаыс куйлӧ да уна-ӧ сійӧ.
А мукӧд рудасӧ либӧ изсӧ сплошнӧя петкӧдлас.
Медым найӧс бура аддзыны, колӧ мукӧд сьӧмcӧ сійӧ жӧ местасьыс босьтны.
Видзӧдӧм да ыстывлӧм вылӧ Денежкин-багатырлӧн вӧлі из лэбач.
Ыджыд тушаа, збой, кокньыда лэбалысь, ортсысяньыс видзӧднысӧ катша кодь — сера.
Он гӧгӧрво, мый унджык гудралӧма: еджыд, сьӧд али кельыдлӧз.
А бӧж перӧ йывсьыс и сёрнитны нинӧм, — быттьӧ сир пиын ӧшкамӧшка, а синмыс агат кодь, мича веж кытшын.
И бура стрӧжитіс тайӧ из катшаыс.
Муртса кодӧскӧ бокӧвӧйӧс кылас, пыр жӧ чеччавны кутас, китша-катшакывны заводитас, багатырлы юӧртӧ.
Том дырйиыс из багатыръяс зілякодь вӧрӧшитчывлісны.
Найӧ эз этша ордым талявлыны, ӧткымын юяслысь визувтӧмсӧ мӧдарӧ бергӧдавлісны, нюръяс косьтавлісны, вреднӧй зверъясӧс виавлісны.
Налы ӧд лӧсьыд: кучкас кутшӧмкӧ зверлы из кулакӧн либӧ йӧткыштас кокнас — и лолыс петӧма.
Ӧти кывйӧн, уджалісны.
Старшӧй багатыр оз-оз да и горӧдас став округ пасьта:
— Дзоньвидзаӧсь-ӧ, багатыръяс?
А найӧ чеччасны ӧтпырйӧ да и равӧстасны:
— Дзоньвидзаӧсь, Денежкин дядь, дзоньвидзаӧсь!
Дыр тадзи олісны багатыръяс, сэсся пӧрысьмыны кутісны.
Чукӧстас найӧс старшӧйыс, а найӧ местасьыс вӧрзьыны оз вермыны.
Коді пукалӧ, коді водсӧн куйлӧ, дзик из кодьӧсь лоины, багатырскӧй чукӧстӧм оз кывны.
И аслыс Денежкинлы сьӧкыд лои, нитшкассьыны кутіс.
Кылӧ, — сулавны кокъяс вылас оз вермы.
Пуксис му вылӧ, чужӧмбанӧн луншӧр кадся шонділань, гӧрбыльтчыштіс, тошнас пидзӧсъяс вылас мыджсис да и вугыртіс.
Но, век жӧ тӧждысьӧмысь эз дугды.
Мыйӧн вӧрзьыштас из катша, сідзи сійӧ и синъяссӧ восьтас.
Но и катшаыс эз сэтшӧм збой ло.
Сідзжӧ, тыдалӧ, пӧрысьмӧма.
Тайӧ кад кежлас и йӧз кутісны воавны.
Медводдзаясӧн, гӧгӧрвоана, вӧралысьяс волывлыны кутісны, сы вӧсна мый тані помтӧм вӧр вӧлі.
Вӧралысьяс бӧрся гӧрысь воис.
Кутіс пуяс пӧрлӧдлыны да сиктъяс стрӧитавны.
Регыд мысти и сэтшӧмъяс воисны, кодъяс гӧраясысь да увтасінъясысь му кутісны кодйыны, абу-ӧ пуктӧма тані мыйкӧ пӧльза вылӧ.
Найӧ пыр жӧ тӧдны кутісны деньга тыра топазӧвӧй стӧкан йывсьыс да заводитісны писькӧдчыны сы дорӧ.
Медводдзаыс сійӧ, коді тайӧ дивӧ дорас веськалӧма, тыдалӧ, бур сьӧлӧмаясысь вӧлӧма.
Сійӧ сӧмын мича изъяс вылӧ ыштіс.
Чукӧртіс найӧс быдсямасӧ: вижкодьсӧс, турунвижъясӧс, пемыдгӧрдъясӧс.
Но, и восьтіс местаяс, кӧні татшӧм изъясыс эмӧсь.
Тайӧ перйысь бӧрсяыс и мукӧдыс кыссисны.
Ёнджыка локталӧны гусьӧн ӧта-мӧдсьыс.
Гӧгӧрвоана, йӧзлӧн горшлун: окота став озырлунсӧ аслыс ӧтнаслы босьтны.
Воасны сэтшӧмъяс, аддзасны — пӧрысь багатыр зэв нин омӧль, муртса ловъя пукалӧ, а век жӧ синбӧжнас видзӧдлывлӧ.
Топазӧвӧй стӧкан сулалӧ дзик тырыс рудаысь да изйысь вӧчӧм деньгаӧн и вевттьӧма багатырскӧй кепысьӧн, а сы вылын из катша чеччалӧ, тӧждысьӧ.
Перйысьяслы, дерт, страшнӧ, найӧ и вай пӧрысь багатырлы бур кывъяс шуавны:
— Сетлы, мусаӧй, этшаник сьӧм уджйӧзӧн.
Мыйӧн эштӧда делӧӧс, дзик пыр сета.
Вешты ассьыд катшатӧ.
Пӧль тайӧ сёрни вылас нюмдыштас да нурбыльтас, кыдз быттьӧ ылі гӧраяс сайын гым:
— Босьт мыйта колӧ, сӧмын сёрнитчӧмӧн, медым йӧзлы пӧльза вылӧ.
И пыр жӧ аслас лэбачлы юӧртас.
— Вешйы, Стрекотуха.
Из катша кокньыдика чеччыштас, бордъяснас шеныштчас да пуксяс багатырлӧн шуйга пельпом вылас да сэтысянь и кутас дзоргыны-видзӧдны перйысь вылӧ.
Перйысьяс кӧть и видзӧдлывлӧны катша вылӧ, а век жӧ радӧсь, мый аслас местасьыс лэбзис.
Кепысь йылысь, медым багатыр босьтіс сійӧс, юавны оз лысьтны: асьным пӧ кыдзкӧ вӧчам тайӧ делӧсӧ.
Сӧмын сійӧс — багатырскӧй кепысьтӧ — йӧзлы не лэптыны.
Зоръясӧн да багачьясӧн сійӧс вештыны босьтчасны.
Пӧсялӧмаӧсь пессьӧны, нинӧм оз жалитны.
Бур, мый топазӧвӧй стӧкансӧ нэм кежлӧ вӧчӧма — сійӧс некыдз он жугӧд.
Но, век жӧ медводз и пӧль вылӧ видзӧдлывлӧны и катша вылӧ кыйкъялӧны, а мыйӧн ичӧтика вештыштасны кепысьсӧ да лэдзасны кияссӧ стӧканӧ, сідзи и медбӧръя яндзимныссӧ воштасны.
Быдӧн зільӧ унджык кватитны, да сэтшӧм сьӧм бӧрйӧны, кодъяс донаджыкӧн кажитчӧны.
Мукӧдыс сы мында босьталас, мый нунысӧ оз вермы.
Сідзи и аслас нопйӧн сгинитас.
Пӧрысь Денежкин тайӧ модасӧ важӧн нин казяліс.
Оз-оз да и ыстас ассьыс катшасӧ.
— Видзӧдлы жӧ, Стрекотуха, ылӧдз-ӧ сійӧ муніс, коді кык пестертыр деньгасӧ кураліс.
Лэбзьылас катша, кыскас бӧр кыкнан пестерсӧ, кисьтас рудаысь вӧчӧм сьӧмсӧ топазӧвӧй стӧканӧ, бокас шыбитас пестеръяссӧ да кутас китшкыны:
— Туй вылын куйлӧ, лыяссӧ кӧинъяс вильӧдӧмаӧсь.
Багатыр Денежкин та вылӧ и шуӧ:
— Вот и бур, мый вайин.
Эз сы вылӧ миянӧс тэкӧд татчӧ кольны, медым донаторъяссӧ туйяс вылӧ коявны.
А сійӧ ӧдйӧ озырмыны кӧсйысьыд абу жаль.
Мулысь став пытшкӧссӧ эськӧ аслыс кыскис, да сювйыс орӧма.
Вӧліны, дерт, и шуда перйысьяс.
Эз этша рудник да прииск найӧ восьтавны.
Но, сідзжӧ эз дзик складнӧя, сы вӧсна мый — ӧтитор перйисны, а сыысь донаджыктор отвалъясӧ шыблавлісны.
Шудтӧмъясыд век жӧ ёна унджыкӧн вӧліны.
Вояс чӧжӧн Денежкин-багатыр дінӧ став ордымыс морт лыяс серти тӧдчыны кутісны.
И топазӧвӧй стӧкан дорын уна лӧп-ёг чукӧрмис.
Перйысьяс, тӧдан-ӧ, мыйӧн писькӧдчасны озырлун дорӧдз, сідз медводз ассьыныс омӧлик инструментъясысь джынсӧ колясны, медым рудаысь вӧчӧм деньгасӧ унджык аскӧдныс нуны.
А сэні, видзӧдан да, из катша налысь сумка-нопъяссӧ, пестеръяссӧ да кӧрзинаяссӧ бӧр кыскас, сьӧмсӧ стӧканӧ кисьтас, а сумкаяссӧ стӧкан дорас шыбитас.
Пӧрысь Денежкин та вылӧ кӧсӧйтчылас, броткыштас:
— Аддзан, дзикӧдз тыртісны местасӧ.
Стӧканыс ньӧти эз кут тыдавны.
Он дзик пыр матыстчы сы дінӧ.
И ордымъяссӧ сідзжӧ миянлань ставсӧ пежалісны.
Прамӧй мортлы татшӧм ордымъястіыд ветлавнытӧ гажтӧм.
Весавны туй вылысь лыяссӧ да стӧкан дорысь лӧп-ёгсӧ пыр жӧ эз тшӧкты.
Висьталіс катшалы:
— Гашкӧ, кодкӧ и гӧгӧрвоас та вылӧ видзӧдӧмӧн.
Озырлун дорӧ вежӧрӧн матыстчас.
Сӧмын вежсьӧмъяс эз на лоны.
Пӧрысь Денежкин мукӧддырйиыс норасьліс:
— Виччысим ми виччысим тэкӧд, Стрекотуха, а прамӧй морт пыр оз лок.
Мукӧддырйиыс катшаӧс такӧдны босьтчас:
— Тэ эн майшась, воас сійӧ.
Татӧг оз вермы лоны.
Кутчысь кыдзкӧ.
Катша та вылӧ юрсӧ ӧдйӧджык лайкйӧдлыны мӧдас:
— Стӧч кыв висьталан.
Воас!
А пӧль сэки и ышловзяс:
— Сетам сылы ставсӧ пӧрадок серти — и кувны позьӧ.
Ӧтчыд тадзи вӧлі тӧлкуйтӧны, и друг катша кутіс майшасьны, кыпӧдчис местасьыс да ноксьыны мӧдіс, кыдзи кӧзяйка, кор сійӧ виччысьӧ гӧстьясӧс.
Кыскаліс перйысьяслысь став кунды-мундысӧ стӧкан дінысь бокӧджык, весаліс места, медым мортлы матыстчыны позис, а ачыс кортӧг пуксис багатырлӧн шуйга пельпом вылас да и вӧччӧ.
Денежкин-багатыр тайӧ буссьыс несйис.
Но, гӧгӧрвоис, мыйла тайӧ, и кӧть веськӧдчынысӧ оз вермы, век жӧ неуна збодермыштіс, тыр синмӧн кутіс видзӧдны да аддзӧ: локтӧ ордым кузя морт, и сыкӧд некутшӧм уджалан кӧлуй — ни кирка, ни зыр, ни кӧш, ни багач.
И абу вӧралысь, сы вӧсна мый — ружьетӧм.
Сэтшӧмъяс вылӧ, кодъяс гӧраясті мӧлӧтъясӧн да сумкаясӧн кутісны ветлыны, оз жӧ мун.
Быттьӧ прӧста кӧсйӧ тӧдмавны, быдтор дорӧ видзӧдчӧ, а синмыс сюсь.
Локтӧ ӧдйӧкодь.
Пасьтасьӧма прӧстӧя, сӧмын карсаяс ногӧн.
Локтіс матӧджык, лэптыштліс ассьыс кепкасӧ да меліа шуӧ:
— Олан-вылан, багатыр пӧль!
Пӧль грымӧдіс-шуаліс ас ногыс:
— Олан-вылан, дона муса мортӧй.
Кытысянь, мыйла ме дорӧ воин?
— Да вот, — вочавидзӧ, — ветлӧдла му вывті, тӧдмала, кутшӧм кӧні прӧста куйлӧ йӧзлы коланатор да кыдзи тайӧ коланаторсӧ бурджыка перйыны.
— Важӧн, — шуӧ Денежкин, — татшӧмсӧ виччыся, а то сюйсьӧны ӧдйӧ озырмыны кӧсйысьяс.
Налӧн ӧти тӧждысьӧм, кыдзи эськӧ унджык аслыныс босьтны.
Зарни бӧрся ёнджыкасӧ вӧтлысьӧны, а сы йылысь оз думыштлыны, мый зарни дорысь менам ёна донаджыкторъяс эмӧсь.
Гутъяс моз асланыс повадкаяс вӧсна кулӧны, и уджлы мытшӧд.
— А тэнӧ, — юалӧ, — кутшӧм удж дорӧ, пӧльӧ, пуктӧма?
Пӧрысь багатыр сэки и висьталіс ставсӧ, — кутшӧм выныс рудаысь да изйысь вӧчӧм сьӧмыслӧн.
Морт тайӧс кывзіс да юалӧ:
— Аслам киысь позьӧ видзӧдлыны?
— Вӧч, — вочавидзӧ, — буртор, видзӧдлы.
И пыр жӧ шыбитіс му вылӧ ассьыс кепысьсӧ.
Морт босьтіс китырнас сьӧмсӧ, видзӧдіс, кыдзи найӧ места петкӧдлӧны, кисьтіс стӧканӧ да шуӧ:
— Бура думайтӧма.
Тайӧ пасъяссӧ кӧ тӧлкӧн видлавны, став татчӧс мусӧ водзвыв позьӧ тӧдмавны.
Сэки и видлав вочасӧн.
Кывзӧ тайӧс Денежкин-багатыр да радлӧ, малалӧ пельпом вывсьыс катшаӧс да шуалӧ ньӧжйӧникӧн:
— Вичысис, Стрекотуха, прамӧйӧс, гӧгӧрвоысьӧс.
Виччысим!
Узь ӧні лӧня, а ме сылы ставсӧ висьтала.
Выныштчис да кутіс грымакывны-сёрнитны дзик том моз став матігӧгӧр пасьта:
— Кывзы, гӧгӧрвоысь, пӧрысь из гӧраяслысь бӧръя кыв.
Босьт миянлысь озырлунсӧ аслад кывкутӧм улӧ.
И сійӧс эн вунӧд.
Тайӧ стӧкан улын муас изумруднӧйӧс гуалӧма.
Таысь на ыджыдджыкӧсь.
Сэні мупытшса озырлун петкӧдлӧма.
Гашкӧ, коркӧ и сійӧ ковмас йӧзлы.
Морт та вылӧ вочавидзӧ:
— Эн тӧждысь, пӧльӧ.
Видлалам кыдзи колӧ.
Аслам олігӧн кӧ ог удит, надежнӧй мортлы сета.
Сійӧ оз вунӧд и ставсӧ лӧсьӧдас йӧзлы пӧльза вылӧ.
Та кузя эн майшась.
Аттьӧ служитӧмсьыд да бур сӧветсьыд.
— Тэныд аттьӧ бур кывсьыд.
Бурӧдін тэ менӧ, бурӧдін, — шуӧ пӧрысь багатыр, а ачыс синъяссӧ кунис да лои збыль гӧраӧн.
Коді сійӧс водзджык эз тӧдлы, найӧ прӧстӧ шуӧны Денежкин изйӧн.
Гӧралӧн шуйгаладор пӧкатас руда петанін тӧдчис.
Тайӧ кӧні катшаыс измӧма.
Уна рӧма места.
Он гӧгӧрво, кутшӧм рӧм сэні унджыкыс: сьӧд-ӧ, еджыд-ӧ, кельыдлӧз-ӧ.
Кӧні бӧж перӧыс вӧлӧма, сэті ставнас сирӧн резӧм ӧшкамӧшка кодь, а мича турунвиж кытша сьӧд синмыс оз тыдав — ёна тупкӧма.
И шусьӧ сійӧ местаыс — Катша урочище.
Морт сулалыштіс нӧшта, сумкаяс-пестеръяс, лӧмъяс да зыръяс вылӧ кӧсӧйтчыліс да босьтіс муысь багатырскӧй кепысь, а сійӧ изйысь, дерт, сьӧкыд, куим либӧ нёль морт судта.
Сӧмын мортыс и ачыс син водзын быдмӧ.
Кокньыдика, кык чуньӧн лэптіс багатырлысь кепысьсӧ, пуктіс топазӧвӧй стӧкан вылӧ да шуис:
— Мед куйлас вевттьӧд пыдди.
Век жӧ омӧльджыка кутасны балуйтны, а уджӧ босьтчыны тані важӧн нин кад.
Вунӧдны пӧльӧс оз позь.
Служитіс эз этша да нӧшта сгӧдитчас.
Шуис да муніс аслас туйӧд веськыда войшӧрын.
Ылӧдз муніс, а сійӧ пыр на тыдалӧ.
Ни гӧраяс, ни вӧръяс сайӧдны оз вермыны.
Быттьӧ, кымын ылӧджык мунӧ, сымын ыджыдджыкӧн кажитчӧ.
{П. Бажов @ Важ гӧраяслӧн козинъяс @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
ВАЖ ГӦРАЯСЛӦН КОЗИНЪЯС
Тайӧс ӧд он регыдӧн гӧгӧрво, кӧні важыс помасьӧ, кӧні выльыс заводитчӧ.
Мукӧдторсӧ быттьӧкӧ тӧрыт вӧчӧма, а думыс дед-прадедъяссянь воис.
Он вермы торйӧдны помъяссӧ.
Неважӧн со миян заводын случай лои.
Кутісны миян заводскӧйяс дасьтыны миян мувывса медыджыд мортлы козин вылӧ ӧружие.
Быдӧн, дерт, зілис думыштны кыдз позьӧ бурджыкӧс.
Вензьытӧг эз артмы.
Коркӧ и думыштісны сэтшӧмтор, коді ставлы сьӧлӧм вылӧ воис и дзик выльторйӧн кажитчис.
Пӧрысь мастер, кор сылы висьталісны: формаыс сэтшӧм, полоса вундалӧмыс этатшӧм, серыс сэтшӧм, — ошкис думыштӧмторсӧ, а сэсся и шуӧ:
— Тайӧ суниссӧ кӧ помӧдзыс разьны, то, пӧжалуй, воан важся сказӧдз.
Ог тӧд сӧмын, башкирскӧй сійӧ али роч.
Миян местаясын тайӧ делӧын — и вернӧ — тешкодьторйыс уна.
Овлывлӧ, мый роч семьяын казьтывлӧны Фатима пӧчӧс, а башкирскӧйӧ, видзӧдан да кутшӧмкӧ миян Маша-Наташа пырӧма.
Тӧдса, мый важысянь нин башкиръяс да рочьяс заводын ӧти удж вӧчлісны, рудникъясын да приискъясын орччӧн мырсьылісны.
Татшӧм положение дырйи абу дивӧ, мый йӧз и сьыланкывйӧн, и мойдӧн да и вирнаныс сорласисны.
Он пыр гӧгӧрво, мый кытысь воис.
Велалӧмаӧсь миян татшӧмторйӧ.
Некод дивӧӧн оз лыддьы.
А сказ йылысь кутісны юасьны.
Пӧрысь мастер эз ӧткажитчы.
— Вӧлі, — шуӧ, — сійӧ воясӧ на, кор ме дзик том зонкаӧн пыри заводӧ.
Ветымын во кымын сійӧ кадсянь прӧйдитіс.
Цехын, кӧні оружие вӧчисны да мичмӧдісны, лои друг сувтӧдны уджсӧ.
Зарниӧдысьяс вӧчӧмаӧсь ӧшибка: сы мында лэдзӧмаӧсь терпитны позьтӧм турунвиж пар, мый ставныслы лои ывла вылӧ котӧрӧн петны.
Но, кызыштісны, несъялыштісны, ловнысӧ тыртыштісны да лӧсьӧдчисны ичӧтика шойччыштны.
Коді чигарка аслыс кызіникӧс гартыштіс, коді каллян тырыс табак сӧвтіс, а коді и прӧстӧ окотитіс кельыдлӧз лун вылас видзӧдыштны.
Пуксялісны, кыдзи веськалӧ, да панісны сёрни.
Серпасасьысь сэки миян вӧлі.
Перфишаӧн шуисны.
Уджсям серти шӧркодь, а яр да йӧзлӧн ӧшибка вылӧ ставсьыс ёнджыка дузъяліс.
Сэтшӧм и сылӧн прӧзвищеыс вӧлі — Дузъялысь Перфиша.
Сійӧ, помнита, и паніс сёрнисӧ.
Медводз босьтчыліс зарниӧдысьяс вылӧ броткыны, да аддзӧ, — мукӧдыс чӧв олӧны, сы вӧсна мый быдӧн ас кежас думайтӧ: кодлӧн ӧшибкаяс оз овлыны.
Перфиша гӧгӧрвоӧ, — эз лад вылӧ мун, да вежис сёрнисӧ.
И вай видны эфиопскӧй царӧс.
— Сэтшӧм-татшӧм!
И гачсӧ, висьталӧны, сылӧн державаын новлыны абу велалӧмаӧсь, а миянлы сы вӧсна кӧть пӧд.
Мукӧдыс вӧйпӧдісны Перфишаӧс:
— Абу миян делӧ разбирайтны, кутшӧм сійӧ цар.
Заказ кабинетскӧй, первостатейнӧй, и миян колӧ вӧчны сійӧс сӧвесьтӧн, медым эз ло яндзим пуктыны ассьыным заводскӧй клейма.
Перфиша век жӧ оз ӧвсьы:
— Зілям, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвоысьлы, а мый сійӧ тӧдӧ, тэнад эфиопскӧй царыд.
Ёнджыка да синмӧ шыбитчанаджыка серӧдны — сылы буретш, и миянлы этшаджык тӧжд-нокыс.
Сэки томъясысь кодкӧ кутіс висьтавны Эфиопия йылысь.
Муыс пӧ жар да абу сэтшӧм медым грамотнӧй, а асьсӧ воштыны оз кӧсйы.
Сы вылӧ мукӧдыс, зэв грамотнӧйяс, важысянь пиньяссӧ кеслӧны, а сійӧ оз сетчы.
И налӧн царыс, сэтчӧс ног негус, сійӧ делӧын йӧзкӧд ӧтвылысь.
А эскӧмыс налӧн, сійӧ эфиопъясыслӧн, миян кодь жӧ, роч.
Сы вӧсна, тыдалӧ, и думыштӧмаӧсь кабинетскӧйясыд козин Эфиопияад ыстыны.
Татысянь йӧзлӧн думъясыс и мӧдісны мӧд туйяс кузя.
Ставныслы быттьӧкӧ гажаджык лои.
Бура кутісны сёрнитны эфиопъяс йылысь:
— Прамӧй войтыр, кужӧ кӧ дорйыны асьсӧ.
А мый паськӧмыс торъялӧ миянысь, то сійӧ нинӧм.
Абу гач вӧснаыс мортыдлы чесьтыд.
Перфиша аддзӧ, — сёрниыс дзик мӧдарӧ бергӧдчис, кӧсйис веськӧдны, да и ляпнитіс:
— Тадзи кӧ, то колӧ эськӧ тайӧ царыслы абу меч дорны, а шашка, сэтшӧм модааӧс, кутшӧм, висьталӧны, Салаватлӧн вӧлӧма.
Сэки Митрич, сійӧ кадын медся нималана мастер, весиг кияснас ӧвтыштіс:
— Мый тэ, Перфиша, нем думайттӧг шуан.
Миян пӧльясыд ӧд эз цар вылӧ сійӧ шашкатӧ мӧвпыштӧмаӧсь.
Ми вок — томъяс, кодъяс тайӧ штука йывсьыс эг кывлӧй, — кутім корны:
— Висьтав, Митрич пӧль?
А пӧрыст морт эз и ӧткажитчы:
— Мыйла нӧ ог висьтав, кор прӧст кад лоис.
Сказъяссӧ ӧд абу жӧ прӧстӧ лӧсьӧдлӧма.
Мукӧдъяс — пӧкӧритӧны, мукӧдъяс — велӧдӧны, а эмӧсь и сэтшӧмъяс, мый водзвылад пӧнар пыдди.
Со кывзӧй.
Медводз сійӧ сказас Салават йылысь висьтавсьӧ, кутшӧм морт вӧлі.
Сӧмын миян местаясын та йылысь висьтавнысӧ нинӧмла, сы вӧсна мый та йылысь ставыс тӧдӧны.
Самӧй сійӧ Салаватыс, коді башкиръяслӧн став важся вожак пӧвстысь медся ёна нималӧ.
Пугачёв дырйи ыджыд вын вӧлі.
Веськыда кӧ шуны, веськыд ки.
Гижӧдъяс серти, шуӧны, Салаватӧс пӧ виисны царлӧн прислужникъясыс, сӧмын башкиръяс талы оз эскыны.
Шуӧны, мый Салават мунӧма Таганайӧ, а сэтысянь тӧлысь вылӧ кайӧма.
Сідз вот сійӧ Салаватыскӧд татшӧм случай вӧлӧма.
Мунӧ сійӧ ӧтчыд татчӧс местаяс дорті матіті аслас войскакӧд.
Туйыс мунны кутіс сёнӧд.
Местаыс векньыд.
Ӧти радас нёль вӧлаысь унджык оз тӧр.
Салават аслас обычай серти водзын.
Туй чукыльтанінын друг петіс верзьӧма.
Башкирскӧй ичигияса, бешмета, а шапкаыс роч — ыж куысь вурӧм джуджыд дорӧса, ной вылыса.
Тайӧ мортыс ӧбликнас роч вылӧ мунӧ — кудриа паськыд тошка.
Абу нин том: дзор сиыс тошкас уна.
Сылӧн вӧлыс пӧжӧм йӧв рӧма, абу ёна ыджыд, зэв статя: синмыс дзирдалӧ, ӧшӧдчӧмторйыс, стӧчджыка кӧ, бурысьыс, чёлкаыс да бӧжыс — веж петантор, а кокъясыс косӧсь, струна кодьӧсь.
Вӧрзьӧд татшӧмтӧ, лэбыштас — он и аддзыв.
Башкиръяс — чужӧмсянь вӧв вӧдитысьяс.
Паныдасигад медводз вӧвсӧ синвидзӧдласӧн кытшовтасны, сэсся морт вылӧ видзӧдласны.
Ставӧн, кодлы тыдалӧ вӧлі, и кутісны видзӧдны тайӧ вӧлыс вылӧ, и Салават сідзжӧ.
Некод эз думыштлы, кытысь петіс тайӧ верзьӧмаыс и оз-ӧ ков таысь видзчысьны.
Быдӧнлӧн юрас ӧти мӧвп: татшӧм вӧв эськӧ лӧсьӧдны.
Ӧткымынӧн арканъясӧ кутчысисны.
Оз-ӧ делӧ артмы сідзи, медым мырддьӧмӧн босьтны.
Ставӧн видзӧдӧны Салават вылӧ, мый сійӧ шуас, а сійӧ и ачыс вӧв вылас синъяссӧ вештывтӧг видзӧдӧ.
Салаватлӧн, дерт, вӧлыс бур вӧлі.
Багатырскӧй сьӧд уж, а пӧжӧм йӧв рӧмаыс век жӧ нӧшта мичаджыкӧн кажитчис.
Салават горӧдіс:
— Эй, бабай, вай вӧвнад вежсям.
Верзьӧма видзӧдліс серампырысь да шуӧ:
— Ог, батыр Салават, эз та могысь менӧ тэ дорӧ мӧдӧдны.
Важ гӧраяссянь козин вайи.
Шашка.
Салават шензьыштіс:
— Мый меным шашкаыд, кор менам надежнӧй сабля эм.
Со видзӧдлы.
Кыскис саблясӧ пуртӧссьыс да петкӧдлӧ.
Сабляыс, и збыльысь, шоча овлысь булатысь да озыра мичмӧдӧма.
Воропас да помас дона изъяс, а полоса кузьталаыс чукыль-мукыль узора зарни насечка.
Пуртӧсыс сідзи и дзирдалӧ зарниӧн да дона изъясӧн.
— Бурджыкӧс он аддзы! — ошйысис Салават. — Ачыс батька государ козьналіс.
Нинӧм вылӧ сыкӧд ог торйӧдчы!
Верзьӧма бара шпыньмуніс:
— Важӧн-ӧ тэ, батыр, лыддьылін ассьыд сьӧд вӧвтӧ медводдза вӧлӧн, а ӧні шуан меным: вай вежсям.
Мед эськӧ и шашкаыдкӧд татшӧмтор эз ло.
Батька Омельян, дерт, ыджыд морт, и сабляыс сылӧн дона сулалӧ, а век жӧ он рӧвняйт сійӧс важ гӧраяслӧн козинкӧд.
Босьт!
Матыстчис Салават дорӧ, босьтіс роч ӧбычай серти шапкасӧ, а вӧв вывсьыс эз лэччы да мыччис шашкасӧ.
Сабляысь сійӧ паськыдджык, омӧлика чуклякодь, шыльыд пуртӧсын.
Сійӧ эзысь узоръяса, ӧтрӧвнӧ вӧйтӧма, быттьӧ дзебӧма.
Бурыс быттьӧкӧ нинӧм и абу, а кыскӧ ас дорас шашкаыс.
Салават сюйис ассьыс саблясӧ пуртӧсас, босьтіс шашкасӧ да чувствуйтӧ, — абу кокньыд, дзик ки сертиыс.
Кыскис пуртӧссьыс — шӧйӧвошис: сэні дорышас тырыс чардби, вот-вот сявкнитасны.
Ӧвтыштіс — чардбиясыс киссисны, а шашкаыс дзонь.
— А но, ён-ӧ! — горзӧ Салават.
Тӧвзьыштіс ыджыд пожӧм дорӧ, а найӧ ӧд миянладорын, асьныд тӧданныд, кутшӧмӧсь гӧраяс вылын быдмӧны.
Из кодьӧсь, ваӧ вӧйӧны.
Тӧвзигмозыс керыштіс Салават мый вынсьыс да думайтӧ, — видзӧдла, кутшӧм лӧсас коляс, оз кӧ чег.
Шашкаыс орӧдіс пожӧмсӧ кутшӧмкӧ ньӧрйӧс моз.
Пожӧм пӧри, муртса Салаватӧс вӧвлыскӧд эз дойд.
Абу татчӧс верзьӧма сэки и юалӧ:
— Гӧгӧрвоин, батыр Салават?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзӧ. — Мӧд татшӧм шашка му вылас оз вермы лоны.
Аслам киясысь некор нэм чӧж ог лэдз!
— Эн тэрмась кывъяснад, Салават, — вочавидзис воӧм морт, — медводз кывзы наказ!
— Кутшӧм нӧшта наказ! — скӧрмис Салават. — Шуи — ог лэдз аслам киясысь, кытчӧдз ловъя!
Со и став наказ!
— Тайӧс, — вочавидзӧ, — и ме тэныд сиа, да абу менам вынъяс серти сійӧс вӧчны.
Шашкаыс, ачыд аддзан, абу прӧстӧй.
Бур ногӧн кӧ сійӧс колӧ сетны эськӧ батька Омельянлы, кыдзи медыджыд вожаклы, но сійӧ оліс быд ногыс: сы киясын шашкаыс вынсӧ воштас.
Тэ том, горшӧн тэнӧ некод эз кӧритлы, тэныд и мӧдӧдісны, но ичӧт козин пыдди.
Тӧдан, кыдзи рочьяслӧн кӧлысьяс вылын овлӧ.
Жӧниклы невестаыс сват сьӧрсьыс мӧдӧдӧ медводз ичӧтик козин.
Сійӧ, гашкӧ, и медся дона, да мӧдӧдсьӧ сійӧ оз пыр кежлӧ, а быттьӧкӧ прӧверитӧм могысь.
Невеста любӧй кадӧ вермӧ босьтны ичӧтик козинсӧ бӧр.
Сідз тэ и тӧд!
Лоас тайӧ шашкаыс тэнад, кытчӧдз нинӧм лёкторйӧн да горшлунӧн асьтӧ он лякӧсьт.
Сідзи кӧ асьтӧ мӧдан кутны, тэныд тайӧ шашкасӧ, гашкӧ, и ыджыд козин пыдди сетасны, — нэмыд кежлӧ, стӧчджыка кӧ.
— А кыдзи сійӧс тӧдмавны? — юалӧ Салават.
— Сы вӧсна эн тӧждысь.
Лючки-бура лоӧ петкӧдлӧма, а кыдзи — сійӧс ог тӧд.
Салават сэки думыштчис:
— Мый лоас, лоӧ кӧ менам ӧшибка?
— Шашкаыд вынсӧ воштас да тэнад став войтыр вылӧ шог вайӧдас, он кӧ бӧр вай шашкатӧ гӧра вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ аддзыны? — юалӧ Салават.
— Менӧ сэсся он аддзыв, а колӧ тэныд аддзыны нылӧс, медым сійӧ ассьыс олӧмсӧ эз жалит, гӧра вылӧ шашканас муніс.
Сэні шашкаыс бара ассьыс вынсӧ пӧлучитас, да бара сійӧс петкӧдасны гӧра вывсьыс.
Сӧмын ог тӧд, кор тайӧ лоӧ да кодлы шашкаыс сюрас.
Салават кывзіс да шуӧ:
— Гӧгӧрвои, бабай, тэнсьыд кывтӧ.
Старайтча не чинтыны шашкаыдлысь вынсӧ, а лоӧ кӧ омӧльтор, вӧча тэнсьыд мӧд наказтӧ.
Ӧтитор висьтав, позьӧ-ӧ шашкаӧн мӧдӧдны гӧра вылӧ ассьым гӧтырӧс?
— Тайӧс, — вочавидзӧ, — позьӧ, мед сӧмын ас вӧлясьыс муніс.
Салават кӧсйысис:
— Сыын эн сомневайтчы!
Менам гӧтыръясысь любӧй радпырысь мунас, ковмас кӧ.
Верзьӧма нӧшта казьтыштіс:
— Ас йывсьыд кӧ сӧмын кутан тӧждысьны, шашкаыд воштас вынсӧ, а кутан кӧ тӧждысьны став войтыр вӧсна, рӧд-племяяс вылӧ, рӧднӧй-тӧдсаяс вылӧ видзӧдтӧг, некод тэныд паныд тышын оз кутчысь.
Та вылын и помалісны сёрнисӧ.
Сэки воӧм морт видзӧдліс арканникъяс вылӧ, кодъяс сы вӧв вылысь синъяссӧ эз вештывны, нюмдыштіс да шуӧ:
— Но, мый нӧ, ворсны кӧ и ворсны!
Со эсійӧ выступ саяс туруна эрд эм, сэні и байга вӧчам.
Коді арканалас менсьым Соловкоӧс, сійӧ и владейт сійӧн мытшӧдтӧг.
Оз артмы арканавны, сідзжӧ пӧльза: юраныд югдыштас.
Ставӧн, кодъяс дасьтісны арканъяс, зэв радӧсь: мыйла шудтӧ абу видлыны.
Ӧдйӧ водзӧ петалісны.
Муныштісны неуна, сэні, збыльысь, гӧраясас паськыд эрд воссис.
Верзьӧма муныштіс воськов дас водзлань, сувтӧдіс вӧвсӧ туй пӧперегыс, индіс кинас гӧра вылӧ да шуӧ:
— Сэтчӧ гӧнитны кута, а сёрнитчӧмыс татшӧм: киӧн ӧвтышта — кутӧй!
Кодъяс бокысянь видзӧдісны та вылӧ, найӧ шензьӧны, мыйла ӧддзӧдчӧм вылас местасӧ ичӧтӧс босьтіс, мыйла вӧвсӧ туй пӧперегыс сувтӧдіс, быттьӧ нарошнӧ вӧчис сідзи, медым арканавнысӧ кокньыдджык вӧлі.
Арканникъяс пӧвстын тайӧ делӧ кузя ӧти мастер вӧлі.
Ён мужичӧй, и вӧлыс сылӧн быттьӧ бӧрйӧма тайӧтор вылӧ: дыр котӧртӧмсӧ терпитӧ да ӧдйӧ содтыны восьлассӧ вермӧ.
Ставӧн и думайтӧны: быть Фаглазам вӧвсӧ арканалас.
Сэки верзьӧма шуис аслас Соловколы гусьӧник кыв, ӧвтыштіс кинас, и ставныслӧн синъяс водзас быттьӧ вералан сынӧд тӧвзьыштіс.
Сэсся кутісны корсьны, кытчӧ верзьӧмаыс воши.
Воисны сійӧ из дорӧдз, код вылӧ сійӧ индыліс, да аддзӧны: лӧз из вылын зарни би киньясӧн тӧдчӧдӧма, быттьӧ сэті вӧв вылын верзьӧма прӧйдитӧма.
Арканникъяс вылӧ вугзьысисны, кыдзи найӧ лысьтісны панны кыйсьӧм татшӧм посланец вылӧ.
Салаватӧс асьсӧ кытшалісны, вай юасьны, мый йылысь висьталіс волысь морт.
Салават висьталіс нинӧм дзебтӧг, а сылы шуӧны:
— Видзӧд, батыр, медым тайӧ шашкаыд вынсӧ эз вошты.
Ас йывсьыд эн думайт, войтыр вӧсна тӧждысь.
Рӧдвужыдлы личӧд эн сет, племяяс костын торъялӧмъяс вылӧ эн видзӧд.
Салават эскӧдіс: сідзи и лоӧ.
И збыльысь, дыр кад чӧж ассьыс кывсӧ чорыда кутіс, и гӧраяслӧн козиныс служитіс Салаватлы сідзи, мый некутшӧм вын сылы паныд эз вермы сулавны.
Но, век жӧ ылаліс.
Рӧдвужыс тӧлк вывсьыс воштіс.
Салаватлӧн рӧдас век жӧ гырысь муяс вӧліны, а заводчик Твердышев мырдӧн сэтчӧ завод стрӧитіс да нӧшта кык сиктӧ овмӧдіс вайӧдӧм крестьянаӧс, медым пес кералісны, шом вӧчисны да уна мукӧдтор заводыслы вӧчисны.
Рӧдвужыс и кутіс тувкӧдны Салаватӧс: вӧтлы заводсӧ да сиктъяссӧ миян муяс вылысь.
Мырдӧн, буракӧ, тайӧ мусӧ Твердышев босьтӧма.
Правильнӧ вӧчан, сійӧс кӧ вӧтлан.
Салават медводз видзчысис.
Кыкысь вӧлі заводын да сиктъясын да кыкнанысьсӧ кутшӧмкӧ нывкӧд сёрнитіс.
Сэки рӧдвужыс и кыпӧдчис.
Тэ пӧ невернӧйладорӧ мӧдӧдчин, рӧдвужысь торйӧдчин, а гӧтыръясыс горзӧны: «Вежин миянӧс роч ныв вылӧ».
Эз кутчысь Салават, уськӧдчис аслас рӧдвужыскӧд завод да сиктъяс вылӧ.
— Весасьӧй, — горзӧ, — кытысь воинныд!
Йӧз сылы гӧгӧрвоӧдӧны, — эз ас вӧлясьыс воны, а рӧдвужыс и кывзыны татшӧм сёрнисӧ оз лэдз.
Помасис сійӧн, мый заводсӧ да кыкнан сиктсӧ сотісны, а йӧзсӧ вӧтлісны.
Сэксянь Салаватлӧн шашкаыс и эз кут чардби сявкйыны.
Войскаын пыр жӧ та йылысь тӧдмалісны.
Да и кыдзи абу тӧдмавны, кор Салават кыкысь ранитчыліс, а войдӧр татшӧмыс сыкӧд эз вӧвлы.
Сэки и Пугачёвлӧн став делӧыс омӧльтчис да гӧра горув мӧдӧдчис.
Быд боксянь зырӧны сійӧс царлӧн войска.
Сэки Салават чукӧртіс аслас вернӧй войскӧвӧй йӧзлысь колясъяссӧ, босьтіс ассьыс гӧтыръяссӧ да веськыда мӧдӧдчис Таганайлань.
Матыстчис гӧра дорӧ, пӧрччис ассьыс шашкасӧ, сетіс гӧтырыслы да шуӧ:
— Босьт, Фарида, тайӧ шашкасӧ да мун гӧраас, а ме гӧра йылас кая.
Кор шашкаыс лоӧ важ кодь вына, петкӧдан сійӧс гӧраысь, да ме тэ дорӧ лэчча.
Фарида кутіс пыксьыны: абу велалӧма пемыд дорӧ, пола ӧтнасӧн, гажтӧм сэні.
Салават скӧрмис, шуӧ мӧд гӧтырыслы:
— Мун тэ, Нафиса!
Сійӧ бара жӧ помка аддзис:
— Фарида тэнад радейтана гӧтыр.
Сійӧс медводдзаӧн ыстін, мед сійӧ и нуас шашкатӧ.
Салаватлӧн и киясыс лёталісны, сы вӧсна — помнитӧ — колӧ, медым ас вӧлясьыс муніс, а то гӧраыс оз лэдз.
Мый вӧчны?
Войскӧвӧй аксакалъясыс да и став конникъясыс кутісны тӧждысьны, мӧдісны вӧйпӧдны нывбабаясӧс:
— Збыль ӧмӧй ті сэтшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь?
Став войтырӧс вичысьӧ шог, а найӧ ыстысьӧны ӧта-мӧд вылас.
Коді мунас, йӧз пӧвстын ас йывсьыс бур паметь коляс, а оз мун — всё равно и миянлы, и тіянлы абу олӧм.
Бабаяс, тыдалӧ, дзикӧдз тшыксьӧмаӧсь.
Ӧтитор тӧдісны, кыдзи эськӧ гажаа да озыра овны.
Лимзавны кутісны став округ пасьтаыс, а кӧритны ӧта-мӧдсӧ эз вунӧдны.
— Эз менӧ сы вылӧ верӧс сайӧ сетны, медым гӧраӧ ыстыны.
Мед Нафиса мунас.
Чотысь кокнад сылы гӧраын и пукавны.
Мӧдыс сійӧс жӧ дольӧ, а помланьыс горзӧ:
— Фаридкалы, сылӧн-тӧ рожанас, сӧмын пемыдінын и места.
Медся лӧсялана сылы гӧраӧ дзебсьыны!
Ӧти кывйӧн, кывзыны шог, и помыс оз тыдав.
Сӧмын друг мыччысис рӧзӧритӧм сиктысь ныв.
Самӧй сійӧ, кодкӧд Салават кыкысь сёрнитліс.
Видзӧдліс стрӧга да шуӧ Салаватлы:
— Вӧтлы бабаястӧ!
Тайӧ ӧмӧй батырлы гӧтыръяс!
И рӧдвужтӧ ассьыд тшӧтш.
Коль сӧмын вернӧй йӧзӧс, кодъяскӧд став правдаӧн йӧз вӧсна воюйтін.
Сэки сёрнитыштам.
Салават аддзӧ, — абу прӧста воӧма.
Тшӧктіс вӧчны сідзи, кыдзи сійӧ висьталіс.
Вӧлаяс ӧтпырйӧн уськӧдчисны, вай рӧдвужсӧ вӧтлыны, а гӧтыръясыс асьныс пышйисны, долыдмисны, мый гӧраӧ оз мунны.
Кор эз ло бабаясыслӧн чирзӧмыс-лыддьӧдлӧмыс, ныв и шуӧ:
— Вои ме, батыр Салават, ас вӧляысь.
Ог жалит ассьым олӧмӧс, медым тэныд отсавны да йӧзӧс шогысь мездыны.
Шашка йывсьыд, коді тэнад киын, меным унатор тӧдса.
Эскан-ӧ тэ меным?
— Эска, — вочавидзӧ Салават.
— А эскан кӧ, вай важ гӧраяслысь козинсӧ.
Видзӧдліс Салават аслас вернӧй вӧлаяс вылӧ.
Найӧ юръяснас петкӧдлӧны: сет шашкатӧ, эн майшась.
Салават улӧдз копыртчыліс, лэптіс юрсӧ — и аддзӧ, — нылыс мӧд паськӧмӧн нин лоӧма.
Сыӧдз вӧлі зэв лёк платтьӧа, кӧтіа, быгалӧм чышъяна, а ӧні сы вылын руда рӧма эзысь турунъяса да позумента озыр сарапан, кокъясас сера сафьянӧвӧй башкирскӧй башмакъяс, юрас ӧзйӧ дона изъясӧн нывлӧн кӧзырёкыс, а монистоыс башкирскӧй.
Медся донаыс, сӧмын зарниысь.
Кыдзи морӧс вылас шоналӧма.
Сідзи и сысянь шоныдӧн да мелілунӧн ӧвтӧ.
«Вот тайӧ невеста.
Аслас ичӧт козинла воис», — думыштіс Салават.
Сетіс шашкасӧ.
Босьтіс нылыс кыкнан кинас, кутӧ ас водзас, быттьӧ поднос вылын, да нюмъялӧ:
— Мыйла бергӧдчылін?
Салават гӧгӧрвоӧдӧ: кӧсйи пӧ тӧдмавны, эскӧны-ӧ тэныд менам вӧлаяс, а ныв ышловзис:
— Ок, Салават, Салават!
Мед эськӧ тэ пыр йӧз вылӧ видзӧдін!
Эн кывзы эськӧ рӧдвужтӧ да гӧтыръястӧ.
Кутшӧмъясӧс сӧмын и бӧрйӧмыд.
Кутлыны тэнӧ кӧсйи прӧщайтчигӧн, да ӧні ог вермы, мыйӧн на вылӧ видзӧдлі.
Тадзи нин, тыдалӧ, торъялам: ме гӧра пытшкӧ, тэ гӧра йылӧ.
Мыйкӧ дыра мысти и меным ковмас гӧра йылын лоны.
— Аддзысьлам, сідзкӧ, — долыдмис Салават.
— Огӧ, батыр Салават, — сэсся огӧ нин аддзысьлӧй, и важ гӧраяслысь тайӧ козинсӧ тэныд киад абц кутны.
Сылы сійӧс дорӧма, коді некор нинӧм асласӧн эз сайӧд йӧзлысь
— Кор нӧ, — юалӧ Салават, — гӧра вылын петкӧдчылан?
— Тайӧс, — вочавидзӧ, — ме ог тӧд.
Тӧда сӧмын, мый лоа гӧра йылын, кор став миян гӧраясысь да мукӧдъясысь сідзжӧ би ньӧвъяс енэжлань мӧдӧдчасны.
Миян медся ыджыд кар весьтын сійӧ ньӧвъясыс ӧтлаасясны кытшӧ, а кытш пиас лоӧ гижӧма би шыпасъясӧн сылысь нимсӧ, кодлы важ гӧраяслӧн козиныс нэм кежлас вичмис.
Шуис тадзи, бергӧдчис да муніс гӧралӧн из тшупӧдлань.
Мунӧ, оз тэрмась, алӧй лентаа сьӧд кӧсасӧ муртса вӧрӧдыштӧ, а шашкасӧ нуӧ нюжӧдӧм кияс вылын, быттьӧ поднос вылын.
И чӧв-лӧнь лои.
Йӧзыс век жӧ уна, а ставыс быттьӧкӧ кынмисны, весиг вӧв домыс оз зилькнитлы.
Ныв матыстчис из дорӧ, видзӧдліс пельпом вомӧныс да гусьӧникӧн шуис: «Видзаӧн коль, Салават!
Видзаӧн коль, менам батыр!»
Сэсся кыскис пуртӧссьыс шашкасӧ, быттьӧ важысянь та дорӧ велалӧма, да керыштіс из водзладорас кыкысь накӧса крестӧн.
Из вывтіыс чардбияс ыпнитісны, йӧзыс видзӧднысӧ оз вермыны, а кор дугдісны синнысӧ куньтыравны, из водзас некод эз вӧв.
Котӧртісны Салават да мукӧдъяс сійӧ места дорӧ да аддзӧны — лӧз из вылын зарни би киньясӧн тӧдчӧдӧма, кыдзи ань прӧйдитӧма.
Висьталіс тайӧс Митрич да юалӧ:
— Гӧгӧрвоинныд, том войтырӧй, кодлы миян пӧльяс ассьыныс медся донаторсӧ кольӧмаӧсь?
— Гӧгӧрвоим, — вочавидзам, — Митрич пӧль, гӧгӧрвоим.
— А гӧгӧрвоинныд кӧ, — шуӧ, — асьныд весьшӧрӧ места выланыд энӧ пукалӧй.
Быдӧн зільӧй тайӧ уджыслы отсавны, медым пӧльяслӧн думыштӧмыс ӧдйӧджык збыльмис.
— Сійӧ, аддзан, Митричыд миян, сэтшӧмъяс лыдысь вӧлі, — гӧгӧрвоӧдіс висьталысьыд, — инӧ ӧшйысьтӧмъяс лыдӧ пырліс, начальстволы сьӧлӧм вылӧ эз во.
Бӧръя управляющӧй дырйи сійӧс дзикӧдз заводсьыс вӧтлісны.
Эз видзӧдны, мый зэв бур мастер.
И колӧ висьтавны, сійӧ сэтшӧмтор вӧчис, мый начальстволы лои балябӧжнысӧ гыжъявны: кыдзи эз казявны.
Но, тайӧ бӧкӧ муніс.
Висьтавны дыр. — Сэсся, чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс:
— А сы йылысь, медым отсавны, тайӧ вӧлі.
Кыдзи ме помнита, эз этшаӧн миян заводскӧйясысь мунны вӧлаясӧ да войскӧвӧй йӧзӧ, а сэсся, кыдзи югыдыс содіс, и став йӧзӧн уджалісны.
И со воис кад.
Коді и ачыс эз аддзыв, а тӧдӧ, кор миян медся ыджыд кар весьтын би ньӧвъясыс кытшӧ ӧтлаасисны.
И быдӧн аддзӧ тайӧ кытшсьыс нимсӧ сылысь, коді индіс йӧзлы сылысь тыр вынсӧ, став вӧрӧгӧс пасьвартіс да йӧз славасӧ медся джуджыд йыв вылӧ лэптіс.
{П. Бажов @ Пырыстыдалана гӧра потас @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
Пырыстыдалана гӧра потас.
Миян местаясын нималана горщикыд эз этша вӧвлы.
Паныдасьлывлісны и сэтшӧмъяс, мый прамӧя учёнӧй йӧз, академикъяс найӧс ыдждӧдлісны профессоръясӧн да эз шуткаӧн шензьывны, кыдзи найӧ сэтшӧм сюся гӧраяссӧ тӧдісны, мед кӧть и грамотатӧмӧсь.
Делӧыс, дерт, абу прӧстӧй, — абу кустысь вотӧс нетшыштны.
Эз весьшӧрӧ ӧти сэтшӧм мортӧс шуны Сьӧкыд Нопйӧн.
Эз этша сійӧ быдсяма изсӧ аслас мыш вылын кыскав.
А мыйта вӧлі ветлӧма, мыйта порода кайлоӧн перйӧма да путкылялӧма, — сійӧс и артавны он вермы.
Сӧмын колӧ шуны, тайӧ горщикыд — Сьӧкыд Нопйыд, — медводдзаяс лыдысь вӧлӧма.
Ачыс кодлыськӧ велӧдчӧма, кодкӧ сійӧс ыштӧдӧма да туй вылӧ сувтӧдӧма.
Быттьӧкӧ Мурзинкаын тайӧторйыс лоӧма.
Ӧнія кадӧ Мурзинка йылысь омӧля кывсьӧ, а важӧн эз тадзи вӧв.
Слӧбӧдаӧн сійӧ лыддьыссьыліс.
Сэтысянь и мукӧд сиктыс лоины, а ачыс сійӧ, висьталӧны, Ермак олан кадӧ лоӧма, — сэкся кад серти крепость кодь вӧлӧма.
Абу ӧтчыдысь сійӧс сотлӧмаӧсь да рӧзӧритлӧмаӧсь.
Да ӧд вужйыс роч!
Кодкӧ ӧмӧй сійӧс нетшыштны вермас, кор сійӧ муас кутчысьӧма.
Сійӧ этша на, мый слӧбӧда стрӧитсьӧ, а ещӧ быд бокӧ сиктъясӧс сувтӧдалас, быттьӧкӧ сайӧдӧ асьсӧ.
Мӧд торъялӧмыс Мурзинскӧй слӧбӧдалӧн сыын, мый сы дорысь аддзисны миян государствоын первой цветнӧй из.
Аддзис изъяссӧ Тумашев, государлӧн казнаӧ мӧдӧдіс да награда пӧлучитіс.
Тадзи письменность кузя висьтавсьӧ, а делӧ вылын, гашкӧ, кодкӧ слӧбӧдскӧйяс пиысь Тумашевлы местасӧ петкӧдліс.
Но, тайӧ делӧыс важӧн нин кольӧма бӧрӧ, прамӧя некодлы абу тӧдса, сӧмын ӧтитор гӧгӧрвоана, мый Мурзинкасянь миян и заводитчис мича галькияссӧ корсьӧмыс, — из вӧсна шог либӧ из вӧсна радлун.
Сійӧс нин кодлы кыдз кажитчӧ шуӧй.
Корсьысян ремеслӧыд дзик аслыспӧлӧс.
Дерт, быдӧн кӧсйӧ изъяс помысь нянь кусӧк заработайтны.
Сӧмын эмӧсь корсьысьысьяс пӧвстын и сэтшӧмъяс, мый некутшӧм деньга вылӧ оз сетны налы кажитчысь изсӧ.
Быттьӧкӧ и сыысь налы нинӧм, но кувтӧдзыс видзӧны.
— Сыкӧд, — шуӧны, — овны гажаджык.
Но, а корыстьыд сэні и лыдтӧм-щӧттӧм.
Сы вӧсна мый изъяс дорын ӧти часӧн морт вермас озырмыны.
Сэтшӧм ӧдйӧ озырмысьясыс и вель уна чукӧрмисны самӧй Мурзинкаас да сиктъясын, кодъяс дорын матын нуӧдсис добычаыс.
Ньӧбасьӧмъясӧн да мӧдлы донӧнджык вузалӧмӧн ёнджыкасӧ озырмисны, нажӧвитчисны.
Главнӧйыс сэні колӧ вӧлі тӧдны излысь настоящӧй донсӧ.
Горщик, кодӧс бӧрынджык Сьӧкыд Нопйӧн нимтісны, сійӧ воясӧ томиник зонмӧн на вӧлі.
Рӧднас сійӧ не то Колташысь, не то Черемисскӧйысь, Мурзинкасянь неылысь.
Быдмис батьтӧг-мамтӧг аслас бабушка дінын.
Старукаыс зіль, эз пукавлы уджтӧг, сӧмын ӧд пӧрысьлӧн ремеслӧнад — печкӧмнад да кыӧмнад — кынӧмтӧ он ёна пӧткӧд.
Зонкалы и лои ичӧтысяньыс нянь кусӧк корсьны.
Сирӧтаыдлы, гӧгӧрвоана, эз ковмыв уджтӧ бӧрйыны: мый веськавлі, сійӧс и вӧчліс.
Вӧвлі пастухлы отсасьысьӧн, озыр мужикъяс ордын казачитліс, пӧденнӧй уджъяс вылӧ ветлывліс.
И шуисны сійӧс сэки Кокньыдик Трошаӧн.
Ӧтчыд Троша веськаліс гӧраын каменнӧй уджъяс вылӧ, и тыдовтчис, мый зонкаыс горнӧй породаяс корсьӧм кузя вывті сюсь.
Аддзас кыськӧ пластъяс да шуӧ: «А ме татшӧмӧс жӧ аддзылі сэтшӧмтӧ местаысь».
Прӧверитасны — правильнӧ.
И шыльӧдтӧм изъяс ӧдйӧ велаліс гӧгӧрвоны.
Лыда во бӧрын пӧрысь старательяс кутісны юасьны:
— Видзӧдлы, Троша, изторсӧ.
Дона-ӧ, тэ ногӧн, сійӧ сулалӧ?
Тадзи тайӧ Кокньыдик Трошаыс и кутіс уджавны артельын из делӧ кузя, сӧмын Мурзинкаӧ сылы ньӧтчыд эз сюрлы волыны.
А сэні сідзжӧ тӧд вылӧ босьтісны Трошаӧс.
Тӧд вылӧ босьтіс сэтчӧсса медся озыр мортыс.
Сійӧ, тӧданныд-ӧ, ставсьыс ёнджыка ньӧбасьӧм-вузасьӧм помысь озырмӧма, а пӧрысьмӧма, омӧля кутӧма аддзыны — ылавлыны ньӧбасигъясын кутӧма.
Сійӧ и думыштіс:
— Вай босьта ме тайӧ Кокньыдиксӧ аслым гортӧ да, медым кутіс овны вернӧя, гӧтрала Аниска вылӧ, а то дзикӧдз лэдзчысис нылӧй, тӧлк сыкӧд абу.
Нылыс сылӧн, и збыльысь, йӧй нисьӧ прӧсуж вӧлӧма, да и абу дзик бура асьсӧ кутӧма.
Мурзинкаысь ни ӧти прамӧй зон эськӧ некор татшӧм вылад эз гӧтрась.
Вот и кутісны ас дінас кыскыны бокысь.
Озыръясыдлӧн, дерт, отсасьысьыд пыр уна.
Сійӧ отсасьысьясыд и вай ошкыны Троша водзын невестасӧ:
— Вывті мича краля!
Ӧтар боксяньыс шоныд, мӧдарсяньыс нӧшта бурджык.
Кыпыд характера, да и дзик ӧтка ныв...
Кад мысти тыр кӧзяинӧн лоан.
А ӧд керкаыс кутшӧм?
Став округ пасьта нималӧ!
Трошалӧн пӧчыс, тыдалӧ, дӧзмӧма нэм чӧжыс гӧльлунын вийсьыны, сійӧ и шуис:
— Йӧзыс пӧ уна эмбураӧсь, мыйла миянлы ӧтдортчыны?
Трошалӧн та серти прамӧй думыс эз вӧв, сійӧ и шуӧ:
— Воис кӧ кад гӧтрасьны, колӧ невестаясӧс видзӧдны.
Отсасьысьясыс радлӧны, мый зон сэтшӧм кокньыда ылӧдлӧм вылас сюрис, тэрмӧдлӧны:
— Сідзкӧ и нюжӧднысӧ тайӧс нинӧмла.
Вежалунӧ во пӧчыдкӧд.
Невестакӧд тӧдмасьӧм котыртам, кыдз пӧлагайтчӧ.
Паськӧм да справляйтӧм йылысь эн тӧждысь.
Сэні тӧдӧны, мый ай-мамтӧг тэ быдмӧмыд.
Оз ӧбидитны.
Сідзи и сёрнитчисны.
Висьталісны Трошалы, кутшӧм керкаӧ медводз колӧ сувтны, и мунісны.
Мыйӧн воис вежалун, Троша пасьтасис сӧстӧмджыка да водз асывнас муніс Мурзинкаӧ, а пӧчыс ӧткажитчис:
— Повзясны на меысь, пӧрыссьыд, да и тэныд шудлуныд оз ло!
Самоцветъясын гӧгӧрвоны велалін, он ӧмӧй вермы невестатӧ бӧрйыны?
Трошаӧс сійӧ воясӧ эз прӧста Кокньыдикӧн шуны.
Сійӧ пырысь-пыр воис Мурзинкаӧдз.
Аддзис сэні керка, кытчӧ сылы сувтны тшӧктісны.
Сэні, дерт, примитісны, чайӧн юкталісны да шуӧны:
— Ӧні шойччышт, сы вӧсна мый рытнас лоӧ невестакӧд тӧдмасьӧм.
Зон сы йылысь эз думайт, мый тані кутшӧмкӧ ылӧдлӧм, а сӧмыншойччыны  сійӧ эз кӧсйы.
«Ветла, — думайтӧ, — видзӧдла Мурзинкасӧ».
Изъяссӧ сэки уна сиктын перйисны.
Южаковоын, Сизиковоын, Амбарка ю кузьталаын, а век жӧ Мурзинка медся тӧдчана местаӧн вӧлі.
Сэні и медся гырысь изъясӧн озырмӧдчысь йӧз олісны да и старательясыс унаӧн вӧліны.
Мукӧд старатель лыдын вӧлі Яша Кочеток.
Ельдӧг, кыдз шуласны, ичӧтъясысь, но зумыд, видзӧдіс кыпыда, сёрнитіс збоя да, ковмыліс кӧ, асьсӧ дорйыны кужліс.
Юӧмысь эз жӧ ӧтдортчыв.
Веськыда шуны, та йылысь кӧть и эн висьтав, абу сійӧн мед казьтывны покойникӧс.
Ӧтиторйын сылӧн стрӧг мера вӧлі: кӧть код, кӧть садь ассьыс донаторсӧ кияссьыс оз лэдз.
А мода вӧлі сэтшӧм: став изсӧ, кутшӧмъясӧс аддзас, куим пельӧ торйӧдліс: сёйӧм вылӧ, гуляйтӧм вылӧ да душевнӧй вылӧ.
Душевнӧйӧ, дерт, медся этша веськавліс, зато шоча сюрлысь из.
Сьӧм, кодӧс сёян пай вылӧ пӧлучайтліс, ӧти кӧпейкаӧдз ставсӧ гӧтырыслы сетліс да сэсся сэтчӧ эз касайтчыв: «Кӧзяйствуйт, кыдзи кужан!»
Гуляйтӧм вылӧ деньгасӧ аслыс босьтліс, а душевнӧй пайсӧ некодлы эз вузавлы и петкӧдлыны эз радейт.
— Лов — абу дӧрӧм, мый сійӧс гугӧднысӧ!
Омӧлик син улӧ кӧ веськалас, сэк лякпас на коляс, а меным окота сійӧс сӧстӧмӧн видзны.
Да и делӧ кузя тайӧ колӧ.
Кутасны юасьны, кутшӧм сэтшӧм делӧ, а сійӧ воча шуас:
— Душевнӧй делӧ — изкӧд уджалӧмлы рӧдвуж.
Сідзжӧ ён занорышын пукалӧ.
Сы дорӧ воӧдчыны абу сэтшӧм кокньыд, кыдзи каллянӧ табак корны.
Ӧти кывйӧн, тешкодь мужик.
Сы йылысь Троша гортас кывліс, и сы йылысь сылы вӧлі тӧдса, мый Мурзинкаын пӧшти быд мӧд керкаын старательяс олӧны.
Трошалы и интереснӧ лои: оз-ӧ удайтчы кодкӧдкӧ сёрнитыштны, кыдзи налӧн тані изъяс кузя, эз-ӧ аддзыны мыйкӧ выльтор.
Троша и мӧдӧдчис прӧйдитчыны, йӧзӧс видзӧдлыны, асьсӧ петкӧдлыны.
Аддзӧ, ӧти местаын керъяс вылын уна йӧз пукалӧны, мый йылыськӧ сёрнитӧны.
Сійӧ и матыстчис кывзыны.
Буретш вӧлӧмаӧсь старательяс да сёрнитісны асланыс делӧ йылысь.
Ёнджыкасӧ норасисны, мый скуп кад воис: Ватихаысь важӧн нин бур занорыш эз сюрлы, Тальянысь да мукӧд гуясысь сідзжӧ ыджыд шуд эз вӧв.
Сёрниыс эз збоя мун.
Ставыс сылань синіс — юыштны эськӧ праздник кузя, да сьӧмыс абу.
Сэки Троша аддзӧ: матыстчӧ нӧшта кутшӧмкӧ выль морт.
Старательяс пиысь ӧти и шуӧ:
— Со Яша Кочеток локтӧ.
Сетны, дерт, оз сет, а ставнымӧс шызьӧдас да нӧшта кутас вензьыны.
— Сытӧг оз прӧйдит, — содтіс мӧд, а ачыс Яковлы воча заводитіс шуавны: — Кыдзи, Яков Кирьяныч, олан-вылан тӧрытъя лунсянь?
Мый овмӧс кузяыд?
Эз-ӧ син пӧла ло петукыд, оз-ӧ вись каньыд?
Кыдзи ачыд узин-шойччин, кутшӧм кокни вӧт аддзылін?
— Да нинӧм, — вочавидзӧ, — ставыс бур.
Петук тшӧктіс тэныд, кыдзи суседлы, копыртчӧм ыстыны, а кань норасьӧ: вывті нин уна суседным шырсӧ рӧдмӧдіс — кыйнысӧ вынӧй оз тырмы.
А вӧттӧ, збыль, тешкодьӧс аддзылі.
Быттьӧ Сизиковоын керкаясті казнаӧн ен ветлӧдлӧ, ставсӧ вӧйпӧдӧ: «Босьтӧй, мужикъяс, кодлы мыйта колӧ.
Бӧр сеттӧг!
Тайӧ, дерт, пӧлтинник дона аметистторъяс ӧтиӧн-ӧтиӧн гӧраясысь гудйӧм дорсьыд бурджык».
— Но и мый? — серӧктісны старательяс.
— Ӧткажитчисны мужикъяс.
«Мый тэ, — шуӧны, — енмӧй, кытчӧ тайӧ лӧсялӧ, медым уджавтӧг босьтны!
Абу велалӧмаӧсь ми та вылӧ».
Сідзи и эз воны найӧ ӧти кывйӧ.
— Тэ висьталан!
— Висьтавнытӧ кокни, эз кӧ кывйыд косьмы.
Сэки коді медводз Кочетоккӧд сёрнитны заводитіс, — сійӧ, тыдалӧ, ичӧтика ӧбидитчис петуклӧн копыртчӧмысь — сійӧ и шуис задоритӧм могысь:
— И гӧгӧрвоны абу сьӧкыд, мый тэнад пыр ӧти тыртӧм сёрни.
Кочеток сэтчӧ и крукасис:
— Ас сертиыд, тыдалӧ, донъялан!
Быдӧн ӧмӧй дарӧвӧй вылӧ ышмасны?
Мыйӧн тэ йӧзсӧ лыддян?
Барышникъяскӧд ӧткодялан!
Сӧвесьттӧ ӧд, кӧнкӧ, эз на ставӧн воштыны.
Мукӧд старательяс сюйсисны сёрниас, и мӧдӧдчис, вен кыптіс, сы вӧсна мый делӧыс тӧдса.
Ен кӧть некод дорӧ казнаӧн оз лок, а дона из вермас ки улад веськавны.
Кутісны лыддьӧдлыны озыр йӧзӧс, коді кутшӧм ногӧн озырмис.
Артмис, мый быдӧнлӧн пӧръясьтӧг озырлуныс сюрӧма: коді артельысь соссьӧма, коді йӧзлысь мырддьӧма, а медсясӧ ньӧбасьӧм-вузасьӧм помысь озырмӧма.
Ньӧбас вит шайтысь, а вузалас сёысь, а то и тысячаысь.
Тайӧ изъясӧн барышничайтысьясыс медся зывӧкӧсь вӧліны старательяслы.
И сы йылысь сёрнитісны, эм-ӧ код вылӧ вежгыны озыръяс пӧвстысь.
Сідзжӧ артмис — некод вылӧ.
Ӧтилӧн пиыс бӧбысь-бӧб быдмис, мӧдлӧн бабаыс бокын ворсӧдчӧ, сійӧ и видзӧд ассьыс мужиксӧ виас да аслыс катаргаысь абу мынны, сы вӧсна мый делӧыс тӧдса да важӧн нин примета вылын.
Тайӧ бара юӧмсьыс пыктӧма, абу морт кодь.
Ошкӧм невеста йылысь Троша сэтшӧмторъяс кывліс, мый кӧть пельтӧ тупкы.
Сэсся, кор сыла воисны: кад нин пӧ невестакӧд тӧдмасьны мунны — сійӧ кинас шеныштіс:
— Ог мун!
Мед ассьыс самоцветсӧ кодлыкӧ мӧдлы иналас, а меным любӧй приданнӧйӧн оз ков!
Вензисны тадзи старательяс, сёрнитісны, сэтчӧдз воисны: абу сыысь надежнӧйджык кӧпейка, кодӧс пӧсьӧн киськалӧма.
Мед эськӧ сӧмын татшӧм кӧпейкаыс унджык да барышникъястӧг!
Гӧгӧрвоана, уджалысьяс уджалысь ногӧн и артыштісны.
Та кості нин пемдыштіс.
Вензьӧмыс важӧн нин мирнӧй сёрни вылӧ вуджис.
Ӧтнас Кочеток оз ланьт.
— Тайӧ, — горзӧ, — сӧмын сёрни!
А ылӧд кодӧскӧ енлӧн казнаӧн либӧ сюрс-кык дон сулалысь изйӧн, быдӧн кияссӧ нюжӧдас!
— Тэ ӧткажитчан?
Ачыд, небось, донаӧс видзан, донтӧмӧн иналӧмысь полан!
Кочетоклӧн тайӧ кывъяссьыс став задоритӧмыс воши да мӧдіс сёрнитны дзик мӧд ног:
— Менам донатор йылысь тэ весьшӧрӧ кыв шуин.
Видза ог горшлун вӧсна, а душевнӧй радлун вӧсна.
Видзӧдлан тайӧ мичлун вылӧ — да быттьӧ тулысӧн ӧвтыштас.
А мый збыль, сійӧ збыль: сюрас кӧ дона из — ог ӧткажитчы.
Керка вевтӧс со менам важӧн нин вежны колӧ, челядьӧй кӧмтӧмӧсь-пасьтӧмӧсь.
Да этша ӧмӧй тӧж-нокыс!
Мӧд старатель содтіс:
— А ме эськӧ вӧв ньӧби.
Гнедӧйӧс!
Кутшӧм тай Самохинлӧн.
Мед оз лэптав нырсӧ!
— Менам пывсян вӧчны — медводдза делӧ, — шыасис нӧшта ӧти.
На бӧрын мукӧдыс ас йывсьыныс висьталісны.
Тыдовтчис, быдӧн веськӧдӧмаӧсь думнысӧ ыджыд шуд вылӧ.
Кочеток та вылӧ и шуӧ:
— Со аддзанныд: быдӧнлӧн аслас горшлун эм.
Сійӧ и мешайтӧ миянлы корсьны туй пырыстыдалана потас дорӧ.
Старательяс та вылӧ кияснас ӧвтыштісны да ӧта-мӧд бӧрсяыс мунавны кутісны, а асьныс броткӧны:
— Китшсьыны мӧдіс Яковлӧн катшаыс ӧтитор став йылысь.
Пырӧма сылы юрас кутшӧмкӧ пырыстыдалана потас!
— Кывлім ми пӧрысьяслысь тайӧ сёрнитӧ, да сійӧ нинӧмла!
— Мый сійӧс, гӧрасӧ, пырыс видзӧдны!
Сэтчӧс озырлунтӧ всё равно ставнас аслыд он босьт.
Сӧмын асьтӧ шогӧ уськӧдан!
— Кытчӧ миянлы ылӧсӧ видзӧдны!
Кӧть эськӧ кок увсьыным аддзыны, медым нырнымӧс абу жугӧдны.
Ставныс разӧдчисны.
Мӧдӧдчис гортас и Кочеток, а Троша сыкӧд орччӧн.
Мунігас Яша юасьӧ зонлысь: кодлӧн да кытысь, мыйла Мурзинкаӧ веськаліс, кутшӧм изъяс аддзыны удайтчывліс, кутшӧм местаясысь да приметаяс серти.
Троша ставсӧ висьталӧ тӧлкӧн да дзебтӧг, сэсся и ачыс юасьӧ:
— Яков дядь, кутшӧм тэ пырыстыдалана потас йылысь гаралін да мыйла старательяслы эз во сьӧлӧм вылас сійӧ?
Яков аддзӧ: зон том, изъясӧн интересуйтчӧ да юасьӧ оз прӧстӧ, медым сёрнитны, дӧверитчис сылы да висьталіс:
— Висьтавлісны миян пӧрысь йӧз, мый тайӧ гӧраясын потас эм.
Сэні гӧралӧн став пластыс ӧтлаасьӧны.
А пырыстыдаланаӧн сійӧ шусьӧ сы вӧсна, мый быд пласт, мед сійӧ кӧрт руда либӧ зарни, из шом либӧ ыргӧн, дикарь-из либӧ дона самоцвет, пырыс тыдалӧ.
Став лэччылӧмин, кыпӧдчылӧмин, став петанін да вожавлӧм уна верст сайӧ позьӧ казявны.
Потасыс тайӧ абу ортсын, а дзик гӧра пытшкас.
Сы дорӧ морт оз вермы писькӧдчыны, а аддзыны позьӧ.
— Кыдзи нӧ?
— А терпитысь из пыр.
— Сійӧ нӧ кутшӧм? — юалӧ Троша.
— Сэні, аддзан, штукаыс кутшӧм, — гӧгӧрвоӧдӧ Кочеток, — потасыс воссьӧ сӧмын сылы, коді аслыс выгӧда оз виччысь, а кӧсйӧ видзӧдлыны гӧралысь мичлунсӧ да висьтавны йӧзлы, кӧні мый коланатор куйлӧ.
А мыйӧн тӧдан, мый морт оз ас йывсьыс думайт?
Со и колӧ испытайтны: аддзан из, коді тэныд медся ёна кажитчас, да видз сійӧс.
Эн вузав, эн веж да весиг эн думайт, уна-ӧ сы вылӧ позьӧ босьтны.
Татшӧм из пырыс и аддзан пырыстыдалана потастӧ.
Быттьӧ син водзад тэныд сійӧс ваясны.
Оз сразу, дерт, татшӧм изйыс тэныд киад во.
Оз ӧти дасӧс, гашкӧ, чукӧртны ковмы.
Терпенньӧ сэні колӧ.
Сы вӧсна изйыс и шусьӧ терпеливӧйӧн.
А кутшӧм рӧма сійӧ изйыс — кельдлӧз али турунвиж, ӧмидз рӧма али гӧрд — сійӧс он гӧгӧрво.
Ӧтитор колӧ помнитны, медым сійӧс горшлунӧн абу чусмӧдны.
— Мыйла старательяслы абу сьӧлӧм серти кывзыны та йылысь?
Ме чайта, тані со мый артмӧ: уджалысь мортлы, сійӧ кӧ абу гусясьысь, абу барышник, окота, дерт, видзӧдлыны гӧралӧн мичлун вылӧ, а быдӧн пырӧ гуӧ кутшӧмкӧ аслас думӧн.
Кывлін со сёрнисӧ: кодлы вӧв колӧ, кодлы пывсян, кодӧс мӧд коланлун личкӧ.
Но и дӧсадуйтӧны, мый налы весиг думайтны пырыстыдалана потас йывсьыс оз позь.
Сэки Кочеток дзикӧдз дӧверитчис зонлы да висьталіс:
— Менам со эмӧсь терпеливӧй изъяс, да оз уджавны найӧ.
Чусмӧді, тыдалӧ, найӧс ӧтитор-мӧдтор йылысь аслам тӧждысьӧмъясӧн.
Тэ зон том на да изъяс корсьны радейтан, вот и кут тӧд вылад тайӧ сёрнисӧ.
Гашкӧ, тэныд и шуд усьӧ — аддзылан пырыстыдалана потассӧ.
— Ладнӧ, — вочавидзӧ, — ог вунӧд тэнсьыд кывъястӧ.
Тадзи сёрнитігтыр найӧ воисны Кочеток керка дорӧ.
Троша сэки и юаліс:
— Оз-ӧ позь, Яков дядь, тэ ордын узьны?
Зэв нин абу окота меным тайӧ озыръяслӧн бӧж дорас гартчыны, а пемыднас гортӧ мунны кыдзкӧ абу лӧсьыд.
— Мый нӧ, — шуӧ Яков, — гожся кад, посводзын местаыс тырмас, а небыдджык вольпась кӧ колӧ, мун турун сарайӧ.
Туруныс кӧть и абу уна, но эм жӧ.
Троша тадзи и кольччис узьны Кочеток ордӧ.
Кайис сійӧ турун сарайӧ, а унмовсьны оз вермы.
Луныс кутшӧмкӧ пессян вӧлі.
Шогӧ уськӧдіс зонмӧс сійӧтор, мый муртса эз вӧч ӧшибка ошкӧм невестанас.
Но, и Кочетоккӧд тайӧ сёрниыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ.
Сідзи и пессис югдытӧдзыс.
Кӧсйис нин гортас мунны, да думыштіс: «Абу лӧсьыд, колӧ виччысьлыны кӧзяеваыслысь чеччӧмсӧ».
Кутіс виччысьны, да и унмовсис зэв чорыда.
Садьмис луншӧр гӧгӧрын.
Лэччис турун сарайысь, а йӧрас пырӧ ведраяса ныв.
Тушанас абу ыджыд, а лӧсьыд.
Ведраясыс дорӧн тшӧтш тырӧсь, а нуигас ваыс оз солькъясь.
Велалӧма, тыдалӧ, и выныс эм.
Трошалӧн сэки и олӧмыслӧн вежсьӧмыс петкӧдчис.
Тайӧс ӧд и медся бур бурдӧдысь оз висьтав, мыйла тадзи овлӧ: видзӧдлас зонмыс ныв вылӧ, нылыс сы вылӧ видзӧдлас, да кыкнанныс инас оз кутны ӧшйыны.
Сӧмын сы йылысь и думайтӧны, кыдзи эськӧ нӧшта нем виччысьтӧг паныдасьлыны, ӧта-мӧд выланыс видзӧдлыны, сёрнитыштны, да кыкнанныс гӧрдӧдӧны, сы вӧсна быдӧнлы тыдалӧ, коді мый йылысь думайтӧ.
Тайӧ вот самӧй сэки и артмис: Кокньыдик Трошалы кажитчис Кочетоклӧн нылыс — Доняыс, а зонмыс сылы сьӧлӧм вылас яснӧй сӧкӧлӧн пуксис.
Татшӧм делӧыд, дерт, оз ӧдйӧ вӧчсьы.
Троша и думыштіс помка, кутіс юасьны нывлысь, кутшӧм местаын батьыс уджалӧ.
Ныв висьталіс ставсӧ, кыдзи колӧ.
Троша и муніс быттьӧ видзӧдлыны.
Приметаяс серти аддзис гу, кӧні Кочеток уджаліс, да гӧгӧрвоӧдіс, мыйла сійӧ локтіс, да ачыс кайло босьтіс.
Сэсся удж помалӧм бӧрын юалӧ артельщикъяслысь, оз-ӧ позь сылы татчӧ уджавны кольччыны.
Артельщикъяс пырысь-пыр казялісны, мый зонмыс зіль да и из кузя уджын сюсь, шуӧны:
— Пӧжалуйста, миян уговорным кӧ тэныд кажитчас, — и висьталісны, кутшӧм уговорӧн найӧ примитӧны артеляс.
Зон, дерт, сӧглас сетіс да кутіс уджавны тайӧ артельын, а субӧтаясӧ ветлывліс Мурзинкаӧ Кочетоккӧд ӧтлаын.
Сы вӧсна мый оліс сы ордын.
Уна-ӧ сэні прӧйдитіс, ог тӧд, а помасис кӧлысьӧн.
Шыльыда налӧн тайӧ артмис.
Мыйӧн кутіс корасьны Троша, Кочеток гозъя ӧтсӧгласӧн шуисны, мый асланыс Донюшкалы таысь бурджык жӧник эз виччысьны.
И ставнас артельыс пируйтіс кӧлысь вылын.
Тайӧ кад кежлас буретш радуйтӧдіс найӧс гуыс: аддзисны бур занорыш да быдӧнлӧн гуляйтӧм вылӧ ичӧтика кольыштіс.
Трошалӧн пӧчыс неуна ӧбидитчыштіс нин, мый внукыс озыр гӧтырнад вунӧдіс пӧрысь пӧчсӧ.
Кӧсйис ачыс Мурзинкаӧ мунны, а Троша и ачыс воис том гӧтырыскӧд, сӧмын эз сыкӧд, кодла сійӧ ветліс.
Висьталіс пӧчыслы озыр невеста вылӧ аслас ылалӧм йылысь, а пӧрысь пӧч сералӧ:
— Аддза, — шуӧ, — мый и тайӧ абу приданнӧйтӧм.
Жемчугыс вом тырыс, шӧвкыс коскӧдзыс, да и синмыс гажа, а тайӧ медся донаыс.
Семьяпытшса олӧмын медыджыд сюсьлуныс сыын, медым юртӧ абу ӧшӧдны, кор тэныд омӧльтор лоӧ.
Сійӧ кадсянь уна во нин коли.
Кокньыдик Троша лои нималан горщикӧн, да шуисны нин сійӧс мӧд ногӧн — Сьӧкыд Нопйӧн.
Уна выль местаяс сійӧ восьталіс.
Уджаліс пӧръясьтӧг, эз гусясь, эз барышничайт.
Терпеливӧй изъяссӧ быдса мешӧк чукӧртіс, а пырыстыдалана потастӧ сылы сідзи и эз ло аддзыны.
Вӧвлі, норасьлывліс Донюшкаыслы аслас неудача вылӧ, а мӧдыс абу велалӧма шогсьыны, шуӧ:
— Но, тэ эн аддзы, — гашкӧ, миян внукъяс аддзасны.
Ӧні Трофим Сьӧкыд Ноп — зэв нин пӧрысь.
Важӧн аслас делӧ кузя оз уджав, синмыс слабмис, а мыйӧн кывлас, мый выльтор миян гӧраясын восьтӧмаӧсь, пыр шензьӧ:
— Кутшӧм бура ӧні горнӧй делӧыд мӧдӧдчис!
Сылӧн внукыс, горнӧй инженер, гӧгӧрвоӧдӧ:
— Наукаыд ӧні, пӧльӧ, абу нин сэтшӧм, и, главнӧйыс, корсям мӧд ног.
Важӧн быдӧн корсис, мый сылы колӧ, а ӧні видзӧдӧны, кӧні мый куйлӧ да мый вылӧ сійӧ вермас ковмыны.
Аддзан, со карта вылас разнӧй рӧмӧн пасъялӧма.
Тайӧ кирпичнӧй заводлы сёй, тані — домналы руда, сэні — зарни запаслы места, эстӧн — паровознӧй топкаяслы бур из шом, а тайӧ тэнад жила, кодӧс Адуй вылысь восьтін, мыччысьӧма.
Дона места!
Пӧрысь морт видзӧдӧ карта вылӧ да довкйӧдлӧ юрнас: сідз, сідз.
Сэсся, мудера нюммунӧмӧн, гусьӧникӧн юалӧ:
— Висьтав веськыда: пырыстыдалана потастӧ аддзинныд?
Кутшӧм местаысь?
Внукыс сідзжӧ нюмъялӧ:
— Эк, пӧльӧ, он гӧгӧрво тэ сійӧс.
Комынӧд во нин мӧдӧдчис, кыдзи тэнад пырыстыдалана потасыд восьса быдӧнлы, коді видзӧдӧ оз аслас ӧчки пыр.
Сюсь синлы тайӧ потас пырыс абу сӧмын гӧраяс, но и локтан вояс тыдалӧны.
— Вот-вот, — сӧглас шуӧ пӧрыст морт. — Правильнӧ меным покойник-тесьт Яков Кирьяныч висьтавліс: пырыстыдалана потасын главнӧй выныс.
{П. Бажов @ Малахитӧвӧй шкатулка @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
МАЛАХИТӦВӦЙ ШКАТУЛКА
Настасьялы, Степанлӧн дӧвалы, — малахитӧвӧй шкатулка коли.
Аньлӧн быд сика вӧчан кӧлуйӧн.
Чунькытшъяс сэні, исергаяс да нывбабалы колана мукӧдторъяс.
Ыргӧн гӧраса Кӧзяйкаыс ачыс козьналіс Степанлы тайӧ шкатулкасӧ, кор сійӧ гӧтрасьны на вӧлі лӧсьӧдчӧ.
Настасья батьтӧг-мамтӧг быдмис, эз вӧв велалӧма татшӧм озырлун дорад, да и эз зэв радейтлы модаяс бӧрся вӧтлысьны.
Медводдза вояссяньыс, кор овмӧдчисны Степанкӧд, босьтлывліс ӧтитор-мӧдтор, дерт, тайӧ шкатулкасьыс.
Сӧмын эз сьӧлӧм вылас волы.
Чунькытшасяс...
Быттьӧ сылы и буретш, абу дзескыд, оз усь, а мунас вичкоӧ либӧ кытчӧкӧ гӧститны — майшасьӧ.
Быттьӧ чуньсӧ дорӧма, весиг помыс лӧзӧдас.
Исергаяс ӧшӧдас — сыысь на лёкджык.
Пельяссӧ сідзи кыскӧны увлань, мый пель йывъясыс пыктӧны.
А киад босьтан — абу сьӧкыдджык наысь, кутшӧмъясӧс Настасья пыр новлывліс.
Квайт ли, сизим ли рада сикӧтш сӧмын ӧтчыд и видліс.
Быттьӧ голя гӧгӧрыс йи да ньӧти оз шонавны.
Йӧз водзӧ сійӧ сикӧтшнас эз и петавлы.
Яндзим вӧлі.
— Видзӧдлӧй пӧ, шуасны, Полевӧйын кутшӧм царица аддзысьӧма!
Степан сідзжӧ эз мырдӧнав гӧтырсӧ новлыны тайӧ шкатулкасьыс.
Ӧтчыд весиг кыдзкӧ шуис:
— Идрав кытчӧкӧ ылӧджык, мед эз ло лёктор.
Настасья и пуктіс шкатулкасӧ медся улі сундукас, кӧні запасын видзӧны дӧра да мукӧдтор.
Мыйӧн Степан кувсис да сылӧн кулӧм киысь аддзисны изъяс, Настасьялы быть лои петкӧдлыны сійӧ шкатулкатӧ бокӧвӧй йӧзлы.
А сійӧ тӧдысьыс, коді Степанлӧн изъяс йылысь висьтавліс, и шуӧ Настасьялы бӧрынджык, кор йӧзыс этшаджык лоис:
— Тэ, видзӧд, эн лотайт тайӧ шкатулкатӧ нинӧм абуысь.
Уна сюрс сійӧ сулалӧ.
Сійӧ мортыд учёнӧй вӧлі, вӧльнӧйяс пиысь жӧ.
Войдӧр штейгерӧн вӧлі, да сійӧс вештісны: быттьӧкӧ пӧ йӧзыскӧд абу стрӧг.
Но, и винаысь эз ӧткажитчыв.
Кабакын тшӧкыда пукалысьӧн жӧ вӧлі, мед эз сійӧн ло казьтыштӧма, покойникӧс.
А сідзсӧ быдторйын веськыд морт.
Прошенньӧ гижны, проба мыськавны, пасъяс видзӧдлыны — ставсӧ сӧвесьт серти вӧчліс, эз кыдзи мукӧдъяс, мед сӧмын штоп джын урвитны.
Кодлы-кодлы, а сылы праздникъяс дырйи быдӧн стӧкан мыччӧ.
Сідз сійӧ миян заводын кувтӧдзыс и оліс.
Йӧз ордын сёйис-юис.
Верӧссяньыс Настасья кывліс, мый тайӧ штейгерыс веськыд морт и уджын сюсь, мед кӧть и вина ёна радейтліс.
Но, и кывзысис сылысь.
— Ладнӧ, — шуӧ, — видза пикӧ вотӧдз. — И пуктіс шкатулкасӧ важ местаас.
Дзебисны Степанӧс, ӧбедня вӧчлісны, кыдз колӧ.
Настасья — тыр виръяя нывбаба, да и озыра олӧ, кутісны сійӧс коравны.
А сійӧ, тӧлка нывбаба, висьталӧ ставыслы ӧтитор:
— Кӧть зарни кодь мӧдыс, а век жӧ челядьлы дядьӧн лоӧ.
Но мыйкӧ дыра мысти ӧвсисны.
Семьяыслы Степан колис озыр овмӧс.
Бур керка, вӧв, мӧс, уна эмбур.
Настасья зіль нывбаба, челядьыс кывзысьӧны, ыджыд сьӧкыдлунъяс тӧдтӧг олӧны.
Во олӧны, мӧдӧс олӧны, коймӧдӧс олӧны.
Но, сэсся и гӧльмисны жӧ.
Кыдзи нӧ посни челядя нывбаба ӧтнасӧн вермас овмӧсӧн веськӧдлыны!
Колӧ ӧд и кӧпейка кытыськӧ нажӧвитны.
Кӧть сов вылӧ.
Сэки и рӧдвужыс заводитісны дольны Настасьялы:
— Вузав шкатулкатӧ!
Мыйла сійӧ тэныд?
Мыйла добрасӧ прӧста куйлӧдны.
Танюшаыд быдмас, но и сійӧ оз кут новлыны.
Со сэні кутшӧм штукаяс эмӧсь!
Сӧмын баринъяслы да купечьяслы сійӧс ньӧбавны.
Миян лопотьнад сійӧс он новлы.
А йӧзыс сьӧм эськӧ сетісны.
Отсӧг тэныд.
Ӧти кывйӧн, тшӧктӧны.
А ньӧбасьысь, быттьӧ лы вылӧ кырныш, лэбзис-чукӧрмис.
Купечьяс пиысь ставныс.
Коді сё шайт сетӧ, коді кыксёӧс.
— Челядьтӧ тэнсьыд жалитам, дӧва мортлы унджык мынтам.
Ылӧдлыны кӧсйӧны нывбабаӧс, но эз сэтшӧм вылӧ веськавны.
Настасья зэв бура помнитӧ, мый сылы пӧрысь штейгер висьтавліс, оз вузав сэтшӧм нинӧмторсьыс.
Сідзжӧ и жаль.
Кыдз-некыдз жӧниклӧн козин, верӧслӧн кольӧмтор.
Сыысь на лёкджык, сылӧн медся ичӧт нылыс синвасӧ кисьтӧ, корӧ:
— Мамук, эн вузав!
Мамук, эн вузав!
Бурджык ме йӧзӧ муна, а батьлысь кольӧмторсӧ видз.
Степансянь, аддзан, колис куим челядь.
Кыкыс зонкаяс.
Зонкаяс кыдзи зонкаяс, а нылыс, кыдз шуласны, абу мамыс кодь ни абу батьыс кодь.
Степан олігӧн на, кор зэв на ичӧт вӧлі, тайӧ нывка вылас йӧзыс шензьылісны.
Не сӧмын нывъяс-бабаяс, но и мужикъяс Степанлы шулывлісны:
— Абу ӧмӧй тайӧ тэнад, Степан, тугйысь усьӧма.
Код рӧдӧ сӧмын мунӧма!
Ачыс сьӧд да мича, а синъясыс вежӧсь.
Миян нывкаяс вылӧ быттьӧ и ньӧти оз мун.
Степан шутитыштас вӧлі:
— Тайӧ абу дивӧ, мый сьӧд.
Батьыс ӧд ичӧтысяньыс муын лукйысис.
А мый синъясыс вежӧсь — оз жӧ ков шензьыны.
Этша ӧмӧй ме малахитсӧ Турчанинов бариныдлы перйи.
Со меным память вылӧ и коли.
Тадзи тайӧ нывкасӧ Памяткаӧн и шуисны. — Ноко тэ, менам Памяткаӧй! — И кор удайтчывліс мыйкӧ ньӧбны сылы, пыр кельыдлӧзӧс либӧ турунвижӧс ваяс.
Вот и быдмис тайӧ нывкаыс йӧзлӧн примета вылын.
Быттьӧ и збыльвылӧ праздничнӧй вӧньысь гарусинка усьӧма — ылӧдз сійӧ тыдалӧ.
И кӧть сійӧ эз ёна бокӧвӧй йӧз дінӧ леститчы, а быдӧн сылы — Танюша да Танюша.
Медся вежалысь бабаясыс и то нимкодясисны.
Но, кыдз, — мича!
Быдӧнлы нимкодь.
Ӧтнас мамыс ышлолавліс:
— Мичанад — мича, да абу миян.
Быттьӧ кодкӧ вежис менсьым нывкасӧ.
Степан вӧсна тайӧ нывкаыс ёна шогсис.
Пыр зэв ёна бӧрдӧ, чужӧм вылас омӧльтчис, сӧмын син гуранъясыс кольӧмаӧсь.
Мамыс и думыштіс сетны Танюшалы сійӧ малахитӧвӧй шкатулкатӧ — мед пӧ ворсыштас.
Кӧть ичӧт, а нывка, — ичӧтысяньыс налы нимкодь вӧлі лелькуйтны сійӧс.
Танюша и заводитіс видлавны сійӧ штучкаяссӧ.
И со дивӧ — кодӧс мерайтас, сійӧ и лӧсялӧ.
Мамыс мукӧдторсӧ эз и тӧдлы, мыйла сійӧ, а тайӧ быдтор тӧдӧ.
Да нӧшта висьталӧ:
— Мамук, кутшӧм бур батьыдлӧн козиныс!
Шоныд сысянь, быттьӧ гож водзын пукалан, да кодкӧ нӧшта тэнӧ небыдика малалӧ.
Настасья ачыс новлывліс, помнитӧ, кыдзи сылӧн чуньясыс пыктывлісны, пельясыс висьлісны, сьыліыс эз вермы шонавны.
Со и думайтӧ: «Тайӧ абу прӧста.
Ой, абу прӧста!» — да ӧдйӧджык шкатулкатӧ бӧр сундукас.
Сӧмын Танюша сы бӧрын оз-оз дай корас:
— Мамук, вай ворсышта батьлӧн козиннад!
Настасья мукӧддырйиыс чирыштас, но, мамыдлӧн сьӧлӧмыд — жалитас, перъяс шкатулкатӧ, сӧмын шуас:
— Нинӧм эн жугӧд!
Сэсся, кор Танюша быдмис, сійӧ и ачыс кутіс шкатулкатӧ перйывны.
Мунас мамыс гырысьджык пияныскӧд ытшкыны либӧ нӧшта кытчӧкӧ, Танюша кольччас горт овны.
Медводз, дерт, идрасяс, ставсӧ вӧчас, мый мамыс тшӧктас.
Но, тасьті-пань мыськыны, пызандӧра пыркнитны, керка-посводз корӧсьӧн чышкыштны, курӧгъясӧс вердны, пачысь сёян видзӧдлыны.
Вӧчас ставсӧ ӧдйӧджык, да и шкатулка дорӧ.
Вылысса сундукъяссьыс сэк кежлӧ ӧти коли, да и сійӧ кокняммис.
Танюша вештас сійӧс табуретка вылӧ, перъяс шкатулка да бӧрйӧдлӧ изъяссӧ, нимкодясьӧ, ас вылас ставсӧ мерайтӧ.
Ӧтчыд сы дорӧ и пырис гусясьысь.
Либӧ сійӧ водз асывнас ӧграда пытшкас дзебсьылӧма, либӧ бӧрын тӧдлытӧг кыткӧ пырӧма, сӧмын суседъясыс некод абу аддзылӧмаӧсь, медым сійӧ прӧйдитіс уличаті.
Морт тӧдтӧм, а тӧдчӧ вӧлі — кодкӧ вайӧдӧма сійӧс, став порадоксӧ висьталӧма.
Мыйӧн Настасья муніс, Танюша котраліс, идрасис да пуксис керкаас ворсыштны батьыслӧн изъясӧн.
Юрас пуктіс наголовник, исергаяс ӧшліс.
Сэки и пырис керкаас гусясьысьыд.
Танюша видзӧдліс — тагӧс дорас тӧдтӧм мужик, чера.
И черыссӧ налӧн.
Посводзас, пельӧсас сулаліс.
Сӧмын на Танюша сійӧс мӧд местаысь сэтчӧ пельӧсас пуктіс, кор посводзсӧ чышкис.
Повзис Танюша, пукалӧ кулӧм нисьӧ ловъя, а мужик ойӧстіс, черсӧ уськӧдіс да кыкнан кинас синмас кутчысис, быттьӧ сотыштісны найӧс.
Ойзӧ-горзӧ:
— Ой, батюшки, синтӧмми ме!
Ой, синтӧмми! — а ачыс синсӧ тільӧ.
Танюша аддзӧ — абу ладнӧ мортыскӧд, кутіс юасьны:
— Тэ кыдзи, дяденька, миянӧ пырин, мыйла черсӧ босьтін?
А сійӧ ойзӧ да синъяссӧ тільӧ.
Танюшалӧн и жальыс петіс — гумовтіс ва, кӧсйис мыччыны, а мужик сідзи и уськӧдчис бӧрӧн ӧдзӧслань.
— Ой, эн матыстчы!
Сідзи посводзас и пукаліс да ӧдзӧс бердас лэдзчысис, медым Танюша эз жӧ нин пет.
Но нывка аддзис петанін — чеччыштіс ӧшиньӧдыс да котӧртіс суседъяс ордас.
Воисны сэтчӧ.
Кутісны юасьны, кутшӧм морт, мыйла локтіс?
Сійӧ мужикыд, синъяссӧ муртса лапйӧдлігтыр, висьталӧ — ветлысь-мунысь пӧ, милӧстина кӧсйис корны, но мыйкӧ синмыскӧд лои.
— Быттьӧ шонді югӧр кучкис.
Думайта — дзикӧдз синтӧмма.
Жарысла ли, мый ли.
Чер да изъяс йылысь Танюша эз висьтав суседъясыслы.
Найӧ и думайтӧны:
«Нинӧм сулавтӧм делӧ.
Гашкӧ, ачыс жӧ вунӧдӧма ӧдзӧссӧ игнавны, вот ветлысь и пырӧма, а сэні сыкӧд мыйкӧ и лоӧма.
Оз ӧмӧй овлы».
Настасья вотӧдз бокӧвӧй мужиктӧ век жӧ эз лэдзны.
Кор сійӧ воис аслас пияныскӧд, сійӧ мортыд висьталіс сылы сійӧс жӧ, мый висьталіс суседъясыслы.
Настасья аддзӧ — ставыс лючки-ладнӧ, эз кут увгыны.
Мортыд муніс, и суседъясыс тшӧтш.
Сэки Танюша и висьталіс мамыслы, кыдзи вӧлі делӧыс.
Сэки Настасья и гӧгӧрвоис, мый шкатулкала волӧма, да босьтнысӧ сійӧс, тыдалӧ, абу кокньыд.
А ачыс думайтӧ:
«Видзны сійӧс век жӧ ёна колӧ».
Босьтіс да Танюшаысь да мукӧд челядьсьыс гусьӧн и гуаліс сійӧ шкатулкатӧ гӧбӧчас.
Мунісны бара став семьянас.
Танюша кӧсйис босьтны шкатулкатӧ, а сійӧ некӧн абу.
Зэв шог лои Танюшалы, а сэки друг шоныдӧн сылы ӧвтыштіс.
Мый тайӧ?
Кытысь?
Видзӧдліс гӧгӧрбок, а джодж увсьыс югӧр тыдалӧ.
Танюша повзис — абу-ӧ нин пӧжар?
Видзӧдліс гӧбӧчас, сэні ӧти пельӧсын югыд.
Босьтіс ведра, койыштны кӧсйис — сӧмын ӧд биыс абу дай тшын дук оз кыв.
Гудйысьыштіс сійӧ местаас, видзӧдӧ — шкатулка.
Восьтіс, а изъясыс быттьӧ нӧшта на мичаджыкӧн лоӧмаӧсь.
Сідзи и ӧзйӧны быдсяма бинас, и югыд насянь, быттьӧ шондіа дырйи.
Танюша эз и катӧд керкаас шкатулкасӧ.
Сэні, гӧбӧчас, и ворсіс пӧттӧдзыс.
Тадзи сы бӧрын и кутіс мунны.
Мамыс думайтӧ: «Зэв бур, мый дзеби, некод оз тӧд», — а нылыс, горт олігас, сідзи и час кымын ворсыштас батьыслӧн дона козиннас.
Вузалӧм йылысь Настасья и сёрнитны эз лэдзлы рӧдвужыслы.
— Корысьӧдз кӧ нин воам — сэки вузалам.
Кӧть сьӧкыд сылы вӧлі, но кыдзкӧ крепитчис.
Тадзи нӧшта кымынкӧ во дзескыда олісны, сэсся олӧмыс кутіс бурмыштны.
Гырысьджык челядьыс мӧдісны нин нажӧвитчыштавны, да и Танюша эз пукав весьшӧрӧ.
Сійӧ велаліс вурсьыны шӧвкӧн да бисерӧн.
И сэтшӧма велаліс, мый медся бур барскӧй мастерицаясыс кияснас клопайтісны — кытысь серъяссӧ босьтӧ, кытысь шӧвкъяссӧ судзӧдӧ?
А тайӧ сідзжӧ случайнӧ лои.
Воис на ордӧ нывбаба.
Неыджыд тушаа, сьӧдоват, Настасья арлыда жӧ нин, а сюсь синъяса да, став сертиыс тӧдчӧ, сэтшӧм визув, мый сӧмын кутчысь.
Мышкас дӧраысь вурӧм ноптор, киас льӧм пу бедь, быттьӧкӧ ветлысь-мунысь.
Вӧзйысьӧ Настасьялы:
— Оз-ӧ позь, кӧзяюшка, тэ ордын лун-мӧд шойччыштны?
Кокъясӧй оз новлӧдлыны, а мунны колӧ ылӧ.
Настасья медводз думайтыштіс, эз-ӧ бара мӧдӧдны шкатулкала, сэсся век жӧ лэдзис.
— Местаыс абу жаль.
Розьӧдтӧдз он куйлы, пӧди, и аскӧдыд он ну.
Сӧмын вот сёяннад ми гӧльӧсь.
Асывнас — лук ырӧшӧн, рытнас — ырӧш лукӧн, таын и став вежсьӧмыс.
Омӧльтчӧмысь кӧ он пов, то шойччы да шонтысь, ов мыйта кӧсъян.
А ветлысь-мунысь бедьсӧ нин ассьыс сувтӧдіс, нопторсӧ пач костӧ пуктіс да кӧмсӧ пӧрччӧ.
Настасьялы тайӧ эз кажитчы, но нинӧм эз шу.
«Со сійӧ кутшӧм!
Эг на удит видзаавны, а сійӧ со — кӧмсӧ пӧрччис да нопторсӧ разис».
Нывбаба, и збыльысь, нопсӧ разьӧма да чуньнас ас дорас корӧ Танюшаӧс.
— Волы, кагук, видзӧдлы менам кипом удж вылӧ.
Кажитчас кӧ, и тэнӧ велӧда...
Тыдалӧ, синмыд сюсь та вылӧ лоӧ!
Танюша матыстчис, а нывбаба и сетӧ сылы ки чышкӧд, помъяссӧ шӧвкӧн вышивайтӧма.
И ки чышкӧдас сэтшӧм ӧзйысь сер, быттьӧкӧ керкаас югыдджык да шоныдджык лои.
Танюша сідзи и синъяснас сатшкысис, а нывбаба сералӧ.
— Кажитчис, тыдалӧ, нылукӧй, менам кипом уджӧй?
Кӧсъян — велӧда?
— Кӧсъя, — шуӧ.
Настасья кутіс ёна видчыны.
— И эн думайт!
Сов ньӧбны нинӧм вылӧ, а тэ думыштін шӧвкӧн вышивайтчыны!
Припасъясыд ӧд деньга сулалӧны.
— Сы йылысь эн тӧждысь, кӧзяюшка, — шуӧ ветлысь-мунысь нывбаба. — Нылыд кӧ кутас гӧгӧрвоны — лоасны и припасъяс.
Тэныд нянь-совсьыд коля сылы — дыр тырмас.
А водзӧ ачыд аддзан.
Миян киподтуйысь сьӧм мынтӧны.
Огӧ прӧста уджтӧ сетӧй.
Кынӧмпӧтным эм.
Сэки Настасьялы сетчыны лои.
— Припасъяссӧ кӧ сетыштан, то мыйла не велӧдчыны.
Мед велӧдчӧ, гӧгӧрвоӧ кӧ мыйкӧ.
Аттьӧ тэныд шуа.
Вот тайӧ нывбабаыс и босьтчис велӧдны Танюшаӧс.
Регыд мысти Танюша ставторйӧ велаліс, быттьӧ тайӧс важӧн нин вӧлӧм тӧдӧ.
Да со нӧшта мый.
Танюша эз сӧмын бокӧвӧйяс дорӧ, но и ас йӧз дорас эз вӧв мелі, а тайӧ нывбаба дорас сідзи и сибӧдчӧ, сідзи и сибӧдчӧ.
Настасья синбӧжнас видзӧдлывліс.
«Аддзис аслыс выль рӧдвужӧс.
Мамыс дорӧ оз матыстчыв, а брӧдяга дорӧ сирасис!»
А сійӧ быттьӧ ещӧ дэльӧдӧ, пыр шуӧ Танюшаӧс дитяткоӧн да нылукӧн, а пыртан нимсӧ ньӧтчыдысь эз шулы.
Танюша аддзӧ, мый мамыс лӧгасьӧ, а оз вермы кутны асьсӧ.
Сэтшӧма сійӧ дӧверитчис тайӧ нывбабалы, мый висьталіс ӧд сылы шкатулка йывсьыд!
— Эм, — шуӧ, — миян батьлӧн дона казьтылантор — малахитӧвӧй шкатулка.
Вот сэні изъясыс!
Пыр эськӧ на вылӧ видзӧді.
— Меным петкӧдлан, нылукӧй? — юаліс нывбаба.
Танюша весиг эз думыштлы, мый сійӧ неладнӧ вӧчӧ.
— Петкӧдла, — шуӧ, — кор гортын некод семьяысь оз ло.
Мыйӧн сюри сэтшӧм часыс, Танюша и корис сійӧ нывбабатӧ гӧбӧчас.
Перйис Танюша шкатулкасӧ, петкӧдлӧ, а нывбабаыд недыр видзӧдыштіс да и шуӧ:
— Ӧшӧдлы ас вылад — бурджыка кутас тыдавны.
Но Танюша сійӧс и виччысис, мӧдіс ӧшлыны, а нывбабаыд сӧмын и ошкӧ:
— Лада, нылукӧй, лада!
Муртса сӧмын лӧсьӧдыштны колӧ.
Матыстчис матӧджык, да и давай чуньнас изъясас зурӧдны.
Кытчӧ инмӧдчас — сійӧ и мӧд рӧмӧн ломзяс.
Танюшалы ӧтияс тыдалӧны, мӧдъяс — оз.
Та бӧрын и нывбабаыд шуӧ:
— Сувт ноко, нылукӧй, веськыда.
Танюша сувтіс, а нывбабаыд вай сійӧс небыдика малавны юрӧдыс, мышкӧдыс.
Гӧгӧр малаліс, а ачыс шуалӧ:
— Тшӧкта тэнӧ бергӧдчыны, но тэ, видзӧд, мелань эн бергӧдчы.
Водзлань видзӧд, приметит, мый лоӧ, а нинӧм эн шу.
Но, бергӧдчы!
Бергӧдчис Танюша — сы водзвылын помещение, кутшӧмӧс сійӧ некор на эз аддзыв.
Не то вичко, не то мый.
Джуджыд пӧтӧлӧкъясыс сорастӧм малахитысь вӧчӧм столбъяс йылын.
Стенъяссӧ морт судта сідзжӧ малахитӧн эжӧма, а вылыс карниз кузяыс малахитӧвӧй сер мунӧ.
Дзик Танюша водзын, быттьӧ рӧмпӧштанын, сулалӧ мича ныв, кутшӧмъяс йылысь сӧмын мойдъясын висьтавлӧны.
Юрсиыс быттьӧ вой, а синъясыс турунвижӧсь.
И ставнас сійӧс вӧччӧдӧма дона изъясӧн, а сылӧн платтьӧыс пӧртмасьысь турунвиж бархатысь.
И сідзи тайӧ платтьӧсӧ вурӧма, кутшӧм тай серпасъяс вылын царицаяслӧн.
Мый вылын сӧмын кутчысьӧ.
Яндзимысла эськӧ миян заводскӧйяс дзикӧдз доналісны йӧз водзӧ татшӧм платтьӧӧн петӧмысь, а тайӧ турунвиж синмаыс сулалӧ зэв лӧня, быттьӧ сідзи и колӧ.
Йӧзыс сійӧ жыръяс тырыс.
Господскӧй паськӧмаӧсь, и ставыс зарни да заслугаяс пытшкын.
Кодлӧн водзас ӧшлӧма, кодлӧн мышкас вурӧма, а кодлӧн и гӧгӧрбок.
Тыдалӧ, медся гырысь начальство.
И бабаясныс налӧн сэнӧсь жӧ.
Сідзжӧ куш сояӧсь, куш морӧсаӧсь, изъяс гӧгӧр ӧшлӧмаӧсь.
Сӧмын кытысь налы турунвиж синма кодьӧн лоны!
Ни ӧти чаль чунь доныс оз сулав.
Турунвиж синмакӧд орччӧн кутшӧмкӧ еджыд юрсиа.
Синъясыс кӧсӧйӧсь, пельясыс чурвидзӧны, быттьӧ кӧч и эм.
А паськӧмыс сылӧн — садьтӧ воштан.
Сылы зарниыд этша кажитчӧма, и сійӧ, тӧданныд кӧ, кӧм вылас изъяс ӧшлӧма.
Да сэтшӧма дзирдалӧны, мый, гашкӧ, дас воӧн татшӧмӧс ӧтиӧс аддзасны.
Пырысь-пыр тӧдчӧ — заводчик сійӧ.
Ватолитӧ мыйкӧ тайӧ кӧчыс турунвиж синмалы, а сылы дзик веськодь, быттьӧкӧ сійӧ сэні и абу.
Танюша видзӧдӧ сійӧ барыня вылас, шензьӧ сы вылӧ да сӧмын сэки казяліс:
— Ӧд изъясыс сы вылын батьӧлӧн! — ойӧстіс Танюша, и некод эз ло.
А сійӧ нывбабаыд сералӧ:
— Эн ставсӧ аддзыв, нылукӧй!
Эн шогсьы, кад мысти помсӧ аддзылан.
Танюша, дерт, кутіс юасьны — кӧні сэтшӧм жырйыс?
— А сійӧ, — шуӧ, — царлӧн двореч.
Сійӧ самӧй палатаыс, кодӧс татчӧсса малахитӧн мичмӧдӧма.
Тэнад поконик батьыд сійӧс перйылӧма.
— А коді сійӧ батьӧлӧн перйӧмторнас мичмӧдчӧмаыс да кутшӧм эсійӧ сыкӧд кӧч?
— Но, сійӧс ог висьтав, ачыд регыд тӧдмалан.
Сійӧ жӧ луннас, мыйӧн Настасья воис гортас, тайӧ нывбабаыд кутіс туйӧ лӧсьӧдчыны.
Улӧдз копыртчыліс кӧзяйкалы, сетіс Танюшалы тубрастор, кӧні вӧліны шӧвк да бисер, сэсся перйис ичӧтик кизь.
То ли сійӧ стеклӧысь, то ли прӧстӧя гранитӧмӧн дурмашкаысь вӧчӧма.
Сетӧ сійӧс Танюшалы да и шуӧ:
— Босьт жӧ, нылукӧй, месянь казьтӧд.
Кор мый вунӧдан удж кузяыд либӧ сьӧкыдтор лоӧ, видзӧдлы тайӧ кизь вылас.
Сэні тэныд и вочакыв лоас.
Висьталіс тадзи да муніс.
Сӧмын сійӧс и аддзылісны.
Сэксянь и Танюша лои мастерицаӧн, а верстьӧ нылӧн нин кутіс лоны, дзик невестапу.
Заводскӧй зонъяс Настасьялӧн ӧшиньысь синъяссӧ оз вештывны, а матыстчыны Танюша дорӧ полӧны.
Аддзанныд, абу мелі сійӧ, оз гажӧдчы, да и крепостнӧй сайӧ ӧмӧй сійӧ вӧльнӧйыд мунас.
Кодлы окота сьыліад пекля кӧртавны?
Барскӧй керкаын кывлісны жӧ Танюша йылысь сылӧн киподтуй вӧснаыс.
Ыстывлыны сы дорӧ кутісны.
Томджык да лӧсьыдджык лакейӧс пасьтӧдасны господинӧс моз, чепта часі сетасны да мӧдӧдасны Танюша дорӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ могӧн.
Думайтӧны, оз-ӧ ышты нылыс тайӧ молодеч вылас.
Сэки нывсӧ позяс пӧкӧритны.
Сӧмын тӧлк эз артмыв.
Висьталас Танюша мыйкӧ делӧ кузяыс, а лакейлӧн мукӧдтор йылысь сёрниясыс вылӧ оз видзӧдлы.
Дӧзмас да тешитчӧмӧн на шуас:
— Мун вай, донаӧй, мун!
Виччысьӧны ӧд.
Полӧны, кӧнкӧ, мед эськӧ тэнад часіыд эз омӧльтчы да чептыс эз пӧр ыргӧнӧ.
Видзӧд, велавтӧгыд кыдзи тэ сійӧс мусолитан.
Но, лакейлы либӧ мукӧд барскӧй служаклы татшӧм кывъясыд, кыдзи понлы пуан ва.
Котӧртӧ, быттьӧ пӧсь ваӧн киськалӧм бӧрын, скӧралӧ ас кежас:
— Тайӧ ӧмӧй ныв?
Из статуя, турунвиж синма!
Не татшӧмӧс на аддзам!
Скӧралӧ, а аслас сьӧлӧмыс нин сылӧ.
Кодӧс мӧдӧдласны, оз вермы вунӧдны Танюшалысь мичлунсӧ.
Смилитӧмаӧс моз сы дорӧ кыскӧ — кӧть матіті прӧйдитны, ӧшинь вылас видзӧдлыны.
Праздникъяс дырйи заводса пӧшти став гӧтыртӧм том йӧзыслы сы улича вылын мог.
Дзик ӧшинь улӧдыс туйсӧ вӧчӧмаӧсь, а Танюша оз и видзӧдлы.
Суседъясыс кутісны нин кӧритны Настасьяӧс:
— Мый нин тэнад Татьянаыд сэтшӧм вылӧ асьсӧ пуктӧ?
Пӧдругаяс сылӧн абуӧсь, зонъяс вылӧ весиг видзӧдлыны оз кӧсйы.
Царевич-королевичӧс виччысьӧ али Кристос невестаӧн кӧсйӧ лоны?
Настасья татшӧм кывъяс вылас сӧмын ыджыда лолыштас:
— Ой, бабаяс, и ачым ог тӧд.
И сідзсӧ менам нылӧй гӧгӧрвотӧмӧн вӧлі, а этайӧ волысь кӧлдунняыс помӧдз сійӧс изведитіс.
Кутан сылы висьтавны, а сійӧ мӧдас дзоргыны-видзӧдны синъяссӧ лапнитлытӧг аслас кӧлдовскӧй кизь вылас да чӧв олӧ.
Сідзи эськӧ и шыбиті сійӧ проклятӧй кизьсӧ, да делӧ кузяыс нывлы сійӧ пӧльза вылӧ.
Мыйӧн сӧмын шӧвк вежны либӧ мукӧдтор вӧчны, сэк кизь вылас и видзӧдӧ.
Петкӧдліс и меным, но менам синъясӧй, тыдалӧ, ныжмӧмаӧсь нин, нинӧм ог аддзы.
Нӧйті кӧть эськӧ нылӧс, да, аддзанныд, сійӧ миян зіля уджалӧ.
Думыштлӧй, сы уджӧн сӧмын и олам.
Думайта-думайта тадзитӧ дай бӧрддза.
Но сэки сійӧ шуас: «Мамукӧй, ме ӧд тӧда, мый менам шудӧй абу тані.
Сы вӧсна и некодӧс ог меліав да ворсанінъясӧ ог ветлы.
Мыйла прӧстӧ шогӧ вӧйтны йӧзсӧ?
А мый ӧшинь дорын пукала, то менам уджлы тайӧ колӧ.
Мыйысь ме вылӧ видчан?
Мый ме лёксӧ вӧчи?»
Вот и вочавидз сылы!
Но, век жӧ бура кутім овны.
Танюшалӧн кипод уджыс модаӧ пырис.
Абу сӧмын заводын либӧ миян карын, мукӧд местаясын сы йылысь тӧдмалісны, заказъяс ысталӧны, да сьӧм мынтӧны оз этшаӧс.
Верстьӧ мужик вермас сӧмын сы мындасӧ нажӧвитны.
Но сэки найӧс шог суис — пӧжар лои.
Делӧыс войын вӧлі.
Керка-карта, вӧв, мӧс, эмбур быд пӧлӧс — ставыс сотчис.
Сы кежысь сӧмын и колины, мыйӧн петісны.
Но Настасья удитӧма век жӧ босьтны шкатулкатӧ.
Аскинас и шуӧ:
— Тыдалӧ, пом воис, — ковмас вузавны шкатулкатӧ.
Пияныс ӧтсӧгласӧн шуӧны:
— Вузав, мамукӧй.
Сӧмын донтӧг эн вузав.
Танюша гусьӧникӧн кизь вылӧ видзӧдліс, а сэні турунвиж синма петкӧдлӧ знакъяс — мед вузаласны.
Зэв шог лои Танюшалы, а мый нӧ вӧчан?
Всё равно батьлӧн казьтыланторйыс лоӧ эсійӧ турунвиж синма ордын.
Ышловзис да шуӧ:
— Вузавны кӧ и вузавны. — Да весиг прӧщайтчӧм могысь эз видзӧдлы сійӧ изъясыс вылӧ.
И сійӧтор колӧ шуны — суседъяс ордас овмӧдчисны, кӧні сэні видзан.
Сӧмын на думыштісны вузавны, а купечьяс сэнӧсь нин.
Кодкӧ, гашкӧ, и нарошнӧ ӧзтіс керкасӧ, медым шкатулкасӧ босьтны.
Быд пӧлӧс йӧзыд ӧд эмӧсь!
Аддзӧны, — челядьыс быдмӧмаӧсь, — унджык сетӧны.
Витсё сэн, сизимсё, ӧти лэптіс сюрсӧдз.
Заводсаяслӧн сьӧмыд уна, позьӧ сы вылӧ унатор ньӧбны.
Но, Настасья корис век жӧ кык сюрс.
Волӧны тадзи сы ордӧ, донъясьӧны.
Ичӧтикаӧн содталыштӧны, а асьныс ӧта-мӧдсьыс гусьӧн вӧчӧны, сёрнитчыны ас костаныс оз вермыны.
Аддзан, кутшӧм кусӧкыс — некодлы эновтчыны абу окота.
Налӧн тадзи волывлӧм кості Полевӧйӧ и воис выль приказчик.
Мукӧддырйи ӧд найӧ — приказчикъясыд — дыр пукалӧны, а сійӧ воясӧ найӧ мыйлакӧ вежласисны.
Душнӧй козёлсӧ, коді Степан дырйи вӧлі, важ барин Крылатовскоӧ лёк дук вӧснаыс колис.
Сэсся вӧлі Жаритӧм Зад.
Уджалысьяс сійӧс болванка вылӧ пуксьӧдісны.
Сэки воис Северьян Убойца.
Сійӧс бара Меднӧй гӧраса Кӧзяйка тыртӧм пӧрӧда пиӧ шыбитіс.
Сы бӧрын нӧшта кык ли, куим ли кутшӧмъяскӧ вӧлісны, а сэсся и воис тайӧ.
Сійӧ, висьталӧны, мӧд странаысь вӧвлӧма, уна кыв вылын быттьӧкӧ сёрнитӧ, а рочӧн лёкджыка.
Бура шуліс ӧтиӧс — нӧйтны.
Тшапа сідз, нюжӧдыштӧмӧн — нӧйтны.
Кутшӧмкӧ тырмытӧмтор йылысь кӧ сылы висьталасны, ӧтиӧс горзӧ: нӧйтны!
Сійӧс Паротяӧн и нимтісны.
Делӧ вылас тайӧ Паротяыс эз вӧв зэв лёк.
Сійӧ кӧть горзіс, а йӧзӧс ньӧти эз гӧняйтлы мучитанінӧ.
Йӧзӧс нем яндысьтӧг ӧбидитысьяслы сэні и уджыс эз ло.
Тайӧ Паротя дырйиыс йӧзыс тӧкӧтьӧ кокньыдджыка лолыштіс.
Сэні, аддзан-ӧ, делӧыс мыйын.
Тайӧ кад кежлас пӧрысь бариныс дзикӧдз омӧльтчис, муртса кокъяссӧ вермис кыскавны.
Сійӧ и думыштіс писӧ гӧтравны кутшӧмкӧ графиня вылӧ ли, мый ли.
Но, а тайӧ том бариныслӧн вӧлі пӧдруга, да сійӧ сьӧлӧмнас сетчис сы дорӧ.
Мый вӧчны?
Абу жӧ лӧсьыд.
Мый шуасны выль сватъясыд?
Вот пӧрысь барин кутіс сёрнитчыны сетны сійӧ нывбабасӧ — пиыслысь пӧдругасӧ — музыкант сайӧ.
Барин ордас жӧ тайӧ музыкантыс служитіс.
Пиянсӧ музыкаӧ велӧдіс да неуна йӧз муса сёрниӧ, кыдзи вӧчсьӧ налӧн оласног сертиыс.
— Лёк слава вылын олӧм дорысь, — шуӧ, — пет жӧ тэ верӧс сайӧ.
Приданнӧй тэныд сета, а верӧстӧ приказчик пыдди Полевӧйӧ мӧдӧда.
Сэні делӧсӧ лад вылӧ пуктӧма, мед сӧмын йӧзсӧ стрӧгджыка видзас.
Тырмас, пӧди, сы вылӧ тӧлкыс, мед кӧть и музыкант.
А тэ сыкӧд бурсьыс-бура кутан овны Полевӧйын.
Медыджыд мортӧн, позьӧ шуны, лоан.
Почёт тэныд, пыдди пуктӧм быдӧнсянь.
Мыйӧн лёк?
Бабаыс сёрнитчыны позянаӧн вӧлӧма.
То ли сійӧ лӧгасьӧма том бариныс вылӧ, то ли мудер вӧлі.
— Важӧн, — шуӧ, — та йылысь мӧвпалі, да висьтавнысӧ — эг лысьтлы.
Но, музыкант, дерт, медводзсӧ пыксис:
— Оз ков, — зэв лёка сійӧ нималӧ, кысъясьысь кодь.
Сӧмын барин — мудер пӧрысьшой.
Эз ӧд прӧстӧ заводъяс лӧсьӧдав.
Пырысь-пыр веніс тайӧ музыканттӧ.
Мыйӧнкӧ повзьӧдіс-ӧ, мелі кывйӧн-ӧ ылӧдіс, либӧ юкталіс — налӧн делӧ, сӧмын регыд мысти кӧлысь вӧчисны, да том гозъя мунісны Полевӧйӧ.
Тадзи со Паротя и воис миян заводӧ.
Сӧмын эз дыр ов, а сідзсӧ — мый прӧстӧ висьтавнысӧ — морт абу лёк.
Сэсся, мыйӧн Полторы Хари сы местаӧ пуксис — асланыс заводскӧйяс пӧвстысь, то сэтшӧма жалитісны весиг тайӧ Паротясӧ.
Воис Паротя аслас гӧтырыскӧд буретш сэки, кор купечьяс Настасья ордӧ ветлывлісны.
Паротялӧн гӧтырыс сідзжӧ мича бабаӧн вӧлі.
Еджыд да банйӧма — ӧти кывйӧн, любитчыны позьӧ.
Мисьтӧм небось бариныд эз босьт эськӧ.
Бӧрйысис жӧ, кӧнкӧ!
Вот Паротяыдлӧн гӧтырыс и кывлӧма, — шкатулка вузалӧны.
«Вай жӧ, — думайтӧ, — видзӧдла, гашкӧ, збыльысь буртор».
Зэв ӧдйӧ пасьтасис да воис Настасья ордӧ.
Налы ӧд заводскӧй вӧвъясыд пыр дасьӧсь!
— Ноко, — шуӧ, — донаӧй, петкӧдлы, кутшӧм-сэтшӧм изъяс вузалан?
Настасья перйис шкатулка, петкӧдлӧ.
Паротя гӧтырлӧн синъясыс сідзи и кутісны дзирдавны.
Ачыс, видзӧд, Сан-Петербургын воспитывайтчылӧма, быд пӧлӧс йӧз муясын том баринкӧд вӧвлӧма, тайӧ вӧччанторъяс серти тӧдӧ тӧлк.
«Мый нӧ тайӧ, — думайтӧ, — татшӧмыс?
Аслас царицалӧн татшӧм мичмӧдчанторъясыс абуӧсь, а тані со — Полевӧйын, сотчысьяслӧн!
Мед эськӧ эз жӧ удитны сӧмын ньӧбны мукӧдъяс».
— Уна-ӧ, — юалӧ, — коран.
Настасья шуӧ:
— Кык сюрс эськӧ окота босьтны.
— Но, донаӧй, лӧсьӧдчы!
Мунам ме ордӧ шкатулканад.
Сэні сьӧмтӧ ставсӧ пӧлучитан.
Но Настасья та вылӧ эз сетчы.
— Миян, — шуӧ, — сэтшӧм обычайыс абу, медым нянь рушку бӧрся вӧтлысис.
Ваян сьӧмтӧ — шкатулка тэнад.
Барыня аддзӧ — со кутшӧм нывбабаыс, — зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис сьӧмла, а ачыс наказывайтӧ:
— Тэ нин, донаӧй, эн вузав шкатулкатӧ.
Настасья вочавидзӧ:
— Эн тӧждысь.
Аслам кывйысь ог ӧткажитчы.
Рытӧдзыс виччысьны кута, а сэсся менам вӧля.
Муніс Паротялӧн гӧтырыс, а купечьяс ставныс ӧтпырйӧ локтісны.
Найӧ, аддзанныд-ӧ, кыйӧдӧмаӧсь.
Юалӧны:
— Но, кыдзи-мый?
— Вузалі, — шуӧ Настасья.
— Донысь-ӧ?
— Кыкысь, кыдзи шулі.
— Мый тэ, — горзӧ, — йӧймин али мый!
Йӧз киясӧ сетан, а ас йӧзлы ӧтказывайтан! — И вай донъяс содтавны.
Но, Настасья тайӧ вугырас эз шед.
— Сійӧ, — шуӧ, — ті велалӧмаӧсь кывъяснад ворсны, а меным эз удайтчывлы.
Кӧсйыси нывбабалы, и сёрнилы пом!
Паротялӧн бабаыс регыд бӧр воис.
Вайис сьӧм, сетіс ӧти киысь мӧд киӧ, босьтіс шкатулкасӧ да айда гортас.
Муртса тагӧс дорас воис, сылы паныдасис Танюша.
Сійӧ, тӧданныд-ӧ, кытчӧкӧ ветлӧма, да став тайӧ вузасьӧмыс сытӧг вӧлі.
Аддзӧ — кутшӧмкӧ барыня дай шкатулкаа.
Дзоргыны кутіс сы вылӧ Танюша — абу пӧ ӧд сійӧ, кодӧс сэки аддзылі.
А Паротялӧн гӧтырыс сыысь ёнджыка мӧдіс дзоргыны.
— Кажитчӧ али мый?
Кодлӧн тайӧ? — юалӧ.
— Йӧзыс нылӧн шуӧны, — вочавидзӧ Настасья. — Буретш наследницаыс сійӧ шкатулкаыслӧн, кодӧс тэ ньӧбин.
Эг эськӧ вузав, эз кӧ тшӧтшыд пом во.
Ичӧтысяньыс радейтліс тайӧ мичмӧдчанторъяснас ворсны.
Ворсӧ да ошкӧ — кутшӧма ӧвтӧ насянь шоныдыс да лӧсьыд.
Да мый та йылысь сёрнитнысӧ!
Мый додьсьыд усис — сійӧ и вошис!
— Весьшӧрӧ, донаӧй, сідзи думайтан, — шуӧ Паротялӧн бабаыс. — Аддза ме места тайӧ изъясыдлы. — А ачыс думайтӧ: «Бур, мый тайӧ турунвиж синмаыс вынсӧ ассьыс оз кыв.
Татшӧмыд кӧ Сан-Петербургын вӧлі, царъясӧн эськӧ веськӧдліс.
Колӧ — мед менам йӧюк Турчанинов сійӧс эз аддзыв».
Тадзи и торйӧдчисны.
Паротялӧн гӧтырыс, мыйӧн воис гортас, мӧдіс ошйысьны:
— Ӧні, муса ёртӧй, ме не сӧмын тэысь, но и Турчаниновысь ог нуждайтчы.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — прӧщай!
Муна Сан-Петербургӧ либӧ, нӧшта на бурджык, суйӧр сайӧ, вузала шкатулкасӧ да тэ кодь мужикъястӧ кык дюжина ньӧба, ковмас кӧ.
Ошйысис, а ас вылас окота жӧ вӧлі петкӧдлыны выль ньӧбӧмторсӧ.
Но ӧд тӧданныд — нывбаба!
Котӧртіс рӧмпӧштан дорӧ да медводз пуктіс юрас наголовник. — Ой, ой, мый тайӧ! — Терпитнысӧ оз вермы — бергӧдлӧ да юрсисӧ нетшкӧ.
Муртса мездысис.
А зэв окота.
Исергаяс ӧшӧдіс — муртса пель йывъяссӧ эз косявлы.
Чуняс чунькытш сюйис — сибдіс, муртса майтӧгӧн перйис.
Верӧсыс сералӧ: абу тэ кодьяслы, тыдалӧ, новлынысӧ!
А сійӧ думайтӧ: «Мыйын делӧыс?
Лоӧ карӧ ветлыны, мастерлы петкӧдлыны.
Вӧчас кыдзи колӧ, сӧмын эськӧ мед изъяссӧ эз вежлав».
Шуӧма — вӧчӧма.
Мӧд луннас асывсяньыс муніс карӧ.
Заводскӧй тройканад ӧд абу ылын.
Тӧдмаліс, коді медся бур мастер, — да и сы дорӧ.
Мастерыс зэв нин пӧрысь, а аслас делӧ кузя сюсь.
Видлаліс шкатулкасӧ, юалӧ, кодлысь ньӧбис.
Барыня висьталіс, мый тӧдіс.
Мастер нӧшта ӧтчыд видлаліс шкатулкасӧ, а изъяс вылас эз и видзӧдлы:
— Ог босьтчы, — шуӧ, — кӧть мыйта сетан.
Абу татчӧс мастеръяс серти уджыс.
Миян абу ки серти накӧд водзсасьны.
Барыня, дерт, эз гӧгӧрво, мыйын сэні делӧыс, чушнитіс да котӧрӧн муніс мукӧд мастеръяс дорӧ.
Сӧмын быттьӧ ставӧн сёрнитчӧмаӧсь: видзӧдласны шкатулка вылӧ, нимкодясьыштасны, а изъяс вылӧ оз видзӧдлыны да уджысь дзикӧдз ӧткажитчӧны.
Барыня сэки мудеритны кӧсйис, шуӧ, мый тайӧ шкатулкасӧ Сан-Петербургысь вайис.
Сэні ставсӧ и вӧчисны.
Но, мастер, кодлы сійӧ та йылысь сӧрис, сӧмын серӧктіс.
— Тӧда, — шуӧ, — кутшӧм местаын шкатулкасӧ вӧчӧма да и мастер йывсьыс уна кывлім.
Водзсасьны сыкӧд ставнымлы миянлы абу вын серти.
Ӧтилы кӧ сійӧ мастерыс лӧсьӧдас, мӧдлы оз лӧсяв, кӧть мый вӧч.
Барыня и сэки эз гӧгӧрво ставсӧ, сӧмын сійӧс и вежӧртіс — делӧыс абу бур, мастеръяс кодыськӧ полӧны.
Дум вылас уси, мый важ кӧзяйкаыс висьтавліс, быттьӧ нылыс радейтліс тайӧ мичмӧдчанторъяссӧ ас вылас новлыны.
«Абу-ӧ тайӧ турунвиж синмаыслы вӧчӧма?
Вот шогыс!»
Сэсся бара думсӧ вежас:
«Да меным нӧ мый!
Вузала кутшӧмкӧ озыр йӧйлы.
Мед маитчӧ, а сьӧмыс ме ордын лоӧ!»
Татшӧм думӧн и муніс Полевӧйӧ.
Воис, а сэні выльтор: юӧр пӧлучитӧмаӧсь — пӧрысь барин кувсьӧма.
Мудера сійӧ вӧчис Паротяӧс устроитӧм кузя, а кувсьӧмыд мудерджык на вӧлӧма баринсьыд — босьтіс да и тотшкӧбтіс.
Писӧ сідзи и эз удит гӧтравны, и сійӧ ӧні тырвыйӧ кӧзяинӧн лои.
Недыр мысти Паротялӧн гӧтырыслы воис письмӧ.
Сідзи и сідзи, менам мусаӧй, тулыснас вола заводъясӧ петкӧдчыны да тэнӧ нуа, а музыканттӧ тэнсьыд кытчӧкӧ туркнитам.
Паротя кыдзкӧ та йылысь тӧдмалӧма, зык-шум кыпӧдіс.
Ӧбиднӧ, видзӧдтӧ, сылы йӧз водзад.
Кыдз-некыдз, а приказчик, а сэні со мый — гӧтырсӧ мырддьӧны.
Зэв ёна кутіс юны.
Служащӧйяскӧд, дерт.
Найӧ радӧсь зільны дарӧвӧй вылад.
Со ӧтчыд вӧлі пируйтӧны.
Кодкӧ юысьяс пӧвстысь и ошйысис:
— Быдмис миян заводын мича ныв, мӧдӧс татшӧмсӧ регыдӧн он аддзы.
Паротя и юалӧ:
— Кодлӧн сэтшӧмыс?
Кытӧні олӧ?
Но, сылы висьталісны да шкатулка йылысь казьтылісны — сійӧ семьяыслысь пӧ тіян гӧтырныд шкатулка ньӧбӧма.
Паротя и шуӧ:
— Видзӧдлыны эськӧ, — а юысь ёртъясыс и помка аддзисны.
— Кӧть ӧні мунам — видзӧдлыны, бура-ӧ найӧ выль керкасӧ пуктӧмаӧсь.
Семьяыс кӧть вӧльнӧйяс лыдысь, а заводскӧй му вылын олӧны.
Ковмас кӧ и топӧдны позьӧ.
Мунісны кыкӧн-ӧ, куимӧн-ӧ Паротякӧд.
Чеп вайисны, вай мерайтны, эз-ӧ пыр Настасья йӧз усадьбаӧ, абу-ӧ лишнӧй вершӧкъяс петӧма столбъяс костас.
Ӧти кывйӧн, корсьысьӧны.
Сэсся пырӧны керкаӧ, а Танюша буретш ӧтнас вӧлі.
Паротя видзӧдліс сы вылӧ да кывсӧ воштіс.
Но, некутшӧм му вылысь татшӧм мичатӧ эз аддзыв.
Сулалӧ бӧлбан моз, а нылыд пукалӧ — чӧв олӧ, быттьӧ сылы оз касайтчы.
Сэсся Паротя сайкалыштіс неуна да юалӧ:
— Мый вӧчанныд?
Танюша шуӧ:
— Заказ серти вурся, — да ассьыс уджсӧ петкӧдліс.
— Меным, — шуӧ Паротя, — позьӧ заказ вӧчны?
— Мыйла нӧ оз позь, донсьыс кӧ ладмам.
— Верманныд, — бара юалӧ Паротя, — меным ассьыныд портреттӧ шӧвкӧн вышивайтны?
Танюша гусьӧникӧн видзӧдліс кизь вылӧ, а сэні турунвиж синма сылы знак сетӧ — босьт заказ! — да ас вылас чуньнас индӧ.
Танюша и вочавидзӧ:
— Ассьым портрет ог кут вышивайтны, а менам примета вылын эм ӧти нывбаба, сы вылын дона изъяс, царицалӧн кодь платтьӧа, сійӧс вышивайтны верма.
Сӧмын дона сувтас татшӧм уджыс.
— Сы йылысь, — шуӧ, — энӧ майшасьӧй, кӧть сё, кӧть кыксё шайт мынта, сӧмын мед тіян вылӧ муніс.
— Чужӧмыс, — вочавидзӧ, — ме вылӧ мунӧ, а паськӧмыс мӧд пӧлӧс.
Сёрнитчисны сё шайтысь.
Танюша и кад индіс — тӧлысь мысти.
Сӧмын Паротя оз-оз дай пыралас, быттьӧкӧ заказ йылысь тӧдмавны, а ачыс дзик оз сы йылысь думайт.
Зэв ёна сьӧлӧм вылас воис, а Танюша быттьӧ и ньӧти оз казяв тайӧс.
Шуас кык-куим кыв, и сёрнилы пом.
Юысь ёртъясыс кутісны серавны Паротя вылын:
— Сійӧс он чуктӧд.
Весьшӧрӧ сапӧгъястӧ кисьтан!
Но, вот, вышивайтіс Танюша сійӧ портретсӧ.
Видзӧдӧ Паротя — енмӧй!
Да ӧд тайӧ ачыс и эм, паськӧмӧн да изъясӧн мичмӧдӧма!
Сетӧ, дерт, сёа куим билет, сӧмын Танюша кыксӧ эз босьт.
— Абу велалӧмаӧсь, — шуӧ, — ми козинъяс босьтавны.
Удж помысь пӧткӧдчам.
Воис Паротя гортас, нимкодясьӧ портретнас, а гӧтырсьыс гусьӧн видзӧ.
Омӧльджыка кутіс юны, заводскӧй делӧӧн мӧдіс ньӧжйӧник тӧдмасьны.
Тулыснас воис заводъясӧ том барин.
Полевӧйӧ журкнитіс.
Йӧзӧс чукӧртісны, молебен служитісны, а сэсся господскӧй керкаын сьылӧм-йӧктӧм заводитчис.
Йӧзлы сідзжӧ кык бӧчка вина быгыльтісны — казьтывны важ баринсӧ, чолӧмавны выльсӧ.
Сам, сідзкӧ, вӧчисны.
Та вылӧ став Турчаниновъяс мастерӧсь вӧліны.
Кыдзи юыштан господскӧй чарка бӧрын ассьыд дасӧс, сэки сэтшӧм гаж лолӧ, а мыйӧн артыштан — медбӧръя кӧпейкаӧдз мыськовтӧмыд — и дзик нинӧмла.
Мӧд луннас йӧз мунӧ удж вылӧ, а господскӧй керкаын бара пир.
Да сідзи и мӧдӧдчис.
Узясны мыйкӧ дыра да бара гажӧдчыны.
Но, сэні, пыжъясӧн катайтчасны, вӧвъясӧн вӧрӧ ветласны, музыкаӧн бренчитӧны, да веськодь.
А Паротя пыр код.
Барин тдӧмӧн сы дорӧ индіс медся удал юысьяссӧ — ютӧй помӧдз!
Но, найӧ зільӧны выль баринлы сьӧлӧм вылас воны.
Паротя кӧть и код, а тӧдӧ, кодарлань делӧыс мунӧ.
Сылы гӧстьяс водзын абу лӧсьыд.
Сійӧ и шуӧ пызан сайын, став дырйиыс:
— Сійӧ меным дзик веськодь, мый барин Турчанинов кӧсйӧ менсьым гӧтырӧс нуны.
Мед нуас!
Меным сэтшӧмыд оз ков.
Менам со коді эм! — Да и кыскис зепсьыс сійӧ шӧвк портретсӧ.
Ставӧн сідзи и акнитісны, а Паротялӧн бабаыс и вомсӧ тупкыны оз вермы.
Барин сідзжӧ синъяснас сатшкысис.
Любопытнӧ сылы лои.
— Коді татшӧмыс? — юалӧ.
Паротя сӧмын сералӧ:
— Пызан тыр зарни кисьт — и то ог висьтав!
Но, а кыдзи он висьтав, кор заводскӧйяс пыр жӧ тӧдісны Танюшаӧс.
Ӧта-мӧд бӧрся зільӧны — баринлы гӧгӧрвоӧдӧны.
Паротялӧн бабаыс кияснас-кокъяснас:
— Мый ті!
Мый ті!
Нинӧм абусӧ сёрнитанныд!
Кытысь нӧ заводскӧй нывлы татшӧм платтьӧыс да нӧшта дона изъяс?
А тайӧ портретсӧ верӧсӧй суйӧр сайысь вайис.
Кӧлысьӧдз на меным петкӧдліс.
Ӧні код юрнад ачыс оз тӧд, мый сӧрӧ.
Регыд ачыс асьсӧ оз кут тӧдны.
Со, ставнас пыктӧма!
Паротя аддзӧ, мый гӧтырыслы вывті мустӧм тайӧ, и давай сійӧ кырссьыны-видны:
— Страмина тэ, страмина!
Мый тэ нинӧм абусӧ сӧран, баринлы синмас лыа коялан!
Кутшӧм ме тэныд портрет петкӧдлі?
Тані меным сійӧс вурисны.
Самӧй сійӧ нылыс, код йылысь со найӧ висьталӧны.
Платтьӧ йылысь — пӧръявны ог кут — ог тӧд.
Платтьӧтӧ кутшӧмӧс колӧ позьӧ пасьтавны.
А изъясыс вӧліны налӧн.
Ӧні тэнад шкапӧ томналӧма.
Ачыд жӧ найӧс ньӧбин кык сюрс шайтысь, да новлыны эн вермы.
Тыдалӧ, оз лӧсяв мӧскыдлы черкесскӧй седлӧыд.
Ньӧбӧм йывсьыд став завод тӧдӧ!
Барин мыйӧн кыліс изъяс йывсьыд, то пыр жӧ корис:
— Ноко, петкӧдлы!
Сійӧ, тӧдан кӧ, бӧбоват вӧлі, мотайтчысь.
Ӧти кывйӧн, наследник.
Изъястӧ вывті ёна радейтліс.
Тшапитчыны сылы вӧлі нинӧмӧн, — кыдз шуласны, ни туша, ни гӧлӧс, — сы вӧсна кӧть изъясӧн.
Кӧні кӧть оз кывлы бур из йылысь, пыр жӧ ньӧбны лӧсьӧдчӧ.
И изъяс кузя гӧгӧрволіс, мед кӧть бӧбоват вӧлі.
Паротялӧн бабаыс аддзӧ — вӧчны нинӧм, — вайис шкатулкасӧ.
Барин видзӧдліс да пыр жӧ юаліс:
— Дона-ӧ?
Сійӧ и шняпкис-шуис дзик шемӧсмӧдана.
Барин донъясьӧ.
Джын дон вылас лӧсьӧдчисны, и заёмнӧй бумага барин кырымаліс: эз вӧв, тӧдан кӧ, сьӧрсьыс сьӧмыс.
Пуктіс барин ас водзас шкатулкасӧ пызан вылас да и шуӧ:
— Ноко, корлӧй сійӧ нывсӧ, код йылысь висьталанныд.
Котӧртлісны Танюшала.
Сылы быттьӧ нинӧм, пыр жӧ локтіс, — думайтӧ, кутшӧмкӧ ыджыд заказ.
Пырис жыръяс, а сэні тырыс йӧз да шӧрас самӧй сійӧ кӧчыс, кодӧс сійӧ коркӧ аддзыліс.
Сійӧ кӧч водзас шкатулка — батьыслӧн козиныс.
Танюша пыр жӧ тӧдіс баринӧс да юалӧ:
— Мыйла коринныд?
Барин и кывсӧ шуны оз вермы.
Сувтӧдіс сы вылӧ синсӧ да и ставыс.
Сэсся век жӧ шедіс кывйыс:
— Тіян изъясыс?
— Вӧліны миян, ӧні со налӧн, — да индіс Паротя гӧтыр вылӧ.
— Ӧні менам, — ошйысис барин.
— Сійӧ тіян делӧ.
— А кӧсъян кӧ, бӧр козьнала?
— Сы пыдди козьнавнысӧ нинӧм.
— Но, а меритнысӧ ас вылад найӧс верман?
Видзӧдлыны меным окота, кыдзи тайӧ изъясыс морт вылас лӧсялӧны.
— Тайӧс, — вочавидзӧ Танюша, — позьӧ.
Босьтіс шкатулкасӧ, бӧрйис мичмӧдчанторъяссӧ, — да пыр жӧ найӧс кытчӧ колӧ пукталіс.
Барин видзӧдӧ да сӧмын окайтӧ.
Ок да ок, сэсся и нинӧм шунысӧ.
Танюша сулалыштіс вӧччӧмӧн да юалӧ:
— Видзӧдыштінныд?
Тырмас?
Менам кадыс абу тані сулавнысӧ — удж эм.
Барин сэки став дырйиыс и шуӧ:
— Пет ме сайӧ верӧс сайӧ.
Сӧглас?
Танюша сӧмын шпыньмуніс:
— Кыдзкӧ быттьӧ оз лӧсяв баринлы татшӧм сёрниыс. — Пӧрччис мичмӧдчанторъяссӧ да муніс.
Сӧмын барин оз ӧвсьы.
Мӧд луннас корасьны муніс.
Кевмысьӧ-шуалӧ Настасьялы: сет ме сайӧ нывтӧ.
Настасья шуӧ:
— Ме сылысь вӧлясӧ ог босьт, кыдзи аслыс окота, а ме ногӧн — быттьӧкӧ оз лӧсяв.
Танюша кывзіс-кывзіс, да и шуӧ:
— Со мый, не сійӧ...
Кывлі ме, быттьӧ царлӧн дворечын эм палата, батьӧн перйылӧм малахитӧн эжӧма.
Вот тэ кӧ тайӧ палатаас меным царицасӧ петкӧдлан, сэки муна тэ сайӧ верӧс сайӧ.
Барин, дерт, став вылас сӧглас.
Пыр жӧ Сан-Петербургӧ мӧдіс лӧсьӧдчыны мунны да Танюшаӧс аскӧдыс корӧ — вӧвъяс пӧ тэныд сета.
А Танюша вочавидзӧ:
— Миян ногӧн невестаыс и венеч улӧ жӧник вӧвъясӧн оз ветлы, а ми ӧд некод на.
Бӧрынджык та йылысь кутам сёрнитны, кор тэ ассьыд кӧсйысьӧмтӧ збыльмӧдан.
— Кор нӧ, — юалӧ, — тэ Сан-Петербургын лоан?
— Пӧкров кежлӧ, — шуӧ, — быть лоа.
Та вӧсна эн майшась, а ӧні мун татысь.
Барин муніс, Паротялысь гӧтырсӧ, дерт, эз босьт, оз видзӧд весиг сы вылӧ.
Мыйӧн гортас Сан-Петербургас воис, вай став кар пасьтаыс ошйысьны изъяс йылысь да аслас невеста йылысь.
Уналы шкатулкасӧ петкӧдліс.
Но, ёна окота лои невестасӧ видзӧдлыны.
Ар кежлас барин лӧсьӧдіс Танюшалы патера, быдсяма платтьӧяс вайис, кӧм, а сійӧ юӧртор и мӧдӧдіс, — мый сійӧ олӧ сэтшӧмтӧ дӧва ордын кар помас.
Барин, дерт, пыр жӧ сэтчӧ:
— Мый тэ!
Позьӧ ӧмӧй тані овны?
Патера лӧсьӧдӧма, медбур сорт!
А Танюша вочавидзӧ:
— Меным и тані лӧсьыд.
Изъяс да Турчаниновлӧн невеста йылысь сёрни и царицаӧдз кывсис.
Сійӧ и шуӧ:
— Мед Турчанинов петкӧдлас меным ассьыс невестасӧ.
Мыйкӧ сы йылысь ёна сӧрӧны.
Барин Танюша дорӧ, — лӧсьӧдчыны пӧ колӧ.
Сэтшӧм паськӧм пӧ вурны, медым дворечӧ позьӧ мунны, изъяс малахитӧвӧй шкатулкаысь ӧшлыны.
Танюша вочавидзӧ:
— Паськӧм йылысь абу тэныд шогсьыны, а изъяссӧ босьтла вӧдитчӧм вылӧ.
Да, видзӧд, эн думайт мела вӧвъяс ыстыны.
Аслам вылын локта.
Сӧмын виччысь менӧ дворечас, кильчӧ дорас.
Барин думайтӧ, — кытысь сылы вӧвъясыс?
Кытысь дворцовскӧй платтьӧыс? — а юавны эз жӧ лысьт.
Вот кутісны дворечӧ чукӧртчыны.
Вӧвъясӧн быдӧн воалӧны, шӧвк да бархат пиын.
Турчанинов-барин важӧн нин кильчӧ дорын гӧгралӧ — невестасӧ ассьыс виччысьӧ.
Мукӧдлы окота жӧ невеста вылас видзӧдлыны, — сэтчӧ жӧ сувтісны.
А Танюша ӧшліс изъяс, гартчис чышъянӧн заводскӧйяс моз, пасьсӧ ассьыс пасьталіс да локтӧ ньӧжйӧникӧн.
Но, йӧзыс — кытысь татшӧмыс? — кыссьӧ сы бӧрся помтӧг.
Танюша воис двореч дорӧ, а царскӧй лакейяс оз лэдзны — оз позь, шуӧны, заводскӧйясыдлы.
Турчанинов-барин ылысянь Танюшаӧс аддзис, сӧмын сылы ас йӧз водзад яндзим, мый сылӧн невестаыс подӧн локтіс, да нӧшта татшӧм пася, сійӧ босьтіс да и дзебсис.
Танюша сэки павтыртіс пась пӧлаяссӧ, лакейяс видзӧдӧны — платтьӧыс!
Царицалӧн татшӧмыс абу! — пыр жӧ лэдзисны.
А мыйӧн Танюша пӧрччис чышъянсӧ да пасьсӧ, ставӧн быд боксянь акнитісны:
— Кодлӧн татшӧмыс?
Кутшӧм муысь царицаыс?
А барин Турчанинов важӧн нин сэні.
— Менам невестаӧй, — шуӧ.
Танюша зэв скӧра сы вылӧ видзӧдліс:
— Тайӧ водзӧ видзӧдлам на!
Мыйла тэ менӧ пӧръялін — кильчӧ дорас эн виччысь?
Барин сідз-тадз, — ӧшибка пӧ лои.
Эн дивит, пӧжалуйста.
Мунісны найӧ царскӧй палатаясӧ, кытчӧ вӧлі тшӧктӧма.
Видзӧдӧ Танюша — абу сійӧ местаыс.
Нӧшта скӧрджыка на юаліс Турчанинов-баринлысь:
— Тайӧ нӧшта кутшӧм пӧръясьӧм?
Шуӧма тэныд, мый сійӧ палатаас, кодӧс батьӧн перйӧм малахитысь вӧчӧма! — И мӧдӧдчис дворец кузяыс, быттьӧ гортас.
А сенаторъяс, генералъяс да мукӧдъяс сы бӧрся.
— Мый нӧ пӧ тайӧ татшӧмыс?
Тыдалӧ, сэтчӧ тшӧктӧмаӧсь.
Йӧзыс чукӧрмис уна-уна, да ставӧн видзӧдӧны Танюша вылӧ, а сійӧ сувтіс дзик малахитӧвӧй стен дорас да виччысьӧ.
Турчанинов, дерт, сэн жӧ.
Ватолитӧ сылы, мый абу бур, эз тайӧ жыръяс тшӧкты виччысьны царица.
А Танюша сулалӧ лӧня, кӧть эськӧ синкымнас вӧрзьӧдіс, быттьӧкӧ бариныс и абу.
Царица петіс жыръяс, кытчӧ индӧма.
Видзӧдӧ — некод абу.
Царицалӧн суклясьысьясыс и висьталӧны — Турчаниновлӧн невестаыс ставнысӧ малахитӧвӧй палатаӧ нуӧдіс.
Царица броткыштіс, дерт, — кутшӧм асныралӧм!
Зымӧдыштіс кокъяснас.
Скӧрмӧма, сідзкӧ, неуна.
Воис царица малахитӧвӧй палатаӧ.
Ставӧн сылы копрасьӧны, а Танюша сулалӧ — оз вӧрзьы.
Царица и горзӧ:
— Ноко, петкӧдлӧй меным сійӧ асныралысьсӧ — Турчаниновлысь невестасӧ!
Танюша кыліс тайӧс, кӧрис синкымъяссӧ, шуӧ баринлы:
— Тайӧ нӧшта мый думыштӧмыд?
Ме тшӧкті меным царицаӧс петкӧдлыны, а тэ вӧчин сідзи, медым менӧ сылы петкӧдлыны.
Бара пӧръялін!
Аддзыны тэнӧ сэсся ог кӧсйы!
Босьт ассьыд изъястӧ!
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн лэдзчысис малахитӧвӧй стен бердӧ да сылі.
Сӧмын и коли, мый стенас дзирдалӧны изъясыс, быттьӧ сибдӧмаӧсь сійӧ местаясас, кӧні юрыс, сьыліыс, киыс.
Ставныс, дерт, повзисны, а царица садьтӧгыс джоджас уси.
Шызисны, лэптыны кутісны.
Сэсся, мыйӧн лӧньыштіс, ёртъясыс и шуӧны Турчаниновлы:
— Босьт кӧть изъяссӧ!
Ставсӧ гусявласны.
Абу ӧд кутшӧм-сюрӧ места — двореч!
Тані дон тӧдӧны!
Турчанинов и вай босьтавны изъяссӧ.
Кутшӧмӧс босьтас, сійӧ сылӧн и пӧрӧ войтӧ.
Ӧти войт синва кодь сӧстӧм, мӧд виж, а то бара вир кодь сук.
Сідзи нинӧм и эз чукӧрт.
Видзӧдӧ — джоджас кизь туплясьӧ.
Бутылочнӧй стеклӧысь, прӧстӧй гранъяса.
Дзик нинӧм сулавтӧм.
Шог вывсьыс и кватитіс сійӧс.
Сӧмын босьтіс киас, а тайӧ кизяс ыджыд рӧмпӧштанын моз тыдалӧ турунвиж синма мича ныв, сійӧ малахитӧвӧй платтьӧа, ставнас дона изъясӧн мичмӧдчӧма, гигзьӧ-сералӧ:
— Эк тэ, йӧй нисьӧ прӧсуж кӧсӧй кӧч!
Тэныд ӧмӧй менӧ босьтны!
Тэ ӧмӧй меным гоз?
Барин та бӧрын и медбӧръя вежӧрсӧ воштіс, а кизьсӧ эз шыбит.
Оз-оз дай видзӧдлас сы вылӧ, а сэні пыр ӧтитор: сулалӧ турунвиж синма, гигзьӧ-сералӧ да ӧбиднӧй кывъяс шуалӧ.
Шогысла барин вай пируйтны, уджйӧзъясӧ вӧйис, сы дырйи миянлысь заводъяснымӧс муртса тӧрг вылын эз вузавны.
А Паротя, мыйӧн сійӧс вештісны, кабакъясті кутіс ветлӧдлыны.
Ставсӧ сыри-леткиӧдз юис, а сійӧ шӧвк портреттӧ видзис.
Кытчӧ тайӧ портретыс сэсся воши — некод оз тӧд.
Эз озырмӧдчы и Паротялӧн гӧтырыс: мун да босьт заёмнӧй бумага кузя, кор став кӧртсӧ да ыргӧнсӧ залог улӧ сетӧма!
Тайӧ кадсянь Танюша йылысь миян заводын нинӧм оз кывсьы.
Быттьӧ эз и вӧвлы.
Шогсис, дерт, Настасья, да эз жӧ сэтшӧм ёна.
Танюшаыд, тӧдан-ӧ, кӧть семья вӧсна тӧждысьысьӧн вӧлі, а Настасьялы век быттьӧ бокӧвӧй.
И колӧ висьтавны, Настасьялӧн пияныс сэк кежлӧ быдмисны.
Кыкнанныс гӧтрасисны.
Внукъяс лоалісны.
Керкаас унакодьӧн лоины.
Тӧд, бергав — ӧти бӧрся видзӧд, мӧдлы мыччы...
Гажтӧмӧдз ӧмӧй сэні!
Гӧтыртӧмъясыд — найӧ дырджык эз вунӧдны.
Настасья ӧшинь улын пыр жӧдзисны.
Виччысисны, оз-ӧ тыдовтчы ӧшинь дорас Танюша, да сідзи и эз вермыны виччысьны.
Сэсся, дерт, гӧтрасялісны, а оз-оз дай казьтыштласны:
— Со ӧд миян заводын кутшӧм ныв вӧвлі!
Мӧдӧс татшӧмтӧ нэмнад он аддзыв.
Да нӧшта тайӧ случай бӧрын заметка петаліс.
Висьтавлісны, быттьӧ Ыргӧн гӧралӧн Кӧзяйкаыс заводитӧма кыкавны: малахитӧвӧй платтьӧа кык нылӧс йӧзыс ӧтпырйӧ аддзылӧмаӧсь.
{П. Бажов @ Из дзоридз @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
Из дзоридз
Не сӧмын Мраморсаяс нимавлісны из делӧ кузяыд.
И миян заводъясын сідзжӧ, висьталӧны, сэтшӧм киподтуйыс вӧлӧма.
Сӧмын сыын торъялӧмыс, мый миян ёнджыкасӧ малахит вылын мырсисны, сійӧ вӧлі уна, и бурджык сортсӧ он аддзы.
Вот тайӧ малахитсьыс и вӧчавлісны прамӧй ногӧн.
Сэтшӧм, кылан, штукаяс, мый шензян: кыдзи сылӧн артмис.
Вӧлі сійӧ кадӧ мастер Прокопьич.
Тайӧ делӧяс кузя медводдза.
Сыысь бурджыка некод эз вермы.
Олӧма нин вӧлі.
Вот барин и тшӧктіс приказчиклы сувтӧдны тайӧ Прокопьич дорас зонкаясӧс, медым велӧдчасны.
— Мед пӧ дзик ставсӧ сы моз жӧ кутасны вӧчны.
Сӧмын Прокопьич — то ли сылы жаль вӧлі эновтны ассьыс кипод уджсӧ, то ли нӧшта мыйлакӧ, — велӧдіс зэв лёка.
Пыр сылӧн зык да шум.
Рӧчалас зонкалы юр тырыс сюръяс, пельсӧ муртса оз орӧд, да и шуӧ приказчиклы:
— Оз туй тайӧ...
Синмыс сылӧн абу писькӧс, киыс абу пельк.
Тӧлк оз ло.
Приказчиклы, тыдалӧ, тшӧктӧма вӧлі бурӧдны Прокопьичӧс.
— Оз кӧ туй, мед оз туй... Мӧдӧс сетам... — Да ыстас мӧд зонкаӧс.
Зонкаяс кывлісны тайӧ наука йывсьыс...
Водз асывсянь горзӧны, мед эськӧ Прокопьич дорӧ абу веськавны.
Бать-мамыслы сьӧкыд жӧ вӧлі сетны ассьыныс дитянысӧ ковтӧг мучитчыны, — видзны кутісны ассьыныс, коді кыдзи вермис.
И колӧ шуны, абу дзоньвидза тайӧ кипод уджыд, малахитнад.
Дзик отрава.
Вот и видзчысьӧны йӧзыд.
Приказчик век жӧ оз вунӧд баринлысь наказсӧ — сувтӧдалӧ Прокопьич дорӧ велӧдчысьясӧс.
Сійӧ аслас пӧрадок серти мучитыштас зонкатӧ, да и бӧр сдайтас приказчиклы.
— Оз туй тайӧ...
Приказчик скӧрмыны кутіс:
— Да дыр-ӧ нӧ тадз лоӧ?
Оз туй да оз туй, кор туйны кутас?
Велӧд этайӧс...
Прокопьич шуалӧ:
— Меным мый...
Кӧть дас во кута велӧдны, а тайӧ зонкаысь тӧлк оз ло...
— Кутшӧмӧс нӧшта тэныд?
— Меным кӧть и дзикӧдз эн вайӧд, — сыысь ог шогсьы...
Тадзи со и бӧрйӧдлісны приказчик да Прокопьич уна зонкаӧс, а тӧлкыс ӧти: юраныс сюръяс, а думныс — кыдз эськӧ пышйыны.
Мукӧдъясыс кӧсйӧмӧн тшыкӧдісны, медым Прокопьич найӧс вӧтлас.
Вот тадзи и воис делӧыс Данилко Недокормышӧдз.
Айтӧм-мамтӧмӧн вӧлі тайӧ зонкаыс.
Ар дас кык, гашкӧ, сэки, а то и унджык вӧлі.
Кокъяс вылас кузькодь, а вывті омӧльсьыс омӧль, мыйын лолыс кутчысьӧ.
Но, а чужӧм вылас сӧстӧм.
Юрсиыс кудриа, синъясыс кельыдлӧзӧсь.
Сійӧс и босьтісны медводз казак пыдди господскӧй керкаӧ: табак доз, чышъян мыччыны, котӧртлыны кытчӧкӧ да сідз водзӧ.
Сӧмын тайӧ сирӧтаыдлӧн сюсьлуныс тайӧ делӧ вылад эз тырмы.
Мукӧд зонкаяс татшӧм местаясад зэв пелька вӧрӧны.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — веськыда сувтасны: мый тшӧктанныд?
А тайӧ Данилкоыс пырас кытчӧкӧ пельӧсӧ, сувтӧдас синъяссӧ ӧти местаӧ кутшӧмкӧ картинка вылӧ, а то и митчмӧдантор вылӧ, да и сулалӧ.
Сійӧс горзӧны-корӧны, а сылы и дзик веськодь.
Нӧйтлісны, дерт, медводзсӧ, сэсся кинас ӧвтыштісны:
— Кутшӧмкӧ бӧбкодь!
Ньӧжмыд!
Татшӧмсьыд бур слуга оз ло.
Заводскӧй удж вылӧ либӧ гӧраӧ эз жӧ сетны — зэв нин омӧль, вежон кежлӧ оз тырмы.
Приказчик индіс сійӧс пастухлы отсасьысьӧн.
И сэні Данилко эз дзик туяна ло.
Зонкаыс быттьӧкӧ зільӧ, а пыр сылӧн неладнӧ артмӧ.
Пыр быттьӧ мый йылысь кӧ думайтӧ.
Видзӧдӧ синъяссӧ лапнитлытӧг турун сі вылӧ, а мӧсъясыс — со нин кӧнӧсь!
Пӧрысь пастухыс бур веськаліс, жалитіс сиротатӧ, и то сійӧ ӧткымынысь видчывліс:
— Мый сӧмын тэысь, Данилко, лоас?
Пӧгубитан тэ асьтӧ, дай и менсьым пӧрысь мышкӧс ньӧр улӧ вайӧдан.
Кытчӧ тайӧ лӧсялӧ?
Мый йылысь кӧть тэ думайтан?
— Ме и ачым, пӧльӧ, ог тӧд...
Сідзи... нинӧм йылысь...
Прӧстӧ видзӧдышті ичӧтика.
Кор вывтіыс гаг муніс.
Ачыс лӧзіник, а борд улыс сылӧн вижоват тыдалӧ, а корйыс паськыд...
Доръясыс пиняӧсь, быттьӧ оборкияс чукыльтӧма.
Сэті сьӧдджык кажитчӧ, а шӧрыс вежсьыс веж, быттьӧкӧ сійӧс сӧмын на рӧммӧдӧмаӧсь...
А гагйыс и уйӧ...
— Но, абу-ӧ йӧй тэ, Данилко?
Тэнад ӧмӧй делӧ гагъясӧс бӧрйыны?
Уйӧ сійӧ — и мед уйӧ, а тэнад делӧ мӧсъяс бӧрся видзӧдны.
Видзӧд менам, шыбит ассьыд йӧй рутӧ юрсьыд, а то приказчиклы висьтала!
Данилушколы ӧтитор сетсис.
Рожокӧн ворсны велаліс — кытчӧ пӧрысь мортыдлы!
Быттьӧ дзик кутшӧмкӧ шылад.
Рытнас, мыйӧн мӧсъясӧс вайӧдасны, нывъяс-бабаяс корӧны:
— Ворсышт, Данилушко, сьыланкыв.
Сійӧ заводитас ворсны.
И сьыланкывъясыс ставыс тӧдтӧмӧсь.
Не то вӧр шувгӧ, не то шор жургӧ, лэбачьяс быдпӧлӧс гӧлӧсӧн сьылӧны, а бура артмӧ.
Сійӧ сьыланкывъяссьыс нывбабаяс ёна кутісны сибӧдны Данилушкоӧс.
Коді дӧмыштас сукмансӧ, коді дӧра нямӧд вылӧ вундыштас, выль дӧрӧм вурас.
А кынӧмпӧт йылысь и сёрни абу, — быдӧн старайтчӧ сетны унджык да чӧскыдджык.
Пӧрысь пастухлы воисны жӧ сьӧлӧм вылас Данилушколӧн сьыланкывъясыс.
Но и тані неуна неладнӧ артмывліс.
Заводитас Данилушко ворсны да ставсӧ вунӧдас, быттьӧ и мӧсъясыс абуӧсь.
Тайӧ ворсӧм вӧснаыс и суис сійӧс лёктор.
Данилушко, тыдалӧ, ылаліс ворсӧмас, а пӧрысь морт неуна вугыртліс.
Кымынкӧ мӧс налӧн и торъялӧмаӧсь.
Кор кутісны найӧс чукӧртны, аддзӧны — ӧти абу, мӧд абу.
Корсьны заводитісны, да кытысь нӧ.
Видзисны Ельничнӧй дорын...
Медся кӧина места тайӧ, овтӧм...
Ӧти мӧскӧс сӧмын и аддзисны.
Вайӧдісны стадасӧ гортас...
Сідз пӧ да сідз пӧ — висьталісны.
Но, заводысь сідзжӧ котӧрӧн мунісны мӧсъяссӧ корсьны, но эз аддзыны.
Расправа сэки, тӧданныд, кутшӧм вӧлі.
Быд мыжысь мыштӧ петкӧдлы.
Рӧкыд вылӧ ӧти мӧс на приказчиклӧн овмӧсысь вӧлӧма.
Сэки нин и некутшӧм жалитӧм эн виччысь.
Водтӧдісны медводз пӧрысь мортӧс, сэсся и Данилушкоӧдз воисны, а сійӧ вӧсньыдик да омӧлик.
Городскӧй палачлӧн весиг шусис:
— Татшӧмыд пӧ ӧтчыд кучкӧмысь нюкыртчас, а то и дзикӧдз кулӧ.
Кучкис век жӧ — эз жалит, а Данилушко чӧв олӧ.
Палач сійӧс мӧдысь кучкис — чӧв олӧ, коймӧдысь — чӧв олӧ.
Палач сэки дзикӧдз скӧрмис, давай лӧсавны-кучкавны мыйвынсьыс, а ачыс горзӧ:
— Ме тэнӧ, чӧв олысьӧс, велӧда...
Сетан гӧлӧстӧ...
Сетан!
Данилушко став тушанас тірзьӧ, синваыс войталӧ, а нинӧм оз шу.
Вомдорсӧ курччис да крепитчис.
Дзикӧдз лёсмуніс, а кыв сысянь эз кывлыны.
Приказчик, — сійӧ сэні жӧ, дерт, вӧлі, — шензьӧ:
— Кутшӧм терпитысь на вӧлӧма!
Ӧні тӧда, кытчӧ сійӧс индыны, ловйӧн кӧ кольӧ.
Бурдіс жӧ кыдзкӧ Данилушко.
Бабушка Вихориха сійӧс кок йылас сувтӧдіс.
Вӧлі пӧ сэтшӧм пӧрысь пӧч.
Лекарь пыдди миян заводъясын ёна нималіс.
Турунъяслысь вынсӧ тӧдіс: мый пиньясысь лечитӧ, мый вӧрзьӧмысь, мый юкалӧмысь...
Но, ставсӧ кыдзи колӧ.
Ачыс турунъяссӧ чукӧртліс ас кадӧ, кор кутшӧм турун тыр вына вӧлі.
Татшӧм турунъясысь да вужъяссьыс настойкаяс вӧчавліс, отваръяс пуавліс да мазьясӧн сорлавліс.
Данилушколы бура овсис тайӧ Вихориха пӧч ордас.
Пӧрысь пӧч, тӧдан, зэв мелі да варов, а турунъяс, да вужъяс, да быдсяма дзоридзьяс сылӧн косьтӧма да ӧшлӧма керка пасьтала.
Данилушкоыд турунъяснад интересуйтчӧ — кыдзи тайӧс шуӧны? кӧні быдмӧ? кутшӧм дзоридз?
Пӧрысь пӧч сылы и висьтавлӧ.
Ӧтчыд Данилушко и юалӧ:
— Тэ, пӧчӧ, став дзоридзсӧ миян местаясысь тӧдан?
— Ошйысьны, — шуӧ, — ог кӧсйы, а ставсӧ быттьӧ тӧда, кодъяс эрдынӧсь.
— А ӧмӧй, — юалӧ, — нӧшта тыдавтӧмъяс овлӧны?
— Эмӧсь, — вочавидзӧ, — и сэтшӧмъяс.
Папорасӧ кывлін?
Сійӧ быттьӧ дзоридзалӧ Иван лунлань.
Сійӧ дзоридзыс колдовскӧй.
Кладъяс сійӧн восьталӧны.
Мортлы лёк.
Разрыв-травалӧн дзоридзыс — котралысь би.
Кутан кӧ сійӧс — и став иганыс тэныд воссяс.
Тайӧ гусясян дзоридз.
А то нӧшта из дзоридз эм.
Малахитӧвӧй гӧраын пӧ быттьӧ быдмӧ.
Змей праздник лунӧ тыр вын чукӧртӧ.
Шудтӧм сійӧ мортыс, коді из дзоридзсӧ аддзас.
— Мыйла, пӧчӧ, шудтӧм?
— А сійӧс, кагук, ме и ачым ог тӧд.
Тадзи меным висьтавлісны.
Вихориха ордын Данилушко, гашкӧ, эськӧ и дырджык на оліс, но приказчиклӧн вестовщикъяс казялісны, мый зонка ветлӧдлыштӧ нин, да пыр жӧ приказчик дорӧ.
Приказчик корис Данилушкоӧс да и шуӧ:
— Мун ӧні Прокопьич дорӧ — малахитнӧй делӧӧ велӧдчыны.
Сэні самӧй тэ серти и уджыс.
Но, мый вӧчан?
Муніс Данилушко, а асьсӧ тӧлыс на довкйӧдлӧ.
Прокопьич видзӧдліс сы вылӧ да и шуӧ:
— Нӧшта татшӧмыс эз тырмыв.
Дзоньвидза зонкаяслы татчӧс велӧдчӧмыс абу вын сертиыс, а татшӧмыслысь мый босьтан — муртса ловъя сулалӧ.
Прокопьич муніс приказчик дорӧ:
— Татшӧмыд оз ков.
Кӧсйытӧг виан на — кывкутны ковмас.
Сӧмын приказчик — кытчӧ тэныд, кывзынысӧ эз кут:
— Сетӧма тэныд — велӧд, эн сёрнит!
Сійӧ — тайӧ зонкаыд — ён.
Эн видзӧд, мый кизьӧриник.
— Но, делӧ тіян, — шуӧ Прокопьич, — мед лои висьталӧма сӧмын.
Кута велӧдны, сӧмын мед эськӧ кывкутӧмӧ энӧ кыскӧй.
— Кыскыныс некодлы.
Ӧтнас тайӧ зонкаыс, мый кӧсъян сыкӧд вӧч, — вочавидзӧ приказчик.
Воис Прокопьич гортас, а Данилушко станок дорын сулалӧ, малахитӧвӧй пӧвтор видлалӧ.
Тайӧ дӧска вылас тшупас вӧчӧма — дорсӧ чуктӧдны.
Вот Данилушко сійӧ местаас дзоргӧ-видзӧдӧ да юрнас довкйӧдлӧ.
Прокопьичлы любопытнӧ лои, мый тайӧ выль зонкаыс сэні видзӧдалӧ.
Скӧра юаліс, кыдзи сылӧн правилӧ серти вӧчсис:
— Тэ тайӧ мый?
Коді тэныд тшӧктіс вӧчанторсӧ киад босьтны?
Мый сэні видзӧдалан?
Данилушко и вочавидзӧ:
— Ме ногӧн, пӧльӧ, оз тайӧ боксяньыс вӧлі ков дорсӧ чуктӧдны.
Аддзан, сер сэні, а сійӧс и вундасны.
Прокопьич горӧдіс, дерт:
— Мый?
Коді тэ сэтшӧмыс?
Мастер?
Киад на эн босьтлы, а тӧлкуйтан?
Мый тэ верман гӧгӧрвоны?
— Сійӧс и гӧгӧрвоа, мын тайӧ штукасӧ тшыкӧдӧмаӧсь, — вочавидзӧ Данилушко.
— Коді тшыкӧдіс? а?
Тайӧ тэ, зырымбедь, меным — медыджыд мастерлы!..
Да ме тэныд сэтшӧм тшыкӧдӧм петкӧдла... ловйӧн он коль!
Шумитіс, горзіс, а Данилушкоӧс чуньнас эз вӧрзьӧд.
Прокопьичыд ӧд ачыс тайӧ доскатор кузяыс дыр думайтіс — кутшӧм боксянь дорсӧ вундыны.
Данилушко аслас сёрнинас буретш точкаас веськаліс.
Горзыштіс Прокопьич да зэв нин бурысь шуӧ:
— Ноко, тэ, выль мастер, петкӧдлы, кыдзи тэ ногӧн вӧчны?
Данилушко и кутіс петкӧдлыны да висьтавны:
— Со эськӧ кутшӧм сер артмис.
А таысь на бурджык — пӧвсӧ вӧчны векньыдджыка, сӧстӧм местатіыс дорсӧ босьтны, сӧмын вылысас эськӧ ичӧтик плетешок кольны.
Прокопьич пыр на горзӧ:
— Но-но...
Кыдзи нӧ!
Уна тэ гӧгӧрвоан.
Чукӧртін, — эн кисьт! — А ас кежас думайтӧ: «Вернӧ зонкаыс шуӧ.
Татшӧмсьыд, пӧжалуй, тӧлк лоӧ.
Сӧмын велӧдны сійӧс кыдзи?
Ӧтчыд кучкан — сійӧ и кокъяссӧ нюжӧдас».
Думайтіс тадзи да и юалӧ:
— Тэ кӧть кодлӧн, татшӧм учёнӧйыс?
Данилушко и висьталіс ас йывсьыс.
Айтӧм-мамтӧм пӧ.
Мамӧс ог помнит, а бать йылысь и дзик нинӧм ог тӧд, коді вӧлі.
Шуӧны Данилка Недокормышӧн, а вич да батьлысь прӧзвище — та йылысь ог жӧ тӧд.
Висьталіс, кыдзи сійӧ дворняын вӧлі да мыйысь сійӧс вӧтлісны, кыдзи сэсся гожӧмнас мӧс стадакӧд ветлывліс, кыдзи нӧйтісны.
Прокопьичлы лои жаль:
— Абу кокньыд, аддза, тэныд, зон, овнытӧ, а сэні нӧшта ме дорӧ веськалін.
Миян уджсямыд стрӧг.
Сэсся быттьӧ скӧрмис, кутіс броткыны:
— Но, тырмас, тырмас!
Аддзан, кутшӧм сёрнитысь!
Кывнад ӧд — абу киясӧн, — быдӧн эськӧ уджаліс.
Рыт быд сӧмын больгы!
Велӧдчысьшой жӧ!
Видзӧдла вот аски, кутшӧм тэнад тӧлкыд.
Пуксьы ужнайтны, да и узьны кад.
Прокопьич оліс ӧтнас.
Гӧтырыс сылӧн важӧн нин кувлӧма.
Пӧрысь Митрофановна суседкаыс волывлӧмӧн сылысь овмӧссӧ нуӧдіс.
Асывъяснас волывліс пӧжасьны, мыйкӧ пуыштны, керкасӧ идравны, а рытнас Прокопьич ачыс веськӧдліс, мый сылы колӧ.
Сёйисны, Прокопьич и шуӧ:
— Вод со сэтчӧ скамейка вылас!
Данилушко кӧмсӧ пӧрччис, ассьыс нопторсӧ юр улас пуктіс, шебрасис сукманнас, читкыльтчыштіс, — тӧдан-ӧ, ар каднад керкаас кӧдзыд вӧлі, — век жӧ регыд мысти унмовсис.
Прокопьич водіс жӧ, а унмовсьны эз вермы: пыр на сылӧн малахитӧвӧй узор йылысь сёрниыс юрсьыс оз пет.
Бергаліс-бергаліс, чеччис, ӧзтіс сись, да и станок дорӧ — вай тайӧ малахитӧвӧй пӧвсӧ сідзи и тадзи бергӧдлыны.
Ӧти дорсӧ вевттьылас, мӧдсӧ... содтас полесӧ, чинтылас.
Сідзи пуктылас, мӧдар боксӧ бергӧдлас, и пыр артмӧ, мый зонкаыс бурджыка узорсӧ гӧгӧрвоӧма.
— Вот тэныд и Недокормышек! — шензьӧ Прокопьич. — Нинӧм на эз вӧч, а пӧрысь мастерлы индіс.
Но, и син.
Но, и син!
Муніс ньӧжйӧникӧн чуланас, вайис сэтысь пӧдушка да ыджыд ыж ку тулуп.
Сюйыштіс пӧдушкасӧ Данилушко юр улӧ, шебрӧдіс тулупӧн:
— Узь, сюсь синма!
А сійӧ эз и садьмыв, бергӧдчис сӧмын мӧдар бок вылас, нюжӧдчис, тулуп улад ӧд шоныд сылы лои, — да вай ныргорӧн узьны.
Прокопьичлӧн аслас челядьыс эз вӧвны, тайӧ Данилушкоыс и воис сылы сьӧлӧм вылас.
Сулалӧ мастер, нимкодясьӧ, а Данилушко сӧмын нырнас шутьлялӧ-узьӧ зэв лӧня.
Прокопьич тӧждысьӧ — кыдзи эськӧ тайӧ зонкасӧ бурджыка кок йылӧ сувтӧдны, мед эз татшӧм омӧль да дзоньвидзатӧм вӧв.
— Сылӧн-ӧ дзоньвидзалунӧн миян кипод уджӧ велӧдчыны.
Бус, отрава, — пырысь-пыр кулӧ.
Шойччыштны эськӧ медводз сылы, бурдыштны, сэсся велӧдны кута.
Тӧлк, тыдалӧ, лоӧ.
Мӧд луннас и шуӧ Данилушколы:
— Тэ медводз овмӧсын отсасьны кутан.
Сэтшӧм менам пӧрадок лӧсьӧдӧма.
Гӧгӧрвоан?
Медводз ветлы жовла.
Сійӧ пуж улӧ веськавліс, — буретш ӧні жовъя пирӧг пӧжавны.
Да, видзӧд, эн мун ылӧ.
Мыйта вотан — сійӧ и ладнӧ.
Няньтӧ унджык босьт, — сёйсяс ӧд вӧрад, — да нӧшта Митрофановна ордӧ пырав.
Висьталі сылы, медым тэныд кык кольк пуис да йӧв кисьтыштіс туисӧ.
Гӧгӧрвоин?
Мӧд луннас бара шуӧ:
— Кут меным гораджык гӧлӧса щеголӧс да збойджык чечёткаӧс.
Видӧд, мед рыт кежлас вӧліны.
Гӧгӧрвоин?
Кор Данилушко кутіс да вайис, Прокопьич шуӧ:
— Ладнӧ, но абу дзик.
Кый мукӧдъясӧс.
Сідзи и мӧдіс.
Прокопьич быд лун сетӧ Данилушколы удж, а ставыс забава.
Мыйӧн лым уси, тшӧктіс сылы суседыскӧд песла ветлыны — отсасьыштны пӧ.
Но, а кутшӧм отсӧг!
Мунігӧн доддьын пукалӧ, веськӧдлӧ вӧлӧн, а воигӧн додь бӧрсьыс подӧн локтӧ.
Мудзас кыдзкӧ, сёяс гортас да узяс бурджыка.
Прокопьич сылы пась лӧсьӧдіс, шоныд шапка, кепысь, заказ серти катаник гындісны.
Прокопьич, тӧдан-ӧ, оліс бура.
Кӧть и крепостнӧй вӧлі, а мынтіс оброк, нажӧвитіс этшаник.
Данилушко дорӧ сійӧ ёна велаліс.
Веськыда шуны, пи пыдди видзис.
Но, и эз жалит сылы, а аслас делӧ дорӧ эз лэдзлы колана кадӧдз.
Буратӧ олігӧн Данилушко ӧдйӧ справитчыны мӧдіс да и Прокопьич дорӧ ёна жӧ велаліс.
Но, кыдз нӧ! — гӧгӧрвоис Прокопьичлысь тӧждысьӧмсӧ, медводдзаысь сідзтӧ лои овны.
Прӧйдитіс тӧв.
Данилушколы зэв лӧсьыд лои овны.
То сійӧ пруд дорӧ, то вӧрӧ.
Сӧмын Данилушко тӧждысис и киподтуй вӧсна.
Воас гортас, да пыр жӧ налӧн пансяс сёрни.
Ӧтитор-мӧдтор Прокопьичлы висьталас, да и юасьӧ — тайӧ мый да тайӧ кыдзи?
Прокопьич гӧгӧрвоӧдас, делӧ вылын петкӧдлас.
Данилушко видзӧдӧ.
Мукӧддырйи и ачыс босьтчас:
«Ноко, ме...»
Прокопьич видзӧдӧ, велӧдӧ, лӧсьӧдыштӧ, кор колӧ, индалӧ, кыдзи бурджыка.
Вот кыдзкӧ ӧтчыд приказчик и казяліс Данилушкоӧс пруд дорысь.
Юасьӧ аслас вестовщикъяслысь:
— Тайӧ кодлӧн зонкаыс?
Кымын лун нин пруд дорысь аддза...
Прӧстӧй лунъясӧ вугыр шатьясӧн балуйтчӧ, а абу нин ичӧт...
Кодкӧ сійӧс уджысь дзеблалӧ...
Тӧдмалісны вестовщикъяс, висьталӧны приказчиклы, а сійӧ оз эскы.
— Ноко, — шуӧ, — вайӧдӧй зонкасӧ ме дорӧ, ачым тӧдмала.
Вайӧдісны Данилушкоӧс.
Приказчик юасьӧ:
— Тэ кодлӧн?
Данилушко и вочавидзӧ:
— Велӧдча пӧ мастер дорын малахитнӧй делӧ кузя.
Приказчик сэки кватитіс сійӧс пельӧдыс:
— Тадзи тэ, стерво, велӧдчан! — Да пельӧдыс кутӧмӧн и нуӧдіс Прокопьич дінӧ.
Сійӧ аддзӧ — делӧыс абу ладнӧ, вай дорйыны Данилушкоӧс:
— Тайӧ ме ачым сійӧс ыстылі ёкышъяс кыйны.
Зэв нин окота свежӧй ёкыш сёйыштны.
Висьӧдчигад мукӧд сёян ог вермы сёйны.
Со и тшӧкті зонкалы кыйны.
Приказчик эз эскы.
Гӧгӧрвоис сідзжӧ, мый Данилушко дзик мӧд лоӧма: ёнмӧма, бур дӧрӧма, гачыс сідзжӧ да и кокас сапӧг.
Вот и мӧдіс Данилушкоӧс прӧверяйтны:
— Ноко, петкӧдлы, мыйӧ тэнӧ мастер велӧдіс?
Данилушко партукасис, локтіс станок дорӧ и давай висьтавлыны да петкӧдлыны.
Мый приказчик юалас — сылӧн став вылас ӧтветыс дась.
Кыдзи лӧсавны изсӧ, пилитны, фасочка снимитны, кор мыйӧн клеитны, кыдзи полируйтны, кыдзи ыргӧн вылӧ крепитны, кыдзи пу вылӧ.
Ӧти кывйӧн, ставсӧ кыдзи эм.
Юасис-юасис приказчик, да и шуӧ Прокопьичлы:
— Тайӧ, тыдалӧ, тэныд туяна лои?
— Ог норась, — вочавидзӧ Прокопьич.
— Сійӧ жӧ, он норась, а балуйтӧдан!
Тэныд сійӧс сетісны кипод уджӧ велӧдны, а сійӧ пруд дорын вугыр шатьӧн!
Видзӧд!
Тэныд сэтшӧм свеж ёкышъяс петкӧдла — кувтӧдзыд он вунӧд, да и зонкаыслы оз ло долыд.
Грӧзитчис тадзи, муніс, а Прокопьич шензьӧ:
— Кор нӧ тэ, Данилушко, ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоин?
Быттьӧ ме тэнӧ ньӧти на эг велӧдлы да.
— Ачыд жӧ, — шуӧ Данилушко, — петкӧдлін да висьтавлін, а ме видзӧді.
Прокопьичлӧн весиг синваыс войтыштіс, — сэтшӧма сылы тайӧ сьӧлӧм вылас воис.
— Пиукӧй, — шуӧ, — муса Данилушкоӧй...
Мый нӧшта тӧда, ставсӧ тэныд висьтала...
Ог сайӧд...
Сӧмын сэксянь Данилушколы эз ло вӧльнӧй олӧм.
Приказчик мӧд луннас ыстіс сыла да кутіс сетавны уджсӧ уркӧвӧйӧн.
Медводз, дерт, прӧстӧйджыкторъяс: бляшкаяс, кутшӧмъясӧс нывбабаяс новлӧны, шкатулкаяс.
Сэсся кутіс тӧчитавны: подсвечникъяс да быд сикас мичмӧданторъяс.
Сы бӧрын и серъяс вундалӧмӧдз воисны.
Коръяс да лепестокъяс, серъяс да дзоридзьяс.
Налӧн ӧд — малахитчикъяслӧн — уджыс манлив.
Быттьӧкӧ дзик прӧстӧй штука, а мый дыра лоӧ сылы пукавны.
Тадзи Данилушко и быдмис тайӧ удж вылас.
А мыйӧн тӧчитіс быдса изйысь браслет — змейка, сідз сійӧс и мастерӧн нин шуис приказчик.
Баринлы та йылысь гижис:
«Сідзи и сідзи, аддзысис малахитнӧй делӧ кузя миян выль мастер — Данилко Недокормыш.
Уджалӧ бура, сӧмын том вӧснаыс ньӧжйӧджык на.
Тшӧктанныд урокъяс вылас сійӧс кольлыны али, кыдзи и Прокопьичӧс, оброк вылӧ лэдзны?»
Уджаліс Данилушко эз ньӧжйӧ, а шензяна пелька да ӧдйӧ.
Тайӧ нин Прокопьичлысь сійӧ велаліс.
Приказчик сетас Данилушколы кутшӧмкӧ удж вит лун кежлӧ, а Прокопьич локтас да и шуӧ:
— Тайӧ абу вын сертиыс.
Татшӧм удж вылӧ тӧлысь-джын колӧ.
Велӧдчӧ ӧд зонмыс.
Тэрмасяс — сӧмын изсӧ пӧльзатӧг тшыкӧдас.
Но, приказчик вензьыштас неуна, а лунъястӧ, видзӧдан да, содтас.
Данилушко и уджаліс зэлӧдчытӧг.
Приказчикысь гусьӧн велӧдчис весиг лыддьысьны, гижны.
Неуна кӧть, а век жӧ велалыштіс грамотаӧ.
Прокопьич та кузя сылы отсаліс жӧ.
Кор и ачыс заводитліс приказчиклысь уроксӧ Данилушко пыдди вӧчны, сӧмын Данилушко сійӧс эз лэдз вӧчны:
— Мый тэ!
Мый тэ, дяденька!
Тэнад-ӧ делӧ ме пыдди станок сайын пукавны!
Видзӧдлы, тэнад тошкыд турунвиж нин лоӧма малахитсьыс, дзоньвидзалуныд омӧльтчис, а мекӧд мый лоӧ?
Данилушко и збыльысь тайӧ кад кежлас справитчис.
Кӧть и важ моз сійӧс Недокормышӧн шуисны, а сійӧ со кутшӧм!
Ыджыд тушаа да банйӧм чужӧма, кудриа юрсиа да кыпыд.
Ӧти кывйӧн, нывъяслысь сьӧлӧм косьтысь.
Прокопьич кутіс нин сыкӧд невестаяс йылысь сёрни панлывлыны, а Данилушко, тӧдан-ӧ, юрнас пыркӧдӧ:
— Миянысь оз пышйы!
Вот збыль мастерӧн лоа, сэки и сёрнитны кутам.
Приказчиклӧн юӧр вылӧ барин гижис:
«Мед сійӧ Прокопьичлӧн велӧдчысьыс — Данилкоыс — вӧчас нӧшта тӧчитӧм кока чаша менам керкалы.
Сэки видзӧдла — оброк вылӧ лэдзны али урокъяс вылын видзны.
Сӧмын тэ видзӧд, медым Прокопьичыс сійӧ Данилкоыслы эз отсав.
Он видзӧд — тэ мӧдан кывкутны».
Приказчик пӧлучитіс тайӧ письмӧсӧ, корис Данилушкоӧс да и шуӧ:
— Тані, ме дінын, кутан уджавны.
Станок тэныд сувтӧдасны, из ваясны, кутшӧм колӧ.
Прокопьич тӧдмаліс да мӧдіс шогсьыны: мыйла тадзи? мый татшӧмыс?
Муніс приказчик дорӧ, да сійӧ ӧмӧй висьталас...
Горӧдіс сӧмын:
«Абу тэнад делӧ!»
Но, вот муніс Данилушко уджавны выль местаӧ, а Прокопьич сійӧс велӧдӧ:
— Тэ, видзӧд, эн тэрмась, Данилушко!
Эн петкӧдлы асьтӧ.
Данилушко медводзсӧ видзчысис.
Мерайталіс да думайтіс ёнджыкасӧ, да гажтӧм сылы кажитчис.
Вӧч — эн вӧч, а срӧк колляв — пукав приказчик дорын асывсяньыс войӧдзыс.
Но, Данилушко гажтӧмчис и мӧдӧдчис уджавны став вынсьыс.
Чашаыд сылӧн зэв ӧдйӧ и артмис.
Приказчик видзӧдліс, быттьӧ сідзи и колӧ, да и шуӧ:
— Нӧшта татшӧмӧс жӧ вӧч!
Данилушко вӧчис мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс.
Вот кор сійӧ коймӧдсӧ помаліс, приказчик и шуӧ:
— Ӧні он соссьы!
Кыйи ме тіянӧс Прокопьичкӧд.
Барин тэныд, менам письмӧ серти, срок ӧти чаша вылӧ сетіс, а тэ куимӧс тӧчитін.
Тӧда тэнсьыд вынтӧ.
Сэсся он ылӧд, а сылы, пӧрысь понлы, петкӧдла, кыдзи пӧвадитны!
Мукӧдъяслы оз тшӧкты вунӧдны!
Та йылысь баринлы гижис да куимнан чашасӧ мӧдӧдіс.
Сӧмын барин, — то ли сійӧ кыпыд руа вӧлі, то ли сійӧ приказчик вылӧ мыйыськӧ скӧр вӧлі, — дзик ставсӧ мӧдарӧ бергӧдіс.
Данилушколы индіс ичӧтик оброк, эз тшӧкты зонкасӧ Прокопьич дінысь босьтны — гашкӧ пӧ кыкӧннад ӧдйӧджык мыйкӧ выльтор думайтасны.
Письмӧнас чертёж мӧдӧдӧма.
Сэні сідзжӧ чаша серпасалӧма быдсяма штукаяснас.
Ободокӧдыс вундалӧм кайма, шӧрвыйӧнас сквознӧй сера из лента, подножка вылас коръяс.
Ӧти кывйӧн, прамӧя думайтӧмаӧсь.
А чертёж вылас барин гижӧма: «Мед кӧть вит во пукалас, а медым дзик татшӧмӧс вӧлі вӧчӧма».
Приказчиклы сэки лои эновтчыны аслас кывйысь.
Висьталіс, мый гижӧма барин, лэдзис Данилушкоӧс Прокопьич дорӧ да сетіс чертёж.
Радӧсь лоины Данилушко да Прокопьич, и уджыс налӧн гажаджыка мӧдӧдчис.
Данилушко регыд мысти и босьтчис вӧчны тайӧ выль чашасӧ.
Мудеритӧмыс сэні унасьыс-уна.
Муртса лёка кучкан, — уджыд вошӧ, выльысь заводит.
Но, синмыс Данилушколӧн веськыд, киыс смел, выныс тырмӧ — бура мунӧ уджыс.
Ӧтитор сылы оз кажитчы — сьӧкыдлуныс уна, а мичлуныс быттьӧ ньӧти абу.
Висьталіс Прокопьичлы, а сійӧ сӧмын шензьыштіс.
— Тэныд нӧ мый?
Думыштӧмаӧсь — сідзкӧ, налы колӧ.
Этша ӧмӧй ме быдсяма штукаяс тӧчиталі да вундалі, а мыйла найӧ — прамӧя ог и тӧд.
Заводитліс приказчиккӧд сёрнитны, да кысь нин.
Кокъяснас зымӧдӧ, кияснас шенасьӧ:
— Тэ йӧймин?
Чертёжсьыс уна деньга мынтӧма.
Художникыс, гашкӧ, столицаас медводдза морт татшӧмсӧ вӧчис, а тэ рассуждайтны думыштӧмыд!
Сэсся, тыдалӧ, дум вылас уси, мый барин сылы закажитліс, — оз-ӧ кыкӧннад мыйкӧ выльтор думыштны, — да и шуӧ:
— Тэ вот мый... вӧч тайӧ чашасӧ барскӧй чертёж серти, а ассяньыд кӧ выльтор мыйкӧ думайтан — тэнад делӧ.
Мешайтны ог кут.
Изйыд миян, буракӧ, тырмас.
Кутшӧм колӧ — сэтшӧмӧс и сета.
Сэк вот и Данилушколы юрас дум воис.
Абу миянӧн шуӧма — йӧзыдлысь омӧльтны оз уна вежӧр ков, а ассяньыд думыштны — он ӧти вой бок вылысь бок вылӧ бергав.
Вот пукалӧ Данилушко чертёж серти тайӧ чаша дорас, а ачыс мӧдтор йылысь думайтӧ.
Юрас бергалӧ, кутшӧм дзоридз, кутшӧм кор малахитӧвӧй изйыслы бурджыка лӧсялас.
Век мыйкӧ думайтӧ, гажтӧм.
Прокопьич казяліс, юалӧ:
— Тэ, Данилушко, он-ӧ вись?
Эн ськӧ тэрмась тайӧ чашанад.
Кытчӧ тэрмасьнысӧ?
Ветлін эськӧ кытчӧкӧ гуляйтыштны, а то век пукалан да пукалан.
— И то, — шуӧ Данилушко, — вӧрӧ кӧть ветлыны.
Ог-ӧ аддзы, мый меным колӧ.
Сэксянь и кутіс пӧшти быд лун вӧрӧ ветлывлыны.
Кадыс самӧй ытшкандыр, вотчандыр.
Турунъяс ставыс дзоридзалӧны.
Данилушко сувтас кутшӧмкӧ видз вылӧ либӧ вӧрӧ эрдтор вылӧ да сулалӧ, видзӧдӧ.
А то бара ветлӧдлӧ видзьяс кузя да видзӧдалӧ турунсӧ, быттьӧ мыйкӧ корсьӧ.
Йӧзыд сэки вӧрад да видзьяс вылад уна.
Юалӧны Данилушколысь — эн-ӧ мыйкӧ вошты?
Сійӧ нюмдыштас гажтӧмпырысь да и шуас:
— Воштыны эг вошты, а аддзыны ог вермы.
Но, мукӧдъясыс и мӧдісны сёрнитны:
— Абу бур зонмыскӧд.
А сійӧ локтас гортас да пыр жӧ станок дорӧ да асылӧдзыс и пукалас, а шонді петігӧн бара вӧрӧ да видзьяс вылӧ.
Коръяс да дзоридзьяс быдсямасӧ гортас кутіс ваявны: черемица да омег, дурман да зынтурун, да быдсяма эжӧр кодь турун.
Омӧльтчис, синъясыс беспокойнӧйӧсь лоины, кияссьыс смеллунсӧ воштіс.
Прокопьич ёна мӧдіс тӧждысьны, а Данилушко и шуӧ:
— Чашаыс меным спокой оз сет.
Окота сідзи сійӧс вӧчны, медым изйыс тыр вына вӧлі.
Прокопьич заводитіс такӧдны:
— Мый сійӧ тэныд кӧвъясис?
Пӧтӧсь тай, мый нӧшта?
Медым озыръяс тешитчасны, кыдзи налы кажитчӧ.
Миянӧс сӧмын мед эськӧ эз вӧрзьӧдлыны.
Думыштасны кӧ кутшӧмкӧ сер — вӧчам, а мыйла налы синмас чеччыны?
Ковтӧм сийӧс кӧвъявны — со и ставыс.
Но, Данилушко аслас кыв вылын сулалӧ.
— Ог баринлы, — шуӧ, — зіль.
Ог вермы юрысь шыбитны сійӧ чашасӧ.
Аддза ӧд, кутшӧм миян изйыс, а ми мый сійӧс вӧчам?
Тӧчитам, да вундалам, да шлифуйтам и дзик нинӧмла.
Вот меным и окота лои сідзи вӧчны, медым излысь тыр вынсӧ аслым видзӧдлыны и йӧзлы петкӧдлыны.
Кад кольыштӧм бӧрын Данилушко сайкалыштіс, пуксис бара чаша вӧчны барскӧй чертёж сертиыс.
Уджалӧ, а ачыс сералӧ:
— Из лентаыс розьӧсь, каймаыс вундалӧм....
Сэсся друг шыбитіс тайӧ уджсӧ.
Мӧдтор заводитіс.
Дугдывтӧг станок дорын сулалӧ.
Прокопьичлы шуис:
— Дурман-дзоридз серти ассьым чашаӧс кута вӧчны.
Прокопьич дугӧдны заводитіс.
Данилушко медводз и кывзыны эз кӧсйы, сэсся, лун куим-нёль мысти, кодыр сылӧн кутшӧмкӧ ӧшибка лои, и шуӧ Прокопьичлы:
— Но, ладнӧ.
Медводз барскӧй чаша помала, сэсся аслам дорӧ кутчыся.
Сӧмын тэ сэки менӧ эн нин ӧлӧд.
Ог вермы сійӧс юрысь шыбитны.
Прокопьич вочавидзӧ:
— Ладнӧ, мешайтны ог кут, — а ачыс думайтӧ: «Кӧдзалас зонмыд, вунӧдас.
Гӧтравны сійӧс колӧ.
Вот мый!
Ковтӧм йӧй руыс юрсьыс петас, мыйӧн семьяа лоӧ».
Кутчысис Данилушко чашаӧ.
Уджыс сэні уна — ӧти воӧн он вермы вӧчны.
Уджалӧ зіля, дурман-дзоридз йылысь оз казьтывлы.
Прокопьич и заводитіс сёрнитлыны гӧтрасьӧм йылысь:
— Вот кӧть эськӧ Катя Летеминаӧс — мыйӧн абу невеста?
Бур ныв...
Кулитны нинӧмысь.
Тайӧс Прокопьичыд тӧдӧмӧн висьталіс.
Сійӧ, тӧдан-ӧ, важӧн нин казяліс, мый Данилушко тайӧ ныв вылас тшӧкыда видзӧдлывліс.
Но, и мӧдыс эз бергӧдчывлы.
Вот Прокопьич, быттьӧ кӧсйытӧг, и панліс сёрни.
А Данилушко ӧтитор век висьталӧ:
— Энлы!
Вот чашасӧ эштӧда.
Дӧзми ме сы вылӧ.
Сійӧ и видзӧд — мӧлӧтӧн кучка, а сійӧ гӧтрасьӧм йылысь!
Сёрнитчим ми Катякӧд.
Сійӧ виччысьыштлас менӧ.
Но, вот и Данилушко вӧчис чаша барскӧй чертёж серти.
Приказчиклы, дерт, эз висьтавны, а гортас ичӧтика гажӧдчыштны думыштісны.
Катя — невестаыс — бать-мамыскӧд локтіс, нӧшта некымынӧн... ёнджыкасӧ малахитнӧй мастеръяс пӧвстысь.
Катя шензьӧ чаша вылас.
— Кыдзи, — шуӧ, — сӧмын тэ кужин татшӧм серсӧ вӧчны да изсӧ некыт эн жугӧд!
Гӧгӧр сэтшӧм шыльыда да бура тӧчитӧма!
Мастеръяс сідзжӧ ошкӧны:
— Дзик чертёж сертиыс пӧ.
Крукасьны некытчӧ.
Бура вӧчӧма.
Бурджыкӧс он вӧч, да и регыдӧн.
Тадзи кӧ кутан уджавны — пӧжалуй, миянлы сьӧкыд лоӧ тэ бӧрся вӧтчыны.
Данилушко кывзіс-кывзіс да и шуӧ:
— Сыын и шогыс, мый кулитны нинӧмысь.
Шыльыд да рӧвнӧй, серыс сӧстӧм, вундалӧмыс чертёж серти, а мичлуныс кӧні?
Со дзоридз... ставсьыс медся омӧльыс, а видзӧдан сы вылӧ — сьӧлӧмыд радлӧ.
Но, а тайӧ чашаыс кодӧс радуйтас?
Мый вылӧ сійӧ?
Коді видзӧдлас, быдӧн, кыдзи со Катенька, шензьыштас, кутшӧм пӧ мастерлӧн синмыс да киыс, кыдзи сылӧн терпеньеыс тырмӧма, мед некыті не жугӧдны изсӧ.
— А кыті неладнӧ лои, — сералӧны мастеръяс, — сэті клеитіс да шлифуйтіс, и нинӧм он аддзы.
— Вот-вот...
А кӧні, юала, изйыслӧн мичлуныс?
Сэті прожилка мунӧма, а тэ сэтчӧ розьяс сверлитан да дзоридзьяс вундалан.
Мыйла найӧс сэтчӧ?
Тайӧ ӧд изсӧ тшыкӧдӧм.
А изйыс кутшӧм!
Медбур из!
Гӧгӧрвоанныд, медбур!
Пузьыны мӧдіс.
Юыштӧма, тыдалӧ, ичӧтика.
Мастеръяс и шуӧны Данилушколы, мый сылы Прокопьич эз ӧтчыдысь висьтавлы:
— Из — из и эм.
Мый сыкӧд вӧчан?
Миян делӧ сэтшӧм — тӧчитны да вундавны.
Сӧмын вӧлі сэні ӧти пӧрысь морт.
Сійӧ Прокопьичӧс да найӧс на — мукӧд мастеръяссӧ — велӧдліс!
Быдӧн сійӧс пӧльӧн шуисны.
Дзик омӧлик старикшой, а сідзжӧ тайӧ сёрнисӧ гӧгӧрвоис да и шуӧ Данилушколы:
— Тэ, дона пиӧй, тайӧ джодж плака кузяыс эн ветлӧдлы!
Юрсьыд чӧвт!
А то веськалан Кӧзяйкалы горнӧй мастеръяс дорӧ...
— Кутшӧм мастеръяс, пӧльӧ?
— А сэтшӧмъяс... гӧраас олӧны, некод найӧс оз аддзы...
Мый Кӧзяйкалы ковмас, сійӧс найӧ и вӧчӧны.
Удайтчыліс меным ӧтчыд аддзывны.
Вот уджныс!
Миян дорысь, татчӧс дорысь, ёна бур.
Ставныслы любопытнӧ лои.
Юасьӧны, — кутшӧм вӧчӧмтор аддзылӧма.
— Да змейкаӧс, — шуӧ, — сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс ті браслетаныд тӧчитанныд.
— Но, и мый?
Кутшӧмджык сійӧ?
— Татчӧсъяс дорысь, мися, ёна бур.
Кӧть кутшӧм мастер аддзылас, пыр жӧ гӧгӧрвоас — абу татчӧс удж.
Миян змейкаыд, кӧть кутшӧм бура абу тӧчитӧма, из, а сійӧ дзик ловъя кодь.
Мышку вылыс сьӧдіник, синъясыс...
Сійӧ и видзӧд — сатшкысяс вомнас.
Налы ӧд мый!
Найӧ из дзоридз аддзылӧмаӧсь, мичлунсӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь.
Данилушко, мыйӧн кыліс из дзоридз йылысь, вай юасьны пӧрысь мортлысь.
Сійӧ веськыда висьталіс:
— Ог тӧд, дона пиӧй.
Кывлі, мый эм сэтшӧм дзоридз.
Аддзывны сійӧс миян воклы оз позь.
Коді видзӧдлас, сылы вӧльнӧй светыс оз ло муса.
Данилушко та вылӧ и шуӧ:
— Ме эськӧ видзӧдлі.
Сэки Катенькаыс, сылӧн невестаыс, сідзи и инас эз кут ӧшйыны:
— Мый тэ, мый тэ, Данилушко!
Тэныд ӧмӧй вӧльнӧй светыс лои мустӧм? — да бӧрддзис.
Прокопьич да мукӧд мастеръяс гӧгӧрвоисны, мый вӧчны, вай пӧрысь мастерӧс серавны.
— Выжывмыны, пӧльӧ, кутін.
Мойдъяс висьтавлан.
Зонсӧ весьшӧрӧ тӧлк вывсьыс воштан.
Пӧрысь морт скӧрмис, пызанас камӧбтіс:
— Эм сэтшӧм дзоридз!
Зонмыс збыльтор висьталӧ: изсӧ ми огӧ гӧгӧрвоӧй.
Сійӧ дзоридзас мичлун петкӧдлӧма.
Мастеръяс сералӧны:
— Лишнӧйджык, дедӧ, юыштӧмыд!
А сійӧ ассьыс:
— Эм из дзоридз!
Разӧдчисны гӧстьяс, а Данилушколӧн сійӧ сёрниыс юрсьыс оз петав.
Бара кутіс вӧрӧ ветлывлыны да аслас дурман-дзоридз дінті ветлӧдлыны, кӧлысь йылысь оз и гарыштлы.
Прокопьич мырдӧн нин кутіс тшӧктыны:
— Мый тэ нывсӧ янӧдан?
Кымынӧд во сійӧ невестаӧн кутас ветлӧдлыны?
Сійӧ и виччысь — серавны мӧдасны сійӧс.
Этша ӧмӧй суклясьысьясыд!
Данилушко оз сетчы:
— Виччысьышт тэ неуна!
Вот сӧмын думайтышта да туяна из бӧръя.
И ӧтырышъя мӧдіс ветлӧдлыны ыргӧн рудникӧ — Гумешкиӧ.
Кор шахтаӧ лэччылас, забойясті кытшовтас, кор вылысас изъяс бӧрйӧдлӧ.
Коркӧ ӧтчыд бергӧдіс из, видлаліс сійӧс да и шуӧ:
— Абу, абу сійӧ...
Муртса тайӧс гарыштіс, кодкӧ и шуӧ:
— Мӧд местаысь корсь... Змеинӧй гӧра дорысь.
Видзӧдӧ Данилушко, — некод абу.
Коді эськӧ тайӧ?
Шутитӧны али мый...
Быттьӧ и дзебсьынысӧ некытчӧ.
Видзӧдліс нӧшта гӧгӧрбок, муніс гортас, а сылы мышсяньыс бара:
— Кылан, Данило-мастер?
Змеинӧй гӧра дорын, мися.
Данилушко видзӧдліс бӧрвылас, — кутшӧмкӧ нывбаба муртса тыдалыштӧ, лӧзов ру кодь.
Сэсся нинӧм эз ло.
«Кутшӧм, — думайтӧ, — тайӧ дивӧ?
Ачыс ӧмӧй?
А мый, ветлыны кӧ Змеинӧй гӧра вылас?»
Змеинӧй гӧрасӧ Данилушко бура тӧдіс.
Сэні жӧ сійӧ неылын Гумешкисянь.
Ӧні сійӧ абу, важӧн нин ставсӧ кодйисны, а войдӧр изсӧ вывсяньыс босьтлісны.
Мӧд луннас и муніс сэтчӧ Данилушко.
Гӧраыс кӧть неыджыд, а крут.
Ӧтар боктіыс быттьӧ ставнас вундӧма.
Потасыс сэні зэв бур.
Став пластыс тыдалӧ, бурджыкыс оз вермы лоны.
Матыстчис Данилушко тайӧ потас дінас, а сэні малахит из перйӧма.
Ыджыд из — кияс вылын он вермы нуны, да быттьӧкӧ вӧчӧма куст моз.
Кутіс видлавны Данилушко тайӧ аддзӧмторсӧ.
Ставыс, кыдзи сылы колӧ: увдортіыс рӧмыс пемыдджык, прожилкаясыс самӧй колана местаясын...
Но, ставыс кыдзи колӧ...
Радлӧ Данилушко, ӧдйӧджык вӧвла котӧртліс, вайис изсӧ гортас, висьталӧ Прокопьичлы:
— Видзӧдлы, изйыс кутшӧм!
Быттьӧ нарошнӧ менам уджлы.
Ӧні зэв ӧдйӧ вӧча.
Сэки и позьӧ гӧтрасьны.
Тыдалӧ, оз вермы виччысьны менӧ Катенькаыд.
Да и меным абу кокньыд.
Вот сӧмын тайӧ уджыс менӧ и кутӧ.
Ӧдйӧджык эськӧ сійӧс помавны!
Но, и кутчысис Данилушко тайӧ из бердас.
Ни лун, ни вой оз тӧдлы.
А Прокопьич нинӧм оз шу.
Гашкӧ, кӧдзалыштас зонмыс, кӧсъянторсӧ вӧчас да.
Уджыс бура мунӧ.
Из увдорсӧ вӧчис.
Дзик, кылан, дурман куст кодь.
Коръясыс паськыдӧсь ӧтчукӧрын, зубчикъясаӧсь, прожилкаясыс — ставыс бура лӧсяліс, Прокопьич и то шуӧ — ловъя дзоридз пӧ, кӧть кинад малышт.
Но, а кыдзи из вылысладорас воис — сэки сьӧктӧдіс.
Засӧ тӧчитіс, бокса коръясыс вӧсньыдикӧсь — кыдзи сӧмын вермӧны кутчысьны!
Чашкасӧ, кыдзи дурман-дзоридзлысь, а абу сійӧ...
Эз ло ловъя кодь да мичлунсӧ воштіс.
Данилушко сэки и унсӧ воштіс.
Пукалӧ аслас чаша дорын, думайтӧ, кыдзи эськӧ лӧсьӧдны, бурджыка вӧчны.
Прокопьич да мукӧд мастеръяс, кодъяс пыравлісны видзӧдлыны, шензьӧны, — мый нӧшта зонмыслы колӧ?
Чаша артмӧма — некод на татшӧмсӧ эз вӧчлы, а сылы абу ладнӧ.
Висьмас зонмыс, бурдӧдны сійӧс колӧ.
Катенька кывзӧ, мый йӧзыс сёрнитӧны, — мӧдіс бӧрдыштавны.
Тайӧ Данилушкоӧс и тӧлк вылӧ вайӧдіс.
— Ладнӧ, — шуӧ, — сэсся ог кут.
Тыдалӧ, меным вылӧджык не кыпӧдчыны, не кыйны излысь вынсӧ. — И вай ачыс тэрмасьны кӧлысьӧн.
Но, а мый тэрмӧдлынысӧ, кор невестаыслӧн важӧн нин ставыс дась.
Индісны лун.
Радлӧ Данилушко.
Чаша йывсьыс приказчиклы висьталіс.
Приказчик котӧрӧн локтіс, видзӧдӧ — вот кутшӧм штука!
Кӧсйис пыр жӧ тайӧ чашасӧ баринлы мӧдӧдны, но Данилушко шуӧ:
— Нӧрӧвитлы неуна, лӧсьӧдыштны колӧ.
Кадыс ар вӧлі.
Буретш Змеинӧй праздник водзвылӧ кӧлысьыс веськаліс.
Кодкӧ и казьтыштіс та йылысь — регыд пӧ став змейяс ӧти местаӧ чукӧртчасны.
Данилушко тайӧ кывъяссӧ пель саяс сюркньыштіс.
Бара дум вылас усины малахитӧвӧй дзоридз йылысь сёрниясыс.
Сідзи сійӧс и кыскыны мӧдіс: «Абу-ӧ ветлыны медбӧръяысь Змеинӧй гӧра дорӧ?
Ог-ӧ мыйкӧ тӧдмав сэтысь?» — да из йылысь думыштіс: «Дзик быттьӧ нарошнӧ пуктӧма кодь вӧлі!
И рудникысь гӧлӧс... Змеинӧй гӧра йылысь жӧ сёрнитіс».
Вот и муніс Данилушко.
Муыс сэки кынмалӧ нин вӧлі, лымйӧн вевттьыштис.
Матыстчис Данилушко изъя кыркӧтштіыс, кӧні изсӧ босьтіс, видзӧдӧ, а сійӧ местаас ыджыд гуран, быттьӧ изсӧ жугӧдлӧмаӧсь.
Данилушко эз думыштлы сы йылысь, коді изсӧ жугӧдлӧма, пырис гуранас.
«Пукалышта, — думайтӧ, — тӧв саяс шойччышта.
Тані шоныдджык».
Видзӧдӧ — ӧти стен дорын из-серовик, улӧс кодь.
Данилушко сэтчӧ и пуксис, думыштчис, муас видзӧдӧ, и пыр на сійӧ из дзоридзысыс юрсьыс оз пет.
«Вот эськӧ видзӧдлыны!»
Сӧмын друг шоныд лои, быттьӧ гожӧм бӧр воис.
Данилушко лэптіс юрсӧ, а сылы паныд, мӧд стен дорын, пукалӧ Ыргӧн гӧраса Кӧзяйка.
Мичлун да малахитӧвӧй платтьӧ сертиыс Данилушко пырысь-пыр сійӧс тӧдіс.
Сӧмын сійӧс и думайтӧ:
«Гашкӧ, меным тайӧ каститчӧ, а збыльысьсӧ некод абу».
Пукалӧ— чӧв олӧ, видзӧдӧ сійӧ местаас, кӧні Кӧзяйкаыс, да быттьӧ нинӧм оз аддзы.
Сійӧ чӧв олӧ жӧ, быттьӧ мый йылысь кӧ думайтӧ.
Сэсся и юалӧ:
— Но, мый, Данило-мастер, эз артмы тэнад дурман-чашаыд?
— Эз артмы, — вочавидзӧ.
— А тэ юртӧ эн ӧшӧд!
Мӧдӧс видлы.
Лоӧ тэныд изйыд тэнад думъяс сертиыд.
— Ог, — вочавидзӧ, — сэсся ог вермы.
Мудзи зэв ёна, оз артмы.
Петкӧдлы из дзоридзсӧ.
— Петкӧдлынытӧ, — шуӧ, — прӧстӧ, да бӧрыннас мӧдан жалитны.
— Он лэдз гӧрасьыс?
— Мыйла ог лэдз!
Туйыс восьса, но сӧмын ме дорӧ жӧ бӧр воӧны.
— Петкӧдлы, вӧч милӧсть!
Сійӧ ещӧ Данилушкоӧс вӧйпӧдіс:
— Гашкӧ, ачыд нӧшта заводитлан вӧчны! — Прокопьич йылысь гарыштліс жӧ: — Сійӧ пӧ тэнӧ жалитіс, ӧні тэнад ӧчередь сійӧс жалитны. — Невеста йылысь казьтыштліс: — Тэ вӧсна нылыслӧн сьӧлӧмыс косьмӧ, а тэ бокӧ видзӧдан.
— Тӧда ме, — горзӧ Данилушко, — а сӧмын дзоридзтӧгыд меным абу олӧм.
Петкӧдлы!
— Тадзи кӧ, — шуӧ, — мунам, Данило-мастер, менам садйӧ.
Шуис и кыпӧдчис.
Сэки и мыйкӧ шумитны мӧдіс, быттьӧ му киссьӧ.
Видзӧдӧ Данилушко, а некутшӧм стен абу.
Зэв джуджыд пуяс сулалӧны, сӧмын абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь миян вӧръясын, а изйысь.
Ӧтияс мраморысь, мӧдъяс змеевик-изйысь...
Но, быдсямаыс...
Сӧмын ловъяӧсь, увъяӧсь, коръяӧсь.
Тӧвсьыс качайтчӧны да шыалӧны, быттьӧ галькияс кодкӧ шыблалӧ.
Уліас турун, сідзжӧ изйысь.
Югыдлӧз, гӧрд... уна пӧлӧс...
Шондіыс оз тыдав, а югыд, быттьӧ шонді лэччӧм водзын.
Пуяс костъясас зарни змейяс гыӧны, быттьӧ йӧктӧны.
Насянь и югыдыс усьӧ.
И вот вайӧдіс сійӧ нылыс Данилушкоӧс ыджыд эрд вылӧ.
Муыс сэні прӧстӧй сёй кодь, а сы вылын кустъясыс сьӧдӧсь, быттьӧ бархат.
Тайӧ кустъяс вылас малахитӧвӧй гырысь турунвиж тильгунъяс да быдын сурьма рӧма кодзув.
Биа мазіяс сійӧ дзоридзьяс весьтас дзирдалӧны, а дзоридзьясыс вӧсни шыӧн зилькӧдчӧны, быттьӧ сьылӧны.
— Но, Данило-мастер, видзӧдалін? — юалӧ Кӧзяйка.
— Оз сюр изйыс, — вочавидзӧ Данилушко, — медым тадзитӧ вӧчны.
— Ачыд кӧ эськӧ думыштан, сеті эськӧ татшӧм изтӧ, ӧні ог вермы. — Шуис да кинас ӧвтыштіс.
Бара шум кыптіс, и Данилушко сійӧ жӧ из вылас, сійӧ гуранас лои.
Тӧлыс сідзи и шутьлялӧ.
Но, гӧгӧрвоана, ар.
Воис Данилушко гортас, а сійӧ луннас невестаыслӧн рытпук вӧлӧма.
Медводз Данилушко асьсӧ гажаӧн кутіс — сьыланкывъяс сьыліс, йӧктіс, а сэсся и жугыльтчис.
Невестаыс весиг повзис:
— Мый тэкӧд?
Абу ӧд кулӧмӧс колльӧданінын!
А сійӧ и шуӧ:
— Юрӧс поткӧдӧ.
Син водзын турунвиж да гӧрд рӧма сора сьӧд.
Югыдсӧ ог аддзы.
Та вылын рытпукыс и помасис.
Обряд серти невестаыс пӧдругаясыскӧд жӧникӧс колльӧдны муніс.
А кузь-ӧ туй, кор керка-мӧд сайын олісны.
Вот Катенька и шуӧ:
— Мунамӧй, нывъяс, кытшолӧн.
Миян улич кузя помӧдзыс мунамӧй, а бӧр локтам Еланскӧй кузя.
Ас кежас думайтӧ: «Пӧльтыштас Данилушкоӧс тӧлыс, — оз-ӧ бурджык сылы ло».
А пӧдругаясыслы мый.
Зэв радӧсь.
— И то, — горзӧны, — колльӧдны колӧ.
Вывті нин матын сійӧ олӧ — колльӧдан сьыланкыв сылы буриника некор на эг сьывлӧй.
Войыс вӧлі лӧнь, и лым усис.
Гуляйтны самӧй кад.
Со найӧ и мӧдӧдчисны.
Жӧник да невеста мунӧны водзвылас, а невесталӧн пӧдругаясыс гӧтыртӧм зонъяскӧд, кодъяс вӧліны рытпук вылын, неуна кольччыштісны.
Заводитісны нывъяс сьыланкыв, колльӧдчанаӧс.
А сійӧ нюркйӧдлӧмӧн да нора сьывсьӧ, дзик покойникӧс дзебиг дырйи моз.
Катенька аддзӧ — дзик нинӧмла тайӧс сьывныс: «И татӧг менам Данилушко гажтӧм, а найӧ нӧшта бӧрдӧдчанкыв сьывны думыштӧмаӧсь».
Зільӧ веськӧдны Данилушколысь думсӧ мӧдтор вылӧ.
Сійӧ сёрнитыштіс вӧлі, да сӧмын бара регыд жугыльмис.
Сэк кості Катенькалӧн пӧдругаясыс помалісны нин колььӧдчансӧ сьывны, кыпыдӧс заводитісны.
Серам да гаж налӧн, а Данилушко мунӧ, юрсӧ ӧшӧдӧма.
Кутшӧма кӧть Катенька эз зіль, гажӧдны сійӧс оз вермы.
Тадзи и горт дорӧдзыс воисны.
Пӧдругаясыс да гӧтыртӧм зонъяс мӧдісны разӧдчыны — кодлы кытчӧ, а Данилушко обрядтӧг ассьыс невестасӧ колльӧдіс да гортас муніс.
Прокопьич важӧн узис.
Данилушко ньӧжйӧникӧн ӧзтіс би, кыскис ассьыс чашаяссӧ керка джодж шӧрас да сулалӧ, видзӧдалӧ найӧс.
Тайӧ каднас Прокопьичӧс кутіс пӧдтыны кызӧм.
Вывті ёна кызӧдӧ.
Сійӧ, тӧдан-ӧ, тайӧ воясӧ ёна нин висьӧдчыны кутіс.
Тайӧ кызӧмыс Данилушколысь сьӧлӧмсӧ быттьӧ пуртӧн вундіс.
Став важся олӧмсӧ уськӧдліс тӧд вылас.
Зэв жаль сылы лои пӧрысь мортыс.
А Прокопьич дугдіс кызнысӧ, юалӧ:
— Тэ мый вӧчан чашаяснас?
— Да со видзӧда, абу-ӧ кад сдайтны?
— Важӧн, — шуӧ, — кад.
Прӧста сӧмын места занимайтӧны.
Бурджыка всё равно он вӧч.
Но, сёрнитыштісны нӧшта неуна, сэсся Прокопьич бара унмовсис.
И Данилушко водіс, сӧмын сылӧн оз узьсьы.
Бергаліс-бергаліс, бара чеччис, ӧзтіс би, видзӧдыштіс чашаяс вылас, матыстчис Прокопьич дінӧ.
Сулалыштіс сэки пӧрысь морт дорын, ышлолалыштіс...
Сэсся босьтіс мӧлӧт да кыдзи швачнитас-кучкас дурман-дзоридзсӧ, — сӧмын пызьмуніс.
А сійӧ чашасӧ, — барскӧй чертёж сертиыс вӧчӧмасӧ, — эз вӧрзьӧд!
Сьӧлыштіс сӧмын шӧрас да котӧрӧн петіс.
Сійӧ кадсянь Данилушкоӧс эз и аддзывны.
Ӧтияс шулісны, мый сійӧ йӧймӧма, вӧрӧ вошӧма, а мукӧдъяс бара висьтавлісны — Кӧзяйка босьтӧма сійӧс горнӧй мастерӧ.
Делӧ вылас мӧд ног лои.
Та йылысь водзӧ сказ лоӧ.
{П. Бажов @ Горнӧй мастер @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
Горнӧй мастер
Катя — Данилушколӧн невестаыс — верӧс сайӧ эз мун.
Во кык либӧ куим коли, кыдзи Данило вошис, — Катя и дзикӧдз невеста арлыдсьыс петіс.
Кызь арӧс бӧрад, миян заводскӧйяс серти, пӧрысьӧн нин лыддьыссьӧ.
Зонъяс татшӧмъястӧ шоча коравлӧны, дӧвечьяс ёнджыкасӧ.
Но, а тайӧ Катяыс, тыдалӧ, ёна мича вӧлӧма, сы дорӧ жӧникъясыс пыр сюйсьӧны, а сылӧн сӧмын и вочакыв:
— Данилолы кӧсйыси.
Сійӧс вӧйпӧдӧны:
— Мый нӧ вӧчан!
Кӧсйысьлін, да эн мун.
Ӧні та йылысь и гаравны нинӧмла.
Важӧн мортыс сгинитіс.
Катя аслас кыв вылын сулалӧ:
— Данилолы кӧсйыси.
Гашкӧ, и воас на сійӧ.
Сылы гӧгӧрвоӧдӧны:
— Сійӧ абу нин ловъя.
Тайӧ збыль.
А сійӧ сулалӧ ас вылас:
— Некод сійӧс кулӧмӧн эз аддзыв, а меным сійӧ, дерт нин, ловъя.
Аддзӧны — нылыскӧд неладнӧ, — ӧвсисны.
Мукӧдъяс серавны на сійӧс кутісны: нимтісны сійӧс кулӧмлӧн невестаӧн.
Сылы тайӧ кӧвъясис.
Катя Мертвякова да Катя Мертвякова, быттьӧ мӧд пӧлӧс прӧзвищеыс эз вӧв.
Сэки йӧзыс ёна кутісны висьны кутшӧмкӧ висьӧмӧн, и Катялӧн пӧрысь бать-мамыс кыкнанныс кулісны.
Рӧдвужыс сылӧн ыджыд.
Гӧтыра куим вок да некымын верӧс сайӧ мунӧм чой.
На костын зык лои — кодлы батьыс керкаӧ кольччыны.
Катя аддзӧ, — ладыс торксис, да и шуӧ:
— Муна ме Данилушко керкаӧ овны.
Прокопьич вывті нин пӧрысь лои.
Кӧть сы бӧрся видзӧдышта.
Чой-вокыс, дерт, вӧйпӧдны сійӧс:
— Тайӧ оз лӧсяв, чойӧй.
Прокопьич кӧть пӧрысь морт, а мыйсӧ оз вермыны тэ йылысь шуны.
— Меным, — шуӧ, — мый?
Ог ме ло суклясьысьнас.
Прокопьичыд меным абу бокӧвӧй.
Приёмнӧй бать менам Данилолы.
Батьӧн сійӧс понда шуны.
Сідзи и муніс.
Колӧ и сійӧс шуны: семейнӧйясыс эз мӧдны ёна кутны.
Ас кежаныс думайтісны: семьяысь лишнӧй — этшаджык шум.
А Прокопьичыд мый?
Сылы сьӧлӧм вылас воис.
— Аттьӧ, — шуӧ, — Катенька, мый абу вунӧдӧмыд менӧ.
Вот и кутісны найӧ овны-вывны.
Прокопьич станок сайын пукалӧ, а Катя овмӧснас бергӧдлӧ — град йӧрын, пуӧ-пӧжасьӧ да сідз водзӧ.
Овмӧсыс, дерт, кыкыдлӧн абу ыджыд...
Катя — ныв тэрыб, дыр-ӧ сылы!..
Ставсӧ вӧчас да пуксяс киӧн уджавны: вурӧ-кыӧ, этша ӧмӧй уджыд.
Медводз налӧн ставыс лючки-ладнӧ муніс, сӧмын Прокопьичлы пыр лёкджык и лёкджык.
Ӧти лун пукалас, кыкӧс куйлас.
Уджавсис, пӧрысь лоис.
Катя и мӧдіс думайтны, кыдзи найӧ водзӧ кутасны овны.
«Нывбаба кипом уджнад он пӧткӧд кынӧмтӧ, а мӧд кипод удж ог тӧд».
Вот и шуӧ Прокопьичлы:
— Батьӧ!
Тэ кӧть эськӧ мед велӧдін менӧ мыйкӧ прӧстӧйджыкторйӧ.
Прокопьичлы весиг тешкодь кажитчис.
— Мый тэ тайӧ!
Нывлы-ӧ удж пукавны малахит сайын!
Некор татшӧмсӧ эг кывлы.
Но, Катя век жӧ кутіс тӧдмасьны Прокопьич ремеслӧӧн.
Отсасис сылы, кӧн позьӧ.
Пилитыштны, шлифуйтыштны.
Прокопьич и кутіс сылы ӧтитор-мӧдтор петкӧдлыны.
Эз сідз, медым прамӧйӧсь.
Бляшка тӧчитны, вӧчавны вилка да пурт воропъяс да мукӧдтор, мый ёнджыка босьтӧны.
Нинӧм сулавтӧм, дерт, делӧ, кӧпеечнӧй, а век жӧ сійӧ содтӧд.
Прокопьич эз нин дыр ов.
Сэки чой-вокныс Катяӧс мырдӧн кутісны тшӧктыны:
— Ӧні тэныд быть ковмас верӧс сайӧ петны.
Кыдзи тэ ӧтнад мӧдан овны?
Катя налы шуис:
— Абу тіян шогныд.
Меным некутшӧм тіян жӧник оз ков.
Воас Данилушко.
Велӧдчыштас гӧраас и воас.
Чой-вокыс кияснас сы вылӧ ӧвтчӧны:
— Эн-ӧ тэ йӧймы, Катерина?
Татшӧмторсӧ и сёрнитны грек!
Мортыс важӧн кулӧма, а тэ сійӧс виччысян!
Видзӧд, каститчыны на мӧдас.
— Ог пов, — шуӧ, — таысь.
Сэки рӧдвужыс юалӧны:
— Кыдз кӧть тэ овны кутан?
— Сы йылысь, — шуӧ, — энӧ жӧ тӧждысьӧй.
Ӧткӧннад кыдзкӧ ола.
Чой-вокыс сідзи гӧгӧрвоисны, мый Прокопьичлӧн деньгаыс кольӧма, да бара мӧдісны шуасьны:
— Йӧйыд лои жӧ!
Сьӧм кӧ эм, гортад быть мужик колӧ.
Виччысь, - нюжӧдас кодкӧ кияссӧ сьӧм дорад.
Песовтасны тэнсьыд юртӧ, кыдзи курӧглысь.
Сӧмын и светсӧ аддзылін.
— Мыйта, — шуӧ, — менам пай вылӧ сиӧма, сы мында и аддзыла.
Чой-вокыс дыр на увгисны.
Коді горзӧ, коді вӧйпӧдӧ, коді бӧрдӧ, а Катя ассьыс дольӧ:
— Ӧтнам ола.
Некутшӧм тіян жӧник оз ков.
Менам важӧн нин эм.
Скӧрмисны, дерт, рӧдвужыс:
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, миянӧ и кок помнад эн тувччы!
— Аттьӧ, — шуӧ, — муса вокъясӧй, дона чойясӧй!
Помнитны кута.
Асьныд эн вунӧдӧй — миян дінті ветлывлӧй!
Сералӧ, тӧдӧмысь.
Но, чой-вокыс и ӧдзӧссӧ крапнитісны.
Колис Катя дзик ӧтнас.
Бӧрдыштіс, дерт, медводзсӧ, сэсся и шуӧ:
— Пӧръясян!
Ог сетчы!
Чышкышталіс синвасӧ да овмӧсӧ кутчысис.
Мыськыны да зыравны — пелькӧдчыны.
Кор ставсӧ вӧчис — пыр жӧ станок сайӧ пуксис.
Сэні сідзжӧ мӧдіс ассьыс пӧрадок лӧсьӧдны.
Мый сылы оз ков, сійӧс ылӧджык, а мый колӧ пыр, сійӧс ас дорас матӧджык.
Лӧсьӧдіс тадзикӧн пӧрадок да кӧсйис уджавны заводитны:
«Босьтчыла кӧть ачым ӧти бляшка тӧчитны».
Видзӧдліс, а колана изйыд абу.
Данилушколӧн дурман-чашасьыс торпыригыс кольӧма, да Катя видзис найӧс.
Торъя кӧртӧдӧ найӧс вӧлі гартыштӧма.
Прокопьичлӧн изъясыд, дерт, уна вӧлі.
Сӧмын Прокопьич кулӧм водзвылас ыджыд уджъяс вӧчис.
Но, и изйыс ставыс гырысь.
Торпыригъясыс да торъясыс абу кольӧмаӧсь — видзӧма посньыдторъяс вӧчӧм вылӧ.
Вот Катя и думайтӧ:
«Лоӧ, тыдалӧ, ветлыны корсьны рудничнӧй отвалъяс вылӧ.
Оз-ӧ сюр туяна из».
Данилосянь да Прокопьичсянь сійӧ кывлывліс, мый найӧ Змеинӧй гӧра дорысь босьтлывлісны.
Вот сэтчӧ и муніс.
Гумешкиын, дерт, пыр йӧза: коді руда перйӧ, коді кыскалӧ.
Видзӧдӧны Катя вылӧ — кытчӧ сійӧ мунӧ кӧрзинканас.
Катялы тайӧ оз кажитчы, мый сы вылӧ синъяссӧ сувтӧдӧмаӧсь.
Сійӧ эз кут отваллӧн тайӧ боксьыс корсьысьны, гӧрасӧ кытшовтіс.
А сэні вӧр на быдмис.
Вот Катя тайӧ вӧртіыс и кайис дзик Змеинӧй гӧра вылас да сэтчӧ и пуксис.
Зэв шог сылы лои — Данилушкоыс дум вылас уси.
Пукалӧ из вылын, а синваыс сідзи и тюрӧбӧн лэччӧ.
Йӧз некод абу, гӧгӧр вӧр, — сійӧ оз и яндысь.
Синваыс сідзи и муас войталӧ.
Бӧрдыштіс, видзӧдӧ — дзик кок улас тыдовтчис малахит-из, сӧмын ставнас му пытшкас.
Мыйӧн сійӧс перъян, кор абу ни кайло, ни лӧм?
Катя век жӧ вӧрӧдыштіс сійӧс кинас.
Кажитчис, мый изйыс оз крепыда пукав.
Вот сійӧ и заводитіс кодйыны мусӧ кутшӧмкӧ бедьторйӧн.
Кодйис, мыйта вермис, кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧрӧдны.
Изйыд и сетчис.
Кыдз тай ратшмуні улысыс, — быттьӧ ув чегис.
Изйыс абу ыджыд, плитка кодь.
Кызтаыс куим чунь вомлӧс кымын, кипыдӧс пасьта, а кузьтаыс кык весьтысь абу кузьджык.
Катя весиг шензьыштіс:
— Дзик менам думайтӧм серти.
Пилита сійӧс, кымын бляшка петас.
И зэв этша прӧстӧ вошӧ.
Вайис изсӧ гортас да пыр жӧ заводитіс пилитны.
Уджсӧ ньӧжмыд, а Катялы колӧ на горт гӧгӧрыс справитчыштны.
Видзӧдан, лунтыр удж вылын, и гажтӧмчыны некор.
Сӧмын кор станок сайӧ пуксяс, пыр жӧ Данилушко дум вылас усьӧ:
— Видзӧдліс эськӧ сійӧ, кутшӧм выль мастер тані лои.
Сылӧн да Прокопьичлӧн местаын пукалӧ.
Аддзысисны, дерт, и лёк йӧз.
Кыдз нӧ сытӧг...
Кутшӧмкӧ праздниклань паныд войнас Катя дыр пукаліс удж сайын, а куим зон и ӧграда пыр пырисны сы дорӧ.
Повзьӧдны кӧсйисны либӧ нӧшта мыйкӧ — налӧн делӧ, сӧмын ставныс юыштӧмаӧсь.
Катя дзужгӧ пиланас да оз кыв, мый сы посводзын йӧз.
Кыліс сӧмын сэки, кор керка ӧдзӧсас нин мӧдісны йиркӧдны:
— Восьты, кулӧмалӧн невеста!
Примит ловъя гӧстьясӧс!
Катя первойсӧ кевмысис налы:
— Мунӧй, зонъяс!
Но, налы, тайӧ веськодь.
Ӧдзӧссӧ тракйӧны, сійӧ и виччысь — нетшыштасны дзир йывсьыс.
Сэки Катя мынтӧдіс каличсӧ, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ да горзӧ:
— Пырӧй, колӧкӧ.
Кодлы медводз сетыштны?
Зонъяс видзӧдӧны, а Катя чера.
— Тэ, — шуӧны, — эн шутит!
— Кутшӧм, — шуӧ, — шуткаяс!
Коді тагӧс воськовтас, сылы и плешкас.
Зонъяс, кӧть и кодӧсь, а аддзӧны — делӧыс абу шутка.
Ныв верстьӧ, пельпомъясыс зумыдӧсь, синмыс решительнӧй, и черыс, тыдалӧ, киас вӧвлӧма.
Эз ӧд лысьтны пырнытӧ.
Увгисны-увгисны, мунісны да нӧшта асьныс жӧ та йылысь висьталісны.
Зонъясӧс и мӧдісны эльтны, мый найӧ куимӧн ӧти нылысь пышйӧмаӧсь.
Налы тайӧ эз кажитчы, дерт, найӧ и лӧсьӧдісны ассяньыс, быттьӧкӧ Катяыс эз ӧтнас вӧв, а сы мышкын кулӧм морт сулаліс.
— Да сэтшӧм страшнӧй, быть лои пышйыны.
Зонъяслы эскисны-ӧ — эз-ӧ эскыны, а йӧз пӧвстын сэксянь сёрни муніс:
— Лёк сійӧ керкаас.
Оз ӧд прӧста сійӧ дзик ӧтнас ов.
Тайӧ сёрниыс воис Катяӧдз, да сійӧ шогсьыны эз кут.
Думыштіс на: «Мед сӧрӧны.
Меным сідзсӧ бурджык, повны кӧ мӧдасны.
Мӧдысь, видзӧдан, оз нин пырны».
Суседъясыс и сы вылӧ шензьӧны, мый Катя станок сайын пукалӧ.
Серам вылӧ сійӧс кыпӧдісны:
— Мужскӧй кипод уджӧ кутчысьӧма!
Мый сылӧн артмас!
Тайӧ Катялы курыдджык кажитчис.
Сійӧ и ачыс думыштлывліс: «Артмас-ӧ менам ӧтнамлӧн?»
Но, сійӧ асьсӧ кужис кутны: «Базарнӧй тӧвар!
Ёна бур-ӧ колӧ?
Мед сӧмын шыльыд вӧлі...
Ог ӧмӧй и сійӧс вермы вӧчны?»
Пилитіс Катя изсӧ.
Аддзӧ — серыс зэв мича вӧлӧма, и быттьӧ пасъялӧма, кутшӧм местаті вомӧнногыс пилитны.
Шензьӧ Катя, кутшӧм бура ставыс артмис.
Вундаліс да заводитіс тӧчитны.
Делӧыс абу сэтшӧм мудер, а привычкатӧгыд он жӧ вӧч.
Майшасьыштіс медводзсӧ, сэсся велаліс.
Кӧть кутшӧмӧсь бляшкаясыс артмисны, а шыбласыс и ньӧти абу.
Сӧмын шыбитчис, мый лои тӧчитігӧн.
Вӧчаліс Катя бляшкаяс, шензьыштіс на, кутшӧм бур из сюри, да думыштчис, кытчӧ вузавны вӧчӧмторсӧ.
Прокопьич татшӧм мелочсӧ карӧ, буракӧ, нулывліс да сэні ставсӧ ӧти лавкаӧ сдайтлывліс.
Катя унаысь кывлывліс тайӧ лавка йывсьыс.
Вот сійӧ и думыштіс ветлыны карӧ.
«Юала сэтысь, кутасны оз водзӧ менсьым вӧчӧмторъясӧс босьтны».
Игналіс керкасӧ да мӧдӧдчис подӧн.
Полевӧйын эз и казявлыны, мый сійӧ карӧ муніс.
Тӧдмаліс Катя, кӧні сійӧ кӧзяиныс, коді Прокопьичлысь вӧчӧмторъяссӧ примитлывліс, да пырис веськыда лавкаас.
Видзӧдӧ — тырыс сэні быдсяма изйыс, а малахитӧвӧй бляшкаясыс стеклӧа шкап тыр.
Йӧзыс лавкаас уна.
Коді ньӧбасьӧ, коді вӧчӧмторъяс сдайтӧ.
Кӧзяиныс стрӧг да зэв важнӧй сэтшӧм.
Катя медводзсӧ матыстчынысӧ поліс, сэсся смелмӧдчис да юалӧ:
— Оз-ӧ ковны малахитӧвӧй бляшкаяс?
Кӧзяиныс чуньнас шкап вылӧ индіс:
— Он аддзы, мыйта менам сэтшӧм добраыс?
Мастеръяс, кодъяс вӧлі сдайтӧны уджсӧ, дольӧны сылы:
— Зэв нин уна ӧні тайӧс вӧчӧм вылӧ мастеръясыс лоины.
Сӧмын изсӧ портитӧны.
Сійӧс оз гӧгӧрвоны, мый бляшкаяслы мича сер колӧ.
Ӧти мастер вӧлі Полевӧйысь.
Сійӧ гусьӧникӧн и висьталӧ кӧзяиныслы:
— Абу тыр вежӧра тайӧ нылыс.
Аддзылӧмаӧсь сылӧн суседъясыс станок сайысь.
Вот, навернӧ, стряпайтӧма.
Кӧзяин сэки и шуӧ:
— Ноко, петкӧдлы, мый вайин?
Катя и сетіс сылы бляшкасӧ.
Видзӧдліс кӧзяиныс, сэсся Катя вылӧ синъяссӧ сувтӧдіс да шуӧ:
— Кодлысь гусялін?
Катялы, дерт, зэв ӧбиднӧ лои.
Мӧд ног сійӧ кутіс сёрнитны:
— Кутшӧм тэ имеитан право мортсӧ тӧдтӧг тадзи сы йылысь сёрнитны?
Со видзӧд, абу кӧ синтӧм!
Кодлысь позьӧ гусявны ӧти пӧлӧс узора сы мында бляшка!
Ноко, висьтав! — да кисьтіс прилавок вылӧ став вӧчӧмторсӧ.
Кӧзяин да мастеръяс аддзӧны — вернӧ, ставыс ӧти пӧлӧс сера.
И серыс зэв шоча паныдасьлысь.
Быттьӧ шӧрсьыс пу быдмӧ, а ув вылас лэбач пукалӧ да уліас лэбач жӧ.
Бура тӧдчӧ и мичаа вӧчӧма.
Ньӧбасьысьяс кывлісны тайӧ сёрнисӧ, сідзжӧ нюжӧдчисны видзӧдлыны, сӧмын кӧзяиныс пыр жӧ став бляшкаяссӧ вевттис.
Аддзис помка.
— Чукӧрад оз бура тыдав.
Пырысь-пыр ме найӧс стеклӧ улӧ пуктала.
Сэки и бӧрйӧй, мый кодлы кажитчас. — А ачыс Катялы шуӧ: — Пыр со сійӧ ӧдзӧсӧдыс.
Ӧні жӧ сьӧм пӧлучитан.
Мӧдӧдчис Катя, и кӧзяин сы бӧрся.
Восьтіс ӧдзӧссӧ, юалӧ:
— Донӧн-ӧ сдайтан?
Катя кывлывліс Прокопьичсянь донъяс йылысь.
Сідзи и шуис, а кӧзяин давай вак-вакӧн серавны:
— Мый тэ!
Мый тэ!
Татшӧм донсӧ ме ӧти Полевӧйса мастерлы — Прокопьичлы — мынтывлі да ещӧ сылӧн приёмышлы — Данилолы.
Да ӧд найӧ кутшӧм мастеръяс вӧліны!
— Ме, — ӧтвечайтӧ, — налысь и кывлі.
Сійӧ жӧ семьяысь лоа.
— Со мый! — шензьӧ кӧзяин. — Тайӧ, тыдалӧ, тэныд Данилолӧн уджыс кольӧма?
— Абу, — ӧтвечайтӧ, — менам.
— Изйыс, гашкӧ, сылӧн коли?
— И изсӧ ачым перйи.
Кӧзяин, тыдалӧ, оз эскы, а донъясьны эз жӧ мӧд.
Мынтысис честнӧя да нӧшта шуӧ:
— Водзӧ кӧ артмас татшӧмсӧ вӧчны, вай.
Ӧтказтӧг кута примитавны да донсӧ сета збыльӧс.
Муніс Катя, радлӧ, — мыйта сьӧм босьтіс!
А кӧзяиныс сійӧ бляшкаяссӧ стеклӧ улӧ пуктіс.
Ньӧбасьысьяс: тырыс локтісны:
— Дона-ӧ?
Сійӧ, дерт, эз ылав, — ньӧбӧм дон сертиыс дас пӧв унджык корис, да и шуалӧ:
— Татшӧм серыс эз на вӧвлы.
Полевӧйса мастер Данилолӧн уджыс.
Сыысь бурджыка он вӧч.
Воис Катя гортас, а ачыс пыр на шензьӧ.
— Вот кутшӧм штука!
Менам бляшкаясӧй ставсьыс бурӧсь.
Бур из сюри.
Тыдалӧ, случайыс шуда веськаліс. — Сэсся и думыштіс: — А эз-ӧ Данилушко тайӧ меным юӧр сет?
Думайтіс тадзи, тэрмасьӧмӧн пасьтасис да Змеинӧй гӧра вылӧ котӧртіс.
А сійӧ малахитчикыс, коді кӧсйис Катяӧс карса купеч водзын янӧдны, гортас жӧ воис.
Завидь сылы, мый Катялӧн зэв шоча овлысь узор артмӧма.
Сійӧ и думыштіс:
— Колӧ видзӧдлыны, кытысь сійӧ изсӧ босьтӧ.
Эз-ӧ выль места кутшӧмӧскӧ сылы индыны Прокопьич либӧ Данило?
Аддзыліс, мый Катя кытчӧкӧ котӧртіс, сійӧ и мӧдӧдчис Катя бӧрся.
Аддзӧ — Гумешкисӧ сійӧ бокиті кытшовтіс да кытчӧкӧ Змеинӧй гӧра сайӧ муніс.
Мастер сэтчӧ жӧ, а ачыс думайтӧ: «Сэні вӧр.
Вӧрӧдыд дзик гу дорӧдзыс кысся».
Пырисны вӧрӧ.
Катя зэв матын да ньӧти оз видзчысь, оз бергӧдчыв, оз кывзысь.
Мастер радлӧ, мый сылы сэтшӧм кокньыда сюрас выль местаыс.
Друг бокынджык мыйкӧ сэтшӧма кутіс шумитны, да сідз, мый мастер весиг повзис.
Сувтіс.
Мый тайӧ?
Сылӧн сідзи мӧвпалігкості, Катяыд и эз ло.
Котраліс сійӧ, котраліс вӧрті.
Муртса петіс Северскӧй пруд дорӧ, — верст кык сайӧ, гашкӧ, Гумешкисянь.
Катя весиг эз вермы и думыштлыны, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Кайис гӧра вылӧ, дзик сійӧ местаӧ, кытысь медводдза изсӧ босьтліс.
Гуыс быттьӧ ыджыдджык лоӧма, а бокас бара жӧ сэтшӧм из тыдалӧ.
Вӧрӧдыштіс сійӧс Катя, изйыс и шедіс.
Бара быттьӧ ув трачмуніс.
Босьтіс Катя изсӧ да бӧрддзис, мӧдіс лыддьӧдлыны.
Но, кыдзи нывъяс-бабаяс поконикӧс колльӧдігӧн, быдсяма кывъяссӧ шуалӧны:
— Кодлы тэ менӧ, муса сьӧлӧмшӧрӧй, эновтін, — да сідз водзӧ...
Бӧрдсис, быттьӧ кокньыдджык лои, сулалӧ — думыштчис, рудничнӧйлань видзӧдӧ.
Местаыс быттьӧ сэні куш.
Гӧгӧр сук да джуджыд вӧр, а рудничнӧйланьын посньыдджык.
Кадыс шонді пуксьӧмлань.
Вӧрсянь увлань кушинын пемдыны кутіс, а сійӧ местаас — рудниклань шонді югӧр сюрис.
Сідзи и ӧзйӧ сійӧ местаыс, да став изъясыс сэні дзирдалӧны.
Катялы любопытнӧ тайӧ лои.
Кӧсйис матӧджык матыстчыны.
Воськовтіс, а кок увтіыс и буждіс.
Нетшыштіс коксӧ, видзӧдӧ — муыс кок улас абу.
Сулалӧ сійӧ кутшӧмкӧ джуджыд пу вылын, дзик туган йылас.
Быд боксянь сэтшӧм жӧ туганъяс матыстчисны.
Пу костъясса восьсаинӧдъясӧдыс улісьыс тыдалӧны турунъяс да дзоридзьяс, и найӧ дзик абу татчӧс кодьӧсь.
Мӧд морт кӧ эськӧ Катя местаын повзис, мӧдіс чирзыны-горзыны, а сійӧ дзик мӧдтор йылысь думайтіс:
«Со сійӧ, гӧраыс, воссис!
Кӧть эськӧ Данилушко вылӧ видзӧдлыны!»
Сӧмын думыштіс, а пуяс костӧдыс аддзӧ — уліас кодкӧ локтӧ, Данилушко кодь да кияссӧ вывлань нюжӧдӧ, быттьӧ мыйкӧ висьтавны кӧсйӧ.
Катя быттьӧ садьсӧ воштыліс, сідзи и уськӧдчис сы дорӧ... пу йывсяньыс!
Но, а сэк жӧ усис му вылӧ, кӧні сулаліс.
Садяс воис да и шуӧ аслыс:
— Збыльысь, меным кажитчыны кутіс.
Колӧ ӧдйӧджык гортӧ мунны.
Мунны колӧ, а ачыс пукалӧ да пукалӧ, пыр виччысьӧ, оз-ӧ воссьы нӧшта гӧраыс, оз-ӧ бара петкӧдчы Данилушкоыс.
Тадзи рытгорулӧдзыс и пукаліс.
Сэки сӧмын и гортас мӧдӧдчис, а ачыс думайтӧ: «Аддзылі век жӧ Данилушкоӧс».
Сійӧ мастерыд, коді Катя бӧрся кыйӧдчис, тайӧ кад кежлас гортас котӧрӧн локтіс.
Видзӧдліс — Катялӧн керкаыс игана.
Сійӧ и дзебсис, — видзӧдла, мый сійӧ ваяс.
Аддзӧ — локтӧ Катя, сійӧ и вомӧналіс туйсӧ.
— Тэ кытчӧ ветлін?
— Змеинӧй гӧра вылӧ, — шуӧ.
— Войнас?
Мый сэні вӧчан?
— Данилоӧс аддзӧдлыны...
Мастер сідзи и весьӧпӧрліс, а аскинас завод пасьта гусьӧник шӧпкӧдчисны:
— Дзикӧдз йӧймис кулӧмаыдлӧн невестаыс.
Войясын Змеинӧй гӧра вылӧ ветлывлӧ, поконикӧс виччысьӧ.
Мед эськӧ заводсӧ оз ӧзты, абу ӧд тыр вежӧра.
Чой-вокыс кывлісны жӧ, бара локтісны, вай видны да вӧйпӧдны Катяӧс.
Сӧмын сійӧ и кывзыны эз кут.
Петкӧдліс налы сьӧмсӧ да шуӧ:
— Тайӧ, чайтанныд, кытысь меным?
Бур мастеръяслысь оз босьтны, а меным медводдза вӧчӧмтор вылӧ мыйта сетісны!
Мыйла тадзи?
Вокъясыс кывлісны Катялӧн шуд йылысь да шуӧны:
— Случайыс шуда веськаліс.
Мый сэні и сёрнитнысӧ.
— Татшӧм случайясыд, — шуӧ воча, — эз на вӧвлыны.
Тайӧ меным Данило татшӧм изсӧ пуктӧма да серсӧ вӧчалӧма.
Вокъясыс сералӧны, чойясыс кияснас ӧвтчӧны:
— И збыльысь йӧймӧма!
Колӧ приказчиклы висьтавны.
Мед кӧть збыльысь заводсӧ оз ӧзты!
Дерт, эз висьтавны.
Яндысисны чойсӧ вузавны.
Сӧмын петісны да сёрнитчисны:
— Колӧ Катерина бӧрся видзӧдны.
Кытчӧ мунас — пырысь-пыр жӧ сы бӧрся вӧтчыны.
А Катя колльӧдіс рӧдвужсӧ, игналіс ӧдзӧссӧ да кутіс выль изсӧ пилитлыны.
Пилитӧ да думайтӧ:
— Сэтшӧм жӧ кӧ артмас, сідзкӧ эз каститчы меным — аддзылі ме Данилушкоӧс.
Вот сійӧ и тэрмасьӧ пилитнысӧ.
Видзӧдлыны сылы окота регыдджык, кутшӧм збыльвылас серыс лоӧ.
Важӧн нин вой, а Катя пыр на станок сайын пукалӧ.
Ӧти чой сійӧкадӧ садьмис, аддзис керкасьыс би, котӧртіс ӧшинь дорас, видзӧдӧ ставень костӧдыс да шензьӧ:
— И унмыс сійӧс оз личкы!
Наказанньӧ нылыскӧд!
Пилитіс Катя пӧвсӧ — серыс и тыдовтчис.
Воддзасьыс на мичаджык.
Пу вывсянь лэбачыс увлань лэбӧ, бордъяссӧ паськӧдӧма, а улісяньыс сылы паныд мӧд лэбзьӧ.
Татшӧм серыс малахит пӧв вылас витысь.
Сэтшӧм стӧча пасъялӧма, кыдзи вомӧн ногыс пилитны.
Катя сэки и думайтны эз кут.
Кватитчис да котӧртіс кытчӧкӧ.
Чойыс сы бӧрся.
Мунігмозыс чойыс вокъясыслы таркӧдіс — котӧртӧй пӧ ӧдйӧджык.
Уськӧдчисны вокъясыс, йӧзӧс на шызьӧдісны.
А югдӧ нин вӧлі.
Видзӧдӧны, — Катя Гумешки бокті котӧртӧ.
Ставӧн сэтчӧ и уськӧдчисны, а сійӧ, тыдалӧ, оз и тӧд, мый сы бӧрся йӧз вӧтчӧны.
Прӧйдитіс рудник, ньӧжйӧджык мӧдіс мунны Змеинӧй гӧра кытшовтӧмӧн.
Йӧзыс ньӧжмӧдісны жӧ воськовнысӧ — видзӧдлам пӧ, мый сійӧ кутас вӧчны.
Катя мунӧ, кыдзи нин велалӧма, гӧра вылӧ.
Видзӧдліс, а вӧрыс кутшӧмкӧ вӧвлытӧм.
Малыштіс кинас пусӧ, а сійӧ кӧдзыд да шыльыд, быттьӧ шлифуйтӧм из.
И туруныс увдорас изйысь жӧ, и сэні пемыд на.
Катя и думайтӧ:
«Тыдалӧ, ме гӧра пытшкас веськалі».
Чой-вокыс да йӧзыс шӧйӧвошины:
— Кытчӧ сійӧ лои?
Ӧні на зэв матын вӧлі, а эз ло!
Котралӧны, жуӧны.
Коді гӧра вылӧ, коді гӧра гӧгӧрыс.
Чуксасьӧны ӧта-мӧдыскӧд: «Сэні оз тыдав?»
А Катя ветлӧдлӧ из вӧрті да думайтӧ, кыдзи сылы Данилушкоӧс аддзыны.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс да и горӧдіс:
— Данило, шыась!
Вӧрӧд йӧлӧга юрӧбтіс.
Увъяс мӧдісны шарӧдчыны: «Абу сійӧ!
Абу сійӧ!
Абу сійӧ!»
Сӧмын Катя эз ӧвсьы:
— Данило, шыась!
Вӧрын бара: «Абу сійӧ!
Абу сійӧ!»
Катя бара:
— Данило, шыась!
Сэки гӧраса Кӧзяйка и сувтіс Катя водзӧ.
— Тэ мыйла, — юалӧ, — менам вӧрӧ локтін?
Мый колӧ?
Бур из али мый корсян?
Кутшӧм колӧ, сэтшӧмӧс босьт да мун ӧдйӧджык!
Катя сэки и шуӧ:
— Оз ков меным тэнад кулӧм изйыд!
Вай меным ловъя Данилушкоӧс.
Кытчӧ сійӧс тэ дзебин?
Кутшӧм тэнад помка йӧзлысь жӧникъяссӧ ылӧдлыны?
Но, збой ныв.
Веськыда горш вылӧ тальччыны кӧсйӧ.
Тадзсӧ Кӧзяйкалы!
А сійӧ нинӧм, сулалӧ лӧня:
— Нӧшта мый висьталан?
— А сійӧ и шуа — вай Данилоӧс!
Тэ ордын сійӧ...
Кӧзяйка гораа серӧктіс да и шуӧ:
— Тэ, йӧй ныв, тӧдан-ӧ, кодкӧд сёрнитан?
— Абу синтӧм, — горзӧ, — аддза.
Сӧмын ог пов тэысь, йӧзӧс янсӧдысь!
Ньӧти ог пов!
Кутшӧм кӧть мудера тэнад абу вӧчӧма, а ме дорӧ Данилоыд нюжӧдчӧ.
Ачым аддзылі.
Мый нӧ, босьтін?
Кӧзяйка сэки и шуӧ:
— А вот кывзам, мый ачыс сійӧ шуас.
Сыӧдз вӧрас пемыд вӧлі, а сэки сійӧ пыр жӧ быттьӧ ловзис.
Югыд лои.
Уліас туруныс уна пӧлӧс рӧма биясӧн кутіс ломавны, пуясыс ӧта-мӧдсьыс мичаджыкӧсь.
Костъясӧдыс эрдтор тыдалӧ, а сэні из дзоридзьяс, и зарни мазіяс, быттьӧ бикиньяс сійӧ дзоридзьяс весьтас.
Но, сэтшӧм, видзӧдтӧ, мича, кӧть нэмыд видзӧд, он пӧт.
И аддзӧ Катя, котӧртӧ сійӧ вӧртіыс Данило.
Веськыда сы дорӧ.
Катя паныд уськӧдчис — Данилушко!
— Энлы, — шуӧ Кӧзяйка, — да юалӧ: — Но, Данило-мастер, бӧрйы — мый вӧчан?
Сыкӧд мунан — ставсӧ менсьым вунӧдан, татчӧ кольччан — сійӧс да йӧзӧс ковмас вунӧдны.
— Ог вермы, — воча шуӧ, — йӧзӧс вунӧдны, а сійӧ быд здукын юрын бергалӧ.
Сэки Кӧзяйка кыпыда нюммуныштіс да шуӧ:
— Тэ венін, Катерина!
Босьт ассьыд мастертӧ.
Тэнад удаллунысь да смеллунысь вот тэныд козин.
Мед Данилолы менам ставыс паметяс кольӧ.
Сӧмын вот тайӧс мед дзикӧдз вунӧдас! — И шензьӧдана дзоридзьяса эрдторйыс пыр жӧ воши. — Ӧні мунӧй сэтчӧ, — индіс Кӧзяйка да нӧшта ӧлӧдіс: — Тэ, Данило, гӧра йывсьыд йӧзыслы эн висьтавлы.
Висьтав, мый ылыса мастер дорӧ велӧдчыны ветлін.
А тэ, Катерина, и думайтны вунӧд, мый ме тэнсьыд жӧниктӧ татчӧ ылӧдлі.
Ачыс сійӧ локтіс сыла, мый ӧні вунӧдіс.
Копыртчыліс сэки Катя:
— Прӧстит лёк кывйысь!
— Ладнӧ, — шуӧ, — мый изйыдкӧд лоӧ!
Тэныд шуа, медым зык-шум тіян эз вӧв.
Мӧдӧдчисны Катя да Данило вӧрті, а сійӧ пыр пемыдджык да пемыдджык, и кок улын абу шыльыд — мылькъяс да гуранъяс.
Видзӧдлісны, а найӧ рудникынӧсь — Гумешкиын.
Кадыс водз на, и йӧзыс рудникас абуӧсь.
Найӧ гусьӧникӧн и воисны гортас.
А найӧ, кодъяс Катя бӧрся вӧтчылісны, пыр на вӧрті уялісны да чуксасисны: «Сэні оз тыдав»?
Корсисны-корсисны, эз аддзыны.
Котӧрӧн воисны гортаныс, а Данило ӧшинь дорас пукалӧ.
Повзисны, дерт.
Ӧтдортчӧны, быдсяма пӧлӧс заговоръяс лыддьӧны.
Сэсся аддзӧны — Данило мӧдіс каллянсӧ табакӧн тыртны.
Но и сайкалісны.
«Оз жӧ мӧд, — думайтӧны, — кулӧмаыс каллянӧн куритчыны».
Матыстчавны кутісны ӧти бӧрся мӧд.
Видзӧдӧны — и Катяыс керкаас.
Пач дорын ноксьӧ, а ачыс зэв кыпыд.
Важӧн нин сійӧс татшӧмӧн эз аддзывны.
Но сэки дзикӧдз збоймисны, керкаас пырны мӧдісны:
— Мый нӧ сэтшӧм дыр кежлӧ, Данило, тэ вошлін?
— Колываньӧ, — шуӧ, — ветлі.
Кывлі из делӧ кузя сэтчӧс мастер йылысь, сыысь бурджык уджалысьыс пӧ абу.
Вот и окота лои ичӧтика велӧдчыштны.
Поконик батьӧй вӧлі ӧлӧдіс.
Но, а ме эг кывзысь сылысь — гусьӧн муні, Катялы сӧмын ас йылысь юӧртлі.
— Мыйла, — юалӧны, — ассьыд чашатӧ жугӧдін?
— Но, мыйыс оз овлы...
Рытпук вылысь локті...
Гашкӧ, унджык юсьӧма...
Эз кажитчы аслым, вот и пазьниті.
Быд мастерлӧн татшӧмторйыд, кӧнкӧ, овлывлӧ.
Мый йылысь сёрнитны.
Сэки чой-вокыс элясьны кутісны Катя вылӧ, мыйла эз висьтав сійӧ Колывань йывсьыс.
Катясянь сідзжӧ унасӧ эз тӧдмавны.
Пырысь-пыр вомаліс:
— Кодлӧн кӧ мӧскыс кӧть и баксіс, менам эськӧ чӧв оліс.
Этша ме тіянлы висьтавлі, мый Данило ловъя.
А ті мый?
Жӧникъясӧс ме дорӧ мӧдӧдалінныд да олан туй вылысь кежӧдінныд!
Пуксьӧй пызан саяс, бурджык лоӧ.
Дась нин менам яичницаыд.
Та вылын и делӧыс помасис.
Пукалыштісны рӧдвужыс, сёрнитыштісны ӧттор-мӧдтор йылысь, разӧдчисны.
Рытнас Данило муніс приказчик ордӧ петкӧдчывны.
Сійӧ шумитыштіс, дерт.
Но, делӧсӧ век жӧ вӧлі ладмӧдӧма.
Вот и кутісны Данило да Катя асланыс керкаын овны.
Бура пӧ олісны, сӧгласӧн.
Удж кузяыс Данилоӧс ставӧн горнӧй мастерӧн шуисны.
Удж кузя некод эз вермы сыкӧд водзсасьны.
И судзсьымӧн мӧдісны овны.
Сӧмын оз-оз дай думыштчылас Данилӧ.
Катя гӧгӧрволіс, дерт, — мый йылысь, да чӧв оліс.
{Виталий Бианки @ Великӧй морскӧй туйӧд @ беллетристика @ Виталий Бианки. Великӧй морскӧй туйӧ @ 1950 @}
Виталий Бианки. Великӧй морскӧй туйӧд
«Пыдди пуктана гражданин председатель.
Талун, 19...-ӧд вося апрель 17-ӧд лунӧ, ме лэдзи вӧля вылӧ дикӧй дзодзӧгӧс еджыд бока казаркаяс пӧрӧдаысь.
Тайӧ пӧткасӧ ме виччысьтӧг ньӧби кольӧм во арнас Ленинградын улича вылын.
Вӧралысь вӧлі нуӧ вузавны сійӧс рынок вылӧ.
Вӧралысьыс висьталіс, мый вузавтӧдзыс некымын лун сайын казаркасӧ сійӧ кутӧма Финскӧй залив берег дорысь, кыськӧ Ломоносов кар сайысь.
Пӧткаыс дзугсьӧма кокнас чери кыян тывйӧ.
Тӧвсӧ пӧткаыс тӧвйис менам йӧрын, Витебск карын.
Регыдӧн сійӧ дзикӧдз раммис.
Весиг сетӧ вӧлі малавны асьсӧ мышкуӧдыс, кор сійӧс вердіс менам пи.
Но тулыснас сійӧ кутіс вӧймыны.
Сы серти, кыдз сійӧ зэлӧдлывліс да нырнас нетшкис сійӧс домалан гезсӧ, ӧвтчис бордъяснас, кокни вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧс кыскӧ вӧлі вӧля вылӧ.
Ми пикӧд шуим сійӧс лэдзны.
Но ми сэтшӧма велалім асланым дикӧй пленница дорӧ, мый миянлы вӧлі эськӧ жаль янсӧдчыны сыкӧд, коркӧ кӧть выльысь кывлыны сы йылысь надеятӧг.
Ме судзӧді «С» серияа 109 №-а алюминиевӧй кольча, кодӧс лэдзӧма Московскӧй орнитологическӧй комитет.
Ми сюям сійӧс дзодзӧглы кокас.
Кодкӧ кӧ миянлысь казарканымӧс кутас выльысь, аддзас сы кокысь кольчасӧ да гижас та йылысь Орнитологическӧй комитетӧ, ті юӧртӧй меным Витебскӧ: кытчӧ лэбзьӧма миян казарканым да кутшӧм ногӧн сійӧс вӧлі кутӧма».
Тайӧ письмӧсӧ гижысь мортыс уліас гижӧма ассьыс адрессӧ, кырымасьӧма да письмӧсӧ сюйӧма Московскӧй орнитологическӧй комитет адреса кӧнвертӧ.
Сэсся сійӧ чеччис пызан сайысь да муніс ӧдзӧслань.
— Мишка! — чукӧстіс сійӧ писӧ. — Мунам казаркатӧ лэдзны.
Медводдза юр
Казарка пукаліс чом дорас да нырнас лёкысь нетшкис кокас кӧрталӧм гезсӧ.
Но, кор казяліс матыстчысь йӧзӧс, сійӧ дзик пыр жӧ эновтіс тайӧ уджсӧ, гогнитчис да вылӧ кыпӧдіс юрсӧ.
Тушанас ӧні сійӧ кажитчис гортса дзодзӧг ыдждаӧн, кӧть збыльвылас вӧлі тӧдчымӧн ичӧтджык.
Первой видзӧдлӧм бӧрын позис казявны, мый сійӧ дикӧй пӧтка.
Став гӧныс сылӧн куйліс кыдзкӧ торъя шыльыда да мичаа, кыдзи гортса пӧткаяслӧн сійӧ некор оз куйлы.
Тушаыс сылӧн вӧлі статя, крепыд, морӧсыс водзын, сьыліыс зумыд.
Дженьыдик, паськыда тажгӧдӧм кокъясыс зумыда пыксисны муас.
Плешас дӧлаліс тӧлысьджын кодь торъя еджыд сер.
Кор батя-пиа матыстчисны казарка дінӧ, сійӧ горзігтыр чепӧсйис на дінысь.
Гезйыс зэлаліс да нетшыштіс сійӧс бӧрвыв.
Ӧдвывсьыс казарка юрнас сутшкысис муӧ.
Тайӧн воспользуйтчис Мишалӧн батьыс.
Сійӧ топыда кутіс пӧткаӧс бӧрсяньыс бордъясӧдыс да лэптіс вывлань.
— Разь гезсӧ, — шуис сійӧ Мишалы.
Сы кості, кор Миша ноксис топыда зэлалӧм гӧрӧднас, казарка став эбӧссьыс зілис мынтӧдчыны.
Верстьӧ морт муртса вермис кутны сійӧс.
— Но, Мишка, — шуис батьыс, кор, медбӧрын, гезйыс уси муӧ, — ӧні прӧщайтчы казаркаыдкӧд да си сылы шуда туй!
Мишка кӧсйис малалыштны пӧткасӧ.
Нюжӧдліс кисӧ, но пыр жӧ сійӧс дернитіс бӧр: казарка скӧрысь чушнитіс сы вылӧ.
Мишалы дзик оз ков вӧлі, медым сійӧс кокыштіс нырнас.
Ӧтчыд сійӧ видліс нин, кутшӧм тайӧ лӧсьыд: кык вежон чӧж сылӧн коксьыс лӧзыс эз быр.
— Мый, пиук, оз кажитчы? — нюммуніс батьыс. — Нинӧм, ме кута сійӧс сьыліӧдыс.
А тэ перйы менам веськыд зептысь кольчасӧ да плоскогубцы.
Миша сетіс.
— Но, — водзӧ висьталіс батьыс, — кольчасӧ паськӧдышт да сюй сійӧс казаркалы кокас.
Вӧчин?
Бура топӧд сылысь помъяссӧ чепӧлянас.
Сідз.
Ӧні кодлыкӧ сійӧ сюрӧ кӧ киӧ, ми тэкӧд сы йылысь нӧшта кывлам на.
— Виччысь... — надеятӧг нурбыльтіс Мишка.
— А, мый тэ шуан?
Аддзан кольча вывлас адрес да номер?
Кодкӧ кӧ миянлысь казарканымӧс кутас, сылы колӧ юӧртны сылысь кольча номерсӧ тайӧ адрес сертиыс Орнитологическӧй комитетӧ.
А ме ассянь комитетас гижи, медым сэтысянь миянлы юӧртісны, кӧні кутӧмаӧсь либӧ кыйӧмаӧсь казарканымӧс.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвонысӧ гӧгӧрвоана, — вомгорулас висьталіс Миша, — да абу зэв эскана, мый кодлыкӧ сійӧ нӧшта ӧтчыд сюрӧдчас.
— Код тӧдас!
Но, а ӧні ме сійӧс лэдза, — шуис батьыс. — Менам киясӧй мудзисны нин сійӧс кутны.
Сійӧ шыбитіс пӧткасӧ вывлань.
Казарка ӧвтыштіс бордъяснас да дзик му дінті мӧдіс лэбны.
Но друг, кор кыліс, мый сійӧс нинӧм нин оз кут му бердӧ, сійӧ нетшыштчис вывлань, лэбис забор вомӧн да кыпӧдчис керка вевт весьтті.
— Гонк! — вывсянь кыліс сылӧн радлана горзӧм.
Минута мысти сійӧ кажитчис нин ичӧтик гут ыдждаӧн.
Батя-пиа видзӧдісны сы бӧрся.
Кор сійӧ дзикӧдз воши син водзысь, батьыс ыстіс Мишаӧс лэдзны пошта ящикӧ Орнитологическӧй комитетса председательлы письмӧ.
Мӧд юр
Казарка лэбис мусянь зэв вылын.
Выліас буаліс тӧв.
Гӧгӧр, кытчӧдз судзис син, некод эз тыдав.
Вылын тэрыба да шытӧг сылы паныдӧн кывтісны еджыд кымӧръяс.
Муыс уліас кажитчис сьӧдӧн.
Сӧмын кӧнсюрӧ гуранъясын куйліс на лым.
Сэні, уліас, ньӧжйӧ-ньӧжйӧ вошигмоз, бӧрвыв исковтісны муяс, вӧръяс, сиктъяс, юяс.
На весьтын бордъяснаныс ӧвтчысь сьӧд лэбачьяслӧн ыджыд кельӧб кажитчис места вылас кынмӧмаӧн.
Кадысь кадӧ лэбачьяс пиысь то ӧти, то мӧд бордъяссӧ топӧдӧмӧн, виччысьтӧг тювгысьлывліс увлань.
Но друг, дзик му бердас ӧдйӧ тювгысьӧмсӧ дугӧдӧмӧн да тэрыба кыпӧдчывліс кельӧбӧ бӧр.
Тайӧ лэбисны сьӧд ракаяс.
Надзӧникӧн и найӧ колины бӧрӧ да вошисны син водзысь.
Казарка тӧвзис пыр водзӧ.
Коли нин некымын час сійӧ кадсянь, кыдзи сійӧ чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйӧн.
Ӧні сійӧ тэрмасис корсьны мукӧд казаркаясӧс, медым накӧд ӧтлаын мунны кузь да ӧпаснӧй туйӧд чужанінӧ.
Но ӧнӧдз на сійӧ некодӧс эз паныдав выліас.
Сылы кӧ эськӧ воны сійӧ местаӧдзыс, кӧні во джын сайын кутіс сійӧс вӧралысь!
Сійӧ бура тӧдіс тайӧ местасӧ.
Сэні вӧлі саридз.
Сэті вӧлі мунӧ Ыджыд саридз туй.
Сы кузя кельӧб бӧрся кельӧб  люзьгисны казаркаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, куликъяс да мукӧд саридз да саридздорса лэбач-пӧтка.
Ыджыд туй вылын сійӧ янсаліс аслас чужан кельӧбкӧд и аслас торъявлытӧм ёрткӧд — казанок-дзодзӧгкӧд.
Регыд, вермас лоны, казарка бара аддзас сійӧс.
Вӧралысь нуис сійӧс сэтысь пемыд мешӧкын: сійӧ эз вермы приметитны туйсӧ.
Но кутшӧмкӧ чувство, коді тӧдса сӧмын лэбачьяслы, ӧшибкатӧг индіс казаркалы веськыд туйсӧ.
Дыр да тэрыба лэбӧмыс казаркаӧс эз мудзтӧд: лэбачьяс оз тӧдны лов тырӧм.
Бордъясӧн быд шеныштӧм тыртіс сынӧдӧн казаркалысь тыяссӧ да на пыр став телӧ пытшкӧсса, весиг тӧщӧ лыяссьыс сынӧд мешӧкъяссӧ.
Сійӧ жӧ мускулъясыс, кодъяс вӧрӧдісны сылысь бордъяссӧ, паськӧдалісны либӧ топӧдлывлісны тайӧ мешӧкъяссӧ.
На пиӧ сынӧдыс пырис да петіс свободнӧя.
И казаркалӧн лолалӧмыс коли сэтшӧм жӧ веськыдӧн, кыдзи сійӧ кӧ места вылын спокойнӧя пукаліс.
Тшӧктыны сылы муӧ лэччӧдны вермис сӧмын кынӧм сюмалӧмыс.
Сылы коліс нин сёйны.
Став тушасӧ мӧдіс босьтны лӧсьыдтӧм слаблун, пыр сьӧкыдджык лои вӧрӧдны бордъяснас.
Казарка надзӧник мӧдіс лэччыны лӧсьыдджык сёянін видзӧдігмоз.
Ӧпаснӧ вердчыны ӧткӧн.
Сёянла ва улӧ суналігкості либӧ сійӧс му вылысь корсигкості — он и казявлы, кыдзи тӧдлытӧг матыстчас вӧрӧг.
Казарка видзӧдіс муӧ: оз-ӧ тыдавны кӧнкӧ сэтшӧм лэбачьяс, кодъяс дінӧ позис эськӧ сувтлыны кӧть сёйиг кежас.
Ас улысь сійӧ аддзис муяс, расъяс, вӧр діяс.
Мукӧддырйи сэсь кыпӧдчывлісны посни ыбкайяс, и налӧн сьылӧмыс дзольгис сынӧдас.
То тані, то сэні казарка мӧдіс аддзыны йӧзлысь, мӧсъяслысь, вӧвъяслысь ичӧтик мыгӧръяс, кодъяс быттьӧ уйисны му кузяыс.
Наысь ылынджык кутчысьны зільӧмӧн казарка лэбис дзик пу йывъяс весьтті.
Сійӧ сӧмын ӧні казяліс, мый став вӧр пасьтаыс орлывтӧм стройӧн лэбисны вӧрын олысь посни лэбачьяс.
Ув вылысь ув вылӧ дугдывтӧг чеччалігтыр, пуысь пуӧ шур лэбышталігтыр, ичӧтик кельӧбъясӧн найӧ мунісны пыр водзӧ, чирзӧмӧн, тивгӧмӧн, тёвгӧмӧн да сьыланкывъясӧн.
Торъя нин унаӧн найӧ вӧліны вӧр доръясын.
Тані гораа тиньгисны уна рӧма пинькайяс, тыдовтчывлісны кыдзкайяслӧн гӧрд шапочкаясныс, оранжевӧйӧн да еджыдӧн лӧсталісны бордъясныс тревожнӧя жбыргысь вьюрокъяслӧн, гораа сьылісны руд пелыськайяс.
Кельӧбъясыс кадысь кадӧ лэбзьывлісны увъяс вылысь да анькытш моз разӧдчывлісны му пасьтала.
Лэбачьяс гажаа чеччалісны, тэрыба кокалісны сёян.
Но друг, быттьӧ кутшӧмкӧ синлы тыдавтӧм пас серти, ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчисны пуяс вылӧ бӧр да водзӧ мунісны асланыс туйӧд увйысь увйӧ.
Казарка вӧлі рад тайӧ посни туй ёртъяслы.
Но тшыгъялӧм, тшыгъялӧм тшӧктіс сылы думайтны мӧдтор йылысь.
Колӧ вӧлі регыдджык аддзыны места, кӧні позис эськӧ ньӧти повтӧг пӧттӧдз сёйны.
Медбӧрын, ылын водзын сьӧд му вылас лӧстыштіс векньыдик ва визь.
Сійӧ ӧдйӧ мӧдіс ӧдйӧ паськавны, паськавны и регыд мысти ас водзас казарка аддзис паськыд, джуджыд ваа ю.
Юыс сэтшӧма ойдӧма, мый сьӧд, ляпкыдик берегъясвывса коръястӧм на кустъясыс чурвидзисны веськыда васьыс.
Казарка аддзис кустъяс костас уялысь пӧткаясӧс.
Сьӧлӧмыс сылӧн морӧсас мӧдіс тэрыба тіпкыны: друг тайӧ ас чукӧр?
Казарка гораа горӧдіс коран шыӧн:
— Гонк!
— Герч! — вочавидзисны сылы ю вывсянь.
Абу, тайӧ абу казаркаяс...
Тайӧ герчкисны уткаяс.
Но ӧтка, мудз, тшыг казарка вӧлі рад и тайӧ аддзысьӧмыслы.
Ӧд уткаяс сылы лоӧны ылыс рӧдвужӧн.
Найӧ сёйӧны сійӧ жӧ сёян, кутшӧмӧс и сійӧ.
Сійӧ весиг мыйкӧ мында гӧгӧрвоис налысь сёрнисӧ.
Казарка надзмӧдіс лэбӧмсӧ, пыр ичӧтмӧдӧмӧн вӧчис сынӧдын ӧти, кык, куим кытш.
Сэсся, васӧ шумӧн резӧбтӧмӧн, сьӧкыда пуксис уткаяс дінӧ орччӧн.
Налӧн став кельӧбыс дзик пыр жӧ чукӧртчис ӧтилаӧ, кытшаліс казаркаӧс.
Кыптіс гораа герчкӧм: тыдалӧ, уткаяс радӧсь вӧліны гӧстялы.
Минута мысти казарка корсис нин сёян налӧн кельӧбкӧд тшӧтш.
Сійӧ тэрыба суніс ваӧ юрнас увлань.
Сылӧн оранжевӧй лапаясыс тыдовтчылісны дзик ва веркӧсас.
Турун да ваысь посни олысьясӧс вомтырыс кватайтӧм мысти, казарка петіс ваысь бӧр, лэдзис васӧ вомдорса тшӧкыд пластинкаяс пырыс да ньылыштіс небыд сёянсӧ.
Гӧгӧрыс сы моз жӧ суналісны уткаяс, бордъясвывса фиолетовӧй лӧз рӧма гӧнъяснас дзирдалігтыр.
Ю вылын мелькайтісны пӧткаяслӧн бӧжъяс да юръяс.
Но быдысь, кор на пиысь кодкӧ петавліс ва улысь, сійӧ пырысь-пыр жӧ вылӧ кыпӧдліс юрсӧ да сюся видзӧдаліс гӧгӧрыс.
Кельӧб дорӧ ни ӧти вӧрӧг казявтӧг матыстчыны эз вермы: кор ӧтияс суналӧны, мукӧдъясыс, ваысь петӧм мысти, видзӧны ёртъяснысӧ.
Тырмымӧн ӧти ӧлӧдан горӧдӧм, медым кельӧбыс ставнас кутіс кывзысьны да, ковмас кӧ, сійӧ жӧ здукӧ пышйыны.
Но и ӧні, кыдзи пыр овлывлӧ, шогыс суис виччысьтӧг.
Муртса уткаяс пиысь ӧти казяліс кустъяс сайысь ыджыд варышлысь мелькнитысь бордъяссӧ, кыдзи варышыс вӧлі нин сы весьтын.
Уткалӧн лёкысь горзӧмыс ӧти здукӧ шызьӧдіс кельӧбсӧ ставнас.
Уськӧдчӧмыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый пӧдкаясыс эз удитны гӧгӧрвоны, кытысянь найӧс виччысьӧ лёкторыс.
Ставныс найӧ уськӧдчисны разі-пели.
Казарка пырис бадь улӧ, уткаяс сунісны ваӧ, а ӧти на пиысь кыпӧдчис сынӧдӧ.
Варышлы сӧмын тайӧ и колӧ вӧлі.
Тӧвнырӧн сійӧ лэбыштіс бадь весьтті да кучкис уткалы.
Сынӧдын разаліс гӧн да, мовкъялігтыр, мӧдіс ньӧж лэччыны ва вылӧ.
А варыш гыжъясас кулӧм кыйдӧснас вӧлі нин ылын.
Куст костті казарка аддзыліс, кыдзи паськыд ю мӧдлапӧвса крут бужӧд вылӧ пуксис сійӧ да мӧдіс куштыны уткаӧс.
Гӧнсӧ нетшкӧм бӧрын сійӧ заводитіс сёйны.
Казарка видзӧдліс гӧгӧр.
Уткаяс некӧн эз тыдавны.
Повзьӧмнысла найӧ йӧршитчисны кустъяс улӧ да эз лысьтны петны налӧм дорйӧм улысь.
Та кості варыш помаліс пажнайтӧмсӧ, бура чышкаліс нырсӧ муӧ да веськӧдліс сійӧн морӧс вывсьыс да бордъяссьыс гӧнъяссӧ.
Сэсся лэптіс кок пӧвсӧ да дугдіс вӧрны.
Сӧмын хищнӧй, неуна крукыля ныра юрыс кадысь кадӧ бергаліс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ да лӧсталана ыджыд югыд синъясыс вӧрзьытӧг да кыпыда видзӧдлывлісны гӧгӧр.
Тайӧ вӧлі ыджыд лунвылын тӧвйысь варыш сапсан, медся повтӧм тывборда хищникъясысь ӧти.
Тушанас сійӧ вӧлі казаркаысь ичӧтджык, но казарка чувствуйтіс венны позьтӧм полӧм сы вылӧ весиг ӧти видзӧдлӧмсьыс.
И тайӧ эз вӧв поланлун.
Тушанас сапсан сӧмын рака ыджда, но сынӧдын сыысь оз мездысьны весиг сэтшӧм ыджыд да вына лэбачьяс, кыдзи цапляяс да дзодзӧгъяс.
Му вылын да ваын сапсан оз вӧрзьӧд пӧткаясӧс.
Сӧмын том, опыттӧм варышъяс, овлывлӧ, виӧны ассьыныс кыйдӧссӧ улын му дорын.
Найӧ кӧ сэк бокӧ инмасны, кувтӧдз кучкысьӧны морӧснаныс муас.
Верстьӧ сапсан пӧткаяс вылӧ уськӧдчӧ кыйӧдчанінсянь да, повзьӧдӧм бӧрын, кучкӧ высянь бокӧ инмытӧг.
Казаркалӧн шуд, мый полошуйтчылӧм дырйиыс сійӧ эз кыпӧдчы сынӧдӧ.
Варыш пыр жӧ эськӧ казяліс сійӧс уткаяс кельӧбысь и сэк сійӧ эз мын эськӧ лэчыд гыжъясысь.
Ӧні сапсан вӧлі пӧт.
Быд лэбач смела вермис матыстчыны сы дінӧ, и сокол эськӧ сійӧс эз вӧрзьӧд.
Сійӧ абу сэтшӧм рӧзбойник, кутшӧми ястреб, коді виалӧ ставсӧ, кодӧс сӧмын вермӧ, весиг кор пӧт.
Сапсанӧс жӧ тшӧктӧ виавны сӧмын тшыгъялӧмыс.
Смелмыштӧмӧн, ӧти бӧрся мӧд, уткаяс мӧдісны петавны асланыс дзебсянінъясысь.
Сапсан аддзис найӧс, но эз вӧрзьыв.
Сылӧн паськыд морӧса крепыд тушаыс быттьӧ вужъясьӧма изйӧ.
Кор сійӧ эз вӧр, сійӧс пӧшти эз позь вӧлі торйӧдны матігӧгӧрса изъясысь да му чулькъясысь.
Налӧн рӧм улӧ шензьымӧн лӧсяліс сылӧн гӧрдов руд мышкуыс, бордъясыслӧн сьӧд гӧныс, кӧнтусь сера морӧсыс, кынӧмыс да бӧжыс.
Сӧмын еджыд голяыс торъяліс рудоват муысь, быттьӧ югыд рӧма изтор.
Кор став уткаяс чукӧртчисны ӧтилаӧ, найӧ пыр жӧ, быттьӧ сигнал серти, кыпӧдчисны ваысь да, зэв ӧдйӧ вылӧ кыпӧдчиг, шумӧн лэбзисны сапсан юр весьтті.
Юрсӧ боквыв доровтыштӧмӧн, сапсан спокойнӧя видзӧдліс на бӧрся.
Некымын лун нин сійӧ лэбӧ кельӧб бӧрсяыс, то ӧтиӧс, то мӧдӧс аслыс сёйӧм вылӧ сэтысь куталіг.
Сійӧ уткаясыс моз жӧ, ӧні лэбӧ войвылӧ, аслас рӧдинаӧ.
Кор сійӧ пӧт, то стаясӧ лэдзӧ водзӧ.
Но мыйӧн сӧмын тшыглуныс казьтыштас сылы, мый кынӧмыс сылӧн тыртӧм, сапсан ӧдйӧ вӧтӧдӧ ассьыс утка кельӧбсӧ.
Тадзӧн сійӧ некор оз кольлы туйяс сёянтӧг.
И ӧні сійӧ вӧрзьытӧг видзӧдіс лэбысь утка кельӧбыс бӧрся, зілис тӧд вылын кутны кельӧбыслысь лэбан нырвизьсӧ.
Друг сылӧн синъясас дзирдыштіс хищнӧй би.
Сійӧ дзик пыр жӧ веськӧдчис да мӧдіс видзӧдны, кывзысьны.
Уткаяс пиысь сійӧ аддзис казаркаӧс.
Тайӧ вӧлі дона кыйдӧс.
Тайӧ здуксянь нинӧм чайттӧм казаркалӧн лои некутшӧм жальлун тӧдтӧм враг, кодысь эз вермыны мездыны сійӧс ни тэрыб бордъясыс, ни крепыд, ён нырысь.
Коймӧд юр
Пуксис шоныд сэзь вой.
Сыліс лым.
Кельыд енэжын муртса тыдавмӧн пӧртмасисны гежӧд кодзувъяс.
Улын, сиктын, ӧти бӧрся мӧд кусісны ру пыр моз тыдалысь гӧрд бияс.
Гӧгӧр вӧлі чӧв.
Пемыдсьыс кыліс сӧмын код тӧдас кытчӧ котӧртысь посни шоръяслӧн дзольгӧм.
Со вылісянь кыліс тыдавтӧм утка кельӧб бордъяслӧн пыр матыстчысь шы.
Буретш сикт весьтын енэжсянь кыліс казаркалӧн чуксасяна ён гӧлӧс.
Сикт помса йӧрын шызисны гортса дзодзӧгъяс.
Гораа шлопӧдісны-ӧвтчисны бордъяснаныс и ёся да шогпырысь горзісны.
Войся рӧмыдысь найӧ быттьӧ аддзисны ылӧ лэбысь кельӧблысь слаба тӧдчана вуджӧр.
Недыр мысти синлы тыдавтӧм тайӧ жӧ вуджӧрыс муніс мӧд сикт весьтті, сэсся коймӧд весьтті.
И казаркалӧн гӧлӧсыс быдлаын чуксаліс да шызьӧдіс гортса дзодзӧгъясӧс.
Гортса пӧткаяс, кодъяс важӧн нин вунӧдісны вӧля йылысь, гӧгӧрвотӧм чувствоӧн кучкалісны сынӧдсӧ бордъяснас.
Но лэбалӧмысь дугӧдчӧм, налы ӧні ковтӧм бордъясыс эз кыпӧдны найӧс му бердысь, эз вермыны отсавны мынтӧдчыны невӧляысь.
И войся чӧвлунас дыр эз лӧньлыв налӧн горзӧмыс, коді вӧлі тыр вынтӧм отчаяниеӧн.
А казарка, аслас свободаысь шуда, тэрыба, зумыда ӧвтчиг лэбис пыр водзӧ и водзӧ.
Сійӧ лэбис опасностьяслы, вермас лоны — весиг кулӧмлы паныд.
Но водзын сійӧс виччысис саридз, Ыджыд саридз туй, да сэні кымӧрувса ветлысь-мунысьяслӧн гора кельӧбъяс да кольӧм ёртыскӧд аддзысьӧм.
Вой помасигас утка кельӧбыс пуксис лым ваӧн ойдӧм вӧрса нюр вылӧ.
Тані вӧлі пемыд да лӧнь.
Тӧв татчӧ эз веськав.
Шыльыд сьӧд ваыс лӧсталіс, югдысь енэжсӧ отражайтіг.
Нюрсӧ гӧгӧр кытшалісны тшӧкыда быдмысь пемыд козъяс.
Налӧн паськыд лапъясыс чом моз ӧшӧдчисны дзик ва веркӧсас.
Пӧткаясӧс пемыдыс эз повзьӧдлы: войся пемыдын найӧ аддзисны ас гӧгӧрсьыс став эмторсӧ.
Кытчӧдз некӧн нинӧм эз вӧр, пӧткаяс вермисны лоны тӧжд тӧдтӧмӧсь.
Найӧ синъясысь эз дзебсьы ни ӧти вуджӧр.
Вӧрӧгъяс на дінӧ казявтӧг локны эз вермыны.
Вӧрын вӧлі шы ни тӧв.
Пӧткаяслӧн пыр кывзысяна пельныс сӧмын гежӧдіника кутлывліс кыськӧ пемыд чаща пыдісьыс небыдик шаракылӧм.
Ӧні жӧ уткаяс пиысь ӧти негора герчкыштліс, и сійӧ жӧ здукӧ стаяын став уткаясыс нюжӧдлывлісны сьыліяснысӧ вывлань, кывзысисны да гӧгӧр видзӧдісны.
Но шаракылӧмыс сэсся эз кыв, и пӧткаяс ӧвсисны да выльысь босьтчывлісны сёйны.
Войся чӧвлунас бара кыліс ваӧ сунысь тушаяслӧн сёлькӧдчыштӧм.
Кельӧбыс тэрмасис сёйны пӧттӧдзыс, кытчӧдз на гӧгӧр жуысь вӧрӧгъяс эз казявны налысь дзебсяніннысӧ.
Тшӧкыд коз лапъяс сайӧ дзебсясьӧмӧн казарка суналіс дзик берег дорас.
Тані сійӧ чувствуйтіс асьсӧ безопасностьын: кутшӧмкӧ хищник кӧ уськӧдчас уткаяс вылӧ, кодъяс уялісны восьса нюр шӧрын, сійӧ удитіс эськӧ пышйыны.
Нюр пыдӧсас быдмисны кузь кок гӧгӧр гартчысь ва турунъяс.
Недыр мысти казарка гӧгӧрвоис, мый кокыс дзугсис наын.
Сійӧ тэрыба нетшыштчис водзлань, но кӧрт кольчаыс дойдмӧн пырис сылы кокас.
Топыд ва турунъяс крукасьӧмаӧсь сыӧ.
Казаркалы кажитчис, мый сійӧ бара дом йылын.
Тайӧ кадӧ вӧр чащаын кывмӧн ратшмуніс ув.
Казарка дугдіс нетшкыны коксӧ да став тушанас ньӧжйӧник бергӧдчис береглань.
Ыджыд дзор коз увсянь пемыдсьыс веськыда видзӧдісны сы вылӧ лапнитлытӧг биа ӧгыр кодь кык син.
Казарка кӧсйис горӧдны.
Но горшсӧ сылысь топӧдіс судорога.
Повзьӧмысла став яйыс сылӧн кынмис.
Сулалӧ сӧмын вӧрзьыштны, и тыдавтӧм гундырыс став сьӧктанас уськӧдчас сы вылӧ да лямӧдас.
Казаркаыс эз нин кыв кокас пырӧм кольчаыслысь дойдӧмсӧ.
Сійӧ и пышйыны эз думайт.
Эз вермы вештыны видзӧдлассӧ сы вылӧ сувтӧдӧм синъяс вылысь.
Друг мыйкӧ чорыда тувкнитіс сылы бокас.
Здук кежлӧ казаркалӧн синъясыс вешйылісны сійӧ синъясчьыс.
Аскӧдыс орччӧн казарка аддзис уткаӧс, коді инмӧдчӧма сылы борднас.
Сійӧ жӧ минутаӧ сылӧн кынмытӧдз повзьӧмыс вошис.
И места вывсяньыс казарка нетшыштчис сэтшӧм вынӧн, мый орисны ваувса турунъясыс, кодъяс кутісны сійӧс кокӧдыс.
Гораа горзігтыр, бордъяснас аслыс отсалӧмӧн, сійӧ уськӧдчис пышйыны ва кузя.
Повзьӧм уткаяс кыпӧдчисны нюр вылысь.
Сійӧ жӧ здукӧ чащасянь кыліс ручлӧн скӧра увтчӧм.
Увтчӧмыс вуджис лявзӧмӧ, сэсся эргӧмӧ.
Пӧткаяс кылісны ылыстчысь зверь кок улын увъяслысь вӧрын ланьтысь ратшкакылӧм.
Руч тӧдіс, мый повзьӧдӧм стая ӧні пуксяс нюр шӧрӧ, да сэсся оз нин удайтчы кутны уткаӧс берег дорысь.
Уткаяс да казарка лэбалісны ва весьтын.
Найӧ эз на пӧттӧдзыс сёйны, да налы эз кӧйыссьы лэбны татысь.
Но гӧгӧр вӧлі уна страшнӧй пемыдын дзебсясьысь вӧрӧг.
— У-гуу! — вӧр пыдісьыс друг кыліс лёк гӧлӧс.
Ва вылӧ лайкыда лэччысь кельӧб ӧтсӧгласӧн пондіс ӧвтчыны бордъяснас.
— У-гуу! У-гуу! — воча кыліс мӧдарсянь.
Кельӧб сэк крута кыпӧдчис вылӧ да вӧр йывті лэбзис водзӧ.
— У-гуу! У-гуу! — ӧні сюзьяс горӧдчалісны кӧнкӧ насянь улын да кельӧблы эз нин вӧвны страшнӧйӧсь.
Мӧдіс югдыны.
Сиктъясын садьмалісны йӧз.
Рӧвнӧя, тэрмасьтӧг лэбигӧн колис час.
Кыпӧдчысь шонділӧн зарни югӧръясыс, розовӧй кымӧръяс дінӧ инмӧдчылӧм бӧрын, лэччисны увлань да мӧдісны ворсны ылын тыдалысь карлӧн уна рӧма керка вевтъяс вылын.
Нёльӧд юр
Тайӧ кадӧ сапсан суӧдӧ нин вӧлі утка кельӧбсӧ.
Тӧвныр сяма ассьыс тэрыб лэбӧмсӧ ньӧжмӧдлытӧг сійӧ тӧвзис садьмысь сиктъяс весьтті.
Сійӧс аддзигӧн гортса дзодзӧгъяс повзьӧмнысла горзісны да сюв-сяв пышъявлісны вевт увъясӧ.
Сапсан лэбис пыр водзӧ и водзӧ.
Улын ӧдйӧ колисны бӧрӧ сиктъяс, муяс, расъяс.
Медбӧрын, сійӧ мӧдіс лэбны паськыд коз вӧр весьтті.
То тані, то сэні пуяс весьтын тыдовтчывлісны посни лэбач чукӧръяс.
Варышлӧн петкӧдчӧмыс пырысь-пыр жӧ чуйдіс найӧс пышйыны.
Найӧ сявмунлісны увлань, вывлань, бокӧ — мед сӧмын лоны ылынджык скӧр хищникысь.
Но сапсан эз видзӧд на вылӧ: водзын сійӧс виччысис ыджыд кыйдӧс.
Сійӧ тӧвзис пыр ӧдйӧджык, ӧдйӧджык.
Шондіыс вӧлі енэжтас весьтын улын на, кор сапсан аддзис ылын тыдалысь кар.
Казарка сэк кості, сійӧс суӧдысь шог виччысьтӧг, ньӧжмӧдіс лэбӧмсӧ.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдіс уліас паськӧдчӧм кар вылӧ.
Керкаясын йӧзыс узисны на.
Карыс кажитчис овтӧмӧн.
Разнӧй нырвизьын сійӧс вундалісны рудов изъясысь вежӧсъяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма рудов гӧрд кӧртӧн.
Разнӧй ыдждаа нёль пельӧса да вежыня клетушкаясыс сулалісны ӧта-мӧдыскӧд дзик орччӧн.
Кузь, веськыд да векни уличьясыс на костын вӧліны косьмӧм канава визьяс кодьӧсь.
Кар шӧрас дзирдаліс ю, кодӧс топӧдӧма веськыд гранитнӧй берегъясӧн.
Сэні, кӧні юыс торъяліс кык вожӧ, ӧт-мӧдар берегас лыбис кык вӧсньыдик зарни ем.
Сапсан да пыр важмозыс тэрмасьтӧг лэбысь утка кельӧб костын расстояниеыс чиніс быд минутаӧн.
Но ни уткаяс, пи казарка эз казявны на бӧрся вӧтчысьӧс.
Казаркалӧн видзӧдласыс сувтіс зэв ыджыд керкалӧн гӧгрӧс зарниа вевт вылӧ.
Яръюгыд шонді югӧрӧн киськалӧм зарниыс ёрис синсӧ.
Казарка аддзыліс, кыдзи тайӧ вевт увсьыс шуркнитіс-петіс лэбач да тэрыба кыпӧдчис вылӧ.
Регыд мысти позьӧ бура вӧлі тӧдмавны варышлысь чарла моз шевкнитӧм бордъяссӧ.
Уткаяс пиысь ӧтик майшасяна герчкнитіс, и кельӧбыс ставнас мӧдіс кыпӧдчыны.
Сы дінӧ варыш лэбис пӧшти веськыд визь кузя.
Мездысьӧмыс ӧні вӧлі сыын, кужас-ӧ кельӧбыс не сетны варышлы вӧтӧднысӧ да кайны наысь вылӧджык, медым кучкыны мышкӧ.
Пӧткаяс чӧв олісны, тайӧ сынӧд тышкас ассьыныс став выннысӧ зэвтіг.
Тадзи коли некымын мудзтӧдан кузь минута.
Сьӧкыд нин вӧлі лолавны кымӧръясбердса кизьӧрмӧдӧм сынӧдын.
Казарка повзьӧмӧн казяліс, мый став вынысь пышйӧм вылӧ видзӧдтӧг, варыш мӧдіс тыдавны пыр бурджыка, век матыстчис.
Вирыс кучкаліс сылы юрас.
Морӧсас сьӧлӧмыс тіпкис ёнтӧмӧн.
Друг варыш дугдіс кыпӧдчыны.
Здук кежлӧ сійӧ ӧшйыліс сынӧдас, бергӧдчис да дзик виччысьтӧг ньӧв моз уськӧдчис боквыв.
Тайӧ шуда лоӧмторнас пӧльзуйтчӧмӧн, уткаяслӧн кельӧбыс ӧтсӧгласӧн лэбис водзӧ.
Ӧти здук казарка аддзыліс на ас увсьыс варышлысь ӧвтчысь паськыд бордъяссӧ.
Сылы кажитчис, мый варышыс тювгысьӧ ва вылын тыдалысь аслас вуджӧрлы паныд.
Но сэсся варыш да сылӧн двӧйникыс казарка синъяс улысь вошины.
Ӧні казарка видзӧдліс водзлань.
Морӧссьыс сылӧн петіс радлан горӧдӧм: веськыда сы водзын, асывводзса шондіыслӧн зарни югӧръясын дзирдалігтыр куйліс саридз.
Сэті муніс Ыджыд туй.
Кодыр сапсан казяліс кар весьтті вылі лэбысь уткаяс кельӧбысь казаркаӧс, сійӧ кутіс вӧтчыны на бӧрся нӧшта ӧдйӧджык.
Сылы некор вӧлі ӧні видзӧдны бокъясас: кельӧб да сы костын расстояниеыс чиніс бордъясӧн быдысь ӧвтыштӧм бӧрын.
Ӧні колӧ вӧлі кыпӧдчыны вылӧджык, медым кучкыны казаркаӧс вылісянь.
кельӧбын пӧткаяс пиысь ни ӧти эз видзӧдлыв бӧрвылас.
Сідзкӧ, найӧ сійӧс эз на казявны.
Но мыйла нӧ найӧ кыпӧдчӧны пыр вылӧджык и вылӧджык?
Сапсан видзӧдліс увлань.
Сэні сылы паныд кыпӧдчис мӧд варыш.
Ӧти здук сапсанлы кажитчис, быттьӧ сійӧ аддзӧ васьыс ассьыс вуджӧрсӧ: сэтшӧм ӧткодь вӧлі сыкӧд воча кыпӧдчысь соколыс.
Мӧд здукӧ сапсан гӧгӧрвоис, мыйла уткаясыс кыпӧдчисны вывлань: мӧд варышыс кельӧбсӧ вӧтӧдіс жӧ, уткаясыс мездысисны сыысь.
Водзсасьысьыс сапсанӧс тшӧтш казяліс.
Сійӧ дугдіс кыпӧдчыны вывлань, крута бергӧдчис места вылас да ньӧв моз друг шыбитчис сапсанлы вомӧнӧн.
Тайӧ минутас кыкнан варышыс вӧліны ӧтвылнаын.
Сапсан шонді петӧмсянь шойччывтӧг вӧтчис кельӧб бӧрся да мудзис, но сійӧ вӧлі ыджыдджык аслас водзсасьысьысь.
Варыш, коді кыпӧдчис карысь, кажитчис ичӧтджыкӧн, но сійӧ эз вӧв мудзӧма.
Повтӧм гора гӧлӧсӧн гкиак-гкиак горзіг, сійӧ шыбитчис водзсасьысь вылӧ.
Тайӧ лёкысь горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын сапсан воштіс ассьыс став повтӧмлунсӧ, бергӧдчис да мӧдіс пышйыны.
Карса варыш торжествуйтана гӧлӧсӧн горзігтыр вӧтчис сапсан бӧрся.
Вӧтчӧмыс муніс сэтчӧдз, кытчӧдз сапсан эз пет кар сайӧ.
Тані сійӧс вӧтӧдысь кольччис да бергӧдчис гортас, зарни купол улас, кытысь медводдзаысь казяліс сійӧс казарка.
Варыш тані оліс шумнӧй, уна йӧза кар шӧрын.
Кыдзи и став соколъяс, нинӧмысь повтӧм, сійӧ тшӧкыда кватитлывліс гулюӧс либӧ чавканӧс весиг ветлысь-мунысь йӧз юр весьтысь.
Карса олысьяс весиг эз чайтны, мый тайӧ повтӧм хищникыс олӧ накӧд орччӧн юркарын.
На пиысь унаӧн аддзывлісны, кыдз гулюяслӧн кельӧб, кодъясӧс повзьӧдіс варышлӧн немвиччысьтӧм петкӧдчӧмыс, шумӧн лэблывліс найӧ синъяс водзын.
Но найӧ эз гӧгӧрволыны видзӧдлыны вывлань либӧ прӧстӧ эз казявлыны гулюяслысь немвиччысьтӧг сюв-сяв лэбӧмнысӧ, ни хищниклысь тэрыба уськӧдчывлӧмсӧ.
Кык варышлӧн паныдасьӧмыс мездіс казаркалысь олӧмсӧ.
Зэв ӧдйӧ пышйӧмысь мудзӧм сапсанлы быть лоис лэччыны кар сайын сылын медводдза веськалӧм вӧр діӧ.
Тані шойччигкостіыс утка кельӧб воис нин саридзӧдз да вошис Ыджыд саридз туйвывса мукӧд ветлысь-мунысь пӧвстӧ.
Витӧд глава
Ас водзас Миша паськӧдіс ыджыд карта, аддзис сэтысь Витебск кар да гижнитіс карандашӧн.
Вӧля вылӧ лэдзӧм казарка йылысь мӧвп эз сет сылы спокой.
«Ладнӧ, — мӧвпаліс Миша. — Мед сійӧ лэбас сэтчӧ, кӧні сійӧс кутісны».
Сійӧ нуӧдіс веськыд визь Витебсксянь Финскӧй заливӧдз, Ленинградысь шуйгавывджык.
«Правда, сэтысь сійӧс вайисны тупкӧса кӧрзинкаын.
Но, мый нӧ, почтовӧй гулюясӧс новлӧдлыны тожӧ тупкӧса кӧрзинкаын.
Аддзӧны жӧ найӧ кыдзкӧ туйсӧ бӧр, асланыс гулю оланінӧ.
А сэсся?»
Миша думыштчис.
«Казаркаясыс, шуӧны, поздысьӧны медся войвылын.
Туйныс налӧн Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс пыр, водзӧ, — посни тыяс вывті.
И лэбас кытчӧкӧ Новая Земля вылӧ.
Коді сійӧс сэні кутас?
Сэні и йӧзыс — ӧти, мӧд и лыдыс помасьӧ.
А лыяс кӧ сійӧс кутшӧмкӧ кыйсьысь ненеч, тӧдас ӧмӧй, мый кольча йывсьыс колӧ юӧртны Москваӧ».
— Батьӧ! — горӧдіс друг Миша став гӧлӧснас. — Ненечьясыс тӧдӧны, мый кольча йывсьыс колӧ юӧртны Москваӧ?
— Мый сэтшӧмыс? — аслас комнатасянь воча шыасис батьыс. — Кутшӧм немечьяс?
Кутшӧм кольча йылысь?
— Да абу немечьяс, а ненечьяс.
Миянлысь казарканымӧс кӧ кыйсьысь, кутшӧмкӧ ненеч Новая Земля вылысь, лыяс, — кольча йывсьыс сійӧ гӧгӧрвоас юӧртнысӧ?
— А, тэ со мый йылысь!
Мый нӧ, зэв вермас лоны, мый и юӧртас.
Войвывса кыйсьысьяс — зэв сюсь да быдтор тӧдны зільысь йӧз.
Кольчаа кока пӧтка йылысь слух ӧдйӧ разалас быд становищеын.
Кывласны, дерт, та йылысь и сэтчӧс научнӧй уджалысьяс да юӧртасны Москваӧ.
— Пӧжалуй, мый и тадз, — сӧгласитчис Миша.
Бур эськӧ вӧлі Новая Земляысь получитны юӧр: ыстӧ пӧ чолӧм тіянлы еджыд кымӧса казарка.
Миша вештіс синъяссӧ картаысь да мӧвпалігтыр видзӧдліс ӧшиняс.
Тані сылӧн синъясыс дзик пыр жӧ паськалісны повзьӧмла: ӧшинь саяс шняпкис лым, шутьляліс прамӧй турӧб.
Миша думайтіс:
«Но, сідзкӧ, казаркалы ӧні пом.
Бара воис тӧв.
Кытчӧ пӧткалы воштысьны?
Оз жӧ лок сійӧ бӧр ас чомъяс?».
Миша муніс батьыс дінӧ да висьталіс сылы аслас полӧм йывсьыс.
Батьыс эскӧдіс, мый нинӧм на абу тӧдса, — вермас лоны, сэні, кӧні казарканым ӧні, и некутшӧм турӧб абу.
Вермас лоны, сэтӧні ӧні зэв бур поводдя.
Да ӧд оз жӧ став пӧткаыс кувсьы, кор туй выланыс найӧс суӧ бушков.
Мыйся сӧрӧм сэтшӧмыс — син водзад сувтӧдны быдпӧлӧс повзьӧдлӧмъяссӧ.
— Абу, — чорыда шуис Миша, — ме тӧда: промах ми вӧчим.
Оз ков вӧлі казарканымӧс лэдзны татшӧм водз.
Колӧ вӧлі виччысьны збыль шоныдсӧ.
Сійӧ миян велалӧма шоныдын овны.
Ӧні кулӧ сійӧ кӧдзыдсьыс.
И ӧвтыштіс кинас.
Квайтӧд глава
Ыджыд саридз туй вылын тулысын и арын шума.
Вонас кыкысь ветлӧны сы кузя бордъя ветлысь-мунысьяслӧн ыджыд чукӧръяс.
Вонас кыкысь найӧ вуджлӧны мушарлысь нёльӧд юкӧнсӧ шонді югӧръяс бӧрся.
Аслас ӧтиладор помнас Ыджыд туйыс пыксьӧма зумыш Войвывса Йиа океанӧ, мӧдар помнас — вошӧма дзоридзалысь жар экваторса странаясӧ.
Водз тулысын шонділӧн пӧсь югӧръясыс исковтасны му шарлӧн пӧкат кузя, войвывса кузь тӧвся пемыдыскӧд венсиг, йи жуглӧмӧн да ваяс мездӧмӧн.
Сэки саридзса да саридзбердса олысь лэбачьяслӧн лыдтӧм-тшӧттӧм кельӧбъясыс кыпӧдчӧны лунвыв Европаса да Африкаса шоныд тыяс да саридзьяс вылысь.
Помтӧм сюрӧсӧн, быдӧн асланыс кадӧ, асланыс стройӧн лэбӧны найӧ Африкаса да Пиренейскӧй кӧдж берегъяс пӧлӧн, Бискайскӧй куръя весьтті, виямъяс, Войвыв да Балтийскӧй саридзьяс весьтті.
Кельӧбъяс пиысь ӧтияс заводитӧны кольччыны, кежӧны Ыджыд туй вылысь, паськыда разӧдчӧны, овмӧдчалӧны гӧгӧрса тыяс, юяс, кадъяс вылӧ.
Но лунвывсянь локтӧны пыр выль и выль кельӧбъяс.
Сэні, кӧні оттӧм Финн куръя пыдӧ пырӧма муас, найӧ кыпӧдчӧны вӧр весьтын да лэбӧны пӧшти оръявлытӧм тшӧкыд тыяс вомӧн кӧдзыд Еджыд саридзӧдз да водзӧ, Йиа океан берег пӧлӧн, Новая Земляӧдз.
Тані медбӧръя кельӧбъясыс торъявлӧны гозъяс вылӧ.
Тані найӧ вӧчалӧны позъяс, пӧжӧны ичӧтик гӧна пиянӧс.
Найӧ тэрмасьӧны — сы вӧсна мый войвылын гожӧмыс дженьыд.
Муртса налӧн пияныс быдмыштасны да велаласны лэбавны, пӧткаяс бара чукӧртчалӧны кельӧбъясӧ, медым лэбны лунвылӧ.
Тшыгъялӧм, коді локтӧ пемыд пуксьӧмыскӧд да кӧдзыдыскӧд тшӧтш, вӧтлӧ найӧс ылыстчысь шонді югӧръяс бӧрся.
Пуксяс ар, и бордъя ветлысь-мунысьяслӧн нӧшта тшӧкыдджык чукӧръяс бара тыртасны Ыджыд саридз туй.
Кузь туй сьӧкыд.
Но лунвылын тӧждысьтӧг олӧмыс ӧдйӧ бӧр сетас бырӧм вынъяснысӧ.
Казявтӧг кольӧ тӧлысь бӧрся тӧлысь.
Висьтавны кужтӧм майшасьӧм друг шымыртӧ лэбачьясӧс.
Налӧн сэсся оз пукавсьы местаын.
Сэні, налӧн чужанінын, заводитчис тулыс.
И вот кельӧб бӧрся кельӧб, медводдзаӧн найӧ, кодъяс воисны медбӧрын, а медбӧръяясӧн найӧ, кодъяс воисны медводдзаӧн, — пӧткаяс бара мӧдӧдчӧны туйӧ ылі войвылӧ.
Финн куръяын йиыс сылӧма нин.
Медбӧръя йи пластъясыс, кодъяс сибдӧмаӧсь изъяс вылӧ да берегдорса ляпкыдінъясӧ, еджыдӧн лӧсталісны на шыльыд руд саридз вылын.
Найӧ вӧліны шойччанінъясӧн лэбысь кельӧбъяслы.
Йи пластъяс письыс ӧти вылӧ и пуксис мудзӧм казарка.
Сійӧ сӧмын на торъяліс аслас туй ёртъяскӧд — уткаяскӧд.
Уткаясыс кольччисны вердчыны берег дорӧ, а сійӧ лэбзис корсьны ассьыс чужан кельӧбсӧ.
Тайӧ местаыс сылы вӧлі бура тӧдса: буретш тані кольӧм во арын сійӧ торъяліс аслас кельӧбкӧд, кор кокыс шедіс чери кыян тывйӧ да веськаліс охотник киӧ.
Но ӧні дикӧй дзодзӧгъяс некӧні эз тыдавны.
Вӧлі луншӧр — туйын шойччан кад.
Сӧмын гежӧдіника кытікӧ ылі лэблывліс вердчыны тэрмасьысь пӧткаяслӧн ӧтка кельӧб.
Йи пласт весьтын бӧрӧ да водзӧ лэбалісны каляяс.
На пиысь то ӧти, то мӧд, веськыда мышку весьтас бордъяснысӧ лэптӧмӧн, тювгысьлывлісны гыясӧ.
Резыштсьӧм сӧдз ва войтъясыслӧн дзирдыштлӧмъясыс здук кежлӧ сайӧдлывлісны еджыд лэбачӧс.
Здук мысти сійӧ бара нин ӧвтіс бордъяснас сынӧдын, васьыс тэрыба кыпӧдчигӧн.
Вомас сылӧн дзирдаліс ичӧтик эзысь чери.
Каляяс вылӧ казарка эз и видзӧдлы.
Сійӧ видзӧдіс саридзыслӧн руд гыясӧ.
Дзик йи пласт дорас и водзӧ саридзас то тыдовтчывлісны, то вошлывлісны посни черияс куталысь сювчӧжъяс.
Медся тшӧкыда син улӧ веськавлісны еджыд морӧса гогольяс, еджыд визя бордъяса гырысь сьӧд ватаръяс да кузь бӧжа сера морянкаяс.
Со зэв ылысь ассяньыс, йи пласт да берег костсьыс, казарка аддзис зэв ыджыд кык лэбачӧс.
Сылы кажитчис, мый тайӧ дзодзӧгъяс.
Шонді югӧр улас ваыс лӧсталіс емдон моз; мудзисны синъяс ылӧ видзӧдӧмысь.
Казарка дзик пыр жӧ лэччис ваӧ да мӧдӧдчис сійӧ пӧткаясыслань.
Гыясыс лыбисны сылӧн синъяс водзын да мешайтісны видзӧдны саридз веркӧс вывтіыс.
Тадзи коли некымын минута.
Медбӧрын, сійӧ бара аддзис найӧс, но неуна бокысьджык сійӧ местасьыс, кӧні аддзыс найӧс йи вывсяньыс.
Сійӧ жӧ здукӧ кыкнан лэбачыс лэдзисны юръяснысӧ да пыр жӧ сунісны ваӧ.
Казарка аддзыліс пӧткаяс пиысь ӧтикыслӧн мышку вывсьыс мичаа тӧдчысь еджыд визьторъяс, сылысь ёсь дзик абу дзодзӧг кодь ныр.
Сійӧ дзик пыр жӧ наын тӧдіс гырысь саридзса лэбачьясӧс — гагараясӧс.
Казарка ӧні вӧлі матын берег дорас.
Тані сылы мӧдісны паныдасьны уна сикас уткаяс.
Берегдорса посни куръяясыс тырӧсь вӧліны илӧн.
Уткаяслы сюри татысь уна сёян.
Налӧн уна сикас пӧрӧдаяс кутчысисны торъя чукӧръясӧн, то матыстчывлісны, то ылыстчывлісны ӧта-мӧдсьыныс.
Сӧмын посньыдик збой жыдачьяс жуисны на повстын, разнӧй кельӧбъяслы дӧзмӧдчӧмӧн.
Тані вӧліны и гӧрд юра разнӧй рӧма вӧзьяс и кӧрӧгъяс, кодъяслӧн став мышку вывныс серлассьӧма вӧсньыдик чукыльӧсь визьясӧн, а кузь ёсь бӧжныс вӧлі дзик шила кодь, да гордаяс — буретш сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс кельӧбын локтіс татчӧ казарка.
Вермас лоны, тані весиг вӧліны и сылӧн туй ёртъясыс: гордаясыс вӧліны сэтшӧм уна и ставныс найӧ сэтшӧм ӧткодьӧсь вӧліны ӧта-мӧдныскӧд, мый казарка эз вермы эськӧ торйӧдны на пиысь ассьыс тӧдсаяссӧ.
Сёлькӧдчигтыр да горзігтыр пӧткаяс тэрмасисны пӧттӧдзныс сёйны, медым рытнас выль вынъясӧн петны водзӧ туйӧ.
Дзик ва бердас найӧ бордъясын дзирдалісны уна рӧма перӧяс, быттьӧ ичӧтик зеркалӧторъяс.
Гордаяслӧн зеркалӧторъясыс дзирдалісны фиолетовӧйӧн, кӧрӧгъяслӧн — рудӧн, вӧзьяслӧн да жыдачьяслӧн — турунвижӧн.
Тайӧ вӧлі зэв мича зрелище.
Торъя нин мичаӧсь вӧліны айпӧвъясыс асланыс югыд, тувсов паськӧмӧн.
Но казаркалы вӧлі не наӧдз.
Ӧткалунсьыс шогыс вӧлі век ёнджыка и ёнджыка шымыртіс сійӧс: дзодзӧгъяс и тані некӧн эз тыдавны.
Сійӧ вӧлі тшыг.
Утка кельӧбъяс пӧвсын уяліг, сійӧ корсис аслыс сёянсӧ ва пыдӧссьыс.
Коли уна кад, кор сійӧ пӧттӧдз сёйис.
Медводдзаысь сійӧ здуксянь, кор казарка лои свобода вылын, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пӧтӧн да шойччӧмаӧн.
Ыджыд туй вылын луншӧрся шойччӧм помасис.
Саридз весьтын век тшӧкыдджыка мӧдісны петкӧдчывны войвывлань лэбысь кельӧбъяс.
Сынӧдыс тыри шумӧн, бордъясӧн жвичӧдӧм да ӧвтчӧм шыясӧн.
Кӧнкӧ вӧр сайын гораа клювзісны турияс.
Саридзсянь кыліс ыджыд сювчӧж кельӧблӧн уна гӧлӧса горзӧм да еджыд каляяслӧн кузя лӧвтӧм.
Казарка выль вынъясӧн мӧдіс саридзӧ корсьны ассьыс кельӧбсӧ.
Рытыс суис важ мозыс ӧтка казаркаӧс бара саридзвывса йи пласт вылын.
Ӧні быд минута дзик казарка юр весьтті и ыліджык лэбисны кельӧб бӧрся кельӧб.
Но на пӧвстысь казарка весьшӧрӧ корсис синъяснас ассьыс чужан кельӧбсӧ.
Дзодзӧгъяс некӧні на эз тыдовтчывны.
Шондіыс лэччӧ нин вӧлі саридзӧ.
Поводдяыс мӧдіс лёкмыны.
Небесаӧдыс ньӧжйӧник вывлань кыпӧдчис зэв ыджыд сьӧд кымӧр.
Ва весьтын ветлісны рулӧн кокньыдик руд кымӧръяс.
Найӧ век тшӧкыдджыка вевттисны йи пластсӧ, казаркаӧс васӧд руӧн пуркнитлігмоз.
Сыладор боксянь, кытчӧ лэбисны мунысь кельӧбъяс, кывліс юсьяслӧн гораа чуксасьӧм.
Минута мысти налӧн горзӧмыс кыліс мӧдпӧв.
Куим зэв ыджыд еджыд лэбач эзысьӧн дзирдалӧмӧн, сьӧкыд бордъяснаныс ӧвтчӧмӧн плавнӧя ӧвтісны сынӧдын.
Налӧн веськыд кузь сьыліясыс вӧлі нюжӧдӧмаӧсь ылӧ водзӧ.
Юсьяс бергӧдчисны бӧр.
Тайӧ нинӧм буртор йылысь эз висьтав.
Ыджыд йи пласт, кӧні пукаліс казарка, кыскис ас дінас юсьяслысь вниманиесӧ.
Паськыд, плавнӧй кытшъясӧн, пыр сідзи жӧ ньӧжйӧ бордъяснаныс ӧвтіг, найӧ лэччисны дзик ва бердӧдзыс.
Медбӧрын сьӧкыда пуксисны гыяс вылӧ да мыйкӧ дыра кывтісны водзлань, ӧдвывсьыс друг сувтнысӧ вермытӧг.
Ӧні налӧн сьыліясныс вӧлі кыпӧдӧмаӧсь вывлань.
Гордӧй да величественнӧй видӧн найӧ спокойнӧя видзӧдісны саридзсӧ.
Сэсся, доръяссьыс сылӧм йисӧ чеглаліг, ӧти бӧрся мӧд кайисны йи пласт вылӧ.
Руыс пыр сукмис.
Войвылӧ лэбысь кельӧбъяс ӧні сэсся эз нин тыдавны.
Юсьяс бӧрся бӧр локталісны дзугсьӧм уна лыда чукӧръясӧн уткаяс.
Йи пласт дорӧдз воӧм мысти найӧ шумӧн пуксялісны сы гӧгӧр ваӧ.
Сэтӧні, водзын, Саридз туй вылын лоӧма шог: писькӧдны вермытӧм стенаӧн ӧшӧдчӧма ру.
Сук руд рӧмыднас кытшалӧм пӧткаяс воштісны туйсӧ да, руд скалаясӧ зурасьӧмӧн, кулісны быдса кельӧбъясӧн.
Найӧ, кодъяс туйсьыныс абу на ылалӧмаӧсь, тэрмасисны бергӧдчыны бӧр.
Казарка эз тӧд, мый и сылӧн чужан кельӧбыс вӧлі сэні, водзын.
Пыр сукмысь пемыдас выныштчӧмӧн видзӧдіг казарка дыр на пукаліс да тӧдса гӧлӧсъяс кывны лачаӧн сюся кывзысис.
Бӧр бергӧдчӧм кельӧбъяс дасьтысялісны узьны.
Медбӧрын, и казаркалӧн синъясыс мӧдісны куньсьыны.
Сійӧ сюйис юрсӧ бордъяслӧн вылыс гӧн улас да унмовсис.
Сизимӧд юр
Казарка узис чорыда.
Унйывсьыс сійӧ кыліс сӧмын лэбач гӧлӧсъяслысь омӧля кылан шум да йи пластӧ гыяслысь сялькйӧмсӧ.
Узигас сійӧ вунӧдіс ассьыс ӧткалунсӧ.
Сылы кажитчис, мый сійӧ аслас чужан кельӧбын.
Сылы весиг ас гӧгӧрсьыс кывсис дзодзӧг чукӧрлӧн гора сёрни.
Друг пельпомас ёна тувкнитӧм садьмӧдіс сійӧс.
Сійӧ тэрыба лэптіс юрсӧ борд увсьыс да восьтіс синъяссӧ.
Медводз сійӧ нинӧм эз аддзы.
Гӧгӧр вӧлі дзик пемыд, кыз ру.
Гыяслӧн шумыс мешайтіс тӧдмавны гӧлӧсъяс.
Выльысь тувкнитӧм — ӧні нин веськыда морӧсас — муртса эз уськӧд сійӧс кок йывсьыс.
Тайӧ здукӧ дзик пельдорас кыліс гораа чушкӧм.
— Гонк! — став вынсьыс горӧдіс казарка.
Водзладорас, бӧрас, быд боксянь, сы гӧгӧрын пемыдсьыс кылісны сы кодь жӧ гӧлӧсъяс.
— Го-го-го-гонк-гонк-гонк-гонк! — горзісны дзодзӧгъяс.
Тайӧ эз нин вӧв вӧт.
Сійӧ збыльысь вӧлі аслас кельӧбса дзодзӧгъяс пӧвстын, кодъяс пуксьӧмаӧсь йи пласт вылӧ, тыдалӧ, сылӧн узигкості.
Сылӧн кельӧбыс ру пырыс аддзӧма бӧр бергӧдчан туйсӧ.
Пӧрысь дзодзӧг-вожак пемыдас зурасьӧма казаркаӧ да нырнас кокалӧмӧн кӧсйис вӧтлыны сійӧс йи пласт вывсьыс.
Но мыйӧн сӧмын казарка шыасис, пӧрысь дзодзӧг сійӧс тӧдіс да вешйыштіс бокӧ.
Неуна видзӧдыштӧм бӧрын сы сайысь казарка аддзис чукӧрмӧм котыр да тэрмасьӧмпырысь воськовтіс водзлань.
Котырыс лэдзис сійӧс ас пӧвстас да бӧр топӧдчис сылӧн мыш сайын.
Асъявылыс ру мӧдіс разавны.
Сылысь орласьӧм лестукъяссӧ саридз вывті вӧтліс кокньыдик свежӧй тӧв.
Еджыд кымӧсъяса дзодзӧгъяслӧн кельӧбыс пыр на пукаліс йи пласт вылын.
Тайӧ асылас Ыджыд туй вылын казаркаысь шудаджык лэбач эз вӧв.
Нинӧмысь тӧждысьтӧг сійӧ уяліс йи пласт дорын да, мышкусӧ мичаа лэптӧмӧн, нырнас веськӧдліс аслас морӧс вылысь гӧнъяссӧ.
Сыкӧд орччӧн плавайтіс и сылӧн дзодзӧг-казанок.
Тайӧ вӧлі ёрта гоз.
Куим во найӧ олісны ӧтлаын и ньӧтчыдысь эз торйӧдчывны сійӧ лунӧдзыс, кор казарка веськаліс йӧз киӧ.
Ӧні шуда случай отсаліс налы выльысь аддзыны ёрта-ёртнысӧ.
Кор казаркалы дышӧдіс уявнысӧ, сійӧ бӧр кайис йи пласт вылӧ.
Тані, саридзсьыс петӧм шонділӧн югӧръяс улын, казарка кокысь казанок аддзис паськыд еджыд кольча.
Сійӧ дзик пыр жӧ босьтчис нетшкыны сійӧс, медым мездыны ассьыс пӧвсӧ тайӧ ковтӧмторсьыс.
Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны топыд металлкӧд.
Кольчалӧн ёсь доръясыс сӧмын дойдісны сылысь нырсӧ да дойдісны казаркаӧс.
Тайӧ кадӧ вожак чуксаліс чукӧртчыны.
Дзодзӧгъяс дзик пыр жӧ чукӧртчисны ӧтилаӧ да ланьтісны.
Вожак горӧдіс мӧдпӧв, ньӧжйӧник паськӧдіс бордъяссӧ да сьӧкыда кыпӧдчис сынӧдӧ.
Кельӧбыс кыпӧдчис сы бӧрся да лэбигмозыс стрӧитчис сюрӧсӧ.
Сынӧдсӧ паськыд бордъяснас поткӧдігтыр медводзын лэбис вожак; сы бӧрся кыссисны мукӧд пӧрысь дзодзӧгъяс.
Томджыкъяс лэбисны кельӧб помын.
Берег весьтӧдз воӧм мысти кельӧбыс кыпӧдчис вылӧджык.
На улын тыдаліс вӧр.
Дзодзӧгъяс спокойнӧя видзӧдісны сійӧс вылісянь да тэрмасьтӧг ас костаныс сёрнитісны.
Кор вожакыс мудзис, сійӧ лэччыштіс увлань да, аслас юр весьтті кельӧбсӧ водзлань лэдзӧм бӧрын, мӧдіс лэбны бӧжын.
Сылысь местасӧ займитіс мӧд пӧрысь дзодзӧг.
Татшӧм ногӧн кельӧблӧн стрӧйыс эз дзугсьы.
Казарка, коді лэбис аслас казанок-дзодзӧг бӧрся куимпельӧса строй шӧрын, казяліс сапсанӧс, коді пукаліс вӧрбердса кос пу йылын.
Аддзис сійӧс и вожак.
Но грознӧй хищник казаркаӧс ӧні эз повзьӧд.
Вожак эз ӧддзӧд лэбӧмсӧ ни эз сет тревогалысь сигнал.
Быдса кельӧблы паныд сапсан вӧлі вынтӧм.
Вӧр сайысь тыдовтчис сикт.
Вожак горӧдіс «гонк-гонк», и кельӧбыс кыпӧдчис вылӧджык.
Идзасӧн вевттьӧм керкаяс весьтын гартчис кокньыдик тшын.
Улича шӧрті муніс морт.
Казарка тӧдіс сыын вӧралысьӧс, коді перйис сійӧс кольӧм во арын тывйысь.
Аслас юр вылысь горзӧм шыяс кылӧм бӧрын охотник чатӧртіс юрсӧ, шондісьыс кинас сайӧдіс синъяссӧ да дыр видзӧдіс лэбысь дзодзӧгъяс бӧрся.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи, сикт вывті лэбӧм мысти, кельӧбыс мӧдіс лэччыны увлань, пуксьыны муяс вылӧ.
Сэки вӧралысь кинас ниртыштіс видзӧдігас зэвтчӧмсьыс мудзӧм сьылісӧ, бергӧдчис бӧр да ӧдйӧ воши сикт помса важ керкаӧ.
Кельӧб лэччис сикт саяс ӧзима муяс вылӧ.
Дзодзӧгъяс разӧдчисны став му пасьтаыс.
Найӧ йирисны выльӧн петӧм веж ӧзимсӧ.
Кельӧбса став дзодзӧг пиысь сӧмын кык дзодзӧг сулалісны вӧрзьывтӧг.
Сьылінысӧ вылӧ нюжӧдӧмӧн, найӧ сулалісны кельӧб ӧтар-мӧдар бокын да сюся видзӧдісны гӧгӧр.
Казарка да казанок-дзодзӧг йирсисны ӧзим вылын стӧрӧжалысь дзодзӧгъясысь ылын.
Но муртса на кывсис видзчысьны тшӧктана «го-го-го-го!» — кыкнанныс найӧ, кыдзи и став мукӧд дзодзӧгыс, вунӧдісны сёйӧм йылысь да кутісны кывзысьны.
Но нинӧм сэтшӧм подозрительнӧйсӧ найӧ эз казявны.
Правда, сиктладорсянь на дінӧ ньӧжйӧник локтіс вӧв.
Сійӧ, тыдалӧ, мынӧма дом йылысь: сьыліас ӧшаліс гез.
Но вӧвъясысь дзодзӧгъяс эз повны, накӧд кӧ морт эз вӧв.
Матігӧгӧрын йӧз эз вӧвны.
Казарка бара мӧдіс йирсьыны.
Ӧвсисны и мукӧдыс.
Стӧрӧжалысь дзодзӧг горӧдіс гораджыка.
Казарка аддзис, мый сійӧ видзӧдӧ матыстчысь вӧв вылӧ, но некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧс майшӧдлӧ вӧлыс.
Ӧні дзодзӧгъяс мӧдісны быд боксянь чукӧртчыны ӧтчукӧрӧ.
Кельӧбыс чукӧртчис, и став пӧткаыс видзӧдісны вӧв вылӧ.
Ӧні и казарка кыліс гӧгӧрвотӧм майшасьӧм.
Кымын ёнджыка сійӧ видзӧдіс вӧв вылӧ, сымын ёнджыка сійӧ шензис: сылы кажитчис, мый тайӧ вӧлыслӧн мыйлакӧ вывті уна кок.
Сылы мӧдіс лоны страшнӧ.
Со, медбӧрын, стӧрӧжалысь дзодзӧгъяс пиысь ӧтиыс шытӧг лыбӧдчис муысь да лэбис тешкодь пемӧслань, сы гӧгӧр сынӧдас паськыд кытшъяс вӧчаліг.
Разведкаысь воӧмсӧ сылысь кельӧблы виччысьны дыр эз ковмы.
Эз на лэб вӧв дінӧдз джын туйсӧ, а дзодзӧгыс бергӧдчис бӧр да горӧдӧмӧн сетіс сигнал пышйыны.
Горзігтыр, бордъяснаныс шлопӧдчӧмӧн, кельӧбыс кыпӧдчис вожак бӧрся, лэбиганыс тэрыба стрӧитчӧмӧн.
Вӧралысь, коді дзебсьӧма вӧлі вӧв сайӧ, чеччыштіс боквыв да метитчис.
Лэбысь кельӧб бӧрся гымыштіс лыйӧм.
Но лэбачьясӧс вӧлі юӧртӧма ас кадӧ.
Найӧ вӧліны ылынӧсь нин.
Дӧзмӧм вӧралысь петкӧдліс дзодзӧгъяслы кулаксӧ да горӧдіс на бӧрся:
— Он пышйӧй!
Ылӧда дворняжкаӧн!..
Кӧкъямысӧд юр
Вӧлі вой, кор вӧралысь петіс вӧрсянь саридз берег дорӧ.
Сы пельпом сайын тыдаліс ружьелӧн кузь ствол, а водзвылас котӧртіс лёзь гӧна дворняжка.
Вӧралысь видзӧдліс гӧгӧрыс.
Кизьӧрман рӧмыдын тыдаліс лыа берег, коді кузь кӧсаӧн ылӧ пырӧ мореӧ.
Орччаса куръяын лӧсталіс куръялӧн ляпкыд ва.
Берегсянь неылын паськыда да кузя кыссис кольӧм вося косьмӧм камышлӧн ызӧн.
Кыліс нюйт дук.
Вӧралысь тэрыба восьлаліс лыа кӧса вывті.
Дворняжка уськӧдчис сы бӧрся.
Камышын майшасяна мӧдісны герчкыны морт кокшыысь повзьӧм уткаяс да мӧдісны шутлявны тыдавтӧм бордъяснаныс.
Вӧралысь на вылӧ весиг эз видзӧдлы.
Татчӧ сійӧ локтіс эз на вӧсна.
Кӧса помӧдз локтӧм бӧрын сійӧ сувтіс, чӧвтіс пельпом вывсьыс ружьесӧ да разис тасмасьыс нянь тыра мешӧкторсӧ.
Сэсся шыбитіс мешӧксӧ лыа вылӧ да видзчысьӧмӧн пуктіс сы вылӧ ружьесӧ.
Дворняжка дзик пыр жӧ пуксис видзны кӧлуйсӧ.
Матігӧгӧрсьыс неыджыд пӧвтор аддзӧм бӧрын вӧралысь тэрыба койис сыӧн ас гӧгӧрсьыс лыасӧ, кодйис неыджыд гу да вӧчис гӧгӧрыс вал.
Сэсся чукӧртіс саридзнас шыбитӧм лӧп, паличьяс, увъяс да камыш ызӧнсӧ.
Ставсӧ тайӧс сатшкаліс лыа вылас тшӧкыд потшӧсӧс моз, бокъяссӧ да вылыссӧ вевттис кос нюйтнас да киськаліс бокъястіыс и вылітіыс лыаӧн, колис сӧмын ӧтар бокас аслыс ветлӧдлӧм могысь розь, а мукӧд куимнанладор бокас — ружьеыслы ичӧтик розьяс.
Сайӧдчанін вӧлі дась.
Ружьесӧ да мешӧкторсӧ босьтӧм бӧрын охотник бауӧн пырис аслас кыйӧдчанінӧ да чукӧстіс ас дінас понсӧ.
Ӧні лыа кӧса помысь медся сюсь син эськӧ эз вермы аддзыны ни мортӧс, ни понйӧс.
Регыд мысти кутіс ӧдйӧ югдыны.
Сайӧдчанінас куйлігӧн вӧралысь аддзис, кыдзи кузь еджыд кымӧрлӧн увдорыс дзик саридз бердтіыс кутіс ӧзйыны зарниӧн, сэсся мӧдіс кельдӧдны, гӧрдӧдны и, медбӧрын, ыпнитіс яръюгыд пурпурӧн.
Нӧшта некымын минута мысти шыльыда пукалысь спокойнӧй море весьтын, дзик кымӧр увсьыс, тыдовтчис шонділӧн син ёрмӧн гӧрд дорыс.
Берегсянь пӧльыштіс кокньыдик свежӧй тӧв да мӧдіс кышакывны кос камышӧн...
Саридзсянь кыліс каляяслӧн пель поткӧдана горзӧм.
Ылын ӧти бӧрся мӧд шуркъялісны лэбачьяслӧн гырысь чукӧръяс.
Аслас сайӧдчанінын куйлігӧн охотник вермис аддзыны сӧмын ас водзладорсьыс.
Та вӧсна сійӧ эз казявлы, кыдзи сы сайын вӧрысь лэбыштіс сапсан.
Варышлӧн лэчыд гыжъясыс мелькнитісны сынӧдын и пыр жӧ вошины лыа кӧса вылын ӧткӧн сулалысь пожӧм лапъяс пӧвстӧ.
Тывборда вӧралысь сідзжӧ пуксис кыйӧдчанінӧ кыйӧдны ассьыс кыйдӧссӧ.
Регыд мысти кутшӧмкӧ гырысь пӧткаяслӧн кельӧб пуксис берегсянь ылын плавайтысь еджыд йи пласт вылӧ.
Кӧсавывса сайӧдчанінын кутіс кывны кутшӧмкӧ ноксьӧм и ветлӧм вылӧ кольӧм розьӧд петіс сэсь лёзь гӧна дворняжка.
Сійӧ пуксис лыа вылӧ, но сэк жӧ сы ныр дорті сайӧдчанінсянь лэбис неыджыд сьӧд няньтор.
Дворняжка уськӧдчис сы бӧрся.
Муртса на удитіс сійӧс кутны да ньылыштны, а сайӧдчанінсянь лэбыштіс нӧшта няньтор да уси лыа вылӧ сысянь некымын воськов сайӧ.
Дворняжка бара котӧртіс босьтны сійӧс.
Сьӧд няньторъяссӧ, кодъяс лэбисны сайӧдчанінсянь, ылысянь аддзыны эз вӧлі позь.
Та вӧсна лэбачьяслы, кодъяс саридзсянь видзӧдісны пон бӧрся, кажитчис гӧгӧрвотӧмӧн, мыйла понйыс котралӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Йи пласт вылын пукалысь пӧткаяс пиысь ӧти лэччис ваӧ да уйис береглань.
Сійӧ пыр бергӧдліс юрсӧ, котралысь пон бӧрся любопытствоӧн следитӧмӧн.
Регыд мысти берегсянь позьӧ вӧлі аддзыны лэбачлысь сера гӧнсӧ, неуна лэптыштӧм бӧжсӧ да вывлань нюжӧдӧм сьылісӧ.
Сайӧдчанінсянь лыа вылӧ няньторъяс эз дугдывны лэбавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, да тшыг дворняжка сідзи жӧ век котраліс на бӧрся берег кузя.
Сайӧдчанінысь ӧти розьӧд видзчысьӧмӧн мыччысис ружье ствол помыс.
Но пӧтка тайӧс эз казяв, сы вӧсна мый сійӧ став синнас видзӧдіс пон вылӧ.
Ружьелӧн помыс ньӧжйӧник веськӧдчис пӧткалы веськыда морӧсас.
Тайӧ минутаас вӧралыссянь сійӧ вӧлі ылын на, но вӧралысь бура нин аддзис пӧтка кымӧсысь еджыд тӧлысь джынсӧ.
Тайӧ вӧлі казарка.
Осторожнӧй пӧткаӧс любопытствоыс заставитіс вунӧдны опасностьсӧ.
Казарка пыр ылӧджык и ылӧджык уйис стая дінсьыс аслас куломлы воча.
Тайӧ кадас сылӧн казанок-дзодзӧгыс узис йи пласт вылын.
Ружьелӧн помыс кутис бергӧдчыны, пыр сы вылӧ веськӧдӧмаӧн кольӧмӧн.
Шонді югӧръяс югыда мӧдісны ворсны шыльыд сталь вылын.
Тайӧ подозрительнӧй дзирдалӧмыс шыбитчис казаркалы синмас.
Полӧмыс вермис сылысь любопытствосӧ.
Сійӧ пыр жӧ кыпӧдчис ваысь да лэбис бӧр, стая дорӧ.
Дӧзмӧмысла вӧралысь чорыда ёрччыштіс.
Пӧткаыс бара пышйис сы киысь: казарка эз вӧв лыян ылнаын.
Сійӧ жӧ минутаӧ казарка вылӧ уськӧдчис аслас кыйӧдчанінысь сапсан.
Сійӧ вӧтӧдіс казаркаӧс некымын секундаӧн да тӧвзьыштіс дзик сылӧн мышку вывті.
Казаркалы кажитчис, мый сійӧс вундісны шӧри.
Сы вывті лэбыштӧмӧн, сапсан гыжнитіс сійӧс аслас бӧр чуньяслӧн ёсь гыжъясӧн, быттьӧ пуртъясӧн.
Доймӧм да повзьӧм вӧснаыс казаркалӧн синъясын пемдіс.
Усигас сійӧ паськыда шевгӧдіс бордъяссӧ да водзвыв нюжӧдіс юрсӧ.
Сапсан бергӧдчис нин да лэдзис став гыжсӧ, медым кутны сіцӧс сынӧдын на.
Тайӧ кадӧ берегын дзирдыштіс би, гымыштіс лыйӧм.
Лэбысь дрӧб бульк-бульк гылаліс лэбачьяссянь матын.
Сапсан кыпӧдчис вывлань да ӧдйӧ воши ылӧ.
Казарка кулӧмакодь усис ваӧ.
Бӧрвыв петитчигмоз сайӧдчанінсьыс петіс вӧралысь.
Сійӧ тэрыба пӧрччис сапӧгъяссӧ, нямӧдъяссӧ, гачсӧ.
Ӧти дӧрӧм кежсьыс кольӧмӧн сійӧ котӧртіс саридзлань.
Йиа ваыс сотыштіс сылысь кокъяссӧ, но сійӧ тэрыба муніс сё кымын шаг, кодъяс торйӧдісны сійӧс вирӧн ойдӧм казаркаысь.
Кор вӧралысь воис казарка дінӧ, сійӧ вӧрзьӧдчытӧг куйліс ва вылын.
Став мышкуыс сылӧн вӧлі вирӧсь.
Вӧралысь босьтіс казаркаӧс бордйӧдыс, кыскис берег вылӧ да шыбитіс сійӧс радпырысь увтысь пон дінас.
Кыйсьӧм помасис.
Казаркалӧн чужан кельӧбыс, коді пукаліс йи пласт вылын, лэбзис лыйӧм шыӧн повзьӧдӧм вӧсна.
Ӧні сылӧн скельӧбыс вӧлі нин Ыджыд туй вылын зэв ылын водзын.
Ӧкмысӧд юр
— Но, пон, видз дӧбрасӧ, а ме вӧрӧ ветла кос бадьла, — висьталіс вӧралысь аслас дворняжкалы. — Кынми ваас.
Бипур вӧчам, шонтысьыштам.
Сапӧгасьӧм бӧрын вӧралысь нюжӧдіс кисӧ казаркала, медым пуктыны сійӧс ружье дінас, код дорын пукаліс понйыс.
Тані сылӧн синмыс усис пӧтка кокын еджвидзысь кольча вылӧ.
— Видзӧдлы жӧ, дзодзӧгыссӧ паса? — шензьӧмӧн шуис сійӧ кольчасӧ видлалӧмӧн. — А кольчаас шыпасъяс да лыдпасъяс гижӧма.
— Вот ӧказияыд! — недыр думайтыштӧм бӧрын содтіс сійӧ, дворняжка вылас шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіг. — Кыдз нӧ ӧні лоны?
Кывласны сиктын, а сэтӧні и кӧзяиныс тыдовтчас.
Шуас: менсьым дзодзӧгӧс виӧмыд, гортсаӧс.
Мынты, шуас, меным сы вӧсна сьӧм!
Энлы, час, тадзи оз шогмы!
Кольчасӧ ме сы кокысь перъя да саридзӧ шыбита, медым, значит, ваӧ помыс вошӧ.
А кольчатӧгыс сійӧс кӧзяиныс оз тӧд: кыдзи эм дикӧй дзодзӧг.
Кольӧм вося арын ме татшӧм жӧ еджыд кымӧсаӧс татысь, берег дорсьыс, чери кыян тывйысь перйи.
Бур дон сетісны сы вылӧ Ленинградын!
Вӧралысь думыштчис.
— Тэрмасьны некытчӧ! — сэсся решитіс сійӧ. — Медводз шонтысьышта, а сэн и думышта, мый вӧчны.
Казаркаӧс вӧралысь пуктіс ружьеыскӧд да мешӧкторйыскӧд орччӧн, чукӧстіс дворняжкасӧ да нӧшта ӧтчыд тшӧктіс сылы бура видзны дӧбрасӧ.
— Да шӧть! — мунігас содтіс сійӧ. — Эн думайт пӧткасӧ видлыны!
Понйыс велалӧма нин вӧлі видзны кӧзяиныслысь эмбурсӧ, пуксис кӧлуй водзладорӧ.
Тубрасыс вежсӧ петкӧдлӧмӧн ӧвтіс няньӧн, а лэбачыс — пӧтка яйӧн.
Но веж петкӧдланторъяссӧ вӧрзьӧдны вӧлі оз позь.
Колӧ вӧлі дӧзмытӧг виччысьны, кор воас кӧзяиныс.
Сійӧ оз вунӧд вердны понсӧ: талун сійӧ гажа.
Понлы, дерт жӧ, сюрас бур кусӧк.
Понйыс весиг кунис синъяссӧ нимкодьысла терпенньӧсьыс награда чайтӧмӧн.
Кывсис шарӧдчӧм сійӧ местасянь, кӧні куйліс кӧлуйыс.
Дворняжка восьтіс синъяссӧ да шензьӧм вӧсна измис: сысянь куим воськов сайын сулаліс ловзьӧм казарка.
Ӧти здук пӧтка да пон чӧв видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Сэсся дворняжка тявкнитіс да повтӧг уськӧдчис казарка вылӧ.
Дорйысьӧмӧн казарка кучкис понлы борд кусыньнас.
Сетыштӧмыс вӧлі сэтшӧм вына да сэтшӧм лӧсьыда веськаліс понлы медся няр ныр йылас, мый дворняжка уси кок йывсьыс.
Виччысьтӧм доймӧмсьыс сійӧ воштіс садьсӧ.
Казарка тшӧтш уси бок вылас, сы вӧсна, мый эз артав аслас кучкӧмлысь вынсӧ.
Но пыр жӧ сувтіс кок йылӧ да тэрыба варгыльтіс валань.
Сапсан гыжъясысь дойыс эз вӧв куланӧн.
Кор казарка аддзис саридзті сы дінӧ матыстчысь мортӧс, вир воштӧмыс вӧсна сійӧ вӧлі сэтшӧм слаб, мый эз вермы ни лэбзьыны, ни сунны ваӧ.
Сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны нинӧм мӧдӧс кулӧмӧн уськӧдчӧмысь кындзи.
Тайӧ мездысянногнас дикӧй дзодзӧгъяс вӧдитчӧны сэк, кор налӧн абу некутшӧм мӧд позянлун мынтӧдчыны кулӧмысь.
Сюся вӧчӧмыс артмис тырвыйӧ.
Пӧткасӧ кулӧмӧн чайтіг, вӧралысь эз кут сійӧс помӧдз вины.
Казарка бӧр вынсяліс лыа вылын куйлігкостіыс.
Ӧні борднас лӧсьыд кучкӧмыс восьтіс сылы свободаӧ туй.
Берег кузя котӧртӧм мысти, сійӧ шыбитчис ваӧ да регыд вошис тшӧкыд камыш пӧвстӧ.
Сайӧдчанінас вӧралысь воис моздортырыс кос баддьӧн.
Понйыс сылы воча эз чеччы.
Охотник вӧрзьӧдіс сійӧс кокнас, чайтіс, мый сійӧ унмовсьӧма.
Ичӧтик дворняжка неувереннӧя сувтіс кок вылас, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласиг сулалыштіс да друг мӧдіс омлявны вӧсниа да шогпырысь.
— Тэ нӧ мый? — шензис вӧралысь. — Йӧймин али мый?
Сэк сійӧ видзӧдліс аслас кӧлуй вылас да казяліс, мый ружье дінас казаркаыс абу.
Некӧн эз вӧв сійӧ матігӧгӧрса шыльыд лыа вылын.
— А кӧні дзодзӧгыс? — грознӧя горӧдіс сійӧ пон вылас.
Но сійӧ сӧмын мыжапырысь ӧвтіс бӧжнас да мӧдіс омлявны нӧшта шогпырысьджык.
— Дугды, проклятӧй! — горзіс вӧралысь. — Мый сэн покойник дорын моз омлялан?
А асьсӧ быттьӧ став яй кузяыс кӧдзыд ваӧн кисьтісны.
Юрас сылы воисны быдсяма мисьтӧм мӧвпъясыс.
«Эз прӧстӧй вӧв дзодзӧгыс, кольчаа...
Вошис код тӧдӧ кыдзи да кытчӧ.
Понйӧй муртса эз кув...»
Тэрмасьӧмӧн сійӧ босьтіс ружьесӧ, мешӧкторсӧ да тэрыба восьлаліс вӧрлань.
Дворняжка, бӧжсӧ улӧ лэдзӧмӧн, кыскысис сы бӧрся.
Камышъяс пӧвстӧ дзебсьӧм казарка аддзыліс, кыдзи сылӧн вӧрӧгъясыс саялісны пуяс сайӧ.
Саридзсянь сылы кыліс ылысянь чуксасьӧм.
Гӧлӧс сертиыс сійӧ тӧдіс казанок-дзодзӧгӧс.
Мӧдысь горӧдӧмыс вӧлі матынджык.
Казарка кӧсйис лэбзьыны казаноклы паныд, но слабмӧм бордъясыс эз кыпӧдны сійӧс сынӧдӧ.
Морӧссьыс петіс доймӧмлӧн да лача воштӧмлӧн шы.
Сылӧн выныс вӧлі дзикӧдз бырӧма.
Лыа кӧса сайысь кыліс воча гогзьӧм.
Регыд мысти берег весьтын тыдовтчис казанок-дзодзӧг.
Сійӧ кольччӧма кельӧбсьыс, медым корсьны ассьыс вошӧм пӧвсӧ.
Сійӧ бара гораа да радпырысь горӧдіс, но вочакыв эз вӧв.
Камыш весьтті паськыд кытш вӧчӧм бӧрын сійӧ горӧдіс нӧшта и нӧшта ӧтчыд.
Воча шыасьӧм век эз кыв.
Сэки сійӧ лэбис саридзӧ да сэні пуксис ва вылӧ.
Сійӧ эз кӧсйы вӧтӧдны кельӧбсӧ ӧтнасӧн, аслас пӧвтӧг.
Дасӧд юр
Коли лун бӧрся лун.
Пӧткаяс ӧдйӧ лэбисны Ыджыд саридз туйӧд.
Сапсан важӧн нин лэбис войвылӧ.
Ӧні сійӧ сідзжӧ лэбис Ыджыд туй кузя да тані некор эз кольлыв сёянтӧг.
Казаркалӧн чужан кельӧбыс воис нин аслас чужанінӧ.
Кельӧбын эз тырмы сӧмын ӧти гоз.
Лыа кӧса сайса неыджыд куръяын, кытчӧ коли кельӧбсьыс тайӧ гозйыс, вежӧдіс камыш.
Важӧн нин кылалісны, сылісны саридзын медбӧръя йи пластъяс.
Берегыс вевттьысис свеж турунӧн, берегвывса пуясыс пасьтасисны кокни веж эшкынӧн.
Ичӧтик куръяыс уна лэбысь пӧткалы вӧлі шойччанінӧн.
Тані, быттьӧ ыджыд туйбокса няня-сола харчевняын, мудзӧм сынӧдса ветлысь-мунысьяс шойччисны да содтісны ассьыныс вынъяснысӧ сёйӧмӧн.
Лэбисны юсьяслӧн да дзодзӧгъяслӧн медбӧръя кельӧбъяс.
Ичӧтик куръяын уткаяс сідзжӧ мӧдісны петкӧдчывны гежӧда.
На пыдди ӧні саридзса харчевняӧ тшӧкыдджыка мӧдісны пуксьывлыны мукӧд гӧстьяс: воисны кузь кока да кузь ныра витульганъяс.
Найӧ лэбисны море берег весьтті.
Налӧн лэбӧмыс тшӧкыда косталӧ татшӧм сёянӧн озыр да безопаснӧй дзебсянінъясын сувтлӧмъясӧн.
Но тайӧ ичӧтик куръяас найӧ дыр эз овны.
Та вылӧ вӧлі аслас помка.
Ыджыд саридзса еджыд бӧжа чери варыш быд асыв петавліс вӧрысь татчӧ.
Гежӧда-гежӧда бордъяснас ӧвтчигтыр, сійӧ вӧрзьывтӧг кывтліс ичӧтик куръявесьтса енэжті восьса саридз шӧрлань.
Сэтӧні пыді саридз йирсьыс сійӧ куталіс гырысь чериясӧс.
Пӧткаясӧс сійӧ вӧрзьӧдлывліс гежӧда.
Но став саридзса пӧткаыс бура тӧдісны, мый сійӧ оз позянлун аслас асъя сёян вылӧ кватитны и на пиысь ӧтиӧс, найӧ кӧ ас кадӧ оз казявны сылысь матысмӧмсӧ.
Та вӧсна, муртса на еджыд бӧжаыс тыдовтчыліс кӧнкӧ ылын, найӧ сюв-сяв лэбзявлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Чериӧс кутӧм бӧрын кутшыс бӧр лэбис вӧрӧ, кӧні сылӧн вӧлі позйыс, чӧвтліс кыйӧмторсӧ энь пӧлыслы, коді пӧжис колькъяс да бара мӧдӧдчывліс саридзлань.
Тадз сійӧ ӧти и сійӧ жӧ туйӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбліс луннас некымынысь.
И быд пӧрйӧ, кор сійӧ тыдовтчывліс, витульганъяслӧн кельӧбъяс тэрмасисны эновтны тайӧ ичӧтик куръясӧ.
Но эз сӧмын ӧтнас еджыд бӧжаыс дзуглыв налысь мирнӧя шойччӧмсӧ.
Тшӧкыда камышъяс пӧвстысь виччысьтӧг петавлывліс ыджыд руд лэбач.
Сійӧ шумнӧя шыбитчывліс ваӧ да уйлывліс береглань.
Кутшӧн повзьӧдӧм кузь ныра лэбачьяс кыпӧдчалісны нюйт вылысь, да сынӧдыс тырліс налӧн повзьӧм горзӧмӧн.
Но регыд мысти страшнӧй ыджыд лэбачын найӧ тӧдмалісны еджыд кымӧса мирнӧй дзодзӧгӧс.
Налӧн полӧмыс бырліс, найӧ выльысь пуксявлісны нюйт вылӧ да котралісны сэні, асланыс кузь кокъяс йылын став тушананыс лайкъялігтыр.
Казанок-дзодзӧг, коді кӧсйытӧгыс повзьӧдліс найӧс сӧмын ӧти аслас видӧн, заводитліс уявны ичӧтик куръяса ляпкыдик ваын.
Сійӧ аддзис татысь сідзжӧ быдпӧлӧс чӧскыд сёянсӧ.
Пӧттӧдзыс сёйӧм мысти, казанок веськӧдчыліс бӧр камышъяс пӧвстӧ, кӧні виччысис сійӧс дойясысь бурдысь казарка.
Казанок аддзис сійӧс камышъяс пӧвстысь рытланьыс сійӧ лунӧ, кор казарка дзебсис вӧралысьысь да сылӧн дворняжкаысь.
Тайӧ кадсянь казанок сы дорысь некытчӧ эз ылыстчыв.
Татшӧм кык синмӧ шыбитчан лэбачлы, кутшӧмӧсь казарка да казанок, камышъясын овны вӧлі ӧпаснӧ.
Но казаркалысь борд пӧвсӧ вӧлі дойдӧма варыш; сійӧ пыр на эз вермы лэбавны да вӧлі зэв слаб.
Та вӧсна сылӧн вернӧй казаноклы быть ковмис юкны сыкӧд еджыд бӧжалы син улӧ веськалӧмысь полӧмсӧ, кор сійӧ лэбаліс куръя весьтті.
Медбӧрын, воис лун, кор казарка решитіс казанок колльӧдӧм улын эновтны камышъясысь ассьыс дзебсянінсӧ, медым йирсьыштны ичӧтик куръя берег вылын.
Тайӧ лунӧ сэні торъя нин уна вӧліны уна сикас витульганъяс.
Берег дорсьыс став нюйтсӧ вӧлі серлӧдлӧма налӧн вӧсни да веськыд гыжъяса коктуй крестъясӧн.
Берегдорса турун пиас кузь кокъяс выланыс важнӧя ветлӧдлісны чарла кодь ныра ыджыд кроншнепъяс.
Ва бердас виж лыа вывтіыс тэрыба котралісны сьӧд галстука сьыліа вижов зуйкаяс, пукалісны гӧрд ныра да гӧрд кока сера кулик-катшаяс.
Вӧсни нюйт слӧй вывтіыс сэтчӧ быд минутын кымӧсӧдзныс нэриник ныръяснысӧ сюялӧмӧн, тӧждысигтыр бӧрӧ-водзӧ котралісны-жуисны кокньыдик кулик-воробейяс да чернозобкаяс.
Но дзодзӧгъяс эз дыр овны на пӧвстын.
Мыйӧн сӧмын казарка пӧтіс, казанок уйис береглань.
Сійӧ быд здукын видзӧдлывліс аслас пӧв вылӧ да ньӧжйӧник геджгӧмӧн корис сійӧс ас бӧрсяыс.
Казарка уйис сы бӧрся.
Регыд мысти кыкнанныс кайисны берег вылӧ, мунісны сэті вӧрсьыс найӧс торйӧдысь туйсӧ да вошины пуяс сайӧ.
Тайӧ лунсянь ичӧтик куръяӧ дзодзӧгъяс сэсся эз петкӧдчывны.
Ыджыд саридз туй вывті лэбӧм помасис.
Куликъяс лэбисны пыр ичӧтджык кельӧбъясӧн да, медбӧрын, дзикӧдз дугдісны тыдавны берег вылын.
Ичӧтик куръяӧ медбӧръяӧн воис квайтпалич.
Лэбавны квайтпалич эз радейт.
Да сылы и нинӧмла кыпӧдчыны бордъяс вылас да сынӧдын сюрӧдчыны неминучаӧ.
Сійӧ кужӧ тэрыба котравны, бура дзебсясьны.
Тушаыс сылӧн бокъястіыс ёна топалӧма, кокъяссӧ чургӧдӧма бӧрвыв, квайтпаличлы тайӧ отсалӧ ӧдйӧ писькӧдчыны турун идзьяс костӧд, найӧс вӧрзьӧдтӧг.
Тушанас сійӧ перепёлка ыджда.
Квайтпалич тӧвйис Африкаын.
Коли уна кад, кытчӧдз аслас тӧвъянінсянь сійӧ воис Финн куръяӧдз.
И туяс сійӧ мӧдӧдчис сёрӧн.
Мукӧд лэбачьяс, кодъяс тӧвйисны сійӧ крайясын, важӧн нин лӧсьӧдчисны туйӧ.
Уткаяс, дзодзӧгъяс, куликъяс кельӧб бӧрся кельӧб лэбисны сы юр весьтті.
Но квайтпалич эз тэрмась: чужанінас сылӧн том туруныс абу на петӧма, и сылы некытчӧ на сэні дзебсясьнысӧ хищникъяслӧн ылысь аддзысь синъясысь.
Но вот витульганъяслӧн лэбисны медбӧръя кельӧбъяс.
Войнас петіс туйӧ и квайтпалич.
Муніс сійӧ подӧн.
Некымын лун мысти туйсӧ сылысь потшис Гибралтарскӧй проливлӧн паськыд ваыс.
Но ветлысь-мунысь та вӧсна эз шӧйӧвош.
Войлӧн пемыд шебрас улын сійӧ тэрыба лэбис пролив ва вомӧн да, мӧдар берегас пуксьӧм бӧрын, шойччывтӧг муніс водзӧ аслас туйӧд.
Аслас чужанінӧ сійӧ муніс медся веськыд туйӧдыс, коді вӧлі тӧдса сӧмын сылы ӧтнаслы.
Сы водзвылын саридз туйӧд лэбисны уткаяс, юсьяс да дзодзӧгъяс, каляяс да гагараяс; витульганъяслӧн кельӧбъяс зілисны мунны берег весьтті.
А квайтпалич дзик ӧтнас восьлаліс и восьлаліс му вывті веськыда, бордъяс вылас кыпӧдчывліс сӧмын сэні, кӧні тайӧ сылы вӧлі колӧ.
Муніс сійӧ зэв ӧдйӧ.
Неминучаысь виччысьӧм могысь луннас сійӧ шойччис да сёйис, а войяснас пемыд улас, турунъяс да кустъяс костӧ дзебсьӧмӧн котӧртіс водзӧ.
Вӧлі нин ода-кора тӧлысь пом, кор воис сійӧ камышӧн туӧм ичӧтик куръя дорӧ, кӧні неважӧн дзебсясис казарка.
Войяс дженьдаммисны.
Мудзӧм подалы кад вӧлі думайтны безопаснӧй местаын шойччӧм йылысь.
Восьса куръяын вӧчны сылы вӧлі нинӧм.
Коростель мӧдӧдчис корсьны аслыс узянін вӧрсайса муяс вылысь.
Сикт помсӧ прӧйдитіг, кӧні оліс казаркаӧс кыкпӧрйӧ кыйлысь вӧралысь, сійӧ котӧртіс ӧзима муяс вывті, местаяс бӧрйӧмӧн, кӧні быдмыштӧм няньыс вӧлі тшӧкыдджык.
Друг сійӧ петіс му шӧрса кушинӧ.
Том петасъяссӧ татысь вӧлі лякӧма да йирӧма еджыд кымӧса дзодзӧг гозъяӧн.
Дзодзӧгъяс эз казявны сылысь виччысьтӧг воӧмсӧ.
Сійӧ дзик пыр жӧ дзужнитіс-пырис турун пиӧ да мӧдіс сэні лӧсьӧдчыны узигкежлӧ.
Некымын минута мысти сійӧ аддзис, кыдзи му вывсьыс кыпӧдчисны дзодзӧгъяс да, пыр вылӧджык и вылӧджык кайӧмӧн, лэбисны войвылӧ.
Тайӧ вӧліны казарка да казанок-дзодзӧг.
Казанок ассьыс пӧвсӧ куръяысь вайӧдіс татчӧ, да бӧръя лунъяссӧ найӧ олісны тані.
Бур сёяныс казаркалысь ӧдйӧ бурмӧдіс вынъяссӧ.
Доймылӧм мышкуыс да бордйыс сылӧн дзикӧдз бурдісны.
Ӧні дзодзӧг гозъя вермисны решитчыны лэбны кыкӧн чужанінӧдзыс кольӧм Ыджыд туйлысь юкӧнсӧ.
Бӧркыв
Сійӧ кадсянь, кор Миша янсаліс казаркаыскӧд, коли во джын.
Витебск уличьяс вылын куйліс лым.
И Мишалы бара уси тӧд вылас казаркаыс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн аддзыліс сійӧс батьыскӧд, кор найӧ воисны сійӧс мездыны.
Сылӧн син водзын сувтісны казаркалӧн кымӧсвывса югыд еджыд визьыс, сюсь видзӧдласыс да насторожитчӧм воинственнӧй позаыс.
И бара сылы чайтсис: «Эз ӧмӧй нӧ сійӧ вермы лэбны аслас чужанінӧдз?»
Прихожӧйын звӧнитісны.
Мишалӧн батьыс петіс аслас жырйысь восьтыны ӧдзӧс.
Минута мысти сійӧ корис писӧ аслас кабинетӧ.
— На, лыддьы гораа, — шуис батьыс да мыччис Мишалы сӧмын на воӧм письмӧсӧ.
Миша восьтіс конвертсӧ, паськӧдіс кыкпӧв кусыньтӧм почтовӧй бумага листсӧ да лыддис:
«Орнитологическӧй комитет
19..... вося йирым тӧлысь 22-ӧд лун.
Лыддям асланым нимкодь долгӧн юксьыны Тіянкӧд Тіянӧс интересуйтана еджыд кымӧса казарка йылысь сӧмын на воӧм юӧръясӧн, кодӧс пасйӧма Тіянӧн «С» серияа 109 №-а кольчаӧн.
Архангельск карсянь 50 километр сайын Еджыд саридзлӧн асыввыв берегвывса Прибрежнӧй сиктса велӧдысь миянлы любезнӧя юӧртӧ ассьыс татшӧм любопытнӧй наблюдениеяс.
Кольӧм гожӧм заводитчигас аслас вӧралан понкӧд сійӧ ветлӧдлӧ вӧлӧм саридз берег дорті.
Понйыс сы водзладорысь турунсьыс кыпӧдас квайтпаличӧс.
Сійӧ местаясын тайӧ гежӧд пӧткасӧ велӧдысьыс водзті некор на абу аддзывлӧма.
Кор аддзӧма, мый квайтпаличыс турунсьыс муртса кыпӧдчыштлӧм бӧрын дзик пыр жӧ пуксьӧма турунас бӧр, велӧдысьыс шуӧма лэбачсӧ вӧтлыны сэтысь понйыс отсӧгӧн.
Но квайтпаличыс, кыдзикӧн и пыр, кутӧма мездысьны котӧртӧмӧн.
Нинӧм вермытӧг дыр кад чӧж квайтпалич коктуйӧд вӧтчысь понйыс вайӧдӧма велӧдысьӧс саридз берегдорса куш кырта дорӧ.
Кырта вывсяньыс понйыс вылӧ шыбитчӧма сапсан, а квайтпаличыс, та дырйи понлӧн шӧйӧвошӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кытчӧкӧ удитӧма пышйыны.
Понйыс вылӧ варышлӧн виччысьтӧм лёкысь петкӧдчӧм вылӧ да усьласьӧм вылӧ шензиг велӧдысь видзӧдлӧма кырта вылас и сэтысь, мусяньыс сӧмын нёль метр вылнаысь, аддзӧма сапсанлысь позсӧ.
Поз дорас локнысӧ абу лысьтӧма, сы вӧсна мый повтӧм хищник дась вӧлӧм аслас страшнӧй гыжъясӧн сатшкысьны мортлы чужӧмас.
Велӧдысьыс кӧсйӧма нин мунны, но друг ас дінсьыс кокувсьыс аддзас поз вылын пукалысь еджыд кымӧса казаркаӧс.
Велӧдысь ӧдйӧ пӧрччас курткасӧ да тэрыба шыбитас сійӧс казарка вылӧ.
Татшӧм ногӧн сылӧн артмӧма кутны казаркаӧс.
Сійӧс киас кутӧмӧн, велӧдысьыс бура эновтӧма тайӧ ӧпаснӧй местасӧ.
Казарка кокысь учитель аддзӧма тіянӧн пуктылӧм кольчанытӧ.
Сылысь номерсӧ аслыс гижӧм бӧрын, сійӧ лэдзӧма сійӧс свобода вылӧ бӧр.
Та бӧрын велӧдысьыс тшӧкыда волывлӧма ылысянь видзӧдны казаркаыс бӧрся, кытчӧдз сійӧ абу пӧжӧма ассьыс пиянсӧ да кытчӧдз абу мунӧма накӧд кырта увсьыс матыса нюрӧ.
Туялысьяс эз ӧтчыд аддзывны казаркаяслысь позъяснысӧ сапсан позъяскӧд орччӧн.
Повтӧм варышъяс видзӧм улын казаркаяс кылӧны асьнысӧ вӧрӧгъясысь безопасностьын.
Но наукалы ӧнӧдз на кольӧ гӧгӧрвотӧмӧн, мыйла тайӧ свирепӧй хищникъясыс оз вӧрзьӧдны ассьыныс эскысь, но водзсасьны вермытӧм суседъяснысӧ налӧн став пӧжсиг-быдтысигчӧж.
Но кӧть мый, а тіян казарканыд таво лючки-ладнӧ пӧжис ассьыс пиянсӧ.
Кутам надейтчыны, мый коркӧ сійӧ бара веськалас морт киясӧ, и сійӧ, коді сійӧс кутас, висьталас миянлы сылӧн судьба йылысь.
Председатель пыдди...»
Кырымпассӧ лыддьыны Миша эз вермы.
1923 во
{Чарльз Дикенс @ Тӧргӧвӧй агент дядьлӧн история @ беллетристика @ Чарльз Дикенс. Тӧргӧвӧй агент дядьлӧн история @ 1939 @}
Чарльз Дикенс.
Тӧргӧвӧй агент дядьлӧн история
«Джентльменъяс, менам дядьӧй, — заводитіс тӧргӧвӧй агент, — вӧлі медся гажа, лӧсьыд да писькӧс вежӧра йӧз пиысь ӧти.
Жаль, мый ті сійӧс энӧ тӧдлӧй, джентльменъяс.
Но, абу, джентльменъяс, абу жаль!
Ті кӧ эськӧ сійӧс тӧдлінныд, вӧр-ва законъяс серти ті ставныд вӧлінныд эськӧ ӧні либӧ гуын, либӧ сы дорын сэтшӧм матын, мый пукалінныд эськӧ гортаныд йӧзӧ петкӧдчывтӧг, а сідзкӧ, менам эськӧ эз вӧв тайӧ дона удовольствиеыс тіянкӧд ӧні сёрнитны.
Джентльменъяс, жаль, мый тіян бать-мамъясныд эз тӧдлыны менсьым дядьӧс — найӧ эськӧ воліны зэв радӧсь, торъя нин тіян почтеннӧй маъясныд, тайӧс ме лючки тӧда.
Уна лыда буртор пиысь, кодъяс вӧлісны сылӧн, колӧ бӧрйыны кыкӧс, кодъяс вевттьылісны став мукӧд бурторсӧ, ме эськӧ шуи, мый тайӧ вӧлі искусство вӧчны пунш да сьывны ужин бӧрын.
Прӧститӧй, мый ме сувтала пыдди пуктана поконик йылысь татшӧм гажтӧм казьтылӧмъяс вылын, — он ӧд быд лун паныдасьлы сэтшӧм мортыдкӧд, кыдз менам дядьӧй.
Джентльменъяс, ме век лыддьывлі зэв тӧдчанаӧн дядьӧс характеризуйтігӧн казьтыштны сы йылысь, мый сійӧ вӧлі матыса ёртӧн да бур тӧдсаӧн Том Смартлӧн, коді вӧвлі «Бильсон да Глам», Кейтетон-стрит, Сити нима ыджыд тӧргӧвӧй фирмаын агентӧн.
Дядь менам уджавліс Тиггин да Уелпс ордын, но дыр кад ветлывліс сійӧ жӧ туйӧдыс, кыті и Том.
И медводдза жӧ рытнас, кор найӧ паныдасисны, дядь воис сьӧлӧм вылас Томлы, а Том воис сьӧлӧм вылас дядьлы.
Эз на коль и час джын, кыдз найӧ вартісны нин заклад выль шляпа вылӧ, кодныс на пиысь бурджыка кутас лӧсьӧдны кварта пунш да кодныс регыдджык сійӧс юас.
Дядь босьтіс медводдза места лӧсьӧдӧм серти, но Том Смарт тшай юан пань джын мындаӧн вермис дядьӧс.
Найӧ юисны нӧшта квартаӧн пай вылӧ мӧда-мӧд дзоньвидзалун вӧсна да сійӧ кадсяньыс лоисны медматыса ёртъясӧн.
Судьбаыд вӧчӧ ассьыд делӧсӧ, джентльменъяс, сыысь он пышйы.
Видзӧднысӧ менам дядь вӧлі неуна ляпкыдджык шӧркодь тушаысь, неуна кызджык мортлӧн пырджык овлан кызтаысь, неуна синмӧ шыбитчанджык банйӧмӧн.
Зэв мичаник вӧлі сылӧн чужӧмыс джентльменъяс, Панч кодь, но тшӧкаыс да нырыс мичаджыкӧсь.
Синъясыс сылӧн пыр меліа мигайтісны да лӧсталісны, а нюмъялӧмыс — абу кутшӧмкӧ нинӧм висьтавтӧм пу кодь кын нюмдӧм, а збыльвывса гажа, восьса, рам сяма нюмдӧм — некор эз бырлы сылӧн чужӧм вывсьыс.
Ӧтчыд сійӧ усьӧма аслас дуколкаысь да кучкысьӧма юрнас туйбокса сюръяӧ.
Сійӧ усьӧма садь бырмӧн кучкысьӧмсьыд, да чужӧмыс сылӧн вӧлӧма сэтшӧма парсассьӧма из торпыригъясас, кодъясӧн вӧлі киськалӧма сюръя гӧгӧрыс, мый дядьлӧн аслас висьталӧм серти, аслас мамыс эськӧ эз тӧд эськӧ сійӧс, локтіс кӧ бӧр му вылӧ.
И збыль, джентльменъяс, та йылысь думыштӧм бӧрын ме сідз жӧ лыддя, мый сійӧ эськӧ сійӧс эз тӧд: дядьлы вӧлӧма кык ар да сизим тӧлысь, кор сійӧ кувлӧма, и зэв вермас лоны, мый, весиг кӧть и эз вӧвны изторъясыд, сылӧн пуджӧм гӧльӧня сапӧгъясыд збыльысь эськӧ шензьӧдісны бур сьӧлӧма ледиӧс, сылӧн гажа гӧрд чужӧм йылысьсёрниттӧг нин.
Но кыдз кӧть сэсся эз вӧв, а дядь усьӧма сюръя дорад, и ме эг ӧтчыд кывлы дядьсянь, мый сійӧс лэптысь мортыслӧн кывъяс серти, сійӧ и сэні нюмъялӧма сэтшӧм гажаа, быттьӧ усьӧма аслыс нимкодь вылӧ, а кор сылы лэдзӧмаӧсь вир да муртса воны кутӧма ас садяс, сійӧ медводдза делӧӧн пуксьӧма вольпасяс, горш тырӧн вак-вакӧн серӧктӧма, окыштӧма томиник нывбабаӧс, коді кутӧ вӧлӧм таз, да корӧма ыж яйысь котлет маринуйтӧм грецкӧй ӧрекъясӧн.
Джентельменъяс, сійӧ пыр ёна радейтліс маринованнӧй грецкӧй ӧрекъястӧ.
Пыр шулывліс, мый найӧ сетӧны сурлы кӧр, сетӧны кӧ уксустӧг.
Пуяс вылысь кор усян кадӧ менам дядь ветлывліс кузь путешествиеӧ войвылысь уджйӧзъяс чукӧртігӧн да заказъяс босьталігӧн: Лондонсянь сійӧ мунліс Эдинбургӧ, Эдинбургсянь Глазгоӧ, Глазгосянь бара Эдинбургӧ, а сэтысянь чери кыян пыж вылын Лондонӧ.
Мед лоас тіянлы тӧдса, мый Эдинбургас мӧдысьсӧ сійӧ ветлывліс ассьыс сьӧлӧм бурмӧдӧм вылӧ..
Вӧлі мунас сэтчӧ вежон кежлӧ аддзӧдлыны ассьыс важ ёртъяссӧ; завтракайтас ӧтикӧд, нуръясьыштас мӧдкӧд, пажнайтас коймӧдкӧд, а ужнайтас нёльӧдкӧд, и, атмӧ, дзонь вежон кежлӧ эм удж.
Ог тӧд лоліс эз кодлыкӧ тіян пиысь, джентльменъяс, видлыны зэв пӧтӧса збыль шотландскӧй завтрак, а сэсся луншӧр гӧгӧр нуръясьыштны бушельӧн устрицаяс да юны дюжина кымын бутылка эль да гоз-мӧд стӧкан виски.
Лолывліс кӧ, ті воанныд мекӧд ӧти кывйӧ, мый колӧ топыд ён юр, медым та бӧрын нӧшта пажнайтны да ужнайтны.
Но, мед жалитас енмыс тіянлысь ловъяснытӧ, а менам дядьлы ставыс тайӧ вӧлі дзик немтор!
Сійӧ асьсӧ сідз вӧлі велӧдӧма, мый тайӧ сылы вӧлі челядь ворсӧм.
Ме сысянь кывлі, мый кӧть кутшӧм лунӧ сійӧ вермис Дандиысь олысьяссьыс унджык юны да бӧр воны сы бӧрын гортас, весиг довъявтӧг; а ӧд дандиецъясыдлӧн, джентльменъяс, сэтшӧм крепыд юръяс да сэтшӧм крепыд пунш, мый крепыдджыксӧ ӧдвакӧ ті аддзанныд кык полюс костысь.
Ме кывлі, кыдз Глазгоса олысь да Дандиса олысь зільлӧмаӧсь мӧда-мӧдсьыс унджык юны да юӧмаӧсь дас вит час места вывсьыныс чеччывтӧг.
Кыкнанныс пӧдӧмаӧсь ӧти и сійӧ жӧ здукӧ, кыдз тайӧс артмис тӧдмавны, да век жӧ, джентльменъяс, тайӧс кӧ огӧ лыддьӧй, накӧд ставыс вӧлі бур.
Коркӧ рытын, Лондонӧ кывтны мӧдӧдчытӧдз кызь нёль часӧн водзджык, менам дядь ужнайтӧма аслас важся ёрт, карса сӧветӧ пырысь ордас, Мак — кутшӧмкӧ да нӧшта кутшӧмкӧ нёль слог, — коді оліс важ Эдинбургын.
Сэн вӧлӧма и карса сӧветӧ пырысьлӧн гӧтырыс, и карса сӧветӧ пырысьлӧн куимнан нылыс, и карса сӧветӧ пырысьлӧн верстьӧ пиыс, да сук синкымъяса куим-нёль ён мудер пӧрысь шотландецъяс, —  кар сӧветӧ пырысь корӧма найӧс, медым почтитны менсьым дядьӧс и медым гажӧдчыштны.
Ужин вӧлӧма зэв бур.
Вайӧмаӧсь коптитӧм чими яй, коптитӧм треска, меж юр, сьӧмӧсалӧм меж рушку — ставлы тӧдса шотландскӧй сёян, сы йылысь, джентльменъяс, менам дядь висьтавліс, мый, кор пӧ ваясны пызан вылӧ, сійӧ век казьтылӧ сылы купидонлысь кынӧмсӧ, — и нӧшта уна на мукӧд чӧскыдтор, кӧть ме и вунӧді, кыдз найӧ шусьӧны.
Нывъясыс вӧлӧмны лӧсьыдіникӧсь да мичаникӧсь, карса сӧветӧ пырысьлӧн гӧтырыс — медся сьӧлӧм вылӧ воана нывбаба му вылас, а менам дядь, кыдз и век, вӧлӧма бур руын.
И со рытывбыд том ледияс гигзьӧмаӧсь да чирзӧмаӧсь, пӧрысь леди гораа сералӧма, а карса сӧветӧ пырысь да мукӧд пӧрысьяс помся сералӧмаӧсь сідз, мый вестг гӧрдӧдӧмаӧсь.
Мыйкӧ ме ог нин помнит, кымын стӧкан тодди быдӧн юӧма ужнайтӧм бӧрас, но меным тӧдса, мый войшӧр бӧрын час гӧгӧрын карса сӧветӧ пырысьлӧн верстьӧ пиыс горӧдлӧма медводдза куплет «Вот Уилли пуис сур», но пыр жӧ воштӧма садьсӧ, а сы вӧсна мый бӧръя час джыннас сӧмын сійӧ да дядьыс и тыдалӧны нин вӧлӧм гӧрд пу пызан саяс, менам дядьлы юрас воӧма, мый кад нин думыштны мунӧм йылысь, — ӧд юнысӧ заводитӧмны сизим час рытсянь, медым дядьӧй вермис колана кадӧ сюрны гортас.
Но сылӧн мӧвпыштӧма, мый оз ло лӧсьыд мунны тадзи друг, дядьӧй ачыс асьсӧ бӧрйӧма веськӧдлысьӧ, кисьтӧма нӧшта ӧти стӧкан тодди, сувтӧма, медым висьтавны тост аслас дзоньвидзалуныс вӧсна, шыӧдчӧма ас дорас лӧсьыдысь-лӧсьыд ошкан кывъясӧн да юӧма ыджыд энтузиазмӧн.
Но некод абу садьмӧма.
Сэки менам дядь юӧма нӧшта ӧти стӧкан, тайӧ разас ваӧн кизьӧрттӧг, медым тоддиыс эз вӧч сылы лёк, да шляпасӧ кватитӧмӧн петӧма ывла вылӧ.
Войыс вӧлӧма кымӧра.
Ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын дядьӧй крепыда сюйыштӧма юрас шляпасӧ, мед эз нетшышт тӧлыс, сюйӧма кияссӧ зептас да дзоргысьӧма енэжӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм поводдяыс.
Кымӧръяс тӧвзьӧны вӧлӧм юр бергӧдчан ӧдӧн, то тӧлысьсӧ вевттьылӧмӧн, то сылы дзирдавны став мичлуннас да став матігӧгӧрсӧ югдӧдны сетӧмӧн, то пыр ыджыдджык ӧдӧн сійӧс бара вевттьӧмӧн да ставсӧ гӧгӧр пемдӧдӧмӧн.
«Тадзи оз шогмы, — шуис менам дядь, лёк поводдя дінӧ шыӧдчӧмӧн, быттьӧ сійӧ веськыда сійӧс ӧбидитіс. — Татшӧм поводдя оз шогмы менам путешествиелы.
Некыдз оз шогмы». — вӧйпӧдана шуис дядьӧй.
Кымынкӧ пӧв тайӧс шуӧм бӧрын, да сьӧкыдпырысь кутчысис кок йылын, — сэтшӧм дыр сійӧ видзӧдӧма  енэж вылӧ, мый сылӧн юрыс кутӧма бергавны, — да гажапырысь мӧдӧдчӧма туйӧ.
Карса сӧветӧ пырысьлӧн керкаыс вӧлі Кеногетын, а дядь веськӧдчӧма Лик-уок ылі помӧдз, миля саяс ылӧ.
Туй ӧтар-мӧдар бокас сулалісны пемыд енэжлань кыпӧдчысь рудӧдӧм фасадъяса да ӧшиньяса джуджыд зумыш керкаяс да сэтшӧм жӧ ӧшиньясӧн, кодъяс быттьӧ юкисны морт синъяслысь участьсӧ да, кажитчис, пемдӧмаӧсь да пыдӧ вӧйӧмаӧсь пӧрысьла.
Керкаяс вӧліны квайт, сизим, кӧкъямыс судтаӧсь; судта кавшасьӧ судта вылӧ, — быттьӧ челядь тэчӧны карточнӧй керкаяс, — абу веськыд веркӧса мостӧвӧй вылӧ керкаяссянь пемыд вуджӧръясчӧвтӧмӧн да сьӧд войлысь пемыдсӧ сукмӧдӧмӧн.
Кымынкӧ пӧнар ӧзйис ӧта-мӧдсяньыс зэв ылын, но найӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сӧмын сы могысь, медым югдӧдны няйт ветланін кутшӧмкӧ векньыдик кулигаӧ либӧ вылыс судтаясӧ катӧдан уна да крут чукыльяса ӧтув вӧдитчан пос вылӧ.
Веськодьпырысь ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлӧмӧн, кыдз морт, коді эз ӧтчыдысь ставсӧ тайӧс аддзывлы да оз лыддьы коланаӧн пыдди пуктыны, дядьӧй восьлаліс улича шӧрӧд, жилет зепъясас певъяссӧ сюйӧмӧн, да, уна сикас сьыланкывъясысь босьтӧм юкӧнъясӧн асьсӧ гажӧдӧмӧн, сьыліс сэтшӧм пӧся да кыпыда, мый мирнӧй бур олысьяс садьмывлісны ун шӧраныс да тіравлісны асланыс вольпасьясын, кытчӧдз сьылӧм шыясыс эз чӧлавны ылын.
Сэсся, кор думыштлісны, мый тайӧ кутшӧмкӧ коддзӧм весь олысь локтӧ гортас, найӧ шебрасьлісны шоныдджыка да бара унмовсьлісны.
Джентльменъяс, се висьтала сэтшӧм стӧча, кыдзи менам дядьӧй, жилет зепъясас чуньяссӧ сюйӧмӧн восьлаліс улича шӧрӧд сы вӧсна, мый кыдзи сийӧ ачыс тшӧкыда висьтавліс (и абу помкатӧг), тайӧ историяас абу нинӧм шензьӧданаыс, ті кӧ дзик пыр тӧд вылӧ онӧ босьтӧй, мый дядьӧй ньӧти эз вӧв мӧвпъясӧ вӧйтчӧма либӧ кыпыд олан руын.
Сідз, жилет зепъясӧ чуньяссӧ сюйӧмӧн муніс дядьӧй туй шӧрӧд, то радейтчӧм йылысь, то пызансайса сьыланкывъяс сьылігтыр, а кор тайӧ сійӧс дӧзмӧдліс, сійӧ мелодическӧя шутляліс, кытчӧдз эз во Войвыв поскӧдз, коді йитӧ вӧлі важ Эдинбургӧс выльыскӧд.
Тан сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс, медым любуйтчыштны кыдзсюрӧ чукӧртчӧм биторъясӧн, кодъяс ӧта-мӧд весьтӧ ӧшйӧмаӧсь сынӧдас да пӧртмасьӧны вӧлӧм вылын сынӧдас, быттьӧ кодзувъяс, замок стенъяссянь ӧтарсяньыс да Колтон-Хил йывсянь мӧдарсяньыс, быттьӧ найӧ югзьӧдісны збыльвывса сынӧд замокъяс.
Улын, сьӧд пемыдас, узис сьӧкыд унмӧн важ мича кар, Холирудскӧй дворец да часовня, кодъясӧс видзисны лун и вой, кыдзи шулывлӧма дядьлӧн ӧти ёрт, Пӧрысь Артурлӧн тронӧн, гажтӧмӧн да пемыдӧн, коді зумыша кыпӧдчӧ важ кар весьтын вывлань, код бӧрся сійӧ сэтшӧм дыр видзӧдӧ.
Мӧдысь шуа, джентльменъяс, дядьӧй сувтыштлӧма татчӧ здук кежлӧ, медым видзӧдлыны гӧгӧр, а сэсся, поводдяыслы комплимент шуӧм бӧрын, коді кутіс ясыдмыны, кӧть эськӧ тӧлысьыс саялӧ нин вӧлі, мӧдӧдчис водзӧ пыр сідз жӧ кыпыда: кутчысис ыджыд достоинствоӧн туй шӧрӧдыс да, кажитчӧ, зэв эськӧ окотитіс кодкӧдкӧ паныдасьны, коді эськӧ думыштіс мырддьыны сылысь тайӧ туй вылас правасӧ.
Сӧмын артмис сідзи, мый некод эз кӧсйы сыкӧд зыксьыны, да дядь миян жилет зепъясас чуньяссӧ сюйӧмӧн восьлаліс баля моз мирнӧя.
Лик-уок помӧдз воӧм бӧрын сылы колӧ вӧлі вуджны ыджыдкодь тыртӧм эрд, коді торйӧдліс сійӧс уличкостсьыс, кытчӧ сылы колӧ вӧлі кежны, медым воны гортӧдзыс.
Сійӧ кадас тайӧ тыртӧм эрдыс вӧлі потшӧма да вӧлӧма кӧлеса вӧчысь кутшӧмкӧ мастерлӧн, коді кырымалӧма контракт почтовӧй каретаяс ньӧбалӧм вылӧ.
Менам дядьлы — важъяс, выльяс да шӧркодь качествоа каретаяс радейтысь мортлы — друг воис юрас кежавлыны туйсьыс сӧмын сы могысь, медым забор потасӧд видзӧдлыны тайӧ каретаяс вылас.
Сійӧ помнитіс, мый сэн вӧлі дас кык кымын зэв важ да киссьӧм карета.
Джентльменъяс, менам дядьӧй вӧлі радлысь да нор сьӧлӧма морт; кор аддзис, мый потасӧдыс омӧля тыдалӧ, сійӧ вуджис забор вомӧныс, спокойнӧя пуксис важ экипаж чӧрс вылӧ да думайтчӧмӧн пондіс видзӧдавны почтовӧй каретаяс.
Найӧ вӧлісны дас кыкысь абу этшаджык, — дядьӧй бурасӧ эз помнит и некор эз урчитлыв стӧч лыдпас, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧй лыдпасъяс серти.
Но кыдз кӧть сэні эз вӧв, а каретаяс сулалісны тані чукӧрын да вӧліны зэв омӧликӧсь.
Ӧдзӧсъяссӧ вӧлі дзир йывсьыс перъялӧма да нуӧма; ӧбивкасӧ чашйӧма, сӧмын кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь ӧбивкалӧн лестукъясыс, кодъяс кутчысисны сімӧм кӧрттувъяс йылын; пӧнаръясыс эз вӧвны, додь вожъясыс важӧн жӧ нин эз вӧвны, кӧртыс сімӧма, краскаыс вушйӧма; тӧв шутляліс пу корпа щельясӧдыс, а вевтъяс вылас чукӧрмӧм зэрыс визувтліс пытшкас, да ва войтъясыс тёпкӧмӧн войтавлісны кутшӧмкӧ гортӧм меланхолическӧй шыясӧн.
Тайӧ вӧліны кувсьӧм каретаяслӧн сісьмысь корпаяс, да йӧзтӧм местаын, войся кадӧ видзӧдны та вылӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Дядь лэдзис юрсӧ кияс вылас да думайтчис сійӧ энергичнӧй да кытчӧкӧ тэрмасьысь йӧз йывсьыс, кодъяс важӧн ветлывлісны тайӧ важ каретаясас, а ӧні вежсисны сідз жӧ, кыдз и найӧ.
Думайтӧма на йылысь, кодъяслы тайӧ киссьӧм жугавлӧм экипажъясыс вайлывлісны уна вояс чӧж лунысь-лун, быд поводдяӧ виччысян юӧртор, кӧсъяна сьӧма вуджӧдӧмъяс, дзоньвидзалун да бура олӧм йылысь юӧртӧмъяс, висьӧм да кулӧм йылысь виччысьтӧм юӧръяс.
Купеч, радейтысь морт, гӧтыр, дӧва, мам, школьник, весиг ичӧтик кага, коді котӧртліс ӧдзӧс дорӧ почтальон йиркӧдчӧм вылӧ, — кутшӧм ыджыд нетерпенньӧӧн виччысьлісны найӧ важ кареталысь воӧмсӧ!
А кӧнӧсь ӧні найӧ?
Дядь висьталӧм серти, джентльменъяс, сійӧ удитӧма сэки думыштны став тайӧторъяс йывсьыс, но ме чайта, мый сійӧ тайӧс лыддис сёрджык кутшӧмкӧ небӧгысь.
Сійӧ ачыс висьтавліс, мый ойбыртіс важ экипаж чӧрс вылын пукалӧмӧн да киссьӧм почтовӧй каретаяс вылӧ видзӧдӧмӧн, а садьмис, кор вичко жынняныс кыкысь гортӧма кучкис.
А ӧд дядь пыр ньӧжйӧ думайтіс, и сійӧ кӧ удитіс став та йывсьыс думыштны, ме ог сомневайтчы, сійӧ думайтіс эськӧ этша вылӧ войшӧр бӧрӧдз кык час да джынйӧдз.
Вот мыйла, джентльменъяс, ме чорыда кутчыся сійӧ мӧвпас, мый менам дядь ойбыртіс дзик нинӧм йылысь думайттӧг.
Кыдз кӧть сэні эз вӧв, а вичко колокольня вылын кучкис кык час.
Дядь садьмис, чышкыштіс синъяссӧ да чуймӧмӧн чеччыштіс.
Мыйӧн сӧмын кучкис часі, тайӧ йӧзтӧм, лӧнь тыртӧмінас кутіс пуны олӧм да кыптіс тӧлктӧм ноксьӧм.
Важ каретаяслӧн ӧдзӧсъясыс бара ӧшалісны дзиръяс вылас, бӧр лои обивка, кӧрт юкӧнъясыс экипажъяслӧн югъялісны, быттьӧ выльяс, краскаыс лои важ местаас, пӧнаръяссӧ вӧлі ӧзталӧма, пӧдушкаяс да плащъяс куйлісны кӧзлаяс вылын, носильщикъяс сюялісны пакетъяс да ящикъяс, кондукторъяс идравлісны почтовӧй сумкаяссӧ, конюкъяс киськалісны ваӧн выльӧн дзоньтӧм кӧльӧсаяс, кутшӧмкӧ йӧз ноксисны каретаясӧ вожъяссӧ ладмӧдлігӧн; локталісны пассажиръяс, кӧртавлісны чемоданъяс, доддялісны вӧвъясӧс, дженьыда кӧ, вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый став тайӧ почтовӧй каретаясыс вот-вот ставыс вӧрзясны туйӧ.
Джентльменъяс, дядь сэтшӧм паськыда восьтӧма синъяссӧ, мый олӧм чӧжнас бӧръя здукӧдзыс эз дугдыв дивуйтчыны, кыдз сылы удайтчис бӧр синъяссӧ тупкыны.
— Но, мый нӧ ті сулаланныд? — кыліс гӧлӧс, да дядь кыліс, кыдз кодлӧнкӧ киыс лэччысис сылы пельпом вылас. — Тіян вылӧ кольӧма ӧти места пытшкас.
Пырӧй.
— Меным? — гӧгӧр видзӧдлӧмӧн горӧдіс дядь.
— Да, дерт.
Джентльменъяс, дядь абу путьмӧма мый вочавидзнысӧ, — сэтшӧма сійӧ вӧлԏ чуймӧма.
А медся шензьӧданаӧн вӧлі сійӧ, мый кӧть чукӧрмис дзонь чукӧр йӧз да быд секундаӧ тыдовтчылісны выльысь-выль чужӧмъяс, сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, кытысь найӧ воисны.
Кажитчӧ вӧлі, мый найӧ кутшӧмкӧ дивӧ кодь ногӧн петлісны му пытшсьыс либӧ артмисны сынӧдсьыс да дзик тадз жӧ вошліны.
Каретаӧ кӧлуйяс пуктӧм бӧрын да сьӧм босьтӧм бӧрын носильщик бергӧдчыліс да вошліс син водзысь, и эз удитлы дядь думыштны сы йылысь, кытчӧ сійӧ вошис, кыдз тыдовтчылісны нин дюжина джын кымын носильщик, кодъяс кусыньтчисны тюкъяс сьӧкыд улас, кодъяс, кажитчӧ вӧлі, вот-вот лямаласны найӧс.
А кутшӧм тешкодя пасьтасьӧмны вӧлі пассажиръясыс!
Кузь паськыд пӧлаа кафтанъясаӧсь, паськыд манжетаӧсь да парикаӧсь, джентльменъяс, збыль гырысь парикаӧсь бантъясӧн кӧсаясас!
Дядь дзик нинӧм абу гӧгӧрвоӧма.
— Но, мый нӧ, ті кӧсъянныд пуксьыны? — юаліс мортыс, коді шыасьліс нин дядь дінӧ.
Сійӧ вӧлі почтовӧй каретаса кондуктор паськӧма, парика да камзола, ыджыдсьыс-ыджыд манжетъяса.
Ӧти киас сійӧ кутіс пӧнар, а мӧдас — зэв ыджыд мушкет, кодӧс лӧсьӧдчис дзебны ящикас. — Кӧсъянныд-ӧ ті пуксьыны, Джек Мартин? — дядь чужӧм дорӧ пӧнарсӧ вайӧдіг мӧдпӧв юаліс кондуктор.
— Мый?! — бӧрыньтчӧмӧн горӧдіс дядь. — Тайӧ нӧшта мыйся фамильярность?
— Тадз пасйӧма пассажиръяс списокын, — вочавидзис кондуктор.
— А оз-ӧ сулав сэні нӧшта «мистер»? — юаліс дядь.
Джентльменъяс, сійӧ лыддьыліс, мый шуны сійӧс Джек Мартинӧн кутшӧмкӧ тӧдтӧм кондукторсянь вӧлі вежавидзтӧмлунӧн и тадзи вӧчны эз лэдз эськӧ почтовӧй контораыд, тӧдмӧдӧма кӧ сійӧ вӧлі та йылысь.
— Абу сэні «мистерыс», — кӧдзыда вочавидзис кондуктор.
— А билетсьыс мынтӧма? — ыштіс тӧдмавны дядь.
— Дерт, — вочавидзис кондуктор.
— Ах, вот кыдзи! — шуис дядь. — Но, сідзкӧ, туйӧ.
Кутшӧм каретаӧ?
— Со тайӧ, — шыасис кондуктор, Эдинбург — Лондон кост ветлысь восьса ӧдзӧса да лэдзӧм подножкаа важ модаа карета вылӧ индӧмӧн. — Сулавлӧй!
Нӧшта пассажиръяс!
Лэдзӧй найӧс.
Муртса кондуктор шуис тайӧ кывъяссӧ, кыдз дядь ныр водзын тыдовтчис том джентльмен пудритӧм парика да эзысь галунъяса да дӧра увтыс вылын зэв паськыд пӧлаяса енэж рӧма кельыдлӧз кафтана.
Тиггин да Уэллс, джентльменъяс, вузасьлісны набивнӧй тканьясӧн да жилетъясӧн, и, сідзкӧ, менам дядь пыр жӧ рӧзберитчис став тайӧ материеясад.
Сы вылын вӧлі дженьыдик гач, шӧвк чувки вылын кусыньтӧм кутшӧмкӧ зэв аслыснога гамашъяс, пряжкаяса тупли, прошвиа манжет, юр вылас треуголка, а бокас помланьыс ёсьман кузь шпага.
Жилетыс лэччис сылы лядьвейӧдзыс, а галстук помъясыс лэччисны коскӧдзыс.
Сійӧ кыпыда матыстчис карета ӧдзӧс дорӧ, пӧрччис шляпасӧ да кутіс сійӧс юр весьтас чургӧдӧм киас, чальсӧ шевгӧдыштӧмӧн, кыдз тайӧс вӧчлӧны кутшӧмсюрӧ тшап йӧз вом дораныс чай чашка вайӧдігӧн; сэсся сійӧ тшолкнитіс каблукъяснас, важнӧя улӧдз копыртчыліс да нюжӧдіс шуйга кисӧ.
Дядь кӧсйӧ нин вӧлі воськовтны водзӧ да крепыда топӧдлӧмӧн кутыштлыны сылысь кисӧ, кыдз друг казяліс, мый тайӧ внимание знакъяссӧ вӧчӧма абу сылы, а турунвиж джуджыд коска да корсажа важ модаа бархатнӧй платтьӧа томиник леди дінӧ, коді друг тыдовтчис карета пос дорын.
Шляпа пыдди, джентльменъяс, сылӧн юрыс вӧлі вевттьӧма сьӧд шӧвк капюшонӧн.
Каретаӧ пуксьыны кӧсйигас сійӧ секунда кежлӧ бергӧдчыліс, да сэтшӧм мича чужӧмсӧ дядь некор на абу аддзывлӧма весиг серпасъяс вылысь.
Сійӧ пуксис каретаас, ӧти кинас платтьӧсӧ кутыштӧмӧн; да, — кыдзи шулывліс менам дядь, ассьыс кывъяссӧ ёрччӧмӧн подулалӧмӧн, кор сійӧ висьтавліс тайӧ историясӧ, — сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз эскы, мый вермасны лоны му вылын татшӧм мичаник кокъяс, эз кӧ аддзыв найӧс аслас синъясӧн.
Но кор вуджӧртіс сы водзын тайӧ мичасьыс-мича чужӧмыс, дядь казяліс, мый том леди чӧвтліс сы вылӧ кевмысян видзӧдлас да кажитчис повзьӧмаӧн да жугыльӧн.
Сійӧ сідз жӧ аддзис, мый пудритӧм парика том мортыд, аслас йӧзаддза став утончённӧйд а благороднӧй авъялун вылас видзӧдтӧг, крепыда кватитіс том ледиӧс киӧдыс, кор сійӧ пуксьӧ вӧлі каретаас, и пыр жӧ пырис сы бӧрся.
Накӧд лӧсьӧдчис мунны вывті мисьтӧм морт, ляскысьӧм мугов парика, лиловӧй костюма, кок вожӧдзыс гӧльӧна сапӧга да зэв ыджыд палаша.
А кор сійӧ пуксис том ледикӧд орччӧн, коді йӧршитчис пельӧсас, сыысь ылӧджык, миян дядь казяліс, мый тані вӧчсьӧ мыйкӧ омӧликтор да гусятор, либӧ, кыдз сійӧ ачыс шулывліс: тані вӧлі мыйкӧ развинтитчӧма.
Кольӧ сӧмын шензьыны, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ примитіс решение лоас кӧ сылы кутшӧмкӧ лёктор, отсавны том ледилы, ковмас кӧ сылы отсӧг.
— Кулӧм да чардби! — горӧдіс том джентльмен, шпагаас кутчысьӧмӧн, кор дядь пырис каретаас.
— Вир да гымчард! — равӧстас мӧд джентльменыс.
Тайӧс шуигмоз сійӧ кватитіс ассьыс палашсӧ да кузя черемонитчытӧг вӧчис выпад дядьлы паныд.
Дядьлӧн сьӧрсьыс эз вӧв ӧружьеыс, но сійӧ зэв пелька нетшыштіс мисьтӧм джентльмен юрысь треуголка шляпасӧ да сійӧс палаш йылас пысалӧмӧн топыда кутіс кияснас и эз лэдз.
— Бытшкӧй сійӧс мышсяньыс! — горӧдіс ёна мисьтӧм джентльменыд аслас туй ёртыслы шпагасӧ мездыны зільӧмӧн.
— Ог сӧветуйт, — шыасис дядь кок пӧвсӧ грознӧя лэптӧмӧн. — Ме чеччӧда сылысь юрвемсӧ либӧ жугӧда юрсӧ, юрвемыс кӧ сылӧн абу.
Зэлӧдчылӧмӧн менам дядь нетшыштіс палашсӧ ёна мисьтӧм джентльмен киысь да шыбитіс сійӧс карета ӧшинь пыр, та бӧрын томджык джентльменыс бара горӧдіс: «Кулӧм да чардби!» — ме зэв грӧзнӧя кутчыси шпага воропас, но пуртӧссьыс сійӧс эг жӧ кыскы.
Вермас лоны, — кыдз нюмдӧмӧн казьтывліс дядь, — вермас лоны, сійӧ поліс повзьӧдны ледиӧс.
— Но, джентльменъяс, — шуис дядь спокойнӧя пуксьӧмӧн, — леди дырйи ме ог кӧсйы некутшӧм кувсьӧм, ни чардбиӧн, ни сытӧг, а вирыс да гымыс тырмас миян и ӧти путешествие вылӧ.
Та вӧсна, тіян кӧ колӧ, кутам пукавны, ас местаяс вылын, кыдзи мирнӧй путешественникъяс.
Эй кондуктор, сетӧй тайӧ джентльменыслы сылысь пуртсӧ!
Мыйӧн сӧмын дядь шуис тайӧ кывъяссӧ, кондуктор мыччысис карета ӧшинь дорын киас палаш кутӧмӧн.
Сійӧ лэптыштіс пӧнарсӧ палаш мыччигмозыс, сюся видзӧдліс менам дядь чужӧм вылӧ, а дядь пӧнар югӧръяс улын аддзӧма, аслас ыджыд шензьӧм вылӧ, унасьыс-уна кондукторӧс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны ӧшинь дорын, и ставныс ӧтитӧг видзӧдісны сы вылӧ зэв сюся.
Сійӧ нэмнас эз аддзыв та мында кельыд чужӧмъяссӧ, гӧрд кафтанъяссӧ да сюсь синъяссӧ.
«Татшӧм тешкодьторйыс некор на мекӧд эз вӧвлы», — думыштіс дядь.
— Разрешитӧй бӧр сетны тіян шляпатӧ, сэр.
Мисьтӧм джентльмен кыв шутӧг босьтіс ассьыс треуголкасӧ, юасян синъясӧн видзӧдліс розялӧм пыдӧса тулья вылас и, медбӧрын, пуктіс сійӧс аслас парик юрчут вылӧ зэв торжественнӧя, кӧть тайӧ торжественностьлӧн эффектыс торксис сійӧн, мый тайӧ здукас сійӧ пель чунӧдмӧн несйис и шляпаыс бара лэбзис юр вывсьыс.
— Туйӧ! — горӧдіс пӧнара кондуктор карета бӧрса неыджыд пуклӧс вылӧ кавшасьӧмӧн.
И найӧ мӧдӧдчисны туйӧ.
Кор найӧ петісны йӧрсьыс, дядь видзӧдліс ӧшиньӧдыс да аддзис, мый мукӧд каретаыс кучеръяснас, кондукторъяснас, вӧвъяснас, пассажиръяснас ветлӧдлӧны кытш кузя, вит кымын миля часнас ӧдӧн.
Дядь ёна пузис, джентльменъяс.
Кыдз коммерцияын уджалысь морт, сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый почта мешӧкъясыд — абу чача, и думыштіс юӧртны та йывлысь почтамтӧ, мыйӧн сӧмын воас Лондонӧ.
Но тайӧ здукӧ сылӧн мӧвпъясыс бергалісны том леди гӧгӧр, коді пукаліс карета ылі пельӧсас чужӧм вылас капюшонсӧ лэдзӧмӧн.
Енэж рӧма кафтана джентльменыд пукаліс сылы паныд, а лиловӧй костюма мортыс — сыкӧд орччӧн, да кыкнанныс эз вештывны сы вылысь синъяссӧ.
Сулалӧ вӧлі кышмуныштны капюшон чукыръясыслы, да дядь кывліс, кыдз мисьтӧм мортыд кутчысьліс палашас, а мӧд джентльменыслӧн гора ловшыыс серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны (пемыднад чужӧмыс сылӧн эз тыдав), кыдз сійӧ пӧльтчӧ, быттьӧ кӧсйӧ сійӧс ньылыштны.
Тайӧ дӧзмӧдіс дядьӧс пыр ёнджыка и ёнджыка, и мый лоан ло, сійӧ решитіс тӧдмавны, мыйын тані делӧыс.
Лӧсталан синъяс водзын, мича чужӧмъяс водзын да лӧсьыдиник кокъяс водзын сійӧ вӧлі ыджыд поклонникӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны — сійӧ радейтіс мича нывбабаясӧс.
Тайӧ миян рӧдын, джентльменъяс, — ме и ачым сэтшӧм.
Дядь уна ног заводитліс наянитны, медым кыскыны ледилысь вниманиесӧ либӧ кӧть панны сёрни тӧдтӧм джентльменъясыскӧд.
Ставыс вӧлі весьшӧрӧ: джентльменъяс эз кӧсйыны сёрнитны, а леди эз лысьт.
Дядь эз ӧтчыдысь мыччыв юрсӧ карета ӧшиньӧд да горзыліс гӧлӧс тырнас, юасис, мыйла найӧ сэтшӧм надзӧн мунӧны.
Но сійӧ вермис горзыны гӧлӧс сибдытӧдзыс — некод сійӧс ньӧти пыдди эз пуктыв.
Сэки сійӧ лэччысис пуклӧс бӧр вылӧ да пондіс думайтны мича чужӧм йылысь да лӧсьыдиник кокъяс йылысь.
Делӧыс лои лададжык: сійӧ эз и тӧдлы, кыдз кольӧ кадыс, да эз сет аслыыс юалӧмъяс, кытчӧ сійӧ мунӧ да кутшӧм ногӧн веськаліс татшӧм тешкодь положениеас.
Но тайӧ эз и вермы ёна майшӧдлыны сійӧс — сійӧ вӧлі паськыд натураӧн, брӧдягаӧн, тӧждысьтӧм мортӧн.
Да, сэтшӧм сійӧ вӧлі, джентльменъяс.
Друг каретаыс сувтіс.
— Эй! — горӧдіс дядь. — Тайӧ нӧшта мыйся выльторъяс!
— Чеччӧй тані, — шуис кондуктор поссӧ лэдзӧмӧн.
— Тані? — горӧдіс дядь.
— Тані, — эскӧдіс кондуктор.
— Ме ог и думайт петны, — шуис дядь.
— Ладнӧ, кольччӧй, — шуис кондуктор.
— Кольчча, — шуис дядь.
— Тіян делӧ, — шуис кондуктор.
Мукӧд пассажирыс сюся кывзісны тайӧ сёрнисӧ.
Кор аддзис, мый дядь решитіс не петны, том джентльмен прӧйдитіс сы дінті да ледиӧс чеччӧдны кӧсйӧмӧн.
Тайӧ кадӧ мисьтӧм мортыд видлаліс аслас треуголка пыдӧсысь розьсӧ.
Дядь дінті прӧйдитігӧн том ледиыд уськӧдіс сылы ки вылас перчатки пӧвсӧ, и сійӧс босьтігӧн сэтшӧм матӧ копыртчыліс, мый дядь кыліс дзик аслас ныр вылысь сылысь пӧсь ловшысӧ, и леди вашнитіс сӧмын ӧти кыв: «Отсалӧй!»
Джентльменъяс!
Дядь пыр жӧ чеччыштіс каретасьыс сэтшӧм яра, мый каретаыс зӧркнитчис рессораяс вылас.
— А, сідзкӧ ті вежинныд ассьыныд мӧвпнытӧ! — шуис кондуктор, кор аддзис, мый дядь сулалӧ сы водзын.
Дядь некымын секунда видзӧдіс кондуктор вылӧ, думыштіс сы йылысь, мый, пӧжалуй, эз эськӧ омӧль вӧв кватитны кӧ сы ордысь мушкетсӧ, лыйны ыджыд шпагаа мортлы чужӧмас, а мӧдыслы кучкыны прикладӧн юрас, кватитны том ледиӧс да, тӧлктӧм ноксьӧмнас пӧльзуйтчӧмӧн, пышйыны.
Но думыштӧм бӧрын сійӧ эновтіс тайӧ плансӧ, коді кажитчис сылы вывті мелодраматическӧйӧн, да вӧтчис кык  тӧдтӧм джентльмен бӧрся, кодъяс пырисны важ керкаӧ, код водзӧ сувтіс каретаыс.
Ледиӧс шӧра костаныс босьтӧмӧн, найӧ кежисны коридорӧ, да дядь муніс на бӧрся.
Татшӧм киссьӧм да гажтӧм керкасӧ дядь некор на эз аддзывлы.
Тыдалӧ, тані коркӧ вӧвлӧма ыджыд тй морт керка, но ӧні вевтыс уналаті вӧлі вӧйӧма, а посъясыс вӧліны крутӧсь, киссьӧм да жугавлӧм тшупӧдаӧсь.
Жыръяс, кытчӧ найӧ пырисны, вӧліс тшынысла сьӧдӧдӧм ыджыд камин, но эз ыпъяв сэні югыд би.
Пӧимыс куйліс на очагас еджыд чиръясӧн, но каминыс вӧлі кӧдзыд, и ставыс гӧгӧр вӧлі гажтӧм да шуштӧм.
— Лӧсьыд! — шуис дядь ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлігмоз. — Почтовӧй карета мунӧ часнас квайт миля да джын ӧдӧн да сувтӧ код тӧдӧ мыйдыра кежлӧ татшӧм розьӧ.
Тайӧ абу правилӧяс серти.
Та йылысь лоӧ юӧртӧма.
Ме гижа газетъясӧ.
Дядь сёрнитіс вель гораа да вӧляникысь, кык тӧдтӧм мортӧс сёрниӧ кыскыны зільӧмӧн.
Но найӧ ньӧти эз видзӧдны сы вылӧ да сӧмын вашкӧдчисны да лӧгпырысь видзӧдлывлісны сыланьӧ.
Леди вӧлі комната мӧдар помас да ӧтчыд смелмӧдчис вӧчны сылы кинас пас, быттьӧ корис отсӧг вылӧ.
Медбӧрын, кык тӧдтӧм мортыд матыстчисны дядь дінӧ, и пансис ыджыд сёрни.
— Тыдалӧ, любезнӧй, ті онӧ тӧдӧй, мый тайӧ кабинетсӧ закажитӧма? — паніс сёрнисӧ енэж рӧма кельыдлӧз паськӧма джентльмен.
— Да, любезнӧй, ог тӧд, — вочавидзис дядь. — Но татшӧм кӧ торъя кабинетыс, торйӧн закажитӧмыс, верма гӧгӧрвоны, кутшӧм комфортабельнӧй ӧтувъя залыс.
Татшӧм кывъясӧн дядь пуксис джуджыд мышка улӧс вылӧ да сэтшӧм стӧча мурталіс синъяснас джентльменӧс сідзи, мый Тиггин да Уэллс вермисны эськӧ сетны сылы тайӧ стӧч мерка сертиыс костюм вылӧ материе да эз ӧшыбитчыны эськӧ ньӧти дюйм вылӧ.
— Весасьӧй тась! — шуисны пӧшти ӧти гӧлӧсӧн кыкнан джентльменыс шпагаясӧ кутчысисьӧмӧн:
— Мый татшӧмыс? — шыасис дядь, лэччысис, быттьӧ сійӧ дзик немтор оз гӧгӧрво.
— Весасьӧй тась, кытчӧдз ловъяӧсь на! — горӧдіс мисьтӧм морт, пуртӧссьыс ассьыс ыджыд палашсӧ кыскӧмӧн да сынӧдсӧ сійӧн орйӧдлӧмӧн.
— Кулӧм сылы! — горӧдіс енэж рӧма кельыдлӧз паськӧма джентльмен, сідзжӧ шпагаӧ кутчысьӧмӧн да кык-куим воськов бӧрыньтчӧмӧн. — Кулӧм сылы!
Леди ёна горӧдіс.
Дядь менам пыр вӧвлі зэв повтӧм и некор эз воштывлы юрсӧ.
Сійӧ петкӧдліс, мый сылы ставыс тайӧ дзик веськодь, а ачыс гусьӧникӧн гӧгӧр видзӧдлывліс, синъяснас корсис дорйысьӧм вылӧ кутшӧмкӧ шыбитан снаряд либӧ оружие, и буретш сійӧ здукас, кор сылӧн противникъясыс кыскисны шпагаяс, аддзис камин дінысь пельӧсысь сімӧм пуртӧса важ рапира.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн дядь лои рапира дінын, кватитіс сійӧс пуртӧссьыс, удала ӧвтыштіс рапираӧн юр весьтас, корис том ледиӧс вешйыны бокӧ, шыбитіс улӧсӧн енэж рӧма кельыдлӧз джентльменлы, а пуртӧснас — лиловӧйлы да, найӧ шӧйӧвошлӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, уськӧдчис кыкнан вылас ӧтпырйӧ.
Джентельменъям!
Ӧти важ анекдотын — дзик абу омӧльын, кӧть и збыль вылӧ мунанын, ӧти том ирландскӧй джентльмен, кор юаласны, кужӧ оз сійӧ ворсны скрипка вылын, вочавидзліс, мый ньӧти таын оз майшась, но веськыда шуны оз лысьт, сы вӧсна, мый ньӧтчыдысь на эз босьтчыв.
Тайӧс позьӧ шуны менам дядь до сылӧн фехтование йылысь.
Тайӧ кадӧдзыс сійӧ босьтлӧма киас шпагасӧ сӧмын ӧтчыдысь, кор ворслӧма любительскӧй сцена вылын Ричард Третийӧс, но сэк сійӧ сёрнитчӧма Ричмондкӧд, мый мӧдыс, косясьнысӧ заводитлытӧг, сетас сутшкыны асьсӧ мышсяньыс.
Ӧні дядь пансис косьӧ кык опытнӧй фехтовальщиккӧд; сійӧ кераліс, парируйтліс, сутшйӧдліс, вундыліс и петкӧдліс ассяньыс ыджыд мужество да пельклун, кӧть сійӧ лунӧдзыс весиг и ачыс эз тӧдлы, мый сылӧн эм кутшӧмкӧ кӧть ичӧтик тӧдӧмлун тайӧ наукаас.
Джентльменъяс, тайӧ сӧмын петкӧдлӧ ӧти важ правилӧлысь веськыдлунсӧ: мортыд некор оз тӧд, мый сійӧ вермӧ, кытчӧдз оз видлы делӧ вылын.
Косьлӧн шумыс вӧлі весьӧпӧртан: куимнан боецыс видчисны, кыдз кавалеристъяс, а шпагаяс крестасьлісны сэтшӧм зёльӧдчӧмӧн, быттьӧ став пуртъяснас да Ньюпортскӧй рыноквывса став стальнӧй ӧрудиеясӧн кучкалісны мӧда-мӧдас.
Косьлӧн пӧсь кадас леди вештіс юр вывсьыс капюшонсӧ (дерт сы могысь, медым ышӧдны дядьӧс) да восьтіс сэтшӧм син ёран мича чужӧм, мый дядь дась вӧлі косясьны ветымын прӧтивниккӧд, медым сӧмын заслужитны сылысь нюм, а сэсся кувны.
Сійӧ и тайӧ здукӧдзыс петкӧдліс шензьӧдана збойлун, а ӧні кутіс тышкасьны, кыдзи дурмӧм великан.
Буретш тайӧ здукас енэж рӧма кельыдлӧз паськӧма джентльмен бергӧдчис, аддзис том ледилысь восьтӧм чужӧмсӧ, горӧдіс скӧрысла да вежӧктӧмысла да ӧружиесӧ сылӧн мича морӧс вылӧ чургӧдӧмӧн вӧчис выпад сылы морӧсас метитчӧмӧн.
Сэк менам дядь сэтшӧм лёкысь горӧдіс, мый керкаыс здрӧгнитліс.
Ледиыд пелька чеччыштіс боквыв, да эз удит том морт бӧр веськыда сувтны кок йылӧ, кыдз леди кватитіс сылысь ӧружиесӧ, зырӧдіс сійӧс стен бердас воропӧдзыс шпагасӧ сутшкӧмӧн зэв топыда тувъяліс сійӧс стен бердас.
Тайӧ вӧлі ӧнӧдз аддзывлытӧм подвиг.
Нимкодьпырысь горӧдӧмӧн, вывті ыджыд эбӧс кылӧмӧн, дядь заставитіс ассьыс противниксӧ бӧрыньтчыны сійӧ жӧ стен бердас да важ рапиранас сылӧн жилетвывса ыджыд гӧрд дзоридз шӧрас сутшкӧмӧн тувъяліс сійӧс ёртыскӧд орччӧн.
Сідз найӧ кыкнанныс и сулалісны, кияснас да кокъяснас кувсьӧм водзвылас тракйысиг, быттьӧ чача кодь паяцъяс, кодъясӧс нетшкӧны кӧвйӧд.
Бӧръявыв дядь шулывліс, мый тайӧ врагысь медся вернӧй мездысянног; тайӧ способыслы паныд эм сӧмын ӧтитор: сійӧ вайӧдӧ рӧскодъясӧ, ӧд стройысь петкӧдӧм быд противник вылын воштан ӧти шпагаӧн.
— Карета, карета! — горӧдіс леди дядь дінӧ котӧртігӧн да сійӧс сьылі гӧгӧрыс аслас мича кияснас сывтыръялӧмӧн. — Ми вермам на пышйыны.
— Вермам? — юаліс сылысь дядь. — Донаӧй менам, но ӧд виавнысӧ сэсся некодӧс!
Дядь вӧлі неуна шогӧ усьӧма, джентльменъяс: сійӧ аддзис, мый косясьӧм бӧрад лӧнь радейтчӧм сцена вӧлі эськӧ зэв лӧсьыдтор, кӧть нин разнообразие вылӧ.
— Ми огӧ вермӧй кольччыны татчӧ ни ӧти секунда кежлӧ! — вочавидзис том леди. — Сійӧ (леди индіс чуньнас енэж рӧма кельыдлӧна том джентльмен вылӧ) — дзик ӧтка пи зов вынйӧра маркиз Фильтувильлӧн.
— Сідзкӧ, донаӧй менам, пола, мый сылы некор нин оз вермы новлыны батьыслысь титулсӧ, — шуис менам дядь, том джентльмен вылӧ кӧдзыдіника видзӧдлӧмӧн, кодӧс, кыдз ме висьталі нин, вӧлі тувъялӧма стен бердӧ, быттьӧ майскӧй жукӧс. — Тэ помалін тайӧ рӧдсӧ, менам мусаӧй.
— Тайӧ негодяйясыс мырдӧн пышйӧдісны менӧ рӧдвуж да ёртъяс дінысь, — шуис том леди скӧрысла гӧрдӧдӧмӧн. — Час мысти тайӧ злӧдейыс гӧтрасис эськӧ ме вылӧ менам вӧлялы паныдӧн.
— Кутшӧм яндзим тӧдтӧм! — горӧдіс дядь, Фильтувильлӧн кувсьысь наследник вылӧ зывӧктан видзӧдлас чӧвтлӧмӧн.
— Сы серти, мый ті аддзылінныд, — водзӧ шуис том леди, — тэ вермин гӧгӧрвоны, мый найӧ сёрнитчылісны вины менӧ, ме кӧ шыӧдча кодкӧ дінӧ отсӧгла.
Налӧн кӧ ёртъясыс аддзасны миянӧс татысь, ми пӧгибнитім!
Вермас лоны, нӧшта кык минута, — и лоас нин сёр.
Карета!
Волнуйтчӧмысла да маркизӧс сутшкигӧн эбӧс вывті вынйӧртчӧмла, сійӧ уси садьтӧгыс дядьлы сывтыръяс.
Сійӧ босьтіс ледиӧс ки вылас да нуис петанінлань.
Кильчӧ дорын сулаліс нёль кузь бӧжа, шевъялысь бурыся воронӧй вӧлӧ доддялӧм карета, но эз вӧв ни кучер, ни кондуктор, ни конюх.
Джентльменъяс!
Надейтча, мый ме ог кулит дядьлысь паметьсӧ, шуа кӧ, мый сійӧ кӧть и вӧлі гӧтыртӧм, сылы и водзджык лоліс кутны аслас сывтырйын ледиясӧс.
Ме эска весиг, мый сійӧ велалӧма вӧлі окавны трактиръясса служанкаясӧс, а ӧтчыд-кыкысь аддзывлысьяс, кодъяслы позьӧ эскыны, аддзылӧмаӧсь, кыдзи сійӧ ставыслӧн син водзын сывтыръялӧма трактирса кӧзяйкаӧс.
Ме гарышті тайӧ лоӧмтор йывсьыс сы понда, медым гӧгӧрвоӧдны, кутшӧм шензьӧдана сорт вӧлі тайӧ мичасьыс-мича ледиыс, сэтшӧм кӧ пыдӧдз вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ дядьлысь.
Сійӧ висьтавліс, мый кутӧма кывны аслыссяма майшасьӧм да кокъясыс сылӧн мӧдӧмаӧсь тіравны, кор сылӧн кузь сьӧд юрсиыс ӧшӧдчӧма сы ки вомӧн, а мича сьӧд синъясыс сувтӧмаӧсь сійӧ чужӧм вылӧ, мыйӧн сійӧ воӧма ас садяс.
Но коді вермас видзӧдны раминик, нежнӧй сьӧд синъясӧ, медым аслыд абу кывны майшасьӧм?
Ме личнӧ ог вермы, джентльменъяс.
Ме тӧда сэтшӧм синъяссӧ, кодъясӧ пола видзӧдны, и тайӧ дзик збыль.
— Ті менӧ некор онӧ эновтӧй? — вашнитіс том леди.
— Некор, — шуис дядь.
И висьталіс тайӧс дзик сьӧлӧмсяньыс.
— Менам муса дорйысьӧй! — горӧдіс том леди. — Менам муса, бур, повтӧм дорйысьӧй!
— Эн сёрнитӧй сідз, — торкис дядь.
— Мыйла? — юаліс том леди.
— Сы вӧсна, мый тіян сэтшӧм лӧсьыдӧсь вомдоръясыд, кор ті та йылысь сёрнитанныд, — вочавидзӧма дядь. — Пола, мый менам тырмас смеллун окыштны найӧс.
Том леди лэптыштіс кисӧ, быттьӧ кӧсйис ӧлӧдны дядьӧс сэтшӧмтор вӧчӧмысь, да шуис...
Эз, сійӧ немтор эз шу, сійӧ нюмдіс.
Кор ті видзӧданныд став мирас медся лӧсьыд вомдоръяс вылӧ да аддзанныд, кыдзи найӧ юмыртчӧны наян нюмӧ, аддзанныд найӧс зэв матысянь, да кор некӧд абу матын, ті медся бура сэк верманныд докажитны ассьыныд нимкодясьӧмтӧ налӧн зэв прамӧй формаӧн, кор сійӧ жӧ здукас найӧс окыштанныд.
Дядь сідзи и вӧчис, да таысь ме сійӧс пыдди пукта.
— Кывзӧй! — здрӧгнитӧмӧн горӧдіс том леди. — Кӧлеса шыяс да вӧв кок шыяс!
— Сідзи и эм, — кывзыштӧм бӧрын сӧгласитчис менам дядь.
Сійӧ велалӧма вӧлі торйӧдны кӧлеса да вӧв кок шыяс, но ӧні локтісны на дорӧ сэтшӧм уна вӧв да экипаж, мый оз позь вӧлі тӧдмавны налысь лыдсӧ.
Йиркакылӧм сертиыс, локтіс ветымын карета, быдлаӧ доддялӧма квайт зэв бур вӧв.
— Миян бӧрся вӧтчӧны! — горӧдіс том леди, кияссӧ песӧмӧн. — Миян бӧрся вӧтчӧны!
Ӧти надея тіян вылӧ!
Сылӧн мичасьыс-мича чужӧм вылас вӧліс сэтшӧм повзьӧм, мый дядь пыр жӧ примитіс решение.
Сійӧ пуксьӧдіс ледиӧс каретаӧ, тшӧктіс, мед нинӧмысь оз пов, нӧшта ӧтчыд топӧдчыліс паръяснас сійӧ паръяс бердӧ, а сэсся, кӧдзыд вӧснаыс каретаысь ӧшинь рамасӧ лэптыны тшӧктӧм бӧрын пуксис кӧзла вылӧ.
— Мусаӧй, виччысьлӧй! — горӧдіс том леди.
— Мый лои? — шыасис дядь кӧзла вывсяньыс нин.
— Меным мыйкӧ колӧ висьтавны тіянлы ӧтитор, — гӧгӧрвоӧдіс том леди. — Ӧти кыв!
Сӧмын ӧти кыв, донаӧй менам!
— Оз-ӧ ков чеччывны меным? — юаліс дядь.
Том леди нинӧм эз вочавидз, но бара нюммуніс.
И кыдзи нюммуніс, джентльменъяс!
Тайӧ нюмдӧмыс серти медводдза нюмдӧмыд немтор на вӧлі оз сулав.
Менам дядь здукӧн чеччыштіс аслас пуклӧс вывсьыс.
— Мыйын делӧыс мусаӧй? — юаліс сійӧ карета ӧшиньӧ видзӧдлӧмӧн.
Артмис сідз, мый сійӧ здукас леди копыртчис ӧшиньлань, да менам дядьлы сійӧ кажитчис воддза дорсьыс нӧшта на мичаджыкӧн.
Найӧ вӧліны сэтшӧм матынӧсь мӧда-мӧдсяньыс, джентльменъяс, и сідзкӧ, сійӧ некыдз эз вермы пӧръяссьыны.
— Мыйын делӧыс, мусаӧй? — юаліс менам дядь.
— Ті он кутӧй радейтны мӧдӧс, меысь кындзи, ті он гӧтрасьӧй мӧд вылӧ? — юаліс том леди.
Дядь зэв кыпыда сетіс кыв, мый некор и некод мӧд вылӧ мӧд вылӧ оз гӧтрась.
Сэки том леди лэччысис бӧрвыв да лэптіс ӧшиньсӧ.
Дядь чеччыштіс кӧзла вылӧ, шевгӧдіс гырддзаяссӧ, кватитіс вӧжжисӧ, босьтіс карета вевт вывсьыс кузь орс, швичнитіс воддза вӧвсӧ, да кузь бӧжъяса да шевъялысь бурысьяса воронӧй вӧвъяс мӧдісны тӧвзьыны часнас этша вылӧ дас вит английскӧй миля котӧртӧмӧн да ас бӧрсьыныс почтовӧй карета лэбӧдӧмӧн.
Ого!
Но и лэбисны жӧ найӧ!
Бӧрвылас йиркакылӧмыс пыр содіс.
Кымын ӧдйӧджык тӧвзис важ карета, сымын ӧдйӧджык тӧвзисны вӧтчысьяс.
Йӧзыс, вӧвъяс, понъяс участвуйтісны вӧтчӧмас.
Шумыс вӧлі пель чунӧдана, но нӧшта гораджыка юргис ледилӧн гӧлӧсыс, коді пыр ӧтарӧ тэрмӧдліс да горзіс: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Найӧ тӧвзисны пемыд пуяс пӧвстті, быттьӧ тӧвнырӧн кватитӧм гӧнторъяс.
Керкаяс, воротаяс, вичкояс, турун зорӧдъяс пӧлӧн найӧ лэбзисны вӧля вылӧ лэдзӧм ызгысь визувлӧн ӧдӧн да шумӧн.
Но вӧтчысьяслӧн шумыс пыр содіс, да дядь пыр на кыліс том ледилысь лёк горшӧн горзӧмсӧ: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Менам дядь эз жалит орссӧ, вӧвъяс нетшкысисны водзӧ да быгзьӧмысла лоины еджыдӧсь, а вӧтчысьяс пыр ӧтарӧ матыстчисны, и том леди горзіс: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Тайӧ сьӧкыд кадӧ менам дядь, мый вынсьыс кучкис кокнас кӧзлаувса ящикӧ да... аддзис, мый ывлаын лӧз югыд нин, а сійӧ пукалӧ кӧлесаяс вӧчалысь мастер йӧрын, важ эдинбургскӧй почтовӧй карета кӧзла вылын, тіралӧ кӧдзыдысла да уль сынӧдысла зымӧдӧ кокъяснас, медым шоналыштны.
Сійӧ лэччис кӧзла вывсьыс да зэв ӧдйӧ видзӧдліс карета пытшкӧ, корсис мича том ледиӧс.
Но кысь!
Кареталӧн эз вӧв ни ӧдзӧс, ни пуклӧсъяс.
Кольӧма сӧмын куш корпаыс.
Дерт, дядь бура гӧгӧрвоис, мый тані кутшӧмкӧ гусятор да ставыс вӧлі стӧч сідзи, кыдз сійӧ висьтавліс.
Сійӧ эз вудж ассьыс ыджыд кывсӧ, кодӧс сетліс мича том ледилы, — сы вӧсна сійӧ ӧткажитчис некымын трактирщицаысь, зэв бур партияясысь, да, медбӧрти, кувсис гӧтрасьлытӧг.
Сійӧ пыр казьтыліс, кутшӧм лӧсьыда тайӧ артмис, кор сійӧ забор вомӧн дзик виччысьтӧг чеччыштӧмӧн тӧдмаліс, мый важ почтовӧй каретаяслӧн, вӧвъяслӧн, кондукторъяслӧн, кучеръяслӧн да пассажиръяслӧн призракъясыс путешествуйтӧны быд вой.
Та дорӧ сійӧ содтіс, мый сылӧн чайтӧм серти, сійӧ вӧлі дзик ӧти ловъя мортӧн, кодлы лоліс участвуйтны пассажир пыдди ӧти сэтшӧм ветлӧмын.
И меным кажитчӧ, сійӧ вӧлі прав, джентльменъяс, — ӧд ме некод йылысь некор эг кывлы».
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, мый кыскалӧны почтовӧй сумкаясас каретаяссьыс тайӧ призракъясыс? — шуис туй морт керкаса кӧзяин, коді ыджыд вниманиеӧн кывзіс висьтсӧ.
— Дерт, шой-письмӧяс, — вочавидзис тӧргӧвӧй агент.
— Ах, вот кыдз! — горӧдіс кӧзяин. — Меным тайӧ эз волы юрӧ.
{Альфонс Додэ @ Менам мельничасянь письмӧяс @ беллетристика @ Альфонс Додэ. Менам мельничасянь письмӧяс @ 1939 @}
Менам мельничасянь письмӧяс
Овмӧдчӧм
Но и шензисны жӧ кроликъяс!..
Сы дыра нин изанінлӧн ӧдзӧсыс вӧлі игана, а стенъяс вылын да плӧщадка вылын быдмӧ турун, и бӧръявылыс решитісны, мый изысьяслӧн рӧд помасис; местаыс тайӧ налы кажитчис шогманаӧн, и найӧ вӧчисны татчӧ мыйкӧ штаб-квартира сямаӧс,стратегическӧй операцияяслы центр: жемапскӧй мельнича кроликъяслӧн...
Сійӧ войнас, кор ме вои, ньӧти содтытӧг, вӧлі кролик кызьысь не этшаджык пуксьӧмаӧсь площадка вылӧ кытшӧн да шонтӧны лапаяссӧ тӧлысь югӧръяс улын...
Но муртса ме восьтышті ӧшиньсӧ — фррр став бивуакыс пышйис, лэптӧм бӧжъяса еджыд кролик задъяс вирдыштісны да саялісны вӧрӧ.
А ме век жӧ эска, мый найӧ бӧр локтасны.
Сідз жӧ вывті ёна шензис менӧ аддзӧм бӧрын мӧд судтаын олысь, пӧрысь, букыш сюзь, коді муні мӧвпалысь морт вылӧ, кызь воысь унджык нин сюзь оліс мельнича вылын.
Ме аддзи сійӧс вылысса жырйысь: сійӧ пукалӧ вӧлі вӧрзьӧдчытӧг, веськыда балка вылын, ёгъяс да гылалӧм черепицаяс пӧвстын.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас; эз тӧд, повзис да пондіс буксыны: «У-у-у!», — бус вӧснаыс рудӧдӧм бордъяснас сьӧкыда шпорӧдчигтырйи.
Ок нин татшӧм мыслительясыд!
Некор оз и весалыштны асьнысӧ...
Но мед!
Тайӧ чӧв олысь патерантыс, — сэтшӧм, кутшӧм сійӧ эм, — лапйӧдлана синъяса да букыш чужӧма, — меным кажитчис ёнджыка мукӧдъяс дорысь, и ме тэрмаси выльмӧдны сыкӧд контракт.
Сійӧ пондас важ мозыс овны мельнича став вылыс судтаас вевтвывса параднӧй пыраніннас; а ме коля ас сайын улысса жырсӧ; ичӧтик комната, кодӧс белитӧма известкаӧн, ляпкыдик сводъяса, быттьӧ монастырса трапезнӧй комната.
Тасянь ме и гижа тіянлы; менам ӧдзӧс восьтӧма шонді водзын.
Югыдӧн киськалӧм мича пожӧм вӧр, коді крута лэччӧ самӧй мыльк поддінӧдзыс.
Енэжтас вылын мичаа серпасасьӧны Альпы гӧралӧн мича йывъясыс.
Лӧнь...
Мукӧддырйи муртса кывлывлӧ пӧлянлӧн шыяс, истан горзӧ лаванда пиын, мул зёльӧдчӧ бубенъясӧн туй вылын...
Став тайӧ мича ывлавылыс тырӧма югыдӧн.
И ті окотитанныд, медым ме жалиті тіянлысь шума да пемыд Парижтӧ?
Меным сэтшӧм лӧсьыд аслам мельнича вылын.
Ме аддзи сэтшӧм пельӧс, кодӧс корси ме и корси, гажа, чӧскыд дука да шоныд, сюрс миля сайын газетъяссянь, фиакръяссянь да руяссянь!
А мыйта гӧгӧр мичлуныс!
Муртса коли на вежон тані овмӧдчӧмлы, а юрӧй менам дзик нин тыр сьӧлӧмӧ мӧрччанторъясӧн да казьтылӧмъясӧн.
Босьтам пример вылӧ, тӧрыт рыт ме волі ферма вылӧ стадаяс локтігӧн, сійӧ ферма вылас, коді сулалӧ гӧра улын, и, клянитча тіянлы, эг эськӧ веж тайӧ аддзылӧмторсӧ став премьераяс вылӧ, кодъясӧс сувтӧдісны тіян Парижын тайӧ вежон вылас.
Асьныд мӧвпыштлӧй.
Колӧ тіянлы висьтавны, мый Провансын эм обычай жар кадъяс сувтӧм бӧрын вӧтлыны скӧтӧс Альпыӧ.
Скӧт да йӧз вит-квайт тӧлысь чӧж олӧны гӧраясын, восьса енэж улын, коскӧдз быдмысь турунъяс пӧвстын; сэсся мыйӧн медводдзаысь вӧрзяс ар, лэччӧны фермӧ, и скӧт сэки бара мирнӧя чеплялӧ турунсӧ гортас розмарин дука руд мылькъяс вылын...
Сідз, тӧрыт рытнас стадаяс бӧр воисны.
Дзир йывті восьса ворота ӧдзӧсъяс виччысисны найӧс асывсяньыс.
Гидъяс вӧлі вольсалӧма свежӧй идзасӧн.
Быд часын ферма вылын шуалісны: «Ӧні найӧ Эгьерын, ӧні Парадуынӧсь.»
Сэсся друг рытгорувнас кывсис гораа горӧдӧм: «Локтӧны!»
И ми аддзим ылын локтысь стада, коді матысмис шонді водзын югъялысь бус кымӧр пытшкын.
Став туйыс быттьӧкӧ тшӧтш локтӧ накӧд...
Юрнуӧдысьяс пыдди тувччалӧны сюръяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн пӧрысь нырщик-межъяс; на бӧрся ыж лавина, мудзӧм маткаяс, баляпияныс кокъяс костаныс; гӧрд помпонъяса мулъяс, кодъяс нуӧны кӧрзинаясын выльӧн чужӧм баляпиянӧс, кодъясӧс найӧ баййӧдлӧны муніг мозныс; на бӧрся пӧсь вӧснаыс кӧтасьӧм понъяс, кывнысӧ лэдзӧмаӧсь муӧдзыс да ыджыд тушаа кык збой пастух; найӧ рыжӧй вурунысь вӧчӧм буркааӧсь, кодъяс, лэччӧны коклябӧрӧдзныс, быттьӧ ризіяс.
Ставыс тайӧ мӧда-мӧд бӧрся гажаа мунӧ миян дінті сэтшӧм шумӧн, кутшӧм овлӧ ёна зэригӧн, сэсся вошӧ ӧграда ӧдзӧсъяс паськыд вомӧ...
Ті кӧ эськӧ видзӧдлінныд, кыдзи шызис став фермаыс!
Потш вылын пукалысь виж да зарни отлива да тюлевӧй сорса ыджыд павлинъяс, кор тӧдісны воысьясӧс, паныдалісны найӧс пельчунӧдан труба шыясӧн.
Вугралысь курӧг поз друг садьмис.
Ставыс лоины кок йылынӧсь: гулюяс, уткаяс, индюкъяс, цесаркаяс.
Лэбачьяслӧн оланін быттьӧ дурмис; курӧгъяс пондісны котсьыны, дасьӧсь вӧліны гуляйтны кӧть войбыд!
Позьӧ вӧлі думыштны, мый быд меж вайис аслас вурун пытшкын дикӧй альпыса дукыскӧд тшӧтш неуна гӧраса чӧскыд сынӧдсӧ, коді коддзӧдӧ да кыпӧдӧ йӧктыны.
Тайӧ зык-шум пиас ыж стада овмӧдчӧ аслас оланінын.
Тайӧ овмӧдчӧмсӧ видзӧдӧм кындзи нинӧм сэсся мичаыс абу.
Пӧрысь нырщик-межъяс воштӧны ассьыныс скӧрлунсӧ, бара яслияс аддзӧм бӧрын.
Баляпиян, медічӧтъясыс, кодъяс чужисны туяс да некор на фермасӧ эз аддзывны, — гӧгӧр видзӧдӧны зэв шензьӧмӧн.
Но медъёна сьӧлӧм вӧрзьӧдӧны понъяс, бур овчаркаяс: найӧ оз вешйывны ыжъяс дінысь ни ӧти воськов, и фермаысь найӧ ыжъяс кындзи немтор оз аддзыны.
Стӧрӧжалысь пон весьшӧрӧ чуксалӧ найӧс аслас конуркалань; свежӧй ваӧн дорӧдзыс тыртӧм ведра дзик весьшӧрӧ налы вӧчалӧ знакъяс: найӧ оз кӧсйыны нинӧм аддзыны ни кывны, кытчӧдз скӧт оз пыр скӧтвидзанӧ, кытчӧдз решетка ӧшиня ӧдзӧс каличыс оз игнась да пастухъяс оз пуксьыны пызан сайӧ ыджыд комнатаӧ.
Сӧмын сэки понъяс сӧгласитчӧны мунны асланыс оланінӧ, да сэні, мискаысь сёян лакигтырйи, висьтавлӧны асланыс фермаса ёртъяслы, мый найӧ керисны гӧраясын, алӧйгӧрд сарствоын, кӧні олӧны кӧинъяс да лысваӧн дорӧдзыс тырӧм гырысь пурпурӧвӧй наперстянкаяс.
Корниль пӧльлӧн гусятор
Пӧрысь флейтист Франсе Мамай волывлӧ кадысь-кадӧ шонтӧм вина стӧкан сайын мекӧд колльыны рытъяс.
Тӧрыт рытнас сійӧ меным висьталіс грездса ичӧтик драма, коді вӧвлӧма во кызь кымын сайын менам мельничаын.
Висьталӧмторйыс менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс да ме заводитла висьтавны сійӧс сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи ачым сійӧс кывлі.
Дона лыддьысьяс, представитӧй асьнытӧ минут кежлӧ, мый ті пукаланныд зэв чӧскыд вина тыра кувшин водзын и мый ставсӧ тайӧ висьталӧ пӧрысь флейтист.
— Миян край, дона мосье, эз пыр вӧвлы кулӧм крайӧн, кӧні весиг сьыланкывъяс он кывлы, кыдзи ӧні.
Коркӧ тані ёна вӧлі кыптӧма пызь изан прӧмысел, и став округысь, весиг дас миля сайсянь фермеръяс вайлывлісны изны миянӧ ассьыныс няньсӧ.
Грезд гӧгӧр став мылькъяс вылас стрӧитӧма вӧлі тӧв мельничаяс.
Веськыдвылын и шуйгавылын, кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын тыдалӧны пожӧмъяс весьтын мистраль вынӧн бергалысь бордъяс, да кыссьӧны мешӧкӧн грузитӧм осёлъяс, кодъяс либӧ кайӧны либӧ лэччӧны туйясӧд.
Став вежон чӧж ӧти удовольствие вӧлі кывзыны мыльк вывъясын плетьясӧн швачӧдчӧм, дӧра пыркӧдӧм, а уджалысьяс горӧдлывлӧны мельнича вылын: «Но, но!..»
Вӧскресенняясӧ ми дзонь ватагаясӧн ветлывлім мельничаяс вылӧ.
Сэні изысьяс гӧститӧдлісны миянӧс мускатнӧй винаӧн.
Сьылі вылас зарни пернаяса да кружева чышъянъяса мельник гӧтыръяс вӧліны мичаӧсь, быттьӧ мойдкывса королеваяс.
Ме векджык босьтлывлі сьӧрысь флейта, да пемыд войӧдз быдӧн йӧктісны фарандола.
Гӧгӧрвоанныд: мельничаясысь миян крайным гажмис да озырмис.
Но жаль, мый Парижса прансузъяслӧн дум вылас уси сувтӧдны руӧн уджалан мельнича Тарасконӧ мунан туй дорӧ.
Мый нӧ бурджыкыс сы дорысь эм — да и выльтор!
Йӧзыс вочасӧн велалісны кыскавны ассьыныс няньсӧ сэтчӧ, и коньӧр тӧв мельничаяс колисны уджтӧг.
Мыйкӧдыра найӧ заводитлісны вермасьны, но руыд вӧлӧма вынаджык, и мӧда-мӧд бӧрся налы лои тупкысьны...
Эз кутны сэсся тыдавны осёлъяс...
Мича мельник гӧтыръяс вузалісны ассьыныс зарни пернаяссӧ...
Эз ло мускатнӧй вина!
Бырины и фарандолаяс!
И кыдзи эз старайтчы мистраль, мельнича бордъяс эз вӧрны...
Сэсся ӧти лунӧ сиктса община сетіс приказ — идравны тайӧ став важ стрӧйбаяссӧ, а на местаӧ лӧсьӧдісны виноградникъяс да садитісны оливковӧй пуяс.
Но тайӧ разгромыс бӧрын колис дзоньӧн ӧти тӧв мельнича да збоя водзӧ пондіс бергавны аслас мыльк вылын, руӧн уджалан мельничаяслы лёквыв.
Сійӧ тӧв мельничаыс вӧлі дядюшка Корнильлӧн, буретш сійӧ мельничаыс, кӧні ми ӧні дженьдӧдам тайӧ рытсӧ.
Дядюшка Корниль вӧлі пӧрысь мельник, коді квайтымын во нин ноксис пызь дінын да страстнӧя радейтліс ассьыс делӧсӧ.
Вежон чӧж аддзывлісны, кыдзи сійӧ котраліс деревня кузя, чукӧртлывліс ас гӧгӧрыс йӧзӧс да лёкысь горзіс, мый тайӧ руӧн уджалан мельничаясса пызьӧн кӧсйӧны отравитны став Прованссӧ.
«Энӧ мунӧй сэтчӧ, — шуаліс сійӧ, — тайӧ рӧзбойникъясыд изӧны няньтӧ ру отсӧгӧн, а руыд — дьявӧллӧн вӧчӧмтор; а ме уджала мистраль да трамонтан отсӧгӧн — ен лолалӧмӧн.
Сылы кокниа сюрлі уна татшӧм мича кывъяс, тӧв мельничаясӧс ошкан кывъяс, но некод сійӧс эз кывзы.
Сэки ярмӧм старик игнасис аслас мельничаӧ да пондіс овны сэні дзик ӧтнас, кид пемӧс моз.
Сійӧ ас дінас эз окотит кольны весиг ассьыс Вивета внучкасӧ, дас вит арӧса нывкаӧс, кодлӧн бать-мамыс кулӧм бӧрын некод эз коль свет вылас, пӧльыс кындзи.
Коньӧр нывлы лои аслыс нажӧвитны олӧм вылас, медасьлыны либӧ сэтчӧ, либӧ татчӧ фермаясӧ: нянь идравны, коконъяс либӧ маслинаяс чукӧртны.
А пӧльыс, тыдалӧ, ёна радейтіс ассьыс внучкасӧ.
Сійӧ тшӧкыда ветлывліс подӧн сотан шонді югӧръяс улын нёль миляяс, сы могысь, медым аддзысьлыны сыкӧд ферма вылын, кӧні сійӧ уджаліс.
А сэні, сійӧ дзонь часъясӧн видзӧдіс сы вылӧ да бӧрдіс...
Округын чайтісны, мый пӧрысь мельник ыстіс ас дінсьыс Виветтаӧс скуплун вӧсна; асьсӧ янӧдӧм вылӧ сійӧ лэдзис внучкаӧс шӧйтны фермаысь ферма вылӧ, терпитны быдсяма грубостьяс батракъяссянь да быдсяма лёктор вылӧ, кодӧс лоӧ терпитны слугаӧ пырӧм том нывлы.
Зэв эз ошкыны тшӧтш сійӧс и сы вӧсна, мый сэтшӧм пыдди пуктана морт, кыдзи мельник Корниль, коді тайӧ кадӧдз кутіс асьсӧ пыр ыджыд достоинствоӧн, кутіс петкӧдчывны ӧні уличаяс вылын брӧдяга кодьӧн — кӧмтӧг, розя колпакаӧн, оръясьӧм вӧньӧн.
Колӧ шуны, мый вӧскресенньӧ лунъясӧ, кор сійӧ пыравліс вичкоӧ, миянлы, старикъяслы, вӧлі яндзим сы вӧсна, и Корниль тайӧ ачыс бура тӧдіс да эз нин лысьтлыв пуксьывны скамья вылӧ.
Унджыксьыс сійӧ гӧльяскӧд кольччывліс вичко пыдыс юкӧнӧ, кропильница дорас.
Мельник Корниль олӧмын вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвотӧм.
Важӧн нин грезлын некод эз нулыв сылы нянь, а сылӧн мельнича бордъясыс важ мозыс бергалісны, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы...
Рытъясын туй вылын позьӧ вӧлі паныдасьны пӧрысь мельниккӧд, коді вӧтліс ас водзас сьӧкыд пызь мешӧкъясӧн грузитӧм осёлӧс.
— Бур рыт, Корниль пӧль! — шыасьлісны сылы крестьяна. — Тэнад мельничаыд, сідзкӧ, век на уджалӧ?
— Да, век на, дитяяс, — збодера вочавидзліс налы старик. — Слава богу, удж абутӧм вылӧ норасьны оз позь.
А кор сылысь юавлісны, кытысь сы мында уджыс, сэк сійӧ вайӧдліс чуньсӧ пар дінас да важнӧя вочавидзліс:
— Тсс!
Ме уджала экспорт вылӧ.
И нинӧм сэсся унджыксӧ оз позь вӧлі сылысь тӧдмавны.
Медым сюйны ныр сійӧ мельнича вылӧ, сы йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Весиг ичӧтик Виветта эз лысьтлы сэтчӧ пыравны.
Мельнича дінті прӧйдитігӧн позьӧ вӧлі аддзыны пыр игана ӧдзӧс, век бергалан ыджыд бордъяс, пӧрысь осёлӧс, коді йирсис луг вылын да косіник каньӧс, коді ӧшинь вылын шонтысис шонді водзын да ветлысь-мунысь вылӧ скӧрысь видзӧдлывліс.
Таын ставас вӧлі кутшӧмкӧ гусятор, и тайӧ кыпӧдліс уна сикас сёрнияс.
Быдӧн ас ногыс гӧгӧрвоӧдліс мельник Корнильлысь гусяторсӧ.
Но ставыс волісны ӧти кывйӧ, мый мельничаын пызь мешӧк дорысь деньга мешӧкыс унджык.
Но кад кольӧм бӧрын, ставыс эрдіасис со кыдзи.
Ӧтчыд, кор том йӧз йӧктӧны вӧлі менам флейта шыяс улӧ, ме казялі, мый менам ыджыд пиӧй да Виветта радейтӧны мӧда-мӧднысӧ.
Веськыда кӧ шуны, ме вӧлі дӧвӧлен: кӧть мый эн шу, а Корнильӧс пыдди пуктісны, да иа ддзыны жӧ, кыдзи тайӧ мича ичӧтик лэбач Виветтаыс кутас жбыркъявны менам керкаын, меным зэв эськӧ вӧлі любӧ.
Сы понда, мый мӧда-мӧдсӧ радейтысьяс тшӧкыда вӧвліны ӧтлаын, и медым эз лоны лишнӧй сёрнияс, ме решиті регыдджык помавны тайӧ делӧнас да пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчи мельнича вылӧ пӧлькӧд тӧлкуйтыштны.
Ак, пӧрысь кӧлдун!
Мед тэ аддзылін, кыдзи сійӧ менӧ примитіс!
Оз позь вӧлі добитчыны, медым сійӧ восьтіс меным ӧдзӧссӧ.
Кыдзи кужи, ме висьталі сылы томан розь пыр менам локтӧмлысь помкасӧ; кор ме висьтаси, тайӧ сылӧн некытчӧ туйтӧм омӧль каньыс дьявӧл моз пыр корскис менам юр весьтын.
Старик эз сет меным помавны да зэв вежавидзтӧма горӧдіс меным, медым ме пыр жӧ усйыси бӧр, мый оз кӧ нин меным терпитсьы пиӧс гӧтравны, медым ме муна руӧн уджалан мельнича вылӧ да сэні бӧръя сылы невестасӧ...
Тэ гӧгӧрвоан, менам став вирӧй шыбытчис юрӧ, кор ме кылі тайӧ лёк кывъяссӧ, но менам век жӧ тырмис вежӧрӧй кутсьыны.
Ме эновті пӧрысь выжылӧс аслас изкияс дорӧ да мӧдӧдчи гортӧ висьтавны челядьлы аслам неудача йылысь.
Коньӧр ыжъяс моз эз кӧсйыны эскыны; торъя милӧсть вӧчӧм пыдди, найӧ корисны менсьым разрешение налы кыкӧн ветлыны мельнича вылӧ, медым сёрнитыштны дедкӧд...
Менам эз тырмы мужествоӧй ӧткажитны налы, и — фьюить! — менам лэбач пиянӧй лэбзисны...
Буретш сійӧ кадас, кор найӧ сэтчӧ воисны, Корниль вӧлі кытчӧкӧ мунӧма.
Ӧдзӧсыс вӧлі игналӧма ключӧн зэв крепыда, но мунігас старикыд кольӧма поссӧ ортсӧ, и челядьлы пырысь-пыр жӧ юрас воис мӧвп пырны ӧшиньӧд да кӧть син пӧлӧн видзӧдлыны, мый жӧ збыльысь керсьӧ тайӧ нималана мельнича пытшкас...
Дивӧ!..
Изкияс вежӧсыс вӧлі тыртӧм.
Весиг ни ӧти мешӧк, ни ӧти шобді тусь абу, некутшӧм пызь туй, ни чераньвез абу стенъяс вылын.
Эз вӧв весиг и сійӧ свежӧй чӧскыд дукыс изӧм шобділӧн, коді овлывлӧ мельничаясын...
Пу валыс вӧлі вевттьысьӧма бусӧн, сы вылын узис ыджыд кос кань.
Улыс комнатаыслӧн видыс вӧлі сэтшӧм жӧ коньӧр кодь да эновтӧм: лёкиник вольпась, кутшӧмкӧ сырилеткияс, пос вылын няньтор, а пельӧсын куим либӧ нёль потӧм мешӧк, кытысь киссис каржа да известка.
Сідзкӧ, вот мыйын вӧлӧма гусяторйыс Корниль пӧльлӧн!
Тайӧ ёгсӧ и кыскаліс сійӧ рытъясын туй вывті, медым спаситны мельничалысь честьсӧ, медым быдсӧн веритісны, мый сійӧ изӧ пызь...
Коньӧрӧй мельничаӧй!
Коньӧрӧй Корнильӧй!
Важӧн нин руӧн уджалан мельничаяс мырддисны сылысь медбӧръя уджсӧ.
Мельнича бордъяс век на бергалісны, но изкияс бергалісны тыртӧг.
Синваӧн тырӧм синъясӧн челядь локтісны котӧрӧн ме дінӧ да висьталісны ставсӧ, мый аддзылісны.
Менам сьӧлӧмӧй топавлі, кор ме кывзі налысь...
Ни ӧти минута воштытӧг, ме котӧрті суседъясӧ, гоз-мӧд кылӧн висьталі налы ставсӧ, и ми шуим пырысь-пыр жӧ нуны Корниль мельнича вылӧ став шобдінымӧс, мыйтта миян сюрӧ...
Шуӧма — вӧчӧма.
Став грезд мӧдӧдчис туйӧ, и ми воим мыльк вылӧ дзонь осёл караванӧн, кодъяс вылӧ грузитӧма вӧлі нянь, — тайӧ разын прамӧй нянь!
Мельнича ӧдзӧс вӧлі восьса дзир йывтіыс.
Ӧдзӧс водзас известка мешӧк вылын пукаліс дядюшка Корниль да, кияснас юрас кутчысьӧмӧн, ёна бӧрдіс.
Гортас локтӧм бӧрын сійӧ пырысь-пыр казяліс, мый сы ветлігкості кодкӧ волӧма сы мельнича вылӧ да эрдӧдӧма сылысь шог гусяторсӧ.
— Ок, и ме шудтӧмӧй! — шуаліс сійӧ. — Ӧні меным коли сӧмын кувны...
Мельничалӧн воши честьыс.
Сійӧ ырзӧмӧн бӧрдіс сідзи, мый сы вылӧ видзӧдігӧн жалитӧмла сьӧлӧмыд кажитчӧ оръясис, сійӧ шуаліс ассьыс мельничасӧ унасикас нимъясӧн да сёрнитіс сыкӧд, быттьӧ ловъя ловкӧд.
Тайӧ минутаясас осёлъяс воисны плӧщадка вылӧ, и ставным ми пондім гораа горзыны, кыдзи важ моз, кор изысьяс бура овлісны:
— Эй, мельнича!
Эй, Корниль пӧль!
И вот мешӧкъяс лои тэчӧма чукӧрӧн ӧдзӧс водзӧ, и зэв мича зарни нянь тусьяс киссьӧны быд боксянь...
Корниль пӧль чуймӧмысла паськыда восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ босьтіс мыйкӧ мында тусь аслас пӧрысь кипыдӧс вылас да, сералігтырйи да бӧрдігтырйи, пондіс шуавны:
— Да ӧд тайӧ нянь!..
Енмӧй!
Збыль тусь!
Энлӧй жӧ, видзӧдла ме сы вылӧ.
Сэсся миянлань бергӧдчӧмӧн шуис:
— О! Ме вӧлі тӧда, мый ті бӧр локтанныд ме дінӧ!..
Ставыс тайӧ руӧн уджалан мельничаясса кӧзяинъясыд — вӧръяс.
Ми кӧсйим триумфӧн нуӧдны сійӧс грездӧ.
— Ог, ог, дитяясӧй; медвойдӧр колӧ меным сетны сёйыштны аслам мельничалы...
Мӧвпыштӧй сӧмын!
Ӧд сэтшӧм важӧн нин сылӧн эз вӧв нинӧм пинь улас!
Миян быдсӧнлӧн доршасис синва старик вылӧ видзӧдігӧн; сійӧ каднас, кор изсисны нянь тусьяс да посньыд пызь бус кайис пӧтӧлӧкӧ, старик шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, то мешӧкъяс восьталӧ, то изкияс вылӧ видзӧдлӧ.
Колӧ сетны миянлы справедливость: тайӧ лунсянь ми некор нин эг кольлывлӧй пӧрысь мельникӧс уджтӧг.
Сэсся, ӧти асылӧ, Корниль пӧль кулі, и миян медбӧръя мельничалӧн бордъяс дугдісны бергавны, ӧні нин век кежлӧ...
Корниль кулі, некод эз коль сійӧс вежысь.
Мый керан, сударь!
Быдсӧнлы свет вылын волывлӧ пом, и колӧ чайтны, мый тӧв мельничаяслӧн кадыс коли, сідзжӧ, кыдзи кадыс коли Рона вылын ветлысь плавкӧс пыдӧса суднояслӧн, кодъясӧс кыскывлісны гезъясӧн, парламентъяслӧн да гырысь дзоридза камзолъяслӧн.
Господин Сегенлӧн кӧза.
Г-н Пьер Гренгуарлы, лирическӧй поэтлы.
Париж.
Тэ, тыдалӧ, некор он вежсьы, коньӧр Гренгуарӧй!
Кыдз!
Тэныд сетӧны хроникёрлысь места тӧдчана парижскӧй газетаын, и тэнад тырмӧ смеллун ӧткажитчыны!..
Да видзӧдлы жӧ тэ ас вылад, шудтӧм морт!
Видзӧдлы тайӧ розясьӧм плащ вылӧ, тайӧ киссьӧм кӧм вылӧ, кос чужӧмыд вылӧ, коді висьталӧ тшыгъялӧм йылысь.
Со кытчӧдз воштісны тэнӧ гора рифмаяс радейтӧмыд!
Со мыйӧ тэныд сувтіс его величество Аполлонлы пажӧн дас во честнӧя служитӧмыд...
Абу ӧмӧй яндзим тэныд, медбӧрын?
Ло хроникёрӧн, йӧй!
Ло жӧ хроникёрӧн!
Тэ шуткаӧн пондан нажӧвитны чудеснӧй экюяс, тэ пондан ӧбӧдайтны Бребант ордын, а премьераяс лунъясӧ верман петны выль плюмажа шляпаӧн.
Он?
Тэ он кӧсйы?
Тэ кӧсъян помӧдз кольччыны вӧльнӧй лэбачӧн?
Но мый жӧ, кывзы сідзкӧ висьт «Господин Сеген кӧза йылысь».
Тэ аддзан, кытчӧ сійӧ вайӧдӧ свободнӧя овны кӧсйӧмыд.
Господин Сеген пыр шудтӧм вӧлі аслас кӧзаясӧн.
Сійӧ кӧзаястӧг кольлі пыр ӧти ногӧн: ӧти мича асылын найӧ орӧдасны ассьыныс гезсӧ, пышъясны гӧраясӧ, а сэні сэсся сёяс найӧс кӧин.
Ни кӧзяиныслӧн меліалӧмыс, ни кӧинъясысь полӧм — нинӧм эз вермы кутны найӧс.
Шуӧны, кӧзаяс вӧліны асныраӧсь, кодъяслы кӧть мый, а колӧ вӧлі паськыдін да свобода.
Бур Сеген, коді некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны сямсӧ аслас пемӧсъяслысь, та вӧсна ёна шогсьыліс.
Сійӧ шулывліс:
— Нинӧм он вӧч, кӧзаяс гажтӧмтчӧны ме ордын, ме сэсся некор ог кут найӧс видзны.
Но кӧть мый, а сійӧ надеясӧ эз на вошты, дзик ӧти ногӧн квайт кӧза воштӧм бӧрын, ньӧбис сизимӧдӧс; ӧні сійӧ зілис бӧрйыны зэв томиникӧс, сы понда, медым сійӧ ёнджыка кӧртасяс сы дінӧ.
О, Гренгуар, кутшӧм мичаник вӧлі господин Сегенлӧн кӧзаыс!
Дзик мича ӧд, синъясыс раминикӧсь, сержантлӧн кодь тошка, югъялан сьӧд гыжъяса, визя сюръяса да кузь еджыд гӧна, коді мунӧ вӧлі стариннӧй паськыд плащ вылӧ.
Сійӧ вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ мича, кыдзи Эсмеральдалӧн кӧзаыс, — помнитан, Гренгуар?
Да сэтчӧ жӧ зэв кывзысь, мелі, лысьтігас пыр сулавліс места вылас рама да некор эз веськавлы кокнас пӧдӧнчаӧ.
Вывті вӧлі бур кӧза!
Господин Сегенлӧн керка саяс вӧлі потшӧма мутор, кытчӧ садитӧма вӧлі боярышник.
Сэтчӧ и меститіс сійӧ ассьыс выль быдтассӧ.
Сійӧ кӧрталіс сійӧс майӧг дінӧ луг вылӧ бурджык местаӧ, нарошнӧ кузьджыка лэдзис гезсӧ да кадысь кадӧ пыравліс видзӧдлыны, лӧсьыд-ӧ абу сылы.
Кӧза чувствуйтіс асьсӧ зэв шудаӧн да йирис турун сэтшӧм аппетитӧн, мый господин Сеген вӧлі зэв рад.
«Медбӧрын аддзи жӧ, — мӧвпаліс коньӧр, — аддзи жӧ кӧзаӧс, коді оз кут гажтӧмтчыны ме ордын».
Господин Сеген пӧръяссис: кӧза пондіс гажтӧмтчыны.
Ӧтчыд, гӧраяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кӧза шуис аслыс:
— Кутшӧм лӧсьыд кӧнкӧ сэні, выліас!
Кутшӧм лӧсьыд чеччавны тусяпуяс вывті тайӧ проклятӧй гезтӧгыс, коді вундӧ сьыліӧс!
Осёллы либӧ ӧшлы лӧсялӧ овны потшӧс сайын...
А кӧзаяслы колӧ паськыдін да вӧля.
Тайӧ кадсяньыс керка дорса турун пондіс кажитчыны сылы чӧскыдтӧмӧн.
Сійӧс босьтіс гажтӧм.
Сійӧ омӧльтчис да этша пондіс сетны йӧв.
Жаль вӧлі сы вылӧ видзӧдлыны, кыдзи сійӧ дзонь лунъясӧн зэвтӧ гезсӧ, гӧраяслань бергӧдлӧ юрсӧ да ныр розьяссӧ паськӧдлӧмӧн нора баксӧ: «Мэ-э-э!»
Господин Сеген гӧгӧрвоис, дерт, мый сы кӧзакӧд мыйкӧ вӧчсьӧ, но эз тӧд, мый именнӧ.
Кутшӧмкӧ асылын, кор сійӧ помавны пондіс сійӧс лысьтыны, кӧза бергӧдчис кӧзяиныслань да шуис аслас кыв вылын:
— Кывзы, господин Сеген, ме косьма тэ ордын, лэдзлы менӧ гуляйтыштны гӧраясӧ.
— Ах, боже мой!..
И тайӧ сідз жӧ! — зэв ёна чуймӧмӧн горӧдіс господин Сеген да виччысьтӧмтор кылӧм вӧсна уськӧдіс пӧдӧньчасӧ; сэсся лэччысис турун вылӧ орччӧн аслас кӧзаыскӧд:
— Кыдзи нӧ, Бланкетта?
Тэ кӧсъян эновтны менӧ?
Бланкетта вочавидзис:
— Да, господин Сеген.
— Тані ӧмӧй тэнад оз тырмы туруныс?
— Абу сійӧ, господин Сеген!
— Гашкӧ тэнӧ вывті дженьыда лои кӧрталӧма.
Колӧкӧ, ме нюжӧда гезсӧ?
— Оз сулав трудитчыны, господин Сеген.
— Сідз кӧ, мый жӧ тэныд колӧ?
Мый тэ кӧсъян?
— Меным окота ветлыны гӧраясӧ, господин Сеген.
— Дурмин!
— Но, коньӧрӧй, тэ он тӧд, мый гӧраясын кӧин...
Мый тэ кутан вӧчны, сійӧ кӧ локтас?
— Ме понда сійӧс сюръясӧн люкавны, господин Сеген.
— Ёна сійӧ и повзяс тэнад сюръясысь!
Сійӧ джагӧдіс менсьым не татшӧм сюръяса кӧзаясӧс, кутшӧм тэнад.
Тэ ӧд помнитан коньӧр пӧрысь Ренодӧс, коді овліс тані колян во?
Вӧлі зэв бур кӧза, ён да лёк, кыдзи ай кӧза.
Сійӧ тышкасис кӧинкӧд дзонь войбыд, а асывнас кӧиныд сёйис жӧ сійӧс.
— Ак!
Коньӧр Ренӧд!
Но тайӧ дзик нинӧм оз висьтав, господин Сеген, лэдзлы менӧ гӧраясӧ.
— Енмӧй! — шуис Сеген. — Мый нӧ тайӧ керсьӧ менам кӧзаяскӧд?
И нӧшта ӧтик кӧзаӧс менсьым сёяс кӧин.
Оз ло сідз...
Ме мезда тэнӧ, кӧть тэ и он кӧсйы!
А медым тэ он орӧд ассьыд гезтӧ, ме игнала тэнӧ картаӧ, да тэ колян сэні нэм чӧжыд.
Тайӧ кывъяс бӧрас господин Сеген нуӧдіс кӧзаӧс пемыд картаӧ да крепыда игналіс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ.
Но шудтӧмлун вылӧ, сійӧ вунӧдіс пӧдлавны ӧшиньсӧ и муртса сійӧ удитіс петны, кӧзаыд пышйис...
Тэ сералан, Гренгуар?
Ме бура аддза — тэ кӧзаяс дор; тайӧ тэ бур сьӧлӧма господин Сегенлы паныд мунан.
Видзӧдлам, пондан-ӧ тэ серавны и водзӧ.
Еджыд кӧза локтӧмлы гӧраясын быдсӧн вӧліны зэв радӧсь.
Некор на немтор нӧшта пӧрысь козъяс эз аддзывны таысь мичасӧ.
Сійӧс примитісны, кыдзи принцессаӧс.
Каштанъяс дзик муӧдзыс копрасисны, медым меліалыштны кӧзаӧс уввож помъяснас.
Зарни дрокъяс паськавлісны, кор на дінті прӧйдитліс и лэдзисны чӧскыд дук сідзи, кыдзи сӧмын вермисны.
Став гӧраыс нимӧдіс кӧзаӧс.
Гӧгӧрвоан тэ, Гренгуар, кутшӧм шуда вӧлі кӧзаыс.
Гез ни майӧг...
Позьӧ чеччавны, позьӧ йирсьыны пӧттӧдз...
А мыйтта сэні вӧлі туруныс!
Сюръяссьыс джуджыдджык турун, донаӧй менам!..
Да кутшӧм туруныс!
Сочнӧй, небыд, резӧба дорышъяса — быдсяма пӧлӧс туруныс!..
Дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧм вӧлі ӧграда пытшса дженьыдик турунъясыд.
А кутшӧмӧсь дзоридзьясыс!..
Ыджыд лӧз колокольчикъяс, кузьмӧс чашечкаяса пурпуровӧй наперстянкаяс, дзонь вӧр мында мувывса дзоридзьяс, кодъяс вӧліны тырӧмаӧсь коддзӧдан сокӧн!
Еджыд кӧза вӧлі быттьӧкӧ джынвыйӧ код, туплясис на пӧвстын, кокъяснас тірӧдіс, исковтліс увлань гӧра боктіыс усьӧм коръяскӧд да каштанъяскӧд тшӧтш.
Сэсся ӧтчыдысь чеччыштӧмӧн сійӧ друг сувтліс кок йылас.
Гоп!
Со сійӧ, юрсӧ водзӧ копыртӧмӧн, лэбзьӧ нин вӧрдіас да кустъяс пыр, мыччысьлас то скала вылын, то овраг пыдӧсын, вылын, улын и быдлаын...
Позьӧ вӧлі думыштны, мый гӧраясын тані абу ӧтик, а дас кӧза господин Сегенлӧн.
Делӧыс сыын, мый Бланкетта нинӧмысь эз пов.
Ӧтчыд чеччыштлӧмӧн вуджліс сійӧ визув шоръяс вомӧн, кодъяс резісны сійӧс ваӧн да быгйӧн.
Сэки, дзик кӧтасьӧм да ваӧн резсьӧм бӧрын, сійӧ нюжӧдчас вӧлі кутшӧмкӧ плавкӧс скала вылӧ да косьтысьӧ шонді водзын.
Ӧтикысь сійӧ босьтіс вомас ракитник дзоридз да матыстчис гӧра обрыв дорӧ и аддзис улысь, зэв ылысь, равнина вылысь господин Сегенлысь керкасӧ, код сайын вӧлі потшӧм йӧрыс.
Сылӧн синва петтӧдзыс пондіс петны серамыс:
— Кутшӧм ставыс тайӧ ичӧтик! — шуис сійӧ. — Кыдзи сӧмын ме вермылі сэні овны?
Коньӧр!
Кор сійӧ аддзис асьсӧ выліысь, сійӧ лыддис асьсӧ сэтшӧм жӧ ыджыдӧн, кыдзи мирыс дзоньнас...
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, тайӧ вӧлі зэв бур лун господин Сеген кӧза олӧмын.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ котралігӧн, луншӧр гӧгӧр сійӧ веськаліс сернаяс стадаӧ, кодъяс ыджыд аппетитӧн сёйӧны вӧлі виноград.
Миян еджыд платтьӧа пышйысьыд сернаяс пӧвстын вӧчис зэв ыджыд нимкодясьӧм.
Сылы сетісны бурджык местасӧ виноград лозаяс улын, и став кавалеръяс вӧліны зэв меліӧсь...
Колӧ чайтны весиг, но тайӧ колӧ кольны миян костын, Гренгуар, — мый томиник сьӧд гӧна ӧти ай кӧза зэв кажитчис Бланкетталы.
Радейтчысьяс час либӧ кык кежлӧ вошліны вӧрӧ, и кӧсъян кӧ тӧдны, мый йылысь найӧ сёрнитісны, ветлы да юав та йылысь варов шоръяслысь, кодъяс тыдавтӧг визувтӧны нитшъяс пытшкын.
Друг тӧлыс ёнмис.
Гӧраяс вевттьысисны лиловӧй тшынӧн, пондіс воны рыт...
— Татшӧм водз! — шуис кӧза да сувтіс шӧйӧвошӧмӧн.
Уліын муясыс вӧйтчисны сук ру пытшкӧ.
Господин Сегенлӧн потшӧсӧн кытшалӧм йӧрыс дзикӧдз саяліс ру пытшкын, тыдалӧ вӧлі сӧмын сылӧн керка вевтыс, а сы весьтын — кокньыдик тшын.
Бланкетта кывзыштіс торгӧ локтысь стадалысь джыннянъяссӧ и сьӧлӧм вылас сылы лои дзик гажтӧм.
Гортас лэбзьысь кречет тӧдлытӧг зурасис сылы бордъяснас.
Сійӧ дрӧгмуні...
Сэсся гӧраясын пондіс кывны омлялӧм:
— У-у, у-у!
Сійӧ думыштіс кӧин йылысь!
Лунтырӧн йӧюкыд весиг ӧтчыд эз мӧвпыштлы сы йылысь...
Сійӧ жӧ минутаас кӧнкӧ ылын, долинаын, пондіс кывны рожок.
Тайӧ господин Сеген вӧчис медбӧръя попытка.
— У-у, у-у! — омляліс кӧин.
— Бергӧдчы, бергӧдчы! — чуксаліс рожок.
Бланкетталы окота лои гортӧ бергӧдчыны, но дум вылас уси гезйыс, майӧгыс, потшӧсыс, и сійӧ мӧвпыштіс, мый ӧні оз нин вермы бӧр бергӧдчыны татшӧм олӧм дінӧ, и мый бурджык лоӧ, кольччас кӧ татчӧ.
Рожок ланьтіс.
Кӧза кыліс ас мышкысь коръяслысь шарӧдчӧм.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис пемыдысь веськыда сулалысь кык дженьыдик пель да кык югъялысь син.
Тайӧ вӧлі кӧин.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд, вӧрзьӧдчытӧг пукаліс бӧр лапаяс вылас да видзӧдіс еджыд кӧза вылӧ, водзвылысь нин чӧсмасис.
Сійӧ стӧч тӧдіс, мый сёяс кӧзаӧс, сы понда эз и тэрмась, а сӧмын лёкысь серӧктіс, кор кӧзаыс бергӧдчис сылань.
— Ха-ха!
Господин Сегэнлӧн кӧза!
Да нуӧдыштіс ыджыд гӧрд кывнас аслас косьмӧм паръяс вывтіыс.
Бланкета гӧгӧрвоис, мый сійӧ пӧгибнитіс...
Сійӧ казьтыштіс пӧрысь Ренодлысь историясӧ, коді косясис дзонь войбыд, медым сійӧс сёясны асывнас, и первой минутаясас сійӧ мӧвпыштіс, мый, пӧжалуй, бурджык лоӧ сетны асьсӧ сёйны пырысь-пыр жӧ.
Но неуна мӧвпыштӧм бӧрын, сійӧ сувтіс оборонительнӧй позаӧ, юрсӧ копыртіс да водзӧ чургӧдіс сюръяссӧ, кыдзи и колӧ вӧлі виччысьны господин Сегэн храбрӧй кӧзасянь.
Оз позь шуны, мый сійӧ надейтчис вины кӧинӧс, — кӧзаяс кӧинъясӧс оз вилывлыны, — но дзик сы вӧсна, медым тӧдны, вермас оз сійӧ вермасьны сэтшӧм жӧ дыр, кыдзи Ренод.
Сэки чудовищеыд локтіс матӧджык, и ичӧтик сюръясыс кӧзалӧн пондісны йӧктыны.
Ак, и смел кӧза! Кутшӧм храбрӧя сійӧ пансис тайӧ тышас!
Дас разысь унджык, — ме ог пӧръяв, Грэнгуар, — сійӧ заставитліс кӧинӧс отступитны, медым лолыштны.
Тайӧ кад костъясас, кодъяслӧн кузьтаыс вӧлі сӧмын син лапнитӧм дыра, чӧсмасьны радейтысь Бланкета тэрмасьӧмӧн нӧшта нетшыштлывліс сылы дона ӧтик-мӧд турун, сэсся тыра вомнас сійӧ бара заводитліс сражайтчыны.
Тадзи кыссис войбыд.
Кадысь-кадӧ господин Сегэнлӧн кӧзаыс видзӧдлывліс сэзь енэжын йӧктысь кодзувъяс вылӧ да шуаліс аслыс:
— О! Сӧмын кутсьыны эськӧ меным кыаӧдз!
Ӧти-мӧд бӧрся пондісны кусны кодзувъяс.
Бланкета кык мында вынӧн содтіс сюръясӧн кучкалӧм, а кӧин — пиньясӧн шалсйӧдлӧм...
Лӧз югыд петкӧдчис горизонт вылын...
Кутшӧмкӧ фермасянь кыліс петуклӧн сибдӧм гӧлӧсӧн чукӧстчӧм.
— Воис вӧлисти, медбӧрын! — шуис коньӧр пемӧс, коді виччысис сӧмын югдӧм, медым сэсся кувны; и сійӧ нюжӧдчис му вылӧ аслас чудеснӧй еджыд кучикнас, коді вӧлі гӧгӧр вирӧссьӧма.
Сэки кӧин уськӧдчис ичӧтик кӧза вылӧ да сёйис сійӧс.
Прӧщай, Грэнгуар!
Висьтыс, кодӧс тэ кылін, — абу менам ассянь думайтӧм мойдкыв.
Тэ кӧ волан коркӧ Провансӧ, тэ не ӧтчыдысь кывлан миян крестьянасянь сы йылысь «Господин Сегэн кӧза йылысь, коді войбыд сражайтчис кӧйинкӧ, а сэсся асывнас кӧин сійӧс сёйис».
Кылан менӧ, Гренгуар?
«... а асывнас кӧин сійӧс сёйис».
{Павел Доронин @ Мойд небӧг @ беллетристика @ Павел Доронин. Мойд небӧг @ 2004 @}
Павел Доронин.
Мойд небӧг.
Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2004. 464 лб.
Мойд небӧг П. Г. Доронинлӧн чужан лунсянь 100 во тыригкежлӧ
ПАВЕЛ ДОРОНИН
МОЙД НЕБӦГ
Сыктывкар
Коми небӧг лэдзанін
2004
ВОЛШЕБНӦЙ МОЙДЪЯС
ЛЁК САР
Олісны-вылісны гозъя.
Найӧ вӧліны зэв гӧльӧсь.
Налӧн чужис Иван нима пи.
Кутісны гозъя ас костын тӧлкуйтны, мый керны выль чужӧм кагакӧд, кор няньыс аслыныс сёйны абу.
Сэсся локтіс на ордӧ кутшӧмкӧ странник дай шуӧ:
— Некытчӧ жӧ пинытӧ эн вузалӧ.
Быдмас да сарӧн лоӧ.
Сӧмын та йылысь некодлы эн висьталӧй.
Коркӧ-некоркӧ баба петіс да суседын и ошйысис странник висьталӧм йылысь.
Тайӧ кывсис сар пельӧдз.
Сар тӧдмаліс, кодлӧн сэтшӧм детинкаыс чужӧма, сэсся локтіс мужик ордӧ дай шуӧ:
— Вай жӧ вузав питӧ.
Ай-мам босьтісны дай вузалісны сійӧс.
Сар босьтіс кагатӧ, пуктіс сумкаӧ да шыбитіс сійӧс ваӧ:
— Вот, — шуӧ, — тэныд и сарпу, — сэсся ачыс муніс гортас.
Кага тыра сумка кывтіс, кывтіс дай мельнича пруд дорӧ воис.
Аддзис мельник кагатӧ да босьтіс аслыс пи туйӧ.
Челядьыс аслас эз жӧ вӧв.
Тадзи быдмис Иван мельник ордын дас вит арӧдз.
Вот мельник ордӧ ӧтчыд сар сувтіс.
Сылы пӧслук детинкаыд зэв сьӧлӧм вылас воис.
Думайтӧ нин вӧлі сійӧс аслыс свитаас босьтны.
Сэсся мельниклысь и юалӧ:
— Гӧтырыд абу, а кысь нӧ тэн тайӧ детинкаыс?
Мельник сарлы висьталіс, мый сідзи и сідз: кагаӧс кутіс ваысь да пи пыдди и быдтіс.
Сар ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ сэсся гижис письмӧ да шуӧ мельниклы:
— Меным колӧ гӧтырлы ыстыны письмӧ.
Ыстыв питӧ.
Сарлӧн эштіс письмӧ да сетіс Иванлы.
Иван котӧрӧн мӧдӧдчис саритса ордӧ...
Муніс, муніс, сьӧд вӧр шӧрӧ ылаліс да воймис.
Ветлӧдліс, ветлӧдліс дай би югӧр аддзис.
Би югӧр вылӧ муніс, да вӧр керка сулалӧ, а сэні рӧзбойникъяс олӧны.
Рӧзбойникъяс сійӧс вердісны, юкталісны дай юалӧны:
— Кытчӧ нӧ тэ, Иван, мунан?
Иван налы висьталіс, мый сідзи и сідз, сар сійӧс ыстіс письмӧӧн саритса дінӧ.
— Вайлы жӧ петкӧдлы письмӧсӧ.
Лыддисны сарлысь письмӧсӧ, а сэтчӧ зэв лёктор гижӧма. Сарлӧн гижӧма: «Мыйӧн пӧ сэтшӧм зон письмӧ ваяс, пырысь-пыр жӧ юрсӧ керыштӧй».
Рӧзбойник косявліс сійӧ письмӧсӧ да гижис сар нимсянь мӧд письмӧ: «Мыйӧн пӧ воас письмӧ вайысь зонмыс, пырысь-пыр жӧ гӧтралӧ ме ныв вылӧ».
Сэсся бӧр канвертӧ сюйисны да сетісны Иванлы.
Мӧд асывнас рӧзбойникъяс чуксалісны Иванӧс, зэв бура вердісны да индісны туй.
Воис сійӧ сар двореч дорӧ, а салдатъяс дворечӧ пырны сійӧс оз лэдзны.
Иван сетіс сійӧ письмӧсӧ дай шуис:
— Сетӧ тайӧс саритсалы.
Лыддис саритса письмӧсӧ да пырысь-пыр жӧ тшӧктіс чукӧстны Иванӧс.
Сэсся вӧчисны свадьба: гӧтралісны Иванӧс сар ныв вылӧ.
Коркӧ воис сар гортас, скӧрмис сійӧ, муртса саритсаӧс оз нӧйт:
— Кыдзи нӧ лысьтін менсьым нылӧс та сайӧ сетны?
Ме тэныд вины тшӧкті, а тэ сійӧс ас ныв вылӧ гӧтралӧмыд.
Вӧчны нинӧм, делӧ вӧчӧма.
Но сар ассьыс думсӧ эз веж.
Сійӧ пыр на кӧсйис кыдзкӧ изведитны Иванӧс.
Вот сійӧ и шуӧ Иванлы:
— Эстӧні вӧр шӧрын олӧ морт сёйысь багатыр, сылӧн тошкас зарни сияс быдмӧны.
Ветлы да нетшышт куим зарни си, вай меным.
Иван мӧдӧдчис туйӧ.
Муніс, муніс да аддзис: мужик струба кодйӧ.
— Висьтав, — шуӧ, — бур мортӧй, дасӧд во струба кодъя, а век на ваыс абу.
Оз кӧ ваыс во, сар юрӧс керыштас.
— Бӧр локтігӧн висьтала, — шуис Иван.
Муніс да муніс, льӧм пу куст дорӧ воис.
Льӧм пу сылысь и юалӧ:
— Висьтав, бур мортӧй, мый вӧсна ме кок йылын косьма: тусь ни дзоридз ог аддзывлы?
— Бӧр локтігӧн висьтала, — шуис Иван льӧм пулы.
Муніс, муніс да ва вуджасӧ воис, а сэні вуджӧдчысь пӧрысь дядьӧ.
— Висьтав, бур мортӧй, мый вӧсна ме тані страдайта: нэм чӧж лоӧ вуджӧдчыны?
— Бӧр локтігӧн ставсӧ висьтала, — шуис Иван вуджӧдчысьлы да водзлань мӧдӧдчис.
Сэсся воис медбӧрын багатыр керка дінӧ.
Пырис керкаас, а багатырыс абу гортас, сӧмын сылӧн бабаыс гортас пукалӧ.
Багатыр гӧтырыс сылы и шуӧ:
— Ок, ок, ок, мыйла нӧ, зонмӧ, тэ локтін?
Воас ӧд багатырыд да тэнӧ сёяс.
Детинкаӧс и шог босьтіс.
Сэсся багатыр гӧтыр и шуӧ:
— Эн шогсьы, Иван.
Ме тэнӧ дзеба и став могтӧ тэнсьыд могмӧда.
Сэсся багатыр гӧтыр дзебис сійӧс, ас ящикас томлаліс.
Коркӧ грыма-йиркакылӧ локтіс багатыр.
Пырис керкаӧ да шуӧ:
— Уп!
Кыськӧ роч дук кылӧ.
Коді нӧ миянын эм.
Вай ме сійӧс сёя.
— Ылі муясті ветлін-мунін да сьӧрсьыд, буракӧ, роч дуксӧ вайин, — шуӧ сылы гӧтырыс.
Сэсся багатыр водіс узьны.
Мыйӧн унмовсис, гӧтырыс сылысь тошсьыс ӧти зарни си нетшыштіс.
Сійӧ чепӧсйис унйывтіыс да мӧдіс пинясьны.
А бабаыс сылы и шуӧ:
— Ме зэв омӧль вӧт вӧталі.
Сійӧн и унйывті тошкӧдыд нетшыштсис.
Вӧтася, быттьӧ мужик струба кодйӧ, зэв джуджыда кодйис, а ваыс век вочасӧн косьмӧ.
Ваыс кӧ оз во, сар сылысь юрсӧ керыштас.
— Тайӧ ӧд збыльтор, а абу вӧт.
— А мыйла нӧ эськӧ ваыс оз во?
— Струбаас эм лягуша, сійӧс кӧ виас, ваыс пондас воны.
Унмовсис багатыр, а бабаыс сылысь мӧд тош си нетшыштіс.
Бара багатыр садьмис да мӧдіс гӧтырыс вылӧ пинясьны.
А гӧтырыс сылы и шуӧ:
— Ӧні ме мӧд вӧт вӧталі.
Эстӧні ю дорын льӧм пу быдмӧ и вочасӧн косьмӧ.
Мый вӧсна сійӧ косьмӧ?
— Вуж улас поп амбарысь шыръяс овмӧдчӧмаӧсь.
Найӧс кӧ виан, и льӧм пуыс оз мӧд косьмыны.
Унмовсис багатыр, а гӧтырыс сылысь коймӧд тош си нетшыштіс.
Бара садьмис багатыр да мӧдіс шумитны.
А гӧтырыс сылы и шуӧ:
— Ме ӧні вӧтаси да быттьӧкӧ эстӧні, ю дорын, ӧти дядьӧ нэмсӧ вуджӧдчӧ и нэм чӧжыс кӧсйӧ берегӧ петны да оз вермы.
Мыйла нӧ оз вермы?
А багатыр сылы и шуӧ:
— Мед мӧд мортлы кодлыкӧ сетас руб деньга да пелыссӧ, а сэсся ачыс берегӧ и чеччыштас.
Сэк сійӧ и дзикӧдз мынас.
Мӧд луннас багатыр муніс кытчӧкӧ, а багатыр гӧтыр сетіс детинкалы куим зарни си да ставсӧ сылы висьталіс, мый сылы вӧлі колӧ.
Бӧр локтігас сійӧ воис перевоз дорӧ.
Вуджӧдчысь буретш вӧлі купечӧс вуджӧдӧ.
Детинка вуджӧдчысьлы и шӧпнитіс:
— Мӧдар берегас воан, сет тайӧ купечыслы руб деньга да кисьыд пелыстӧ, а ачыд сэсся ӧдйӧджык пет берегӧ, сэки тайӧ уджсьыд дзикӧдз мынан.
Вуджӧдчысь тадзи и вӧчис.
Купеч колис сы местаӧ вуджӧдчыны.
Сэсся муніс да льӧм пу куст дінӧ воис.
Льӧм пу сылысь и юалӧ:
— Тӧдмалін-ӧ, мый вӧсна ме косьма?
Иван корсис льӧм пу куст улысь шыр поз да виис шыръяссӧ.
А льӧм пулы и шуӧ:
— Ӧні он нин мӧд косьмыны, а мӧдан дзоридзавны.
Тадз жӧ сійӧ мездіс струба кодйысь мужикӧс.
Сэсся муніс, муніс да ӧти керка воис, а сэні старука олӧ.
— Кытчӧ тэ, Иван, ветлін?
— Менӧ сар ыстыліс куим зарни юрсила вӧрса багатыр ордӧ.
А старука сылы и шуӧ:
— Ок, ок, ок, Иван!
Сарыд ӧд тэнад юр вылӧ бара выль пакӧсьт лӧсьӧдӧ.
Сійӧ кӧсйӧ тэнсьыд юртӧ керавны.
Но тэ эн маитчы, ме тэныд отсала, сы вӧсна мый тэ мездін менсьым вокъясӧс.
Вуджӧдчӧмысь мездін менсьым ыджыд вокӧс, струба кодйысь дядьӧсӧ мездін, менсьым ичӧт вокӧс.
Сэсся старука сылы сетіс чунькытш:
— Кор пӧгибӧ воан, сюй тайӧ чунькытштӧ шуйга нимтӧм чуняд да кор, мый тэныд колӧ.
Иван прӧститчис старукакӧд да мӧдӧдчис водзӧ.
Коркӧ сійӧ воис сар ордӧ.
Сетіс сылы куим зарни юрси.
А сар нӧшта ёнджыка скӧрмис, мый Иванӧс некыдзи оз вермы изведитны.
Пырысь-пыр жӧ тшӧктіс кутны да сылысь юрсӧ керыштны.
Чукӧртіс сар ассьыс вельможаяссӧ, став слугаяссӧ видзӧдны, кыдзи кутасны Иванлысь юрсӧ керавны.
Иван шуӧ:
— Сетлӧй меным медбӧръя кыв шуны.
— Висьтав, колӧкӧ, — шуӧ сар. — Юртӧ керыштны ӧд вевъялам на.
Иван кыскис зепсьыс старукалысь сетӧм чунькытшсӧ, сюйис шуйга нимтӧм чуняс дай шуӧ:
— Черӧй, черанӧй!
Керышт юрсӧ сійӧ мортыслысь, коді тані мыжаыс.
Ме кӧ мыжа, менсьым керышт, а кодкӧ кӧ мӧд мыжа, сійӧ мортсӧ корсь да сылысь юрсӧ керышт.
Друг палач киысь черыс чеччыштіс да лэбовтіс йӧз юр вывті, куимысь кытшовтіс йӧз весьтті да кыдз тай сапнитіс сарлы.
Сарлӧн юрыс джодж кузя гӧгыльтчис.
Сэсся Иван ачыс пуксис сарӧ да зэв бура кутіс сарствуйтны.
БУЙНЫР
Олісны-вылісны гозъя.
Ӧтчыд мужикыс муніс вӧравны, гӧтырыс — вотчыны, и вошис.
Вӧрын сы дорӧ матыстчис ош да нуис гуас.
Оліс сійӧ ошкӧд гуын куим во, и чужис сылӧн Микайлӧ нима пи.
Дырӧн ли, регыдӧн ли, быдмис Микайлӧыд, петіс гусьыд и пышйис.
Мунӧ вӧрӧд, а туй шӧрас гӧра.
Чужйис сійӧ гӧратӧ.
Бокӧ тутіс сійӧ, и петіс гӧра улысь морт.
— Менӧ, — шуӧ, — шуӧны Горыньӧн, лоа тэныд ичӧт вок пыдди.
Мунӧны ӧтлаын Горынькӧд перевоз дорті, а берег улысь воча петӧ морт да шуӧ Микайлӧлы:
— Менӧ шуӧны Усыньӧн, лоа тэныд ичӧт вок пыдди.
Мунісны водзӧ куимӧн и воисны коркӧ куим сода керка дорӧ.
Пырисны керкаас, а сэн некод абу.
Сӧмын гидас куим ӧш сулалӧ.
На пиысь ӧти ӧшкӧс начкисны, жаритісны да сёйисны.
Ӧбед бӧрын Микайлӧа-Горыня мунісны вӧрӧ, а горт овны колисны Усыньӧс.
Недыр мысти налӧн мунӧм бӧрын петӧ друг гӧбӧчысь старик, кык весьта тошка, ачыс весьт кузя.
Шуисны сійӧ стариксӧ Буйныр.
Уськӧдчис сійӧ Усынь вылӧ, нӧйтіс да нӧйтіс, таляліс да таляліс, кундіс джодж костӧ.
А ачыс патурликасис, турун нӧбйӧ пӧрис да уси гӧбӧч розьӧ.
Локтісны гортас Микайлӧа-Горыня, сёйны корӧны.
— Ме, вокъяс, — Усынь налы вочавидзӧ, — зэв ёна кольми да нинӧм тіянлы эг пу.
Асьныс ӧбед пуисны и сёйисны.
Мӧд лун мӧдӧдчӧны вӧравны Микайлӧа-Усыня.
Горт овны кольӧны Горыньӧс.
Мыйӧн мунісны, бара петіс гӧбӧчысь скӧр старик Буйныр:
— Мӧд, — шуӧ, — ӧшкӧс менсьым тӧкаритӧмныд!
Вай бертчам, коді ёнджык.
Да кыдз уськӧдчас Горынь вылӧ, нӧйтіс да нӧйтіс, таляліс да таляліс, кундіс джодж костӧ, а ачыс турун нӧбйӧ пӧртчис да гӧбӧч розьӧ воши.
Локтісны вокъяс гортас ӧбедайтны, Горынь налы шуӧ:
— Эг вермы тіянлы пусьынытӧ, кольми ёна.
Пуисны асьныс ӧбедтӧ, сёйисны.
Коймӧд луннас вӧравны мӧдӧдчисны Горыня-Усыня, а горт овны кольччис Микайлӧ.
Вокъяс ас костас сералӧны:
— Тайӧс Буйныр виас нин да!
Горт олӧ Микайлӧ ньӧжйӧник, друг гӧбӧчысь петӧ весьт кузя старик, а тошкыс кык весьт кузя, и шуӧ Микайлӧлы:
— Коймӧд ӧшкӧс менсьым тӧкаритӧмныд.
Талун асьтӧ сёя.
А первой бертчам, кодным ёнджык.
Босьтчисны найӧ вермасьны.
Вермасисны, вермасисны, некоднанныс мӧдсӧ оз вермыны.
А тышкасигад Буйныр пызан вывсьыс пань уськӧдіс и шуӧ Микайлӧлы:
— Лэпты паньсӧ!
Копыртчис Микайлӧ пань лэптыны, а Буйныр мыш вылас чеччыштіс сылы да давай дубаситны.
Микайлӧ кыдз бергӧдчас, кыдз ӧвтыштас Буйнырӧс мыш вывсьыс, — эз вермы Буйныр кутчысьнысӧ, уси дзик гӧбӧч розь дорӧ да муртса сэтчӧ эз дзебсьы, удитіс Микайлӧ тошкӧдыс тшапкыны.
Тшапкис тошкӧдыс, кыскис сарайӧ, нӧйтіс первой кыдз колӧ, сэсся тош бердас гез кӧрталіс да тошкӧдыс стрӧпила бердӧ ӧшӧдіс.
Локтісны вокъяс вӧраланінысь, юасьӧны:
— Эн кольмы, вокӧй?
— Эг, вокъяс, а кольмӧдан сэрапомтӧ ме кыски.
Ветлам, петкӧдла.
Локтісны сарайӧ, а стрӧпила вылад сӧмын Буйнырлӧн тошкыс ӧшалӧ, ачыс пышйӧма.
— Но мый, вокъяс, — шуӧ Микайлӧ, — ковмас миянлы кучикысь тасма шӧравны.
Шӧралісны найӧ кучикысь тасма, и лэччис сійӧ тасма кузяыд Микайлӧ гӧбӧчӧ Буйнырӧс корсьны.
Аддзӧ веж луд и муніс веж луд вывтіыд, кытчӧдз керка дорӧ эз во.
Пырис сэтчӧ, а сэн старик да старука пукалӧны, пажнайтӧны, кыкнанныс дзорӧсь да синтӧмӧсь.
Матыстчис на дорӧ Микайлӧ, босьтіс пань, тшӧтш тасьтіысь панясьны кутіс.
Сёйисны-сёйисны старикъяс, эз пӧтны.
Со и сёрнитӧны ас костаныс:
— Век тайӧ тасьтіыс тырмывліс, а талун эз тырмы.
Кодкӧ крештшеннӧй миянкӧд пажнайтӧ.
Пӧрысь морт кӧ — миянлы бать пыдди мед лоӧ, том морт кӧ — мед пи пыдди лоӧ.
— Ме том, — вочавидзӧ Микайлӧ, — ме муна скӧр Буйнырӧс корсьны.
— Сійӧ Буйнырыс, — вочавидзӧны старикъяс, — ёна миянӧс дзескӧдӧ.
Нелямын ӧш миянлысь сёйис.
Кольччы миянӧ пи пыдди да скӧтнымӧс видз...
Кольччис Микайлӧ старикъяс дорӧ да кутіс налысь скӧт видзны.
Муніс мӧс видзны, и медводдза луннас жӧ Буйныр ошкӧ пӧртчис да выль мӧс видзысьлӧн мӧсъяс дорӧ матыстчис.
А старикъяс Микайлӧлӧн Буйныркӧд паныдасигкежлӧ кыисны зі поз.
Лэдзис Микайлӧ зіястӧ ош вылад, уськӧдчисны зіясыд сы вылӧ, чушйӧдлыны кутісны.
А Микайлӧ гусьӧник матыстчис, пельӧдыс тшапкис, швачкис муас да сэтчӧ и виис.
Сэсся бергӧдчис сійӧ, аддзӧ — куим чой, куим рочакань томан сайын пукалӧны.
Мездіс найӧс томан сайысь, нуӧдіс аскӧдыс гӧбӧч розь дорӧ, кыті лэччывліс, кыскыштіс тасматӧ, и вокъяс лэптісны найӧс нёльнансӧ веркӧсӧ.
Куим вок гӧтрасисны куим чой вылӧ и ӧні олӧны да вылӧны.
ЁМА ДА КЫК ЧОЙ
Олісны-вылісны гозъя, и чужис налӧн ныв.
Та бӧрын гӧтырыс куліс, и сійӧ гӧтрасис мӧд вылӧ.
Мӧдыс ныв жӧ сылы вайис.
Эз кут радейтны ичинь ичиньводзсӧ, лӧгавны кутіс, нӧйтіс, мыйӧн веськалӧ.
А ӧтчыд сідз и шуис мужикыслы:
— Кытчӧ кӧсъян син водзысь вошты нывтӧ.
Вай, юкмӧсӧ шыбитам.
Нуисны найӧ нывтӧ да юкмӧсӧ шыбитісны.
Усис сійӧ юкмӧсад — веськаліс кутшӧмкӧ веж луд вылӧ.
Мӧдӧдчис сійӧ луд вывтіыд, аддзӧ: вӧв табун йирсьӧ.
Матыстчис сійӧ вӧвъяс дорад, весаліс найӧс, сыналіс, и вӧвъясыд шуисны сылы:
— Мунан водзӧ, воан Ёма керкаӧ.
Сійӧ тшӧктас пывсян ломтыны, ваяс гӧрд да лӧз чуманъяс, босьт гӧрдсӧ.
Мӧдӧдчис нылыд водзӧ, паныдаліс мӧс чукӧр.
Весаліс сійӧ мӧсъястӧ, сыналіс, и мӧсъясыд тшӧтш висьталісны, кыдз Ёма дорад овны.
Воис коркӧ Ёма керка дорад.
Пырӧ керкаад, Ёма сылы и шуӧ:
— Тыдалӧ, слуга менам лои.
Мун ӧдйӧджык пывсян ломты, пес поткӧдлы, да сідз, мед шы эз кывлы.
Ломтіс нылыд пывсян, а Ёма вайис сэтчӧ чуман тыр лягуша, дзодзув да ва гагъясӧс:
— Мыськы, — шуӧ, — пывсьӧд менсьым челядьӧс.
Мыськис нылыд Ёмалысь став челядьсӧ.
Пывсян бӧрын вайис Ёма лӧз да гӧрд чуманъяс и шуӧ нывлы:
— Бӧрйы тайӧ кык чумансьыс кодсӧкӧ да мун гортад.
Босьтіс нылыд гӧрд чумансӧ, мӧдӧдчис гортас.
Муніс-муніс, воис юкмӧсӧдзыд, кытчӧ сійӧс шыбитлісны, и горзыны кутіс.
Батьыс босьтіс дай лэптіс сійӧс.
А кор чумантӧ восьтісны, аддзисны зэв мича платтьӧяс, уна сьӧм, и мыйыс сӧмын эз вӧв.
Аддзис ичиньыс, шуӧ мужикыслы:
— Ну ӧдйӧджык менсьым нылӧс юкмӧсӧ.
Нуис старик нывсӧ и шыбитіс юкмӧсӧ.
Уси, уси пыдӧсас сійӧ, петіс веж луд вылӧ.
Паныдаліс табун, пиняліс да нӧйтіс вӧвъястӧ, а найӧ воча шуӧны:
— Паныдасяс тэныд Ёмалӧн керка, сетас сійӧ тэныд кык чуман бӧрйыны, тэ босьт лӧзсӧ.
Паныдаліс туй вылас нылыд мӧс чукӧр да ыж чукӧр, найӧс нӧйтіс да пиняліс, и найӧ сідз жӧ велӧдісны босьтны лӧз чумансӧ.
Коркӧ воис сійӧ Ёма керка дорад.
— Уф, — шуӧ Ёмаыд, сійӧс аддзис да, — кыськӧ прислуга ме дорӧ воис.
И тшӧктӧ Ёмаыд пыр жӧ пывсян ломтыны, пес поткӧдлыны шытӧг, мед тшын ни би эз тыдав.
Кутіс ныв поткӧдчыны — сӧмын йӧла ковгӧ: кутш! катш!
Пывсян ломтіс — ру да тшын сӧмын.
Вайис Ёма пывсянӧ сюмӧд чуманын лягуша, дзодзув да быдсяма ва гагъясӧс и шуӧ:
— Пывсьӧд, мыссьӧд менсьым челядьӧс бура! — А ачыс муніс.
Нӧйтіс найӧс ичиньлӧн нылыс, пиняліс, мыськис-швачйӧдліс.
Пывсян бӧрын Ёма юалӧ челядьыслысь:
— Но, кыдз тіянӧс выль слуга пывсьӧдіс-мыссьӧдіс?
— Ой, — няргӧны Ёма челядь, — сійӧ миянӧс нӧйтіс, сійӧ миянӧс пиняліс!
Вайис сэки Ёма кык чуман нывлы, лӧзӧс да гӧрдӧс:
— Бӧрйы аслыд, кутшӧм кажитчӧ, да мун гортад!
Босьтіс сійӧ лӧз чумантӧ и мӧдӧдчис гортас.
Зэв нимкодь лои мамыс ныв локтӧмыдлы, и мед некодлы не петкӧдлыны, мый нылыс вайис чуманас, пырисны кыкӧн гӧбӧчӧ и сэн восьтісны Ёмалысь козинсӧ.
Муртса кыпӧдыштісны вевтсӧ, сэтысь би чепӧсйис, и сотіс кыкнансӧ, мамсӧ и нывсӧ.
ЧӦРС КУЗЯ НЫВ
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя, и вӧлі налӧн ныв, верстьӧ нин, а тушанас чӧрс кузя.
Локтіс пӧрысь гозъя дорӧ Ёма да шуӧ:
— Тіян ныв чӧрс кузя, менам пи — чунь кузя.
Сетӧй нывтӧ менам пи сайӧ верӧс сайӧ.
Он кӧ сетӧй, ме тшын петан розьнытӧ тупка, а ӧдзӧснытӧ ортсысяньыс пыка.
— Мый тэкӧд вӧчан, — шуӧны сылы пӧрысь гозъя, — сетам нывнымӧс пи саяд.
И нуис старик нывтӧ Ёмаыд сьӧрсьыс.
А некутшӧм пи абу и вӧлӧма.
Вайӧдіс гортас ичмоньсӧ и шуӧ:
— Ветлы, моньӧй, видзӧдлы ыжъясӧс да шыр найӧс!
Муніс нылыд Ёмалысь ыжъяссӧ шырны да мунігмозыс пырис ӧти тӧдса тьӧт ордӧ, а сійӧ сылы и шуӧ:
— Ёмалӧн ыжъясыс ӧд кӧинъяс.
Кыдз вӧрас пыран, кай пу вылӧ да горӧд гораджыка:
Ыжъясӧй, ыжъясӧй менам,
Чукӧртчӧй ӧдйӧджык,
Асьныд асьнытӧ шырӧй,
Меным вурунтӧ кольӧй...
Чӧрс кузя ныв сідз и вӧчис.
Сылӧн горзӧм вылӧ локтісны ыжъяс, асьныс асьнысӧ шырисны, чукӧрӧ вурунсӧ тэчисны.
Вайис нылыд вурунтӧ Ёмалы, мӧдыс чуймалӧ:
— Аттӧ дивӧ!
Кыдз нӧ тэнӧ менам ыжъясӧй эз сёйны?
Ноко, котӧрт ӧдйӧджык менам мӧсъяс дорӧ, лысьты найӧс да вай меным йӧвсӧ...
Муніс нылыд корсьны Ёма мӧсъясӧс, а мунігмозыс бара на пыравліс тӧдса тьӧтыд дорӧ, и сійӧ восьтіс, мый Ёма мӧсъясыд — ошъяс, да велӧдіс, мый колӧ накӧд вӧчны — пу вылӧ кайны да горӧдны:
Мӧсъясӧй, мӧсъясӧй,
Чукӧртчӧй ӧдйӧджык,
Лысьтӧй асьныд асьнытӧ,
А меным йӧвнытӧ кольӧй...
Ныв чукӧстчӧм вылӧ локтісны Ёма мӧсъяс, асьныс асьнысӧ лысьтісны, йӧвсӧ колисны нывлы, а асьныс разӧдчисны вӧр пасьта.
Вайис нылыд йӧвтӧ, Ёма синмыслы оз верит:
— Кыдз нӧ менам мӧсъяс тэнӧ эз сёйны?
Ноко, котӧрт менам чой дорӧ да кор сылысь сюмӧд чуман...
Котӧртіс нылыд тӧдса тьӧт ордад, сійӧ сетіс сир падъян, зу да зуд и велӧдіс, мый наӧн вӧчны.
— А чой дорас воан, — шуис тьӧтыс нылыдлы, — да тэ сідз и шу: «Ёма-тьӧтӧ, Ёма-тьӧтӧ, чойыд корӧ сюмӧд чуман».
Локтіс нылыд Ёма чой дорӧ, а сійӧ и шуӧ:
— Тэ вод да шойччышт, а ме пыравла гӧбӧчӧ.
Пырис Ёма чой, ачыс Ёма жӧ вӧлі, гӧбӧчӧ да пиньсӧ кеслыны кутіс.
Кыліс тайӧс нылыд да уськӧдчис пышйыны.
Пышйыны-тӧ пышйыны, да ӧдзӧсъяс оз воссьыны.
Выялыштіс сійӧ дзиръяссӧ, ӧдзӧсъяс асьныс воссисны.
Петіс ывлаӧ, а сы вылӧ быд боксянь уськӧдчисны кайяс и давай синсӧ кокавны.
Шыбитіс сійӧ кайясыдлы няньшом, лэбисны найӧ.
Сэки нылыд и котӧртны кутіс.
Пиньтӧ кесліс да Ёма петіс гӧбӧчсьыд, нылыд и абу!
Уськӧдчис ӧдзӧсъяс вылӧ, пинялӧ ӧдзӧсъяссӧ:
— Мыйла лэдзинныд?
А ӧдзӧсъяс воча:
— Ми тэныд нелямын во служитам, а тэ ньӧтчыд на нинӧмӧн эн мавтлы дзиръяснымӧс.
Уськӧдчис Ёма ывлаӧ, кайясӧс пинялӧ:
— Мыйла лэдзинныд?
А кайяс воча:
— Ми тэ дорын нелямын во нин олам, ньӧтчыд весиг няньшомтӧ курыштны эн сетлы.
Доддяліс Ёма сюмӧд чуман гырйӧ, тоинӧн вӧтлӧ, грыма-йиркакылӧ вӧрӧд, ныв бӧрся вӧтчӧ.
Дзик нин суны кутіс.
Шыбитіс нылыд бӧрас зусӧ кигуг, шуис:
Зуӧй менам,
Ме мышкын,
Ёма водзын
Быдмы тшем вӧрӧн!
Тшӧть кодь вӧр быдмис ныв мышкын, Ёма водзын.
Пессис-пессис Ёма, ордым корсис, вӧчны нинӧм, косіс гортас черла.
Бӧр черӧн локтіс, ордым кераліс.
А черсӧ кытчӧ воштыны?
Дзебӧ черсӧ кустъясӧ, а лэбачьяс сылы горзӧны:
Тэ дзебан,
Ми аддзам,
Ӧксы пилы висьталам,
Баяр пилы копыртчам...
Ёрччыштіс Ёма:
— У, кӧрт тув синъяс!
А кытчӧ збыль лэбач синмысь чертӧ дзебан?
Шуис гортас шыбитны.
Шыбитіс, усис черыд дзик Ёма керка дорӧ.
Бара уськӧдчис ныв бӧрся, бара суӧдны кутіс.
Сэки нылыд кигуг зудсӧ шыбитіс да горӧдіс:
Зудйӧй, зудйӧй,
Ме мышкын,
Ёма водзын
Из гӧраӧ бергӧдчы!
Быдмис зэв ыджыд зуд гӧра ныв мышкын, Ёма водзын.
Бара ковмис Ёмалы мунны гортас черла, бӧр воис черӧн зуд гӧра дорӧ, розь вӧчны кутіс, вӧчис.
А кытчӧ черсӧ дзебны?
Лэбачьяс танӧсь нин, важ сьылансӧ сьылӧны:
Тэ дзебан,
Ми аддзам,
Ӧксы пилы висьталам,
Баяр пилы копыртчам...
Бара шыбитіс Ёмаыд черсӧ горт дорас, уськӧдчис нывтӧ суӧдны, со нин суӧдӧ, вот-вот суас.
Сэки нылыд сир падъянтӧ шыбитіс кигуг да горӧдіс:
Сир падъян,
Ме водзын,
Ёма бӧрын
Сир юӧн паськав!
А кывъястӧ и дзугис.
Кыкнанныс, ныв и Ёма, сибдісны сир юад.
А сэки ныв юр весьттіыд рака лэбис:
— Ракаӧй, ракаӧй, — нылыд сы дорӧ шыӧдчис, — тэ лэб менам бать-мам дорӧ, висьтав, мый нывныс сир пиӧ сибдӧма Ёмакӧд.
Мед сьӧрсьыс босьтасны куим пудъя кӧрт палич да би да татчӧ котӧртасны.
Лэбзис ракаыд пӧрысь гозъялӧн ӧшинь вылӧ, висьталіс нывныслысь кывъяссӧ, но пӧрысьясыд пӧрысьысла сьӧкыд пеляӧсь нин, эз кывны ракаыдлысь кывъястӧ.
Виччысис, виччысис нылыд бать-мамсянь отсӧг, эз вермы виччысьны.
А сэки сылӧн юр весьтті кырныш лэбис.
— Кырныш, кырныш, — шыӧдчис сы дорӧ нылыд, — висьтав бать-мамӧйлы, мый ме сибді сир юӧ.
Лэбзис кырныш пӧрысьяслӧн ӧшинь вылӧ, курксӧ:
— Курк-курк, нывныд сир юӧ усьӧма, сы бӧрся Ёма вӧтчӧ, тшӧтш усьӧма сир юӧ, нывныд корӧ кӧрт палич да би!
Кырнышыдлӧн гӧлӧсыс ёнджык, сьӧкыд пеля гозъя кылісны, босьтісны куим пудъя майӧг, би да мунісны нывнысӧ мездыны.
Аддзис старикӧс да старукаӧс Ёма, ылысянь на горзӧ:
— Сват-сваття, кыскӧй миянӧс татысь...
Мӧдӧдчим тіянӧ гӧсти да кыкнанным усим сир юӧ...
Кӧрт паличӧн тувкйис старик лёк Ёмаӧс сир юӧ, а нывсӧ кыскис да шонтіс.
Ӧні на найӧ олӧны, бура олӧны.
АРСЕНЬ ДА ЧӦРТЪЯС
Чукӧртчисны коркӧ ӧти сиктын мужикъяс сёрнитыштны.
Ӧтияс шуӧны, мый эм ен югыдас чӧртъяс, мӧдъяс шуӧны: абуӧсь ен югыдас чӧртъясыс.
Ӧти мужик мырдӧн шуӧ, эм пӧ.
А сылы ӧти зон, Арсень нима, мырдӧн жӧ шуӧ, абу пӧ.
Сёрни бӧрас мӧд луннас Арсень босьтіс нянь чӧвпан да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Лунтыр муніс, и пемдіс нин, кор воис сійӧ зэв визув шор дорӧ.
Тан и войсӧ коллявны шуис да пестіс коз улын бипур.
Сӧмын видзӧдӧ: коз вылын кӧмтӧм мужик пукалӧ.
— Лэччы, — шуӧ сылы Арсень, — ӧтлаын узям.
А мӧдыс оз шыась.
Сэки Арсень перйис пурт, вундіс мужикыслысь кокбӧрлясӧ да водіс узьны.
А кор садьмис, видзӧдліс коз вылад, некоді абу.
И муніс водзӧ.
Лунтыр муніс, пемдандор воис ю дорӧ.
Ю дорас — ичӧтик керкатор.
Пырис сэтчӧ, пес поткӧдліс, пач ломтіс, а сэсся пуксис лабич вылӧ да нянь сёйны кутіс.
А няньыд сылӧн муртса кольыштӧма.
Сэсся ӧти нянь чир сылӧн усис джоджӧ, веськаліс костас, джоджыс костӧсь вӧлі, да и усис гӧбӧчӧ.
Жаль лои Арсеньлы няньыс, пырис гӧбӧчӧ, а сэні горт сулалӧ, и куйлӧ гортъяс старик, вомыс восьса: няньыд самӧй вомас веськалӧма.
Перйис сылӧн вомысь Арсень нянь чиртӧ, а старик друг шуӧ:
— Кымын во тані гортъяс куйла, первойысь вомӧ нянь веськаліс, да и сійӧс мырддьӧны.
Ме ӧд водзын и ачым кужлі, татчӧ менӧ нимкылӧн йӧртісны, и мунны татысь ог вермы.
Кужлі — тӧдысьӧн ли, еретникӧн ли вӧлі.
— Кынӧмыд ӧмӧй сюмалӧ? — юалӧ Арсень.
— Сюмалӧ.
Вайис Арсень нянь коляссӧ да вердіс старикӧс.
Сёйыштіс старикыд да шуӧ:
— Лёк кӧ коркӧ суас, менӧ казьтышт либӧ волы ме дорӧ...
Петіс Арсень гӧбӧчысь, водіс узьны, и друг локтӧны сы дорӧ дас чӧрт:
— Мыйла тэ, — шуӧны, — батьнымлысь тӧрыт кокбӧрлясӧ ставнас вундалін?
Ми тэнӧ таысь сёям.
— Виччысьлӧй, — вочавидзӧ Арсень, — лэдзӧй менӧ первой гӧбӧчӧ ветлыны.
Лэччис старик дорӧ да висьталӧ:
— Локтісны чӧртъяс менӧ сёйны.
— Ладнӧ, — шуӧ старик, — вай жӧ ме на дорӧ петавла.
Петіс чӧртъяс дорӧ да шуӧ:
— Но мый!
Сёйӧй!
Уськӧдчисны чӧртъяс Арсень дорӧ, а старик на вылӧ кыдз кутіс биӧн пӧлявны, ставныс разі-пели пышъялісны.
Старик бӧр гӧбӧчӧ лэччис, а Арсеньлы шуис:
— Но, ӧні узь!
Узис Арсень, асывнас бара туйӧ петіс.
Муніс-муніс, воис сиктӧ, и сулалӧ сэні зэв ыджыд мича керка.
Сэтчӧ гольӧдчис сійӧ, некод оз восьты.
Сэки кутіс гольӧдчыны сэтшӧм жӧ ыджыд, но важ керкаӧ, выльыскӧд орччӧн сулаліс.
Лэдзисны сійӧс.
— Гольӧдчи, — шуӧ сійӧ кӧзяевалы, — выль керкаӧ, да эз лэдзны.
— А керкаыс сійӧ миян, — вочавидзӧны кӧзяева, — сӧмын чӧртъяс сэні овны оз сетны...
— Ладнӧ, — шуӧ Арсень, — аски ме сэні вой колляла, а талун вӧчӧй меным кӧрт мортӧс, мӧлӧт, кӧрт ки, кӧрт рушку да кӧрт шляпа.
Нӧшта ковмас меным ки чышкӧд, вина чекверть, карті колода да сисьяс.
Чекверть, четверть — важ роч мера: «ведро» — 10 литра, «четверть» — кык да джын литра.
Ставсӧ лӧсьӧдісны сійӧс кӧзяева, и мӧд войнас мӧдӧдчис Арсень выль керкаӧ войколӧн.
Пызан вылӧ сувтӧдіс вина, сись, карті колода, кӧрт мортӧс пуксьӧдіс пач водзӧ, кӧрт шляпа — юр вылас, кӧрт рушку пысаліс морӧс улас, кӧрт ки кепысяліс.
Босьтіс карті колода, тасуйтӧ, быттьӧ ворсӧ.
Локтӧ чӧрт:
— Ме тэнӧ, — шуас, — сёя!
Мыйла менсьым став кокбӧрля вундалін?
— Мый бурыс, сёян кӧ!
Пуксьы, бурджык, водка юны, — вочавидзӧ чӧртлы Арсень.
Пуксисны.
Юисны.
Чӧрт коддзис.
— Вай картіалам! — шуӧ Арсень.
— Мыйӧн скон? — чӧрт юалӧ.
— А сьӧм миян абу, вай дуракалам.
Коді дуракӧн кольӧ, сылысь кынӧмсӧ гыжъявны, куимысь ӧтилаті!
Босьтчисны ворсны.
Коли Арсень дуракӧн.
Топӧдіс чӧрт Арсеньлысь кынӧмсӧ, кыдз босьтчис гыжъявны, ставнас кӧрт кынӧмсӧ нетшыштіс.
Нетшыштіс и шыбитіс.
— Куыс, — шуӧ сійӧ Арсеньлы, — и сійӧ эз коль тэнад рушку вылын.
— Ылӧдчан, — шуӧ Арсень. — Менам кынӧм ёнджык на лоис.
Вай ещӧ скон ворсам.
Ворсісны мӧдысь, чӧрт дуракӧн коли.
— Ноко, — шуӧ сылы Арсень, — вай ме тэнсьыд кынӧмтӧ гыжйышта.
Да аслас кӧрт киӧн ставнас кучиксӧ чӧрт рушку вылысь кульыштіс.
Став сювйыс чӧртлӧн ортсӧ петіс.
— Но мый нӧ, — шуӧ Арсень, — ещӧ ӧтчыд ворсам?
— Ог, зэв ёна кынӧм висьӧ...
Мунны чӧрт лӧсьӧдчис.
— Ещӧ волан он? — юалӧ Арсень.
— Аски вола! — шуӧ чӧрт.
Арсень бура узис, асывнас муніс купеч ордӧ, лунсӧ зэв бура сыкӧд колляліс, купеч нинӧм эз и юась сылысь.
А кыдз рыт воис, Арсень и шуӧ купечлы:
— Вай ещӧ вина чекверть.
Босьтіс сійӧ вина чеквертьтӧ да сись и бара муніс выль керкаад узьны.
Войнас чӧрт локтӧ:
— Ме тэнӧ сёя, Арсень.
— А мыйысь менӧ сёян?
— Кокъясӧс вундалін, сыысь и сёя.
— Вай вина юам, бурджык лоӧ.
Пуксисны, юисны кыдз колӧ, и зэв ёна чӧрт коддзис, коддзис и ачыс Арсеньлы шуӧ:
— Вай бара кынӧм гыжъялӧм вылад дуракалам.
— Огӧ, — шуӧ Арсень. — Тӧрыт тэ менсьым став кучик косявлін, талун сювйӧс нетшыштан.
Вай печик вылӧ ворсам.
Кутісны печик вылӧ ворсны.
Арсень дуракӧн лои.
Чӧрт куимысь печиктіс Арсеньлы юрас, а мӧдыслы веськодь, сылӧн юрас кӧрт шапка.
Сӧмын бӧръя печиксьыс усис сійӧ шапкаыд джоджӧ, а чӧртыд кыдз чеччыштас, нимкодясьӧ:
— Ме тэнсьыд юр часьтӧ ставнас нӧбӧді!
— Юр часьӧй колис на, — шуӧ Арсень, — тайӧ менам кучикӧй лэбис.
Но, пуксьы мӧд сконсӧ ворсны.
Ворсісны мӧд скон, чӧрт дуракӧн колис.
— Ме, — шуӧ сылы Арсень, — кодӧс эг печиктлы, ставыслысь синсӧ перйывлі.
Кӧртав синтӧ ки чышкӧдӧн.
Кӧрталіс чӧртлысь синсӧ ки чышкӧдӧн, босьтіс мӧлӧт, да кыдз шковгас чӧрт юрӧ куимысь.
Став плешсӧ чӧртлысь жугӧдіс.
— Вай ещӧ! — шуӧ Арсень.
— Ог, мыйкӧ ог кӧсйы, — шуӧ чӧртыд, — юрӧй висьӧ.
— Аски волан он?
— Аски ог ӧтнам лок, — шуис чӧртыд да петіс.
Арсень узис, а асывнас купеч корӧ сійӧс тшай юны.
Юисны тшай, лун колис, рыт воӧ.
Арсень корӧ купечлысь:
— Талун куим чекверть вина вай.
Босьтіс винатӧ, бара муніс выль керкаӧ узьны.
Сӧмын узьны лӧсьӧдчис, дасӧн локтӧны чӧртъяс:
— Ӧні ми тэнӧ сёям.
— Мыйысь?
— Тэ батьнымлысь кокбӧрлясӧ вундалін, сыысь.
— Ме чӧскыдтӧм, — шуӧ Арсень, — вай, бурджык, вина юамӧй.
Пуксисны чӧртъяс водка юны, сэтчӧдз юисны, мый лабич вывсянь усисны.
А Арсень медыджыд чӧртыскӧд бара пуксис дуракавны.
И коді дуракӧн лоӧ, сылы мунны да старикыслы, коді гортъяс куйлӧ, и сылӧн вомас чуньӧн гудыртны.
Арсень дуракӧн колис.
Мунісны сійӧ керкаад, Арсень кулӧм старикыдлы вомас сюйис чуньсӧ да гудыртіс.
Серӧктіс чӧртыд:
— Но и мый сэсся?
Пуксисны мӧдысь ворсны, и чӧрт колис дуракӧн.
— Но, гудырт талысь! — да матыстӧ чӧрттӧ кӧрт морт дорад.
Сюйис чӧртыд чуньсӧ кӧрт мортлы вомас, гудравны кутіс, а Арсень вылыссяньыс винтъяс топӧдіс, чӧртыдлӧн чуньыс вомад и сибдіс.
Курччис кӧрт мортыд чуньсӧ!
Горӧдчис чӧрт лёк горшӧн:
— Ой-ой-ой!
Чуньӧс курччис!
Чеччыштісны чӧртпиян, повзисны.
— Тшӧкты, мед лэдзас! — корӧ чӧртыд.
Арсеньыд топӧдӧ винтъястӧ, мый вынсьыс, а ачыс шуалӧ:
— Лэдз, старик!
Чӧртъяс пышйыны лӧсьӧдчисны, сэтшӧма батьныс горзӧ:
— Ой-ой-ой!
— Сійӧ, — шуӧ Арсень, — сідз оз кӧсйы тэнӧ лэдзны.
Уна сьӧм корӧ!
— Уна-ӧ?
— Ӧти ыджыд паньтыр зарниӧн быд чӧртсянь!
Вайисны чӧртпиян ӧкмыс паньтыр зарни, кисьтісны джоджӧ.
— Старикыс тіянӧс ставнытӧ сёйны кӧсйӧ, — бара шуӧ Арсень.
— Збыль? — повзисны чӧртъяс.
— Тайӧ керкаас кӧ пӧ кутанныд довъявны, ставнытӧ сёя.
— Ог кутӧй сэсся тайӧ керкаас волыны, — шуӧны чӧртъяс.
Лэдзис сэки Арсень чӧрт батьӧс, и став чӧртыс коді кытчӧ сюв-сявмунісны.
А ачыс водіс узьны, зэв бура узис.
Мӧд луннас купечлӧн казак локтӧ Арсеньӧс тшай юны корны.
— Тэ висьтав купечлы, — шуӧ Арсень, — мед ачыс ме дорӧ локтас, да ставсӧ, кодӧс паныдалас туй вылас, мед аскӧдыс вайӧдас.
Локтіс купеч да вайӧдіс сьӧрсьыс мужикъясӧс, кодъясӧс туй вылас паныдаліс.
— То, — мужикъяслы Арсень шуӧ, — босьтӧй тайӧ зарнисӧ, мыйта содзнад верманныд босьтны.
Сійӧ тіян.
А мый он вермӧй босьтны, купечлы кольӧ.
Босьтісны мужикъяс содз тырӧн, и купечлы на уна колис.
Сэсся Арсень овмӧдчис сійӧ выль купеч керкаас и овны кутіс.
А купечлӧн ныв вӧлі зэв мича, и кутіс купеч Арсень сайӧ ассьыс нывсӧ вӧзйыны:
— Босьт менсьым нылӧс да босьт.
— Ог, — шуӧ Арсень, — ме первой светас ветлӧдлышта, мыйысь йӧзыс полӧны, видзӧдла.
Повзя кӧ мыйыськӧ, сэки вӧлисти босьта.
Мӧд луннас босьтіс нянь чӧвпан, би, чер да муніс вӧрӧ.
Лунтыр ветлӧдліс, пемдіс.
Аддзис дзоляник вӧр керка, пырис сэтчӧ узьны.
Сӧмын вольсасис, кылӧ: кодкӧ вевтсӧ жуглӧ.
— Коді сэн? — юалӧ Арсень.
Ош вӧлӧма:
— Ме тэнӧ сёйны кӧсъя!
— Кыдз нӧ тэ менӧ керка вывсяньыс сёян? — шуӧ Арсень. — Тэ керкасӧ лэптышт да пыр татчӧ, сэки, гашкӧ и, сёян.
Ош лэччис керка вылысь, кодйысис керка улӧ, пырис сэтчӧ да юрсӧ сюйӧ.
Арсень юрсӧ керыштіс, кусӧ кулис, купечлы нуис.
Зэв нимкодь купеч лои, кор Арсень кутӧ сылы вайис, и бара ассьыс:
— Гӧтрась менам ныв вылӧ.
— Эг на повзьы, — шуӧ Арсень, — вот повзя мыйыськӧ, сэк бытьысь гӧтрася.
Думыштчис купеч, кыдз нӧ Арсеньӧс повзьӧдны?
И со мый вӧчис: юкталіс Арсеньӧс винаӧн, ыджыд вор вӧчис, дорышӧдзыс йиа ва кисьтіс да крӧвать улас пуктіс.
А крӧватьсӧ лӧсьӧдіс сідз, мед Арсень быть воръяс усяс, мыйӧн нёровтчас.
И збыль, ёна коддзис Арсень.
— Водыштін эськӧ! — шуӧ сылы купеч.
Водіс Арсень сійӧ вольпасяд, усис веськыда йиа ва воръяд да кыдз горӧдас:
— Пӧді!
Пӧді!
Пӧді!
— Повзин ӧмӧй? — юалӧ купечыд.
— Зэв ёна повзи, — шуӧ Арсень. — Ӧні гӧтрася...
Босьтіс купеч нылӧс верӧс сайӧ, пируйтісны бура, а овны кутісны сыысь на бура.
ОКМА
Важӧн олісны-вылісны старик гозъя.
Налӧн вӧлі ӧти пи.
Коркӧ пуксисны ая-пиа ужнайтны, батьыс и юасьны пондіс:
— Кутшӧм мастерствоӧ пондан велӧдчыны: вурсьыны, сапожничайтны али тшупсьыны?
А пиыд чӧв олӧ.
— Гашкӧ, нигаа уджӧ?
— Вот нигаа уджад, — шуӧ пиыд, — ме, батьӧ, велӧдча.
Ужнайтісны найӧ, пасьтасисны и мӧдӧдчисны школаӧ.
Мунісны-мунісны, воисны шор дорӧ, а шор дорас лэччан-каяніныс вӧлі вывті крут.
Лэччисны бура, а кыдз шорсӧ вуджисны да кайны кутісны, старикыд вильдіс дай уси.
— Окма! — горӧдчис сійӧ. — Уси.
Друг быттьӧкӧ мусьыс быдмис да стариклы паныд сувтіс дядьӧ.
— Мыйла тэ чукӧстін Окмаӧс? — юалӧ дядьӧ. — Вот ме локті тэ дінӧ.
Кутшӧм мог суис меӧдз?
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Ме, — шуӧ, — пиӧс велӧдчыны нуӧда.
Окотитӧ быдторйӧ велӧдчыны.
— Вай меным питӧ, — шуӧ Окма, — ме сійӧс быдторйӧ велӧда.
Во мысти верман волыны аслад детинкала.
Сетіс старик питӧ Окма дорӧ велӧдчыны, а ачыс мӧдӧдчис гортас.
Вуджис бӧр шорсӧ да думыштіс: «Сеті детинкаӧс велӧдчыны Окмалы, ачым весиг эг юав, кӧні Окмалӧн оланіныс».
Кӧсйис старик косавны да юавны, но Окма ни детинка эз нин вӧвны.
Маитчис, маитчис старик да локтіс гортас, а гӧтырыслы сідз кыв ни джын эз и шу, кытчӧ да мый питӧ сетіс, сы йылысь дӧрӧмыс да сьӧлӧмыс сӧмын тӧдісны.
Коли ӧти во.
Старик мӧдіс лӧсьӧдчыны писӧ видлыны Окма дорӧ.
Туйӧ петтӧдз пуксис сійӧ гӧтырыскӧд ӧбедайтны.
Друг сэки бордъяснас швачкӧдчигтыр восьса ӧшиньӧдыс пырис гулю.
— Йӧй кӧ тайӧ гулюыс-а? — шензьӧ старик. — Веськыда керкаӧ пырис!
Босьтіс укват да мӧдіс гулютӧ вӧтлыны керкасьыс.
Но гулюыд куимысь кытшовтіс керкасӧ, шыбитчис увлань юрӧн гӧбӧч вылас да морт лои.
Видзӧдліс сы вылӧ старик да тӧдіс ассьыс писӧ.
— Менам велӧдчӧмлы вося срок тыри, — шуӧ детинкаыс, — ӧні мун тэ Окма дорӧ да менӧ бӧр кор.
Сы дорын велӧдчӧны ме кодь жӧ дас кык детинка.
Окмаыд ставнымӧс миянӧс вӧчас дзик ӧткодьӧн и тшӧктас менӧ тӧдны.
Он кӧ менӧ тӧд, нэмнад менӧ сэсся не аддзывны.
Бурджыка приметит.
Пызан сайын пукалігӧн ме мӧда паньӧс пуктыны увлань мышкӧн.
Ӧні ме локті татчӧ Окмаысь гусьӧн, медым тэныд ставсӧ тайӧс висьтавны.
Сэсся детинкаыд бара пӧртсис гулюӧ да лэбзис.
Мӧдӧдчис старик туйӧ.
Воис буретш сійӧ шор дорас, кӧні колян во паныдасьліс Окмакӧд, пуксис шойччыны да гораа шуис: «Окма!»
Окма быттьӧ му улысь петіс да сувтіс стариклы паныд: «Мыйла, — шуӧ, — чукӧстін менӧ?»
«Тӧдан мыйла!
Пиӧс нуӧдны локті.
Вося срокыд тыри нин велӧдчӧмыслы!»
Мунісны, мунісны да воисны Окма керка дінӧ.
Пырисны сэтчӧ, а сэні, пызан сайын, пукалӧны дзик ӧткодь дас кык детинка да сёйӧны.
— Но, — шуӧ Окма, — тӧдан он, коді тэнад детинкаыд?
— Энлы, — шуӧ старик.
Видзӧдӧ: ӧти зон паньсӧ увлань пыдӧсӧн пуктіс сёйигас.
— Со, — шуӧ, — менам пиӧй!
— Тӧдін, — шуӧ Окма, — эн кӧ тӧд, некор эськӧ эн аддзыв питӧ.
Колян ещӧ ме дорын велӧдчыны?
— Велӧд нин мӧд восӧ, — шуӧ старик.
Локтіс гортас старик да ещӧ во оліс.
Коркӧ друг бара гулю лэбзис ӧшинь дорӧ.
Старик укватӧ ӧні эз нин кутчысь, а лэдзис гулюӧс керкаӧ.
Гулю бара куимысь кытшовтіс стен пӧлӧн, пуксис гӧбӧч вылӧ, старик пиӧ пӧрис да шуӧ:
— Ӧні Окма миянӧс дзодзӧгӧ пӧртас, ми кутам тусь кокавны.
Ме кута кокасьны голя нюжйӧдлӧмӧн.
Он кӧ тӧдмав, он аддзывлы сэсся.
Ме гусьӧн пышйи, тэныд висьтавны.
Шуис, пӧртсис гулюӧ и лэбис.
Старик бара Окма дорӧ мӧдӧдчис.
Окма лэдзис сійӧс да юаліс:
— Бара пиыдла локтін?
— Пила, — вочавидзӧ старик.
Окма пыртіс сійӧс гортас, и локтісны гортас дас кык дзодзӧг.
Кисьтіс налы Окма рудзӧг, дзодзӧгъяс кокавны кутісны.
Окма и шуӧ:
— Тӧдмав питӧ.
Тӧдмалан — сета сійӧс, он тӧдмав — ог сет.
Старик видзӧдліс, аддзӧ: ӧти дзодзӧг кокасьӧ голясӧ нюжйӧдлӧмӧн.
Сы вылӧ и петкӧдліс: со пӧ менам пиӧй.
— Тӧдін, — шуӧ Окма, — кольлы нин коймӧд во вылас.
Велӧдчас ещӧ во, став велӧдчӧмсӧ помалас.
— Мед велӧдчас, — сӧгласитчис старик.
И бара во коли, и локтіс старик дорӧ гулю, куимысь стен пӧлӧн лэбовтіс, пуксис гӧбӧч вылӧ, пӧртсис старик пиӧ да шуис:
— Ме гусьӧник пышйи, тэныд висьтавны.
Локтан Окма дорад, сійӧ пӧртас миянӧс руд уткаясӧ.
Кор тусь кокавны кутам, ме ӧти бордйӧс муӧдзыс лэдза.
Сійӧ пас сертиыс и тӧдмав менӧ.
Он тӧдмав, прӧпадита.
Шуис и лэбзис.
Мӧдӧдчис старик Окма дорӧ, ӧдзӧсас гольӧдны кутіс, камгыны.
Окмаыд лэдзис сійӧс да юалӧ:
— Пиыдла?
— Пила.
Сӧмын пыртіс сійӧс керкаас Окма, кыськӧ лэбзисны дас кык руд утка да кутісны тусь кокавны.
— Коді тэнад пиыд? — юалӧ Окмаыд.
Ӧтик утка кокасьӧ ӧти борд йывсӧ муас лэдзӧмӧн.
— Со тайӧ, — шуӧ старикыд.
— Но, мый, — шуӧ Окма, — босьт да ну...
Босьтіс старик уткатӧ киняулас и гортас мӧдӧдчис.
Муніс-муніс, шор дорӧ воис.
Эз на удит чой йывсянь лэччыны, утка жбыркнитіс киняувсьыс да лэбис.
«Вот ӧні, — думайтӧ старик, — дзикӧдз нин пиӧс вошті, не аддзывлыны нин сійӧс».
Видзӧдӧ, а уткаыд шор сайын нин, чой йылӧ пуксьӧма да старик пиӧ пӧртчӧма.
Ӧдӧбтчис старик пи дорад, нимкодясьыштісны ӧтлаын и мӧдӧдчисны гортас.
А юр весьтаныс кырныш лэбалӧ да горзӧ:
— Курк, курк, курк!
— Тэ вот куим во велӧдчин, — бергӧдчис старик пиланьыс, а тӧдан он, мый шуис кырнышыс?
— Ме тӧ тӧда, мый шуис, да тэныд висьтавны ог лысьт.
Висьтала кӧ, зэв ёна скӧрман.
— Висьтав, ог скӧрмы.
Пи эськӧ ёна пыксис, кыдз кӧть батьыс эз тшӧкты, сэсся шуис жӧ:
— Кырнышыс шуӧ: кыкнанныдлы эськӧ нимкодь, да батьыс пиыслысь кок пожъялан васӧ юысь лоӧ на.
Старик и збыльысь скӧрмис:
— Ме кута тэнсьыд кок пожъялан ва юны?! Некор татшӧмыс оз ло!
И дзик горт дорӧдзыс найӧ чӧв олісны.
Олісны-вылісны найӧ гортаныс, пиыс коркӧ и шуӧ батьыслы:
— Колӧ сьӧмтор нажӧвитыштны.
Ме вӧлӧ пӧртча, а тэ менӧ карӧ ну да вузав базар вылын сё шайтысь.
Донтӧгджык эн сет, ни унджык эн кор.
Сӧмын сермӧдсӧ вузалігад эн сет.
Пиыд и петіс керкасьыс.
Бать виччысис-виччысис, а сійӧ век оз лок.
Петіс коркӧ конюшняӧ, а сэн зэв мича руд вӧв.
Сермӧдаліс сійӧс старик и нуӧдіс карӧ.
Весиг базарӧдзыс на эз во, паныдасис мича нывкӧд.
— Кытчӧ, пӧльӧ, мунан? — юалӧ сійӧ.
— Вӧлӧс нуа базар вылӧ вузавны.
— Вузав меным.
— Мый нӧ огыс?
Вузала.
Вай сё шайт.
— Босьт кыксё, — шуӧ нылыд.
— Ог, унджыкыс оз ков!
Босьтіс старик сё шайт, сетӧ нылыдлы вӧвсӧ да шуӧ:
— Сӧмын сермӧдсӧ тэныд ог сет...
— Нинӧм, ме сермӧдтӧ базар вылысь ньӧба, сюрас, кӧнкӧ...
Ньӧбис сійӧ базар вылысь выль сермӧд, пуксис вӧв вылад, гӧнечӧн мӧдӧдчис.
А нывнад Окма вӧлӧма.
Гӧнитіс-гӧнитіс и воис нюр дорӧ.
— Ме тэнӧ, — шуӧ, — велӧда сыысь, мый меысь ыджыдӧн кӧсйин лоны.
Нюрас пырта да став боктӧ кокораясас косявла.
Вӧтлӧ Окма вӧвтӧ, орсӧн швачкис, видзӧдӧ: пукалӧ кодзувкоткар вылын, а киас сермӧд.
Сӧмын сермӧдыс и кольӧма.
Мӧд луннас бара пиыд батьыслы шуӧ:
— Ещӧ ӧтчыд вӧлӧ пӧртча, а тэ менӧ вузав кыксё шайтысь, эн этшаджыкысь, эн унджыкысь.
Сермӧдсӧ эн сет.
Шуис и петіс йӧрас.
Старик конюшняӧ муніс, а сэн сулалӧ тӧрытъя дорсьыс на мичаджык чалӧй вӧв.
Сермӧдаліс старик вӧвтӧ да нуис базар вылӧ вузавны, бара нывкӧд паныдасис.
— Кытчӧ, пӧрысь, ныртӧ босьтін?
— Вӧлӧс вузавны нуа.
— Вузав меным, ме ньӧба.
— Вай кыксё шайт...
— Босьт нёльсё.
— Ог, — шуӧ старик, — меным и кыксёыс тырмас.
Вештіс нылыд кыксё шайт, босьтіс вӧвтӧ, а старик сермӧдтӧ бара эз сет.
И бара нывнад Окма вӧлӧма.
Чеччыштіс вӧв вылад, рӧдтӧ нюрӧд, думайтӧ: «Талун ме тэнӧ велӧда нин, нюрӧ пырта, став боктӧ кокораӧн косявла...»
Кутіс вӧвтӧ нюрӧ вӧтлыны, вартіс поводнас, видзӧдӧ: пукалӧ бара кодзувкоткар вылын, и некутшӧм вӧв сы улын абу.
Шӧйӧвошис Окма:
— Мый нӧ тайӧ?
Ме тӧдысьясысь медся тӧдысь, а сійӧ менӧ ылӧдліс!
Уськӧдчис гортас, восьтіс сьӧд нига, сэн ставсӧ гижӧма.
Лыддис-лыддис, нинӧм эз аддзы.
Пӧдлавны нин кӧсйис, а ӧти лист пельӧсын гижӧма: «Вӧлӧс сермӧдтӧг эн ньӧб!»
Коймӧд луннас пиыд бара локтіс батьыс дорӧ:
— Талун воронӧй вӧлӧ пӧртча, вузав менӧ куимсё шайтысь.
Донтӧгджык эн сет, донӧнджык эн босьт, сермӧдсӧ аслыд босьт.
Шуис и петіс.
Сы бӧрся конюшняӧ батьыс муніс, а сэні мича воронӧй вӧв сулалӧ.
Сермӧдаліс старик вӧлӧс и нуӧдіс карӧ.
И бара, базар вылӧ вотӧдз, паныдасис мича нывкӧд.
— Кытчӧ мунан, старик? — юалӧ нылыд.
— Вӧлӧс вузавны.
— Меным он вузав?
— Мый огыс?
Вай куимсё.
— Босьт квайтсё.
— Оз ков меным квайтсёыд.
Вай куимсё.
Вештысис нылыд вӧлысь, а старик и шуӧ:
— Сермӧдсӧ ме тэныд ог сет, сермӧдсӧ ачыд базар вылысь ньӧбан.
— Кыдз он сет?
Сермӧдтӧг вӧв оз вузавны.
И венӧ воисны.
Вензисны-вензисны, судӧдз воисны, и суддя шуис сермӧдсӧ нывлы сетны.
Жугыль локтіс старик гортас:
— Ӧні сэсся пиӧс ог нин аддзывлы!
А нывнад бара Окма вӧлӧма.
Чеччыштіс вӧв вылад, шуӧ:
— Ӧні меысь он нин пышйы!
А наянитӧмсьыд да ылӧдчӧмсьыд велӧда тэнӧ!
Нюрӧ веськӧдіс вӧлӧс, сибдӧдіс лядьвейӧдзыс.
Лэччис вӧв вылысь, кватитіс кокора, сӧмын вӧв вылӧ ырыштчис, а вӧлыд и абу.
Синнас сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, аддзӧ: пу вылын катша.
Варышӧ пӧртчис, и сы бӧрся.
Вӧрзис катша, лэбис-лэбис, сёнӧдз воис, вурдысьӧ пӧрис.
Окма сы бӧрся вурдысь розьӧ.
Вурдысь ю дорӧдз кодйысис, йӧршӧ пӧрис, а Окма сы бӧрся сирӧн.
Йӧрш уйис-уйис, да и изъяс костӧ пырис, сир сы бӧрся некыдз оз письт.
Сувтіс сир изъяс дорӧ да и шуӧ йӧршлы:
— Вай окыштчам!
— Бӧрсянь окышт! — йӧршыд тшӧтясьӧ.
Сирыд водіс пыранінас да виччысьны кутіс.
«Коркӧ ӧд петан, нэм чӧж из улын он ов, а петан, пырысь-пыр ньылышта».
А луныс гожъя вӧлі, шонді пӧжӧ вовсю, и сирыд ланьтіс.
Йӧршлы сійӧ и колӧ.
Быйкнитіс изъяс улысь, сійӧ и аддзывлін.
Самӧй сійӧ кадӧ ю дорӧ вала локтіс мича ныв.
Гумовтіс васӧ ведранас, а ва пиас йӧрш.
«Вот дивӧыд, — думайтӧ нылыд, — ни ӧти бабалы на ведраӧ чери эз шедлы, а меным шедіс».
Босьтіс йӧрштӧ киас, видзӧдалӧ.
А чериыд друг чунькытшӧ пӧрис.
Ещӧ на ёнджык нылыд чуймис да чунькытштӧ чуняс пысаліс.
Сэки друг ваысь старик петӧ да шуӧ:
— Тайӧ менам чунькытшыс.
Вай бӧр.
— Кыдзи тэнад? — вочавидзӧ нылыд.
— Видзӧдлы: менам пасӧй чунькытш вылас...
— Ог сет.
Корис старикыд, корис, да нылыд чорыд вӧлӧма, чунькытштӧ эз сет и гортас муніс.
А рытнас, сӧмын чунькытштӧ чуньсьыс пӧрччис, сы водзын мича зон лои, старикыдлӧн пиыс.
— Аски, — шуӧ сійӧ нылыдлы, — локтас эсійӧ старикыс, бара кутас чунькытшсӧ корны вузавны.
Тэ вузав дас сюрс шайтысь, а чунькытшсӧ киас эн сет, шыбит джоджӧ.
Ме сэки пӧра анькытш тусьясӧ, ӧти анькытш тусь чеччавны кутас джоджӧдыс, тальччы сы вылӧ.
Шуис и бара чунькытшӧ пӧрис.
И збыль: мӧд луннас локтіс ныв дорӧ старикыд:
— Вузав чунькытшсӧ.
— Вузала, зарниӧн вай дас сюрс...
Мынтіс старик дзонь мешӧк зарни деньга, а нылыд чуньсьыс чунькытштӧ перйис да старикыдлы сетӧ.
Но, мыйӧн старик кисӧ чунькытшла нюжӧдіс, нылыд сійӧс джоджӧ чӧвтіс.
Чунькытшыд джоджад пыр жӧ анькытшӧ пӧрис, ӧти анькытш тусь чеччавны кутіс, и нылыд кокнас сы вылӧ тальччис.
А старикыд пырысьтӧм-пыр петукӧ пӧртчис да анькытштӧ кокавны уськӧдчис.
Сэки ныв кок увсьыд молодеч петіс, керыштіс петукыдлысь юрсӧ, да висьталіс нылыдлы, мый петукнас Окма-кӧлдун вӧлі.
— Сійӧ менӧ вины кӧсйис, — шуӧ молодечыд, — ме бӧрся вӧтлысис.
Но ӧні сыысь мыні.
Кодйисны йӧрӧ гу, вылас сирӧд чагъяс шыблалісны, шыбитісны начкӧм петукӧс, а чагъяссӧ ӧзтісны.
Гуад Окма пӧрис дзодзулӧ, чепӧсйис петны, да найӧ сійӧс зырйӧн бӧр тойыштісны, и сійӧ сотчис.
Сэсся зонмыд гӧтрасис нылыдкӧд, а деньгаыд уна да, ыджыд керка лэптісны и бура овмӧдчисны.
Сэсся ыстіс сійӧ ассьыс казакъяссӧ бать-мамысла.
Кор посолъясыд воисны, старик гозъя гач дӧмлісны, да зэв ёна повзисны: кытчӧ пӧ миянӧс корӧны?
Но посолъясыд пуксьӧдісны найӧс доддьӧ, нуисны-нуисны, вайисны коркӧ мича керка дорӧ да пыртісны сэтчӧ.
Повзьӧмйывсьыд стариклӧн горшыс кутіс косьмыны.
Некымын жыр пыр мунісны нин, старикыд ыргӧн жбанысь аддзис ва.
Сӧмын гумовтіс юны, ӧдзӧсыд воссис, и пиыс пырӧ:
— Эн ю, — шуӧ, — тайӧ васӧ, батьӧ.
Ме сӧмын на сійӧн кок мыськалі.
Зэв нимкодь лои пӧрысь гозъялы, писӧ аддзисны да, а пиыс и шуӧ батьыслы:
— Помнитан, батьӧ, кырныш коркӧ шуліс, мый тэныд пиыдлысь кок пожъялан васӧ лоӧ юны, да кыдз тэ сэки ме вылӧ скӧрмин?
Овмӧдчисны ӧтлаын.
И ӧні на олӧны-вылӧны.
ПИПИРИСТИ-СӦКӦЛ
Важӧн вӧліс коркӧ ӧти купеч, сылӧн вӧлі куим ныв.
Мӧдӧдчис коркӧ сійӧ ярманга вылӧ.
— Мый жӧ тіянлы ньӧбны, нывъясӧй? — юалӧ нывъяслысь.
— Мен сарапан дӧра, — шуӧ ыджыд нылыс.
— Мен шӧвк чышъян, — шуӧ шӧркост нылыс.
— А мен, — шуӧ ичӧтыс, — колӧ Пипиристи-сӧкӧллӧн тыв.
— Ладнӧ, — шуӧ купеч. — Вая.
Муніс сійӧ ярманга вылӧ, сарапан ньӧбис, шӧвк чышъян ньӧбис, а тывсӧ сӧкӧл Пипиристилысь некытысь эз вермы корсьны.
Воис бӧр гортас, козинъяс сеталӧ, а меддзоля нылыслы — нинӧм.
Бӧрдӧ сійӧ.
А ыджыдджык нывъясыс нимкодясьӧны.
Мӧдӧдчис сійӧ купечыс мӧдысь ярманга вылӧ, бара юасьӧ:
— Мый тіянлы вайны, нывъясӧй?
И бара медыджыдыс корӧ сарапан, шӧрыс — шӧвк чышъян, а меддзоляыс корӧ сӧкӧл Пипиристилысь тывсӧ вайны.
— Нинӧм меным сыысь кындзи оз ков! — шуӧ.
Пуксис купеч караб вылӧ и муніс.
И дзонь караб тыр тӧвар ньӧбис.
Ыджыд нылыслы — мӧд сарапан вылӧ дӧра, шорыслы — шӧвк чышъян, а меддзоля нылыслы бара нинӧм эз вай.
Воча петісны карабыдлы нывъясыс, кык ыджыдыс нимкодясьӧны, коймӧдыс бара бӧрдӧ.
Мӧдӧдчис ярманга вылӧ купеч коймӧдысь, и коймӧдысь юасьӧ нывъяслысь, кутшӧм козинъяс налы вайны.
И куимнан нылыс бара шуисны: ӧти — сарапан, мӧд — чышъян, коймӧд — сӧкӧл Пипиристилысь тыв.
Муніс купеч, ньӧбис уна-уна тӧвар, шуис, сӧкӧл Пипиристиыдлысь тывтӧ сэсся корсьны нин, корсис-корсис, сэсся аддзис жӧ!
Мича тывйыс, югъялӧ, сӧмын зэв дона.
Кывлісны нывъясыд козинъяс йывсьыд, зэв нимкодьӧсь батьныслы воча котӧртісны, и дзоля нылыд босьтіс сӧкӧл Пипиристиыдлысь тывсӧ, нуис аслас жырйӧ, дзебис виччысьӧмӧн.
Сэсся и кутіс сійӧ ныв дорад сӧкӧл Пипиристи волывлыны.
Ставнас зарни, и бордъясыс зарниӧсь.
Лэбзяс ӧшинь вылас сы дорӧ, нылыд восьтас сылы и узьӧ сыкӧд войбыд.
А кык ыджыд нылыд, кыдз тӧдмалісны та йылысь, лӧдісны ӧшинь вылас вугыра шыдӧс, мед сӧкӧлӧс шатинӧн моз кыйны.
Лэбзис сӧкӧл Пипиристи, сатшкысис вугырыд сылы морӧсас да бордъяс, и шуӧ сійӧ нылыдлы:
— Мыйла тэ менӧ дойдін?
Но, кужин дойдны, ӧні куж и корсьны куим ӧкмыс му сайысь, куим ӧкмыс ю сайысь, куим ӧкмыс виж лыа сайысь.
Шуис и лэбзис.
Бӧрддзис нылыд, дыр сійӧ бӧрдіс, сэсся и думайтны кутіс, кыдз сылы сӧкӧл Пипиристиӧс корсьны.
Босьтіс аскӧдыс майтӧг, сынан, шӧвка пялка, пуктіс нопйӧ, петіс туйӧ.
Муніс-муніс, куим ӧкмыс му муніс, локтӧ кутшӧмкӧ море дорӧ, аддзӧ: море вомӧн юсь лэбӧ, и шуӧ нылыд сійӧ юсьыдлы:
— Юсьӧй, юсьӧй, вуджӧд менӧ тайӧ море вомӧныс!
Пуксьӧдіс юсьыд нывтӧ вылысас, вуджӧдіс море вомӧн.
И муніс нылыд водзӧ, кытчӧдз эз во виж лыа дорӧ.
А сэн верблюд сулалӧ.
— Верблюд, верблюд, — корӧ сійӧ, — вуджӧд менӧ тайӧ лыа вомӧныс!
Пуксьӧдіс верблюд сійӧс мыш вылас, вуджӧдіс.
Сэсся воис сійӧ сиктӧ, вӧзйысьӧ ӧти керкаӧ шойччыштны, а сылысь юалӧны:
— Кытчӧ нӧ мунан?
— Сӧкӧл Пипиристиӧс корся.
— А сійӧ со сэні, — шуӧны сылы, — Ёма нывкӧд олӧ.
Мун сы дорӧ, медась казакӧ.
Кывзысис нылыд, муніс Ёма дорӧ, медасис сы ордӧ казакӧ.
Олӧ сы дорын, олӧ, коркӧ кутіс сынасьны гортсьыс босьтӧм сынанӧн.
— Он-ӧ вузав сынантӧ? — юалӧ Ёма ныв.
— Ог, ог вузав.
Вайлы меным сӧкӧл Пипиристиӧс ӧти вой кежлӧ, сідз сета.
Кӧсйысис Ёма ныв сетлыны сылы ӧти вой кежлӧ сӧкӧл Пипиристиӧс.
Рытнас, кор Пипиристи-сӧкӧл гортас воис, юкталіс сійӧс Ёма ныв кодӧдз да, кор сійӧ усис, лэдзис сы дорӧ нылӧс, мед сыкӧд водас.
Нылыд водіс дай бӧрддзис:
Пипиристи-сӧкӧл менам,
Ме ӧд тэнӧ быдлаысь корси,
Куим ӧкмыс му сайысь,
Куим ӧкмыс ю сайысь,
Куим ӧкмыс лыа сайысь...
Ок, корси дай корси!
Войбыд тадзи бӧрдіс да сьыліс нылыд, но сӧкӧлыд эз садьмы.
А кор асывнас чеччис, шуис Ёма нывлы:
— Тавой вӧтӧн быттьӧ воддза гӧтырӧй сьыліс.
— Пыр тэныд мыйкӧ каститчӧ, — вочавидзӧ сылы Ёма ныв. — Гудйышт пельтӧ нимтӧм чуньнад, нинӧм он кут кывны.
И нинӧм абусӧ он кут сӧрны.
Мӧд луннас нылыд кутіс гортысь босьтӧм майтӧгӧн мыссьыны.
Ёма нылыд корӧ:
— Вузав меным майтӧгтӧ!
— Оз вузассьы сійӧ.
Вай ещӧ ӧти вой Пипиристи-сӧкӧлкӧд узьны, сідз сета.
Кӧсйысис Ёма нылыд, и збыль: кор Пипиристи-сӧкӧл рытнас воис, юкталіс сійӧс усьмӧныс, корис нылӧс:
— Мун сӧкӧл дорӧ, вод.
Водіс нылыд и бара бӧрддзис да сьывны кутіс:
Пипиристи-сӧкӧл менам,
Ме ӧд тэнӧ быдлаысь корси,
Куим ӧкмыс му сайысь,
Куим ӧкмыс ю сайысь,
Куим ӧкмыс лыа сайысь...
Ок, корси дай корси!
Войбыд сьыліс да синва кисьтіс.
И муніс сӧкӧл дорысь, мыйӧн югдыны кутіс.
А Пипиристи-сӧкӧл лун шӧр гӧгӧр садьмис да шуӧ:
— Бара вӧтаси, быттьӧ воддза гӧтырӧй сьыліс.
— Бара шогмытӧмыс каститчӧ.
Шулі тай: сюй нимтӧм чуньтӧ пеляд, гудйысьышт, и нинӧм он кут вӧтасьны.
А коймӧдысьсӧ нылыд кутіс пялка вылын вышивайтны, и бара сы дорӧ Ёма силитчис, мед вузалас, но мӧдыс эз вузав да кӧсйысис сетны сылы, коймӧд вой кежлӧ кӧ Пипиристи-сӧкӧл дорӧ вайӧдлас.
Ёма нылыд кӧсйысис да, кор Пипиристи-сӧкӧл гортас воис, бара кутіс сійӧс винаӧн юктавны.
Но Пипиристи-сӧкӧлыд тайӧ раз эз нин винатӧ ю, бокӧ кисьталіс, а ачыс код улӧ лэччысис да весиг усис, быттьӧ дзикӧдз коддзӧма.
Водіс сэки сы дорӧ нылыд, бӧрддзис и сьывны кутіс:
Пипиристи-сӧкӧл менам,
Ме ӧд тэнӧ быдлаысь корси,
Куим ӧкмыс му сайысь,
Куим ӧкмыс ю сайысь,
Куим ӧкмыс лыа сайысь...
Ок, корси дай корси!
А Пипиристи-сӧкӧл, вӧлӧм, оз узь.
Кыліс сійӧ сьылӧмтӧ, сывйыштіс нывтӧ.
Асылӧдзыс куйлісны найӧ, асывнас и шуӧ Пипиристи-сӧкӧл нылыдлы:
— Эн чеччы!
А Ёма ныв садьмӧдӧ нин:
— Чеччӧй нин!
Тырмас!
Он кӧ чеччӧй, суд вайӧда!
Найӧ оз чеччыны, быттьӧ узьӧны на.
Сэки Ёма ныв пӧрысьясӧс чукӧртіс, винаӧн юкталіс, а ачыс керка шӧрӧ петіс да пӧрысьяслысь юалӧ:
— Висьталӧй, кутшӧм венеч ёнджык: воддзаыс али бӧръяыс?
— Воддза венечыс ёнджык! — шуӧны пӧрысьяс.
— Нинӧм ті он тӧдӧй! — горӧдіс Ёма нылыд да сійӧ пӧрысьястӧ вӧтліс.
А на пыдди чукӧртіс томджык йӧзӧс, шӧр арлыдаӧс, юкталіс найӧс коддзымӧныс, ачыс бара петіс керка шӧрӧ, юалӧ налысь:
— Кутшӧм венеч ёнджык: воддзаыс али бӧръяыс?
— Воддзаыс! — шуӧны шӧр арлыдаяс.
— Нинӧмсӧ он тӧдӧй! — горӧдіс Ёма да ставнысӧ найӧс вӧтліс.
А ачыс чукӧртіс том йӧзӧс, но и том йӧзыд шуисны:
— Воддза венечыс ёнджык!
Сэки чеччис Пипиристи-сӧкӧл, кӧрталіс Ёмаӧс сизим арӧса чань бӧжӧ да вартіс чаньыдлы орсӧн.
Кырссьыштіс сійӧ чаньыд, кытчӧ киясыс Ёмаыдлӧн лэбисны, кытчӧ кокъясыс, нинӧм сыысь эз коль.
Сэсся овмӧдчис Пипиристи-сӧкӧлыд воддза гӧтырыскӧд, зэв бура овмӧдчис, гашкӧ, и ӧні на найӧ кӧнкӧ олӧны-вылӧны.
ПОВТӦМ САЛДАТ
Важӧн олі-выліс ӧти салдат.
Кызь вит во служитіс, кызь квайтӧд во вылас сійӧс гортас лэдзисны.
Вот мӧдӧдчис салдат гортас ассьыс пӧрысь бать-мамсӧ видлыны.
Муніс, муніс да ӧти керкаӧ узьны юасис.
— Лэдз, — шуӧ, — кӧзяин, служивӧй мортӧс узьны.
— Узьнытӧ милости просим, а вердны-юктавны миян крӧшки нянь абу.
Салдат кыскис сумкасьыс нянь коляссӧ да шуис:
— Сёйӧ кодлы мыйта тырмас.
Мӧд луннас служивӧй мӧдӧдчис водзӧ да корысь тьӧткакӧд воча лоис:
— Отсав, — шуӧ, — служивӧй, корысь старукалы, сет жаляддза ӧти нянь кусӧк.
Салдат мешӧк пельӧсысь гурйис-лукйис, ӧти нянь крӧшки эз сюр.
Сэсся зеп пыдӧссьыс сюри дас сизим ур да сетіс корысь старукалы.
Корысь старука сы пыдди сетіс ассьыс коран сумкасӧ дай шуӧ:
— Босьт, служивӧй, милӧстина сетӧм пыддиыд тайӧ сумкасӧ.
Тайӧ сумкаӧн тшыглы он кув ни пӧгибӧ он во.
Босьтіс салдат корысь старукалысь сумкасӧ дай водзӧ мӧдӧдчис.
Муніс, муніс да кынӧмыс мӧдіс сюмавны.
Медбӧръя няньсӧ узянінын вердіс, медбӧръя деньгасӧ корысь старукалы сетіс, весиг куритчынытӧ табакыд абу.
Пуксис салдат туй бокӧ, юрсӧ гыж-гыжкерыштіс дай корысь старукалӧн сетӧм сумкаыс сылы дум вылад уси.
— А лӧсьыд жӧ эськӧ тайӧ сумкаас кӧ няньтор, вина бутылка да табак тыра кӧшель кӧ вӧлі.
Сэсся тапнитіс кинас сумка бокӧ, а сумкасьыс том молодеч звирк чеччыштіс.
— Мыйӧн, — шуӧ, — верма служитны тэд, выль кӧзяин?
Салдатлы зэв нимкодь лои да шуӧ:
— Мед пырысь-пыр тані вӧлі пызан да улӧс, и медым пызан выв тырыс вӧлі медся чӧскыд сёян-юан да куритчан добра.
Друг салдат водзын лоис пызан, а пызан выв тырыс быд сикас кушанье да табак кӧшель.
Салдат пӧттӧдзыс сёйис-юис, лӧзӧдтӧдзыс куритчис дай бара кучкис сумка бокӧ:
— Но, ӧні кежлӧ пӧт и код.
Верман бӧр ставсӧ уберитны.
Сёян ни юан эз ло, а том молодеч бӧр звиркнитіс салдат сумкаӧ, быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
Муніс, муніс салдат да карӧ воис.
Кыліс, сэн пӧ сарлӧн зэв мича ныв эм — Елена Прекрасная.
Салдат шуӧ:
— Час, ветла сар ордӧ Елена Прекраснаяӧс видзӧдлыны.
Оз-ӧ ме сайӧ мун?
Кутіс пырны сар ордӧ, а часӧвӧйяс сійӧс оз лэдзны, сьылітшуптас тойлалӧмӧн вӧтлісны.
Кучкис салдат сумка бокӧ, сумкасьыс том молодеч чеччыштіс.
— Кутшӧм служба, — шуӧ, — тшӧктан служитны, выль кӧзяин?
А салдат сылы индӧ:
— Вот тайӧ бӧлбанъясыс менӧ сар ордӧ пыравны оз лэдзны.
Кучкы налы морт ӧтпырысьӧн бан бок кузяныс.
Том молодеч кучкис часӧвӧйяслы морт ӧтпырысьӧн, да найӧ турун мешӧкъяс моз ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбовтісны.
Пырис салдат сар ордӧ.
Сар сылысь и юалӧ:
— Кутшӧм могӧн, служивӧй, локтін ме ордӧ?
А салдат сылы и шуӧ:
— Ме локті тэнсьыд нывтӧ коравны, тэ ордын гӧститыштны.
Сар сылы и шуӧ:
— Куим лун гӧстит ме ордын.
Кажитчас кӧ менам гӧщенне, сэки зятьпу вылӧ туян.
Сэсся салдатӧс тюрмаӧ йӧртіс, а сёян-юан пыдди тшӧктіс пельса тыр ва вайны да сійӧс гӧститӧдны.
Ӧти лун пукалӧ салдат тюрмаын, мӧд лун пукалӧ, ньӧти оз тӧждысь.
Кучкас сумка бокас да пызан выв тыр сёян-юан мӧдас руавны, и куритчыны табак тырмымӧн эм.
Салдат мортлы уна оз и ков.
Ыстіс сар слугаясӧс салдат дорӧ юавны, здӧвӧльӧн абу сійӧ сарскӧй гӧщеннеӧн?
А салдат слугаяслы тшӧктіс висьтавны:
— Зэв здӧвӧльӧн, медым сар-батюшко тшӧтш волас ӧтлаын завтракайтыштны да вина румка юыштны.
Локтіс сар тюрмаӧ салдат дінӧ.
Салдат кучкис сумка бокас:
— Но, — шуӧ, — том молодеч, мед тані вӧлі пызан тыр медся чӧскыд сёян-юаныс да быдсяма чӧскыд закускаыс.
Сумка пытшкысь звирк чеччыштіс том молодеч да сёян-юан лӧсьӧдіс.
Гӧститӧ сар салдат ордын да дивуйтчӧ: татшӧм чӧскыд сёянъястӧ ньӧтчыд на эз сёйлывлы.
Сёйӧм бӧрын сар гусяліс пызан вылысь ӧти зарни пань да аслас зептас и сюйис.
Лыддисны сёйӧм бӧрын став паньсӧ да ӧти пань эз мӧд тырмыны.
Салдат и шуӧ сарлы:
— Эн-ӧ тэ, сар, гусяв менсьым паньсӧ?
— Эг жӧ гусяв.
Салдат сэсся кучкис сумка бокас дай шуӧ:
— Коді гусяліс менсьым ӧти зарни пань, сылы бан бокас кыкысь кучкыны.
Ноко, том молодеч, корсь вошӧм паньсӧ.
Звиркнитіс том молодеч салдат сумкаысь да кыскис вошӧм паньсӧ сар зептысь.
Ӧтчыд кучкис сарлы бан бокас — тумбыльтчис ӧти бокӧ, мӧдысь кучкис — мӧдарӧ тумбыльтчис.
Сарлӧн ӧдва лолыс коли.
Сэсся сарыд салдатлы шуӧ:
— Сета ассьым нылӧс тэ сайӧ, ӧти вой кӧ узян менам выль керкаын да вӧтлан сэтысь гӧсьтъясӧс.
Салдат и шуӧ:
— Кыдз нӧ ог узь выль керкаын.
Муніс салдат узьны выль керкаӧ.
Сійӧс вой кежлӧ гӧгӧрбок томналісны.
Муртса пемдыштіс, салдат мӧдіс водны узьны.
Друг кыськӧ геб мында чӧртъяс локталісны да салдатлы и шуӧны:
— Мыйла тэ, служивӧй морт, татчӧ миян керкаӧ локтін?
Ми тэнӧ пырысь-пыр жӧ виам.
Салдат налы и шуӧ:
— Табакныд дубалӧ менӧ вины.
Салдат кучкис сумка бокӧ дай шуис:
— Вай, том молодеч, ужнайтыштам да закуситыштам.
Сумкаысь звиркнитіс том молодеч, да пызан выв тыр лои сёян-юанъяс.
Салдат вина юӧ, а чӧртъяс завидьпырысь видзӧдӧны сы сёйӧм вылӧ.
Сэсся чӧртъяс и шуӧны:
— Он вузав, служивӧй, тайӧ сумкатӧ миянлы?
— Тайӧ сумкаыс, — шуӧ салдат, — абу продажнӧй, а заветнӧй.
Тайӧ сумка пытшкас кӧ став чӧрт котырнад ӧтпырйӧ тӧранныд, сэки сумкасӧ тайӧс дон босьттӧг сета.
Чӧрт чукӧр дзольӧдчисны да дзольӧдчисны да дзик геб кодьӧсь лоины, ставныс тӧрисны сумка пытшкӧ.
Салдат найӧс топыда кӧрталіс сумка пытшкӧ.
Сэсся босьтіс пуд джынъя гира да мӧдіс тай кучкавны чӧрт тыра сумкаӧ.
Кучкаліс да кучкаліс, кучкаліс да кучкаліс.
Чӧртъяс, кылӧ, горзӧны сумка пытшкӧссянь:
— Лэдз миянӧс, служивӧй, некор сэсся тэ шӧрӧ ог лӧсьӧдчӧй.
А салдат ӧтарӧ гираӧн кучкалӧ сумкаӧ да ачыс шуалӧ:
— Коркӧ мӧдысь меным паныд лӧсьӧдчанныд-ӧ?
Мӧдысь сэсся пакӧститчанныд он нин?
Сэсся босьтіс сумкасӧ да чӧртъясӧс ӧшинь улӧ койыштіс.
Чегсисны чӧртъяс да юртӧг-садьтӧг чепӧсйисны, коді кытчӧ веськалӧ.
Эз нин сэсся некор тайӧ выль керкаӧ волыны.
Сар нин вӧлі думайтӧ, мый ковтӧм зятьпуысь сійӧ мыніс, мый чӧртъяс джагӧдісны сійӧс выль керкаын.
Мӧд луннас салдат локтіс сар дінӧ дай шуӧ:
— Но, менам служба эштіс.
Ӧні быть лоӧ сетны Елена Прекраснаяӧс ме сайӧ.
Сарлы эз вӧв эськӧ окота салдат сайӧ ассьыс нывсӧ сетны, но водзӧ ӧткажитны эз лысьт.
Но салдат ачыс оз окотит сар ныв вылӧ гӧтрасьны.
— Ме, — шуӧ, — ветла пӧрысь бать-мамӧс видлыны, сэсся во куим кымын гуляйтышта да, окота кӧ босьтас, вӧлисти локта Елена Прекраснаяӧс коравны.
Босьтіс салдат ассьыс сумкасӧ дай гортлань мӧдӧдчис.
Муніс, муніс да сылы зэв мисьтӧм старука паныдасис.
Ӧти киас сылӧн клещи, мӧд киас — ыджыд коса.
Мисьтӧм старука салдатлысь туйсӧ и потшис:
— Ӧні, служивӧй, меным тэ сюрин.
Дыр нин ме тэнӧ корся да некытысь ог аддзы.
Ме тэнад Сьмертыд.
Салдат скӧрмис да саблясӧ эськӧ кӧсйис кыскыны, но Сьмертыд водзджык вевъяліс косаӧн ӧвтовтны.
Вот воис салдат мӧдар югыдӧ, райӧ, но сэтчӧ сійӧс оз лэдзны, райын пӧ салдатлы места абу.
— Абу кӧ и мед абу, — шуӧ салдат, — ме и адӧ муна.
Сёянтор кӧ да табак лоӧ, меным сэсся нинӧм оз ков, и адын лоӧ зэв лӧсьыд.
Лэччис салдат адӧ.
Чӧртъяс сійӧс кватитісны да медся жар биас мӧдісны кыскыны.
Салдат тай кыдз сувтіс по-салдатски да равӧстіс чӧртъяс вылӧ ыджыд гӧлӧсӧн:
— Ак, ті, кӧмтӧм кокъяс, вӧсни бӧжъяс!
Вунӧдінныд, кыдз ме тіянӧс сар керкаын пуд джынъя гираӧн шонтылі!
Чӧртъяс, мыйӧн кылісны тайӧ кывъяссӧ, ставныс сюв-сяв чепӧсйисны да медыджыд чӧрт дорӧ жалӧбаӧн котӧртісны:
— Ок, дедушко, ыджыд чӧрт.
Сійӧ скӧр салдатыд миян адӧ воӧма.
Став адсӧ кӧсйӧ кисьтны, жуглыны.
Повзис ыджыд чӧрт, йӧршитчис ад пельӧсӧ да ылысянь кутіс горзыны салдатлы:
— Мун, — шуӧ, — служивӧй, миян оланінысь.
Мый колӧ босьт, а миянӧс эн вӧрзьӧд.
— Мый нӧ ме тіянӧн вӧча?
Ті кучикысь сапӧг ог вур.
Дӧзмытӧдзыс гуляйтіс салдат адын, чӧртъясӧс чиршӧдліс, полошитыштіс дай райӧ мӧдіс.
Ен сылы и шуӧ:
— Кор мун Михаил Архангеллысь пищаль да сувт, служивӧй, рай ӧдзӧс видзны: Петыр Павел менам пӧрысьмис да стӧрӧжавны оз нин вермы.
Сетісны сылы пищаль да сувтӧдісны рай ӧдзӧс видзны.
Вот сулалӧ салдат винтовкаӧн да рай ӧдзӧс караулитӧ.
Видзӧдӧ, райӧ Сьмерт кайӧ.
Салдат сійӧс соскӧдыс тракнитіс да шуӧ:
— Кыдзи тэ, лы чукӧр, райӧ лысьтан пырны?
Код тэнӧ корис?
Сьмерт сылы и шуӧ:
— Ме Ен дорӧ докладӧн локта.
Колӧ сылысь юавны, кутшӧм арлыда йӧзӧс таво виавны тшӧктас меным?
Салдат сылы и шуӧ:
— Енмыд ме докладтӧг некодӧс ас дінас оз принимайт.
На, — шуас, — босьтлы менсьым пищальӧс да видзлы рай ӧдзӧссӧ, медым ветлігкості некод татчӧ оз кавшась.
Ме ачым ветла да тэ пыдди юала.
Ен тшӧктіс салдат пыр Сьмертлы висьтавны, мый таво колӧ медся пӧрысь дедъясӧс да бабъясӧс виавны.
Салдат ас кежас думыштіс: «А менам бать-мам пӧрысьӧсь нин.
Тадз кӧ висьтала, Сьмертыд менсьым пӧрысь бать-мамӧс начкас, найӧс сэсся меным оз и удайтчыв аддзӧдлыны».
Салдат вежис Енлысь тшӧктӧмсӧ, Сьмертлы тадзи висьталіс:
— Таво Енмыд тшӧктӧ виавны не арлыд серти, а чин серти.
Мун лэччы му вылӧ да мӧрит став генералъяссӧ да полковникъяссӧ.
Сулаліс, сулаліс салдат рай ӧдзӧс дорын, тадзи ӧти во колис.
Видзӧдӧ — кыссьӧны, райӧ кайӧны эполета генералъяс да югыд кизя полковникъяс, а на бӧрвылын кос лы чукӧрнас гира-гаракылӧ Сьмерт кыскысьӧ.
Сьмерт салдатлы ылысянь на горзӧ да ӧвтчӧ:
— Восьты, — шуӧ, — рай ӧдзӧстӧ, служивӧй, генералъяс да полковникъяс локтӧны.
А салдат Сьмерт ныр улӧ кулаксӧ мыччӧдліс:
— Код, — шуӧ, — тэн тшӧктіс генералъясӧс да полковникъясӧс райӧ катӧдны?
Пырысь-пыр жӧ адӧ ставнысӧ вӧтлы.
Енсянь сэтшӧм приказ: генералъясӧс адӧ вӧтлыны.
Нуӧдіс Сьмерт генералъясӧс адӧ да бара локтіс рай ӧдзӧс дорӧ салдатлысь юавны: кодъясӧс таво Ен тшӧктіс виавны?
Салдатлы Енлӧн приказыс эз во сьӧлӧм вылас: тшӧктіс виавны шӧр арлыда став мужичӧй йӧзӧс.
Салдат думайтӧ, мый тайӧ приказыс серти Сьмерт виас сылысь вокъяссӧ, сэсся сылы оз и удайтчы найӧс аддзӧдлыны.
Салдат бара вежис Енлысь приказсӧ да Сьмертлы тадзи висьталіс:
— Таво кежлӧ Енмыд тшӧктіс виавны не арлыд серти, а чин серти.
Лэччы мун му вылӧ да виав сэсь став попъяссӧ.
Сулаліс, сулаліс салдат рай ӧдзӧс дорын, тадзи мӧд во коли.
Видзӧдӧ: поп чукӧр араваӧн райӧ кыссьӧны, а на бӧрся кос лы чукӧрнас гира-гаракылӧ Сьмерт кыскысьӧ.
Ылысянь на Сьмерт кияснас ӧвтчӧ да салдатлы горзӧ:
— Восьты, служивӧй, рай ӧдзӧстӧ, попъяс райӧ локтӧны!
Салдат бара кулаксӧ Сьмерт ныр улӧ мыччӧдліс да шуӧ:
— Коді тшӧктіс тайӧ кузь юрсиа бесъяссӧ райӧ катӧдны?
Сідз нин уна тані кузь юрсиаыс.
Пырысь-пыр жӧ ставнысӧ адӧ вӧтлы.
Енсянь сэтшӧм приказ сетӧма.
Вӧтліс Сьмерт попъясӧс адӧ да бара локтіс рай ӧдзӧс дорӧ.
— Юав, — шуӧ, — служивӧй, Енлысь, кутшӧм арлыда йӧзӧс таво кежлӧ тшӧктас виавны?
А салдат сылы и шуӧ:
— Таво кежлӧ Ен тшӧктіс вины 25 сарӧс, 50 аркирейӧс, купечьясӧс да став суддя-лӧддясӧ.
Сулаліс, сулаліс салдат рай ӧдзӧс дорын, дай коймӧд во колис.
Бара локтӧ Сьмерт, вайӧдӧ сьӧрсьыс саръясӧс, аркирейясӧс, купечьясӧс да став суддя-лӧддясӧ.
Ылысянь на сійӧ кинас ӧвтчӧ да горзӧ салдатлы:
— Восьт, служивӧй, рай ӧдзӧстӧ, праведникъяс локтӧны!
Салдат бара кулаксӧ Сьмертлы ныр улӧдзыс мыччӧдліс да шуӧ:
— Вот сета ме тэныд, лы чукӧрлы, праведникъясӧс вайӧдӧм.
Код чӧрт тшӧктіс тэныд тайӧясӧс райӧ катӧдны?
Пырысь-пыр жӧ адӧ лэччӧд.
Енсянь сэтшӧм приказ сетӧма.
Вӧтліс Сьмерт ставнысӧ адӧ, бара локтіс рай ӧдзӧс дінӧ да ыстіс салдатӧс Ен дінӧ юавны, кодъясӧс таво кежлӧ виавны.
А салдат скӧрмис дай шуӧ:
— Дӧзми ме тэысь.
Абу ме тэныд слуга ни казак.
Ветлы колӧкӧ да ачыд юав.
Тӧдмаліс Ен Сьмерт висьталӧм серти салдатлысь став шуткасӧ, тшӧктіс кутны да вайӧдны салдатӧс:
— Но, мый тэ вӧчин, служивӧй?
Генералъясӧс тэ тшӧктін Сьмертлы виавны?
— Так точно, ваше высокоблагородие.
— Попъясӧс тэ тшӧктін виавны?
— Так точно, ваше высокоблагородие.
— Саръяссӧ да аркирейяссӧ тэ тшӧктін виавны?
— Так точно, ваше высокоблагородие.
Скӧрмис Ен да шуӧ салдатлы:
— Вӧтла ме тэнӧ, служивӧй, райысь татшӧм уджсьыд.
Ӧні Сьмертлысь нянь кусӧксӧ мырддин, нинӧм сылы лои вӧчнысӧ.
Тшӧкта тэныд куим во чӧж вердны Сьмертӧс ас кошта вылад.
Вот мӧдӧдчис салдат райысь му вылӧ бӧр, а Сьмертыд сы бӧрся, вуджӧр моз вӧтлысьӧ: кытчӧ салдат, сэтчӧ и Сьмерт.
Пуксяс салдат сёйны, Сьмерт сыкӧд тшӧтш сёйны пуксяс да ӧтнас вит морт мында сёяс; пуксяс салдат вина юны, Сьмерт сыкӧд жӧ юӧ да вит морт мында юӧ.
Пуксяс салдат куритчыны, а Сьмертыд сы чигарка куритігкості вит чигарка куритас.
Скӧрмис салдат Сьмерт вылӧ дай шуӧ:
— Дыр нӧ тэ ме кошта вылын мӧдан вердчыны?
Ог жӧ мӧд ме тэнӧ куим во чӧж вердны-юктавны.
Сэсся мунісны, мунісны дай кабак воис.
Сьмерт сылы и шуӧ:
— Вай, служивӧй, пыралам кабакас да юыштам неуна.
А салдат ас кежас думыштіс: «Час ме тэнӧ ӧні велӧдышта неуна».
Сэсся сумка джынйыс кымын сӧвтіс дорыша изторъяс да шуӧ Сьмертлы:
— Кытчӧ тэкӧд кабакӧ пырам?
Тэнӧ, лы чукӧрӧс, аддзасны да став йӧзыс повзясны.
Бурджык лоӧ тэ кӧ пуксян ме сумкаӧ, а ме тэныд кута винасӧ мыччавны.
Сідзи и вӧчисны.
Сьмерт пырис из тыра салдатскӧй сумкаӧ дай шуӧ сэсянь:
— Ой, служивӧй, тані из чукӧрад меным зэв чорыд куйлынытӧ.
Бокӧс из дорышъясыс сутшйӧдлӧны.
Вай ректы сумкасьыд изъяссӧ.
А салдат сылы и шуӧ:
— Пукав сэн да мӧритчы.
Сэсся салдат зэв топыда кӧрталіс сумка мешӧксӧ да мӧдіс Сьмертӧс пыркӧдны.
— Ать!
Два!
Ать!
Два! — по-салдатски маршируйтӧ да Сьмертӧс из тыра мешӧкын пыркӧдӧ.
А Сьмертлӧн сӧмын лыясыс гиля-голякылӧны из чукӧр пытшкын.
Сэсся салдат пырис кабащик ордӧ, неуна юыштіс дай шуӧ:
— Кабащик, менам мешӧкын Сьмерт куйлӧ, лэдза кӧ сійӧс вӧля вылӧ, пырысь-пыр жӧ тэнӧ виас.
Мый сетан, мед сійӧс вӧля вылӧ ог лэдз?
Кабащик повзис да шуӧ:
— Мый колӧ, сійӧ и босьт, но Сьмертӧс вӧля вылӧ эн лэдз.
Прӧститіс салдат кабащикӧс.
Кӧрталіс кабак ӧдзӧсӧ Сьмерт тыра мешӧксӧ дай шуӧ кабащиклы:
— Ме ветла пӧрысь бать-мамӧс аддзӧдлыны.
Кытчӧдз бӧр ог во, Сьмерт тыра мешӧксӧ эн лысьт босьтны, медым тані ӧдзӧсас мӧвкъялӧ.
Колис Сьмерт кабак ӧдзӧсын из тыра мешӧк пытшкын мӧвкъявны.
Быд ӧдзӧс восьтігӧн да пӧдлалігӧн сылӧн лыясыс из пытшкын гиля-голякылӧны.
Воис салдат гортас, а пӧрысь бать-мамыс ловъяӧсь на.
Налы зэв любӧ лои, мый писӧ ловъя синмӧн удайтчис аддзӧдлыны.
Дзонь во салдат гӧститіс гортас дай кабащик ордӧ Сьмертӧс видлыны муніс.
Лэдзис сійӧс из тыра сумкаысь дай шуӧ:
— Но, Сьмерт, кутшӧмджыка гӧститін кабащик ордын?
А Сьмертлӧн муртса лолыс кольӧма.
Сэсся Сьмерт бара мӧдіс вуджӧр моз сы бӧрся вӧтлысьны.
Салдат и думайтӧ: «Кыдз нӧ тэнӧ тешитны?»
Ньӧбис сэсся салдат табак доз, тырыс сэтчӧ нюшкан табак сӧвтіс, пуксис дай мӧдіс табак нюшкыны.
Ӧтчыд нюшкыштіс — несйӧдіс, мӧдысь нюшкыштіс — бара несйӧдіс.
А Сьмерт сылы шуӧ:
— Вай, служивӧй, ме тшӧтш табактӧ нюшкышта.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм мода: мый салдат вӧчӧ, сы бӧрся Сьмерт вӧчӧ.
— Ӧти чепӧль табакыд, Сьмерт, тэныд, гашкӧ, этша лоӧ?
Бурджык лоӧ, пуксян кӧ табак дозъяс, сэк сэсся кӧть лунтыр дугдывтӧг нюшкы.
Пуксис Сьмерт табак дозйӧ, а салдатыд босьтіс табак дозтӧ, зэв топыда пӧдлаліс да зептас и сюйис.
Несъялӧ кылӧ Сьмерт табак дозйын, а салдат сералӧ.
Дзонь во чӧж вӧдитіс Сьмертӧс табак дозйын дай лэдзис медбӧрын:
— Но кутшӧмджык, Сьмерт, табак дозйын овны?
А Сьмертлӧн муртса лолыс кольӧма.
Бара Сьмерт мӧдіс салдат бӧрся вуджӧр моз вӧтлысьны да салдат кошта вылын вердчыны.
Сёйны пуксяс салдат, сійӧ сыкӧд орччӧн пуксяс да вит мында сёяс.
Вот салдат вӧчис ыджыд ящик дай Сьмертлы шуӧ:
— Пырав, Сьмерт, ящик пытшкас да пытшкӧссяньыс стенъяссӧ стружитышт.
Пырис Сьмерт ящик пытшкӧсӧ, а салдат крап пӧдлаліс ящик ӧдзӧссӧ дай Сьмертӧс ящикӧ томналіс.
Сэсся нуис кладбище вылӧ, кодйис гу да сэтчӧ сійӧс и тыртіс:
— Вот тэн, лы чукӧрлы...
Мӧритчышт му пытшкӧсын...
Ӧти во колис, мӧд во колис, Сьмерт век абу.
Ыстіс Ен анделъясӧс корсьны Сьмертӧс, кытчӧ сійӧ лоис.
Корсисны да корсисны, корсисны да корсисны, некысь корсьны эз вермыны.
Сэсся локтісны салдат дінӧ дай юалӧны:
— Кытчӧ Сьмертсӧ, служивӧй, дзебин?
— Ме сійӧс кладбищеӧ нуи да гуалі.
Корсисны да корсисны, став кладбищесӧ лупӧшитісны, коркӧ сэсся Сьмерт тыра ящикыд и сюрис.
Локтіс Ен дінӧ Сьмерт дай шуӧ:
— Ӧдва менам лолӧй коли.
Салдат кошта вылад вердчынытӧ абу зэв лӧсьыд.
— Салдатыдлӧн кӧ нянь-солыс абу пӧтӧса, бӧр мун мир кошта вылӧ вердчыны, — и ыстіс Ен Сьмертӧс бара мирскӧй кошта вылӧ вердчыны.
Бара важ мозыс Сьмерт мӧдіс йӧзӧс мӧритны, но салдат дорӧ весиг и матыстчынысӧ эз лысьт, непӧштӧ сійӧс мӧритны.
Та бӧрын салдат оліс на сё во, гашкӧ и, кыксёӧс.
Сэтчӧдз оліс, кытчӧдз ачыс эз дӧзмы.
«ЙИТСЬЫ-КЛЕИТСЬЫ!»
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя.
Налӧн вӧлі кык пи: Иван да Василей, ӧтиыс — кузнеч, а мӧдыс — сапожник.
Олісны, олісны да налӧн няньыс быри.
Вот старик гозъя и шуӧны пияныслы:
— Вай пудъясьӧй, кодныдлы нажӧтка вылӧ мунны.
Пудъясисны да сапӧг вурысь вокыслы пудйыс усис нажӧтка вылӧ мунны.
Муніс-муніс да ӧти сиктӧ воис.
Ветлӧ Василей да горзӧ:
— Кодлы колӧ сапӧг вурны?
Кыліс поп дай шуӧ:
— Лок, мастерӧвӧй, ме ордӧ вурсьынытӧ, менам матушкалы дай нывлы колӧ полсапожки вурны.
Пырис Василей поп ордӧ вурсьыны.
А поп сылысь и юалӧ:
— Кыдзи нӧ мӧдам вурсьӧм донсьыд ладмӧдчыны?
— Дон серти ладмам, — шуӧ Василей. — Вурсигӧн мый меным сюрӧ дратва улӧ вурыштны, сійӧ меным лоӧ удждон пыдди.
Поп тшӧктіс попаддялы сійӧ вежӧссьыс став эмбурсӧ идравны, мед пӧ Василейлы дратва улӧ немтор вурыштны оз сюр.
Василей вурсьӧ и вурсьӧ, удждон сюртӧм йылысь оз зэв тӧждысь.
А сійӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧя вурсьӧ.
Вурис попаддялы полсапожки сэтшӧм мича, мый попаддя нимкодьысла садьсӧ оз тӧд.
Вот кутіс и нывлы полсапожки вурны.
Сылы нӧшта мичаджыкӧс на вурӧ.
Сулалӧны попаддя да поп ныв Василей дорын да полсапожки вылӧ дивуйтчӧны.
А сэк кості Василей и вурыштіс поп нывлысь платтьӧсӧ полсапожки бердас.
— Но, — шуас, — батюшка, помнитан, кыдзи сёрнитчылім?
Мый сюрӧ дратва улӧ вурыштны, сійӧ и меным уджалӧм дон пыдди.
Ӧні быть лоӧ нывтӧ ме сайӧ сетны верӧс сайӧ.
Жаль эськӧ поплы, абу окота нывсӧ сетны прӧстӧй сапӧг вурысь сайӧ, но вӧчны нинӧм.
— Сета эськӧ да сӧмын свадьбатӧ вӧчны пызьным изӧдтӧм.
Мун доддясьлы да мельничаӧ ветлы.
Вот ветлӧдліс Василей мельничаӧ сутки кык-куим.
Изӧдчысис дай гортас мӧдіс локны.
Некымын верст поп керка дорӧ вотӧдз сылӧн и телега чӧрсыд чеги.
Василей босьтіс чер, бӧрйис медмича кыдз пусӧ дай телега чӧрспу сэсь кӧсйӧ керавны.
Кыдз пу сылы и шуӧ:
— Эн менӧ, Василей, керав!
Телега чӧрсыд ӧд и метӧг на артмас.
Мун чегӧм чӧрс дорад да шу: «Йитсьы-клеитсьы!»
Муніс Василей чегӧм чӧрс дорӧ дай шуис: «Йитсьы-клеитсьы!»
Телега чӧрс важ дорсьыс лои ёнджык.
Воис Василей поп керка дорӧ, а поп ордын сьылӧны, гажӧдчӧны.
Поп, вӧлӧмкӧ, сы ветлігкості свадьба вӧчӧма: Василейлысь невестасӧ мӧд сайӧ нин верӧс сайӧ сетӧ.
Василей и думайтӧ, кыдзи эськӧ поплы водзӧс бергӧдны.
Вот мӧд лун асывнас гӧсьтъяс чеччисны да пызан сайӧ пуксялісны, том гозъяӧс узянінсьыс чуксавны ыстісны.
Василей неуна водзджык муніс том гозъя узянінӧ, аддзис, мый том гозъя кутчысьӧмӧн узьӧны, и шуис:
— Йитсьы-клеитсьы!
Том гозъя сідзи и сибдісны мӧда-мӧд бердас.
Локтіс невесталӧн вежаньыс том гозъяӧс чуксавны да мӧдіс найӧс тормошитны, а Василей бара горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И вежань сибдіс том гозъя дінӧ.
Вот дружкаӧс ыстісны том гозъяӧс чуксавны.
Мыйӧн на дінӧ инмӧдчис дружка, Василей бара горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И дружка на дінӧ сибдіс.
Сэсся поп муніс, попаддя муніс, сватъяс, сваттяяс и став гӧсьтъясыс мунісны том гозъяӧс чуксавны.
Василей горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И ставныс сибдісны.
Нетшкысьӧны гӧсьтъяс, а мӧда-мӧдсьыныс мездысьны оз вермыны.
Гӧгӧрвоисны, мый тайӧ Василей ставсӧ вӧчис, кыскисны сійӧс судӧ.
Став кӧлысьнас мӧдӧдчисны суддя дорӧ.
Мунісны-мунісны да ю воис, а поскыс вуджнысӧ и абу.
Найӧ кутісны артельӧн кевны ю вомӧн: коді гачсӧ пӧрччис, коді юбкасӧ лэпталіс, медым паськӧмныс оз кӧтась.
А Василей бара горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И ставныс сідз сибдісны.
Вот аддзис васа бес, мый дзонь арава йӧз мӧда-мӧдыслы мыйлакӧ кутчысьӧмаӧсь.
Сылы зэв дивӧ лои дай шуӧ:
— Вай ме тшӧтш кутчысьла йӧз дінас.
Мыйӧн сійӧ кутчысис кӧлыс бӧжӧ, бара Василей горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И чӧрт тшӧтш сибдіс кӧлыс бӧжӧ.
Нетшкысис, нетшкысис, да мездысьнысӧ оз вермы.
Вот воисны судӧ.
Суддя, урадник да старшина быдсӧн повзисны, мый поплӧн рӧдняыс тадзи не йӧз ногӧн, кыдз шуасны, мам паськӧм кежсьыс локтӧма.
Вот судитісны Василейӧс поп рӧдня вылын смекайтчӧмысь, мышку кучик потласьтӧдзыс розгаӧн нӧйтны.
Суддя кутчысис йитсьӧм йӧзӧс мездыны, старшина кутчысис, урадник кутчысис, а Василей бара шуис:
— Йитсьы-клеитсьы!
И найӧ тшӧтш сибдісны.
Суддя пондіс Василейлы кевмысьны:
— Лэдз, Василей.
Начальстволысь да суддялысь тадзи юр янӧдны оз позь!
Лэдзан кӧ, ог понды судитны, ассянь на сьӧмӧн мынтыся.
Василей шуӧ:
— Лэдза эськӧ, да бӧр лэдзан нимкывсӧ кыдзлысь юавнысӧ вуні.
Муніс Василей кыдз пу дорӧ юавны сылысь бӧр лэдзан нимкывсӧ.
А кыдз пу сылы и шуӧ:
— Вот тай, мастерӧвӧй морт, мыйысь пӧгибӧ воӧмыд.
Босьт вытяжнӧй дӧскатӧ да морт куимысьӧн ставныслы «шонтышт», сэк ставыс бӧр разсяс.
Муніс Василей да первой суддяӧс вытяжнӧй дӧскаӧн мышку вомӧныс «шонтіс», сэсся старшинаӧс, сэсся урадникӧс, попӧс, попаддяӧс да мукӧдъясӧс.
Оз нин эськӧ пинясьны найӧ нӧйтӧм вӧснаыд, а ставныс сӧмын Василейӧс аттьӧалӧны.
ПОП, КАЗАК ДА ЧӦРТ ПӦЛЯН
Коркӧ поп сёркни кӧдзис.
Зэв эськӧ бура сёркниыд быдмис, да кодкӧ сылысь сёркнитӧ мӧдіс войын гусявлыны.
Ӧти вой поп караулитчис, мӧд вой караулитчис, вӧрӧс эз аддзыв, а сёркни быд вой вошӧ и вошӧ.
Коймӧд вой улас поп ыстіс караулитны казакӧс.
Босьтіс казак сьӧрсьыс веткӧ палич да водіс град бӧрӧздаӧ.
Вот войнас воис поп град вылӧ чӧрт да кутіс поплысь сёркни град лупӧшитны.
Сійӧ эз и тӧдлы, мый поп казак град бӧрӧздаын куйлӧ.
Казак уськӧдчис чӧрт вылӧ, босьтіс сійӧс шошаӧдыс да пондіс паличӧн дубитны.
Дубитіс да дубитіс, дубитіс да дубитіс.
Чӧрт мӧдіс сылы кевмысьны:
— Эн пӧ ви, Иван, прӧстит первой мыжысь!
Прӧститан кӧ, аслыд ыджыд бур вӧча.
Сетіс чӧртыд Иванлы пӧлян да шуӧ:
— Тайӧ пӧляннас быдӧнӧс позьӧ йӧктӧдны.
Вот коркӧ поп ыстіс Иванӧс мӧс видзны.
Иван мӧсъяссӧ вӧтліс медся турунаинас.
Мӧсъяс воисны — ӧдва вермӧны гортаныс локны, гашкӧ, ведра йӧлӧн сетісны ӧти лысьтӧмысь.
Поплы нимкодь:
— Со пӧ ӧд кутшӧма тӧждысьӧ миян казакыд кӧзяйскӧй мӧсъяс вӧснаыд.
Мӧд луннас Иван сійӧ местаас жӧ вӧтліс мӧсъясӧс.
Мӧсъясӧс лэдзис йирсьыны, а ачыс пондіс пӧлянӧн ворсны.
Ворсӧ Иван, а сы ворсӧм вылӧ став жуг-жагыс йӧктӧ, и мӧсъяс тшӧтш йӧктӧны.
Лунтыр Иван ворсіс, мӧсъяс эз и вермывны йирсьыны, йирсьӧм пыдди, кок йывсьыс усьтӧдз йӧктісны Иван ворсӧм вылӧ.
Вайӧдіс Иван мӧсъясӧс.
Лэччис попаддя мӧсъясӧс лысьтыны, а мӧс вӧраяс тыртӧмӧсь.
Ӧти лун, мӧд лун дай коймӧдӧс мӧсъяс воисны тыртӧм пакӧн, ньӧти йӧв войт эз вайны.
Поп и шуӧ:
— Час, ме муна казак бӧрся да кыйӧда, кыдзи сійӧ видзӧ менсьым мӧсъясӧс...
Мӧд луннас Иван бара нуӧдіс мӧсъясӧс йирсьыны, а поп гусьӧн вӧтчис казак бӧрся да сук понӧль костӧ дзебсис, кутіс кыйӧдны казаклысь мӧсъяс дорын вӧдитчӧмсӧ.
Казак пуксис да мӧдіс пӧлянӧн ворсны.
Став му выв жуг-жагыс йӧктӧ казак ворсӧм вылӧ, мӧсъяс йӧктӧны, и поплӧн кутіс тшӧтш йӧктыссьыны.
Поп оз кӧсйы йӧктыны, но кокъясыс асьныс и йӧктӧны.
Эрдаинын кӧ эськӧ ничево, а сійӧ пукалӧ понӧльникын: йӧктӧмысла сылӧн став пӧдрасникыс оръясис и чужӧм-рожаыс быдсӧн парсассис.
— Тырмас нин, Иван, тэд ворснытӧ! — понӧль пӧвстсянь горзӧ сылы поп.
А Иван кыліс поплысь гӧлӧссӧ да нӧшта ёна кутіс пӧлясьны.
Тадзи казак йӧктӧдіс попӧс ныр вылас усьтӧдз.
Став паськӧмыс поплӧн лестукӧдз оръясис, пӧшти пасьтӧг гортас воис.
Скӧрмис поп мӧсъясӧс да асьсӧ тешитӧмысь да казак вылӧ судӧ сетіс.
Коркӧ поп да казак мӧдӧдчисны судӧ.
Туй вылас паныдасис вӧла купеч, дозмук-тӧвар карысь вайӧ.
Купеч и юалӧ:
— Кытчӧ, батюшко, мӧдӧдчин?
— Ме казакӧс судитны карӧ нуӧда.
Менӧ сійӧ ас вӧля вывті йӧктӧдіс.
Купеч пондіс шензьыны:
— Кыдз нӧ мортӧс позьӧ мырдӧн йӧктӧдны?
Верман кӧ, Иван, вай менӧ йӧктӧд.
Поп повзис да шуӧ:
— Эн бара, Иван, йӧктӧд!
Он кӧ йӧктӧд, судитчыны ог мӧд.
Поп водзвыв асьсӧ потшӧсӧ кӧрталіс, медым оз йӧктыссьы.
Вот заводитіс Иван ворсны пӧлянӧн.
Став матігӧгӧрса жуг-жагыс йӧктӧ, купеч йӧктӧ, поп потшӧснас йӧктӧ, купечлӧн вӧвъясыс и тӧвар додьясыс тшӧтш йӧктӧны.
Став дозмук-тӧварыс жулльысис.
Поплӧн став пӧдрасникыс бара оръясис.
Вот Иван вылӧ ӧні поп да купеч ӧтвылысь судӧ сетісны.
Воисны суддя ордӧ да висьталӧны, мый сідзи и сідзи, Иван найӧс мырдӧн йӧктӧдіс.
Суддяыс шензьӧ:
— Ог ме верит, мый мортӧс позьӧ мырдӧн йӧктӧдны.
Вай нӧ, Иван, петкӧдлы мен, кыдзи попӧс да купечӧс йӧктӧдін.
Поп да купеч водзвыв кытчӧсюрӧ кӧртасисны, а суддя пукалӧ пызан саяс.
Пондіс Иван пӧлянӧн ворсны.
Поп йӧктӧ, купеч йӧктӧ, и суддя йӧктӧ.
Суддя пызанас шашаритчис да пызаннас и быдсӧн йӧктӧ.
Ставнысӧ ныр выланыс усьтӧдз бара йӧктӧдіс Иван.
Вот ӧні куимӧн нин — поп, купеч да суддя нуӧдісны Иванӧс судитчыны сар дінӧ.
Норасисны сарлы, мый сідзи и сідзи.
Иван найӧс мырдӧн йӧктӧдіс.
Сарлы дивӧ лои да шуӧ:
— Ог верит, мый мортӧс позьӧ ас вӧля вывті йӧктӧдны.
Сэсся сар став семьянас и свитанас петіс кильчӧ вылас да Иванлы шуӧ:
— Вай нӧ, Иван, петкӧдлы, кыдзи попӧс, купечӧс да суддяӧс йӧктӧдін.
Верман кӧ йӧктӧдны, ог судит, а он кӧ вермы, юртӧ керышта.
Поп, купеч да суддя водзвыв асьнысӧ столбӧ домалісны.
Заводитіс Иван ворсны ас пӧляннас.
Став матігӧгӧрса жуг-жагыс йӧктӧ, поп йӧктӧ, купеч йӧктӧ, суддя йӧктӧ, сарлӧн став слугаыс, свитаыс йӧктӧ, и ачыс сар семьянас йӧктӧ.
Бара ставнысӧ йӧктӧдіс ныр выланыс усьтӧдз.
Сар горзӧ:
— Тырмас, Иван, йӧктӧмсьыс став гырк пытшкӧсӧй пыркаліс!
— Ме дор кӧ судитан, дугда ворсӧмысь, а он кӧ, кувтӧдзныд йӧктӧда.
Сар повзис да Иван дор судитіс.
Иван аддзыліс сарлысь нывсӧ да вежыс петіс: «Оз-ӧ тайӧс позь бабапу вылӧ босьтны?»
Вот Иван муніс базарӧ, ньӧбис сэсь порсьпи, сэсся локтіс сар ныв ӧшинь улӧ да мӧдіс пӧляннас ворсны.
Ачыс ворсӧ, а порсьпиыс йӧктӧ.
Аддзис сар ныв порсь йӧктӧдысь зонмӧс, петіс сы дінӧ дай шуӧ:
— Вай вузав мен тайӧ йӧктысь порсьпитӧ.
Уна-ӧ коран?
— Тайӧ менам абу продажнӧй, а заветнӧй.
— Кутшӧм нӧ заветыс?
— Киняулӧдзыд кӧ куштысьлан, прӧстӧ сета.
Сар ныв куштысьліс киняулӧдзыс, а Иван сы морӧсысь аддзыліс зарниа пудпас.
Босьтіс сар нылыд порсьпитӧ да нуӧдіс.
Вот коркӧ сар юӧртіс:
— Коді вермас висьтавны, кӧні саревналӧн пудпасыс, сы сайӧ сійӧс верӧс сайӧ сета.
Локтіс Иван сар дінӧ да шуӧ:
— Ме тӧда.
Пудпасыс сылӧн морӧс весьтас, киняулас.
Вӧчны нинӧм.
Колӧ сар нылӧс сетны Иван сайӧ, а сарлы абу окота ассьыс нывсӧ поп казак сайӧ сетны.
Вот сійӧ кутіс шуны:
— Менам нывлӧн эм мӧд жӧник.
Кодныд коднытӧ верманныд, сылы и лоӧ невеста.
Вайӧдісны сар нывлысь мӧд жӧниксӧ.
Тушанас сійӧ куим сыв судта, пельпомъясыс — печатнӧй сыв пасьтаӧсь, Иван сылы муртса пидзӧсӧдзыс лоӧ.
Вот петісны найӧ сила бертны чистӧй поле вылӧ.
Багатырлӧн сабляыс кык сыв кузьта, а Иванлӧн, пӧлян кындзи, немтор абу.
Вот багатыр мӧдіс Иван вылӧ зырсьыны:
— Ме тэнӧ ӧти ки пыдӧс вылӧ пукта, а мӧднас ляскӧбта да тӧв йыв пӧльышта.
А Иван шуӧ:
— Час, ме кувтӧдз войдӧр ворсышта пӧлянӧн.
И мӧдіс Иван ворсны, а багатыр сы ворсӧм вылӧ йӧктыны.
Сэтчӧдз сійӧс йӧктӧдіс Иван, мый багатыр, ёна йӧктӧмысла, ныр вылас усис.
А Иван сэсся аслас саблянас жӧ юрсӧ керыштіс.
Сэсся босьтіс да сар ныв вылӧ и гӧтрасис.
ШЫР ДА ПЫШКАЙ
Олісны ӧтлаын шыр да пышкай.
Олісны лёка, тшыгъялісны.
И шуисны нянь кӧдзны, — весалісны вӧр му улӧ, шыр пиньнас гӧрис мусӧ, а пышкай тусь чукӧртіс кӧйдыс вылӧ гумлаяс вылысь.
Но и сюраліс жӧ коньӧр пышкайлы!
Мыйӧн сӧмын эз гӧститӧдны сійӧс мужикъяс гумлаяс вылад — и чапъяснад, и мый ки уланыс сюрӧ.
Кӧдзисны тусьсӧ содз тыр, а нянь чужис бур.
Кутісны юкны шыр да пышкай няньсӧ, ставсӧ юкисны, — ӧти тусь коли лишнӧй.
Босьтіс тусьсӧ шыр да шуӧ:
— Мусӧ гӧригӧн менам пиньӧй зэв ёна висис, лишнӧй тусьыс — менам.
А пышкай вензьӧ.
Вензисны-вензисны, делӧыс сарӧдз воис.
А сар тусьсӧ сійӧс шӧри юкис.
АВАНТЮРНО-НОВЕЛЛИСТИЧЕСКӦЙ МОЙДЪЯС
ЗӦЛӦТИТЧЫСЬ МУЖИК
Коркӧ олісны-вылісны сар гозъя.
Налӧн вӧлі ӧти ныв да пӧч, сар гӧтырлӧн мамыс, накӧд оліс.
Ӧтчыд ӧти мужик думайтіс пӧръявны сар семьяӧс.
Сійӧ босьтіс сьӧрсьыс сир падъян, кыйӧдіс, кор сар абу гортын, да пырис сар ордӧ.
Сар гӧтыр сылысь и юалӧ:
— Мый тэныд колӧ?
— Ме, — шуӧ, — ветла да йӧзӧс зӧлӧтита.
Оз-ӧ ков тэнӧ зӧлӧтитны?
— Зӧлӧтит, — шуӧ сар гӧтыр.
Мужикыд дыр думайтны эз понды: мавтіс сирӧн сар гӧтырлысь плешсӧ дай шуӧ:
— Вод да куйлы, мед косьмытӧдзыс зӧлӧтаыс оз вушйы.
Сэсся пырис мӧд комнатаӧ, а сэні сар гӧтырлӧн нылыс пукалӧ.
— Тэнӧ, — шуӧ, — саревна, колӧ оз зӧлӧтитнысӧ?
— Зӧлӧтит, — шуӧ саревна.
Мужикыд и саревналысь плешсӧ мавтіс сирӧн да тшӧктіс водны, медым зӧлӧтаыс косьмытӧдзыс оз вушйы.
Сэсся пырис коймӧд комнатаӧ, а сэні пӧрысь пӧч — сар гӧтырлӧн мамыс куйлӧ.
— Тэнӧ, — шуӧ, — бабушка, зӧлӧтитны колӧ-ӧ?
— Зӧлӧтит и менӧ, — шуӧ пӧрысь пӧч.
Мавтіс мужик сирӧн сар гӧтырлысь мамсӧ да сэсся мӧдӧдчис гортас.
Коркӧ воис гортас сар, видзӧдӧ: став семьяыс сылӧн куйлӧ вольпасьын.
— Мый, — шуӧ, — лун шӧра лунӧ куйланныд?
— Он ӧмӧй аддзы? — шуӧ сар гӧтыр. — Воліс кутшӧмкӧ мужик да став семьянымӧс зӧлӧтитіс.
Ӧні со куйлам, медым косьмытӧдзыс зӧлӧтаыс эз вушйы.
— Ок, тэ йӧй, тэ йӧй!.. Кутшӧм нӧ зӧлӧта!
Кутшӧмкӧ ылӧдчысь прӧстӧ тіянӧс сирӧн мавтӧма.
Пырис нылыс комнатаӧ — и сылӧн став плешыс сирӧн мавтӧма; пырис старука комнатаӧ — и сылӧн став плешыс сирӧн мавтӧма.
— Кӧні, — шуӧ, — сійӧ пӧръяч мужикыс?
Ме пырысь-пыр жӧ суӧда сійӧс да юрсӧ сылысь керышта.
Сӧліс сэсся сар медбур вӧв вылас да пондіс вӧтчыны мужик бӧрся.
А мужикыд котӧртіс да котӧртіс, кутшӧмкӧ старукакӧд паныдасис.
— Вай, — шуӧ, — бабушка, вежсям мекӧд паськӧмнад.
Бӧрсянь сар вӧтчӧ, суас кӧ, тэнсьыд и менсьым юр керыштас.
Вежсисны найӧ паськӧмъясӧн старукакӧд.
Сэсся мужик дзебис старукаӧс нитшкӧн вевттялӧмӧн, а ачыс пуксис туй бокӧ да пондіс виччысьны сарӧс.
Воис сэтчӧ сар да юалӧ:
— Сэтшӧмтӧ, сэтшӧмтӧ мужик таті эз прӧйдитлы, бабушка?
— Дзик ӧні на прӧйдитіс дзик рӧзбой модаа мужик.
Сӧмын тэ сійӧс он суӧд.
Тані туйыс зэв уна вожа.
— А верман тэ сійӧс суӧдны да татчӧ вайӧдны? — юалӧ сар.
— Верма, дерт.
Сӧмын вай меным ассьыд сарскӧй паськӧмтӧ.
Сідз-тадзтӧ сійӧ менсьым оз понды кывзыны.
Сар сетіс мужиклы ассьыс паськӧмсӧ да вӧвсӧ.
Мужик эз вӧв йӧй, сӧліс вӧв вылӧ да гӧнитіс гортас.
Виччысис, виччысис сарыд мужиклысь бӧр локтӧм.
А мужик век оз лок.
Пукалӧ сійӧ туй бокын да аддзӧ, кыдзи сы дінын нитшкыс пондіс вӧрӧшитчыны.
Путкыляліс сійӧ нитш пластъяссӧ, а сэні кутшӧмкӧ старука ышка-пошкакылӧ:
— Ок, тэ, — шуӧ старука, — ачыд сар, а ёна жӧ и пӧръясин.
Рӧзбойник-мужикыд ӧд тайӧ и вӧлі.
Сійӧ менам паськӧмӧн тэнӧ и пӧръяліс.
Вӧчны нинӧм.
Сар пӧрччис ас вывсьыс старукалысь паськӧмсӧ да пасьталіс мужиклысь кольӧм паськӧм.
Воис гортас да татшӧм паськӧмнад ӧдва и гортас лэдзисны.
КЫЙТӦМ ВӦР
Олісны-вылісны гозъя.
Коркӧ налӧн и няньныс бырис.
Гӧтырыс шуӧ:
— Мун, Иван, ветлы да капкан пукты, оз-ӧ мыйкӧ сюр.
Муніс Иван вӧрӧ, сиаліс капкан, дай сэтчӧ гӧрд руч пырис.
Нуис Иван руч кусӧ базарӧ да вузаліс квайт шайтысь.
Аслыс зэв нимкодь, да мӧдӧдчис гортас.
Кывліс поп, мый Иван сьӧмӧн локтӧ карысь, дай паныдаліс сійӧс:
— Кытчӧ тэ, Иван, ветлін?
— Ме базарӧ руч ку вузавны ветлі.
— А грексьыд мынтысьны он кӧсйы? — шуӧ сылы поп. — Ноко паськӧдлы вомтӧ, уна-ӧ тэнад грекыд?
Иван паськӧдіс вомсӧ.
Поп сэтчӧ нянь крӧшкияс да зеп ёгсӧ койыштіс, некымынысь пернапас вӧчис дай шуӧ:
— Но, Иван, ӧні став грексьыд мынін.
Вай меным руч ку донтӧ.
Иван сетіс поплы ӧти шайт, а вит шайтсӧ и суськис.
Ачыс сэсся ас кежас поп вылӧ сералӧ: «Буриндзика поптӧ кокорниті: квайт шайт пыдди ӧти шайт сеті, а витсӧ суськи».
Муніс, муніс, да Иванлы паныдасисны купеч да суддя.
Найӧ юалӧны:
— Кытчӧ, Иван, ветлін?
— Ме, — шуӧ, — руч ку вузавны ветлі да попӧс ылӧдлі.
— Кыдзи тэ лысьтан ме вывті вузасьны? — юалӧ купеч.
— Кыдзи тэ лысьтан купеч вывті вузасьны да попӧс ылӧдны? — шуӧ суддя. — Руч вузалӧм донтӧ кӧ миянлы купечкӧд шӧриӧн сетан, прӧститам, а он кӧ, судӧ сетам.
Вӧчны нинӧм.
Иван кыскис зепсьыс кык шайт дай сетіс налы морт шайтӧн.
А ачыс син саяныс найӧс кутіс серавны: «Буриндзика ме бара купечтӧ да суддятӧ кокорниті; дзонь куим шайт пӧръялі: вит шайт пыдди кык шайт сӧмын и сеті».
Муніс, муніс дай сылы лесничӧй паныдасис: кывлӧма, мый Иванлӧн сьӧм нажӧвитӧма.
— Кытчӧ, — шуӧ, — Иван, ветлін?
— Ме руч ку вузавны ветлі.
— Кыдзи лысьтін вузавны ме вӧрысь кыйӧм руч?
Пырысь-пыр жӧ вай меным руч донтӧ ставнас.
Вӧчны нинӧм.
Кыскис Иван ӧти шайт дай сетіс лесничӧйлы, а ачыс ас кежас бара сы вылын пондіс серавны: «Буриндзика лесничӧйтӧ и кокорнитышті; дзонь кык шайтӧн пӧръялі: куим шайт пыдди ӧти шайт сӧмын и сеті».
Муніс, муніс Иван, муртса гортӧдзыс эз на во, а сылы паныд урадник локтӧ: и сійӧ кывлӧма, мый Иванлӧн деньга нажӧвитӧма.
— Кытчӧ, — шуӧ, — Иван, ветлін?
— Ме руч ку вузавны ветлі.
— Кыдз тэ лысьтін урадниклы доложитлытӧг вузасьны-ньӧбасьны?
Руч донтӧ кӧ ставнас сетан, прӧстита, а он кӧ, бур оз ло.
Вӧчны нинӧм.
Кыскис Иван зепсьыс ӧти шайт да сетіс урадниклы.
А ачыс ас кежас бара сералӧ урадник вылӧ: «Буриндзика ме урадниктӧ кокорниті; дзонь шайтӧн сійӧс пӧръялі: кык шайт пыдди сӧмын ӧти шайт сеті».
Воис Иван гортас дай гӧтырыслы висьталӧ:
— Ме, — шуӧ, — талун попӧс пӧръялі, купечӧс да суддяӧс пӧръялі, лесничӧйӧс пӧръялі, урадникӧс пӧръялі.
Поплысь 5 шайт суськи, купечлысь да суддялысь — 3 шайт, лесничӧйлысь — 2 шайт, а урадниклысь — 1 шайт.
Гӧтырыслы первой нимкодь лолі, а кор гӧгӧрвоис, пондіс сійӧс видны:
— Ок, тэ, йӧй тэ, йӧй: асьтӧ тай пӧръялӧмаӧсь, зепсьыд гусялӧмаӧсь.
Сэсся гӧтырыс босьтіс коколюка да ойкӧдӧмӧн Иванӧс гортсьыс вӧтліс.
— Водзӧснысӧ кӧ, — шуӧ, — налысь немтор он гусяв, гортӧ локны эн и лысьт.
Локтіс Иван барин керка дорӧ да думыштіс барин ордӧ гусясьны пыравны.
Но пырны некытчӧ: ӧдзӧс дорас сувтӧдӧма чеп йыв понйӧс.
— Час, — шуӧ Иван, — ме чеп йыв понсӧ первой гусяла, а сэсся бӧрас и мукӧд добрасӧ баринлысь гусяла.
Кӧсйис эськӧ Иван пон дорӧ матыстчыны, а баринлӧн, гашкӧ, дас пон вӧлӧм.
Кыдз тай сы вылӧ ставыс ӧттшӧтш уськӧдчасны да вазӧдасны.
Кутіс барин Иванӧс.
— Сямман кӧ, — шуӧ, — менсьым конюшняысь медбур вӧлӧс гусявны, прӧстита да витсё шайт деньгаӧн содта, а он кӧ, бурӧс эн виччысь.
Думайтіс, думайтіс Иван: мый вӧчны?
Гусяліс сэсся бабаыслысь сарапансӧ, босьтіс сы вылӧ чекверть вина да нӧк туис и мӧдӧдчис вой улӧ барин ордӧ.
А барин сійӧ вояс конюшнясӧ гӧгӧрбок томналіс дай куим караульщикӧс конюшня ӧдзӧс дорӧ сувтӧдіс.
Пондіс пырны Иван барин дворӧ, а сы вылӧ баринлӧн понъясыс уськӧдчисны.
Иван кисьтіс налы нӧк туис, да понъяс ланьтісны.
Сэсся кодйысис ӧблӧжка увтіыс барин конюшняӧ, пуктіс вӧв дінӧ чекверть вина, а ачыс бӧр петіс конюшняысь да кутіс виччысьны, мый водзӧ лоӧ.
Вот баринлӧн конюшня караулитысьяс и шуӧны:
— Вай пыраламӧй конюшняас да видзӧдлам, эз-ӧ на Иваныд вӧвтӧ гусяв?
Пыралісны, видлісны: вӧлыд пыр ас местаас.
Ӧти слуга сэсь аддзис чеквертнӧй вина сулея да зэв рад лои:
— Вай, — шуӧ, — тайӧ винасӧ юыштамӧ, ог жӧ тайӧс сідз кольӧй.
Сэсся куимнанныс пуксисны чеквертнӧй сулея дорӧ, дорвыв юисны да сэтчӧ и унмовсисны.
Кор караульщикъясыд унмовсисны, Иван пыраліс, сермӧдаліс вӧвсӧ да гӧнитіс гортас.
Мӧд луннас барин петіс конюшняӧ вӧв видлыны, а вӧлыс збыльысь абу!
Сэсся нӧйтіс слугаяссӧ да понъяссӧ да ыстіс Иванлы кӧсйысьӧм витсё шайт.
Кывліс поп, мый Иван зэв бура кужӧ гусясьны, да корис сійӧс:
— Тэ, — шуӧ, — менсьым сьӧм мошняӧс гусявны он вермы.
Верман кӧ гусявны, мошня джынсӧ сета, а он кӧ вермы, витсё шайт тэсянь.
А поплысь збыльысь зэв сьӧкыд вӧлі деньга мошня гусявны: сійӧ пыр киас чабыртӧмӧн деньга мошнясӧ вӧдитіс.
Вот коркӧ Иван пасьтасис аркирейӧн да став вичко пытшкас ӧзталіс сисьяс да лампаяс.
Поп аддзис вичкоысь бияс да котӧрӧн мӧдӧдчис вичкоӧ, думыштіс: «Эз-ӧ нин ӧзйы вичкоыс?»
А вичкоас аркирей сулалӧ:
— Лок, — шуӧ, — поп-батюшка, аркирейскӧй служба вӧчам.
Мый тэ деньга мошнятӧ сьӧрсьыд вӧдитан, пукты кытчӧкӧ вӧлтар пытшкас, сэсь некод тэнсьыд оз босьт.
Пуктіс поп деньга мошнясӧ престол улӧ.
Служитісны, служитісны дай поп чуймис:
— Аркирей-батюшко, менам, — шуӧ, — тэ воигкежлӧ лӧсьӧдчытӧм и пӧжасьтӧм.
Час, котӧртла да матушкалы пӧжасьны тшӧкта.
Котӧрӧн ветліс поп попаддя дорӧ и локтіс бӧр вичкоӧ, а сэні аркирей ни деньга мошняыс сылӧн абу.
Муніс поп Иван вылӧ генераллы жалуйтчыны.
Корис генерал Иванӧс.
— Верман кӧ, — шуӧ, — менсьым керка шӧрысь гӧтырӧс гусявны, ыджыд награда босьтан, он кӧ вермы, юрнад он мын.
Думайтіс, думайтіс Иван, кыдзи генераллысь гӧтырсӧ гусявны.
Генераллӧн, гашкӧ, сё слуга да телокранитель, некытчӧ матӧ керка дорас он сибав.
Вот Иван озыр купечӧн пасьтасис, ньӧбис бӧчка вина да войнас мӧдӧдчис генерал керка дорті.
Мыйӧн воис генерал кильчӧ весьтӧ, кыскис телега чока пӧвсӧ, мынтӧдіс чӧрс вылысь кӧлесасӧ, телегаыд сэтчӧ и путкыльтчис.
Пондіс Иван чуксавны генераллысь слугаяссӧ да телокранительяссӧ:
— Отсаланныд кӧ, — шуӧ, — став бӧчкасӧ тіянлы юктала.
Слугаяс да телокранительяс ӧти здукӧн лӧсьӧдісны сылысь телегасӧ да бӧр лэптісны вина бӧчка.
Иван налы и шуӧ:
— Юӧ, мыйта ловныд лэптӧ.
Генераллӧн слугаяс сэтчӧдз юисны, мый сэтчӧ туй вылас и унмовсисны.
Иван сэк кості пыраліс генеральша спальняӧ, кватитіс сійӧс, пуксьӧдіс телегаӧ да ӧдйӧн зэв гӧнитіс.
Заводитліс жӧ эськӧн генерал слугаяссӧ да телокранительяссӧ чуксавны отсӧг вылӧ, но найӧ ставныс вӧлі ныр выланыс сутшкысьӧмаӧсь да асылӧдз эз и садьмывны.
Гӧнитіс, гӧнитіс Иван да ты дорӧ сувтӧдіс вӧвсӧ шойччӧдны.
Тыысь бырснитіс васа:
— Вай, — шуӧ, — Иван, вузав меным генерал гӧтыртӧ.
Уна-ӧ коран?
Иван шуӧ:
— Уна меным оз ков.
Шапка тыр деньгаысь сета тэд генерал гӧтырӧс.
Вот васа пырис деньгала, а сы кості Иван розьӧдіс шапка пыдӧссӧ да лӧсьӧдіс телега кӧрӧб весьтӧ.
Тыртіс да тыртіс васа Иванлысь шапкасӧ деньгаӧн, да некыдзи оз тыр.
Деньгаыд вочасӧн шапка розьті лэччӧ телега кӧрӧбӧ.
Кор телега кӧрӧбыс чукйӧн тырис деньгаӧн, Иван сетіс васалы генерал гӧтырӧс, а ачыс сэсся гортас муніс.
Скӧрмис генерал да жалуйтчис Иван вылӧ министрлы.
Корис министр Иванӧс ас ордас.
— Верман кӧ, — шуӧ, — пыравны менам нывъяс спальняӧ да узигас на улысь прӧстынясӧ гусявны, наградита сюрс шайтӧн, а он кӧ вермы, юртӧ воштан.
Думайтіс, думайтіс Иван, кыдзи пыравны министр ордӧ, сылӧн ӧд слугаыд да телокранительыд генерал дорысь на унджык.
Вот пасьтасис Иван генерал паськӧмӧн да рытнас пырис министр дворечӧ да дзебсис ӧти пельӧсӧ.
Видзӧдӧ, а сэні министрлӧн понйыс кычанасьӧма.
Иван босьтіс ӧти кычанпи да гусьӧн муніс министр нывъяс крӧвать улӧ.
Кор найӧ унмовсисны, Иван сюйис кычанписӧ кык ныв костас, шебрас улӧ.
Ачыс бӧр пырис крӧвать улас да мӧдіс кывзысьны.
Коркӧ садьмис министрлӧн ичӧтджык нылыс дай мӧд чойсӧ чуксалӧ:
— Чеччыв, — шуӧ, — да видзӧдлы!
Тэ со тавой кычанпи вайӧмыд!
Садьмис генераллӧн ыджыдджык нылыс да спорӧ кутчысис:
— Ме, — шуӧ, — бара эг, тэ ачыд, кӧнкӧ, вайин.
Споруйтісны, споруйтісны да батьыслысь юавны мунісны, кодныс найӧ кычанпи вайисны.
Иван сэк кості кватитіс крӧвать вылысь прӧстынясӧ да петіс министр ордысь.
Генерал паськӧма морттӧ телокранительяс кутны эз и думыштлыны.
Локтісны министрлӧн нывъяс батьныс ордӧ, мед сійӧ отсалас налы спор помавны.
Министр гӧгӧрвоис, мый Иван тайӧ шуткасӧ вӧчис:
— Тайӧ, — шуӧ, — понлӧн кычаныс, а абу тіян.
Тайӧ, кӧнкӧ, Иваныд пуктіс ті крӧвать вылӧ, медым прӧстынянытӧ гусявны.
Видзӧдлісны, эм-ӧ прӧстыняыс; збыльысь Иван прӧстынянысӧ гусялӧма.
Тшӧктіс корны министр Иванӧс.
Сылы жаль лои сетны кӧсйысьӧм деньгатӧ.
— Бӧр кӧ, — шуӧ, — вайӧдан генераллысь гӧтырсӧ, сійӧ ме пыдди и ас пыддиыс тэд мынтысяс, а он кӧ вайӧд, юртӧ воштан.
Муніс Иван ты дорӧ, кытчӧ васалы генерал гӧтырӧс вузавліс, пуксис берег дорас да кутіс нырагез гартны да шутьлявны.
Петіс тыысь васалӧн пиыс да шуӧ:
— Мый нӧ тэ, Иван, вӧчан?
— Ме, — шуӧ, — кӧсъя тіянлысь вадтӧ шыръявны да тіянӧс, бес котырӧс, кос пывсянын пывсьӧдны.
Беспи котӧрӧн лэччис ва пыдӧсӧ дедыс дінӧ да шуӧ:
— Локтӧма Иван да миянлысь ваднымӧс кӧсйӧ шыръявны да миянӧс кос пывсянын пывсьӧдны.
Петіс пӧрысь васа да шуӧ Иванлы:
— Вай, — шуӧ, — первой вын-эбӧснымӧс бертам.
Верман кӧ менӧ эбӧснад да сюсьлуннад, сета генерал гӧтырӧс, а он кӧ — ог сет.
Первой, — шуӧ, — шутьлялӧмӧн вермасям.
Кодным ёнджыка шутёвтам, сылы и генерал гӧтыр.
Вот сувтіс Иван крут кыркӧтш йылӧ.
Шутёвтіс васа сэтшӧм чорыда, муртса Иван кыркӧтш йывсянь ваӧ эз усь.
— Ок, — шуӧ, — тайӧ нӧ кутшӧм шутёвтӧм!
Вот ме кӧ шутёвта, тэнад син гурансьыд синколькйыд чеччыштас.
Колӧкӧ, водзвылысь кӧртав синъястӧ.
— Час, — шуӧ, — кӧртала синъясӧс, сэтшӧма кӧ шутёвтан.
Вот син кӧрталӧмӧн сувтіс васа кыркӧтш йылӧ.
Иван босьтіс зор да кыдз тай юковтас юрбӧрас васалы.
Васа кыркӧтш йывсянь летитіс ваӧдзыс.
— Мастер, — шуӧ, — тэ, Иван, шутлявны.
Збыльысь синъясысь быдсӧн би петаліс, муртса синъясӧй эз чеччыштны.
— Вай, — шуӧ, — ещӧ видлам, коднымлӧн ки чабырным ёнджык.
Вот пыраліс васа ты пыдӧсӧ да петкӧдіс сэсь зэв гӧгрӧс из.
— Топӧд, — шуӧ, — кимӧдзад, мед изйыс шаньгаӧдз лязаліс.
— Вай, — шуӧ Иван, — тэ водзджык петкӧдлы.
Шамыртіс васа изсӧ, сэтшӧма зэлӧдчыліс, быдсӧн тош йылӧдзыс гӧрдӧдліс, изйыд збыльысь шаньга кодьӧдз лязаліс.
— Тайӧ шамыртӧмыд нӧ, — Иван шуӧ, — мыйся шамыртӧм.
Ме кӧ вот шамырта, тэнад изйысь кольӧ сӧмын ты пыдӧс ляти кодь няйт китыр.
Кыскис Иван зепсьыс пуӧм картупель да кыдзи тай шамыртіс, сӧмын чуньяс косттіыс визувтіс картупель чӧнӧрыс.
Васа пондіс шензьыны:
— Но, — шуӧ, — и ён жӧ тэ вӧлӧмыд, Иван: изйысь сӧмын няйт китыр коли, и быдсӧн сэсь ва петіс.
— Но, — шуӧ, — нӧшта ӧтчыд вын-эбӧснымӧс видлам.
Вай вермасям: кодным кодӧс водзджык кок йылысь уськӧдам, сылы и лоас генерал гӧтыр.
— Ме ачым тэкӧд ог жӧ мӧд сила бертны, — шуӧ Иван васалы. — То, колода бокын куйлӧ менам ичӧтджык вокӧй, мун сыкӧд бертчы, — индіс Иван колода бокын куйлысь ош вылӧ. — Сӧмын сійӧ неуна сьӧкыд пеля, прӧстӧй сёрнитӧ оз кыв.
Первой бок кузяыс сылы мыйӧнкӧ шонтышт, сэк вӧлисти тэкӧд заводитас сёрнитны.
Муніс васа ош дінӧ да чужйис сылы:
— Лок, — шуӧ, — вермасям, мый куйлан?
Ошкыд тай кыдз уськӧдчис сы вылӧ да мӧдіс пурны-косявлыны васаӧс.
Ӧдва и мездысис васа ош лапа улысь.
— Но, — шуӧ васа, — тэ лоан ыджыд брат, вермин менӧ.
Босьт да нуӧд генерал гӧтыртӧ, а ваднымӧс миянлысь эн шыръяв.
Мынтіс сэк генерал Иванлы ас пыддиыс сюрс шайт да министр пыдди нӧшта сюрс шайт.
Коркӧ кывсис и сар пельӧдз, мый Иван зэв мастера кужӧ гусясьны.
Корис сійӧ Иванӧс ас дінас:
— Верман кӧ, — шуӧ, — тэ ме казнаысь гусявны зӧлӧта мешӧк, мешӧк джынсӧ аслыд, а он кӧ вермы, юртӧ керышта.
Сарлӧн тюрмаӧ вӧлі пуксьӧдӧма медся наян вӧрсӧ.
Локтіс сійӧ тюрмаын пукалысь вӧр дінӧ дай шуӧ:
— Кыдз нӧ Иванӧс кыйны, пондас кӧ менсьым казнаысь деньга гусявны?
Сійӧ сарлы тшӧктіс сарскӧй казна гӧгӧрыс сы пасьта бӧрӧзда кодйыны, медым вомӧныс чеччыштны он вермы, да тыртны сійӧс сирӧн.
Сир тыра бӧрӧздаті вуджигас пӧ Иван сэтчӧ усьӧ да сибдас.
Вот Иван мӧдӧдчис сарлысь казна гусявны.
Сьӧрсьыс босьтіс ӧти вӧрӧс дай сылы шуӧ:
— Сарыд зэв мудера вӧчӧма: коднымлыкӧ тавой быть сюрны.
Вай вудж тэ водзынджык.
Иванлӧн тӧварышыс чеччыштіс да уси, сэтчӧ и сибдіс, сӧмын юрыс мӧдіс тыдавны.
Иван, сы юр вылӧ тальччылӧмӧн, вуджаліс бӧрӧзда мӧдарас, босьтіс пельпом вылас ӧти мешӧк зӧлӧта да муніс аслас патераас.
Сійӧ патеруйтны сувтіс ӧти дӧва старука ордӧ.
— На, — шуӧ, — тэд, бабушка, талун гӧснеч вайи.
Кувтӧдзыд тырмас дай пияныдлы тырмас.
А менӧ верд ӧтчыд та пыдди.
Мӧд луннад сар аддзис, мый Иван збыльысь гусялӧма сарскӧй казна.
Зэв ёна скӧрмис, тшӧктіс Иванӧс пырысь-пыр жӧ кутны да юрсӧ керыштны.
Корсисны да корсисны, но корсьны эз вермыны.
Сэсся бара сар муніс тюрмаын пукалысь наян вӧр дінӧ:
— Вай, — шуӧ, — висьтав, кыдзи меным Иванӧс кыйны да сылысь юрсӧ керыштны?
Тюрмаын пукалысь вӧр сарӧс велӧдӧ:
— Тэ, — шуӧ, — доддяв зарниа каретатӧ, сэтчӧ пуксьӧд саритсатӧ медся бур паськӧмнас пасьтӧдӧмӧн, сэсся лэдз сійӧс кар кузя гуляйтны, а бӧрвывсяньыс ысты унджык йӧзӧс.
Иваныдлӧн вежыс петас зарниа карета вылӧ да локтас сійӧс гусявны, сэк сійӧс позьӧ кокниа кутны.
Сідзи и вӧчисны.
Саритсаӧс пасьтӧдісны шӧвк да зарниа паськӧмӧн, пуксьӧдісны зарни каретаӧ да мӧдӧдісны кар кузьта гуляйтӧдны.
Иван пасьтасис генерал паськӧмӧн, сэсся кайис пу вылӧ, ӧшӧдчис пу вож вылӧ да мӧдіс горзыны:
— Менӧ Иван вӧр грабитіс да пуӧ ӧшӧдіс!
Мездӧй менӧ!
Саритсаыд буретш вӧлі сійӧ пу увтіыс гӧнитӧ дай шуис кучерыслы:
— Мезды, — шуӧ, — генералсӧ.
Мыйӧн кучер чеччис кӧзла вылысь да пондіс пуӧ кавшасьны, сэк кості Иван чеччыштіс карета лабичӧ да кучкис вӧвъяслы.
Каретасӧ и саритсасӧ ӧттшӧтш гусяліс да вайӧдіс патераас.
Каретасьыс перйис зарниа коробоксӧ, а саритсасӧ дзик пасьтӧгыс пӧрччӧдіс, сэсся пуксьӧдіс тыртӧм каретаӧ да вӧвъяслы кучкис:
— Мунӧ, — шуӧ, — гӧнитӧдӧ сар гӧтырӧс сар ордӧ.
Мед любуйтчӧ ас гӧтырнас.
Нӧшта ёна скӧрмис сар, мый Иван гусяліс сылысь зарниа коробоксӧ да саритсасӧ тшӧтш тешитіс.
Муніс бара тюрмаын пукалысь вӧр дінӧ да юасьӧ, кыдзи кыйны Иванӧс.
А вӧр сійӧс велӧдӧ:
— Босьт, — шуӧ, — да порсьӧс гӧгӧрбок зӧлӧтит.
Сэсся салдат рота костын лэдз сійӧс кар кузя гуляйтӧдны.
Иванлӧн зарниа порсь вылад вежыс петас, локтас сійӧс гусявны, а салдатъясыд сэки сійӧс и кутасны.
Вот ыстісны дзонь рота салдатӧс кар кузьта гуляйтӧдны сарлысь зӧлӧтитӧм порсьсӧ.
Иван сэк кежлӧ кар шӧрысь медаліс медбур патерасӧ, сэсся полковникӧн пасьтасис да петіс порсьӧс гуляйтӧдысь салдатъяслы паныд:
— Здорово, — шуас, — молодцы!
Менам талун нимлун.
Он-ӧ желайтӧ менсьым нимлун веськӧдыштны?
— Желайтам, — шуӧны салдатъяс, — кыдз нӧ ог желайтӧ полковниклысь нимлун веськӧдны.
Сӧмын кытчӧкӧ тайӧ порсьсӧ колӧ миян меститлыны.
— Йӧртӧ, — шуӧ, — ме гидӧ да томналӧ, немтор сылы оз ло, ме сэк кості денщикӧс видзны сувтӧдла.
Пыртӧдіс Иван салдатъясӧс, ляс усьтӧдзныс юкталіс винаӧн, сэсся пӧрччӧдіс шынельяснысӧ да манакӧ ставсӧ пасьтӧдіс, а ачыс босьтіс зӧлӧтитӧм порсьсӧ да важ патераас нуӧдіс.
Вуштіс сы вылысь став зарнисӧ да сетіс зарнисӧ дӧва старукалы:
— На тэн, бабушка, тайӧ шылльӧ-мылльӧсӧ.
А порсьсӧ начкы да жарит меным аски кежлӧ.
Вот палялісны порсь гуляйтӧдысь салдатъяс да мӧда-мӧдыс вылӧ видзӧдӧны, ас выланыс чуймалӧны, кыдзи найӧ салдатысь манакӧ воисны.
Кватитчисны, а порсьныс абу.
Гӧгӧрвоисны, мый Иван найӧс тадзи тешитӧма.
Мунісны сар дорӧ да сідзи и висьталісны, мый Иван синма-ныра костысь налысь порсьсӧ пышйӧдіс.
Бара муніс сар тюрмаын пукалысь наян вӧр дінӧ юасьны, кыдзи эськӧ Иванӧс кыйны.
А тюрмаын пукалысь вӧр сійӧс велӧдӧ:
— Талун Иван мӧдас тэнсьыд гусялӧм порсьтӧ жаритны.
Ысты медся ныриса пӧвартӧ да яй дук сертисьыс сійӧ тӧдмалас сылысь оланінсӧ.
Вот муніс сар пӧвар, кар кузя быд уличаті ветлӧ да исалӧ, кӧні порсь яй жаритӧны.
Воис ӧти керка дінӧ да збыльысь жаритӧм порсь яй дук кылӧ.
Пырис керкаас, а сэні старука да Иван порсь яй сёйӧны:
— Лок, — шуӧ, — пуксьы да сарскӧй картаын быдтӧм порсь яйӧн гӧститӧда.
Пӧварыд кор петіс Иван патераысь, кильчӧ юр вылас мелӧн гижис: «Ме тані гусялӧм порсь яй сёйи».
А ачыс котӧрӧн муніс сарлы доложитны.
Иван петаліс кильчӧ вылас, аддзис кильчӧ юр вывсьыд мелӧн гижӧмсӧ да быд кильчӧ юр вылӧ гижаліс: «Ме тані гусялӧм порсь яй сёйи».
Воисны сарскӧй слугаяс да салдатъяс Иванӧс кутны.
Видзӧдӧны, а быд кильчӧ юр вылын мелӧн гижӧма: «Ме тані гусялӧм порсь яй сёйи».
Сідзи бара сарыд эз вермы кутны Иванӧс.
Бара сар муніс тюрмаын пукалысь наян вӧр дінӧ сӧветуйтчыны, кыдзи кыйны Иванӧс.
Тюрмаын пукалысь вӧр сійӧс велӧдӧ:
— Кор ас дворечад пир вылӧ став купечьясӧс, офицеръясӧс, генералъясӧс, губернаторъясӧс, министръясӧс.
Тӧдӧмысь, сэтчӧ тшӧтш локтас и Иваныд.
Сэсся гӧгӧрбок дворецтӧ ортсысяньыс тшӧкты томнавны да стража сувтӧдны.
Кор ставныс коддзасны, сувтӧд нылыд спальня дорӧ бур стража да тшӧкты, коді гӧсьтъяс пиысь вермас пыравны саревна спальняӧ да сійӧс окыштны.
Дерт, Иван кындзи, некод оз вермы.
А сылы кӧ удайтчас пыравны саревна спальняӧ, медым саревнаыд плешкас сылы мелӧн пас пуктас.
Сэк сійӧ пас сертиыс и сюрӧ.
Сар чукӧртіс пир вылӧ ассьыс став йӧзсӧ: министръясӧс, генералъясӧс, купечьясӧс, попъясӧс.
Иван пасьтасис купечӧн да пир вылӧ тшӧтш локтіс.
Кор став гӧсьтыс ёнакодь коддзисны, сар шуӧ гӧсьтъяслы:
— Коді вермас войнас саревна спальняӧ куим стража пыр пыравны, сійӧс ӧтчыд окыштны да сылысь чунькытшсӧ босьтны, сы сайӧ саревнаӧс верӧс сайӧ сета.
Заводитлісны купечьяс, генералъяс заводитлісны, заводитлісны унаӧн, но первой стража дінас воигӧн на найӧс кутлісны да бӧр бергӧдісны.
Некодлы эз удайтчы пыравны спальняӧ.
А Иван эз зевайт.
Сійӧ пир вылӧ локтігӧн сьӧрсьыс босьтіс саритсалысь пӧрччӧдӧм зарниӧн вышивайтӧм платтьӧсӧ.
Сійӧ пасьталіс сійӧс да саритса пыдди пырис сар ныв узьланінӧ.
Куимнан стражаыс сійӧс зэв кокниа лэдзисны.
Иван пыраліс сар ныв дінӧ, ӧтчыд сійӧ окыштіс да чуньсьыс зарниа чунькытшсӧ перйис.
А сэк кості саревна сылы плешас мелӧн перна пуктіс.
Петіс Иван саревна спальняысь, пӧрччис нывбаба паськӧмсӧ да юрсисӧ лӧсьӧдігмоз видзӧдліс рӧмпӧштанӧ.
Аддзис сійӧ плешсьыс мелӧн пасйӧм пернасӧ, гӧгӧрвоис да чышкис.
Войнас, кор став гӧсьтъясыс юсисны да унмовсялісны, Иван ставныслы налы плешканыс мелӧн пернаяс тэчаліс.
Кӧсйӧ нин вӧлі водны да аддзис, мый сарлӧн аслас плешкас пернаыс эз на ло, дай сылы тшӧтш зэв ыджыд перна пасйис плешас.
Коркӧ садьмис сар да мӧдіс ветлыны узьысьяс пӧвстті, видлавны, коді пернаа плеша.
Ӧти узьысьлы чужӧмас видзӧдліс — паса плеша, мӧдӧс видзӧдліс — паса плеша жӧ.
— Ак, — шуӧ, — тайӧ тай гусясьӧ да нӧшта оз ӧтнас: сылӧн и ёртъяс тшӧтш эмӧсь.
Сэсся сар чукӧстіс двореч видзысь салдатъясӧс да сетіс приказ:
— Став узьысьяссӧ видлалӧй.
Кодлӧн плешкас эм мелӧн пасйӧм перна, ставныслысь юрсӧ керавны.
Вот пырисны салдатъяс гӧсьтъяс узянінӧ.
Кодлысь плешсӧ оз видлыны, ставныслӧн плешас мелӧн пасйӧм перна.
И пондісны узигкостіныс сэні жӧ юрнысӧ керавны: министръяслысь, генералъяслысь, купечьяслысь, попъяслысь.
Ӧти салдат видзӧдліс сар вылӧ: сылӧн плешкас мелӧн вӧлі пасйӧма сэтшӧм жӧ перна, и сылысь юрсӧ швачнитіс аслас приказ серти.
Сэсся Иван ачыс пуксис сарствуйтны, да пӧрысьӧ-нэмӧ гозъя зэв бура овмӧдчисны.
МУЖИК ИВАН ДА САР ПЕТРӦВАН
Оліс-выліс сар Петрӧван.
Ӧтчыд сійӧ слугаясыскӧд мӧдӧдчис вӧрӧ гуляйтны.
Слугаяссӧ колис туй вылӧ, а ачыс кежис туй бокӧ дай ылаліс.
Шӧйтіс, шӧйтіс сар, да аддзис: мужик пес кералӧ.
Уджалӧ мужик черӧн, быттьӧкӧ чачаӧн ворсӧ: чагйыс ки вомлӧс кызтаӧн ӧтар-мӧдарӧ резсьӧ.
— Здорово, — шуӧ, — Иван!
Мужиклы зэв дивӧ лоис:
— Мыйӧн нӧ, — шуӧ, — тӧдан, мый ме Иван?
Сар сылы шуӧ:
— Дерт жӧ, Иван: став мужикыс ӧд Иван.
Но Иван кӧ и мед Иван: мужик эз лӧгась.
Керасьӧ мужик, а сар видзӧдӧ да дивуйтчӧ:
— Лӧсьыд жӧ тэныд, Иван, уджавны: уджалан, быттьӧкӧ ворсан.
А уна-ӧ, — шуӧ, — тэ нажӧвитан луннас?
Дерт, тадзтӧ уна нажӧвитан?
— Сюрс шайтӧн быд лун, — шуӧ мужик.
— А кытчӧ нӧ воштан сы мында сьӧмсӧ?
Али семьяыд зэв ыджыд?
— Семья, — шуӧ, — менам абу ичӧт; кык пи, кык ныв, сюрс комын куим нянь каюк да кык сюрс бокӧвӧй шлоп.
Нажӧткаӧс ме юка нёль пельӧ.
Ӧти юкӧн уджйӧз мынтӧм вылӧ пукта, мӧд юкӧн ачым уджӧн сета, коймӧд юкӧнсӧ ваӧ шыблала, а нёльӧд юкӧннас ад горш тырта.
Сар эз гӧгӧрво да выль пӧв юаліс мужиклысь.
Каюк — уна пелыса груз новлан ыджыд пыж, тані: нянь рушку.
— Уджйӧз мынта, — шуӧ мужик, — пӧрысь ай-мамӧс кувтӧдзныс верда; уджӧн ачым сета — сійӧ пиянӧс быдта; ваӧ деньга кояла — нывъясӧс быдта, а ад горшӧс тырта — сарӧс да сарлысь слугаяссӧ верда.
Сар скӧрмис, ас кежас думыштіс: «Час ме тэныд петкӧдла сарӧс пинялӧмысь, сӧмын мед туйыс сюрӧ».
Сэсся сар и шуӧ:
— Вай регыдджык инды меным туйсӧ, меным некор вӧрын довъявны.
А мужик и шуӧ:
— А меным некор быд мортлы туй индавны.
Менам быд час дона.
Сюсь морт кӧ, ачыд письтан.
Мун первой веськыдвылӧ, сэсся шуйгавылӧ, сэсся бара веськыдвылӧ кеж, сэсся — бара шуйгавылӧ да и аддзан туйсӧ.
— Ме, — шуӧ сар, — сэтшӧмторйӧ эг велӧдчывлы, некутшӧм туй меным оз сюр.
Петкӧд менӧ туй вылӧдз, да сета кызь вит чӧлкӧвӧй.
Кӧсйис сар мужиклы кызь вит чӧлкӧвӧй, да мужик сыкӧд мӧдӧдчис туй индыны.
Туй вылын сар мӧдіс мужиклысь юасьны:
— Коркӧ тэ, Иван, сарӧс аддзылін эн?
Окота абу тэныд сарӧс видзӧдлыны?
— Аддзывны эг аддзыв.
А видзӧдлыны позяс.
Сар сылы и шуӧ:
— Эн кӧ аддзывлы, ӧні жӧ аддзылан.
Мыйӧн петам туй вылӧ, пырысь-пыр жӧ сарӧс аддзам.
— Кыдзи нӧ, — шуӧ Иван, — ме сійӧс аддзыла?
— Кор петам туй вылӧ, зэв уна йӧзкӧд паныдасям.
Став йӧзыс мӧдасны шапка пӧрччӧмӧн сулавны, сӧмын ӧтнас сар мӧдас сулавны шапкаӧн.
Вот сэки и приметит.
Мыйӧн петісны туй вылӧ, сэні тыр народ аддзисны.
Ставыс пӧрччисны шапкаяснысӧ да мӧдісны вӧрысь петысьяслань ӧвтчыны.
Мужик сэки юаліс:
— Кӧні нӧ сарыс?
— Видзӧдлы гӧгӧрбок.
Став йӧзыс шапкатӧмӧсь, а ми тэкӧд кыкӧн шапкаӧн сулалам.
Миян пиысь коднымкӧ ӧтикным и эм сарыс.
Мужик ӧні ставсӧ гӧгӧрвоис да зэв збойпырысь шуис:
— Сідзкӧ, ме лоа сарыд.
А сар и шуӧ:
— Тэысь кындзи, и ме тшӧтш шапкаа.
Ме и эм настоящӧй сарыс.
Мужик спорӧ кутчысис:
— Кыдзи тэ сар?
Тэ вӧр туйяс он тӧд, пес керавны он куж, а ме быд дела кужа.
Вот ме и эм сар.
Тэнад плешкад абу гижӧма, мый сар.
И збыльысь, найӧ тушаӧн и чужӧм-рожаӧн кыкнанныс вӧліны дзик ӧткодьӧсь.
Споруйтісны, споруйтісны да сарскӧй слугаяслысь юалісны:
— Висьталӧй, кодным ми сар?
Слугаяс видлалісны, видлалісны: гӧгӧрбок бергӧдлӧмӧн видлалісны, паськӧмнысӧ пӧрччӧдлӧмӧн видлалісны — дзик кыкнанныс ӧткодьӧсь.
Нуӧдісны медбӧрын саритса дорӧ, и саритса эз вермы тӧдмавны, кодыс на пиысь сарыс.
Локтіс сэк споруйтіганыс ӧти старик.
— Вот, — шуӧ, — мыйӧ пӧгибӧ воӧмаӧсь.
Сарӧс тӧдны колӧ оз чужӧм серти, а вежӧр сертиыс.
Ме пырысь-пыр тӧда, кодыс сар, кодыс прӧстӧй мужик, сӧмын куимтор йылысь юала.
Пондіс старик юасьны:
— Кымын, — шуӧ, — вӧр-пу быдмӧ свет вылас?
Сар Петрӧван бӧбмис — оз тӧд, кымын пу свет вылас, а Иван дыр эз думайт:
— Куимсё комын миллион пожӧм, сы мында жӧ коз пу, а кыдз пу да ньыв пу миллионӧн этшаджык.
Он кӧ веритӧ, ветлӧ да асьныд лыддьӧ.
— Вернӧ, — шуӧ старик. — А ылын-ӧ лоӧ мӧдар югыдыс?
— Мӧдар югыдӧдз абу матын, — шуӧ Иван, — менам дед зэв нин важӧн мунліс мӧдар югыдӧ, а бӧрсӧ эз на волы.
— Вернӧ, — шуӧ старик. — А му пыдӧсӧдзыс ылын-ӧ?
— Му пыдӧсӧдз сы ылнаын жӧ, — шуӧ Иван, — дедлӧн вокыс дедкӧд ӧттшӧтш жӧ кувсьыліс.
Сюйлім муӧ, да ӧнӧдз эз на жӧ бӧрсӧ лок.
— Вернӧ, — шуӧ старик. — Вот тайӧ эм тіян сарныд.
Пуктісны Иванӧс сарӧ, а Петрӧванлы сетісны чер да вӧрӧ пес керавны мӧдӧдісны.
САЛДАТ ДА КЫК ГЕНЕРАЛ
Ӧтчыд салдат пырис трактирӧ вина юны, а сэні кык генерал пукалӧны да ас костаныс сёрнитӧны.
Ӧтикыс шуӧ:
— Сар нылыд, дерт, ме сайӧ верӧс сайӧ мунас, ме том да мича.
Ме талун сійӧс медся дона трактирӧ гӧститны кори.
А мӧдыс шуӧ:
— Ме сайӧ, дерт, мунас, ме кӧть олӧма морт, но ыджыд чина да смел.
Ме аски сійӧс меддона трактирас гӧститны кори.
Салдат кывзіс, кывзіс дай шуӧ:
— Кысь нӧ тіянлы, бӧлбанъяслы, сар ныв вылӧ гӧтрасьны.
Вот ме кӧ окотита, пырысь-пыр сар ныв вылад гӧтрася.
Генералъяс скӧрмисны бӧлбанӧн шуӧмысь, морт куимысьӧн салдатлы бан бокас кучкисны да вӧтлісны трактирысь.
Генералъяслы салдатӧс кучкавны ӧд позьӧ.
Скӧрмис салдат да шуӧ:
— Час, ме тіянӧс неуна «ворсӧдышта».
Мӧд луннас том генерал мӧдӧдчис дона трактирӧ, кытчӧ сар нылӧс вӧлі гӧститны корӧма.
А салдат водзджык муніс трактир кӧзяин ордӧ да медаліс генерал комнатакӧд орччӧн комнатасӧ.
Вот воис том генерал дорӧ сар ныв.
Генерал чукӧстіс трактирщикӧс дай шуӧ:
— Вай меным кӧкъямыс шайта кык бутылка вина да медся дона закускаяссӧ.
А салдат, кылӧ, мӧд комнатасянь горзӧ:
— Эй, трактирщик!
Вай мем медся дона став винатӧ, ме кӧкъямыс шайтӧн пыдди дас шайтӧн мынтыся.
Генераллы жаль лои дас шайтӧн мынтысьны.
Трактирщик и шуӧ генераллы:
— Ме служивӧйлы став винасӧ нуа: сійӧ донаджыка мынтысьӧ.
— Но, сідзкӧ, медся донтӧмсӧ вай кыкӧс.
Салдат стен сайсянь бара нин горзӧ:
— Ме, трактирщик, тэныд руба бутылкаяс вылад куим чӧлкӧвӧйӧн мынтыся.
Вай татчӧ тшӧтш став донтӧм винатӧ.
Сідз генераллы эз и удайтчы сар нылӧс гӧститӧдны.
Мыйкӧ сёрнитісны, сёрнитісны ас костаныс, сэсся сар ныв, кылӧ, и шуӧ:
— Волы талун дас кык час войын ме спальняӧ.
Кор воан ме ӧшинь улӧ, таркнит, а ме тэныд гез лэдза, да тэ сы кузя и кавшасян.
Вот кутіс воны дас кык час.
Салдат час джынйӧн кымын муніс водзджык генерал дорысь сар ныв ӧшинь улӧ да турк-тарк керыштіс.
Сар ныв лэдзис гез пом, да салдатыд сы кузя кавшасис сар ныв спальняӧ.
Сар ныв и шуӧ:
— Биасям ог?
— Огӧ, — шуӧ, — биасьӧ.
Нӧшта бать-мамыд менӧ аддзыласны.
Битӧгыс миянлы зэв лӧсьыд.
Вот олыштісны неуна, дай генерал, кылӧ, ӧшинь улын турк-тарк керыштіс.
Сар ныв и шуӧ:
— Коді нӧ тайӧ локтӧ?
— Дерт, тайӧ ӧнтая проклятӧй салдатыд локтӧ.
Часлы, ме сылы мыйкӧ юр вылас чӧвта.
Сэсся салдат босьтіс сар нывлысь тыра лӧканьсӧ да чӧвтіс ӧшинь пырыс генераллы плеш вылас.
Генерал сьӧласьӧмӧн гортас котӧртіс, зэв ыджыд йӧг сылы плешкас чеччыштіс, дай став генеральскӧй мундирыс лякӧссис.
Асывводзӧдзыс салдат оліс сар ныв ордын, югыд тӧдчытӧдзыс сійӧ пасьтасис да мӧдӧдчис бӧр важ локтан туйӧдыс.
Но мунтӧдзыс шуӧ сар нывлы:
— Мыйкӧ меным на память пӧдарит.
Сар ныв пӧдаритіс зарниӧн вурӧм сарапансӧ.
Сідзи сар ныв эз и тӧдлы, мый сы дінӧ генерал пыдди салдат воліс.
Мӧд луннас и пӧрысь генерал сар нылӧс корис дона трактирӧ гӧститны да вина юны.
А салдат бара водзвыв медаліс орчча комнатасӧ дай шуӧ трактирщиклы:
— Генераллы дона ни донтӧм вина эн сет, мый сійӧ корас, ставсӧ меным вай.
Вот генерал чукӧстіс трактирщикӧс дай шуӧ:
— Вай меным кӧкъямыс шайта кык бутылка.
А салдат, кылӧ, горзӧ стен сайсянь:
— Став дона винатӧ, трактирщик, меным вай, ме дас чӧлкӧвӧйӧн бутылкаысь мынтыся.
Генераллы жаль лои дас шайтӧн мынтысьны дай шуӧ:
— Вай мем, сідзкӧ, кык бутылка руба винатӧ.
А салдат, кылӧ, стен сайсянь бара нин горзӧ:
— Вай, трактирщик, татчӧ став донтӧм винатӧ, ме тэныд рубӧн пыдди куим чӧлкӧвӧйӧн мынтыся.
Жаль лои генераллы руба вина бутылка вылӧ куим шайтӧн мынтысьны.
Сідз генераллы эз удайтчы сар нылӧс гӧститӧдны.
Сэсся пукалісны, сёрнитыштісны, дай сар ныв, кылӧ, шуӧ генераллы:
— Талун войнас дас кык часын лок ме ӧшинь улӧ да стенӧ турк-тарк керышт, ме тэныд гез лэдза, дай пыран ме ордӧ.
Вот матысмис дас кык час.
Салдат час джынйӧн кымын генералысь водзджык муніс сар ныв ӧшинь улӧ да турк-тарк керыштіс.
Сар ныв ӧшиньсяньыс мыччис гез пом, да бара салдат кавшасис сар ныв спальняӧ.
— Биасям огӧ? — юалӧ сылысь сар ныв.
— Мый нӧ бисьыс?
Битӧгыс миянлы зэв лӧсьыд.
Муртса на салдат удитіс пырны сар ныв ордӧ, ӧшинь улӧ воис пӧрысь генерал да турк-тарк керыштіс.
— Коді нӧ тайӧ локтӧ? — шуӧ сар ныв.
— Тайӧ, дерт, ӧнтая юысь салдатыд миянлысь сёрнинымӧс кывліс да локтӧ!
Час, ме сылы юрас мыйӧнкӧ лыя, мед йӧз ӧшинь улын войын оз шӧйт.
Сэсся босьтіс пельӧсысь ва тыра лӧкань да койыштігмоз шыбитіс генераллы юрас.
Генерал сьӧлыштіс да гортас котӧрӧн мӧдӧдчис: плешкас ыджыд йӧг чеччыштіс, дай став генеральскӧй мундирыс срамитчис.
А салдат оліс саревна ордын асъявылӧдзыс да югдандор мӧдӧдчис важ туйӧдыс.
Но мунтӧдз войдӧр сар нывлысь корис мыйкӧ на память.
Сар ныв сетіс ассьыс зӧлӧтӧй чунькытшсӧ да зарни узора шӧвк чувкисӧ.
Мунігас сылы сар ныв шуӧ:
— Аски та кадӧ бара волы ме ордӧ, сэки сёрнитчам, кыдзи да кор ме ордӧ корасьны локны.
— Ладнӧ, — шуӧ салдат, — коран кӧ, вола.
Коркӧ воис кад дас кык час гӧгӧр.
Салдатлы неокота нин вӧлі мунны сар ныв ордӧ.
— Но час, — шуӧ, — медбӧръяысь ветла.
Сэсся мунігмозыс туй вылысь кутіс кӧзаӧс да сьӧрсьыс нуӧдіс.
Кор сар ныв лэдзис ӧшинь пырыс сылы гез помсӧ, салдатыд ас пыддиыс гез помад сюрӧдыс кӧрталіс кӧзаӧс да горӧдіс:
— Лэпты!
Сар ныв лэптіс кӧзаӧс ас спальняӧ, чайтӧ, мый мусукыс сы водзын.
— Ок, — шуӧ, — ёна жӧ нин гажӧй бырис.
Ӧдйӧджык пӧрччысь.
А кӧза повзис да комната тырӧн бакӧстіс.
— Мыйкӧ тай нӧ тэнад талун гӧлӧсыд чирӧма? — шуӧ сар ныв, сэсся сывйыштіс сійӧс пемыдінад кыкнан кинас, кӧза сюрыд ки улас сюрис, да кыдз тай горӧдіс.
Котӧрӧн локтісны сарскӧй слугаяс да дивуйтчӧны, кыдзи кӧзаыс веськалӧма сар ныв спальняӧ.
Ӧдйӧджык сэсь вӧтлісны.
А сар ныв шогӧ воис да думайтӧ:
— Гашкӧ, куимнан вояс кӧза волывліс: пемыдінад мыйӧн тӧдан?
Шогсьӧмысла сійӧ висьмис, некутшӧм доктор оз тӧд сылысь висьӧмсӧ, корсьӧны сылы нӧшта бурджык докторъясӧс.
Вот салдат пасьтасис докторӧн, локтіс сар ныв дінӧ дай шуӧ:
— Тэ, саревна, кӧзаысь сьӧктӧмыд!
Ӧкмыс тӧлысь мысти тэнад кӧзапи чужӧ.
Регыдджык, колӧкӧ, код сайӧ кӧ верӧс сайӧ пет, а он кӧ, йӧз серам улӧ сюран.
А сар ныв важӧн нин та йылысь думайтӧ.
Сійӧ салдатлы и шуӧ:
— Сета ме тэныд тысяча чӧлкӧвӧй деньга, да некодлы та йылысь немтор эн висьтав.
Босьтіс салдат тысяча чӧлкӧвӧй дай шуӧ:
— Эм тані ӧти салдат, сійӧ быдторсӧ тӧдӧ, вермас тэныд сӧвет сетны, кыдзи петны тайӧ пакӧсьтсьыс.
Муніс салдат трактирӧ, чукӧртіс ассьыс став ёртъяссӧ да некымын лунӧн став тысяча чӧлкӧвӧйтӧ и юис.
Сэсся ас паськӧмӧн муніс сар ныв дінӧ дай шуӧ:
— Менӧ ыстісны тэ ордӧ.
Мыйла менӧ корин?
Кутшӧм служба колӧ служитны?
А сар ныв сылы и шуӧ:
— Вот сідзи и сідз...
Менӧ пакӧсьт суис, татысь мыжаӧс колӧ корсьны дай тайӧ пакӧсьтсӧ кыдзкӧ колӧ вевттьыны.
Салдат сылы и шуӧ:
— Тайӧ нӧ кутшӧм служба?
Таысь кокниторйыс немтор абу.
Кӧсйысь верӧс сайӧ сы сайӧ, коді бӧр ваяс тэнсьыд пӧдаритӧм сарапантӧ, чулкитӧ да зӧлӧтӧй чунькытштӧ, сійӧ тэнад и лоӧ жӧникыд.
Сійӧ ставсьыс тась мыжа.
Но верӧс саяд мунтӧдз, тэ чулки, сарапан да чунькытш вайысьыдлысь мышкусӧ видзӧдлы: мышку кучикыс кӧ дзонь, сэк позяс сы сайӧ верӧс сайӧ мунны.
Сар ныв сетіс салдатлы тысяча чӧлкӧвӧй награда.
А салдат бара муніс кабакӧ да мӧдіс ассьыс ёртъяссӧ винаӧн юктавны-гӧститӧдны.
Вот мӧдіс кывсьыны: сар нывлӧн пӧ вошӧма зарни узора чулкиыс да зарни сарапаныс, коді вермас сійӧс корсьны, сы сайӧ сар нывсӧ верӧс сайӧ сетас.
Ӧтчыд салдат пырис пӧкмелитчыны трактирӧ, а сэн бара пукалӧны кык генералыд да ас костаныс варовитӧны:
— Кодкӧ эськӧ судзӧдіс кӧ меным сар нывлысь вошӧм сарапансӧ, ме эськӧ дас тысяча деньга сета.
А мӧдыс шуӧ:
— Ме эськӧ кызь тысяча сета.
Кывзіс, кывзіс салдат дай шуӧ:
— Ме тіянлы судзӧда сар нывлысь вошӧм чулкисӧ и сарапансӧ, кӧсъянныд кӧ меным сетны дас вит тысячаӧн пайысь да содтӧд пыдди мышку кучикнытӧ лӧпатка весьтсянь кокбӧрляӧдзныд тасма пасьта кульны.
Кыдзи нӧ он кӧсйысь?
Генералъяс кӧсйисны.
Служивӧй босьтіс генералъяслысь дас вит тысяча чӧлкӧвӧйӧн пайысь, сэсся кыкнанныслысь мышку кучиксӧ тасма пасьта лӧпатка весьтсянь кокбӧрляӧдзныс кулис да сюйис ас зептас.
Вот локтіс ӧти генералыс сар ордӧ дай шуӧ:
— Ме вайи саревналысь вошӧм сарапансӧ.
Ӧні быть ме сайӧ лоӧ сетны саревнатӧ.
Ме сійӧс куим юра гундырлысь мырдди.
Сэсся локтіс мӧд генералыс, вайис сійӧ сар нывлысь чулкисӧ дай сарлы и шуӧ:
— Ме тайӧ чулкисӧ квайт юра гундырлысь мырдди...
Ӧні быть ме сайӧ лоӧ сетны саревнатӧ.
А сар налы шуӧ:
— Коді вермас корсьны саревналысь вошӧм именнӧй чунькытшсӧ, сы сайӧ и сета ассьым нылӧс.
Вот кык генерал мунісны салдат ордӧ дай шуӧны:
— Вай, служивӧй, отсав корсьны саревналысь вошӧм чунькытшсӧ, мый коран — сійӧ и сетам.
— Кӧсйысянныд кӧ веськыд кок лапанытӧ вундыны, ме сета чунькытш джынйӧн пайӧ.
А свадьба выланыд менӧ дружкаӧ босьтӧй.
Генералъяс шуӧны: «Кок лапатӧ кӧ керыштам, сапӧг пытшкад сійӧ оз тӧдчы».
Жугӧдіс салдат саревналысь чунькытшсӧ кык пельӧ дай сетіс генералъяслы, а сы пыдди кыкнанныслысь керыштіс веськыд кок лапанысӧ да зептас сюйис.
Вайисны генералъяс чунькытш джынъяс сар ордӧ дай шуӧны:
— Вот и чунькытш вайим.
Ӧкмыс юра гундырлысь ыджыд бойӧн мырддим, муртса ловнымӧс эг пуктӧй, сӧмын вот тышкасиганым чунькытшыс шӧри чегис.
Сар тшӧктіс пывсян ломтыны, сэсся зятьпуясӧс пывсьыны чукӧстіс:
— Свадьба водзвылын, — шуӧ, — пывсьыны колӧ.
Генералъясӧс и шогӧдіс: кыдзи кульӧм мышкуяснад да кералӧм кок лапаяснад йӧзкӧд пывсян?
Сарыд аддзас да мӧдас юасьны.
Лэччисны пывсянӧ.
Генералъяс мышкусӧ мӧдарӧ бергӧдӧны да кок лапанысӧ дзебӧны.
Салдат аснаукӧн локтіс, пӧрччысис да пырис тшӧтш пывсянӧ:
— Ме, — шуӧ, — тшӧтш локті жӧник пывсянӧ пывсьыны, гашкӧ, и ме шогма сарлы зятьпу вылӧ.
Менам рубеч ни дубеч туй некытӧн абу.
— И миян, — шуӧны зятьпуяс, — некутшӧм рубеч ни дубеч туй абу.
— Ноко, петкӧдлӧй мышкунытӧ да кок лапанытӧ.
Видзӧдліс сар зятьпуяс мышкӧ, а налӧн мышку кучикныс тасма пасьта кыкнанныслӧн вундӧма коклябӧрӧдзыс, видзӧдліс кок вылас, некоднанныслӧн веськыд кок лапаыс абу.
Сэсся петаліс салдат пывсян кӧджас, перйис зепсьыс генералъяслысь кульӧм мышку кучикнысӧ, кералӧм кок лапаяснысӧ да сарлы петкӧдліс:
— Со, — шуас, — сарапан да чулки доныс тэнад зятьпуясыдлӧн, а со и чунькытш доныс.
Ылӧдчӧмысь сарыд тшӧктіс генералъяслысь юръяссӧ керыштны.
Сійӧ жӧ луннас свадьба вӧчис: служивӧй сайӧ ассьыс нывсӧ сетіс.
А служивӧйлы зэв неокота вӧлі гӧтрасьнытӧ.
Вот, кор водтӧдісны пир бӧрын том гозъяӧс узьны, служивӧй мӧдіс шуны сар нывлы:
— Меным колӧ ывлаӧ петавны, вай гез кузя ӧшинь пырыд лэдзлы менӧ.
Служивӧй лэччис гез кузя, пыраліс сарскӧй гидӧ, кыскис сэсь медыджыд сюра межсӧ, гез помад кӧрталіс дай горӧдіс: «Бӧр лэпты!»
А ачыс ӧдйӧджыка пышйис.
Воис мӧд карӧ, пырис ӧти кабакӧ, а сэні поп, саломщик, дякӧн, старшина да урадник вина юӧны.
Служивӧй налы и шуӧ:
— Коді кӧсъянныд дарӧвӧй вина юны?
Коді медуна вермас юны, сылы тысяча чӧлкӧвӧй сета дай ас тшӧт вылӧ юктала.
Вот мӧдіс служивӧй найӧс юктавны: поп, дякӧн, саломщик, старшина да урадник дарӧвӧй винатӧ мӧдісны кисьтны стопка вылӧ стопка.
Юисны да юисны, уна юӧмла ставныс сотчисны.
Сэсся служивӧй шуӧ кабащиклы:
— Но мый, кӧзяин, мӧдам вӧчны?
Тэнӧ ӧд мыждасны, кытчӧ воштам тайӧ шойяссӧ?
Кабащик шуӧ:
— Вӧрӧ катӧдам да сэтчӧ гуалам, мед йӧз оз аддзывны.
Вот сӧвтісны шойяссӧ вӧв доддьӧ да мӧдісны вӧрӧ кайны.
Мунісны да мунісны, пемдіс.
Кутшӧмкӧ ӧтка керка тыдовтчис.
Пырисны керкаӧ, а сэні сизим рӧзбойник грабитӧм деньгаӧн юксьӧны, а пӧрысь старука налы ужын пуӧ.
Салдат сылы и шуӧ:
— Вай, матушка, мыйӧнкӧ вердышт миянӧс.
— Верда ме тіянӧс, — ропкӧ старука, — вот пиянлӧн деньга юксяс да кыкнаннытӧ виасны.
Кабащик повзьӧмысла мӧдіс тіравны, места вылас оз ӧшйы, а салдатлы веськодь, сійӧ зырис ӧти рӧзбойникӧс, пуксис тшӧтш пызан дорӧ да ас ёртыслы и шуӧ:
— Тайӧяс тай зэв скупӧсь.
Оз кӧ ужнайтӧдны, миян асланым на эм закускаыс.
Мун, пырт додьсьыд ӧти яй туша, да жаритам.
Кабащик петаліс, пыртіс доддьысь урадниклысь шой да пызан вылас и пуктіс.
Рӧзбойникъяс чуймисны.
А салдат исыштіс шойсӧ дай шуӧ ёртыслы:
— Тайӧ тай абу нин свежӧй, мун мӧд яй туша пырт.
Кабащик петаліс да старшиналысь шойсӧ пыртіс.
— Ок, и тайӧ абу свежӧй.
Мун нӧшта ӧти яй туша пырт.
Бӧрйы медся свежӧйсӧ да медся госасӧ.
Кабащик петаліс да поплысь шойсӧ пыртіс.
Бара исыштіс салдат дай шуӧ:
— Ок тай, став яйным дуксьӧма.
Свежинка видлытӧг ог жӧ водӧ узьны? — сэсся ёртыслы шуӧ: — Мун вайлы татчӧ пуртъястӧ да вилкиястӧ.
Этайӧяслӧн, — индіс рӧзбойникъяс вылӧ, — дерт на, яйныс свежӧй.
Вай тайӧясӧс и сёям.
Сизим тушаыд, гашкӧ, миян кыкыдлы ужнайтнытӧ тырмас жӧ.
А рӧзбойникъяс эз мӧдны сэн вугравны: мыйӧн кылісны, мый салдат кӧсйӧ найӧс сёйны, ӧдйӧ ӧд пышйисны.
Сідзи став грабитӧм деньгасӧ пызан вылас и эновтісны.
Салдат кабащиккӧд узис вӧр керкаын, сэсся став деньгасӧ сӧвтісны доддьӧ да водзлань мӧдӧдчисны.
Мунісны, мунісны, да кутшӧмкӧ барин воча лоис.
— Мый, — шуӧ, — нуан, служивӧй?
— Деньга.
— Вай мекӧд картіӧн ворсам, — барин кӧсйис став деньгасӧ воны служивӧйлысь.
Пуктіс служивӧй первой скон вылӧ деньга тыра додьсӧ да дзоньнас баринлы ворссис.
Мӧд скон вылӧ салдат шынельсӧ пуктіс дай сійӧс тшӧтш ворссис.
Сэсся корсис, корсис да салдатскӧй сумка пыдӧссьыс пань сюри, и сійӧс пуктіс скон вылӧ да тшӧтш ворссис.
Водзӧ салдатлы немтор вылӧ лои ворсны дай шуӧ:
— Вай медбӧръя скон картіасям.
Кодным коднымӧс вермам, сылы тайӧ паньнас бекъяс ӧтчыдысь кучкыны.
Ворсісны, ворсісны, дай тайӧ разын салдат вермис баринӧс:
— Но, — шуӧ, — барин-господин, пӧрччы гачтӧ да лӧсьӧдлы бектӧ.
Мед кабащик свидетелялас, а ме ӧтчыд кучка.
Барин пӧрччис гачсӧ, а салдат тай пань мышкӧн сылы небыдінас кыдзи кучкас!
Барин вылӧ-вылӧ чеччыштліс, доддьӧ зурасис, да кувтӧдзыс лои, а кабащикыд ёна кучкӧм шысьыд дзикӧдз пельтӧммис да гортас пышйис.
Салдат сэсся вӧв доддьӧ пуксьӧдіс баринлысь шойсӧ да барин ордӧ вӧвсӧ веськӧдіс.
Вот аддзисны баринлысь локтӧмсӧ слугаяс да баринӧс встречайтӧны, сы водзын копрасьӧны.
Барин чӧв олӧ, оз шыась.
— Унмовсьӧма тай баринным, колӧ барынялы висьтавны, — шуӧны слугаяс.
Вайӧдісны барыняӧс, видлісны, а барин кулӧма.
А салдат мӧдӧдчис водзӧ.
Пуксис сэсся шойччыны да закуситыштны.
Видліс — сумкаын немтор абу, видліс — табак кӧшельын немтор абу, видліс — зепъясын грӧш деньга абу.
Сэсся дум вылас уси, мый баринлы ӧд ставсӧ ворссис.
— Час, — шуӧ, — косала барин гӧтыр ордӧ, оз-ӧ кӧть мужик кулӧмыс вӧсна ӧтчыд тшыг кынӧмӧс верд.
Мыйӧн косіс, сылы паныдасис Сьмерт.
— Тэнӧ пыр мунан туй вывсьыд, служивӧй, некыдзи ог вермы суӧдны, а кор ачыд косін, ӧні меным и сюрин.
Енсянь эм приказ: тэнӧ мӧритны да чӧртъяслы строктӧг казачитны сетны.
Уна нин тэ таладор югыдас пӧрадоксӧ дзугин.
Салдат кӧсйыліс Сьмерткӧд споруйтчыны: кыдзи и мый...
А Сьмерт кузь косанас ӧвтыштіс дай виис.
Вот вайӧдіс салдатӧс Сьмертыс ад ӧдзӧс дорӧ да чӧртъяс дінӧ тойыштіс.
Чӧртъяс кыскисны служивӧйӧс ыджыд чӧрт дорӧ да юалӧны: кутшӧм служба сетны служивӧйлы?
Ыджыд чӧрт салдатлы тшӧктіс ва кыскавны да ад би пестыны.
— Ме, — шуӧ, — тіянлы абу слуга ни казак.
Нэм чӧж таладор югыдын сарлы да генералъяслы казачиті, да ӧні тіянлы, чӧртъяслы, тшӧтш казачит?
Мед меным вӧлі быд лун шкалик вина да табак восьмушка.
Оз кӧ ло ме ногӧн, став ад гураннытӧ мӧдарӧ путкыльта.
Весь олӧ служивӧй, ад кузьта пӧкаживайтӧ, би оз песты ни ва оз кыскав, а чӧртпиян кӧ сы дінӧ матыстчасны уджавны ыстыны: ӧтикӧс егыштӧ, мӧдӧс дечалӧ, коймӧдлы сетӧ пель дінас, нёльӧдӧс чужйыштӧ.
Пӧгибӧ воисны служивӧй мортӧн чӧртъяс, медбӧрын ыджыд чӧртлы норасисны.
Локтіс ыджыд чӧрт сы дінӧ, а служивӧй сывъя пуӧн ветлӧдлӧ да ад гурансӧ мерайтӧ, тувъясӧн пасъялӧ.
— Мый нӧ, служивӧй, вӧчан? — юаліс сылысь ыджыд чӧрт.
— Ме ӧблӧжка места мерайта: татчӧ ыджыд вичко кӧсъя стрӧитны да тіянӧс, чӧртъясӧс, юрбитны велӧдны.
Повзис ыджыд чӧрт.
— Вичко, — шуӧ, — татчӧ миянлы оз ков.
Вичко стрӧитӧмнад тані эн дур.
Миян вичкотӧгыс зэв гажа.
Котӧрӧн муніс ыджыд чӧрт да думайтӧ: «Мый вӧчны служивӧйкӧд?
Кыдзи сыысь мездысьны?»
Сэсся ад вылыс ӧшиньӧд горзӧ Енлы:
— Мыйла нӧ татшӧм вичко стрӧитысьяссӧ адӧ мӧдӧдан?
Ме дзикӧдз сійӧн пӧгибӧ вои.
Ыджыд чӧрт адысь салдатӧс тшӧктіс вӧтлыны: мед райӧ каяс.
А служивӧй шуӧ:
— Ме некытчӧ тась ог мун, мен и адын зэв лӧсьыд.
Вичко стрӧитны заводиті, да коді сійӧс метӧг эштӧдас?
Кыдзкӧ силаӧн удайтчис жӧ салдатӧс вӧтлыны.
А салдатлы сійӧ вӧлі и колӧ.
Кайис раяд.
А сэні ад дорысь на гажтӧм: ставныс лӧсталан плешка да дзор старикъяс да сё чукыра чужӧма старукаяс.
Ветлӧдлӧ салдат райскӧй садті да думайтӧ, кыдзи сійӧ тані мӧдас овны, кор куритчыны ни вина юны оз позь?
Вот корсис салдат сывъя пу да мӧдіс мерайтчыны да метка тувъяс тувъявлыны.
— Мый нӧ, служивӧй, кӧсъян вӧчны? — юалӧны сылысь плеша святӧйяс.
— Ме, — шуӧ, — татчӧ кӧсъя кабак стрӧитны да заводитны винаӧн да макоркаӧн тӧргуйтны.
Вот кывсис Енлы, мый служивӧй райӧ кабак стрӧитӧ, да чукӧстіс сійӧс:
— Кыдзи тэ лысьтан райӧ кабак стрӧитны да табакӧн вузасян лавка восьтыны?
Став райса пӧрадоксӧ тай мӧдін путкыльтны.
А салдат сылы шуӧ:
— Кыдз нӧ кабактӧг позьӧ?
Ме ӧти здукӧн кабактӧ стрӧита да став святӧйястӧ тэнсьыд усьтӧдзныс юктала.
Но мый вӧчан салдаткӧд?
Повзис Ен дай шуӧ:
— Вай дугды, служивӧй, эн дур.
Кыдзи нӧ святӧйясӧс вина юны велӧдан?
Окотитан кӧ, бӧр ыста му вылӧ овны, но сӧмын кабактӧ татчӧ эн стрӧит.
Вот Ен чукӧстіс Сьмертӧс дай сылы шуӧ:
— Мун ӧдйӧджык нуӧд бӧр служивӧйӧс му вылӧ да некор сійӧс водзӧ эн мӧрит, ни адӧ, ни райӧ вайӧдны эн лысьт.
Муніс салдат му вылӧ, и ӧні на кӧнкӧ олӧ да чудачитӧ.
БЫТӦВӦЙ МОЙДЪЯС
ПОП ДА КЫК САЛДАТ
Коркӧ сиктын оліс ӧти поп.
Поп вӧлӧм зэв радейтӧ йӧз нянь вылын кӧрӧстуйтчыны.
Крам празникыд кӧ локтӧ, куим лун гортас тшыгйӧдчас, медым унджык йӧз ордысь апыштны.
А Рӧштво да Ыджыд лун славитӧм водзвылад поп дзонь вежонӧдз тшыгйӧдчас, и вежӧн чӧж мирскӧй кошта вылын вердчас.
Вот коркӧ воис Ыджыд лун славитӧм.
Ветлӧ поп керкаысь керкаӧ.
Ӧти керкаӧ пырас, сёяс.
Мӧдлаӧ пырас, сёяс.
Тадзи рытӧдз став керкасӧ кытшовтіс да быд керкаын сёйис.
Вот сёйӧмыд и лои кынӧм вывтіыс.
Дарӧвӧй няньыд горш поплы и клячасис рушку пытшкас.
Ӧдуянитіс, зэлӧдіс кынӧмсӧ, ӧтарӧ ни мӧдарӧ оз пет, и лолыштны оз сет.
Быглясьӧ поп да ойзӧ.
— Кула, матушка...
Кынӧмӧс топӧдіс.
Ветлы ӧдйӧджык гӧгинь дорӧ.
Локтіс гӧгинь.
Видлаліс, видлаліс, куим пывсян пывсьӧдіс, а поплӧн кынӧмыс век ӧткодь.
Сэсся гӧгинь сылы и шуӧ:
— Тэнад, батюшко, тайӧ абу радӧвӧй кынӧм висьӧм: тыдалӧ, нӧбасян.
— Вот срамыд, — шуӧ попаддялы поп, — кывсяс кӧ аркирей пельӧдз, мый лоӧ!
Служба вылысь вӧтлас.
Кага вайысьяслы вичкоын служитны ни вӧлтарӧ пырны оз позь.
— Мун кытчӧкӧ бокӧ ветлы, гусьӧн ректысь, некод оз и тӧдлы, — велӧдӧ попӧс попаддяыс.
Мӧдӧдчис поп туйӧ.
Попаддяыс сылы пирӧг-шаньгаяс сумкаӧ тэчис.
Муніс, муніс поп да туй вылысь аддзӧ кулӧм мортӧс.
Паськӧмыс кулӧмлӧн сэтшӧм-татшӧм, а сапӧгыс снитки выль.
— Ог жӧ коль снитки выль сапӧг.
Час, пӧрччӧда да сумкаӧ сюя.
Пондіс сійӧ сапӧгсӧ кулӧма кокысь пӧрччӧдны, но некыдз оз шед.
Сэсся поп керыштіс кулӧмалысь кокъяссӧ пидзӧс выйӧныс да сумкаас и сюйис.
Муніс, муніс, да сылы кык салдат паныдасисны, служба вылысь гортаныс локтӧны.
— Мый нӧ, батюшка, сумкаад нуан?
Вердышт миянлысь, служивӧй йӧзлысь, тшыг кынӧмнымӧс, — шуӧны служивӧйяс.
Поп ачыс сёйыштіс, а служивӧйясӧс эз верд.
Служивӧй аддзыліс поп сумкаысь сапӧга кокъястӧ да мӧд служивӧйыслы шуӧ:
— Вай, тайӧс, попсӧ, неуна велӧдыштам.
Сэсся мӧдӧдчисны куимӧн ӧтилаын дай вой улӧ ӧти трактирӧ воисны.
Куимнанныс пырисны узьны трактирщик ордӧ.
Служивӧйяс пӧлатьӧ водісны, а поп нёровтчис паччӧрӧ: кынӧм висигад ӧд шоныдінын любӧджык.
Войнас трактирщикӧн и мӧскыс куканясис.
Ывлаыс вӧлі кӧдзыд да куканьсӧ, мед оз кынмы, керкаас катӧдісны.
Войнад ӧти служивӧйыд лэччыліс пӧлатьсьыс, гусьӧник босьтіс выль чужӧм куканьсӧ, катӧдіс паччӧрӧ да пуктіс поп кок дінӧ.
Ачыс паччӧр дорад пуксис дай попӧс чуксалӧ:
— Тэ нӧ, батюшко, мый вӧчан?
Миянлысь тшӧтш юрнымӧс янӧдан.
Войнас тэ куканьӧс вайӧмыд тай.
Поп быдсӧн чуймис, видліс кок увсьыс: збыльысь сэні куйлӧ выль чужӧм кукань.
Повзис поп:
— Меным, служивӧй, кагатӧ вайны оз позь.
Прӧстӧй морт кӧ ничево ещӧ, а ме ӧд поп.
Мый та йылысь шуас аркирей?
— Сійӧ ӧд и эм, — шуӧ служивӧй, — морт нога кага кӧ эськӧ, колӧкӧ, немтор на, а тайӧ ӧд кукань вайин.
— Мый нӧ, служивӧй, мӧдам вӧчны?
Вай кыдзкӧ мезды менӧ.
— Сетан кӧ сё чӧлкӧвӧй деньга, шаньга тыра сумкатӧ да содтӧд восьмушка табак, став срамсӧ тайӧ ас вылӧ босьта, а тэнӧ мезда.
Сетіс поп служивӧйлы сё шайт деньга, шаньга тыра сумкасӧ да табак восьмушка.
Салдат сылы и шуӧ:
— Час мында нӧрӧвитышт: кор кӧзяеваыс чорыда унмовсясны, ӧдйӧджык гортад пышйы, а ме сэсся тані ачым ставсӧ ладмӧда.
Вот куйлӧ поп паччӧрын, виччысьӧ, кор ставныс чорыда унмовсясны.
Сэк служивӧйыд ыстіс мӧд служивӧйсӧ поп дорӧ, а ачыс дзебсис пӧлать подлӧсӧ лук мешӧкъяс сайӧ.
— Кытчӧ нӧ тэ, батюшка, воштін менсьым служивӧй тӧварышӧс?
Тыдалӧ, тэ сійӧс виин, со сылӧн сапӧга кокыс тэ сумкаысь сюри.
Пырысь-пыр жӧ начальстволы явита да тэнӧ тюрмаӧ пуксьӧда.
Поп повзис дай шуӧ:
— Эн бедуйт менӧ, служивӧй!
Мый босьтан босьт, а судӧ эн сет.
Тадзи и мӧд служивӧйыс поплысь пӧръяліс сё чӧлкӧвӧй деньга да табак восьмушка.
А поплы тшӧктіс узянінысь пышйыны.
Дерт нин, попыд сэсся эз мӧд сэні пукавны: юртӧг-садьтӧг гортас котӧртіс.
Асывнас служивӧйяс садьмисны, паччӧр дорад пуктісны кералӧм кокъястӧ поп сумкаысь дай шуӧны трактирщиклы:
— Кывзы, кӧзяин.
Тэнад куканьыд сёйӧма миянлысь коймӧд ёртнымӧс.
Судӧ сетам али сӧмын мынтысян?
Видзӧдліс трактирщик паччӧрӧ, а попыд збыльысь абу.
Сэні сӧмын сапӧг пара, да сапӧг пытшкӧсас кок черлы выйӧныс кокыс сӧмын кольӧма.
Повзис трактирщик дай шуӧ:
— Энӧ, служивӧйяс, менӧ бедуйтӧ.
Мый босьтанныд босьтӧ, а судӧ энӧ сетӧй.
Сетіс трактирщик служивӧйяслы кыксё шайтӧн морт вылӧ да дзонь вежон винаӧн найӧс юкталіс.
А служивӧйяс вежон чӧж дарӧвӧй вина юӧм бӧрын водзӧ мӧдӧдчисны татшӧм йӧйясӧс корсьны да ассьыныс кынӧмнысӧ вердны.
КУРӦГ ПӦЖЫСЬ МУЖИК
Мӧдӧдчис ӧтчыд мужик барин ордӧ могӧн.
Восьтіс ворота ӧдзӧссӧ, кӧсйис эськӧн воськовтны, но джӧмдіс подворотняас да уси.
А сэні вӧлӧм баринлӧн курӧгъясыс кокасьӧны, да ӧти курӧг и лязсис.
Кутісны мужикӧс да пыртісны барин ордӧ.
Бариныс вӧлі кытчӧкӧ мунӧма, барыняыс ӧтнас.
Скӧрмис барыняыд мужик вылӧ:
— Кыдз, — шуӧ, — лысьтін вины менсьым курӧгӧс?
Менам сійӧ вӧлі быд лун кольк вайӧ.
Меным мед вӧлі сэтшӧм жӧ курӧгӧс вайӧма.
— Эн шогсьы, барыня, — шуӧ мужик, — ме виӧм курӧг пыдди тэныд сё курӧг пӧжа, и ставныс найӧ мӧдасны зэв бура кольк вайны.
Барынялы лои зэв нимкодь:
— Кыдзи, — шуӧ, — тэ сійӧс вӧчан?
— Босьта, — шуӧ мужик, — сё кольк.
Пукта ас улӧ дай пӧжа, кыдзи курӧгъяс пӧжлӧны.
Сӧмын тэд, барыня, рӧскодтор лоӧ ас вылад лэптыны.
Меным ковмас дзик торъя керка, медым тӧлысьӧн-джынйӧн сэтчӧ ни ӧтик морт эз пыравлы.
Торъя керка пыдди барыня тшӧктіс сетны пывсян.
Сэсся мужик и шуӧ барынялы:
— Тшӧкты меным вурны шоныд пась, ньӧб шоныд шарп, шоныд гын сапӧг да паськыд кушак.
Сёян ковмас медся бурыс да медся чӧскыдыс, да быд лун чекверть вина.
Оз кӧ кут тырмыны да, содтӧд сёян кута корны, быть сетны.
Медым сёянсӧ пыр ваяліс ӧти морт.
Дон ыджыдӧс ог и босьт: курӧг виӧмысь тыр прӧща, став сетӧм кӧм-паськӧмсӧ бӧр не босьтны да содтӧд сё шайт деньгаӧн.
Барыня рад: ӧти курӧг пыдди дядьӧ кӧсйӧ пӧжны сёӧс, и ставыс мӧдасны кольк вайны.
Сетіс барыня дядьӧлы сё кольк да ыстіс пывсянӧ.
А дядьӧыд абу йӧй: вӧчис пывсян пельӧсӧ турун вылӧ поз, пуктіс сэтчӧ кызь кымын кольк да пуксьӧдіс кольк пӧжны прамӧй курӧгӧс, а ачыс вина юӧ, чайӧн балуйтчӧ да жаритӧм яй сёйӧ, ёртъяссӧ тшӧтш винаӧн гӧститӧдӧ.
Регыд сылы чекверть винаыд эз кут тырмыны.
Висьталісны барынялы, мый вина колӧ содтыны.
Содтіс барыня нӧшта ӧти чеквертьӧн лун.
Тадзи дядьӧ дарӧвӧй вина да закуска дорын поводнӧя пӧжсис да ассьыс суседъяссӧ вердіс-юкталіс.
Дядьӧ виччысис, кор прамӧй курӧглӧн пияныс пӧжсясны.
Пӧжис, пӧжис курӧгыд да позтырысь сӧмын кык пи петіс, а мукӧдыс ставыс гӧлышӧн мунісны.
— Мун, — шуӧ сійӧ барыня служанкалы, — нулы да петкӧдлы барыняыдлы тайӧ кык курӧгписӧ да регыдджык бӧр вай.
Дырджык кӧ он вай, менам мам сьӧлӧмӧй шогысла потас.
Барыня босьтіс, нимкодясьӧ да дивуйтчӧ, кыдзи мужик ас улас курӧгъясӧс пӧжӧ.
Кадыс унакодь нин прӧйдитіс.
Служанка барынялы и шуӧ:
— Мамыс пырысь-пыр жӧ бӧр корис кыкнан писӧ.
Тӧдан ӧд кутшӧма мам сьӧлӧмыд гажтӧмтчӧ ас челядь вӧснаыд.
Тадзи бара прӧйдитіс мыйкӧ дыра кад.
Барыня пыр юасьӧ:
— Дыр-ӧ нӧ став чипаныс оз пӧжсьы?
А дядьӧ пыр барскӧй вина юӧ, дарӧвӧй нянь сёйӧ да суседъясӧс гӧститӧдӧ.
Но коркӧ воис кад, мый тайӧ делӧсӧ колӧ помавны.
Пӧръясьӧмтӧ кӧ казяласны, не чӧскыд сёян-юан дон нӧйтасны.
Кыдзи эськӧ вӧчны?
Дядьӧ корис ассьыс ёртъяссӧ:
— Но, — шуӧ, — другъяс, кузякодь ме тіянӧс барскӧй нянь-солӧн прӧста верді да чӧскыд сёян-юанӧн гӧститӧді.
Ӧні тіян черӧд менӧ барскӧй плетьысь мездыны.
Тавой би тшукӧдӧй тайӧ пывсянас да менӧ кыскӧй ывлаӧ.
Ме мӧда шыбласьны сотчан пывсянӧ бӧр пырны, ті менӧ кутӧй пась пӧлаӧд.
А кор пывсяныс ставнас ӧзъяс, да оз мӧд позьны кусӧдны, сэки вӧлись юӧртӧ барыняӧс пывсян ӧзйӧм йылысь.
Ёртъясыс сідзи и вӧчисны.
Кор пывсяныс зэв ёна ӧзйис, юӧртісны барынялы, а курӧг пӧжысь дядьӧӧс кыскисны ывлаӧ.
Став йӧзыс кутӧны сійӧс, а сійӧ усьласьӧ-чепсасьӧ ӧзйӧм пывсянӧ, биас веськыда и пырӧ да курӧг моз клуткӧ: «Клут, клут, клут!
Клут, клут, клут, клут!»
А барыня сэні сулалӧ да горзӧ:
— Ой, кутӧй, а то биас веськыда пырас!
Со ӧд кутшӧма мам сьӧлӧмыд тӧждысьӧ аслас челядь вӧсна!
Ёртъясыс сійӧс нӧшта чорыдджыка кутӧны: коді пась пӧлаӧдыс, коді кушакӧдыс, а сійӧ пыр усьласьӧ да курӧг гӧлӧсӧн клуткӧ.
Сотчис пывсяныс дзоньнас, сӧмын местаыс коли.
Ёна зэв шогсис да жалитіс барыня, мый курӧгъяс сотчисны.
Сійӧ эськӧ мӧдысь на вӧлі тшӧктӧ дядьӧлы медасьны пӧжны, но тайӧ разын дядьӧ эз нин кутчысь.
Босьтіс сійӧ шоныд пась да гын сапӧг, содтӧд сё шайт деньга да гортас мӧдӧдчис.
КЫК ВОК
Олісны-вылісны кык вок — Иван да Василей.
Иванлӧн вӧлі ӧти мӧс, а Василейлӧн кызь мӧс.
Иванлысь ӧти мӧссӧ ош косяліс, да мӧстӧг коли.
Муніс сійӧ вокыс ордӧ да шуӧ:
— Тэнад кызь мӧс, лишӧд ӧти мӧс мен гӧльлун вылӧ.
Озыр вок эз могмӧд Иванӧс.
— Часлы, — думайтӧ Иван, — ме тэнӧ, скупердяйӧс, ворсӧдышта.
Вӧчны нинӧм.
Косьтіс Иван кулӧм мӧс кучиксӧ чажакылан веркыдӧдз, сюйис мешӧкӧ да мӧдӧдчис карӧ вузавны.
Муніс-муніс да, пемдіс.
Колӧ кытчӧкӧ сылы вӧзйысьны.
Локтіс сійӧ поп керка дорӧ да кильчӧ вывсянь ӧшинь пырыс керка пытшкӧсас кыйкнитіс: а сэн попаддя мусукыскӧд вина юӧ.
Пырис Иван керкаӧ да узьны юаліс, а попаддя ӧщӧпекӧн сійӧс керкаысь колляліс.
Вӧчны нинӧм.
Лэччӧ Иван кильчӧ содйӧд, а сылы поп паныдасис.
— Мый нин, — шуӧ, — тэ ветлан?
— А ме, — шуӧ, — узьны юасьлі, да матушкаыд тэнад эз лэдз.
Пыртіс попыд Иванӧс.
Иван пуктіс лабич улӧ кучик тыра мешӧксӧ, а поп и юалӧ:
— Мый нӧ сэн тэнад мешӧкад?
А Иван и шуӧ:
— Менам мешӧкын «быдсӧн тӧдысь».
А поп и шуӧ:
— Вай юалам, мый висьталас тэнад «быдсӧн тӧдысьыд».
Мужик кок нырнас личкыштіс кос кучик тыра мешӧкӧ, мешӧк пытшкын рутш-ратшмуні.
Поп шуӧ:
— Мый нӧ висьталіс?
— Тэнад пачад эм быдсяма сёян-юан.
Поп шуӧ:
— Талун ӧд кослун да, некутшӧм чӧскыдтор матушка менам эз пӧжав.
Видзӧдліс пачӧ, а сэні ульлунъя сёян жаритӧма да пражитӧма.
Сёйисны.
Поп тшӧктӧ Иванлы нӧшта мыйкӧ юавны «быдсӧн тӧдысьлысь».
Тувкнитіс Иван мешӧк бокӧ да шуӧ поплы:
— Тэнад пач саяд чӧскыд вина дозъяс эмӧсь.
Поп божитчӧ, абу пӧ миян некутшӧм вина.
Видлісны пач костысь, да збыльысь сюрисны вина дозъяс.
Юыштісны ӧтвылысь, да поп бара тшӧктӧ юавны, мый нӧшта висьталас «быдсӧн тӧдысьыд».
Тувкис Иван кок нырӧн кучик мешӧкӧ дай шуӧ:
— Тэнад матушкаыдлӧн мусукыс сундук пытшкад дзебсьӧма.
Восьтісны сундук вевт, а сэн кузь юрсиа дякӧн пукалӧ: мужик суӧмысь попаддя сундукас сійӧс дзебӧма.
Найӧ зэв ӧдйӧн крапнитісны сундук вевт да бӧр томналісны дякӧнӧс.
Поп и мӧдіс шуны Иванлы:
— Сетан кӧ меным тайӧ «быдсӧн тӧдысьтӧ» да тайӧ морт тыра сундуксӧ йӧрданӧ лэдзан, сета тэныд витсё шайт.
Сетіс Иван сотчӧм кучик тыра мешӧк поплы да сы вӧлӧн-доддьӧн мӧдіс лэччӧдны ю дорӧ морт тыра сундук.
А сундук пытшкӧсын пукалысь мӧдіс кевмысьны:
— Лэдз, — шуӧ, — бур морт, ме тэд сета кыксё шайт.
— Мый нӧ ме вӧча тэ кыксё шайтӧн, кор аслам витсё шайт зептын?
— Но, сідзкӧ, витсёӧс жӧ сета, сӧмын эн вӧйт.
Лэдзис Иван сундукысь дякӧнӧс, босьтіс сылысь витсё шайт, а тыртӧм сундуксӧ брунгис йӧрданӧ.
Гортас воис да муніс Василей вок ордӧ пудовняла.
— Мый нӧ тэ вӧчан пудовнянас? — юалӧ вокыс.
— Деньга колӧ мерайтны, мӧс кучикӧс вузалі, да додь тыр деньга сетісны.
Сійӧ жӧ луннас Василей начкис ассьыс став мӧсъяссӧ да кучикъяссӧ нуис вузавны базар вылӧ.
Сулалӧ Василей кучик чукӧрӧн ас додь дорын, а сылысь юалӧны:
— Донысь-ӧ нӧ кучиктӧ вузалан?
— Кызь додь деньга кора ставыс вылӧ.
— Тэнад тӧварыд и пӧлтинник доныс оз сулав, — шуӧны сылы.
Василей зэв ёна скӧрмис да локтіс гортас.
Войнас Василей шуис вины Иванӧс.
Иван баба дінас ас местаас водтӧдіс мамсӧ.
А ачыс водіс паччӧр вылӧ да мӧдіс пӧрысь моз ружтыны.
Войын Василей пыраліс Иван ордӧ да пуртӧн сутшкис Иван пыдди мамыслы.
Ачыс муніс гортас.
Иван доддяліс вӧв, мамлысь шой пуксьӧдіс вӧв доддьӧ да мӧдӧдчис карӧ.
Муніс-муніс да кабакӧ воис.
Пырис кабакӧ да парта вина ньӧбис, а сэсся и шуӧ кабащиклы:
— Менам доддьын мам пукалӧ, мед неуна шоналыштас, юктӧд сійӧс ӧти шкаликӧн.
Кабащик юктӧдіс да юктӧдіс, а поконча оз ю.
Кабащик скӧрмис да сулеяӧн тувкӧдіс покончалы вомас.
Пырас кабащик, а Иван сылы и шуӧ:
— Мыйла нӧ эз ю, гашкӧ, тэ виин менсьым мамсӧ да?
Петісны да видлісны, а мамыс сылӧн збыльысь кулӧма.
Иван шуӧ кабащиклы:
— Он кӧ сет мен куимсё шайт, судӧ сета.
Кабащик шуӧ:
— Сета куимсётӧ, сӧмын некодлы эн висьтав.
Босьтіс Иван куимсё шайт, дзебис мамсӧ кладбище вылӧ да локтіс бӧр гортӧ.
Василей вокыс аддзис сійӧс дай шуӧ:
— Ме тай нӧ тэнӧ вилі, а тэ век на ловъя?
Иван шуӧ:
— Тэ виин менсьым мамӧс, а ме сійӧс лэччӧді базар вылӧ да куимсёысь вузалі.
Горш вок сійӧ жӧ луннас виис ассьыс бабасӧ да мӧдӧдчис базар вылӧ.
Базар вылын сылысь юалӧны:
— Мый нӧ тэ вузалан?
— Ме покончаӧс вузала, куимсё шайт кора.
Кутісны Василейӧс да пуксьӧдісны тюрмаӧ.
Коркӧ пукаліс, да бӧр гортас лэдзисны.
Василей вӧлі зэв скӧр Иван вылӧ: гортӧ воӧм бӧрын вурис сійӧс мешӧкӧ да мӧдіс лэччӧдны вӧйтны юӧ.
Кыскис, кыскис Василей морт тыра мешӧк да зэв ёна мудзис.
А вичкоын буретш кылӧ ӧбӧдня сьылӧны.
— Час, — шуӧ, — пырала вичкоӧ да молебен сьылӧдышта.
Пырис Василей вичкоӧ, а сэк кості Иван пондіс мешӧк пытшкын горзыны:
— Менӧ пуктӧны городскӧй гӧлӧваӧ, а ме ог пуксьы!
Сэки вӧлі дас кык мӧскӧн мунӧ базар вылӧ мясник.
Сійӧ кыліс Иванлысь горзӧмтӧ дай шуӧ:
— Ме кӧсъя пуксьыны карса гӧлӧваӧ.
— Окота кӧ, пуксьы ме местаӧ.
Иван ас местаас пуксьӧдіс мешӧк пытшкӧ мясникӧс, а ачыс босьтіс сылысь дас кык мӧссӧ да мӧдӧдчис гортлань.
Василей петіс вичкоысь, лэптіс морт тыра мешӧк пельпом вылӧ и шыбитіс юӧ.
Локтіс Василей гортас да бара аддзис Иванӧс:
— Ме тай нӧ тэнӧ ӧні на юӧ шыбитлі, а тэ бара нин ловъя?
Иван и шуӧ:
— Кор менӧ тэ шыбитлін ваӧ, ме вӧлі сэки мӧдар югыдын и мен сетісны дас кык мӧс.
Василей и шуӧ:
— Вай регыдджык вур менӧ мешӧкӧ да шыбит юӧ, ме сэсь сё мӧс ӧтпырйысь вайӧда.
Иван вурис сійӧс мешӧкӧ да мӧдіс ю дорӧ, а сылы паныд поп воча сюрис да юалӧ:
— Мый нуан?
— Вокӧс мӧдӧда мӧдар югыдӧ мӧсъясла.
Поп шуӧ:
— Менӧ тшӧтш босьтӧ.
— Кыксё шайт кӧ сетан, босьтам, а он кӧ, ог босьтӧ, — шуӧ сылы Иван.
Сетіс поп Иванлы кыксё шайт да пуксис мешӧкӧ.
Лэччӧдіс Иван горш попӧс да горш вокӧс йӧрдан дорӧ да кыкнансӧ бузнитіс йӧрданӧ:
— Вот, — шуӧ, — тіянлы и сё мӧс.
ОЗЫР ДА ГӦЛЬ ВОК
Олісны-вылісны кык вок.
Ӧтикыслӧн мӧс ни вӧв абу, да кӧкъямыс челядь, а мӧд вокыслӧн быдсӧныс эм, карта тырыс скӧт, и сӧмын гозъя олӧны.
Коркӧ гӧль воклӧн, няньыс быри да, челядьыс кутісны тшыгъявны.
Муніс сійӧ озыр вок ордӧ нянь водзӧсавны, а озыр вок сылы оз сет:
— Тэныд нинӧмӧн лоӧ водзӧстӧ мынтыны.
Мый керны?
Гӧль вок думайтіс, думайтіс, войнас пыраліс озыр вокыс картаӧ, кык порсьӧс начкис да шойяссӧ сэтчӧ и колис.
Мӧд лун асывнас лэччис озыр вок картаас да аддзӧ: кык порсь кулӧма.
Сэсся корис гӧль вокӧс дай шуӧ:
— Мун тайӧ порсь шойяссӧ скӧт кладбищеӧ кыскы.
А гӧль вок и шуӧ:
— Ме порсь шойястӧ гортӧ нуа.
Челядь тшыгӧсь да сёясны, некод оз и тӧдлы, мый тайӧ кулӧм порсьяс.
Нимкодясьӧ гӧль вок, мый озыр вокӧс удайтчис пӧръявны да челядьӧс тшыглунысь мездыны.
А озыр воклӧн гӧтырыс зэв вӧлі наян да шуӧ мужикыслы:
— Тайӧ, кӧнкӧ, гӧль вокыд нарошнӧ миянлысь порсьястӧ виис.
Ме муна на ордӧ, налысь став сёрнисӧ кывза да лючки тӧдмала.
Вот мӧд луннас озыр вок пуксьӧдіс ассьыс гӧтырсӧ ыджыд сундукӧ, ыджыд томанӧн томналіс, корис гӧль вокӧс дай шуӧ сылы:
— Тані менам став деньгаӧй.
Став йӧзыс тӧдӧны, мый ме озыр, да вӧръяс ме ордӧ вермасны пыравны.
Вай ну тайӧ сундуксӧ да видз ас ордад: тэ ордӧ, гӧль морт ордӧ, вӧръясыд оз пырны.
Нуис гӧль вок гортас озыр вокыслысь сундуксӧ видзны.
Гортас гӧль вок пуис порсь яй, пуксьӧдіс пызан сайӧ челядьсӧ дай шуӧ:
— Сёйӧ, челядь, пӧттӧдзныд.
Тайӧ порсь яйыс кӧ бырӧ, озыр воклысь позяс начкыны и мукӧд порсьяссӧ.
Озыр воклӧн гӧтырыс пукалӧ сундукын да кывзысьӧ.
Кор кыліс порсь начкӧм йылысь сёрни, эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Тэ, злыдьниӧй, и виин миянлысь порсьяссӧ.
Вот ӧні петкӧдла тэд гаж!
Гӧгӧрвоис гӧль вок, мый озыр вокыс кывзысьӧм могысь ассьыс гӧтырсӧ сундукӧ томналӧма.
Сійӧ пачын пузьӧдіс ыджыд чугун тыр ва, писькӧдіс сундук вевтсӧ да пузьӧм васӧ кисьтіс сундук пытшкӧсас.
А озыр воклӧн гӧтырыс кылӧ сундук пытшкас горзӧ:
— Сотін, сотін!
Сідзи сэні сійӧ яйӧдз пусис.
Вот мӧд лун локтіс озыр вокыс дай шуӧ:
— Бӧр сундуктӧ вай.
Ас ордын надёжнӧйджыка олас.
А гӧль вок и шуӧ:
— Оз-ӧ нӧ позь меным петкӧдлыны, уна-ӧ тэнад озырлуныд тайӧ сундукас?
Но озыр вок эз восьты сундуктӧ гӧль вок ордын.
Сӧмын гортас воӧм мысти сійӧ восьтіс сундуксӧ да аддзис, мый гӧтырыс сылӧн кулӧма.
— Дерт, тайӧ топыда пӧдлалӧм вӧсна пӧді сундукас, — думайтӧ сійӧ, — кыдзкӧ колӧ регыдджык гуавны.
Вот корис озыр вок гӧль вокӧс дай шуӧ:
— Менам гӧтырӧй кувсис.
Вай сылы горт вӧч, да талун жӧ и гуалам.
Гӧль вок босьтіс мерка поконча вылысь, а гортсӧ кык весьт кузяӧн нарошнӧ дженьыдджыка вӧчис.
Пуктыны мӧдісны покончаӧс гортйӧ, а поконча гортйӧ оз тӧр.
— Горт вӧчигкостіыс покончаыд аршын джын быдмӧма, — шуӧ гӧль вок.
Сідз первой луннас гуавнысӧ эз и вермыны.
Озыр вок гӧль воксӧ узьны корис ас ордас.
Войнас сійӧ вокыс узигкості лэччыліс картаӧ, начкис озыр воклысь медыджыд ӧшсӧ.
Сэсся картаӧ лэччӧдіс покончаӧс, ӧшъяс дінас сувтӧдіс да киас сылы пурт пуктіс.
Мӧд лун садьмис озыр вок, покончаыд керкаын абу.
Корсисны, корсисны, лэччисны карта вылӧ, а покончаыд начкӧм ӧш дорын сулалӧ, киас сылӧн гырдӧсь пурт.
Гӧль вок кватитіс покончаӧс да керкаӧ котӧртӧдіс, а начкӧм ӧштӧ, скӧт кладбищеӧ нуӧм пыдди, бара гортас нуис.
Вот озыр вок и шуӧ гӧль воклы:
— Вай ӧдйӧджык гортсӧ эштӧд, да талун дзебам нин.
Ог кӧ вевъялӧй дзебны, тавой ӧстатки скӧтӧс либӧ асьнымӧс начкас.
Вот гӧль вок бара босьтіс мерка поконча вылысь.
Кузьта серти буретшӧс вӧчис, а пасьта сертиыс гортсӧ вӧчис сы пасьта, медым ӧдзӧсті петкӧдны оз тӧр.
Вот коркӧ бара эштіс гортйыд, пуктісны покончаӧс да пондісны керкасьыс петкӧдны, но ӧдзӧс пыр петкӧдны эз тӧр.
— Нӧшта ӧти вой ковмас гортын узьтӧдны, — шуӧ озыр вок. — Кытчӧ нӧ вой кежлас пуктам покончасӧ?
— Керкаад кӧ узьтӧдны полан, амбарад петкӧд да томнав.
Сідзи и вӧчисны.
Войнас, вокыс узигкості, гӧль вок восьтыліс амбар ӧдзӧссӧ, суседъяссӧ чукӧстіс да новлісны йӧртӧдъяссьыд став пызьсӧ, сэсся покончасӧ сувтӧдіс йӧртӧд дінӧ да киас сылы зыр пуктіс, а асьсӧ ставнас пызьӧсьтіс.
Петіс мӧд луннас озыр вок амбар видзӧдлыны, поконча зыръя сулалӧ, а амбар йӧртӧдъясын сю ни пызь абу кольӧма.
— Став пызьсӧ и сюсӧ койӧма да сёйӧма.
Колӧ попла ветлыны да ӧдйӧджык нин дзебны, — шуӧ озыр вок.
Вот вайӧдісны попӧс, висьталӧны, мый сідзи и сідз, поконча гортйӧ оз кӧсйы пырны, а пакӧсьт вылӧ пакӧсьт вӧчӧ.
Поп сьылӧдіс покончаӧс да пырысь-пыр жӧ тшӧктіс дзебны, а ачыс бӧр гортас мӧдӧдчис.
Кадыс вӧлі тулысъявыв, юяс воссялан кад, доддьӧн ветлыны оз нин вӧлі позь.
Озыр вок попӧс пуксьӧдіс верзьӧма вӧв вылӧ, ачыс, сійӧс колльӧдӧм могысь, мӧд вӧв вылӧ пуксис, а покончаӧс тшӧктіс ас ветлігкостіыс дзебны гӧль вокыслы.
Гӧль вок босьтіс покончаӧс, пуксьӧдіс сійӧс арӧса чань вылӧ, кокъясӧдыс вӧв кынӧм увтіыс кӧрталіс, медым сійӧ оз усь, сэсся туй вылӧ лэдзис да кучкис чаньлы.
А чань мам вылын буретш вӧлі мунӧ поп.
Чаньыд аддзис мамсӧ да пондіс мамыс бӧрся скачӧн вӧтчыны, сійӧс суӧдны.
Кылісны поп да озыр вок, мый на бӧрвылын кутшӧмкӧ вӧла локтӧ, бергӧдчылісны — поконча верзьӧмӧн на бӧрся вӧтчӧ.
Найӧ зэв ёна повзисны да скачӧн водзӧ, а чань наысь оз кольччы.
Сиктӧ воигӧн туйыс вӧлі вуджӧ ты вомӧн.
Тысӧ кӧ кытшовтны, суас покончаыд.
Поп шуӧ:
— Вай веськыда ты вомӧныс скачитам.
Мыйӧн лэччисны ты вылӧ, тувсов йиыд руз-раз чеги: поп да озыр вок кыкнанныс — ваӧ.
А йӧй чаньыд на бӧрся жӧ чеччыштіс да асьсӧ и покончаӧс тшӧтш вӧйтіс.
Та бӧрын гӧль вок босьтіс озыр воклысь став овмӧссӧ да зэв бура овмӧдчис.
ПОП-СКУПЕРДЯЙ ДА ИВАН-КАЗАК
Олісны-вылісны гозъя.
Налӧн вӧлі куим пи: Педӧр, Василей да Иван.
Коркӧ налӧн няньыс быри.
Старик и шуӧ пияныслы:
— Гортын ті весь оланныд, ветлӧ кытчӧкӧ нажӧвитчыны.
Пудъясисны вокъяс, кодлы нажӧтка корсьны мунны.
Пуд уси Педӧр вок вылӧ.
Муніс Педӧр дай медасис поплы казачитны.
Попыд лёк вӧлӧс моз уджӧдіс Педӧрӧс, пӧшти дзонь во сійӧс прамӧя эз вердлы.
Тшыгъялӧм вӧсна Педӧрлӧн ӧдва лолыс гортас воис.
Мӧд вонас поплы казачитны мунны пуд уси Василей воклы.
Поп сійӧс сідз жӧ дзонь во чӧж лёк вӧлӧс моз тшыгйӧн уджӧдіс: ӧдва Василейлӧн гортас лолыс воис.
Сэсся черед воис и Иванлы казачитны мунны.
Босьтіс Иван кос нянь мешӧк да мӧдӧдчис нажӧтка корсьны.
Муніс-муніс да, сійӧ жӧ попыс паныдасис:
— Кытчӧ нӧ, Иван, мӧдӧдчин?
— Ме нажӧтка корсьны мӧдӧдчи.
— Лок мен казакӧ, — шуӧ поп.
Медасис поп ордӧ Иван ӧти во уджавны.
Коркӧ воис ужнайтан кад.
Поп пуксис ужнайтны, а Иванӧс ужнайтны оз пуксьӧд.
— Тэ, Иван, регыдджык вод.
Аски колӧ водз турунла мунны.
Вой шӧр гӧгӧр поп чуксаліс Иванӧс да тшӧктӧ вӧвъяс доддявны.
Ачыс пуксис да завтракайтіс, а казакӧс пызан сайӧ эз чукӧстлы.
Иван доддяліс кык вӧв: ӧтисӧ поплы, а мӧдсӧ аслыс.
Поплысь вӧвсӧ водзӧ лэдзис, а ачыс бӧрынджык гӧнитӧ.
Мыйкӧ мында сиктысь гӧнитісны да, Иван мӧдіс поплы горзыны:
— Сувтлы, батюшко, менам ӧд бӧж гезъястӧ вуні босьтны, додьястӧ зэлӧдны лоӧ нинӧмӧн.
А поп сылы и шуӧ:
— Сиктыс абу на ылын.
Ӧдйӧджык котӧртлы да кыкнан бӧж гезсӧ вай.
Иван котӧрӧн локтіс да шуӧ попаддялы:
— Няньным пӧ вунӧма да, батюшкоыд корис кык черинянь да вина бутылка.
Сетіс попаддя кык черинянь, вина бутылка, да Иван котӧртіс попӧс суӧдны.
— На, — шуӧ, — батюшко, гезъясыд.
А чериняньяс да вина бутылкасӧ сюйис аслыс питшӧгас.
Рӧдтісны найӧ вӧрті верст нелямын-ветымын, воисны зорӧд дорӧ, турун доддяс сӧвтісны да бӧр гортлань мӧдӧдчисны.
Мӧдіс нин пемдыны, а налы верст комын на колӧ мунны.
Иван пукалӧ турун додь вылын, вина юӧ да чериняньӧн закусывайтӧ.
Мунісны, мунісны, поп и шуӧ Иванлы:
— Тэ, казак, видзӧд, мед вӧлыс менам туйсьыс оз кеж, веськыдвылӧ кежан туй воас да.
А ме ачым недыр кежлӧ водыштла.
Водіс поп турун додь вылӧ дай унмовсис.
Поплӧн вӧлыд вӧлі водзынджык.
Кор воис кежан туй вожыс, Иван нарошнӧ кежӧдіс поплысь вӧвсӧ гортӧ мунан туйысь, дай мӧдӧдчисны тӧдтӧм туй вожӧд.
Мунісны тайӧ туй вожӧдыд верст нелямын кымын, дай поп коркӧ и садьмис.
Гӧгӧр видзӧдліс да гӧгӧрвоис, мый мӧд туй вежӧ веськалӧмаӧсь.
Сэсся мӧдіс видны казакӧс.
А казак сылы и шуӧ:
— Кыдз нӧ ме кежӧді?
Ачыд водзын мунан, а ме тэ бӧрся муна.
Ачыд тэ кежӧдін.
Вӧчны нинӧм, колӧ кыськӧ узянін корсьны да вӧвъяс шойччӧдыштны.
Воисны найӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй деревняӧ.
Поп и ыстӧ казакӧс узьны юасьны.
— Мун, — шуӧ, — пырав, оз-ӧ лэдзны шойччыны.
Пырис Иван ӧти купеч ордӧ да и шуӧ:
— Лэдзӧ миянӧс попкӧд шойччыны, шонтысьны.
— Милости просим, — шуӧ кӧзяин.
А казак и шуӧ кӧзяинлы:
— Ужнайтны пуксянныд да попӧс ужнайтны эн пуксьӧдӧ.
Йӧз нянь вылад попыд миян йӧймӧ.
Верданныд кӧ, дзикӧдз дурмас да ставнытӧ кучкалас.
Лэдзаліс казак вӧвъясӧс, додьяс дінӧ домаліс да пырисны керкаӧ.
Кӧзяин пуксис ужнайтны дай шуӧ:
— Пуксьы, Иван, пуксьы, батюшко, да ужнайтыштамӧй.
Ӧтчыд тшӧктӧмӧн йӧз пызан сайӧ пуксьыны абу лӧсьыд.
Поп мӧдіс виччысьны, кор сійӧс мӧдысь чукӧстасны, а кӧзяин мӧдысь сійӧс эз и чукӧстлы.
А зэв окота мортыдлы вӧлі сёйыштны.
Казак да кӧзяин зэв топыда ужнайтісны.
Сэсся казак кайис пӧлатьӧ, а поп сы бӧрся пӧлатьӧ жӧ.
Казак унмовсис, а поплы тшыг кынӧм вылад оз узьсьы.
Вот сійӧ казакӧс мӧдіс чуксавны:
— Эй, Иван, менам кынӧмӧй сюмалӧ.
А казак сы вылӧ скӧралӧ:
— Кор вӧлі сёйнысӧ пуксьӧдӧны, мыйла эн пуксьы?
Тані ӧд абу матушка дінад, мед эн куражитчы.
Сэсся Иван и шуӧ:
— Эстӧн залавка вылас рок кашник сулалӧ.
Мун гусяв дай сёй.
Лэччис поп, залавка вылысь аддзис рок кашник, но паньыс эз сюр.
Сэсся бара норасьӧ Иванлы:
— Казак, паньыс эз сюр.
Кыдзи нӧ ме паньтӧгыс мӧда сёйны?
— Пудж пӧдрасник состӧ да кинад кватайт.
Поп пырис кинас гырничӧ да киыс и сибдіс.
Гырничас вӧлӧма пузьӧдӧм вар, и кисӧ пондіс сотны.
Котравны пондіс поп.
— Ой, казак, мезды, киӧй дзикӧдз сибдіс.
Казак сылы и шуӧ:
— Ак тэ, кузь юрсиа чӧрт!
Войбыд тай узьны он сет!
Войыс вӧлі тӧлыся.
Иван и шуӧ поплы:
— Аддзан, кӧтшас улас со тӧчила куйлӧ, сэтчӧ кучкы, да гырничыс и жугалас.
Поп ӧддзӧдчӧмӧн кучкис гырничӧн югъялан тӧчилаӧ.
А сэні вӧлӧма абу тӧчила, а кӧзяиныс гатшӧн узьӧ, да плешкыс сылӧн тӧлысь вылын югъялӧ.
Кӧзяйкаыс керка тырнас горӧдіс, а поп повзис, чепӧсйис керкаысь да пышйис.
Биасисны.
Купеч гӧтыр горзӧ:
— Мыйла менсьым кӧзяинӧс виинныд?
А Иван сы вылӧ горзӧ:
— Кытчӧ ті менсьым попӧс воштінныд?
Онӧ кӧ пырысь-пыр жӧ корсьӧ, десятскӧйӧс да понятӧйясӧс вайӧда...
Судӧ сета.
Сетанныд кӧ куимсё шайт деньга да сир бӧчка — став делӧсӧ вевття и судитчыны ог понды.
А онӧ кӧ, пырысь-пыр жӧ муна да явита.
Иванлы куимсё шайт да сир бӧчка сетісны.
Сэсся сійӧ кыкнан вӧвсӧ доддяліс, ӧти турун додьсӧ путкыльтіс да сы пыдди сир бӧчкасӧ доддяс пуктіс, а мӧд турун додьсӧ эз ректы.
Турун додьсӧ водзӧджык лэдзис, а ачыс сир додьнас мӧдіс бӧрвылас мунны.
Тадзи Иван попӧс корсьны мӧдӧдчис.
Воис сикт помӧ да аддзис: попыс рынышъяс сайӧ дзебсьӧма.
Казак сылы и шуӧ:
— Но, — шуас, — кузь юрсиа чӧртӧй, делӧтор вӧчыштін.
Ӧні тюрмаын пукавтӧг он мын.
Мыйла кӧзяинсӧ виин?
Поп мӧдіс кевмысьны Иванлы:
— Мезды, Иванушко, судӧ сюрӧмысь...
Куимсё шайт деньга сета...
Сӧмын кыдзкӧ вевттьы тайӧ делӧсӧ.
Босьтіс Иван поплысь куимсё шайт дай шуӧ:
— Мезда, колӧкӧ, но куимсё шайт вылад, гашкӧ, оз мӧдны миритчыны...
Косаліс казак сиктӧ, поплы видзӧдны, быттьӧкӧ деньга нуны.
А ачыс воліс сӧмын сикт помӧдзыс, сулыштіс рыныш пельӧсын дай локтіс бӧр поп дінӧ:
— Оз, — шуӧ, — батюшко, куимсё вылад миритчыны, нӧшта куимсё чӧлкӧвӧй содтӧд корӧны.
Поп сетіс нӧшта куимсё шайт.
Иван ветліс сикт помӧдз, бара рыныш пельӧсын сулалыштіс да локтіс поп дінӧ:
— Та мында вылад, батюшко, оз на миритчыны.
Нӧшта содтӧд корӧны.
Кыскис поп деньга мошнясӧ, пыркнитіс сэтысь медбӧръя деньгасӧ да ӧктіс сӧмын нин сё чӧлкӧвӧй.
— На, — шуас, — ну, но мед оз нин судитчыны.
Поплы видзӧдны муніс казак сиктӧ, а ачыс бара сулыштіс рынышъяс сайын дай бӧр локтіс.
— Но, — шуас, — батюшко, тэнад деньгаыд эз нин коль, а найӧ пыр на содтӧд корӧны.
Вай жӧ сӧлам вӧв доддяд да ӧдйӧджык гортлань гӧнитам.
Водіс поп додь пыдӧсӧ, казак вӧвъясӧс тэрмӧдлӧ.
Поп сылысь и юалӧ.
— Оз на, Иван, вӧтчыны?
— Вӧтчӧны, — шуӧ, — батюшко.
Регыд нин миянӧс суӧдасны.
А поп сылы и кевмысьӧ:
— Дзеб менӧ, Иванушко.
Дзоньвидзаӧн кӧ гортӧ воа, сё шайт сета.
Додь пыдӧсас вӧлі тыртӧм мешӧк.
Иван сылы и шуӧ:
— Пыр вай, батюшко, эстчӧ тыртӧм мешӧкас да эн шыась.
А шыасян кӧ, тэнад и менам юрным вошӧ.
Кӧрталіс Иван попӧс мешӧкӧ да вожалаӧн пуксис мешӧк вылас.
Ачыс сэсся разнӧй гӧлӧсӧн ӧтнас мӧдіс сёрнитны, быттьӧ кодъяскӧ найӧс суӧдісны, а збыльысьсӧ эськӧ некод на бӧрся эз и вӧтчы.
Поп кылӧ, кыдзи вӧтчысьяс Иванлысь скӧрысь юалісны:
— Кӧні тэнад кузь юрсиа другыд?
А!
Тэ он висьтав?
Тэ ылӧдчан? — кылӧ, шуӧны Иванлы.
Пондіс Иван беддьӧн кучкавны тыра мешӧкӧ.
Кучкаліс да кучкаліс, кучкаліс да кучкаліс, сэсся кутіс поплы кывмӧн шуавны:
— Энӧ нин, бур войтыр, кучкалӧй...
Ставсӧ висьтала...
Висьтала, кӧні кузь юрсиаыд дзебсясьӧ.
А поп мешӧк пыр бара шӧпкӧдӧ:
— Ради Бога, Иванушко, эн висьтав.
Нӧшта сё шайт содта.
Коркӧ Иван разис мешӧксӧ.
— Пет, — шуӧ, — батюшко, найӧ водзлань котӧртісны тэнӧ суӧдны.
Бӧр кӧ косны оз слӧймыны, ми удитам нин наысь пышйыны.
Поп бокъяссӧ ассьыс гыжъялӧ да окайтӧ:
— Ёна, Иванушко, менӧ нӧйтісны.
Иван серӧктіс дай шуӧ:
— Тэнӧ, батюшко, эз на сэтшӧма...
Медся кучкалӧмыс ӧд ме мышкӧ инмис.
Сэсся муныштісны неуна, да поплы казак и шуӧ:
— Тэнӧ корсьысьясыд, батюшко, бӧр нин со косӧны.
Колӧкӧ, дзебсьы.
Пыр вай татчӧ сир бӧчкаас.
Некод тэнӧ тась корсьны оз кут.
Сӧмын чӧв пукав да мый тшӧкта, менсьым кывзы.
Пырис поп сир бӧчкаӧ, а налы паныд локтӧ купеч, дас кык додь тӧвар вайӧ.
— Мый нӧ, Иван, бӧчкаад ваян?
— Ме турунла ветлі да турун зорӧд дорысь чӧртӧс куті.
Ӧні вузавны нуа.
— Оз-ӧ позь тэнсьыд чӧрттӧ видзӧдлыны?
Уна-ӧ босьтан босьт, а меным петкӧдлы сійӧ дикӧвинкатӧ.
— Кыдз нӧ оз позь?
Позьтӧмтор немтор абу.
Вай сё чӧлкӧвӧй, и петкӧдла.
Сэсся Иван восьтіс бӧчка вевтсӧ да шӧпнитіс поплы:
— Веськыда купеч вылас и котӧрт.
Петіс сир бӧчкаысь поп, ныр ни вом оз тӧдчы — ставыс сир, дзик чӧрт кодь и эм.
Иван кучкис сылы плетьнас бок кузяыс, поп чепӧсйис веськыда купеч вылӧ.
А купеч чегсис да юртӧг-садьтӧг котӧртіс, кытчӧ кокыс нуис.
Сідзи став тӧварсӧ и эновтіс.
Босьтіс Иван дас кык додь тӧвар да попкӧд мӧдӧдчисны гортлань.
Иван босьтіс поплысь нӧшта нёльсё шайт содтӧд да сэсся медасьлӧм дон — сё шайт, да дас кык додь тӧварӧн мӧдӧдчис гортас.
А попыд пывсис да мыссис, пывсис да мыссис, некыдзи сылӧн яй вывсьыд сирыс оз мын.
И ӧні на, кӧнкӧ, пывсьӧ да мыссьӧ, да Иван казакӧс казьтылӧ.
ГУЛЯЙТЫСЬ ПОПАДДЯ
Олісны-вылісны старик гозъя.
Налӧн вӧлі Иван нима пи.
Коркӧ налӧн няньыс быри.
Старик гозъя и шуӧны:
— Мун, Иван, ветлы нажӧвитчыны.
Муніс, муніс Иван, да сылы поп паныд сюрис.
— Кытчӧ нӧ мӧдін, Иван-крестьянскӧй сын? — юаліс сылысь поп.
— Ме казакӧ медасьны мӧді.
— А ме казакӧс корся, — шуӧ поп, — вай медась мен казачитны.
Бура кӧ казачитан, сё чӧлкӧвӧй сета.
— А кымын во ковмас сё чӧлкӧвӧйыс вылӧ служитны?
Поп вӧлі скуп да зэв наян.
Ас кежас мӧвпыштіс дай шуӧ:
— Торъя кад ог урчитӧй, а лӧсьӧдчам сідз: менам баба окотитӧ велӧдчыны по-немецки сёрнитны, кор велалас сёрнитны по-немецки, сэк тэнад срокыд помассяс.
Овмӧдчис Иван поп ордын, быд уджсӧ бергӧдӧ.
А попаддя ачыс дзик немтор оз вӧч, сӧмын вӧччӧ да гусьӧн дякӧнкӧд мусукасьӧ.
Мыйӧн поп кытчӧкӧ мунас, дякӧн пырысь-пыр локтас поп ордӧ да попаддякӧд гӧститӧдчӧны.
Иван пондіс мӧвпавны, кыдзи эськӧ кыйны кузь юрсиа дякӧнӧс.
Ӧтпыр карта вольсалӧм бӧрын пуксис идзас чукӧр вылӧ да пондіс кыйӧдчыны дякӧнлысь локтӧмсӧ.
Поп аддзис сійӧс да юалӧ:
— Мый тэ, казак, видзӧдан?
— Со тай кольтаястӧ вартӧмаӧсь, да джын сюыд кольӧма кольтаас.
Тайӧ кӧ выль пӧв вартан, быд кольтаысь ещӧ пож тыр сю усьӧ.
Поп и шуӧ:
— Сідзкӧ, косьты паччӧрын идзассӧ да выль пӧв варт.
Любӧ зэв поплы, мый сылы татшӧм тӧждысьысь казак сюри.
Коркӧ поп муніс кытчӧкӧ.
А попаддя пусис-пӧжасис да корис дякӧнӧс.
Мыйӧн игнасисны дякӧн да попаддя, казак кыйкнитліс ӧшинь пырыс да мӧдіс кильчӧ ӧдзӧсӧ игӧдчыны.
Повзис попаддя да шуӧ дякӧнлы:
— Кытчӧ нӧ ме тэнӧ дзеба?
Вай мун кай паччӧрӧ.
Сэн косьтыны идзас нӧб пуктӧма, сэтчӧ и дзебсьы.
Кайис дякӧн паччӧрӧ да идзас нӧб пытшкӧсӧ и дзебсис.
Пырис Иван керкаӧ да шуӧ:
— Меным паччӧрсьыд идзас колӧ босьтны, вартыштны кӧсъя.
— Эз на ӧд косьмы, — шуӧ попаддя.
— Кыдз нӧ эз косьмы?
Сэсся ӧд вывті косьмас, — шуӧ Иван.
Босьтіс моздорас идзас нӧб, петкӧдіс пос йылӧ да нӧшасян паличӧн мӧдіс нӧшавны идзас чукӧрӧ да шуавны:
— Идзасӧй, идзасӧй, унджык сю сет, поплӧн горшыс помтӧм-пыдӧстӧм.
Терпитіс, терпитіс дякӧн идзас нӧб пытшкӧсын да пондіс ойзыны.
— Ой, — шуӧ, — Иван, тырмас сэсся вартны.
Ме тэныд кызь вит чекверик сю сета, сӧмын попыдлы немтор эн висьтав.
Лэдзис Иван дякӧнӧс.
Мунісны, мерайтісны кызь вит чекверик сю.
Вайӧ Иван мешӧкъясын дзонь додь тыр сю, поп и юалӧ:
— Кысь нӧ та мында сюсӧ ваян?
— Тайӧ идзассьыд та мында сюыс уси.
Поп нимкодясьӧ да шуӧ:
— Сідзкӧ, став идзассӧ выль пӧв варт.
И карта вылӧ вольсалӧм идзассӧ тшӧтш косьты да варт, мед ӧти тусь бокӧ оз коль.
Коркӧ поп бара муніс кытчӧкӧ могӧн, а дякӧн важӧн нин попаддя ордын.
Кыйӧдіс казак дякӧнлысь локтӧм.
Муртса попаддя удитіс кильчӧ игнавны, казак пондіс кильчӧ ӧдзӧсӧ гольӧдчыны.
Попаддя шуӧ дякӧнлы:
— Посводзын эм тыртӧм бӧчка, мун дзебсьы сэтчӧ.
Дякӧнлысь дзебсьӧмсӧ казак аддзыліс кильчӧ ӧшинь пырыс да шуӧ попаддялы:
— Батюшкоыд тшӧктіс дьӧгӧдь бӧчка карӧ вузавны нуны.
Петкӧдіс Иван посводзысь дякӧн тыра бӧчкасӧ, сэсся петкӧдіс дьӧгӧдь тыра бӧчкасӧ да став дьӧгӧдьсӧ кисьтіс дякӧн пукалан бӧчкаас, а вывсяньыс топыда вевттис.
Муніс, муніс, да сылы паныдасис купеч, дас кык додь тӧвар вайӧ.
— Кеж, — шуӧ купечлы Иван, — чӧртӧс нуа.
Купечлы окота лои чӧртӧс видзӧдлыны дай шуӧ:
— Сё чӧлкӧвӧй сета, сӧмын петкӧдлы меным, кутшӧм сійӧ чӧртыс.
— Петкӧдла, — шуӧ Иван, — сӧмын эн повзьы.
Сэсся восьтіс сійӧ бӧчка вевтсӧ да пондіс кучкавны дякӧнӧс плетьӧн.
Дякӧн чеччыштіс бӧчкаысь да пондіс вӧрлань котӧртны.
Купеч повзьӧмысла дзебсис додь саяс, а Иван мӧдіс купечлы горзыны:
— Кут чӧртсӧ, кут!
Дінтіыд котӧртіс да, мыйла эн кут?
— Кутшӧм нин сэн кутӧм! — шуӧ купеч.
— Час, ме ачым котӧртла да бӧр кута, — шуӧ Иван.
— Ой, эн бара кут, — шуӧ сылы купеч, — дас кык додь тӧварсӧ ставнас сета, но чӧртӧс ме дырйи эн кут.
Локтіс казак поп ордӧ дас кык додь тӧварӧн дай ошйысьӧ:
— Со ӧд дьӧгӧдь бӧчка вылад мыйта тӧвар сетісны.
А дякӧн, сир бӧчкаысь петӧм бӧрад, сьӧд бес моз котӧртіс гортас да, гашкӧ, дас пывсян пывсис да мыссис.
Ӧдва сэсся дьӧгӧдьыд и мыніс.
Коркӧ поп бара кытчӧкӧ муніс, а дякӧн бара нин котӧртӧ попаддя дорӧ.
Поп казак ылысянь аддзис дякӧнлысь локтӧмсӧ да кильчӧ ӧдзӧссӧ дзольк игналіс, а ачыс сэсся сувтіс ӧдзӧс саяс да попаддя моз вӧсни гӧлӧсӧн пондіс ӧдзӧс пыр дякӧнкӧд сёрнитны.
— Ог тӧд, — шуӧ, — лысьта ог талун тэнӧ лэдзны.
Бара ӧд казакыд суас да тешитас.
Талун войнас лок да кум ӧшиньӧд и пыр, ме сэтчӧ локта.
Вот кутіс вой матысмыны.
Казак шуӧ поплы:
— Ме талун, батюшко, кумад вода, керкаад вывті жар, дай гутъяс дӧзмӧдчӧны.
Водіс казак кум ӧшинь дорӧ, ачыс лэчыд пурт босьтіс да виччысьӧ дякӧнлысь локтӧм.
Мыйӧн дякӧн сюйис юрсӧ кум ӧшиньӧ, казак сылысь пуртӧн пельсӧ чирс вундіс.
Дякӧн ойзігтырйи гортас котӧртіс да висьны водіс.
Кывсис попаддялы, мый дякӧн мусукыс зэв ёна висьӧ.
Сійӧ пӧжаліс гӧснеч пыдди чӧскыд черинянь да шуӧ казаклы:
— Ну дякӧн ордӧ да сет сылы месянь тайӧ гӧснечсӧ.
Босьтіс Иван черинянь, перйис сэсь став черисӧ да сёйис, а сэтчӧ пуктіс дякӧнлысь вундӧм пельсӧ и нуис.
— На, — шуӧ, — отеч дякӧн, матушка гӧснеч тэд ыстіс.
Босьтіс дякӧн чериняньсӧ да синсӧ шармӧдіс.
Зэв ёна скӧрмис попаддя вылӧ.
Сэсся казаклы и шуӧ:
— Мун ыстыв матушкатӧ асьсӧ мекӧд прӧщайтчыны, гашкӧ, кула да.
Локтіс попаддя дякӧн ордӧ.
А дякӧн ружтӧ да сылы шуӧ:
— Вай, матушка, важ любӧ кузяыд медбӧръяысь кӧть окасям.
Пондіс попаддя висьыськӧд окасьны, а дякӧн тай кыдз курччас сылысь кывсӧ.
Попаддя горзыны ни сёрнитны оз вермы, сӧмын мыкталӧ да кияснас ӧвтчӧ.
Поп оз гӧгӧрво, мый лои попаддякӧд.
А казак сылы и шуӧ:
— Но, батюшко, гӧтыртӧ велӧді по-немецки сёрнитны.
Со кутшӧм чига ӧні сійӧ по-немецки сёрнитӧ.
Менам казачитан срокыд помасис, вай рӧштшӧт вӧчам.
Неокота вӧлі эськӧ поплы мынтыны сё чӧлкӧвӧй да лэдзны донтӧм казакӧс, но Иван водзӧ казачитны эз кольччы.
ПОП-ДЯК ДА КАТЕРИНА
Олісны-вылісны крестьянин гозъя.
Мужиксӧ шулісны Иванӧн, а бабасӧ Катеринаӧн.
Ӧтчыд Катериналӧн воис нимлун.
Сійӧ зэв мичаа пасьтасис да петіс вичкоӧ.
Аддзис сійӧс поп дай вежыс сылӧн петіс.
Аддзис дякӧн дай сылӧн вежыс петіс.
Аддзис саломщик дай сылӧн тшӧтш вежыс петіс Катерина мичлун вылӧ.
Служба эштӧм бӧрын поп котӧртліс Катерина бӧрся да шӧпнитіс сылы:
— Ме талун тэ ордӧ рытйысьны вола.
Ысты мужиктӧ кытчӧкӧ удж вылӧ.
Эз зевайт и дякӧн; сійӧ сідзжӧ котӧртліс Катерина бӧрся да шӧпнитіс:
— Ме талун тэ ордӧ рытйысьны вола.
Сідзжӧ и саломщик удитіс шӧпнитны Катериналы вичкоысь петігӧн, мый талун сійӧ рытйысьны волас.
Катерина ставныслы кӧсйысис.
Вот воис коркӧ вой шӧр кад.
Иван рытнас на лэччис мельничаӧ.
Кильчӧын, кылӧ, поп пондіс гольӧдчыны.
Восьтіс Катерина поплы кильчӧ ӧдзӧс.
Поп терпитнысӧ оз вермы: тэрмасьӧ регыдджык окыштны Катеринаӧс.
— Эштан на.
Первой самӧвар пуктам да чай юыштам, — шуӧ Катерина.
Пондіс пуктыны Катерина самӧвар, а сэки кодкӧ гиль-голькерис кильчӧ ӧдзӧсӧ.
— Вот, кутшӧмкӧ чӧртӧс войын новлӧдлӧ, — ропкыштіс поп да дзебсис тувйын ӧшалысь сарапан сайӧ.
Керкаӧ пырис дякӧн:
— Ок, — шуӧ, — сёрмыссьӧма тай.
Тэнад самӧвар и быдсӧн нин дась, — и пондіс дякӧн тэрмӧдлыны Катеринаӧс ӧдйӧджык би кусӧдны да водны.
— Чай юыштам да пырысь-пыр водам, — шуӧ Катерина. — Самӧвар сувтӧдӧма, да чай ютӧг оз жӧ позь.
Пуксисны пызан сайӧ, а кильчӧ ӧдзӧсӧ сэк кодкӧ бара гиль-голькерис.
— Код чӧртӧс нин новлӧдлӧ татшӧм сёр каднас, — ропкыштіс дякӧн да дзебсис шкапӧ.
Керкаӧ пырӧ саломщик.
Сійӧ быдсӧн гажмӧма, тэрмӧдлӧ Катеринаӧс ӧдйӧджык би кусӧдны.
— Час, чайсӧ юыштам да вӧлисти нин.
Войыс ӧд кузь на, — шуӧ сылы Катерина, и пондіс ньӧжйӧникӧн, тэрмасьтӧг чай кисьтавны.
Сэки кодкӧ бара гиль-голькерис кильчӧ ӧдзӧсӧ.
Вӧлӧмкӧ, Катериналӧн мужикыс мельничаысь локтӧ.
— Ой, кытчӧ ӧні ме воштыся?
Тайӧ, тӧдӧмысь, мужикыд локтӧ, — шуӧ саломщик.
— Мун пӧлать подлӧсӧ дзебсьы, — шуӧ Катерина, — войнас би кусӧдӧм бӧрти гусьӧникӧн и петан.
Пырис керкаӧ Иван, Катериналӧн мужикыс, да пондіс пӧрччысьны.
Саломщиклӧн куйлігад друг бокыс луддзис.
Сійӧ кӧсйис эськӧ ньӧжйӧникӧн гыжйыштны луддзӧминсӧ.
Паччӧр дорын вӧлі пукалӧ кань.
Сійӧ чайтіс, мый пӧлать подлӧсын шыр гыжӧдчӧ, да кыдзи тай уськӧдчас саломщик ки вылӧ.
Саломщик керка тырӧн авӧстіс.
Сэк Иван босьтіс тувсьыс ассьыс пищальсӧ да чургӧдіс пӧлатьлань.
— Кутшӧм куття нӧ кавшасьӧма пӧлать подлӧсас?
Он кӧ пыр лэччы сэсь, лыя!
— Эн жӧ бара лый, тайӧ ме тані, — мыччысис саломщик да лэччис джоджӧ.
Иван буриника дубитыштіс да пачӧсайтыштіс сійӧс, купайтіс первой сир бӧчкаын, сэсся сюйліс гӧн тыра мешӧк пытшкӧ, а медбӧрын йӧртіс сійӧс гидӧ да гӧгӧрбок игналіс.
Пондісны Иван гозъя чай юны пуксьыны.
Сэки каньыс налӧн бара кыліс, мый тувйын ӧшалысь сарапан улын кодкӧ бара гыжӧдчӧ.
Кань чайтіс, мый тайӧ шыръяс гыжӧдчӧны, уськӧдчис сарапан вылӧ да поплысь кисӧ парсыштіс.
Поп мый вынсьыс горӧдіс сарапан увсянь.
Иван бара босьтіс тувйысь пищальсӧ да пондіс мотяжитчыны сарапанлань.
— Кутшӧм куття сэні, пет, колӧкӧ, бурӧн!
Поплы быть лои петны сарапан улысь.
Босьтіс Иван попӧс шошаӧдыс, купайтіс сир бӧчкаын, сюйліс сэсся гӧн тыра мешӧкӧ да бӧръявылыс йӧткис сійӧс гидӧ, саломщик дінӧ.
Дякӧн сулаліс, сулаліс шкапын, мортыдлӧн сьӧлӧмыс кын нисьӧ сыв, виччысьӧ Иванлысь унмовсьӧм.
Друг сылы, бусӧсь шкапын сулалігад, окота лои несйыны.
Мортыд пыксис, пыксис да нем виччысьтӧг — чик! — кылӧ несйис.
Сэки Иван бара босьтіс пищальсӧ да шуис:
— Кутшӧмкӧ куття кольӧма на менам керка пытшкӧсӧ.
Пет регыдджык шкапсьыс, а он кӧ, лыя!
Петіс дякӧн шкапысь.
Иван дубитіс да пачӧсайтыштіс сійӧс, купайтіс сир бӧчкаын, сэсся сюйліс гӧн тыра мешӧкӧ да йӧртіс гидӧ, поп да саломщик дінӧ.
Мӧд лун асывнас попаддя, дякӧнича да саломщича мӧдісны керкаысь керкаӧ ветлӧмӧн корсьны ассьыныс мужикъяснысӧ.
Пырисны и Иван ордӧ, а найӧ гозъя вӧлі буретш ӧбедайтны лӧсьӧдчӧны.
— Энӧ аддзылӧй миянлысь мужикъяснымӧс? — юалӧны найӧ.
— Аддзывны эг аддзылӧй, — нюмъялӧны Катерина гозъя, — локтӧ, матушкаяс, миянкӧд ӧбедайтны пуксьӧй.
Пуксисны пызан сайӧ попаддя, саломщича да дякӧнича.
Сёйӧны и ошкӧны Иванлысь йӧвсӧ:
— Чӧскыд йӧлаӧсь жӧ, Иван, тэнад мӧсъясыд.
Он вузав миянлы рӧд вылӧ?
— Вузала, — шуӧ Иван. — Попаддялы чернукӧс, дякӧничалы калюшӧс, а саломщичалы визюкӧс.
Вайӧ сё чӧлкӧвӧйӧн мӧскысь, сэсся любӧйӧс нуӧдӧй ме гидысь.
Босьтіс Иван куимсё шайт да лэччӧдіс найӧс гидӧ вузалан скӧтинаӧс видлыны.
Восьтіс гид ӧдзӧссӧ, а сэтысь петісны бес кодь гӧнаӧсь да сьӧдӧсь — поп, дякӧн да саломщик.
— Вот, — шуӧ, — тіян верӧсъясыд.
Нуӧдӧ регыдджык гортаныд.
ПОП ДА СЫЛӦН КАЗАК МӦМӦТ
Важӧн олісны-вылісны поп гозъя.
Вот ӧтчыд поп казакӧс корсьны мӧдӧдчис.
Видзӧдӧ, а сылы паныд Мӧмӧт локтӧ.
— Кытчӧ, батюшкоыс, мӧдӧдчӧма?
— Казакӧс корсьны.
А Мӧмӧт сылы и шуӧ:
— Босьт менӧ казачитнытӧ, донтӧг медася: куим во служитӧмысь — куим печик.
Первой во бӧрын чаль чуньӧн печикта, мӧд во помасьӧм бӧрын нимтӧм чуньӧн печикта, а коймӧд во помасьӧм бӧрын водз чуньӧн печикта.
А поплы нимкодь, мый йӧй мужик куим во кежлӧ куим печикысь медасьӧ.
Печикыд печик и эм: деньга мынтыны оз ков.
— Медала, — шуӧ поп. — Удж менам абу сьӧкыд: нянь изны, скӧт вӧдитны, пес керавны, войын вӧръясысь амбар видзны.
Вердны мӧда зӧръя рокӧн, а узьлыны мӧдан конюшняын.
Ӧтчыд поп казакӧс ыстӧ вӧрӧ:
— Мун, — шуӧ, — Мӧмӧт, ветлы пес керавны.
Муніс Мӧмӧт вӧрӧ, кераліс сыв кузьта ӧти краж, сэсся югыдӧн на и гортас воис.
А поп сылысь и юалӧ:
— Уна-ӧ нӧ, Мӧмӧт, пестӧ кералін?
— Сыв пес кералі.
Мӧд лун Мӧмӧт кераліс сыв кузя куим краж.
Гортас воис, да поп бара юалӧ:
— Кымын сыв, Мӧмӧт, талун пестӧ кералін?
— Талун куим сыв.
— Сідзкӧ, аски унджык нин керав.
Коймӧд луннас Мӧмӧт муніс да сыв кузя вит краж кераліс.
Гортас лэччис да поп бара юалӧ:
— Но, талун кымын сыв пестӧ кералін?
— Талун вит сыв кералі.
Коркӧ поп Мӧмӧтӧс и песла ыстас.
А Мӧмӧт сылысь и юалӧ:
— Ставсӧ, ӧкмыснан сывсӧ вая, али ог ставсӧ?
— Дерт, ставсӧ.
Муніс Мӧмӧт, сӧвтіс вӧв доддьӧ ӧкмыснан кражсӧ да поп ӧшинь улӧ грымкылӧ додьсӧ пӧрӧдіс.
— Петав, — шуӧ, — батюшко, пестӧ примитны!
Петіс поп да Мӧмӧтӧс видӧ:
— Ак, тэ, мӧмӧт, мӧмӧт.
Кӧні нӧ тэнад ӧкмыс сыв пескыд?
А Мӧмӧт сылы шуӧ:
— Кыдзи нӧ абу ӧкмыс сыв, стӧч ӧкмыс сыв кералӧма да?
Узясны да аскинас поп бара ыстӧ Мӧмӧтӧс пес керавны:
— Ӧні, — шуас, — тадзи эн нин керав.
Муніс Мӧмӧт вӧрӧ.
Пӧрӧдіс дас вершӧка нэмӧвӧйся пожӧм, увйис, мурталіс ӧкмыс сыв кузьта, сэсся чинтіс йылӧдыс.
— Но, — шуӧ, — батюшко, талун ӧти лунӧн ӧкмыс сыв кералі.
Ӧні дзик прамӧй пес нин.
Мӧд луннас поп ачыс доддясис да вӧрӧ песла кайис тшӧтш казак бӧрся.
— Кӧні нӧ, казак, пескыд?
— Тані, батюшко, стӧч ӧкмыс сыв, — индіс казак ӧкмыс сывъя кер вылӧ.
Бара поп пинясьӧ:
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Пукты вӧв вылас да лэччӧд.
Мӧмӧт петкӧдіс ӧкмыс сывъя керсӧ ас пельпом вылас да сэсся шыбитіс вӧв мышку вылӧ.
Вӧлыс сэтчӧ и лямаліс да кулі.
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт! — пинясьӧ поп. — Код йӧй нӧ вӧв мышку вылӧ кер сӧвтлывлӧ.
Колі ӧд доддяс пуктыны.
А Мӧмӧт балябӧжсӧ гыжъялӧ да шуӧ:
— Мед тэ, батюшко, водзджык сідз висьталін, мый доддяс колӧ пуктыны.
Тэ шуин, вӧв вылас пӧ пукты.
Кыдзи кӧзяин тшӧктӧ, ме сідзи и вӧчи.
Но мый сэсся Мӧмӧткӧд вӧчан?
Скӧраліс-скӧраліс поп дай шуӧ:
— Виин кӧ менсьым вӧлӧс, ӧні ас вылад и лэччӧд пестӧ.
Мӧмӧт зэв кокнипырысь босьтіс пельпом вылас ӧкмыс сывъя кертӧ да мӧдӧдчис гортӧ.
Мунігас бергӧдчыліс да поплысь юалӧ:
— Кытчӧ нӧ, кӧзяин, пестӧ ректа, керка дорад али ыж гид дорад?
Поп сылы ылысянь нин горӧдіс:
— Ыж гид дорас ректы.
Казак вайис кертӧ поп керка дорӧдз да грымкылӧ сувтӧдіс ыж гид стен бокӧ.
Ыж гидыд киссис.
Поплӧн став ыжъясыс лямалісны.
Воис поп да пинясьӧ казак вылӧ:
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Мыйла нӧ ыж гидсӧ кисьтін?
— Ме эг кисьт, ме сӧмын пестӧ стен бокас сувтӧді.
Олісны-олісны, дай поп шуӧ казаклы:
— Мун, Мӧмӧт, посводзӧ чуж изны петав, аски матушка сур пуны кӧсйӧ.
Изіс да изіс, изіс да изіс Мӧмӧт, мый изӧ, сійӧс вочасӧн и сёйӧ.
Став изӧм пызьсӧ сёйис.
Сэсся пырис керкаӧ да шуӧ поплы:
— Батюшко, чужйыд изсис.
Петісны чуж видлыны, а чужйыд абу.
— Кӧні нӧ, Мӧмӧт, тэнад чужйыд?
— Ме жӧ посни пызьӧдз изі.
Сэтшӧма изі, ставыс бусӧ пӧрис.
Нӧшта ӧти мешӧк чуж сетіс изны поп Мӧмӧтлы.
Сійӧ изігмозыс став чужтӧ бара сёйис.
Скӧрмис поп:
— Мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Чуж изны он куж!
Сэсся поплы аслыс лои пуксьыны изки дорӧ да чуж изны.
Коркӧ сэсся поп казаккӧд мӧдісны картупель гуавны.
Картупель гуавны нуисны, дай зырныс вунӧма.
Поп тэрмӧдлӧ казакӧс:
— Мун, Мӧмӧт, гортӧ котӧртлы да зыр вай.
Локтіс Мӧмӧт, керкаӧ пыртӧдз видзӧдліс ӧшинь пырыс да аддзис: попаддя корӧма дякӧнӧс да гӧститӧдӧ.
Сійӧ кильчӧ ӧдзӧсӧ голь-голькерис.
Дякӧн повзис дай шуӧ:
— Кытчӧ нӧ ме воштыся, попыд, кылӧ, локтӧ?
— Кай ӧдйӧджык пӧлать подлӧсӧ.
Сэні эмӧсь лук мешӧкъяс.
Пыр ӧти тыртӧм мешӧкӧ да лук мешӧкъясыскӧд орччӧн и сувт.
Дякӧн пырис мешӧкӧ да лук мешӧкъяс дінӧ лажмӧдчис.
Керкаӧ пырис Мӧмӧт.
А попаддя сылысь и юалӧ:
— Мый нӧ, Мӧмӧт?
Мыйла бӧр косін?
— Батюшкоыд ӧти лук мешӧк тшӧктіс вайны гуӧ сюйны.
Кайис казак пӧлать подлӧсӧ, грымкылӧ джоджӧ чӧвтіс дякӧн тыра мешӧксӧ.
Сэсся босьтіс мешӧксӧ пельпом вылас, посводзысь зыр тшапкис да муніс поп дорӧ.
— Вайи, — шуӧ, — батюшко, зыртӧ.
Со матушкаыд лук мешӧк ыстіс да тшӧтш тшӧктіс картупелькӧд ӧтлаӧ гуавны.
Картупельыскӧд пӧ мед оз сорсьы, мешӧкнас и быдсӧн тшӧктіс сюйны.
Гуалісны поп да Мӧмӧт кузь юрсиа дякӧнӧс, попаддялысь мусуксӧ.
Вот дякӧн куйліс, куйліс картупель гуын, сэсся петіс мешӧкысь да картупель гу мудӧдсӧ мӧдіс парсавны.
Кодйис, кодйис, дай юрыс тӧрмӧн розь лои.
Мӧмӧт казяліс картупель гуысь дякӧнлысь кодйысьӧмсӧ да поп дорӧ котӧрӧн:
— Ой, — шуӧ, — батюшко, дякӧныд миянлысь картупель гутӧ лэптӧ, тыдалӧ, гусявны кӧсйӧ картупельтӧ.
Поп котӧртӧ картупель гу дорӧ, весиг пӧдрасникасьнысӧ эз вевъяв, а Мӧмӧт сы бӧрся гез кӧлышкаӧн.
Дякӧныд картупель гу мудӧдсӧ муртса вевъяліс розьӧдны да ортсӧ петны, кыдзи сы вылӧ уськӧдчис поп:
— Ак, — шуӧ, — сэтшӧм-татшӧм, йӧзлысь картупель гу лэптан! — и заводитіс дякӧнӧс пӧвсавны да юрсиӧдыс пачӧсайтны.
А дякӧн сылы воча кучкис.
Поп горзӧ казаклы:
— Эй, Мӧмӧт, мый сулалан?
Кучкав тшӧтш!
Дякӧн тузитӧ попӧс, и Мӧмӧт мӧдіс тшӧтш попӧс гез кӧлышкаӧн нӧйтны.
Дякӧнлы ӧтчыд кучкӧ, поплы — куимысь.
Дякӧнлы — кыкысь, поплы — витысь.
Тыш эштӧм бӧрын поп шуӧ казаклы:
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Колі ӧд дьякӧнсӧ нӧйтны, а тэ, Мӧмӧт, менӧ кучкалан.
— А ме нӧ мыйӧн тӧда?
Кӧзяин кыдзи тшӧктӧ, сідзи ме и вӧчи.
Тэ шуин: «Кучкав пӧ», а эн урчит, мый дякӧнӧс колӧ кучкавны.
Муніс поп гортас да дзонь вежалун чӧж висис да бокъяссӧ гыжъяліс.
Олісны, олісны дай попӧс беда суис: поплӧн пачсьыс сёяныс мӧдіс вошласьны.
Ӧтчыд воши дай мӧдысь воши: поп да попаддя тшыгъялӧны, а пачын сӧмын пыр тыртӧм кашникъяс кольӧны.
Вот поп казакыслы и шуӧ:
— Кывзы, Мӧмӧт, тэ бурджыка кильчӧ ӧдзӧстӧ караулит.
Кутшӧмкӧ вӧръяс волывлӧны миянӧ да пачысь став сёянсӧ ректӧны.
Конюшняысь вудж узьлыны посводзӧ.
Мӧмӧт мӧдіс лун и вой караулитны, коді поп пачысь сёян гусявлӧ.
А ачыс стрӧка кыйӧдас, пыралас керкаӧ да став сёянсӧ пачсьыд здукӧн ректыштас.
Коркӧ ӧти асылын поп да Мӧмӧт вартны петісны, а сэк попаддя чукӧстіс ассьыс мусуксӧ — кузь юрсиа дякӧнӧс, да мӧдісны койтны да гӧститӧдчыны.
Мӧмӧт босьтіс чап, ӧтчыд шеныштіс, ӧти чап кӧв ори, мӧдысь шеныштіс, мӧд чап кӧв ори.
— Вай, — шуӧ, — батюшко, гортӧ котӧртлам чап кӧв вурыштны: тані шыла ни нырагез абу.
Локтісны гортӧ, а попаддялӧн кильчӧыс игналӧма.
Мӧдісны игӧдчыны.
Сэк кості казак ӧшиньӧд кыйкнитліс да аддзис, кыдзи попаддя нуис пызан вылысь чӧскыд сёянъяс, дякӧнӧс дзебис шкапӧ.
Пырисны керкаӧ.
— Вай, — шуӧ, — матушка, ме ӧбедайтышта, а казак сы кості чап кӧвъяс вурыштас.
Кватитчис, а пачын сёяныд абу.
— Ак, тэ, — шуӧ поп, — мӧмӧт, тэ, мӧмӧт, омӧля тэ вӧръясысь керка видзан.
Бара нин вӧръяс волӧмаӧсь.
А Мӧмӧт поплы шуӧ:
— Ме талун, батюшко, вӧтӧн аддзылі, быттьӧкӧ вӧрыд воліс, кыскаліс пачсьыд став сёянтӧ да шкапад пукталіс и ачыс тшӧтш шкапад пуксис.
Восьтісны шкапсӧ, и збыльысь сэні сёян гырничьяс, пирӧг-шаньгаяс, и кузь юрсиа дякӧн сэні жӧ пукалӧ.
Поп аддзис дякӧнӧс да уськӧдчис:
— Ак, — шуӧ, — коді вӧлӧма сёян гусялысьыд, менсьым пач ректысьыд!
И мӧдісны поп да дякӧн юрси на юрси пачӧсайтчыны.
Дякӧн томджык да вермӧ попӧс.
Поп мӧдіс казаклы горзыны:
— Эй, Мӧмӧт, мый тэ чӧв сулалан?
Босьт укватсӧ да кучкав тшӧтш.
Мӧмӧт кватитіс укват да мӧдіс попӧс и дякӧнӧс кыкнансӧ ӧтмоз тувкӧдны да ойкӧдны.
Ӧдйӧн тай янсалісны.
— Ак, — шуӧ поп, — мӧмӧт, тэ мӧмӧт!
Ме тшӧкті дякӧнӧс кучкавны, а тэ менӧ тшӧтш ойкӧдан.
— А мен кыдз кӧзяин шуис, сідзи и вӧчи.
Тэ ӧд ачыд кучкавны тшӧктін да эн урчит, кодӧс кучкавнысӧ.
Бара дзонь вежон чӧж поп куйліс вольпасьын, гыжъяліс ассьыс нӧйтӧм бокъяссӧ.
Вот коркӧ поп керка бара пакӧсьт суис.
Попаддялӧн посводзсьыс нӧкйыс мӧдіс вошласьны.
Пуктас нӧк тыра кашник, а асывводзын кашникыс тыртӧм.
Мӧмӧт попаддя нӧк кашник вӧсна зэв оз маитчы: кайлас войын конюшняысь посводзӧ, нӧксӧ чунялас, а кашниксӧ бок вылас путкыльтас.
Бара поп чуксалӧ казакӧс отсӧг вылӧ:
— Тэ, Мӧмӧт, конюшняысь узьлыны кай посводзӧ.
Кодкӧ матушкалысь быд вой нӧксӧ кашниксьыс гусялӧ.
Колӧ вӧрсӧ кыйны.
— Ладнӧ, — шуӧ казак, — тшӧктан кӧ, кыйӧда.
Меысь вӧр оз удит.
Вот Мӧмӧт вой улӧ водіс посводзӧ.
Кор поп да попаддя чорыда унмовсисны, сійӧ пыраліс керкаас, босьтіс ен джаджсьыс Микӧла-угодниклысь ӧбразсӧ да петкӧдіс сійӧс посводзӧ.
Сэсся став нӧксӧ кашниксьыс ачыс чуняліс, а Микӧла-угодниклысь паръяссӧ да усъяссӧ нӧкйӧн мавтыштіс, сэсся ачыс ыджыд гӧлӧсӧн мӧдіс горзыны:
— Батюшко, петав!
Вӧръястӧ суи!
Чепӧсйис поп посводзӧ, видзӧдӧ — нӧк кашник тыртӧм, а Микӧла-угодниклӧн став чужӧмыс нӧкйӧсь.
— Суи, — шуӧ, — батюшко, Микӧла угодникӧс нӧк кашник дорысь...
Сэсся ачыд тӧдан, мый вӧчан.
А попыд збыльысь чайтіс Микӧла-угодник вылӧ, босьтіс ӧбразтӧ да мӧдіс швачӧдны да кок улас талявны.
Олісны, олісны, да коркӧ поп да попаддя гӧститны мӧдӧдчисны.
Поп шуӧ казаклы:
— Тэ, Мӧмӧт, ми гӧститігкості ов лючки да ӧдзӧсъястӧ бура видз, а медся нин амбар ӧдзӧстӧ бура видз, медым вӧръяс менсьым нинӧм эз гусявны.
Мыйӧн поп гозъя мунісны гӧститны, Мӧмӧт восьтіс амбар ӧдзӧстӧ, корис сиктысь мужикъясӧс да тшӧктіс став няньсӧ да эмбурсӧ новлыны.
Сэсся перйис амбар ӧдзӧссӧ да амбар ӧдзӧснас котӧртіс попӧс корсьны.
Поп сійӧс аддзис да юалӧ:
— Мый нин лои, Мӧмӧт?
Кыдзи лысьтін амбар ӧдзӧстӧ эновтны?
— Амбар пытшкад, батюшко, шыръяс гыжӧдчӧны.
Ме котӧрӧн локті юавны, мый керны.
А амбар ӧдзӧстӧ бура тшӧктін видзны да, мед, мися, татчӧ волігкості некод сійӧс оз гусяв, сьӧрысь вайи.
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Колӧ ӧд амбарсьыс сюсӧ видзны, а оз амбар ӧдзӧссӧ.
Гашкӧ, ӧнӧдз менсьым став няньсӧ нин гусялісны.
Котӧртісны амбар видзӧдлыны: збыльысь нинӧм абу кольӧма, ставсӧ гусялӧмаӧсь.
Скӧралӧ поп гӧгӧрвотӧм казак вылӧ, а Мӧмӧт правдайтчӧ:
— Тэ ӧд, батюшко, эн амбартӧ, а амбар ӧдзӧстӧ тшӧктін видзны.
Кыдз кӧзяин тшӧктіс, ме сідз и вӧчи: кӧзяинлысь кыв вуджны оз позь.
Вот коркӧ воис казачитӧмлы первой срок.
Колӧ казаккӧд рӧштшӧт вӧчны ӧти во уджалӧмысь.
Мӧмӧт соссӧ пуджис дай шуӧ:
— Кад, батюшко, меным первой воысь удждон мынтыны.
Вай лӧсьӧдлы плештӧ.
Кодар бокас печикта?
Лӧсьӧдіс поп шуйга плешсӧ.
Мӧмӧт колс! — кылӧ чаль чуньӧн печиктіс, да сэтшӧма печиктіс, мый поп вылӧ-вылӧ качліс да кӧтшас улӧдз тумбыльтчис, шуйга син гурансьыс синколькйыс джоджӧ чеччыштіс.
— Но, — шуӧ, — батюшко, ӧти во уджалӧмысь рӧштшӧтын.
А поп, гашкӧ, и куим сутки чӧж садьтӧгыс куйліс тайӧ печиктӧмысь.
Вот пукалӧ кӧртӧда чужӧма син пӧла поп дай думайтӧ, кыдзи мездысьны казакысь?
Кыдзи мездысьны нӧшта кык печикысь?
Мӧмӧт чаль чуньнас на печиктіс, да со мый лои, а нимтӧм чуньнас да водз чуньнас кӧ печиктас, сэки мый лоӧ?
Вот чукӧстіс казакӧс поп дай шуӧ:
— Мун, Мӧмӧт, ветлы да вӧрсалысь скӧтсӧ вайӧд: сійӧ меным кык во чӧж нин руга эз мынтыв.
Муніс, муніс Мӧмӧт, пырис сьӧд вӧр шӧрӧ, кераліс медся ыджыд пожӧм пусӧ да мӧдіс кырссьыны.
Кыліс вӧрса чер шытӧ, локтіс сы дінӧ.
— Кутшӧм могӧн нӧ, Мӧмӧт, локтін ме прикодӧ?
Мыйла тайӧ пусӧ кырссян?
— Ме локті тіянӧс, вӧрса челядьӧс, пывсьӧдыштны.
Со, — индіс пожӧм кер вылӧ, — вӧча татысь аслым бедь, медым тайӧ бедьнас тіянӧс пывсьӧдны.
Повзис вӧрса:
— Мыйысь, Мӧмӧт, татшӧм пакӧсьтсӧ миян юр вылӧ кӧсйысян?
— Ачыд тӧдан, мыйысь.
Кык во поплы руга абу мынтӧмыд.
Вай стадасьыд кык медбур мӧстӧ, прӧстита.
Он кӧ, бура пывсьӧда, вӧрса пиянлысь, мышъястӧ.
Балябӧжсӧ гыжйыштіс вӧрса дай шуӧ казаклы:
— Вай первой выннымӧс бертам.
Кодным лоам ёнджык, сылы и руга мынтыны.
Вай чунь крукӧн кыскасям.
Гез кӧлышкаысь вӧчисны кытш дай зэлӧдчисны чунь крукӧн кыскасьны.
Мӧмӧт гез кытшсӧ домаліс пожӧм мырйӧ.
Зэлӧдчис да зэлӧдчис вӧрса, оз вермы Мӧмӧтӧс чунь крукӧн кыскыны.
— Но, — шуӧ, — Мӧмӧт, чунь крукнад тэ меысь ёнджык.
Сідзкӧ, мӧд ног сила бертны видлам.
Ӧні кыкнанным шутёвтам.
Кодным ёнджыка вермам шутёвтны, сылы и руга мынтыны.
Шутёвтіс вӧрса, став вӧрыс быдсӧн тӧвзьыштліс, и Мӧмӧт муртса кок йывсьыс эз усь — сэтшӧм гораа сійӧ шутёвтіс.
— Но, — шуӧ, — ӧні сэсся тэ, Мӧмӧт, шутёвт.
А Мӧмӧт шуӧ:
— Ме кӧ, вӧрса, шутёвта, тэнад син гурансьыд синмыд чеччыштас.
Синмыд кӧ жаль, кӧртав синтӧ.
Кӧрталіс вӧрса ассьыс синсӧ да мӧдіс виччысьны Мӧмӧтлысь шутёвтӧм.
Мӧмӧт босьтіс муысь зор да кыдз тай свиснитас вӧрсалы юрбӧрас, сылӧн синсьыс быдсӧн би петаліс.
— Но, — шуӧ Мӧмӧт, — ӧтчыд шутёвті, мӧдысь шутёвта ог?
— Сё ен могысь, — шуӧ вӧрса, — сэсся, Мӧмӧт, эн нин шутёвт: ӧтчыд шутёвтӧмысь менам синъясӧй муртса эз чеччыштны.
Сетіс вӧрса Мӧмӧтлы ассьыс кык скӧтина — кык ошкӧс.
Воис Мӧмӧт поп ордӧ, ӧти ошсӧ йӧртіс конюшняӧ, а мӧдсӧ — мӧс картаас.
Поп абу рад, мый Мӧмӧт гортӧ ловйӧн воис.
— Но, — шуӧ, — Мӧмӧт, вайӧдін вӧрсалысь скӧтсӧ?
— Вайӧді, конюшняад да картаад йӧрті.
Мӧд луннас лэччисны картаад, да ошъясыд поплысь став мӧссӧ да вӧвсӧ косявлӧмаӧсь.
Ошъясӧс бӧр тшӧктіс казаклы вӧтлыны.
Бара поп пуксис да шогалӧ, думайтӧ: кытчӧ казакӧс ыстыны, мед ловйӧн бӧр оз во?
— Ветлы, — шуӧ, — Мӧмӧт, Ыджыд вад дорӧ чӧртъяслысь оброк перйыны.
Куим во нин оброк ни руга мен эз мынтыны.
Муніс Мӧмӧт Ыджыд вад дорӧ, пуксис берег вылас да мӧдіс нырагез гартны.
Сэки вад пытшкӧсысь бырснитіс чӧртпи дай юалӧ:
— Мый тэ, Мӧмӧт, вӧчан?
— Ме нырагез гарта, тіянлысь ваднытӧ кӧсъя шыръявны да тіянӧс, васа бесъясӧс, пывсьӧдыштны.
Мыйла поплы оброк ни руга абу мынтылӧмныд?
Чегсис беспи да васа дедӧыс дінӧ котӧртіс:
— Ой, дедӧ!
Мӧмӧт локтӧма да оброк корӧ, шуӧ: онӧ кӧ пӧ шапка тыр деньга сетӧ, ваднытӧ шыръяла да став васа бесъяссӧ пывсьӧда.
Петіс беспи Мӧмӧт дорӧ дай шуӧ:
— Дедӧ тшӧктӧ тэныд мекӧд бертчыны.
Кодным коднымӧс вермам, сылы и оброк лоӧ мынтыны.
Мӧмӧт сылы шуӧ:
— Тэкӧд нӧ, чӧрт кусынькӧд, ачым ог жӧ мӧд вермасьны.
Со эстӧн пу дорас менам шӧркост вокӧй куйлӧ.
Мун сыкӧд бертчӧй.
Сӧмын сійӧ неуна пельтӧм да оз кыв, сёрнитны заводиттӧдз колӧ сылы кучкыны.
Мӧмӧт индіс пу улын куйлысь ош вылӧ.
Чӧртпи муніс, кучкис куйлысь ошлы да горӧдіс:
— Вай, — шуӧ, — вермасям.
Ошкыд тай кыдз сы вылӧ уськӧдчас.
Парсалас да курччалас, парсалас да курччалас, беспилӧн ӧдва лолыс кольӧ да котӧрӧн лэччас дедыслы норасьны:
— Мӧмӧтыд ачыс эз бертчы, шӧркост воксӧ меным паныд ыстыліс.
Сэсся бара беспи петіс берегӧ, оброк деньга эз петкӧд:
— Дедӧ тшӧктіс котралӧмӧн панйысьны.
Кодным ӧдйӧджык вад гӧгӧр кытшовтам, сылы и оброк мынтыны.
— Тэкӧд, чӧрт кусынькӧд, ачым ог жӧ мӧд панйысьны!
Тэнӧ ӧд и менам ичӧт вокӧй на панъяс, — шуӧ Мӧмӧт.
Сэсся пыраліс вӧрӧ, кыйис кык кӧчӧс, ӧтисӧ мешӧкӧ сюйис, а мӧдсӧ моздорас босьтіс.
— Но, — шуӧ, — чӧрт кусынь, панйысь менам ичӧт воккӧд, — сэсся лэдзис ӧтик кӧчӧс да кинас швач-швачкерис.
Кӧч котӧртіс.
А чӧртпи кывсӧ ӧшӧдӧмӧн кашкӧ-котӧртӧ, мед эськӧ сійӧс оз панйыны.
Вот кытшовтіс чӧртпи вад гӧгӧрыс, а сэк кості Мӧмӧт кыскис мешӧксьыс мӧд кӧчсӧ да мышкас тапкӧдӧ:
— Молодеч, — шуӧ, — менам ичӧт вокӧй, чӧртпиӧс панйин.
Бара чӧртпи котӧрӧн лэччис васа дедыс дінӧ да висьталӧ:
— Менӧ панйис Мӧмӧтлӧн ичӧт вокыс.
Вот петіс беспи дай бара на оброк деньга оз вай.
— Со, — шуӧ, — дед менам ыстіс ассьыс комын пудъя паличсӧ: кодным вылӧджык качӧдлам, сылы и оброк.
Мӧмӧт сувтіс комын пудъя кӧрт палич дорӧ да кымӧр вылӧ видзӧдӧ, а шыбитны оз шыбит.
— Мый нӧ, Мӧмӧт, сэсся виччысян, он шыбит?
— Час, — шуӧ, — эсійӧ кымӧр пластсӧ виччысьышта да сэтчӧ паличсӧ дзӧлӧда, мед сэсся бӧрсӧ оз усь.
Чегсис чӧртпи, кватитіс паличсӧ да дедлы норасьӧ:
— Тэнсьыд паличтӧ, дедӧ, Мӧмӧтыд кутліс кымӧр вылӧ шыбитны.
Муртса вевъялі пышйӧдны.
Аддзӧ пӧрысь васа, мый Мӧмӧткӧд силаӧн венласьны он вермы, да тшӧктіс петкӧдны оброк деньга.
Сэк кості Мӧмӧт розьӧдіс шапка пыдӧссӧ, улысас гу кодйис да мешӧк пуктіс.
Ӧти мешӧк деньга петкӧдіс да кисьтіс чӧртпи Мӧмӧт шапкаӧ, эз тыр, мӧд мешӧк кисьтіс, эз тыр, коймӧд мешӧк петкӧдіс да, вӧлисти тырис.
— Но, — шуӧ Мӧмӧт чӧртпилы, — ну поп ордӧдз тайӧ деньга мешӧксӧ.
Вот мӧдӧдчисны Мӧмӧт да чӧртпи поп ордӧ.
Туй вылас налы паныдасис розя шӧра ыджыд изки.
Беспи Мӧмӧтлысь юалӧ:
— Мый нӧ тайӧ татшӧм гӧгрӧсыс?
— Тайӧ менам дедӧлӧн сикӧтш молльыс.
Мунісны, мунісны да беспи агас аддзис.
— Мый нӧ, Мӧмӧт, татшӧмыс?
— Тайӧ менам дедлӧн сикӧтшыс.
Мунісны, мунісны да беспи рыныш аддзис.
— Висьтав, Мӧмӧт, тайӧ мый татшӧмыс?
— Тайӧ менам дедлӧн вӧралан шапкаыс.
Сэсся воны кутісны поп ордӧ, да Мӧмӧт беспиӧс гортас ыстіс.
Гортас мунігӧн беспи рыныштӧ шапкааліс, агастӧ сьыліас сикӧтш пыдди сюйис, изкитӧ сьыліас жӧ кӧрталіс да вадйӧ мӧдіс дедыс дорӧ лэччыны.
Изкиыд ва пыдӧсӧ кыскӧ, рынышыд да агасыд ва веркӧсӧ кыпӧдӧны.
Пессис, пессис беспи да сэтчӧ и джагаліс.
Воис Мӧмӧт поп ордӧ да деньга мешӧктӧ крапкис, джодж шӧрӧ чӧвтіс:
— Вайи, — шуӧ, — чӧртъясыдлысь оброктӧ.
Попыд деньга вылад абу рад, сӧмын сылӧн ӧти дум, кыдзи казак печикысь плешсӧ мездыны?
Кӧть кытчӧ сійӧс эз ыстыв, некытчӧ Мӧмӧт эз йӧрмы.
Сэсся поп да попаддя думыштісны пышйыны.
Поп вӧчис аслыс зэв ыджыд кузов (пестер), став дона кӧлуйсӧ сӧвтіс сэтчӧ да шуӧ попаддялы:
— Тайӧ Мӧмӧтысь ловъя юрӧн он жӧ мын.
Аски жӧ сыысь гусьӧн кытчӧкӧ пышъям.
А Мӧмӧт кывліс налысь сёрнисӧ.
Мыйӧн поп да попаддя унмовсисны, ректіс поп кузолысь став эмбурсӧ да няньсӧ, сэсся ачыс пырис кузов пытшкас да вевттьысис.
Асывнас зэв водз поп да попаддя кузоласисны да мӧдісны гортысь пышйыны.
Пышйисны, пышйисны да кӧсйисны сёйны, шойччыштны пуксьывны.
Ӧні пӧ ӧд казакыд оз нин суӧд.
А Мӧмӧт сэк кузовсянь горӧдіс:
— Батюшко, менӧ тай колинныд!
— Со ӧд Мӧмӧтыд, тыдалӧ, казялӧма пышйӧмнымӧс да вӧтчӧ ми бӧрся.
Мед эськӧ оз жӧ суӧд.
Пышйисны да пышйисны, пышйисны да пышйисны, поводнӧя жаялісны.
— Но, матушка, вай жӧ пуксьыштлам шойччыштны да сёйыштам.
Ӧні ӧд казакыд оз жӧ нин, кӧнкӧ, суӧд.
А Мӧмӧт бара горӧдіс кузовсянь:
— Батюшко, эн коль!
Тайӧ ме, Мӧмӧт, локта!
Поп да попаддя бара мӧдісны Мӧмӧтысь пышйыны, а асьныс думайтӧны:
«Таысь тай некытчӧ он удит.
Шойччыштны ни сёйыштны оз лэдз».
Котӧртісны да котӧртісны, джуджыд бужӧда ю дорӧ воисны, сэтчӧ вой суис.
Попыд кузовсӧ пӧрччис, бужӧд дорӧ шойччыны пуксис да шуӧ:
— Но Мӧмӧтлы миянӧс ӧні не суӧдлыны нин.
А Мӧмӧт сэк кості петіс поп кузолысь да шуӧ:
— Но, батюшко, ӧдва ме тіянӧс верми суӧдны.
Ме чайті, мый менӧ дзикӧдз нин колинныд.
Поп да попаддя шогӧ воисны: бара Мӧмӧтысь эз удитны.
Вот поп, попаддя да казак лӧсьӧдчисны ю дорӧ узьны водны.
Поп и шуӧ:
— Узьны водтӧдз ӧд ужнайтлывлӧны.
Босьтіс поп кузов вевтсӧ, а кузовыс тыртӧм.
А Мӧмӧт кыскис питшӧгысь ӧти тупӧсь да нуръясьыштіс.
А поплы да попаддялы этатшӧма мудзӧм бӧрад тшыглы лои водны.
— Тэ, Мӧмӧт, юдорланьыс водан, матушка — вӧрладорланьыс, а ме — шӧракостаныд, — шуӧ поп.
Мудзӧм бӧрад поп да попаддя зэв чӧскыда унмовсисны да немтор эз кывлыны, кыдзи Мӧмӧт попӧс юдорланьыс вештыштіс, а ачыс поп да попаддя костӧ водіс.
Коркӧ садьмис попаддя, думайтӧ, мый сы бокын куйлӧ аслас попыс, да сылы бокас тувкӧдӧ:
— Мый нӧ зевайтан?
Тойышт сійӧс ваас да мынам сыысь, немӧн мынтӧмысь.
Мӧмӧт тойыштіс попӧс бужӧд йывсянь ваӧ.
Асывнас садьмис попаддя да юалӧ Мӧмӧтлысь:
— Кӧн нӧ, казак, миян батюшконым?
— Ме сійӧс ваӧ быгыльті.
Ачыд тай войнас тшӧктін сійӧс ваӧ йӧткыны.
Мӧмӧт чеччис да шуӧ попаддялы:
— Но, менам ӧні кежлӧ казакалӧм срок эштіс.
Поплы казачиті, а попаддялы казачитны ог кӧсйы.
Сэсся Мӧмӧт шапкасӧ лэптыліс да водзӧ мӧдӧдчис.
МУЖИК ДА БАРИН
Оліс-выліс ӧти барин.
Муніс ӧтчыд барин базар вылӧ да ветымын шайтысь ӧти мужиклысь ньӧбис жонь.
Мӧд мужик аддзис баринлысь жоньысь ветымын шайт мынтӧм да мӧдіс шензьыны.
Локтіс тайӧ мужикыс гортас да гӧтырыслы и шуӧ:
— А тӧдан, баба, мый талун ме аддзылі?
— Мый?
— Ветлі базар вылӧ да аддзылі: ӧти барин ньӧбис жонь да дзонь ветымын шайт мынтіс ичӧтик жоньысь.
Вай жӧ ми нуам да сійӧ бариныслы вузалам ыджыд петуктӧ.
Жонь серти кӧ, уна и сьӧм сетас.
— Ну, ну, — шуӧ бабаыс.
Локтіс мужик барин ордӧ, сьӧрсьыс петукӧс вайис.
— Босьт, — шуӧ, — барин, петукӧс вузала.
— А донысь-ӧ нӧ вузалан? — юаліс барин.
— Сё шайтысь сета.
— Ак тэ, бӧлбан!
Сё шайт та вылӧ?
— А мый нӧ, дона али мый?
Тӧрыт тай нӧ базарын ичӧтик жонь вылӧ ветымын шайт сетін?
Жонь сертиыд кӧ, та вылӧ сё шайтыд этша на лоӧ.
Скӧрмис барин, кучкаліс мужиксӧ да вӧтліс, а петуксӧ мырддис.
— Но ладнӧ, коркӧ казьтыла тэд петук мырддьӧмтӧ, — шуис дядьӧ да гортас мӧдӧдчис.
Гортас вежис ассьыс паськӧмсӧ, пасьтасис плӧтникӧ, босьтіс сьӧрас чер, пила да мӧдіс барин ӧшинь увті ветлыны да горзыны:
— Кодлы колӧ шоныд керка вӧчны?
Вӧча сэтшӧмӧс, мый тӧв шӧр тӧлын ломтытӧг лоӧ шоныд.
Кыліс барин да чукӧстіс мужикӧс:
— А сямман кӧ, — шуӧ, — сэтшӧм шоныд керка вӧчны, вӧч меным.
— Кыдз нӧ ог сяммы?
Эстӧн быдмӧ шоныд вӧр.
Сэсь кӧ керкатӧ стрӧитан, тӧвбыд керка пытшкӧсыд ломтывтӧг лоӧ шоныд.
Барин дивуйтчӧ:
— Кӧні нӧ збыль сэтшӧм шоныд вӧрыс быдмӧ?
Меным он петкӧдлы?
— Мый нӧ огыс?
Петкӧдла, колӧкӧ.
Пуксисны вӧв доддьӧ да вӧрӧ пырисны.
Вӧрын мужик пӧрӧдіс зэв ыджыд пожӧм.
Первой увйис, ӧтар помсяньыс кузяла ногыс пусӧ поткӧдіс да пу тувйӧн потассӧ пулысь паськӧдіс.
Барин видзӧдіс, видзӧдіс да сюйис кисӧ пу потасӧ: кӧсйис видлыны, збыльысь-ӧ пу пытшкӧсыс шоныд.
Мыйӧн барин сюйис кисӧ, мужик чер тышкӧн чеччӧдіс тувсӧ, а баринлӧн киыс топаліс кер потас костӧ.
Та бӧрын мужик уськӧдчис сы вылӧ да мӧдіс кучик орсӧн баринӧс пӧвсавны.
— Водзӧ нӧйтан он мужикӧс, нӧйтан он?
Мыйла менсьым петукӧс босьтін?
Пӧвсаліс да пӧвсаліс баринӧс сьӧлӧм бурмытӧдзыс да медбӧрын эновтіс.
Мунігмозыс мужикыд баринлы шуӧ:
— Вот, барин.
Ӧтчыд пӧвсалі нин тэнӧ.
Он кӧ сет меным петукӧс да содтӧд сё шайт, мӧд пӧрйӧ на нӧйта да таысь на ёнджыка шонта.
Коркӧ гортсаыс кватитчисны, корсисны сійӧс да перйисны кисӧ пу тшемилӧысь.
Водіс барин вольпасьӧ да висьны пондіс.
Сэк кості мужик ветліс гортас, докторӧн пасьтасис, быд сикас турун ӧктіс да мӧдіс барин керка дорын ветлӧдлӧмӧн горзыны:
— Коді висьӧ?
Кодӧс колӧ лечитны, быд висьӧмысь бурдӧда!
Кыліс барин мужиклысь гӧлӧс да тшӧктіс керкаӧ чукӧстны.
— Кутшӧм морт тэ лоан?
— Ме доктор: быд висьӧмысь верма бурдӧдны.
— Сідзкӧ, вай менӧ бурдӧд, ме зэв ёна вися.
— Мый нӧ ог бурдӧд...
Тшӧкты пывсян ломтыны.
Ломтісны баринлы пывсян.
— Но, барин, пывсяныд гӧтов.
Лэччам пывсянӧ.
Сӧмын мукӧдъяс медым некод оз лэччыны.
Йӧз син улӧ веськалан да, бара тшыкӧдасны.
Лэччисны барин да мужик пывсянӧ кыкӧн.
Барин пӧрччысис.
Мужик сылысь юалӧ:
— Мый нӧ, барин, татшӧм жаринас кӧ мӧда мазьӧн тэнӧ мавтны, терпитан-ӧ?
Мед ёна он мӧд пессьыны, ог-ӧ ки-коктӧ кӧртыштлы?
— Позьӧ кӧртыштлыны.
Кӧрталіс мужик гезйӧн ки-коксӧ баринлысь, а сэсся, мазьӧн мавтӧм пыдди, кыскис кучик орс да мӧдіс пасьтӧм баринӧс плетявны.
Пӧвсаліс да пӧвсаліс, пӧвсаліс да пӧвсаліс.
Ачыс нӧйтӧ да шуалӧ:
— Водзӧ мӧдан он мужикӧс нӧйтны?
Мыйла мужиклысь петуксӧ мырддин?
Бара сьӧлӧм бурмытӧдзыс да ки мудзтӧдзыс нӧйтіс баринӧс да мунігас сылы и шуӧ:
— Но, барин.
Кык пӧрйӧ нин тэнӧ пӧвсалі.
Он кӧ бӧр сет менсьым петукӧс да содтӧд кыксё шайт кӧ он мынты, нӧйта коймӧдысь, нӧшта ёнджыка на нӧйта.
Баринлӧн нӧйтӧмла ӧдва лолыс колис.
Казяліс, мый мужиккӧд ворсны оз позь, он кӧ кыв кут, мужикыд и коймӧдысь нӧйтас.
Сетіс барин мужиклысь мырддьӧм петуксӧ да содтӧд мужиклы ыстіс кыксё шайт.
БАРИН ДА КУЗНЕЧ
Мунӧ ӧти барин, а сэні кузнеч дорччӧ.
— Здорово, кузнеч.
Мый доран?
— Кӧрт тув дора.
— Донӧн-ӧ кӧрт тув?
— Сё шайтӧн кӧрт тув.
Баринлы зэв дивӧ лои: сё шайтӧн кӧ быд кӧрт тув, кымын сё шайт нажӧвитас луннас кузнечыд!
— Час, — шуӧ барин, — муна да кузнеча восьта.
Тайӧ тай му дорсьыд ыджыдджык нажӧтка вайӧ.
Лӧсьӧдіс барин кузнеча.
Ачыс кузнеч пыдди, а слугасӧ пушкан дорӧ сувтӧдіс.
Мунӧ вӧлі ещӧ кузнеча дорті дядьӧ да кежис кузнечаӧ:
— Дор, — шуӧ, — меным телега чӧрс.
— Дора.
— Уна-ӧ босьтан?
— Сё шайт.
Слуга пушкан дінын сулалӧ, а барин телега чӧрс дорӧ.
Дорис, дорис, нем тӧлк эз босьт: кал ни закал, став кӧртыс сотчис.
— Оз, — шуӧ, — тась телега чӧрсыд пет, вай лучшӧ телега шына дорам.
— Шына кӧ и шына, — шуӧ мужик.
Дорис да дорис барин телега шына, да бара немтор оз артмы: став кӧртыс сотчис.
— Оз, — шуӧ, — телега шинаыд тась пет, вай лучшӧ телега трубича дорам.
— Трубича кӧ и трубича, — шуӧ мужик.
Дорис да дорис барин телега трубича, бара немтор эз артмы: кал ни закал, став кӧртыс сотчис.
— Телега трубичаыд, — шуӧ, — татысь оз пет, вай лучшӧ вӧв подков вӧчам.
— Подков кӧ и подков, — шуӧ мужик.
Дорис, дорис барин вӧв подков да и бара немтор оз артмы.
Сэсся гусьӧн шӧпнитіс слугаыслы:
— Мун, — шуӧ, — ӧдйӧджык петав да гусяв мужикыслысь телега чӧрссьыс чокасӧ, пырт да ва воръяс татчӧ чӧвт.
А мужикыдлы шуӧ:
— Вӧв подковыд тась оз пет, вай лучшӧ телега чока дорам.
Дорис да дорис, дорис да дорис, кӧртыс чунь пом кодь нин сӧмын коли.
— Час, — шуӧ, — нӧшта ӧтчыд донӧдла, сэсся и гӧтов лоӧ телега чокаыд.
Зэв ёна донӧдіс да чӧвтіс сотчӧм кӧртторсӧ ва тыра ворйӧ, сэсся клещинас ворйысь корсис гусялӧм телега чокасӧ да сетіс мужиклы.
— Вот, — шуӧ, — тэныд телега чока.
Вай сэсся меным за труды сё чӧлкӧвӧй.
— Ладнӧ, — шуӧ мужик, — час петала да вая: сьӧмӧй телегаӧ кольӧма.
Петіс мужик телега дорӧ, а сэк кості барин шуӧ аслас слугаыслы:
— Кор мужик ваяс сьӧмсӧ, тэ пыр мӧд шуавны:
«Нӧшта содтышт!»
И кытчӧдз оз мун, пыр кор содтӧд.
Мужик петаліс телега дорӧ, босьтіс сэсь вӧлӧс кучкалан орс да кыдзи тай кутіс баринӧс жаритны мышку кузяыс.
А баринлӧн слугаыс сулалӧ сэні да пыр ӧтитор шуалӧ:
— Нӧшта содтышт, нӧшта содтышт!
Тадзи мужик ки мудзтӧдзыс лупитіс баринӧс да муніс гортас.
А барин скӧралӧ ас слугаыс вылӧ:
— Ак, — шуӧ, — тэ мӧмӧт.
Мездӧм пыдди нӧшта горзан: «Нӧшта содтышт!».
Нӧйтіс барин ассьыс слугасӧ и кузнечасӧ эновтіс.
Эз нин сэсся та бӧрын некор кузнеч удж вылӧ вежгыв.
ИВАН-ДУРАК
Олісны-вылісны гозъя.
Налӧн вӧлі куим пи.
Кыкыс тӧлкаӧсь, а коймӧдыс дзик йӧй — Иван-дурак.
Ыджыд вокъяс гӧрӧны-кӧдзӧны да ыжъяс видзӧны, а Иван-дурак паччӧрын куйлӧ да тӧрӧканъяскӧд воюйтӧ.
Вот коркӧ вокъяс асывсянь ыжъяс видзны мӧдӧдчисны да Иванлы шуӧны:
— Тэ, дурак, кор пӧжассяс, вай миянлы сёян да пажын кузов.
Босьтіс Иван пажын кузов, тырыс сэтчӧ пӧсь нянь сӧвтіс дай мӧдӧдчис вокъясӧс корсьны.
Мунӧ да ӧтарӧ-мӧдарӧ дзоръялӧ.
Луныс вӧлі шондіа.
Мыйӧн сійӧ петіс сикт помӧ, аддзис ассьыс вуджӧрсӧ.
Кымынысь Иван воськовтас, сымынысь и вуджӧрыс воськовтас.
Вот Иван-дурак ас кежас мӧвпалӧ: «Кутшӧм морт нӧ тайӧ ме бӧрся вӧтчӧ, ньӧти воськов меысь оз кольччы?
Дерт, кӧнкӧ, коньӧрлӧн кынӧмыс сюмалӧ, ме кузов вылӧ вежгӧ».
Мӧдіс Иван-дурак кузовысь нянь кыскавны да ас вуджӧрлы шыблавны.
Тадзи став няньсӧ кузовсьыс шыблаліс.
А вуджӧр пыр вӧтчӧ.
— Аттӧ!
Кутшӧм пӧтлытӧм рушку.
Кузов тыр нин верді, а сійӧ век эз пӧт, и пыр на нянь корӧ!
Сэсся скӧрмис да тыртӧм кузовнас вуджӧрлы шыбитіс.
Воис вокъяс дінӧ.
Вокъясыс сылысь и юалӧны:
— Мый нин, Иван-дурак?
— Тіянлы пажын кузов вайи.
— Кӧні нӧ кузолыд да няньыд?
— Ме вӧлі кузолӧн локта да, ме дінӧ кутшӧмкӧ морт кӧвъясис.
Сійӧ ставсӧ сёйис.
— Кутшӧм морт нӧ сэтшӧмыс? — юалӧны вокъяс.
— Со тай мекӧд орччӧн сулалӧ, — индіс Иван ас вуджӧр вылас.
Скӧрмисны вокъяс йӧй вок вылӧ, кучкалісны сійӧс да асьныс гортӧ пажнайтны лэччисны, а Иванӧс ыжъясӧс видзны колисны.
Пукалӧ Иван да ыжъясӧс видзӧ.
А ыжъяс чӧв оз овны: ӧтарӧ да мӧдарӧ разӧдчӧны, Иванлысь оз кывзыны.
Иван скӧрмис ыжъяс вылӧ:
— Мыйла нӧ тіян синъясыд пыр бокӧ видзӧдӧны?
Мӧвпыштіс Иван, кыдзи эськӧ вӧчны, медым ыжъяс ӧз разӧдчыны.
Сэсся став ыжсӧ ӧти-ӧтикӧн куталіс, кыскаліс налысь синъяссӧ да ӧтчукӧрӧ чукӧртіс.
Ыжъясыс пондісны ӧти местаын сулавны.
Вот локтісны пажнайтанінысь вокъяс да уськӧдчисны Иван вылӧ:
— Мый нӧ тэ, дурак, вӧчӧмыд?
Мыйла ыжъясыд синтӧмӧсь?
— Нинӧм налы синсьыс, этшаджык мӧдасны пышъявны.
Мыйӧн ті пажнайтны лэччинныд, став ыжыс ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчисны.
А ме сэсся чукӧрті найӧс да синъяснысӧ и кыскалі.
Мед водзӧ оз разӧдчыны.
Нӧйтісны да нӧйтісны дуракӧс, чорыдакодь нӧйтісны.
Ӧтчыд вокъяс Иван-дуракӧс пӧгребӧ ырӧшла ыстісны.
Петіс Иван пӧгребӧ да ырӧш лагунысь тувсӧ кыскис.
Видзӧдӧ Иван да пӧгреб ӧдзӧс дорын ыж баксӧ.
— Ыжӧй, ыжӧй, эн, колӧкӧ, баксы, эн дӧзмӧд менӧ.
Ыж оз дугды, пыр баксӧ.
Скӧрмис Иван да ырӧш лагун тувнас ыжлы лыйис.
Эз инмы да, мӧд лагун тувсӧ кыскис да лыйис, сэсся коймӧд лагунысь да нёльӧдысь.
Ыж котӧртіс.
Иван муніс лагун тувъяс бӧр корсявны, да сэк кості став ырӧшыд ортсӧ петіс.
— Кӧні нӧ, Иван, ырӧшыд?
Мыйла эн вай? — юалӧны вокъяс.
— Ме лагун тувнас ыжлы лыйи да, сэк кості ырӧшыс ортсӧ петӧма.
Мед, колӧкӧ, эз пет дай.
Бара ёнакодь нӧйтісны Иванӧс.
Коркӧ кык вок Иван-дуракӧс ыстісны карӧ мыйсюрӧ праздник кежлӧ ньӧбавны.
Быдторсӧ ньӧбаліс Иван: пызанъяс, паньяс, чашкаяс, куль мешӧк тыр сов.
Ньӧбӧм тӧварыд дзик додь тырыс лои.
Мӧдӧдчис гортас, а вӧлыс ӧдва восьлалӧ, сійӧ вӧлі сідз нин омӧль, а грузнад муртса-муртса нин тувччалӧ.
Пукалӧ Иван да ас кежас мӧвпалӧ, кыдзи ӧдйӧджык гортӧ воны.
— Вӧв нёль кока и пызан тшӧтш нёль кока.
Пызаныд и ас кокнас вермас мунны, а тані, доддьын, сӧмын вӧвлы сьӧктӧд.
И лэдзис доддьысь пызансӧ туй шӧрӧ, а ачыс водзлань мӧдӧдчис.
Мунӧ водзӧ, а сы юр весьтын артельӧн ракаяс лэбалӧны да кравзӧны.
Иван и шуӧ:
— Коньӧръяслӧн, тыдалӧ, кынӧмныс сюмалӧма, сійӧн и горзӧны.
Сэсся Иван карысь ньӧбӧм став сёянсӧ кыскаліс, тэчис блюдъяс вылӧ, туй шӧрӧ пукталіс да мӧдіс ракаясӧс гӧститӧдны:
— Сёйӧ, коньӧръяс, кынӧмныд ӧд тіян, кӧнкӧ, сюмаліс.
Мӧдӧдчис водзӧ, воис сотчӧм эрда местаӧ.
Син улас сылы мыр чукӧр уси.
— Ок, тайӧ молодечьясыс тай нӧ шапкатӧмӧсь.
Коньӧръяслӧн ӧд юрныс кынмас.
Час жӧ ме тіянӧс шапкаӧда.
Сэсся додьсьыс кыскаліс став ньӧбӧм кӧрчагаяссӧ, гырничьяссӧ да ӧшліс мыръяс вылӧ.
— Но ӧні, коньӧръяс, ставныд шапкааӧсь.
Воис Иван ю дорӧ да вӧвсӧ мӧдіс юктавны, а вӧв юны оз кӧсйы.
— Мый нӧ, вӧлӧй, он ю?
Дуб али мый ваыс?
Сэсся доддьысь кыскис сов мешӧксӧ да дзоньнас кисьтіс юӧ, солаліс васӧ, а вӧлыс век оз ю.
Иван скӧрмис:
— Мый нӧ сэсся чатрасян, он ю?
Дзонь куль мешӧк солалі, а тэныд век на дуб.
Сэсся скӧрйывтіыс кучкис вӧлыслы, да вӧлыс сэтчӧ и чергысис.
Ньӧбӧм тӧварысь Иван ордӧ сӧмын колис нин пань чукӧр.
Кӧрталіс сійӧ пань чукӧрсӧ мешӧкас дай гортлань мӧдӧдчис.
А паньясыд гиля-голякылӧны: драк-драк-драк.
Кывзӧ Иван да сылы кажитчӧ, быттьӧкӧ паньясыд сійӧс «дурак-дуракӧн» нимтӧны.
Скӧрмис Иван паньяс вылӧ, шыблаліс туй вылӧ да мӧдіс талявны:
— Ме тіянӧс жӧ ас мыш вылын кыска, а ті нӧшта нимтысьны лысьтанныд!
Тадзи став паньсӧ туй вылын таляліс.
Воис гортас да шуӧ:
— Ставсӧ ньӧби, мый тшӧктывлінныд.
— Аттьӧ тэд, дурак.
А кӧні нӧ тӧварыд?
— Пызанъясыд асьныс нёль кокаӧсь, асьныс локтӧны; буракӧ, неуна бӧрӧ колисны.
Сёянторъястӧ да блюдъястӧ рака-чойяслы коли.
Совтӧ, вӧлыд эз мӧд юны да, юӧ солалі; паньясыд нимтысьӧны да, туй вылӧ шыблалі; гырнич-кӧрчагаястӧ, туй бокса молодечьяс вӧлі кынмӧны да, налы шапкаӧді.
Скӧрмисны вокъяс Иван вылӧ да шуӧны:
— Пырысь-пыр жӧ косав да кӧрчагаяссӧ кӧть вай!
Муніс Иван сотчӧм мыръяс дінӧ, ӧктіс гырничьяс, корчагаяс, пыдӧсъяссӧ налысь жугліс, сэсся пысаліс ставсӧ майӧг йылӧ да гортас мӧдӧдчис.
Гортӧ воӧм мысти вокъяс поводнӧя сійӧс пӧвсалісны, сэсся праздник кежлӧ асьныс мунісны карӧ ньӧбасьны, а Иванӧс горт овны колисны.
Пукалӧ Иван паччӧрын да кывзӧ, кыдзи лагунъясын сур овмӧ да дзизгӧ.
— Сурӧ, сурӧ, дугды, эн дзизгы, эн, колӧкӧ, менӧ дӧзмӧд!
Сур оз кывзы Иванлысь: пыр дзизгӧ да дзизгӧ.
Скӧрмис Иван да став сур дозъяссӧ путкыляліс, быдсӧн джоджыс сурӧн ойдіс, а ачыс сӧліс сур вийӧдан ворйӧ да вокъяс челядькӧд мӧдіс пыжын моз джодж кузя шывкъявны.
Воисны вокъяс, бара поводнӧя кодь сійӧс видісны да нӧйтісны.
Вот коркӧ вокъяс гӧститны мӧдӧдчисны, а Иванӧс гортын овны кольӧны.
Вокъяс муніганыс шуӧны:
— Тэ, Иван, ми ветлігкості ыж кучикъястӧ посйыв свезьӧ косьтыны ӧшлы, челядьӧс ывлаӧ пальӧдчыны петкӧдлы, ми воигкежлӧ ӧти ыж начкы да пу.
Иван шуӧ:
— Кутшӧм ыж нӧ начка?
Ме ӧд ог куж бӧрйынысӧ.
— Мыйкӧ тай он куж!
Карта вылӧ лэччан да, кутшӧм ыж тэ вылӧ видзӧдлас, сійӧс и начкы.
Иван-дурак вокъясыслысь тшӧктӧмсӧ ставсӧ сорис да гудраліс: первой ывлаӧ ыж куясӧс пальӧдчыны петкӧдіс, сэсся вокъясыслысь челядьсӧ посйыв свезяс ӧшліс, а медбӧрын карта вылӧ лэччис.
Ӧдзӧсӧд юрсӧ сюйис да шуис: «ӧсьт, ӧсьт!»
Видзӧдӧ: кутшӧм ыж сы вылӧ медпервой видзӧдлас.
А ыжъяс стадаӧн сы дінӧ котӧртісны да видзӧдӧны.
Став ыжсӧ и начкис Иван.
Вот воисны вокъяс гӧститанінысь да юалӧны:
— Кӧні нӧ, дурак, ыж кучикъясыд?
— Ме найӧс пальӧдчыны ывлаӧ петкӧді.
— Кӧні нӧ, дурак, челядьыд?
— Асьныд тшӧктінныд да, ме найӧс посйыв свезьӧ косьтыны ӧшлі.
— А кӧні нӧ, дурак, ыжъясыд?
— Асьныд шуинныд, кутшӧм ыж пӧ мелань бергӧдчас да видзӧдлас, сійӧс и начкы.
Ме карта вылӧ лэччи да, ставыс ме вылӧ видзӧдӧны, ме ставнысӧ и начкалі.
Вокъяс вывті нин ёна скӧрмисны.
Кватитісны Иван-дуракӧс, вурисны куль мешӧкӧ да нуисны йӧрданӧ сійӧс вӧйтны.
Куль мешӧксӧ берег дорӧ колисны, а асьныс йӧрдан видлыны ю вылӧ лэччисны.
Буретш сійӧ кадас берег пӧлӧн вӧлі гӧнитӧ тройкаа купеч.
Иван дурак мӧдіс горзыны:
— Ой, менӧ мырдысьӧн сарӧ пуктӧны, а ме саравны ог куж!
Ой, ог пуксьы!
Кыліс купеч да сылы нимкодь лои:
— Кывзы, дурак.
Сарӧ кӧ пуктӧны, кыдзи нӧ он пуксьы?
Пет куль мешӧксьыд, тэ пыдди ме сэтчӧ пыра.
Мед менӧ сарӧ пуктасны.
Пырис Иван пыдди купечыд куль мешӧкӧ.
Иван сійӧс зэв топыда кӧрталіс, ачыс пуксис купеч тройкаа вӧлӧ да гортас гӧнитіс.
Кык вокыд локтісны да, кыскисны морт тыра мешӧктӧ ю вылӧ да, йӧрданӧ брунгисны.
Мӧдӧдчисны вокъяс гортӧ, а налы паныд тройкаа вӧлӧн локтӧ Иван-дурак, вокъяс водзын ошйысьӧ:
— Со ӧд кутшӧм мича вӧвъясӧс нажӧвиті.
Сэтчӧ татшӧм вӧлыд уна на коли.
Вокъяслы збыльысь лои завидь.
Найӧ кевмысьӧны Иванлы:
— Вай регыдджык вур миянӧс куль мешӧкӧ да йӧрданӧ лэдз!
Сэтысь ми став вӧвсӧ ӧтитӧг вайӧдам.
Вурис Иван вокъяссӧ куль мешӧкӧ да йӧрданӧ быгльӧдліс.
Сэсся муніс гортас вокъяслысь сур юны да найӧс казьтывны.
МУЖИК ДА НЁЛЬ ПОП
Важӧн олісны-вылісны гозъя.
Налӧн и няньныс быри.
Бабаыс и мӧдіс шуны мужикыслы:
— Мун ветлы да капкан пукты, оз-ӧ шед кутшӧмкӧ звер.
Кайис дядьӧ вӧрӧ, пуктіс капкан, да сьӧд руч шедіс.
Мӧдӧдчис дядьӧ руч куӧн базар вылӧ, шойччигмоз пырис кабакӧ дай шуӧ кабащиклы:
— Он-ӧ ньӧб руч ку менсьым?
Кабащик шуӧ:
— Ньӧба куим четверть винаысь.
Старик сетіс кабащиклы ассьыс руч кусӧ куим четверть винаысь.
Юис ӧти четвертьсӧ, дуб ни дэб эз мунлы, юис мӧдсӧ, неуна гажмыштіс, а коймӧдсӧ юис да поводнӧя коддзис.
Мужиклы паныдӧн пызан сайын вӧлі пукалӧны куим поп и дивуйтчӧны, кысь пӧ мужиклы та мында деньгаыс.
Найӧ пыр видзӧдісны мужик юӧм вылӧ.
Мужикыдлӧн кор юсис коймӧд четвертьыс, чеччис пызан сайысь, шапкасӧ лэптыштліс да кабащиклань юрнас довкнитіс:
— Кӧзяин, рӧштшӧтын.
— Рӧштшӧтын, рӧштшӧтын, — шуӧ сылы кабащик.
Попъяслы зэв лои дивӧ, мый мужикыд куим четверть винаысь сӧмын шапкасӧ лэптыштліс и грӧш эз мынтысь.
Вӧтчисны попъяс мужик бӧрся дай юалӧны сылысь:
— Кыдз нӧ тэ сьӧм мынтытӧгыс винасӧ юин?
А мужик налы и шуӧ:
— Ме кӧть мыйта ог ю, некор ог мынтысьлыв.
Шапкаӧс кӧ лэптыштла, менсьым некод некутшӧм дон оз босьт.
— Сідзкӧ нӧ, вай вузав миянлы шемӧса шапкатӧ.
— Вузала, — шуӧ мужик, — сетанныд кӧ куимсё шайтӧн мортысь.
Босьтіс мужик попъяслысь ӧкмыссё шайт да локтіс гортас, а попъясыд зэв радпырысь мунісны гортаныс да мӧдісны ошйысьны гӧтыръясныс водзын.
Попъясыс ас костын вӧліны рӧдняяс — свӧякъяс.
Шапкасӧ первой босьтіс ыджыд свӧяк дай шуӧ:
— Часлы, первой ме ветла карӧ да гуляйтышта тайӧ шапканас.
Муніс сійӧ карӧ, пырис медся дона трактирас, чукӧртіс гӧститӧдны став тӧдсаяссӧ да шуӧ:
— Мыйта колӧ, сы мында и юӧ, ме ставнытӧ юктала ас тшӧт вылӧ.
Юисны да сёйисны гӧсьтъяс кыксё шайт дон.
Сэсся поп чеччис пызан сайысь, шапкасӧ лэптыштліс да юрнас гогнитліс кабащиклань:
— Кӧзяин, тэкӧд ми рӧштшӧтын...
Кабащик кватитіс попӧс кузь пӧлаӧдыс да шуӧ:
— Кыдзи нӧ рӧштшӧтын!
Сьӧмтӧ эн на мынтыв да.
Поп ас кежас мӧвпыштіс: «Гашкӧ, шапкасӧ неногӧн шапкаавсис».
Шапкасӧ сэсся мӧдарӧ бергӧдіс, бара лэптыштліс да кабащиклань юрнас гогнитліс:
— Ӧні ӧд рӧштшӧтын нин?
— Кыдзи нӧ рӧштшӧтын? — скӧрмис сы вылӧ трактирщик. — Вай мынтысь, а он кӧ, судӧ сета.
Вӧчны нинӧм: поплы лои мынтыны кыксё шайт.
Сійӧ пиньсӧ йирӧмӧн муніс гортас да свӧякъяслы нинӧм эз висьтав.
Сэсся шапкасӧ босьтіс мӧд попыс, сідзжӧ карӧ муніс.
Пырис бара жӧ медся дона трактирас да юис нёльсё шайт дон аслас тӧдсаясыскӧд.
Юсьӧм бӧрын шапкасӧ лэптыштліс да юрнас гогнитліс трактирщиклы:
— Кӧзяин, тэкӧд ми рӧштшӧтын...
— Кыдз рӧштшӧтын, деньгатӧ эн на мынтыв да?
Локтіс поп гортас зэв скӧр и коймӧд свӧякыслы немтор эз висьтав.
Босьтіс шапкасӧ коймӧд поп.
Муніс сійӧ карӧ, чукӧртіс став тӧдсасӧ, пырисны медыджыд магазинас, да зэв уна тӧвар ньӧбаліс.
Ньӧбасьӧм бӧрын поп шапкасӧ лэптыштіс, юрнас гогнитыштіс дай петігмозыс шуис:
— Кӧзяин, ми тэкӧд рӧштшӧтын...
— Кыдзи рӧштшӧтын? — кватитіс купеч сійӧс кузь пӧлаӧдыс да прикащикъяссӧ чукӧстіс. — Вай пырысь-пыр жӧ мынтысь.
Вӧчны немтор: быть лои мынтысьны.
Сійӧ пиньсӧ йирӧмӧн муніс гортас да шуӧ свӧякъясыслы:
— Менӧ дядьӧыд тайӧ шапканад кӧкъямыссё шайт дон рӧскодӧ воштіс.
Мӧд поп шуӧ:
— Менӧ нёльсё шайт дон.
А коймӧд поп шуӧ:
— Менӧ сійӧ кыксё шайт дон пӧръяліс.
Мунісны найӧ шогвывтіныс кабакӧ, юисны да пондісны сёрнитны, кыдзи эськӧ пӧръясьӧмысь мужикӧс вины.
Сэн вӧлі пукалӧ служивӧй морт.
Кыліс сійӧ попъяслысь сёрнисӧ да котӧртіс мужик ордӧ:
— Тэнӧ куим поп вины локтӧны, — шуӧ сійӧ мужиклы, — вод ӧдйӧджык пызан вылад, вевттьысь скатертьӧн да лэччысь кулӧма улӧ, а бабаыд мед пондас поконик вылын моз бӧрдны.
Кор ме мӧлӧтӧн тэд плешкад котшнитышта, сэк чеччы.
Сэсся ачыд аддзан мый лоӧ.
Мужик сідзи и вӧчис: водіс поконикӧ, бабаыс сы дінын пондіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны.
А салдатыд петіс да дзебсис посводзас.
Пырисны куим поп мужик ордӧ да уськӧдчисны сы вылӧ.
Сэк посводзысь пырис салдат дай шуӧ:
— Кулӧм мортӧс мӧд пӧв оз вилывлыны, верма, колӧкӧ, сійӧс ловзьӧдлыны, сё шайтӧн кӧ мынтысянныд.
Мынтысисны попъяс сё шайтӧн мортысь.
Салдат корис поконик гӧтырлысь мӧлӧт да надзӧникӧн тотшнитыштіс мужиклы плешас.
Мужик звирк чеччыштіс пызан вылысь дай шуӧ:
— Уп, зэв дыр узьсьӧма!
Пасибӧ, служивӧй, тэд ловзьӧдӧмыд вылӧ.
А попъяс сэн сулалӧны да шензьӧны:
— Вай жӧ вузав миянлы тайӧ мӧлӧттӧ.
— Кыдз нӧ вузала, — шуӧ мужик, — тайӧ мӧлӧтыс менӧ вердӧ и юкталӧ.
— Тысяча чӧлкӧвӧй сетам, — шуӧны попъяс, — вай регыдджык вузав.
Босьтіс дядьӧ попъяслысь тысяча чӧлкӧвӧй и салдатӧс зэв бура аттьӧаліс: кӧсйысис сійӧс во чӧж вердны-юктавны да табакӧн куритӧдны.
А попъяс зэв нимкодьпырысь мунісны гортаныс.
Коркӧ кывсис: сэтшӧм-сэтшӧм карын пӧ кувсьӧма зэв озыр да ыджыд генерал, код пӧ вермас генералӧс бӧр ловзьӧдны, сылы лыдтӧм-тшӧттӧм деньга лоӧ сетӧма сар казнаысь.
Попъяслӧн синъясныс ӧзйисны уна деньга вылӧ.
Мунісны найӧ сійӧ карас, пырисны озыр генерал керкаӧ да шуӧны:
— Кӧн нӧ поконикыс?
Ми сійӧс пырысь-пыр бӧр ловзьӧдам.
Пырисны найӧ поконик куйланінӧ да мӧлӧтӧн генераллы плешас котшнитыштісны.
Генерал эз чеччы.
Кучкисны мӧдысь — оз чеччы.
Ёнджыка кучкисны, бара эз чеччы.
Сэсся мый вынсьыс переменаӧн пондісны кучкавны кулӧм генераллы плешас, покониклӧн юр чашкаыс жуглысис.
Гӧгӧрвоисны попъяс, мый мужикыд бара найӧс пӧръяліс, и асьныс зэв ӧдйӧ пышйисны сійӧ карсьыс.
Воисны гортаныс и бара мужикӧс вины кӧсйӧны.
Мужик ордӧ локтӧдз, куимнанныс кабакӧ пырисны вина юыштны, да ас кежаныс сёрнитӧны:
— Ӧні нинӧм вылӧ нин ог веритчӧ, мунам да пырысь-пыр жӧ виам.
А салдат, мужиклӧн другыс, вӧлі кабакын жӧ пукалӧ.
Сійӧ кыліс попъяслысь сёрнисӧ да котӧртіс мужик ордӧ:
— Тэнӧ бара нин вины локтӧны попъясыд.
Томнась керка пытшкад, а ме ӧдзӧстӧ понда караулитны.
Мужик томнасис гӧгӧрбок, а салдат видзӧ сылысь ӧдзӧссӧ: оз лэдз попъясӧс мужик ордӧ пырны.
— Часлы, — шуӧ ӧти поп, — ме ӧшинь пырыс пырала да сійӧс виа.
Жугӧдіс поп мужиклысь ӧшиньсӧ да мӧдіс кавшасьны керка пытшкӧсӧ ӧшинь пырыс.
А мужик черӧн сапнитіс поплы юрас, да сэтчӧ сійӧ и кулі.
Кык поп сулалісны, сулалісны туй вылын дай дӧзмисны виччысьны.
— Ӧтнас тай свӧякыд немтор вӧчны эз вермы.
Часлы, ме пырала отсӧг вылӧ, — шуӧ ӧти попыс.
Вот и пондіс сійӧ кавшасьны ӧшинь пыр мужик ордӧ, а мужикыд бара черӧн юрас сапнитіс.
Виччысис, виччысис туй вылын коймӧд поп да шуӧ:
— Свӧякъяс менам, дерт, юсисны, ӧнӧдз мужикӧс вины оз жӧ тырмы.
Часлы, ме тшӧтш пырала.
Вот коймӧд поп пондіс кавшасьны ӧшинь пыр мужик керкаӧ, а мужик бара черӧн сӧтыштіс сылы юрас.
Пуксьӧдіс мужик ӧти поплысь шойсӧ скамья вылӧ, быттьӧкӧ ловъяӧс, а мукӧдъяссӧ дзебис, сэсся чукӧстіс салдатӧс.
— Вай, служивӧй, мезды менӧ тайӧ кузь юрсиа чӧртсьыс.
Быдсӧн кучкаліс и таляліс менӧ, и бӧр мунны оз кӧсйы.
Салдат кучкис поплы пель бокас: поп грымнитчис джоджӧ.
Мужик сылы и шуӧ:
— Вывті ёна, служивӧй, кучкин.
Видзӧдлы, сылы кувтӧдзыс лои.
Мед ог мыжмӧй, шыбит мун шойсӧ юкмӧсӧ.
Салдатыд вӧлі код.
Сійӧ кватитіс поплысь шойсӧ, босьтіс пельпом вылас, котӧртіс да брунгис юкмӧсӧ.
Сэк мужикыд скамья вылӧ пуксьӧдіс мӧд попыслысь шойсӧ да ваӧн киськаліс, быттьӧкӧ ваысь кайӧма.
Салдат аддзис сійӧс да шуӧ мужиклы:
— Ме тай нӧ тайӧ кузь юрсиасӧ ӧні на юкмӧсӧ шыбитлі, а тайӧ бара нин тані, — сэсся кватитіс сійӧ мӧд поплысь шойсӧ да ю вылӧ котӧртіс.
Кайис салдат мужик ордӧ, а мужикыд сэк кості коймӧд поплысь шойсӧ пуксьӧдіс скамья вылӧ да ваӧн киськаліс.
Салдат код юрнас эз гӧгӧрво да дивуйтчӧ:
— Тайӧ кузь юрсиаыс тай бара нин тані!
Вай мем четверть вина.
Ме тайӧс выль пӧв лэччӧда ю вылӧ да асывводзӧдз сэн пукала, медым коймӧдысьсӧ васьыс оз нин пет.
Шыбитіс салдат коймӧд поплысь шойсӧ юкмӧсӧ да асывводзӧдз юкмӧс дорын пукаліс.
Югдандорыс вичкодор туйті сійӧ мӧдіс сиктӧ кайны.
Сиктын вӧлі асъя звӧнитӧны.
Локтӧ салдат да ас кежас мӧвпалӧ: «Ӧні кузь юрсиаыд васьыд сэсся оз нин пет...»
А сэк буретш сійӧ сиктса попыс вӧлі мунӧ вичкоӧ асъя сьывны.
Салдат аддзис поптӧ да думайтіс, мый бара нин сійӧ юкмӧсысь петӧма.
Сэсся кватитіс попӧс коскӧдыс, ю вылӧ котӧртіс да юкмӧсӧ увлань юрӧн и сійӧс тшӧтш шыбитіс.
Вичко стӧрӧж звӧнитіс, звӧнитіс да звӧнитіс, а поп век на вичкоӧ оз лок.
— Час, — шуӧ, — ветла гортас, дерт, матушкаыскӧд узьӧны на.
Пырис поп ордӧ, а попаддя шензьӧ:
— Батюшкоыд, — шуӧ, — важӧн нин вичкоӧ муніс.
Сідз поп эз и сюр.
А салдат муніс мужик ордӧ; зэв бура сэсся овмӧдчисны, и ӧні, кӧнкӧ, олӧны да вылӧны.
ГОРШ ПОП
Ӧти сиктын вӧлі зэв горш поп.
Корасны кӧ попӧс гӧститны, дзонь лун гортас оз сёйлы и попаддяыслы сійӧ луннас немтор пуны-пӧжавны оз тшӧкты, медым сылы йӧз ордын унджык сёйны шедӧ.
Быдсӧн мездысьӧны горш попысь, но некыдзи мездысьны оз вермыны.
Вот ӧти мужик и шуӧ гӧтырыслы:
— Став сиктын горш попӧн пӧгибайтӧны.
Часлы, ме сійӧс велӧдышта, мед этшаджык мӧдас горшасьны.
Аски менам нимлун.
Тэ, гӧтыр, шаньгаяс да пирӧгъяс пӧжав аски кежлӧ, а ме попӧс кора гӧститны.
Кор поп локтас гӧститны, ме тэныд кута тшӧктыны самӧвар пуктыны.
А тэ киняулад пуктан вир тыра гадь да мекӧд кутан пинясьны.
Ме сэсся босьта пурт да сутшка тэныд вир тыра гаддяд.
Тэ уськӧдчы джоджӧ да кулӧм улӧ лэччысь.
Кор сэсся тэныд куимысь кучка плетьӧн, тэ пырысь-пыр пукты миянлы самӧвар.
Сэки ачыд аддзан, мый лоӧ.
Вот мӧд лун асывнас мужик чукӧстіс попӧс ас ордас нимлун вылӧ.
А поп пинясьӧ попаддяыс вылӧ:
— Мыйла, — шуӧ, — талун пуин-пӧжалін, кор нимлун вылӧ колӧ мунны!
Локтіс поп мужик ордӧ, а мужик сійӧс ылысянь на встречайтӧ.
— Лок, лок, батюшко, милӧсти просим.
Пуксисны пызан сайӧ.
Мужик тшӧктӧ самӧвар пуктыны гӧтырыслы.
Ӧтчыд тшӧктіс, мӧдысь тшӧктіс, коймӧдысь тшӧктіс, а гӧтырыс самӧвар оз пукты, весиг сёрнитнысӧ оз кӧсйы.
Мужик кватитіс пызан вылысь пурт, уськӧдчис гӧтырыс вылӧ да, поплы видзӧдны, сутшкис веськыд киняулас.
Гӧтырыс уси да вир мӧдіс визувтны.
Поп повзис:
— Мый нӧ, — шуӧ, — тайӧ вӧчин?
Виин тай?
— Немтор, батюшко, — шуӧ мужик, — ме тайӧс пыр тадзи велӧда.
Ловзяс да шӧвк кодь мортыс лоӧ.
Ме базарысь ньӧби сэтшӧм орс, сійӧн пырысь-пыр позяс бӧр ловзьӧдны.
Мужик кыскис пӧлать подлӧссьыс кузь орс, куимысь кучкис бабаыслы.
— Тырмас, — шуӧ, — тэныд ме водзын шванитчыны.
Чеччы да батюшколы самӧвар сувтӧд.
Кучкӧм бӧрын баба звирк чеччыштіс, чышкыштіс вирӧссьӧм бокъяссӧ да котӧрӧн петіс мӧд керкаӧ платтьӧсӧ вежны.
Сэсся вежсис да зэв пӧслукпырысь самӧвар мӧдіс сувтӧдны.
Поплы зэв дивӧ лои.
Сылӧн вежыс петіс пурт вылӧ да орс вылӧ.
— Вай, — шуӧ, — меным вузав пурттӧ да орстӧ, менам баба частӧкодь жӧ ыръянитчывлӧ.
Уна-ӧ коран?
— Мукӧдлысь кӧ уна босьті, а тэныд, батюшко, витсё шайтысь сета.
Сетіс поп мужиклы пурт да орс вылӧ витсё шайт, войӧдз гӧститіс мужик ордын, сэсся гортас мӧдӧдчис.
Гортас воис да попаддяыслы и шуӧ:
— Пырысь-пыр жӧ, матушка, меным самӧвар сувтӧд.
Попаддя куйлӧ вольпасьын, дыш сылы войын самӧвар сувтӧдны.
Ӧтчыд тшӧктіс, мӧдысь тшӧктіс, коймӧдысь тшӧктіс, а попаддя и кивыв оз вартлы.
Скӧрмис поп, босьтіс ньӧбӧм пуртсӧ да сутшкис попаддялы бокас.
Попаддя усис дай куліс.
А поп нимкодясьӧ.
— Немтор, — шуӧ, — эн ло.
Плетяла да регыд на чеччан.
Сэсся поп кватитіс мужиклысь ньӧбӧм орссӧ да кучкис попаддялы.
Ӧтчыд кучкис — эз чеччы, мӧдысь кучкис — эз чеччы, коймӧдысь кучкис — век оз чеччы.
— А тэ мужик гӧтыр дорысь на ёнджыка ыръянитан? — горӧдіс поп да мый вынсьыс мӧдіс кучкавны.
Гашкӧ, сёысь дорвыв кучкис, быдсӧн кучикыс попаддялӧн потласис, а сійӧ век оз чеччы.
Гӧгӧрвоис поп, мый мужик сійӧс ылӧдліс.
Пуксис дай думайтӧ, мый вӧчны.
— Час, — шуӧ, — тайӧ пуртсӧ да орссӧ нуа дякӧн ордӧ, сылӧн гӧтырыс ыръянитысь жӧ.
Муна да дякӧнӧс пӧръяла.
Муніс поп дякӧн ордӧ дай шуӧ:
— Ме, отеч дякӧн, ньӧби зэв бур добра — гӧтыр ыръянитӧмысь лекарство.
Дивӧ лои дякӧнлы да юалӧ:
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
Велӧд менӧ ыръянитысь гӧтырӧс велӧдны.
Поп пондіс висьтавлыны:
— Вот, — шуӧ, — менам эм зэв бур лекарство — пурт да орс.
Сӧмын сійӧ витсё шайт сулалӧ.
— Кольлы, — шуӧ дякӧн, — меным сійӧ орссӧ да пуртсӧ.
А дон серти ладмӧдчам.
Сетіс поп пуртсӧ и орссӧ дякӧнлы.
Дякӧнлы зэв окота лои видлыны тайӧ диковинкасӧ.
Коркӧ рытын сійӧ шуӧ гӧтырыслы:
— Вай самӧвар меным пукты.
— Код нӧ татшӧм сёрӧн самӧвар сувтӧдлывлӧ?
Водны нин пӧра, — ыръянитны пондіс дякӧн гӧтыр.
— А тэ нӧшта и ыръянитан, — скӧрмис дякӧн, — час, ме тэнсьыд ыръянитан рутӧ вӧтла.
Сэсся босьтіс пурт да сутшкис гӧтырыслы бокас.
Дякӧнича уси да кулі.
А дякӧн сэтчӧ сералӧ:
— Тэныд, — шуӧ, — эм на лекарствоыс.
Регыд чеччан.
Босьтіс сэсся поплысь вайӧм орс да мӧдіс гӧтырсӧ кучкавны.
Ӧтпыр кучкис, мӧдысь кучкис, коймӧдысь кучкис — гӧтырыс оз чеччы.
Кучкаліс да кучкаліс, кучкаліс да кучкаліс, и вӧлисти гӧгӧрвоис, мый сійӧс пӧръялісны.
Мый керны?
— Час, — шуӧ, — нуа тайӧ пуртсӧ да орссӧ саломщиклы.
Локтіс саломщик ордӧ да шуӧ:
— Аддзан, кутшӧм бур добра ме ньӧби.
Кӧть тысяча чӧлкӧвӧй мед сетасны, некодлы ог вузав.
Саломщиклы зэв дивӧ лои:
— Мый нӧ, — шуӧ, — сэтшӧм дона тэнад пуртыд да орсыд?
Дякӧн висьталіс саломщиклы, мый сідз и сідз...
Тайӧ пуртӧн да орсӧн ыръянитан морттуй позьӧ вежны.
— Кольлы инӧсь, — шуӧ саломщик.
Дякӧн петӧм бӧрын саломщик мӧдіс чиршӧдлыны ассьыс гӧтырсӧ, самӧвар пуктыны тэрмӧдлӧ...
— Мый тэ, йӧймин али мый? — пинясьӧ саломщича. — Коді нӧ вой шӧр кадын самӧвар сувтӧдлӧ?
Вод да узь.
— А, тэ нӧшта и ыръянитан, — скӧрмис саломщик да кучкис гӧтырыслы дякӧнӧн вайӧм пуртӧн.
Саломщича сэтчӧ и усис да куліс.
А саломщик сералӧ:
— Этайӧ лекарствосӧ кӧ видлан, регыд чеччан да самӧвар пуктыны котӧртан.
Сэсся саломщик кватитіс орс да мӧдіс бабасӧ орсӧн кучкавны.
Баба оз чеччы.
Видзӧдліс, а бабаыс збыльысь кулӧма.
Пуксис дай мӧдіс думайтны, мый водзӧ вӧчны.
Сэсся саломщик котӧрӧн муніс дякӧн ордӧ, а дякӧн ас гӧтыр шой дінас пукалӧ да сідзи жӧ шогсьӧ.
Сэсся ӧтлаын котӧртісны поп ордӧ, а поп на моз жӧ гӧтыр шой дінас пукалӧ да шогсьӧ.
Сійӧ жӧ войнас гӧтыръяснысӧ гуалісны да сӧвет кутны чукӧртчисны, мый вӧчны мужиккӧд.
Тӧлкуйтісны, тӧлкуйтісны, шуисны мужикӧс мешӧкӧ сюйны да йӧрданӧ шыбитны.
Локтісны мужик ордӧ, сюйисны сійӧс ыджыд мешӧкӧ, зэв топыда кӧрталісны да лэччӧдісны ю вылӧ, йӧрданӧ сюйны.
Воисны йӧрдан дорӧ, а йӧрданыд и кынмӧма, а сьӧрсьыс пыридз ни чер эз босьтны.
Мый керны?
Поп и шуӧ дякӧнлы да саломщиклы:
— Вай югдытӧдзыс войдӧр пыридзла да черла гортӧ ветламӧй, а мешӧксӧ татчӧ йи вылас кольлам.
Сідзи и вӧчисны.
Куимнанныс кайисны сиктӧ пыридз да чер корсьны, а мужикӧс кӧрталӧмӧн йи вылӧ ӧтнасӧс колисны.
Буретш сійӧ туйтіыс параа вӧлӧн озыр купеч вӧлі гӧнитӧ.
Кыліс мужик вӧла доддялысь локтӧмсӧ да ыджыд гӧлӧсӧн мӧдіс горзыны:
— Ой, ог пуксьы, ог пуксьы!
Нинӧмысь ог пуксьы!
Чуймис купеч, разис морт тыра мешӧксӧ дай шуӧ:
— Мый нӧ тэ, йӧй мужик, горзан?
— Кыдз нӧ он горзы, — шуӧ сылы мужик, — мырдысьӧн карӧ нуӧдӧны, исправникӧ кӧсйӧны пуктыны.
А ме ог кӧсйы.
Купечлы завидь лои: сылы вӧлі зэв окота исправникӧ пуксьыны да шуӧ:
— Пуктасны кӧ, ме пукся.
Мужик кӧрталіс сійӧс мешӧкӧ, а ачыс сӧліс параа вӧв вылӧ да гортас гӧнитіс, и ӧні олӧ-вылӧ да поп-дяк вылын сералӧ.
КЫДЗИ ПОП ЧАНЬ ПӦЖИС
Ӧтчыд поп ыстіс казакӧс ягӧ пес керавны.
Казак гортӧ локтігас босьтіс туй бокысь зэрамач тшак дай сьӧрсьыс лэччӧдіс.
— Мый нӧ татшӧмсӧ, казак, вайин? — юалӧ сылысь поп.
— Тайӧ, — шуӧ, — батюшка, сэтшӧм кольк, кодӧс пӧжан кӧ, чань петас.
— Сідзкӧ, велӧд менӧ, кыдзи колӧ тайӧ пӧжнысӧ? — шуӧ поп.
— Мый нӧ сэн кужнысӧ.
Пӧжсьысь курӧг моз лажгӧдчы, сӧмын эн курӧг моз клуткы, а вӧв моз гӧрдлы да нёль вежон чӧж пукав.
Вот тэныд и чань пӧжсяс.
Пуксис поп чань пӧжны, пукалӧ да вӧв моз гӧрдлӧ.
Ӧти вежон пукаліс, мӧд вежон пукаліс, коймӧд вежон пукалӧ.
— Но мый, батюшка, пӧжсьӧ-ӧ? — юалӧ сылысь казак.
— Пӧжсьӧ, дерт, кыдзи оз пӧжсьы.
Нёльӧд вежон тыригас казак бара вӧрӧ кайліс.
Сэсся кутіс ловъя кӧчӧс дай пӧла улас гортас вайис.
— Но, — шуӧ, — батюшка, пӧжсян срокыд тырис нин.
Мыйкӧ артмыны кӧ, колӧ нин артмыны.
Сэсся ӧдзӧссӧ восьтыштіс дай шуӧ:
— Ӧні, батюшка, куим пӧв бергӧдчы поз вылад да пӧдрасник пӧлатӧ лэптыв, ме сэсся видзӧдла, мыйкӧ артмис-ӧ эз.
Поп куим пӧв бергӧдчис да тшакыд швач поті.
Сэки казак лэдзис ас пӧла увсьыс кӧчӧс.
Кӧч джодж кузя тринь-бринь; сэсся восьса ӧдзӧс пыр ывлаӧ дай вӧрӧ гӧнитіс.
— Ак, прамӧй чань ӧд и пӧжсьӧма, — дивуйтчӧ поп, — аддзылін, бӧр кокъясыс водз кокъяс сертиыс мый кузяӧсь!
А бур и вӧв тась лоис, эз кӧ эськӧ пышйы.
МАКАР ДА СИЗИМ ВОК
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя.
Налӧн вӧлі сизим пи, а кӧкъямысӧдыс тӧлктӧм, сямтӧм Макар.
Сизимнан вокыс сыысь юксисны, торйӧн сюрӧсасисны, а пӧрысь бать-мамӧс Макарлы вердны колисны.
Вокъяс Макарлӧн озырӧсь, деньгааӧсь, а Макарлӧн дедыслӧн на стрӧитлӧм киссьӧм керкаыс да батьыскӧд тшӧтшъя куим кока пӧрысь Карко.
Таысь кындзи, немтор абу.
Макарлы аслыс сёйны нинӧм, и пӧрысь бать-мамӧс нинӧмӧн вердны.
Вот коркӧ воис тулыс, кӧдзан кад.
Вокъяс Макарлӧн бур вӧвъяснысӧ доддялісны да му вылӧ ид кӧдзны кайисны.
Тшӧтш и Макар кӧдзны Карконас мӧдӧдчис.
Лётіктісны да лётіктісны, коркӧ и найӧ му вылӧ воисны.
Видзӧдліс Макар вокъяс му вылӧ: налӧн важӧн нин гӧрсьӧма-кӧдзсьӧма, сюыс вундан выйӧдз воӧма, а сійӧ вӧлисти на гӧрны заводитӧ.
Гӧрисны да гӧрисны пӧрысь Каркокӧд, вокъясыс сэк кості став сюсӧ вундісны да гумла вылӧ нуисны, а Макар век на гӧрӧ.
Мый керны?
Макар эськӧ абу дыш, да вӧлыс сэтшӧм-татшӧм.
Коркӧ-некоркӧ муыс сылӧн гӧрсис, да кӧйдысыс кӧдзнысӧ абу тырмымӧн.
Сэсся кыскис Макар питшӧгсьыс нянь шӧрӧм да мӧдіс нуръясьны, сёйигмозыс лэбачьяслы нянь крӧшкияссӧ коялӧ.
Буретш вӧлі поп мунӧ Макар му дорті.
Аддзис Макарлысь крӧшки шыблалӧм да юалӧ:
— Мый нӧ, Макар, вӧчан?
— Ме нянь кӧдза.
— Кыдзи нянь кӧдзан?
Пӧжалӧм нянь оз кӧдзлыны.
А Макар сылы и шуӧ:
— Тусьӧн кӧ кӧдзан, тусьӧн и воас, а пӧжалӧм няньӧн кӧ кӧдзан, пӧжалӧм няньӧн шептасяс.
Поплы, ӧти-кӧ, дивӧ, а мӧд-кӧ, завидь.
А Макар водзӧ ыштӧдлӧ:
— Тадз кӧ кӧдзан, сёрӧмасьны, вартны ни изӧдчыны оз ков, тупӧсьӧн шептасяс, сӧмын нянь кудъяд сӧвт да сёй.
Попӧс завидь босьтіс Макар удж вылӧ.
— Мун, Макар, ӧдйӧджык котӧртлы матушка дінӧ, кор сылысь кык вӧв, кык гӧр да кык агас, катӧд унджык пӧжалӧм нянь да мӧдам ме изъя му вылӧ пӧжалӧм нянь кӧдзны.
А Макар сылы и шуӧ:
— Ветла эськӧ, батюшко, да мем, лёк паськӧма мужикыдлы, матушкаыд оз дӧверит вӧвъястӧ да гӧр-агастӧ.
Паськӧмнаным вежсьылам.
Макар сетіс ассьыс киссьӧм паськӧмсӧ поплы, а ачыс поп паськӧмӧн пасьтасис да муніс попаддя дінӧ, висьталіс:
— Батюшко карысь куим судта керка ньӧбис, сьӧмыс эз тырмы да тшӧктіс мекӧд ыстыны куим сюрс шайт.
А попаддя сылы и шуӧ:
— Сета эськӧ, да менам став деньгаыс сӧмын кык сюрс сизимсё шайт.
Часлы, дякӧнлысь да саломщиклысь уждысьла.
Босьтіс Макар попаддялысь куим сюрс шайт дай гортас муніс.
Поп виччысис, виччысис Макарӧс, рыт нин воис, а Макар век абу.
— Мый нӧ тайӧ Макарыскӧд лои?
Муніс да воши.
Час, ачым гортӧ лэччыла, — шуӧ поп.
Лэччис поп гортас да попаддяыслысь юалӧ:
— Макар татчӧ эз волы?
— Воліс, — шуӧ попаддя, — тэ тшӧктӧмыд, да сылы куим сюрс шайт сеті.
Гӧгӧрвоис поп, мый Макарыд сійӧс зэв чорыда пӧръяліс, да котӧрӧн муніс Макар му вылӧ.
Меысь пӧ оз на удит, му вылас вӧлысла локтас да сэк сійӧс и кыя.
Сэк кості Макар пасьтасис нывбаба паськӧмӧн, муніс му вылас да заводитіс агсасьны.
Воис сы дорӧ поп дай юалӧ:
— Тэ нӧ коді?
Мыйла тайӧ му вылас локтін?
Тайӧ муыс ӧд Макарлӧн!
— Ме Макарлӧн чой.
Сійӧ кытчӧкӧ муніс да вошис, а ме со мусӧ агсавны локті.
Поп шуӧ:
— Макар вокыд менсьым куим сюрс шайт деньга пышйӧдіс.
Деньга пышйӧдӧмсьыс тэныд лоӧ сы пыдди мынтысьны.
Лок ме ордӧ строшничаавны, а он кӧ, судӧн босьта.
Муніс Макар поп ордӧ строшнича пыдди.
Поплӧн вӧлі куим невеста ныв, ставныслы нин верӧс сайӧ петан кад.
Поп шуӧ строшничалы:
— Миян слугаяслы лишнӧй вольпась абу заптӧма.
Тэ кутан узьлыны менам нывъяс дінын.
Овмӧдчис Макар поп ордын, пусьӧ, пӧжасьӧ, скӧт дінын вӧдитчӧ, а войын поп нывъяс дінын узьлӧ.
Зэв нимкодь попаддялы, и зэв дӧвӧленӧсь поп нывъяс выль строшничаӧн.
Казяліс поп, мый делӧыс абу лючки: нывъясыс сылӧн номсасьны мӧдісны.
— Мый нӧ тайӧ, — юалӧ сійӧ попаддяыслысь, — мыйкӧ тай нӧ делӧыс неладнӧ нывъясыдкӧд.
Абу-ӧ миян «строшничаным» зон?
— Абу жӧ ӧд, — шуӧ попаддя.
А поплӧн оз веритчы.
Сійӧ тшӧктіс ломтыны пывсян да ыстіс строшничакӧд ӧтлаын пывсьыны матушкасӧ.
— Мун, — шуӧ, — матушка, лэччы пывсьыны строшничакӧд, да лючки приметит пывсянас, абу-ӧ сійӧ зон?
Вот лэччис попаддя пывсянӧ.
Час куим пывсисны.
Кор воис попаддя пывсянысь, поп сылысь и юалӧ:
— Но мый, ныв али зон строшничаыд?
— Дерт жӧ, ныв, кысь тэ, йӧйӧй, босьтін, мый сійӧ зон.
Ветліс поп карӧ нывъяслы жӧникъясӧс корсьны да куим купечӧс вайӧдіс.
Жӧникъяс невестаясӧс видлалісны.
— Татшӧм тӧварыд, батюшко, миянлы оз згӧдитчы, — шуисны найӧ. — Вот строшничатӧ кӧ сетан, сійӧс пыр жӧ босьтам верӧс сайӧ.
Поп шуӧ:
— Тайӧ строшничатӧ сетны жаль, куим сюрс шайт сулалӧ, но тіянлы сета, сӧмын менам нывъяс йылысь лёк слава эн паськӧдӧй.
Вот сетіс поп «строшничаӧс» верӧс сайӧ ӧти купеч сайӧ.
Купеч сійӧс сьӧрсьыс карӧ нуӧдіс.
Коркӧ пируйтісны, гӧсьтъяс разӧдчалісны.
«Невеста» жӧниклы и шуӧ:
— Меным колӧ ывлаӧ петавны, а гӧгӧрбок игана.
Вай менӧ гез кузя лэдзлы ӧшинь пырыд.
Лэдзис купеч гез кузя «невестаӧс» ӧшинь пырыс дай виччысьӧ.
А Макарыд сэк кості купеч картаысь петкӧдіс ыджыд сюра межӧс, кӧрталіс гез помас да горӧдіс: «Лэпты!»
Лэптіс купеч, а невеста пыддиыд — сюра меж!
Повзис да мӧдіс горзыны.
Пируйтысьяс котӧрӧн пырисны да жӧниклысь юалӧны: «Мый лои?»
А жӧник сюра меж вылӧ индӧ да висьталӧ, мый сідзи и сідз — невестасӧ сылысь межӧ пӧртісны.
Тӧлкуйтісны, тӧлкуйтісны да шуисны межӧс вины и шойсӧ сылысь гусьӧн куйӧд чукӧр улӧ дзебны.
А сэк кості Макар пасьтасис мужичӧй паськӧмӧн да муніс поп ордӧ:
— Но, батюшко, ме локті тэ ордӧ тӧдмавны, кытчӧ тэ воштін менсьым чойӧс.
Висьталан кӧ, ме тэд бӧр сета куим сюрс шайттӧ, а он кӧ, судитчыны мӧда, тэнӧ жӧ и мыжда.
Поп висьталіс, мый сідзи и сідз: Макарлысь чойсӧ сетіс верӧс сайӧ карса купеч сайӧ.
Мунісны поп да Макар том ичмоньӧс видлыны.
Воисны купеч ордӧ, да Макар и юалӧ:
— Кӧні нӧ менам чойӧй?
Купеч первойсӧ дыр соссис, а медбӧрын висьталіс, мый сідзи и сідз: невестасӧ сылысь лёк войтыр межӧ пӧртіс и сідз водзӧ.
Макар тшӧктіс виӧм шойсӧ петкӧдлыны, а сэсся купечлы да поплы и шуӧ:
— Но ӧні тайӧ делӧсьыд ме тіянӧс явита да зэв чорыда кыкнаннытӧ судитасны.
Купеч шуӧ:
— Эн судитчы, сюрс шайт зарниӧн мынта.
А поп шуӧ:
— Ме куим сюрс шайттӧ прӧстита дай нӧшта сюрс шайт содта, сӧмын эн судитчы.
Муніс сэсся Макар ас му вылас, а вӧлыс век на му йӧрын сійӧс виччысьӧ.
Коньӧр юлытӧмысла да пӧрысьысла ӧдва нин ловъя.
Начкис Макар вӧвсӧ, нуис базар вылӧ да пӧлтинникысь кучиксӧ и вузаліс.
Сэсся локтіс озыр вокъясыс ордӧ дай шуӧ:
— Вайлӧ, вокъяс, чекверикнытӧ, колӧ сьӧм мерайтны.
Вӧлӧс начки, кучиксӧ вузалі да помтӧм деньга сетісны.
Ветлісны озыр вокъяс Макарлысь деньга видзӧдлыны да синнысӧ чашнитісны: збыльысь Макарлӧн кыськӧ зэв уна деньга.
Сэсся сійӧ жӧ луннас сизимнан вокыс начкисны ассьыныс став вӧвъяссӧ и чаньяссӧ да кучикъяссӧ карӧ нуисны вузавны.
Сувтісны базар вылӧ да ньӧбасьысьясӧс виччысьӧны.
— Уна-ӧ нӧ коранныд вӧв кучикъясыд вылӧ? — юалісны налысь.
— Сюрс шайтӧн кучик вылӧ, — шуӧны вокъяс.
А йӧзыс сӧмын на вылын сералӧны да шензьӧны, кытысь пӧ воӧмаӧсь татчӧ тайӧ сизим йӧйыс: вӧв кучик вылӧ сюрс шайтӧн корӧны.
Гашкӧ и, дзонь тӧлысь чӧж вокъяс вӧзйисны ньӧбасьысьяслы вӧв кучикъяс, а ньӧбасьысьяс сюрс шайт пыдди куим шайтысь вылӧ оз сетны.
Гӧгӧрвоисны озыр вокъяс, мый Макар найӧс пӧръяліс, да мунісны сійӧс вины.
Сюйисны сійӧс мешӧкӧ да мӧдӧдчисны ю вылӧ, йӧрданӧ сійӧс шыбитны.
Асывводзыс вӧлі кӧдзыд да йӧрданыс и кынмӧма, а вокъяс сьӧрсьыныс чер ни пыридз эз босьтны.
Мый вӧчны?
Шуисны гортӧ бӧр косавны черла, пыридзьясла, сэсся вӧлисти Макарӧс йӧрданӧ сюйны.
Споритісны, споритісны, кодлы ветлыны, и ставныс ӧттшӧтш мунісны, Макарӧс ӧтнассӧ колисны ю вылӧ.
Макар мӧдіс горзыны: «Менӧ мырдысьӧн исправникӧ пуктӧны, а мем абу окота пуксьыны, да мырдысьӧн карӧ нуӧдӧны!»
Сэки буретш вӧлі тройкаа вӧлӧн гӧнитӧ урадник.
Кыліс Макарлысь горзӧмсӧ дай шуӧ:
— Ме кӧсъя исправникӧ пуксьыны.
Вай пет мешӧксьыд да тэ пыдди ме сэтчӧ пыра.
Сідзи и вӧчисны.
Макар кӧрталіс урадникӧс мешӧкӧ, сӧліс урадник тройкаӧ да водзлань гӧнитіс.
Коркӧ вокъяс воисны, чераӧсь, пыридзаӧсь, писькӧдісны йӧрдан вом да сэтчӧ и брунгисны урадник тыра мешӧксӧ.
Воисны вокъяс гортаныс.
Аслыныс зэв нимкодь, мый пӧръясьысь Макарысь мынісны.
А сэк кості Макар на ӧшинь увті журк гӧнитіс да сувтіс горт дінас тройкаа вӧлӧн.
Вокъяс чуймисны — кыдзи Макар ловъя, кор ӧні на сійӧс ваӧ сюйисны?
Мунісны юасьны.
Макар и шуӧ:
— Кор ті менӧ мешӧкӧ кӧрталӧмӧн юӧ сюйинныд, ме волі мӧдар югыдӧ.
Сэн мен сетісны дзонь стада вӧв да тшӧктісны бӧр гортӧ мунны.
Ме нӧ мый уна вӧвнас вӧча?
Со тройка вӧв доддялі да и татчӧ бӧр локті.
Озыр вокъяс чуймисны, налы завидь, мый Макарлы прӧста тройка вӧв сюрӧма, сэсся и шуӧны:
— Вай, Макар, кӧртав миянӧс мешӧкӧ, вӧч ю вылӧ юкмӧс, кысянь мӧдар югыдас медся дженьыд туйыс, ми сэтысь вӧвъяссӧ став чукӧрнас вайӧдам.
Кӧртавліс Макар ассьыс горш вокъяссӧ мешӧкъясӧ, вӧв доддьын нуис ю вылӧ да колис.
Виччысисны, виччысисны озыр вокъяслӧн гӧтыръясыс мужикъясныслысь мӧдар югыдысь локтӧмсӧ.
Оз локны и вӧвъяс оз вайӧдны.
Медбӧрын гӧгӧрвоисны, мый Макар бара пӧръяліс, сэсся шуисны сійӧс кутны да вины.
Вот кӧрталісны Макарӧс гезъясӧн киӧдыс-кокӧдыс, нуӧдісны вӧрӧ, пу бердӧ кӧрталісны да кӧсйисны вины.
Кватитчисны, а пурт ни чер налӧн абу.
Сэсся артельӧн котӧртісны гортаныс пуртъясла да черъясла, а Макарӧс ӧтнасӧн колисны.
Туй кузя сэки буретш вӧлі мунӧ дӧвеч-купеч.
Сійӧ юалӧ Макарлысь:
— Мыйысь нӧ тэнӧ тадзсӧ кӧрталісны?
А Макар сылы и шуӧ:
— Менӧ мырдысьӧн губернатор ныв вылӧ гӧтралӧны, а мед невестаысь ог пышйы, со татчӧ кӧрталісны да невестала мунісны.
А меным губернатор нылыд оз ков.
— Кыдз нӧ губернатор ныв вылӧ он гӧтрась, сійӧ ӧд лёка озыр?
Вай ме тэ пыдди гӧтрася.
— Окотитан кӧ гӧтрасьны, лок сувт татчӧ ме пыдди.
Сэсся Макар ас пыддиыс пулань чужӧмӧн кӧрталіс дӧвеч-купечӧс, ас паськӧмнас пасьтӧдіс, а ачыс мӧд туйӧд гортас муніс.
Вот локтісны озыр вокъяслӧн гӧтыръясыд, Макар пыдди виисны дӧвеч-купечӧс да сэтчӧ пу вуж улас и дзебисны.
Локтісны гортаныс и аддзӧны: Макар бара дзоньвидза, да кутісны Макарлысь прӧща корны.
— Прӧстита, ставныд кӧ джын овмӧс пайнытӧ мен сетанныд, — шуӧ Макар.
Жаль эськӧ, да быть лои сетны.
Сэсся овмӧдчис Макар и пӧрысь бать-мамсӧ кувтӧдзныс зэв бура видзис.
МУЖИК ДА ПОП КӦЗА
Ӧтчыд мужик да поп мӧдӧдчисны базарӧ ньӧбасьны.
Ветлӧдліс, ветлӧдліс мужик базар кузя, немтор эз сюр мужик деньга вылӧ, деньгаыс сылӧн сӧмын вӧлі дас ур.
Дас ур — куим кӧпейка либӧ ӧти алтын, важ ногӧн кӧ.
Сэсся сылы ӧти старука вочаасис дай шуӧ:
— Буретш тэнад деньга серти менам эм тӧвар, — и дас ур доныс сетіс сылы куим чуньлыс капуста кӧйдыс.
— И тайӧ добра, — шуӧ мужик, — тайӧ пукта да, во гӧгӧр кежлӧ сорва лоӧ.
А поп пыр мужик бӧрвывті ветліс.
Аддзис поп, мый мужикыд капуста кӧйдыс ньӧбис, сійӧ и думайтӧ: «Мужик ньӧбис капуста кӧйдыс, кӧсйӧ капуста вӧдитны.
Час, ме кӧзаӧс ньӧба.
Кӧзаыд меным йӧв кутас лысьтыны, и кӧрым лӧсьӧдны сылы оз ков: мӧдас мужик капуста град йӧрӧ пыравлыны».
Пуктіс мужикыд капуста.
Капуста эськӧн зэв мичаа быдмӧ, но поплӧн кӧзаыс пакӧститчыны град йӧрӧ мӧдіс волывлыны.
Сувтӧдіс мужик град гӧгӧрыс сыв судта потшӧс, сувтӧдіс кык сыв судтаӧс, сувтӧдіс куим сыв судтаӧс, а поп кӧзаысь некыдз оз мын, дзик попыс кодь жӧ наян.
Петас кӧ мужик кильчӧ вылӧ, кӧза йӧр сайӧ звиркнитас, а мыйӧн мужик керкаас пырас, кӧза бара нин йӧр пытшкӧ пырӧма да капустасӧ жӧритӧ.
Скӧрмис мужик поп кӧза вылӧ, сьӧрсьыс босьтіс палич да водіс град бӧрӧздаас.
Пырис поп кӧза капуста гусявны, а мужик чепӧсйис бӧрӧздаысь да кӧзалы юр вомӧныс паличӧн косьӧбтіс.
Поп кӧза сэтчӧ и куліс.
Вот попыд мужикӧс уезднӧй суддя ордӧ кыскис.
Пырисны мужик попкӧд суддя ордӧ.
Попыд поп и эм: кӧтшас улад сійӧ оз пуксьы, сэрӧг лабичас пуксис, а мужик кӧтшас улӧ курӧг поз вылӧ лажгӧдчис.
Курӧг позйыд вӧлӧма важ нин, варкаліс да, став курӧгыс суддялӧн лямалісны.
Скӧрмис уезднӧй суддя да мужикӧс сетіс губернскӧй судӧ: сьӧрсьыс нуӧдіс сійӧ губернскӧй карӧ.
Вот поп, уезднӧй суддя да мужик мӧдісны пырны губернскӧй суддя ордӧ.
Мужик ас кежас и думайтӧ: «Ӧні кӧтшас улад ог нин пуксьы; керкаас пыра да веськыда сэрӧг лабичӧдзыс муна, а то бара кутшӧмкӧ пакӧсьт суас».
Мужикыд сідзи и вӧчис: пырис суддя керкаӧ медводзын да веськыда сэрӧг лабичӧ мӧдӧдчис.
Но пакӧсьтыд мужикӧс и сэн вӧлӧм виччысьӧ.
Губернскӧй суддя гӧтырыскӧд да челядьыскӧд пукалӧны, а понсӧ чептӧн вӧлі домӧма пызан кокас.
Суддялӧн понйыс уськӧдчис киссьӧм паськӧма мужик вылӧ да сёян тыра пызансӧ пӧрӧдіс.
Став дозмукыс пызан вылысь жулльысис, а суддялӧн челядьыс пӧсь шыдӧн сотчисны.
Губернскӧй суддя мужикӧс кыскис столишнӧй суддя дінӧ.
Вот пондісны воны суддя керка дінӧ, а сылӧн ӧшиньясыс восьсаӧсь.
Мужик и думайтӧ: «Ӧдзӧсті кӧ воддза моз пыра, бара кутшӧмкӧ пакӧсьт вермас лоны, час жӧ, восьса ӧшинь пырыс заводитла пырны».
Поп, уезднӧй суддя да губернскӧй суддя кильчӧ пос кузя мӧдӧдчисны керкаӧ, а мужикыд ӧшиньті пондіс кавшасьны.
Кутісны сійӧс столишнӧй суддялӧн слугаясыс да вайӧдісны кӧзяиныс дінӧ.
— Ак тэ, — шуӧ суддя, — ме ордӧ тэ гусясьны пыран!
Но, сідзкӧ, и судита ӧні ме тэнӧ.
Ӧти час сета срок корсьны аслыд адвокатӧс.
Петіс мужик столишнӧй суддя ордысь, пуксис кильчӧ помас да пондіс шогсьыны.
Буретш сэті ӧти адвокат вӧлі мунӧ да аддзис мужикӧс.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тэ шогсян, дядьӧ?
— Кыдз нӧ мен не шогсьыны?
Столишнӧй суддя менӧ кӧсйӧ судитны.
Час срок сетіс адвокатӧс корсьны.
А кысь нӧ ме сійӧс аддза?
— Эн шогсьы, — шуӧ адвокат, — ме кӧ тэнӧ велӧда, некутшӧм адвокат тэд оз ков, и суддяыд судитны оз вермы.
Но велӧдӧм пыдди меным ковмас кызь вит шайт мынтыны.
Мужик кӧсйысис мынтыны, кӧть сылӧн зептас грӧш ни кӧпейка эз вӧв.
Адвокат сійӧс велӧдӧ:
— Пыран, — шуӧ, — суддя дінад да, сійӧ тэнсьыд быдторсӧ пондас юасьны.
А тэ пондан сылы пыр ӧти ногӧн вочавидзны: «Но и што же?» да «Вот ещӧ!»
А бӧрыннас, кор мездысян, мынтысьны меным эн вунӧд.
Пырис мужик судӧ.
Суддя заводитіс сылысь юасьны:
— Тэ, — шуӧ, — мужик, поплысь кӧзасӧ виин?
— Но и што же?
— Сідзкӧ, мыжаӧн лыддян асьтӧ?
— Вот ещӧ!
— А уезднӧй суддялысь, — шуӧ, — курӧгъяссӧ тэ виин?
— Но и што же?
— Сідзкӧ, асьтӧ мыжаӧн лыддян?
— Вот ещӧ!
— А губернскӧй суддялысь челядьсӧ сотін, дозмукъяссӧ жуллин?
— Но и што же?
— Сідзкӧ, и таысь он пыксьы?
— Вот ещӧ!
— А ме ордӧ, столишнӧй суддя керкаӧ, ӧшиньӧд пондылін пырны гусясьны?
— Но и што же?
— Но, сідзкӧ, и судитны колӧ тэнӧ.
— Вот ещӧ!
Скӧрмис суддя мужик ӧтветъяс вылӧ.
— Тэ, — шуӧ, — лючки сёрнит мый йылысь юалӧны, а ковтӧмторсӧ эн висьтав.
Кӧза виӧмысь, челядь сотӧмысь да курӧгъясӧс лязӧдӧмысь он пыксьы?
— Но и што же?
— Дурак тэ та бӧрын! — терпенньӧысь петіс суддя.
— Вот ещӧ!
Дзонь лунтыр допроситіс суддя мужикӧс и нинӧм тӧлк эз босьт, сӧмын асьсӧ мӧритіс тӧлктӧм мужиккӧд сёрнитӧмӧн.
Медбӧрын сэтшӧма скӧрмис да горӧдіс:
— Мун, — шуӧ, — убирайтчы, да мӧдысь ме дінӧ эн лысьт локны.
— Вот ещӧ! — пондіс пыксьыны мужик.
Вӧтлісны мужикӧс суддя ордысь, а сылы сійӧ вӧлі и колӧ.
Гажапырысь сійӧ мунӧ кар кузя да чатрасьӧ, а сылы паныд ӧнтая адвокатыд.
— Но, кыдз, — шуӧ, — тэнад делӧыд?
Ме ӧд шулі, мый правдайтасны.
— Но и што же?
— Ӧні ӧд абу нин судын, лючки мекӧд сёрнит.
— Вот ещӧ!
— Тэ ӧд кӧсйысьлін меным кызь вит шайт мынтыны, — корӧ деньга адвокат.
— Но и што же?
— Сідзкӧ, мынтысь дай прӧст лоан.
— Вот ещӧ!
Тадзи мужик пӧръяліс суддяясӧс и адвокатӧс.
МУЖИК ДА СУДДЯЯС
Олісны-вылісны кык вок.
Ӧтикыс озыр, а мӧдыс гӧль.
Гӧль вокыслӧн керка тырыс челядь, а озыр вокыслӧн челядьыс эз вӧв.
Ӧтчыд озыр вокыс и шуӧ:
— Мыйла нӧ тэнад, Иван, керка тырыд челядь, а менам ньӧти абу?
Озыр воклы зэв ёна вӧлі колӧ челядьыд.
А Иван сылы и шуӧ:
— Коран кӧ менӧ вежаявны, мӧд во та кадӧ пи чужас.
А озыр воклы зэв нимкодь лоис:
— Пи кӧ чужас, дерт жӧ, кора вежаявны дай сё шайт деньга сета.
Коркӧ-некоркӧ озыр вок гӧтырлӧн збыльысь пи чужис.
Пи чужӧм кузя чукӧртіс сійӧ бал: кораліс купечьясӧс, генералъясӧс да став матігӧгӧрса озыр йӧзсӧ.
Иванӧс вежаявны корны озыр вок эз и думыштлы, и бал вылӧ эз кор:
— Ог жӧ татшӧм озыр да бур гӧсьтъяскӧд радӧ, ӧти пызан сайӧ, пуксьӧд Иван злыдниӧс.
Думайтіс, думайтіс Иван дай шуӧ ас гӧтырыслы:
— Час жӧ, ветла вок ордӧ гӧститны.
Выль чужӧм кагасӧ поздравитны.
— Кытчӧ нӧ тэ кортӧгыс мунан?
Кортӧм гӧсьтӧс сьылітшуптӧ сеталӧмӧн гӧститӧдасны.
Локтіс Иван озыр вок ордӧ, сэні гӧститӧны да кодалӧны.
Иван и шуӧ:
— Вӧвтӧ мен, вок, он сетлы?
— Мыйла нӧ тэд вӧлыс?
— Вӧрӧ песла ветлыны.
Дерт, Иванлы пестӧ вайны вӧлыд збыль вӧлі колӧ, но ӧні сійӧ локтіс мӧд сикас могӧн: «Гашкӧ пӧ, вок пызан сайӧ пуксьӧдас да сур стӧканӧн ӧти сайын гӧститӧдас».
Вок сылы и шуӧ:
— Сетла вӧвтӧ, но сийӧс-заводыс выль да ог сет.
Сийӧс-заводтӧгыс куш вӧвсӧ босьт.
Сідзи озыр вок сійӧс пызан сайӧ эз пуксьӧдлы и сур стопка эз мыччыв.
Думайтіс, думайтіс Иван: кыдзи жӧ пес вайны?
Вӧлыс эм, а сийӧсыс абу...
Сэсся додьсӧ гезйӧн кӧрталіс вӧлыслы бӧжас да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Кераліс дзонь конда, пуктіс доддьӧ дай вӧвсӧ гортланьыс веськӧдіс.
Чой паныдасис, а вӧлыс кайнысӧ эз вермы.
Кучкис Иван вӧвлы, вӧв ёнджыка зэлӧдчис, дай бӧжыс сылӧн ори.
Пес тыра додьсӧ ӧд вӧвлы бӧжас вӧлі кӧрталӧма.
Вайӧдіс Иван вок ордӧ вӧвсӧ да висьталіс, мый сідзи и сідзи...
Вӧлыдлӧн бӧжыс ори.
Скӧрмис ыджыд вок, Иванӧс судӧ сетіс.
Шогсьӧ Иван, но вӧчны нинӧм.
Коркӧ кыкнан воксӧ корисны судӧ.
Судӧ колӧ вӧлі мунны ылі карӧ.
Озыр вок вӧла да куим лунӧн воас, а Иванлы подӧннад вежон чӧж лоӧ карӧдз лётіктыны.
Медым суд вылӧ ӧти кадӧ воны, озыр вокыс Иванӧс доддяс пуксьӧдіс.
Мунісны, мунісны дай воймисны.
Поп ордӧ узьны пырисны.
Озыр мортыд ӧд быд керкаын гӧсьт: пуксьӧдіс поп озыр вокӧс пызан сайӧ да сійӧс медся чӧскыд сёяннас вердӧ, а гӧль вокӧс ужнайтны эз чукӧст.
Сійӧ тшыг пон моз куйлӧ паччӧрын да видзӧдӧ, кыдзи поп да сылӧн озыр вокыс пель сайӧдзныс чӧскыд шаньгаяс куснялӧны.
Бергалӧ ӧти бок вылысь мӧд бок вылӧ: чӧскыд сёян кӧр сідзи и кыскӧ сійӧс.
А попаддяыдлӧн вӧлӧма паччӧрад выль чужӧм кага, эз и тӧдлы Иван, кыдзи бок вылысь бок вылӧ бергалігмозыд кагаыд сылӧн кувтӧдзыс лязаліс.
И поп тшӧтш сетіс сы вылӧ судӧ.
Мунісны, мунісны да бара воймисны.
Узьны юасисны прӧскурня ордӧ.
Поп да озыр вок пызан сайӧ пуксисны да зэв чӧскыда ужнайтісны, а гӧль вок тшыг кынӧмсӧ паччӧрын шонтӧ да дульвасӧ ньылалӧмӧн видзӧдӧ йӧз ужнайтӧм вылӧ: ӧд сійӧ кык лун чӧж нин сёйлытӧм.
Видзӧдӧ гӧль вок паччӧр дорӧ лэччысьӧмӧн да аддзӧ: приступ вылын сулалӧ прӧскур теста тыра шомӧс прӧскурнялӧн.
Судзӧдчыліс гӧль вок паччӧрсянь, кӧсйис гусьӧн шомӧссьыс уль няньсӧ кӧть нин ӧткымынысь чуньыштны, но кыдзкӧ прӧступитчис да увлань юрӧн усис паччӧрсянь нянь шомӧсас.
Нянь шомӧсыд киссис.
Прӧскурня сэні пинясьӧ:
— Мыйла менсьым святӧй прӧскур пӧжалан шомӧссӧ пӧганӧй юрнад пежӧсьтін?
Судитчыны мӧда, — и прӧскурня тшӧтш муніс гӧль мужиккӧд судитчыны.
Мый вӧчны гӧль мужиклы?
Мунӧ да шогалӧ, оз тӧд мый вӧчны.
Дерт нин, ӧні куим мыжсьыд прамӧя судитасны.
Туйыс вӧлі мунӧ джуджыд пос вывті.
Иван думайтӧ: судитасны жӧ пӧ, а гашкӧ, и юрӧс керыштасны да.
Сьмерт кӧ пӧ, мед сьмерт.
Бурджык лоӧ, тайӧ джуджыд пос вывсяньыс кӧ увлань юрӧн кынмӧм йи вылас шыбитча.
Иван сідзи и вӧчис.
Пос вывсянь йи вылӧ увлань юрӧн шыбитчис, а пос увтіыс мунӧ вӧла туй, буретш сэті вӧлӧм тӧварла мунӧны купеч ая-пиа.
Пӧрысь купечыд лязмуніс, а Иван ачыс ловйӧн колис.
Кутіс купеч Иванӧс да бара жӧ судӧ кыскис.
Тӧдӧ Иван, мый ӧні сійӧс прамӧя судитасны:
— Но, — шуас, — мый лоаныс ло...
Сэсся босьтіс туй вылысь ыджыд кодь йӧрыша из, чышъян пытшкӧ гаровтіс да питшӧгас и сюйис.
Гашкӧ пӧ, и тайӧ згӧдитчас.
Пырисны суддяяс дорӧ дай норасьӧны.
Озыр вок шуӧ:
— Менам вӧвлысь бӧжсӧ орӧдіс.
Поп шуӧ:
— Менсьым выль чужӧм кагаӧс виис.
А купеч шуӧ:
— Менсьым батьӧс лязӧдіс.
Мӧдісны суддяяс Иванлысь юасьны: кыдзи да мый.
Мыйла озыр воклысь вӧв бӧжсӧ орӧдіс?
Иван ставсӧ лючки висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс, а висьталӧм помасигӧн питшӧгсьыс кыскыліс из тыра мешӧксӧ да суддяяслы петкӧдліс.
Важӧн суддяясыд ӧд вӧліны сэтшӧмӧсь, коді унджык деньга сетас, сы дор и судитасны.
Суддяяс чайтісны, мый мужикыд питшӧгсьыс кыскыліс деньга тыра мешӧк дай сы дор и судитісны.
Шуисны Иванлы кольны вӧвсӧ, кытчӧдз выль бӧж сылӧн оз быдмы, а орӧм бӧжсӧ сетны озыр вокыслы.
Озыр вок шуӧ:
— Ме абу сӧглас сылы вӧв сетны.
— Абу кӧ сӧглас, вӧв пыдди Иванлы сё шайт мынтан и вӧв бӧжсӧ ачыд быдтан, — шуисны суддяяс.
Сэсся поплысь кага виӧм делӧ кутісны видлавны.
Иван бара ставсӧ лючки висьталіс, мый сідзи, тӧдлытӧг лязалі кагаыс.
Сэсся бара питшӧгсьыс кыскыліс из тыра мешӧксӧ да мыччӧдліс суддяяс син водзӧ.
А судьяяслӧн синмыс сідзи и ӧзйӧ.
Чайтӧны, мый мужик калым пыдди деньга тыра мешӧк вайӧма.
И бара Иван дор судитісны.
Шуисны сідзи:
— Иван ненарошнӧ лязӧдӧма поплысь кагасӧ.
Сы пыдди поп медым ассьыс попаддясӧ ӧти во кежлӧ сетлас верӧс сайӧ Иван сайӧ.
Сідзи, медым виӧм кага пыдди Иван водзӧссӧ вермас поплы мынтыны кагаӧн жӧ.
Поп шуӧ:
— Ме тадзитӧ абу сӧглас.
Суддяяс и шуӧны:
— Жаль кӧ попаддяыд, сы пыдди деньгаӧн позьӧ мынтысьны.
И шуисны, медым поп Иванлы мынтас кыксё шайт.
Тадзи и орӧдчисны.
Сэсся мӧдісны пӧрысь купечӧс лязӧдӧм да прӧскурнялысь шомӧс пежалӧм делӧяс видлавны.
Иван ставсӧ висьталіс, кыдзи мый вӧлі.
Сэсся бара питшӧгсьыс кыскыліс из тыра мешӧксӧ да суддяяслы ныр водзӧ мыччӧдліс.
А суддяяслӧн синъясныс сідзи и ӧзйӧны!
Налы колӧ ӧдйӧджык нин судсӧ помавны да мужиклысь калым босьтны.
Чайтісны, мый питшӧгас сылӧн збыльысь деньга тыра мешӧк.
Суддяяс шуисны купечлы:
— Мун да кай сійӧ пос вылас, кысянь Иван чеччыштіс, да увлань юрӧн шыбитчы пос вывсянь Иван вылӧ, водзӧссӧ сійӧс асьсӧ лязӧд.
А купечыд и шуӧ:
— Мед кӧть тысяча чӧлкӧвӧй сетасны, пос вывсянь увлань юрӧн ог чеччышт.
— Сідзкӧ, куимсё шайт мынты Иванлы деньгаӧн, а сійӧ тэнӧ мездас пос вывсянь увлань юрӧн чеччыштӧмысь.
И коймӧд делӧ кузя мужикӧс бара правдайтісны.
Вот кутісны прӧскурнялысь шомӧс пежалӧм делӧ видлавны.
Иван бара суддяяслы висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс, да из тыра ёкмыльсӧ питшӧгсьыс мыччӧдліс суддяяслы.
Суддяяс тадзи судитісны:
— Пежаліс кӧ Иван ас пӧганӧй юрнас тэнсьыд прӧскур пӧжалан шомӧстӧ, тэ, прӧскурня-матушка, мун гортад, кай паччӧр вылад да Иван моз жӧ чеччышт увлань юрӧн прӧскур шомӧсад.
Сэки пежассьӧм шомӧсыд бӧр весассяс.
Прӧскурня шуӧ:
— Кӧть сё шайт ассянь сета, а увлань юрӧн прӧскур шомӧсӧ ог чеччышт.
— Сідзкӧ, мынты Иванлы сё шайт деньгаӧн, сійӧ тэнӧ мездас шомӧсӧ увлань юрӧн чеччыштӧмысь.
Иван ставныслысь чукӧртіс судӧн шуӧм деньгасӧ: озыр воклысь — сё чӧлкӧвӧй, поплысь — кыксё чӧлкӧвӧй, купечлысь — куимсё чӧлкӧвӧй, прӧскурнялысь — сё чӧлкӧвӧй, сэсся шапкасӧ лэптыштліс да гортас мӧдӧдчис.
Казялісны суддяяс, мый мужикыд питшӧгсьыс кыскылӧм ёкмыльсӧ эз коль, да сы бӧрся слуганысӧ мӧдӧдісны.
Мунӧ мужик туй кузя, а сы бӧрся суддяяслӧн слуганыс котӧртӧ, горзӧ:
— Эй, Иван!
Вунӧдін тай суддяясыдлы калымтӧ сетны.
Иван кыскис питшӧгсьыс из тыра мешӧксӧ да косіс суддяяс дінӧ:
— Вот, колӧ кӧ, тіянлы и калым!
Эн кӧ ме дор судитӧ, тайӧн и гӧститӧді.
— Слава тебе, Господи, — шуӧны суддяяс, — мый тэ дор судитсьӧма!
Кӧть плешным дзоньӧн коли!
НЁРЫМӦ-ДЯДЬӦ
Оліс-выліс Нёрымӧ-дядьӧ.
Коркӧ сійӧ нинкӧм кыис да мӧдӧдчис базарӧ вузавны.
Туй вылас пемдіс да ӧти тьӧтка дорӧ узьны вӧзйысис.
— Кытчӧ нӧ, — шуӧ Нёрымӧ, — ме ассьым нинкӧмӧс пукта?
— Пукты, — шуӧ, — нинкӧмтӧ чипан поз дінас.
Нинӧм сылы оз ло.
Войнас, кор тьӧтка чорыда унмовсис, Нёрымӧ-дядьӧ чеччыліс, торпыригӧдз косявліс ассьыс нинкӧмсӧ, пуктіс бӧр чипан поз дінӧ, а ачыс бӧр водіс узьны.
Асывнас, кор аддзисны, мый чипанъяс нинкӧмсӧ косявлӧмаӧсь, Нёрымӧ пондіс грӧзитчыны кӧзяйка вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур чипантӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ кӧзяйка, — медбур чипанӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ тьӧткалысь чипан да мӧдӧдчис водзӧ, а вой улӧ бара ӧти тьӧтка ордӧ узьны вӧзйысис.
— Кытчӧ нӧ, — юалӧ Нёрымӧ, — вой кежас ме ассьым чипанӧс инала?
— Инав, — шуӧ, — сійӧс менам ыжъяс дінӧ.
Войнас, кор тьӧтка чорыда унмовсис, Нёрымӧ ачыс виис ассьыс чипансӧ, а асывнас бара грӧзитчӧ кӧзяйка вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур ыжтӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ кӧзяйка, — медбур ыжӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ тьӧткалысь ыжсӧ да мӧдӧдчис водзӧ, а вой улӧ бара ӧти тьӧтка ордӧ узьны вӧзйысис.
— Кытчӧ нӧ, — юалӧ Нёрымӧ, — вой кежас ме ассьым ыжӧс инала?
— Инав, — шуӧ, — менам мӧсъяс дінӧ.
Войнас, кор кӧзяйка чорыда унмовсис, Нёрымӧ лэччывліс карта вылӧ, виис ассьыс ыжсӧ, а асывнас бара грӧзитчӧ кӧзяйка вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур мӧстӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ тьӧтка, — медбур мӧскӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ тьӧткалысь мӧс да мӧдӧдчис водзӧ, а вой улас бара вӧзйысис ӧти керкаӧ узьны.
— Кытчӧ нӧ, — шуӧ, — вой кежлас ассьым мӧскӧс инала?
— Инав, — шуӧ кӧзяин, — менам конюшняӧ.
Сэсся войнас Нёрымӧ чеччывліс, ачыс начкис ассьыс мӧссӧ, а асывнас грӧзитчӧ кӧзяин вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур вӧвтӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ кӧзяин, — медбур вӧлӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ кӧзяинлысь вӧвсӧ, доддяліс и мӧдӧдчис гортас.
Мунӧ и туй вылас нимкодьпырысь сьылӧ:
Нинкӧм вежи чипан вылӧ,
Чипан вежи баля вылӧ,
Баля вежи тпрутьӧ вылӧ,
Тпрутьӧ вежи чибӧ вылӧ!
Сэки сылы паныдасис ош да и шуӧ:
— Лӧсьыда сьылан, Нёрымӧ-дядьӧ.
Он-ӧ босьт менӧ седок пыдди?
— Пуксьы.
Мунісны-мунісны, и налы паныдасисны кӧин да руч.
Найӧ сідз жӧ седок пыдди вӧзйысьӧны.
Босьтіс и найӧс Нёрымӧ.
Седокъяс пукалӧны доддьын, а Нёрымӧ ямщичайтӧ да долыда сьылӧ:
Нинкӧм вежи чипан вылӧ,
Чипан вежи баля вылӧ,
Баля вежи тпрутьӧ вылӧ,
Тпрутьӧ вежи чибӧ вылӧ!
Друг Нёрымӧлӧн додьсьыс и заверткаыс ори.
Мый керны: чер ни пурт абу — колӧ матыс сиктӧ черла котӧртлыны.
— Ме ог мун черла, — шуӧ ош, — ме вылӧ сиктын став мужикъясыс и мӧсъясыс лӧгалӧны.
— Ме ог мун черла, — шуӧ кӧин, — ме вылӧ сиктын став мужикъясыс и ыжъяс лӧгалӧны.
— И ме ог мун черла, — шуӧ руч, — ме вылӧ сиктын став нывбабаясыс и чипанъясыс лӧгалӧны.
Колис Нёрымӧ ошкӧс, кӧинӧс да ручӧс додь дорӧ, а ачыс котӧртіс сиктӧ черла.
Нёрымӧ ветлігкості ош, кӧин да руч начкисны сылысь вӧвсӧ, став яйсӧ сёйисны, а сэсся кучик пытшкас идзас сӧвтісны, гӧгӧрбок вурисны да додь вож костӧ бӧр сувтӧдісны, а асьныс вӧрӧ пышйисны.
Локтіс Нёрымӧ, лӧсьӧдіс завертка, сэсся кутіс вӧлӧс вӧтлыны, а вӧлыс оз мун.
Ӧтчыд кучкис, мӧдысь кучкис, коймӧдысь кучкис, и вӧлыс бок вылас пӧри.
Вӧлисти Нёрымӧ гӧгӧрвоис, мый седокъяс сійӧс бӧбйӧдлӧмаӧсь.
Шогсис-шогсис и сідз нинӧм абуӧн и муніс гортас.
КОДІ МЕДЙӦЙ?
Олісны-вылісны гозъя.
Налӧн вӧлі мӧс, вӧв, ыж да меж.
Ӧтчыд мужикыс муніс ылыс нажӧтка вылӧ, а бабаыс горт овны кольччис.
Коркӧ-некоркӧ казялісны куим жулик, мый бабалӧн мужикыс нажӧтка вылӧ мунӧма, да думайтісны сійӧс пӧръявны.
Первой локтіс ӧти жулик.
— Мужикыдкӧд, — шуӧ, — ӧтилаын уджалім.
Зэв уна эмбур вайӧ да вонысӧ оз вермы, менӧ вӧвла ыстіс.
Сетіс баба жуликлы вӧвсӧ, а жулик нимкодясьӧ, мый йӧй бабаӧс ылӧдны удайтчис.
Недыр мысти баба дінӧ локтіс мӧд жулик, первой жуликлӧн ёртыс.
— Мужикыд, — шуӧ, — уна эмбур вайӧ.
Ӧти вӧвнад кыскынысӧ оз вермы да отсӧг вылӧ мӧстӧ корис.
Сетіс бабаыд жуликлы мӧссӧ, а жулик нимкодясьӧ да син саяс сералӧ сы вылын.
Недыр мысти баба дінӧ локтіс коймӧд жуликыс.
— Некыдз, — шуӧ, — мужикыд вонысӧ оз вермы.
Эмбур кыскыны содтӧд вын колӧ, корис ыжтӧ да межтӧ.
Сетіс бабаыд жуликлы ыжсӧ да межсӧ, а жуликлы сійӧ и вӧлі колӧ.
Коркӧ-некоркӧ воис бабалӧн мужикыс нажӧтка вылысь.
— Кӧні нӧ, — шуӧ, — гӧтыр, мӧскыд, вӧлыд, ыжыд да межыд?
Гӧтырыс ставсӧ висьталіс, кыдзи мый вӧлі.
Гӧгӧрвоис мужик, мый гӧтырсӧ сылысь сы ветлігкості йӧйтӧдлӧмаӧсь.
Скӧраліс, скӧраліс, но вӧчны немтор.
— Но, — шуӧ, — тэысь йӧйыс некод жӧ, кӧнкӧ, абу свет вылас.
Кодкӧ кӧ тэ дорысь йӧй сюрӧ — прӧстита, а оз кӧ — гортысь вӧтла.
Нопъясис мужикыд да мӧдӧдчис свет вылысь йӧйясӧс корсьны.
Муніс, муніс, матысмис ӧти сиктӧ да аддзӧ, кыдзи ӧти керка дорӧ чукӧртчӧма зэв уна йӧз да ӧшкӧс сарай вылӧ лэптӧны.
— Мый нӧ ті тайӧ вӧчанныд? — юалӧ мужик.
— Йирк вылӧ, — шуӧны, — турун быдмӧма да турунсӧ йирны ӧшкӧс катӧдам.
— Ок, йӧйяс, ті, йӧйяс!
Коді нӧ йирк вылӧ ӧшкӧс катӧдлӧ?
Ӧти здукӧн мужик босьтіс коса, кайліс йирк вылӧ, ытшкис сэсь турунсӧ да пуктіс ӧш ныр улӧ.
— Со, — шуӧ, — кыдзи колӧ.
Мунӧ мужик водзӧ да аддзӧ: гумла вылын, сю вӧрӧк дінын дядьӧ сулалӧ да содзнас сюсӧ тӧлӧдӧ.
— Мый нӧ, — шуӧ, — дядьӧ, тэ вӧчан?
— Аддзан тай, сю тӧлӧда.
— Ок тэ, йӧй, тэ, йӧй!
Коді нӧ тадзи сю тӧлӧдлӧ?
Босьтіс мужикыд зыр да ӧти здукӧн став вӧрӧксӧ тӧлӧдіс.
Мунӧ мужик водзӧ да аддзӧ: баба киас босьтӧма пож да дугдывтӧг керкаысь кильчӧ вылӧ нуалӧ.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тэ вӧчан, тьӧтка?
— Керкаысь тшын петкӧдла.
— Йӧй тэ, йӧй!
Коді нӧ пожйӧн тшын петкӧдлывлӧ?
Сэсся мужик босьтіс чер, пач весьтас, йиркас, писькӧдіс розь да кирпич струба тэчис.
Аттьӧаліс мужикӧс тьӧтка, а мужик мӧдӧдчис водзӧ да аддзӧ: ӧти тьӧтка ӧти керкаысь мӧд керкаӧ дугдывтӧг паньӧн ветлӧ.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тьӧтка вӧчан?
— Улльӧла кисель, — шуӧ, — сёя.
Улльӧлыс олан керкаын, а кисельыс мӧд керкаын.
— Тадзи ӧмӧй сёйлӧны.
Весиг, йӧйӧй, и сёйнытӧ он куж.
Сэсся босьтіс кисель дозсӧ да йӧвсӧ сы дінӧ кисьтіс.
Аттьӧаліс мужикӧс кисель сёйысь баба, а мужик водзӧ мӧдӧдчис.
Мунӧ мужик водзӧ.
Ӧти керкаын, кылӧ, кодкӧ зэв ёна грымгӧ.
Пырис керкаас, а сэні гачтӧм дядьӧ чеччалӧ.
Сувтӧдас гачсӧ джодж шӧрас, пыклас гӧгӧрбок жельясӧн, а сэсся зільӧ чеччыштны гач пытшкас.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тэ вӧчан?
— Аддзан тай, гачася да некыдзи ог вермы.
— Ок тэ, йӧй, тэ, йӧй!
Тадзи ӧмӧй гачасьлӧны?
Велӧдіс сэсся дядьӧӧс, кыдзи колӧ гачасьны, а ачыс мӧдӧдчис водзӧ йӧйясӧс корсьны.
Мунӧ мужик водзӧ да аддзӧ озыр баринлысь керка.
— Час, — шуӧ, — татчӧ кежала, гашкӧ, и тані тшӧтш эмӧсь йӧйясыд.
Пырис мужикыд барин ӧградаӧ, а сэні баринлӧн порсьыс порсьпияныскӧд йирсьӧ.
Мужик уськӧдчис пидзӧс вылас да пондіс порсь водзын копрасьны да сійӧс быд ног ыдждӧдлыны.
Аддзис барыня ӧшинь пырыс да ыстіс служанкасӧ:
— Мун, — шуӧ, — петав да юав, мый сэні йӧй мужикыс порсь водзын копрасьӧ?
Петіс служанка да юалӧ мужиклысь, мыйла сійӧ порсь водзын копрасьӧ.
— Висьтав мун барыняыдлы, — шуӧ мужик, — тайӧ порсьыс менам бабалӧн чой.
Аски менам пиӧй гӧтрасьӧ да пир вылӧ корӧ.
Оз-ӧ барыняыд сійӧс лэдзлы порсьпияныскӧд?
Барыня пондіс шензьыны:
— Но и бӧлбан жӧ тайӧ дядьӧыс!
Порсьӧс пир вылӧ корӧ!
Но мед, йӧзыс мед ёнджыка сераласны.
Тшӧктіс барыня параа вӧв доддявны да ас платтьӧнас порсьӧс пасьтӧдны.
Пуксьӧдісны порсьӧс вӧв доддьӧ да сетісны мужиклы.
Мужикыд сэні дыр виччысьны эз понды: кучкис вӧвъяслы да гӧнитіс гортланьыс.
Вот воис барин гортас, а барыняыс сылӧн зэв ёна сералӧ:
— Мый нӧ тэ сералан? — юалӧ сылысь верӧсыс.
— Кыдзи нӧ он серав?
Воліс кутшӧмкӧ йӧй мужик да миян порсьлы кок вылас юрбитӧ да сы водзын копрасьӧ.
Шуӧ, тайӧ пӧ менам гӧтырлӧн чой, пир вылӧ корны пӧ сійӧс локті.
— А тэ сетін сылы порсьтӧ?
— Медбур параа вӧвтӧ доддялі да мӧдӧді порсьӧс пир вылӧ.
Мед, мися, кӧть йӧзыс йӧй мужик вылын ёнджыка сераласны.
— А кытысь мужикыс вӧлі?
— Ме сійӧс ог тӧд, эг юав.
— Ок тэ, йӧй, тэ, йӧй!
Мужикӧс йӧйӧ пуктан, а йӧйыс ӧд тэ ачыд.
Скӧрмис бариныд, мый кутшӧмкӧ мужик сылысь барынясӧ пӧръялӧма, сӧліс вӧв вылӧ да пондіс вӧтчыны.
Кыліс мужик, мый барин сы бӧрся вӧтчӧ.
Сійӧ кежӧдіс вӧвъяссӧ туй бокӧ.
Ачыс пуксис туй бокас, кымыньтіс шапкасӧ муӧ да пондіс шапка дінын зунясьны.
Воис бариныд мужик дінӧ да юалӧ:
— Эн-ӧ аддзыв вӧла мужикӧс?
Доддяс сылӧн седок пыдди порсь да порсьпиян.
— Кыдз, — шуӧ, — эг аддзыв?
Аддзылі.
Важӧн кодь нин таті гӧнитіс.
— А кыдзи меным сійӧс суӧдны? — юалӧ барин.
— Суӧдны сійӧс абу сьӧкыд, — шуӧ мужик. — Сӧмын тані туйыс уна вожӧсь да верман ылавны.
Барин повзис ылалӧмысь да шуӧ мужиклы:
— Вай вӧтчы сы бӧрся да кут сійӧ дядьӧсӧ.
— Ме мунны ог вермы, — шуӧ мужикыд. — Ӧти-кӧ, ме пода, а мӧд-кӧ, со шапка улын менам Пипиристи-сӧкӧл пукалӧ.
Лэбзяс кӧ, сё загреки, кӧзяин менӧ виас.
— Ме тэныд ассьым вӧлӧс сета, а Пипиристи-сӧкӧлӧс видзны ачым кольчча, — шуӧ барин.
— Ог, ог вермы кольны йӧз ки вылӧ Пипиристи-сӧкӧлӧс, — шуӧ мужик. — Ӧд сы вылӧ витсё шайт мынтӧма.
Лэдзан кӧ, мый тэнсьыд босьтан?
— Он кӧ веритчы, вот тэныд витсё шайт Пипиристи-сӧкӧл доныд.
Кор бӧр локтан, ме сэки бӧр сета тэныд сӧкӧлтӧ.
Босьтіс мужикыд витсё шайт, сӧліс барин вӧв вылӧ да гӧнитіс гортланьыс.
А барин пуксис мужик шапка дінӧ да сӧкӧл-птицаӧс видзӧ.
Виччысис, виччысис, шондіыс нин увтасмыны пондіс, а мужик век на абу.
— Эз-ӧ нин пӧръяв менӧ мужикыд? — думыштіс барин. — Час, видзӧдла сӧкӧл-птицасӧ, пӧръяліс кӧ, сӧкӧл-птицаыс кӧть меным кольӧ.
Доровтыштіс шапкасӧ да шапка улӧ видзӧдӧ, ачыс полӧ, мед эськӧ сӧкӧл-птицаыд оз лэбзьы.
Босьтіс медбӧрын шапкасӧ, а сэні, сӧкӧл-птица пыдди, вӧв куйӧд.
Скӧрмис жӧ эськӧ барин, да вӧчны нинӧм.
Сэсся сьӧлыштіс да косіс гортас, аслас барыня дінас.
А мужик гортас воис тройкаа вӧлӧн, снитки выль доддьӧн, содтӧд сы дінӧ энь порсь да дас кык порсьпи да витсё шайт деньга.
— Но, — шуӧ, — баба, ӧні ов да нимкодясь: свет вылас тэысь йӧйджыкъяс на вӧлӧмаӧсь.
НЕБЫЛИЧА
Ӧти старик гозъялӧн вӧлі куим пи.
Мунісны ӧтчыд вӧрӧ нажӧвитчыны да вошисны.
Ӧти вок и шуӧ дзоляыслы, Иванлы, йӧёватлы:
— Вокӧй, кайлы пу вылӧ да видзӧдлы, он-ӧ кытыськӧ би аддзы?
Кайис Иван пу вылӧ, видзӧдӧ: зэв ылын кӧнкӧ битор ӧзйӧ.
Муніс била ыджыд вок.
Воис бипур дорӧ, а сы дорын зэв скӧр старик пукалӧ, ыджыд тошка, би видзӧ.
— Пӧльӧ, вайышт битор!
— Небылича висьталан, сета.
— Ме ог куж.
Нӧйтіс сійӧс пӧльӧыд джынвыйӧ кувмӧн да вӧтліс.
Муніс била йӧёв Иван.
— Пӧльӧ, вайышт битӧ!
— Небылича висьталан, сета.
И кутіс Иван-дурак небылича висьтавны.
— Пуим ми ӧтчыд сур.
Тшаныс пӧрис да, шомыс сэтысь визувтны кутіс.
Вӧв локтіс, став шомсӧ юис да потіс.
Вӧчим ми кыдз ньӧрйысь асык да асыкалім кынӧмсӧ, а асыксьыс друг кыдз пу кутіс быдмыны.
Быдмис-быдмис да енэжӧдзыс воис.
Кайи ме сы кузя енэжӧдз, а сэн гутъяс вылӧ ӧшъясӧс вежлалӧны.
Куталі ме гутъясӧс да вежи ӧшъяс вылӧ.
Кӧсйи бӧр му вылӧ лэччыны, а шогмытӧм вӧлыд мунӧма кытчӧкӧ кыдзнад.
Мый нӧ меным енэжас вӧчнысӧ?
Начки став ӧшсӧ, вундалі кузь-кузь сюмыс да муӧ лэччыны куті.
Лэччи-лэччи, сюмысыс помасис, а муӧдз ылын на!
Но мый вӧчны?
Мышкӧс гыжйышті, пытшӧс кыйи.
Кули сылысь кусӧ, шӧралі сюмыс вылӧ, бара лэччыны куті.
Лэччи-лэччи, а муӧдз ылын на.
А сэн гумла вылын мужик зырйӧн нянь тӧлӧдӧ.
Кыялі кыдсӧ, кыи сыысь гез, водзӧ лэччыны куті.
Бара муӧдз эг во.
Чеччышті сэки му вылас, веськалі нюрӧ.
Но, мый нӧ мен вӧчны?
А сэтчӧ локтіс тури да менам юр вылӧ поздысьны кутіс.
Тшапки турисӧ кокӧдыс.
«Лэптас, — думайта, — нюрсьыс».
А туриыд нетшыштчис да кокъясыс киын колины.
Мый нӧ мен вӧчны?
А нюртіыс старик мунӧ, зэв ыджыд тошка, вот тайӧ бипурсӧ и видзӧ вӧлі.
Тэ, сідзкӧ.
Тшапки ме тэнӧ кокӧдыд и петі нюрсьыс...
— Ылӧдчан тэ! — торкис старикыд. — Эз вӧв сэтшӧмыс!
Ме тэнӧ эг кыскывлы.
— Ага! — шуӧ зонмыд. — Сюрин!
Вот тэныд и небылича.
Вай ӧні битӧ.
Сетіс битӧ скӧр пӧльӧыд Иванлы да лэдзис гортас.
БАРИНЛӦН ПОН
Олісны-вылісны мужик да барин.
Коркӧ воис кӧдзан кад, и мужик мӧдӧдчис барин ордӧ кӧйдыс водзӧсавны.
Мыйӧн матыстчис мужик барин керка дінӧ, уськӧдчисны сы вылӧ баринлӧн понъясыс да пондісны сійӧс пурны.
Мый керны?
Бергӧдчыны оз позь, и водзӧ мунны туй абу.
А понъяс сідзи и чашйӧны сійӧс.
Кватитіс сэк мужик туй вылысь зор пом да кучкис ӧти понлы.
А грекыд вылад, понйыд и ӧкӧлейтіс.
Аддзис барин, мый мужик сылысь медбур понсӧ виис, тшӧктіс кутны мужикӧс да судӧ сійӧс кыскис.
Суддяяс юалӧны баринлысь, кыдзи и мый судитны мужикӧс пон виӧмысь.
— А вот, — шуӧ, — кыдз судитӧ.
Медым мужик кутас пон пыдди служитны, войясын амбаръяс дінын увтны да вӧръясӧс повзьӧдлыны, и морт гӧлӧс медым сысянь некор сэсся оз кывлы.
Сідз и судитісны мужикӧс: индісны сійӧс пон пыдди служитны баринлы.
Первой войсӧ мужик войбыд зэв ёна увтіс барин ӧшинь улын, баринлы зэв кажитчис увтӧмыс.
Асывнас чеччис барин да тшӧктӧ слугаясыслы:
— Колӧ бурджыка вердны выль понйӧс.
Ок, кутшӧм бура увтіс сійӧ тавой.
Мӧд войнас мужик ещӧ ёна увтіс, войбыд баринлы узьны эз сет.
Но баринлы вӧлі нимкодь, мый сылы сэтшӧм кӧзяйскӧй бур пон сюри.
Коймӧд войнас мужикыд ачыс сёрнитчис вӧръяскӧд, мед найӧ непременнӧ локтасны баринлысь амбаръяс гусявны.
Ме кӧть пӧ и мӧда ёна увтны, менсьым увтӧмӧс ті пыдди пӧ эн пуктӧ, а нуӧ став эмбурсӧ.
Войнас волісны вӧръяс да збыльысь амбаръяссьыс став эмбурсӧ нуисны.
А тайӧ войнас мужикыд ещӧ на ёна увтіс, войбыд лявксис барин ӧшинь улын.
— Колӧ бурджыка вердны выль понйӧс.
Тайӧ войнас сійӧ сэтшӧм бура увтіс, — бара тшӧктӧ слугаяслы барин.
Асывнас петісны слугаяс баринлысь эмбур видзӧдлыны, а амбаръясыд сылӧн тыртӧмӧсь.
Скӧрмис барин мужик вылӧ да бара судӧ кыскис.
Суд вылын баринлысь юалӧны:
— Увтіс эз сійӧ войнас тэнад выль понйыд?
— Увтіс, — шуӧ, — вывті ёна увтіс.
— Сідзкӧ, тэ ачыд мыжа, — шуӧны суддяяс, — сылы индӧма увтны, а не висьтавны.
— Ті кӧ сійӧс он судитӧй, — шуӧ барин, — ме сійӧс ас судӧн судита.
Доддяліс барин вӧвсӧ, пуксьӧдіс сэтчӧ мужикӧс да мӧдіс сійӧс нуӧдны карӧ тюрмаӧ пуксьӧдны.
Карӧдз вӧлі вӧлӧк колӧ вуджны, и найӧ воймисны туйын.
Мужик видзӧдліс туй бокӧ да шуӧ баринлы:
— Видзӧд жӧ, барин, татчӧ миян дорӧ, со, ош локтӧ.
Мый кутам керны?
— Увт, — шуӧ барин, — увт!
— Мем, — шуӧ мужик, — увтны оз позь, а то бара менӧ судӧ кыскан.
Ӧні тэ ачыд увт!
И пондіс барин увтны.
Увтіс да увтіс, войбыд пыр увтіс — ошкӧс повзьӧдліс.
А асывнас, югдӧм бӧрын нин, мужик сылы и шуӧ:
— Некутшӧм ош эз вӧв.
Ме тэнӧ прӧстӧ пӧръялі ошнад.
Менӧ кӧ збыльысь кутан тюрмаӧ пуксьӧдны, ме ӧні став йӧзыслы висьтала, мый тавой миян барин войбыд пон моз увтіс.
— Тюрмаӧ ог пуксьӧд, — шуӧ барин, — сӧмын чӧв ов и некодлы эн висьтав, мый ме тавой пон моз увті.
МОЙДТӦМ ВИСЬТЪЯС
МУ ПУКСЬӦМ ЙЫЛЫСЬ
Водзын му ни енэж эз вӧв, а вӧлі нюр да вутшъяс сы вылын.
Ни пемӧс некутшӧм, ни лэбач, ни морт эз на вӧвны.
Эз вӧв ни шонді, ни тӧлысь, но век жӧ югыд вӧлі.
Ӧтчыд ном зыньгӧм улӧ петісны нюрысь кык лягуша, дзик ӧткодьӧсь, омӧльӧсь да тшыгӧсь, герчкӧны тшыгнысла.
Кылісны налысь герчкӧмсӧ номъяс, уськӧдчисны лягушаяс вылӧ кымӧрӧн.
Лягушаяс муртса вомнысӧ удитӧны восьтавны — номъясӧс ньылавны.
Нюрад олӧмысь лягушаясыд тамышӧсь, а ӧтиыс и дзик синтӧм вӧлі, сулалӧ ёртыс сайын, да сылы вомас зэв этша веськалӧ, мыльӧсыс сӧмын.
Синмаыс пӧтіс да ёртыслань бергӧдчис, — номъяс ӧдӧбтчасны, люкасясны сылӧн сітанӧ да бокӧ лэбӧны.
Кыдз кӧть эз ружты тшыгйысла синтӧм лягуша, сідз кынӧмпӧт эз и сюр.
Регыдӧн номъяс гӧгӧрвоисны ставсӧ да эз кутны лягушаяс дорӧ лэбавны.
Сэк и синмаыс кутіс тшыгъявны.
Но синмаыд ылӧдны кӧсйис номъястӧ.
Чукӧстіс ёртсӧ да кайисны джуджыдджык вутш юр вылӧ, кыті номъяс лэбалісны.
А номъясыд кутісны лэбавны уліті, вутшъяс костӧд.
Скӧрмис сэки синма лягушаыд, тшапкис ёртсӧ кокӧдыс.
Уськӧдчисны найӧ увлань, номъяслань, да усигас швачкысисны кутшӧмкӧ чорыд да ёсьтор вылӧ — и йӧзӧ пӧрисны.
Синмаыдлӧн кык пинь чегис, найӧ юрас вужъясисны, пель дорас.
Видліс кыскыны — доймӧ, пиньясыс бурдісны, сідз и колины пель дорас нэм кежлас.
Синма лягушаыс вӧлі наян, а синтӧмыс — йӧй.
Но йӧй вылас пӧ тай муыс кутчысьӧ.
Синтӧмыс да йӧйыс кутіс Енӧн шусьыны, синмаыс да наяныс — Омӧльӧн.
Кор усис Омӧльыс ёсь вылас да чегис пиньяссӧ, — сылӧн вирыс ылькнитіс, сійӧ вир войтъяссьыс пемӧсъяс чужисны.
Гырысь и посни, мича и мисьтӧм.
Пемӧсъяссьыс ӧти, медмичаыс, лои аньӧн.
Регыдӧн Омӧльыд ылӧдіс ас дорас став пемӧссӧ.
А мича аньыд лои сылӧн гӧтырӧн, и Омӧль чукӧрыд зэв ӧдйӧ содны кутіс.
Гажтӧм лои Енлы ӧтнаслы.
Эз вермы гажтӧмсӧ сэсся терпитны.
Ӧтчыд, кор Омӧль кытчӧкӧ муніс, — Енмыд гусяліс сылысь гӧтырсӧ да оліс сыкӧд куим луна-воя.
Омӧль гӧтыр вылас скӧрмис, дыр корсис, сэсся гӧгӧрвоис да Ен дорад локтіс.
Видзӧдӧ да — куйлӧ сылӧн рочаканьыд Енкӧд орччӧн.
Лёкысь нетшыштіс Омӧльыд вутш юр да сэтшӧм вынӧн шургис Енмыдлы, мый мӧдыс куим луна-воя куйліс кулӧм морт моз.
А кор паляліс — казяліс орччӧн гулю котырӧс.
Кыяліс найӧс, велӧдіс да ворсіс накӧд.
Но Омӧль дорӧ сэсся эз петкӧдчывлы, поліс дӧзмӧдны.
Да и гулюяссӧ некод вылӧ кольнысӧ вӧлі, — неылын Омӧльлӧн кырнышъяс лэбалісны, вермисны пуркӧшитны.
Сэк Енмыд шуис енэж вӧчны.
Эз регыдӧн артмы, шӧрас Енмыд вӧчис неыджыд розь да лэдзис сы пыр енэжӧ гулюяссӧ.
Омӧльлӧн кырнышъяс матыстчывлісны дзик розь дорӧдзыс, но сэтшӧм дзоля вӧлі сійӧ, мый пырнысӧ эз вермыны да лёкысь бӧр лэблісны.
Сэки Омӧль енэжас вӧчис мӧд розь, кырнышъяс пырисны сэті, бырӧдісны став гулюсӧ.
Сӧмын ӧти гулю и колис, ӧдва ловъя удитіс локны Ен дорӧ.
Ёна шогӧ усис Ен, лэдзис сійӧ гулютӧ розьӧдыс вӧля вылӧ, а кор гулюыс бӧр локтіс — вомас нюйт тыдаліс.
Омӧльыд аддзис лэбысь гулютӧ, бӧрсяньыс кырнышӧс лэдзис, и сійӧ кырнышыд суӧдіс гулютӧ дзик розь дорас да мырддис нюйтсӧ.
Удитіс Ен кырнышӧс голяӧдыс тшапкыны да сэтшӧма шамыртіс, мый мӧдыслӧн вомыс воссис, и нюйтыс уси увлань.
Нюйтсьыс му быдмис.
А кырныш вомысь киссьӧм ваысь мореяс да саридзьяс лоисны.
Дӧзмис Омӧльыд кырныштӧ виӧмысь.
Ветлӧ кымӧр кодь зумыш.
И ӧтчыд, кор Ен кытчӧкӧ муніс, кайис Омӧльыд енэжӧ, босьтіс Енлысь керкасӧ да розьсӧ сійӧн тупкис.
Кыдз Енлы бӧр Енэжас веськавны?
Дыр сулаліс пӧдса розь дорын, мӧвпаліс.
А сэсся бокӧ вешйис, — некыдз сулавны он вермы розь дорас, сэтшӧм яр би сы гӧгӧр ӧзъяліс, гӧгӧрбок ставсӧ югзьӧдіс.
Вешйис бокӧ да рочаканьсӧ паныдаліс, Омӧльлысь гӧтырсӧ.
— Биыс тайӧ, — шуис рочаканьыд сылы, — шӧвк кепысьӧн вайӧма, а кепысьыс вурӧма менам платтьӧысь, — и сетіс сылы аслас платтьӧысь торсӧ.
Ен вурис кепысь аслыс, матыстчис билань да шыбитіс сійӧс оланін дорсьыс, а бисьыс киньяс сӧмын лэбӧны.
Лэбисны киньясыс Омӧль керка дорӧ, да узьысь Омӧль став аслас кырнышъяснас, пемӧсъяснас и овмӧснас уси му вылӧ.
Рочаканьыс кольччис енэжӧ да лоис Ен гӧтырӧн.
Чужтіс сійӧ челядь гоз: нылӧс, кодӧс шуисны Ёмаӧн, да Войпель-пиӧс.
Тадз Омӧль кутіс му вылын овны.
Енэжысь усигӧн сійӧ чорыда швачкысис да пельтӧммис, и век мӧвпаліс: кыдз сылы Енлысь водзӧс босьтны?
Енэжӧ некыдз он пыр, — Ен став розьсӧ игналіс, а выль розь писькӧдны выныс абу.
Гашкӧ, наяннас мыйкӧ вӧчны позьӧ.
Со ӧтчыд матыстчис сійӧ розь дорӧ, кыті гулюӧс ыстывлісны енэжсянь вала, и кутіс виччысьны гулютӧ.
Гулю лэбзьывлас и бӧр волас, а Омӧль киӧ оз сетчы.
Кылӧ Омӧль — дзуртыштіс енэжын зыбка, и рочакань бур сьыланкыв босьтчис сьывны.
Вӧрзис сьӧлӧмыс Омӧльлӧн, синва чепӧсйис синсьыс, и кутіс рочаканьӧс корны небыда:
— Восьтывлы ӧдзӧстӧ кӧть неуна, сьыланкывтӧ кывзыштны.
Дыр эз восьты рочакань, но сетчис жӧ коркӧ Омӧльлӧн корӧм вылӧ и восьтіс ӧдзӧссӧ.
Тӧв нырӧн енэжӧ Омӧль шувкнитіс.
Чӧвтіс рочаканьӧс и челядьсӧ муӧ.
Корсис Ен оланінысь шӧвк тор, син лапнитлігкості вурис аслыс кепысь, кайис пу вылӧ да тшапкис шондісӧ.
Но сӧмын джынйыс веськалӧма, вӧлӧм, киас, а кор пу вывсьыс лэччыны кутіс, дзугсис увъясас: ӧтик ув сатшкысис Омӧльлы сітанас да эз лэдз сійӧс.
Тайӧ здукӧ Ен садьмис да казяліс, мый гӧтырыс да челядьыс вошӧмаӧсь.
Гораа горӧдіс сійӧ, петіс садйӧ да аддзис Омӧльӧс.
Мӧдыс лӧнь улӧ лэччысис да Енмӧс корны кутіс, мед лэччыны отсалас.
Но Енмыд эз отсав, а ёрис сійӧс:
— Нэмтӧ тайӧ пу вылас пукавны тэныд! — горӧдіс сійӧ, да кывъясыс сылӧн гым моз гымыштісны.
Но кыліс тайӧ кывъяссӧ пельтӧм Омӧль, скӧрмис, кыскис питшӧгсьыс шонді джынсӧ, пӧльыштіс сы вылӧ да шыбитіс.
Шонді джынйыс лэбзис да мӧд джынйыскӧд орччӧн сувтіс, сэсся кык джынйыс бергавны кутісны да лоины гӧгрӧсӧсь.
Ӧти кытш вылас Омӧль чуньясысь сьӧд туйясыс колины.
Ен сійӧ кытшсӧ шуис Тӧлысьӧн.
Дыр пукаліс Омӧль ув вылын, а доймӧ пукалігас, чегис сійӧ вожсӧ да сійӧ увнас уси муӧ.
Сысянь и быдмис Омӧльлӧн бӧжыс.
Тадз уна кад коли.
Ен ӧтнас оліс, гажтӧмаліс.
Коркӧ сэсся шуис му вылӧ лэччывлыны да видлыны гӧтырсӧ да челядьсӧ.
Писӧ, Войпельсӧ, суис уджаланінын, сійӧ сёйысь гырничьяс вӧчаліс.
Зэв ёна сьӧлӧм вылас воис Енлы пиыслӧн уджыс, орччӧн пуксис, дзор пӧльӧ пӧртчӧмӧн.
Видзӧдыштіс неуна да отсасьны кутіс, гырнич вӧчавны.
А сэки самӧй локтіс омӧль чукӧр Омӧль-юрыскӧд.
Омӧльыд эз тӧд Енмӧс, чайтіс прӧстӧ пӧльӧн, кутіс ошйысьны аслас вынӧн да наянлунӧн:
— Менам чукӧрӧй вына!
Ми унаӧн!
Вермам шонді сайӧдны, паськӧдчам кӧ!
А дзебсьыны кӧ ковмас, тӧрам кӧть нёль татшӧм гырничӧ!
И сэк жӧ омӧль чукӧрыс вынсӧ петкӧдліс.
Паськӧдчис пасьтала, — шондіыс чусмис, и му вылас пемдіс.
Сэсся Омӧль тшӧктіс нёль гырнич сувтӧдны пӧльӧлы, — сійӧ сувтӧдіс.
Пӧльӧ пырысь-пыр пӧдлаліс гырничьяссӧ да кутіс муӧ гуавны.
Но ӧти беспиян тыра гырнич жугаліс, беспиян петісны да уськӧдчисны пӧльӧкӧд тышкасьны.
Ӧти кинас пӧльӧ шыблаліс беспиянлы изъяс да корӧгъяс, мӧднас — сайӧдіс гырничьяссӧ, гуавны тэрмасьӧмӧн.
Изъяс сідз и лэбисны шуйгавыв и веськыдвыв.
Повзисны сэсся беспиян юртӧгныс, коді йӧрмис гырничьяс пиысь ӧтикӧ, и вынныс налӧн бырыштіс.
Уськӧдчисны пышйыны, а Ен — на бӧрся вӧтчыны.
Разӧдчисны, коді кытчӧ удитіс: коді ваӧ — васаӧн лои, коді вӧрӧ — вӧрсаӧн лои, коді гӧра йылӧ; коді ю пӧлӧн пышйис да чуньяссӧ чегъяліс, — насянь кульчуньяс ю пӧлӧн и колины.
Омӧльлӧн ӧти отсасьысь коз йылӧ сибдіс, сылӧн тошкӧ дзугсисны да кулісны мукӧд беспиян, кодъяс эз на удитны некытчӧ пышйыны.
Тадз Омӧльлӧн чукӧрлы пом воис.
А муын пӧжсьӧ гырнич пиын ачыс Омӧльыс, бесъяслӧн юрыс.
Кыдз кӧть оз зіль мездысьны, гырничысь петны, — оз лэдз ыджыд Ен сылы ен югыдсӧ аддзӧдлыны.
Оз лэдз Омӧльӧс мувывса войтырӧс кӧмӧдны.
А йӧзыс му вылын лоисны Войпельсянь да Ёмасянь.
Мукӧддырйиыс муракылӧ му улын.
Бус да из лэбӧ му сьӧвмӧссянь.
Тайӧ — Омӧльлӧн ружтӧмыс да уджыс.
Сійӧ кӧсйӧ му вылӧ петны.
Но оз вермы.
И век жӧ коркӧ петавлас на ен югыдас, мездас чукӧрсӧ да вермасьлас на Енкӧд.
ЮРКА
Эжва берегын шувгӧ пемыд парма.
Маджа керӧс бокшаын сулаліс коркӧ маджаса багатыр Юркалӧн неыджыд керка.
Юрка вӧлі зэв вына, но прӧст да весиг неуна йӧёват.
Ковмас, шуам, Юркалы песла вӧрӧ ветлыны, босьтас сійӧ ассьыс ыджыд черсӧ, керыштас квайт весьт кыза конда чинтавтӧг, пуктас пельпом вылас, гортас вайӧ.
Ковмас чери кыйны, керыштас вӧрысь сизим сыв кузя потш шатин вылас.
Косаыс Юркалӧн вӧлі сыв кузя.
А оліс ӧтнас — татшӧм багатырыдлы эз сюр гӧтырыс ни Маджаысь, ни Эжва йылысь.
Тадз и оліс Юрка, уджаліс сьӧлӧмсяньыс, кыйис-виис, выннас эз вывтіась, кытчӧдз ӧти лёктор эз ло.
Ӧтчыд мыль петіс Юркалы коскас да мучитны кутіс багатырӧс.
Лун куйлӧ сійӧ гортас, вежон куйлӧ, тӧлысь куйлӧ — уджавны оз вермы.
Бырис Юркалӧн няньыс, мукӧд сёян-юан помасис, а орччаяс, рӧк вылад, эз отсавны.
Петіс Юрка чотігмоз керкасьыс, скӧт йирсянінӧ кыдзкӧ кыссис, тшапкис ыж чукӧрысь ӧти ыжӧс и гортас нуис.
А кор бурдіс Юрка, йӧз скӧт гусялӧмысь сідз эз и эновтчы.
Первой посни пемӧсъясӧс гусявліс орччаяслысь, а сэсся и гырысьӧдз воис.
Тӧдмалісны, дерт, орччаяс Юркалысь кузькиасьӧмсӧ, ызгыштісны ас костаныс, но вӧчны нинӧм эз вермыны: он вермы вӧлі Юркаӧс ни вынӧн, ни биӧн босьтны.
Ӧти печикӧн быдӧнлысь юр лысӧ вермис пасьвартны.
А сэк кості Юрка гусясис и гусясис, некодӧс эз жалит, пӧрысь вежайсьыс ӧприч.
Сэсся и шуисны орччаяс, он кӧ нин вынӧн вермы, наян Юркаӧс колӧ босьтны.
Пӧрысь вежайсӧ кутісны корны, мед Юркаӧс гӧсти корас, юкталас, кыдз шуласны, кӧм вольӧс кодьӧдз, кӧрталас ки-коксӧ да орччаяссӧ чукӧстас, а сэн сэсся тыдовтчас.
Юркалӧн вежайыс дыр эз кӧсйысь, сійӧ бура тӧдіс Юркалысь вынсӧ, тӧдіс, мый нинӧм кӧ оз артмы, Юрка ӧтик печикӧн юр лысӧ пасьвартны вермас, сэсся коркӧ сетчис жӧ да корис Юркаӧс сур юны.
Нем думайттӧг Юрка локтіс гӧститны.
Вежайыс дзонь лагун ён сур пуӧма.
Гажмис Юрка, синмыс куньсьӧ, а вежайыс век кисьталӧ и кисьталӧ.
Усис Юрка сьӧкыд тагсьыд, джодж пасьтала шевкнитчис, и багатырскӧй выныд маджаса ён сурысь нюкыльтчис.
Шкоргыны кутіс, керкаыс тіралӧ.
А пӧрысьыд висьталіс орччаяслы, мый Юрка сы дорын эбӧстӧм куйлӧ, ки-кокыс кӧрталӧма.
Кипелясисны орччаяс, котӧрӧн локтісны.
А Юрка кутіс унйывсьыс нюжмасьны, кокньыдика легнитіс кияснас, и став гезйыс оръясис.
Чепӧсйисны весьӧпӧрӧм орччаяс гортъясаныс, а Юрка эз на и садьмы, сӧмын мӧдар бок вылас бергӧдчис.
Вайисны сэк орччаяс выль гезъяс, выльысь кӧрталісны Юркаӧс, да сэтшӧм топыда, мый сӧмын чужӧмыс восьсӧн коли, ставнас гезъяснас тӧбисны.
Сӧмын мӧдӧдчисны, мед Юркаысь мынтӧдчыны, вежайыс шуӧ, мед вир кисьттӧг Юркаӧс виасны.
Сійӧ пӧ кӧсйысис орччаяслы отсавны сӧмын пӧдтасны кӧ, либӧ ӧшӧдасны кӧ Юркаӧс.
Думыштчисны орччаяс, кыдз Юркаӧс ӧшӧдан: пармаын ни ӧти пу оз лыбӧд та сьӧкта тушатӧ — и шуисны пӧдтыны Маджаса тыын.
Кыскисны ты дорӧ кык изки, вайисны Юркаӧс сы дорӧ, петкӧдісны шӧрас да изкиястӧ кокас кӧрталісны.
А вына Юрка сӧмын шкоргис, эз и чайт, мый сьмертыс юр весьттіыс лэбалӧ.
Пӧрӧдісны маджасаяс Юркаӧс пыжнас, а асьныс зэв ӧдйӧ береглань сыныштчисны.
Гызис тыыд, примитіс жер вомас Маджа керӧсса багатырӧс.
Но кӧдзыд ваысь паляліс Юрка, орйӧдліс вывсьыс гезъяссӧ, кияснас шенасьны кутіс.
Со нин мыччысис ты веркӧсас да берег вылын сулалысьяслы кабырсӧ петкӧдліс: ог на пӧ тайӧ тыас вӧйысьӧн ло.
Весьӧпӧрӧм орччаяс пышъялісны.
Но эз нин сюр вына багатырлы Маджа керӧсӧд гуляйтны.
Паськыд сывйӧн виччысис мича багатырӧс аслас ваувса сарствоын Куль-Васа: сьӧкыд изкияс кыскисны Юркаӧс ва пыдӧсӧ.
Эбӧсысь усьӧм Юрка вӧйис, эз во берегӧдз.
Но кыдзи мыжысь мынтӧдчыны?
Гӧсьтӧн виисны Юркаӧс лышкыд кӧзяин ордын и кӧзяин отсӧгӧн.
Чукӧртчисны пӧрысьяс да шуисны, мед багатырлӧн лолыс эз кут водзӧс босьтны, сылы колӧ став сиктӧн козин вӧчны.
Сиктса став олысьсянь чукӧртісны содз тыр пызьӧн, пестісны ты бокын ыджыд бипур, ыджыд пӧртйын пуисны рок.
А сэсся тылань чужӧмӧн горӧдісны:
— Лӧг эн кут миян вылӧ, вына Юрка, ми тэ вылӧ ог жӧ кутӧй!
А роксӧ став сиктӧн сёйисны.
Тадз бурасисны Маджасаяс багатыркӧд, кодӧс асьныс жӧ виисны.
Нэм кежлӧ ланьтіс Маджа керӧсса багатыр, а Маджасаяслы нэм кежлӧ ним коли: «маджаса рок сёйысьяс».
ТӦДЫСЬ ЗОНКА
Вӧліс ӧти тӧдысь, зэв нин арлыда.
Ӧтчыд висьмис: оз сёй, оз ю, некодлы кыв оз шу, сӧмын ышлолалӧ да быд ышловзигӧн шуалӧ:
— На!
На!
На!
Мунісны коркӧ пиыс да моньыс вартны, а гортас колис дас арӧса пиныс.
Сійӧ чачаясӧн ворсіс, висьысь бӧрся видзӧдіс, горт оліс.
Кыліс зонмыд, мый тӧдысь броткӧдчӧ, да сы дорӧ шыасис:
— Пӧльӧ, кодлы тэ ӧтторъя вӧзъян?
Вай, бурджык, меным!
— На! — шуис сылы пӧльыс, ыджыда лолыштіс да куліс.
А пиыд бать-мам дорас гумла вылӧ котӧртіс.
— Мамӧ, — горӧдіс налы, — ме ӧні быдтор кужа вӧчны!
Мӧс пель вундавны!
Ыжъясӧс тшыкӧдны!
Места вылысь вӧрзьывтӧг ветлыны!
Весиг тӧлысь гусявны верма!
— Кӧн нӧ тэ быдторъяс велӧдчин? — юалӧны зонкалысь бать-мамыс.
— А пӧльӧ ӧтторъя кодлыкӧ шуалӧ: «На!
На!
На!»
Ме и кори: «Вай меным, пӧльӧ...»
Эновтісны бать-мамыс вартӧмтӧ, локтісны гортас да зэв жара пачсӧ ломтісны.
А кор пескыс ломзис, сюйисны сэтчӧ биас пинысӧ и пачсӧ топыда пӧдлалісны.
— Но, — батьыс шуӧ, — тэ, вежа войӧ скӧт тшыкӧдысь, тӧлысь да шонді гусявлысь, пукалышт сэсся пачын...
Зонкаыд и сотчис пачад.
ТӦДЫСЬ ДА СЫЛӦН ГӦТЫР
Паныдасисны ӧтчыд кык тӧдысь и вермасьны кутісны, ассьыныс вынсӧ видлавны.
Ӧтиыс шуӧ:
— Ме тэысь унджык тӧда, тэысь ёнджык, сизим нечистӧй вылын медыджыдыс да.
А мӧдыс оз сетчы:
— Ме, — шуӧ, — кӧть и ӧти дзоля нечистӧй вылын ыджыд, тэныд ог сетчы.
Вензисны-вензисны, шуисны сэсся босьтны ва кӧшӧн да видлыны, кодныс ёнджык.
Вот ӧтиыс и шуӧ мӧдыслы:
— Юан тайӧ васӧ и пыр жӧ тшӧкмунан.
А мӧдыс шуӧ:
— А тэ юан — гортӧдзыд воны он удит, кулан.
Юисны.
Ӧтиыс сэн жӧ усис, куліс.
Мӧдыс воис гортӧдзыс, удитіс гӧтырыслы шуны: эн пӧ видз менам кулӧм бӧрын шой дорын каньӧс ни понйӧс, — и тшӧтш уси да куліс.
А рытланьӧ нин вӧліс.
Водтӧдіс сылысь шойсӧ гӧтырыс ен пельӧсӧ, вевттис дӧраӧн.
Зэв ёна бӧрдіс шогысла, сэсся водіс паччӧрӧ да ланьтіс: понма-каня сідз и колисны керкаас.
Вой шӧр воис.
Камгысис-чеччис кулӧма лабич вылысь, матыстчис пачлань, а гӧтырыс вӧлӧм юрнас ортсын узьӧ.
Кулӧмаыд сылысь пельсӧ и курччас.
Садьмас дойсьыс бабаыд, видзӧдӧ: мужикыс сулалӧ пачлы паныдӧн, кӧсйӧ улыс тшупӧд вылӧ кайны, да киыс морӧс вылас кресталӧма, китӧгыс оз вермы кайнысӧ.
— Но, — шуӧ сылы, — сюрин ӧні меным, эн кӧ кывзысь!
А бабаыд кватитас нянь зыр, йӧткавны кутас, йӧткыштас — усьӧ кулӧмаыд, бара чеччас, бара паччӧрӧ кайӧ.
Сідз войбыд и ноксис кулӧмакӧд, и зырйыслысь лопсӧ кулӧмаыд ставнас йирис.
Но петук чукӧстчис, камгысис кулӧма джоджӧ, а сэк кості керка ӧдзӧс воссьӧ, пырӧ кутшӧмкӧ пӧльӧ и шуӧ:
— Лэччы паччӧрсьыд...
Ӧні сэсся тэныд нинӧм нин оз вӧч...
Дыр оз лысьт бабаыд лэччыны, сэсся коркӧ лэччас жӧ.
Кулӧм мортыдлӧн весиг быг петӧма вомсьыс.
Босьтіс сійӧ пӧльӧыд кулӧмалысь кияссӧ, кӧрталіс сотчӧм шабді пратьӧн, водтӧдіс кулӧмаӧс бӧр лабич вылӧ ен ув пельӧсӧ и мӧдӧдчис.
А бабаыд тшапкас сійӧс дукӧс бӧждорӧдыс:
— Эн коль менӧ татчӧ!
Ог лысьт татчӧ кольччыны!
— Мекӧд тэныд, — шуӧ пӧльӧыд, — некыдз муннысӧ оз позь, тэ кольччы, эн пов, ӧні сійӧ оз сувт, а тэ сійӧс гортад куим вой, кыдз колӧ, видз...
— Кыдз тэнӧ шуӧны? — бабаыд юалас.
— Микӧла милӧстивӧй, — шуас пӧльӧыд да вошас.
Кык вой видзас бабаыд гортас кулӧматӧ, — оз чеччывлы, коймӧд луннас гуалас.
А кор гуас кутісны лэдзны гортсӧ, сійӧ му пырыс и муніс, — сӧмын розь колис.
Тӧдысьясыд, шуӧны, кулӧм бӧрас век му пырыс мунӧны...
САЛДАТ ДА КУЛӦМА
Окота лои ӧти салдатлы гортас ветлыны.
Вӧзйысьны сійӧ кутіс, и лэдзисны сійӧс гортас, а гортыс ылын вӧлі.
Вӧвсӧ салдатлы сетісны пӧрысьӧс да шогмытӧмӧс: сы вылын мунігӧн срок джынйыс коли, а гортӧдзыс ылын на.
Мый тан вӧчан?
Сувтіс ӧти сиктын ӧти пӧчӧ дорӧ войколӧн, пӧчӧ веськаліс шань: вердіс-удіс салдатӧс.
А мӧд луннас, мыйӧн садьмис салдат, вузаліс ассьыс вӧвсӧ, ньӧбис аслыс бур вӧлӧс, прӧщайтчис пӧчӧкӧд и дзик нин туйӧ мӧдӧдчис, да пӧчӧыд шуӧ:
— Кывзы менӧ, пиук!
Тайӧ вӧвнад гортӧдзыд зэв ӧдйӧ воан, сӧмын «но» ни «тпру» сылы эн шу.
Горт дорад воигӧн ачыс сувтас.
Бӧрсӧ локтігӧн вӧв вузалысь дорас эн пыр, — бурыс сыысь нинӧм оз ло, а ме дорӧ быть пырав, — сытӧг эн мун!
Кывзіс салдат пӧчӧлысь висьталӧмсӧ да туйӧ петіс.
И бур вӧвнад зэв ӧдйӧ гортӧдзыс воис.
Гӧститыштіс недыр гортас и бӧр мӧдӧдчис; бара сійӧ сиктад воис, кӧні сійӧ пӧчӧыд олӧ.
Сӧмын вӧвтӧ бергӧдіс сылӧн керкалань, а вӧлыд петитчӧ, оз мун некыдз, сідз и видзӧдӧ важ кӧзяин дорас, сылӧн погостӧ мунны.
Салдатыд лёкысь плетялӧ-швичкӧ вӧвтӧ, а вӧлыд некодарӧ.
Мудзмӧныс нӧйтчис салдатыд, но вӧлыд век жӧ важ кӧзяин ордас вайӧдіс.
— Тпру! — горӧдіс салдатыд. — Сулав, лешак!
Сӧмын тайӧ кывъястӧ шуис, вӧлыд уси дай куліс.
А салдат пырысьтӧм-пыр сійӧ шань пӧчӧ дорад котӧртіс.
— Но кужин овны, — шуӧ сійӧ сылы, — эськӧ бурсӧ эн виччысь.
Вӧлыс ӧд вузалысьыслӧн нылыс вӧлі.
А ачыс сійӧ — еретник, и нывъясыс — еретничаяс.
Ӧні тэнӧ кулӧм еретничаыслы салтыр лыддьыны корасны, тэ мун, но виччысь, мед кулӧмаыс эз сёй тэнӧ.
Тэнӧ кӧ вины вермас, — сійӧ ловзяс.
Но тэ эн пов: мыйӧн керкаас пыран — паччӧрас кай, визьнит гӧгӧрыд да сійӧ кытшас босьтчы салтырсӧ лыддьыны.
Ёна кӧ зырны кутас, тойлав нянь зырйӧн, а мыйӧн медводдза петук чукӧстчас, лэччы да водтӧд сійӧс гортъяс, сійӧ бӧр кулас.
Эз на удит пӧчӧ ставсӧ висьтавны салдатлы, локтісны нин кулӧмалы салтыр лыддьыны корны.
Колльӧдігас пӧчӧ удитіс на шӧпнитны сылы:
— Мыйӧн лыддян, асывводзсяньыс ме дорӧ лок.
Вайӧдісны салдатӧс кулӧма дорӧ.
И аддзӧ: куйлӧ гортйын зэв мича том ныв.
А рыт нин воис.
И кулӧматӧ кор лыддьӧдны босьтчис салдат, сійӧс сыкӧд игналісны керкаас.
Тӧд вылас уськӧдіс салдат пӧчӧлысь шуӧмсӧ, кайис паччӧрӧ, гижтіс гӧгӧрыс нянь пуртӧн кытш, пурт шыбитіс и бӧр салтырӧ босьтчис, лыддьӧ.
Стӧч вой шӧрнас кулӧма чеччис гортйысь, керкаті ветлыны кутіс, а сэсся паччӧрӧ уськӧдчис, но кайнытӧ оз вермы: киясыс торкӧны, крестӧн пуктӧма, а вомсьыс веж быг петӧ.
Но лолалӧ салдат вылӧ, зэв нин матын, и пондіс салдат тойлавны сійӧс нянь зырйӧн.
Тойыштас, сійӧ джоджӧ усяс, чеччас и бара кавшасьӧ.
Сідз и ноксис сыкӧд салдат медводдза петукъясӧдз, а кыдз найӧ чукӧстчисны, — грымгысис еретничаыд джоджӧ.
Лэччис сэки салдатыд паччӧрысь, водтӧдіс кулӧмаӧс бӧр гортъяс, ен ув пельӧсӧ, а ачыс ланьтіс и узис югдытӧдз.
Муртса югдыштіс, — кылӧ сійӧ, кодкӧ зэв гораа камгӧ ӧдзӧсас.
Восьтіс, — а водзас кулӧмалӧн батьыс.
Кутіс юасьны, кыдз салдатлы узьсис, кутшӧм вӧтъяс вӧталіс.
— Зэв бура узи, — салдатыд шуӧ.
Тадзи куим вой салдатыд колляліс кулӧма дорын, и куимнан войсӧ чеччывліс мӧдыс гортсьыс, сы дорӧ паччӧрас кайис, а салдат водзсасис нянь зырйӧн.
А коймӧд вой бӧрас — усьӧ-чеччӧ, котӧртіс пӧчӧыс дорӧ, — а сійӧ ӧдва ловъя, куйлӧ паччӧрын, ружтӧ.
— Мый нӧ, пӧчӧ, висьмин али мый?
— Дзик эбӧсысь уси, куим вой эг узь.
Ме ӧд куим вой кулӧмаыскӧд бертчи, важӧн нин эськӧ тэнӧ сёйис.
Но сыысь тэ эн на мын.
Регыд тэнӧ гуасьны корасны.
Тэ эн пыксьы, мун!
Мунан дзебнысӧ погост вылас, он на во — пемдыны кутас.
Тэ сэки вӧвъястӧ лэдзав, и туй бокас аддзан кык пожӧм.
Кай ӧтик вылас, а водзӧ ачыд аддзан, мый лоӧ...
Сідз и эм, корисны салдатӧс кулӧмаӧс дзебны, погост вылӧ нуны.
Салдат эз пыксьы, муніс.
Сетісны сылы пара вӧв, доддяліс пес доддьӧ, гортсӧ сэтчӧ пуктіс и мӧдӧдчис.
Муніс-муніс, воис ю дорӧ.
Видзӧдӧ салдат — пос ни вуджас абу.
А пемдыны кутіс.
Уськӧдіс тӧд вылас пӧчӧлысь шуӧмсӧ, лэдзаліс вӧвъяссӧ, а ачыс пу вылӧ кайис.
И вот вой шӧр воис.
Гортйысь кулӧма чеччӧ, а вӧвъяс пӧрисны кык нылӧ и куимнанныс кутісны салдатӧс корсьны.
Дыр эз и корсьны, кулӧма пыр казяліс сійӧс:
— Со сійӧ, пу йылас пукалӧ!
Ӧні сійӧ миянысь оз нин мун!
Уськӧдчисны куим чой пулань, кутісны йирны пиньяснаныс, рутшкакылӧ пуыс, лайкъявны пондіс.
«Но, — думайтӧ салдат, — помасис олӧмӧй!»
Сӧмын думыштіс — петук чукӧстчис.
Кулӧма гыпкысис муӧ, а нывъяс бӧр пӧрисны вӧвъясӧ.
Салдат лэччис пу вылысь, водтӧдіс покончаӧс бӧр гортъяс, вӧвъясӧс доддяліс и мырдӧн вуджӧдіс ю вомӧн варччӧмӧн.
А шойна вылын сетіс кулӧмаӧс поплы, прӧщайтчис сыкӧд да бӧр муніс пӧчӧ дорӧ.
Пырӧ, а пӧчӧ ӧдва лолалӧ, ӧти кокыс — ставнас вирӧсь.
— Мый нӧ тэкӧд, пӧчӧ?
— Кык пожӧмыс — менам кокъясӧй вӧліны, — шуӧ сылы пӧчӧ, метӧг тэнӧ кулӧмаыс эськӧ сёйис, сідз нин менсьым кокӧс лыӧдзыс йирис.
А ӧні мун служба вылад, тэ сэсся меным он ков...
Прӧщайтчис салдат пӧчӧкӧд да муніс служба вылас.
И бара вой шӧр кад воис.
Чеччис кулӧма вичкоын, а гӧгӧр некод абу.
Уськӧдчис корсьны, тась и сэсь корсис — некод абу.
Сэсся кайис кӧлӧкӧльня вылӧ да мый вынсьыс кутіс бовгыны.
Садьмис бовгӧмысь поп.
— Тыдалӧ, — шуӧ, — узьсьӧма, чӧртыд, бовгӧны кӧ!
Котӧртіс сійӧ вичкоӧ и сӧмын паперть вылӧ кайис, поконча уськӧдчис сы вылӧ да сёйис.
Сӧмын кокъясыс и колины, йирис сапӧг чӧр выйӧныс.
А кулӧма бара кайис кӧлӧкӧльня вылӧ, водзӧ бовгӧ.
Садьмис бовгӧмсьыс саломщик:
— Ок, бара на менам, чӧртыд, узьсьӧма!
Бара поп пинясьны кутас!
Пасьтасис кыдзсюрӧ и котӧрӧн вичкоӧ.
А кулӧма виччысьӧ нин: сӧмын сійӧ паперть вылӧ — дзик чӧрйӧдзыс сійӧс сёйис.
Сӧмын кокыс сапӧгас и колис.
Но петук чукӧстчис, и кулӧма гыпкысис муӧ.
Асывбыд попаддя виччысис попӧс ӧбедайтны.
Лун шӧр нин регыд, а поп век абу.
Ветліс саломщик ордӧ, а сійӧ абу жӧ на волӧма.
Сэсся мунісны гӧтыръяс вичкоӧ, и аддзисны сэн: кык кок гоз чурвидзӧ паперть вылын сулалысь сапӧгъясысь.
А накӧд орччӧн крукыльтчӧмӧн, ставнас веж быг пиын, куйліс рытнас вайӧм кулӧмаыс.
Йӧзыс кор чукӧртчис, кулӧмаӧс сьылӧдтӧг гуалісны, а вичкосӧ век кежлӧ сиптісны.
ВОДЗӦСЫД КЫК ПОМА
Локтіс коркӧ ӧти сиктӧ кӧнӧвал да ошйысьӧ:
— Ме кер пыр муна.
Ӧти помас пыра, мӧдӧдыс пета.
Уна йӧз чукӧртчис — видзӧдлыны, кыдз кӧнӧвал кер пыр мунас.
— Но, видзӧдӧй! — горӧдіс кӧнӧвалыд.
Паськӧм кулис, ӧти кер помас пырис, мӧдӧдыс петіс.
Сы шӧрӧ ӧти дядьӧ веськаліс, турун доддьӧн мунӧ.
Видзӧдӧ — йӧз чукӧртчӧма, юасьӧ:
— Мыйсяма дикӧвина тіян тані?
Сылы и висьталӧны, со пӧ мортыс кер пыр муніс.
Ыджыд дивӧ кажитчис дядьӧыдлы.
Шуӧ, мый тшӧтш видзӧдлыны кӧсйӧ.
Матыстчис матӧджык, юасьӧ, кӧні пӧ сійӧ мортыс, коді кер пырыс муніс.
— А со, — шуӧны, — бара нин тайӧ помас пырис.
— Ӧвсьӧй, — шуӧ дядьӧыд, — сійӧ кер увтіыс му кузяыс кыссьӧ. — И горӧдіс кӧнӧвалыдлы: — Эй, тэ, чеччы ли мый ли!
Мый няйтас туплясян, йӧзсӧ ылӧдлан?
Ёна скӧрмис кӧнӧвал дядьӧ вылад:
— Ме, — шуӧ, — тэнсьыд кывъястӧ ог вунӧд.
Да кыдз горӧдас, мый турун доддьыс сотчӧ.
Видзӧдліс дядьӧыд — збыль сотчӧ туруныд.
Котӧртіс додь дорад, вӧвсӧ лэдзалӧ, да тэрмасигад ступень кӧвсӧ разьны оз вермы, и ковмис гужтӧ керыштны.
Вӧлыд и гыпкысис.
Кӧнӧвалыд, вӧлӧм, дядьӧыдлы синсӧ вежӧма, да дядьӧыд, гужтӧ керыштӧм пыдди, вӧв голяад чернад сӧтӧма.
А туруныд кутшӧм вӧліс, сэтшӧм и коли, абу и ӧзйывлӧма.
— Но, — шуӧ кӧнӧвалыд, — ме тэныд шуи, мый кывъястӧ ог вунӧд.
Водзӧсыд водзӧса, сійӧ кык пома.
НАКАЖИТӦМ ТЕШ
Ӧтчыд арнас вит мужик вӧралісны.
Олісны ставныс ӧти вӧр керкаын.
Нёльыслӧн вӧралігас век бур прӧмыс вӧлі, витӧдыслы зэв гежӧда кыйдӧс сюрліс: то гоз ур лыяс, то дзик нинӧм оз сюр.
Мукӧд вӧралысьыс сы вылын сералісны да ӧтдортчисны сыысь.
Ӧти рытӧ чукӧртчисны став кыйсьысьыс керкаӧ, кутісны шмонитны шудтӧм вӧралысь вылын:
— Уна-ӧ кыйин, ёртӧй?
Тэ, тыдалӧ, сьӧла-урсӧ жалитан.
Бырӧмысь полан али мый?
Тадз найӧ сералісны сы вылын рытывбыд.
Сэсся кыйсьысьыд скӧрмис да шуис:
— Кеслӧй, кеслӧй пиньнытӧ!
Мед каитчыны эз ковмы-а!
Ме тіянлысь кывъястӧ ог вунӧд.
Сійӧ кӧнӧвал вӧлі да неуна тӧдысь.
Мӧд луннас нёль вӧралысьыс мунісны вӧравны, а витӧдыс, тӧдысьыд, вольпасяс на коли, узьӧ на вӧлі.
Кыйсисны, кыйсисны нёль вӧралысьыд, веськалісны зэр улӧ.
Дзебсисны пуяс улӧ, но зэр эз коб, кисьтіс пыр ёнджыка, регыд ваыс лои кыйсьысьяслы пидзӧсӧдзыс.
Кайисны найӧ пу вылӧ, а ваыд пыр содӧ.
Найӧ ещӧ вылӧджык, а ва на бӧрся.
Дзик йылӧдзыс воисны, — вот-вот ваыс воас.
Кутісны вӧралысьяс пӧдны, а кайны некытчӧ сэсся.
Кӧть прӧпадитан.
Ӧти на пиысь и шуӧ:
— Тайӧ кӧнӧвалыд вӧчис тӧрытъя сералӧмсьыд.
И ставӧн горзыны кутісны:
— Эн, ёртӧй, йӧрт!
Ловъяснымӧс мезды!
Босьт, кӧсъян кӧ, кӧть став прӧмыснымӧс!
Усьны ваыд кутіс.
А сэсся и дзик воши, быттьӧ эз и вӧв.
Лэччисны нёльнаныс, видзӧдӧны да, вӧлӧм дзик вӧр керка боканыс пукалӧмаӧсь.
Пырисны керкаас — кӧнӧвал пукалӧ, ур кульӧ.
— Шулі тіянлы, мый каитчанныд кывъяссьыд.
Со ӧд мыйӧдз воны позьӧ!
Дыр нёль ёрт варовитны эз кутны, сетісны став кыйдӧссӧ коноваллы, но сійӧ эз босьт, косӧдіс:
— Оз ков меным, — шуӧ, — тіян прӧмысныд, менам аслам уна.
А водзӧ вылӧ эн ошйысьӧй.
КЫЙСЬЫСЬ ДА ВӦРСА
Муніс ӧти вӧралысь ылӧ вӧрӧ, сиасис да кыйсьыны кутіс.
Оліс вӧрын вежон гӧгӧр и уна нин звер-пӧтка кыйис.
Ӧтчыд зэв ылӧ ветліс ордым кузя, рытланьыс сӧмын воис пывсянас, ломтіс сійӧс, пуис аслыс сёян да ужын бӧрын водіс узьны.
Войнас садьмис, горшыс косьмӧ, а ваыс пывсянас абу.
Казьтыштіс сійӧ, мый пывсян дорас ю визувтӧ, но мудзысла дыш лои петнысӧ, да и шуис гораа:
— Кӧть нин вӧрсаыс юкталіс ли мый ли!
Шуны эз удит, мыччысис кер кыза ки да кӧш сетіс.
— Код нӧ тэ? — юалӧ вӧралысьыд.
— Кодлысь юнытӧ корин, ме сійӧ и эм.
Войбыд ланьтнысӧ эз и вермы вӧралысь, а муртса югдыштіс — муніс гортас и некодлы нинӧм эз висьтав, мый сыкӧд вӧрас лоис.
Недыр мысти бара сійӧ мӧдӧдчис вӧравны, кӧсйис кодӧскӧ ёрт вылӧ босьтны, но бӧрас шуис, мый ӧтнаслы бурджык лоӧ: босьтіс пищаль да нянь, чукӧстіс понсӧ и мӧдӧдчис.
Рытланьыс воис пывсянӧдз, асывнас чеччис, сёйыштіс, кытшовтіс став лэчьяссӧ — нинӧм абу шедӧма лэчьясӧ.
Воис пывсянӧ, пусис, вӧчис ён гезйысь петля да водіс узьны.
А войнас бара горшыс косьмыны кутіс, а ю дорӧ мунны дыш, сійӧ и мӧдысь шуис:
— Кӧть нин тэ, вӧрса, юны сетін.
Бӧръя кывсӧ на шуны эз удит, тшын петан розьысь кер кыза ки мыччысис.
Чеччыштіс вӧралысь, петлясӧ ки гӧгӧрыс шыгыртіс, а помсӧ крепыда кӧрталіс джоджӧ.
Сэсся пищаль босьтіс да понсӧ чукӧстіс.
Понйыс уськӧдчис вӧрса вылӧ, косявлыны сійӧс кутіс.
Повзис вӧрсаыд, корны кутіс:
— Лэдз менӧ, бур морт!
Ставсӧ, мый кӧть он кор, сета!
— Вӧч сідз, — вочавидзӧ кыйсьысьыд, — мед вӧралігӧн меным век удайтчис.
Вӧрсаыд кӧсйысис, и вӧралысьыд лэдзис сійӧс.
И збыль: сэксянь кувтӧдзыс кыйсьысьлы вӧралігӧн везитіс.
КЫЙСЬЫСЬ ДА ЧУКЛЯ
Овлісны-вывлісны коркӧ гозъя.
Муніс ӧтчыд мужик аслас угоддьӧясӧ вӧравны.
А угоддьӧясыс ылын вӧліны, да запас босьтіс сьӧрсьыс вель уна.
Муніс-муніс, воис коркӧ керка дорас.
И медводз сьӧла кыйны босьтчис: быд туй вылӧ сиасис, ветлӧ, пӧтка чукӧртӧ.
Прӧмысыс уна вӧлі вӧрас: сьӧла, дозмӧр, тар, ур.
И прӧмыс зэв бур лои.
Ӧтчыд рытнас локтӧ керкаас узьны.
Зэв ёна сійӧ луннас мудзис.
Пуксис и шуӧ аслыс:
— Ок, эськӧ ёрт кӧ вӧлі, мыйта звер-пӧтка ме кыйи!
Сэсся пес поткӧдліс, ва вайис и ужын аслыс лӧсьӧдіс.
Эз на удит ужнайтны, кодкӧ керка дорас матыстчис да чукӧстіс:
— Эй, кӧзяин, узьны лэдзан он керкаад?
Мужик повзис, но век жӧ шуис:
— Пыр да узь!
Пырис локтысьыд керкаас, пӧрччысьӧ, кыйсьысьыд и шуӧ сылы:
— Пуксьы, ужнайт мекӧд...
Менам шыд пуӧма.
— Ог ӧткажитчы...
Пуксисны ужнайтны, кыйсьысьыд и юалӧ локтысьлысь:
— Кытысь босьтчин, кыдз менам керкаӧдз воин?
— Вӧрас воши, — вочавидзӧ мӧдыс, — локті отсӧгла тэ дорӧ, ӧдва-ӧдва керка дорӧдзыд вои.
Водзӧ сёрнитӧны ӧттор-мӧдтор йылысь.
— Он-ӧ босьт менӧ, — юалӧ локтысьыд, — вӧравны?
Тэныд отсасьны кута.
— Вай!
Вай! — нимкодя шуӧ вӧралысьыд. — Меным ӧтнамлы гажтӧм лои ёрттӧг.
Тадз сёрнитісны, водісны узьны да узисны асылӧдзыс.
Асывнас рок пуисны, сёйисны, мӧдӧдчисны ордымъясӧд сиасьны.
Сэсся мунісны бара ордымъяс кузя лэчьяс видлавны: вӧралысьлы уна сюрӧма, а локтысьлы — кык пӧв унджык.
Чуймис весиг вӧралысьыд:
— Кыдз та мындасӧ кыйны сяммин?!
— Лэчкӧ шедіс, — шуӧ локтысьыд.
Тадз вежон кымын прӧмышляйтісны найӧ, и быд лун локтысьыд кык пӧв унджык пӧткатӧ кыйӧ вӧралысь дорысь.
Зэв ёна чуймалӧ та вылӧ вӧралысьыд и думыштіс сэсся: «Час, виччысьлы!
Сувтӧда ме сійӧс прӧмышляйтны медся лёк лэч туй вылас».
Сувтӧдіс, а ачыс думайтӧ: «Ӧні видзӧдлам, мый сылӧн артмас?»
А локтысьыд, воддза моз, вайӧ кык пӧв унджык пӧткасӧ вӧралысь дорысь.
Гӧгӧрвоис сэки вӧралысь, мый сы водзын абу морт, а Чукля, вӧр олысь.
Казьтыштіс, мый коркӧ ужын водзын корис ёртӧс, со ягысь Чукля и воис мужикӧ пӧртсьӧмӧн, и ӧні вӧралысьлы бурӧн не мынны Чукляысь.
И кутіс вӧралысь думайтны — кыдз эськӧ вӧрысь пышйыны ӧдйӧджык?
Нинӧм нин абу жаль, сӧмын мед ӧдйӧджык мынтӧдчыны ковтӧм да лёк ёртысь.
Сідз и шуис — пышйыны.
Ӧтчыд асывнас чеччисны, пуисны завтрак, сёйисны.
Чукляӧс вӧралысь ыстіс кыйсьыны, медся кузь туйсӧ кытшовтны, а ачыс босьтіс нянь шӧрӧм и айда гортас!
Котӧртіс-котӧртіс, пуксис мыр вылӧ сёйыштны.
Видзӧдӧ — Чукля локтӧ.
Повзис вӧралысь, кутіс отсӧг корны, а ёртыс ветлӧдлӧ да шуалӧ:
— Но мый?
Пышйынытӧ пышйин, да эн куж!
Ӧні ме тэнӧ и помала!
А сэк кості матыстчис ещӧ кодкӧ, пӧльӧ кутшӧмкӧ, кералӧ сӧс пу палич да шӧпкӧ вӧралысьлы, мед сійӧ пищальсӧ зарадитас, но пуля пыддиыс стволас сюяс нянь пыриг да лыяс Чуклялы бӧрвыв, кок костӧдыс пищальсӧ чургӧдӧмӧн.
Мужикыд кывзысяс да лыяс.
Чукляыд тімбыльтчас муӧ да уськӧдчас пышйыны вӧралысьысь.
А пӧльӧыд вӧтӧдас сійӧс, кутас пӧвсавны сӧс пу паличнад, веськыд кинас кикимльӧс нӧйтӧ и шуалӧ:
— Кутан водзӧ вӧралысьясӧс дзерӧдны?
Кутан дзерӧдны?
Чукля мездыны корӧ, а пӧльӧ сӧмын нӧйтӧ:
— Кыв сетан, мый некор сэсся вӧралысьясӧс дзерӧдны он кут, лэдза, он сет кывсӧ — кувмӧныд нӧйта...
Кӧсйысис Чукля некор не вӧрӧдны вӧралысьясӧс да ӧдва ловъя муніс пӧльӧ дорысь.
Вӧралысь аттьӧаліс пӧльӧӧс, юалӧ сылысь — коді сійӧ лоӧ?
А мӧдыс шуӧ:
— Ме тэнад видзысьыд, Вӧршуд.
Мун, вӧрав.
Некор сэсся Чукля оз лысьт тэнад угоддьӧясӧ волыны...
Косіс вӧралысь пывсянас да зэв уна пӧтка кыйис тулысӧдзыс.
ГӦНА ПЕЛЯ
Гӧна пеля вӧралысьясӧс векджык шулӧ «куш пеляӧн».
Радейтӧ сійӧ «куш пеляяс» дорӧ волыны да беддьӧн кыскасьны-бертчыны.
Сійӧ и ас йывсьыс тӧдмавны кӧсйӧ — ён абу?
Ӧтчыд ӧти «куш пеля», вӧравны мунігӧн босьтіс зэв ён гез.
Ӧти гез помсӧ кӧрталіс ён мыр бердӧ, а мӧд помас зумыд бедь кӧрталіс.
И локтас сійӧ «куш пеля» дорад Гӧна пеля.
Пуксисны, босьтчисны беддьӧ.
Кыскисны-кыскисны, зэвтӧ став вынсӧ Гӧна пеля, некыдз кыскыны оз вермы «куш пеляӧс».
Чуймалӧ Гӧна пеля — кутшӧм вына лоӧма «куш пеля».
Но эз век татшӧм бӧб да прӧст пӧльӧн вӧв Гӧна пеля.
Ӧти кыйсьысь лэптіс вӧрын аслыс вӧралан пывсян.
Оліс сійӧ вӧрын, кыйис тар да ур.
И эз тӧд сійӧ кыйсьысьыс, мый пывсянсӧ лэптіс самӧй вӧр олысь Гӧна пелялӧн чӧс туй вылӧ.
И быд ногыс кутіс дӧзмӧдчыны сійӧ вӧралысьыслы Гӧна пеля, мед вӧрысь сійӧс вӧтлыны.
Дыр эз гӧгӧрво вӧралысь, коді кыйдӧссӧ гусявлӧ, чайтіс — суседъяс, но коркӧ гӧгӧрвоис жӧ, мыйын делӧыс.
Вӧлі кыйсьысьлӧн нёль синма пон.
А став нёль синма понйыс Гӧна пелятӧ аддзӧ.
Матыстчас сійӧ пывсян дорӧ — понлӧн тшӧтьыс сувтӧ, лёкысь увтны заводитӧ.
И виччысьӧ вӧралысь, мый лоӧ водзӧ.
Гӧна пеля йӧткыштіс тшын петанысь пӧдансӧ, тотшкысис-усис сійӧ джоджӧ.
— А-а! — гӧгӧрвоис кыйсьысь. — Тайӧ Гӧна пеля вӧрас дурӧ.
Чеччис кыйсьысь да котӧрӧн петіс пывсянысь.
Тӧдіс сійӧ, кыдзи колӧ Гӧна пеляӧс повзьӧдны: бергӧдчыны сылань мышкӧн, кок косттіыд чургӧдны пищальтӧ да лыйны Гӧна пелялы.
Зарядитіс кыйсьысь пищальсӧ да лыйис веськыда Гӧна пелялы.
— Кужин асьтӧ посйыны, — шуис Гӧна пеля.
Сэсся некор нин эз матыстчывлы тайӧ кыйсьысьыслӧн пывсян дорӧ, да весиг ассьыс чӧс туйсӧ эновтіс.
{Анатоль Франс @ Кренкбиль @ беллетристика @  Анатоль Франс. Кренкбиль @ 1939 @}
Кренкбиль
Быд приговор, кодӧс лыддьӧ суддя державнӧй войтыр нимсянь, петкӧдлӧ аснас юстициялысь тӧдчанлунсӧ став сійӧ тырлунӧн.
Пуктасъясӧн вузасьысь Жером Кренкбиль гӧгӧрвоис оланпаслысь помтӧм вынйӧрсӧ, кор лоис сійӧс вайӧдӧма мыж вештан полиция ёрдӧ, ӧтйӧза пӧрадок видзысьӧс увтыртӧмысь.
Лӧсьыдсьыс-лӧсьыд, но пемыдіник залӧ мыжалан мортлӧн лабич вылӧ пуксьӧм бӧрын, сійӧ аддзис суддяясӧс, секретаръясӧс, мантияӧ пасьтасьӧм адвокатъясӧс, сьыліас ӧшӧдӧм чепа ёрд приставӧс, жандармъясӧс, а мытшӧд сайын чӧв пукалісны пӧрччӧм шапкаяса видзӧдысьяс.
Кренкбиль казяліс, мый ачыс сійӧ пукалӧ вылын, кыдз быттьӧ суддяяс водзӧ петӧмыс вӧчис мыжаланалы омӧлик чесьт.
Зал пыдыс юкӧнын, кык ёрд член костын, пукаліс веськӧдлысь г-н Буриш.
Морӧсас сылӧн вӧлі пысалӧма пальма вожъяс — академияса пас.
Республикалӧн бюст да шергӧдӧм Кристос ӧшалісны судилище весьтын, быттьӧ став оланпасъясыс, и енмыслӧн и йӧзыслӧн, ӧшйисны Кренкбиль юр весьтӧ.
Сійӧс шымыртіс прамӧй повзьӧм.
Философскӧй мӧвпсямӧн вӧдитчыны кужтӧг, сійӧ эз юавлы ассьыс, мый петкӧдлӧны тайӧ бюстыс да шергӧдӧмыс, и эз мӧвпав сы йылысь, вермасны-ӧ лӧсявны ёрд зданиеын ӧта-мӧдыскӧд орччӧн Кристос да Марианна.
А ӧд тайӧ вермис вайӧдны татшӧм сикас думъясӧ, сы вӧсна, мый папскӧй власьт йылысь велӧдӧм да норма пыдди мунысь право уна торйӧн лоӧны паныдаӧн республикаса конституциялы да гражданскӧй кодекслы.
Кыдз тӧдса, папскӧй декреталийяс абу дугӧдӧмаӧсь.
Кристослӧн вичко, кыдзи и важся кадъясӧ, велӧдӧ, мый законнӧй сӧмын сійӧ власьт, кодлы сійӧ, Христослӧн вичкоыс, сетӧ власьтлы полномочиеяс.
А ӧд Прансуз республикаыд ӧні кежлӧ оз на лӧсьӧдчы кыпӧдны папалысь власьтсӧ.
Кренкбильлӧн эськӧ вӧлі мыйкӧ-мында помка шуны тадзи:
— Господа суддяяс, сы вӧсна мый президент Лубэ абу енлӧн помазанник, то Кристос, коді ӧшалӧ тіян юръяс весьтын, вселенскӧй соборъяс да папаяс пыр путкыльтӧ тіянлысь власьттӧ.
Либӧ сійӧ тані сы вылӧ, медым казьтыштавны тіянлы вичко праваяс йылысь, либӧ сылӧн тані ӧшалӧмысь некутшӧм тӧлк абу.
Та вылӧ ёрдса веськӧдлысь Буриш вермис эськӧ вочавидзны:
— Мыжалана Кренкбиль, Прансуз корольяс некор эз ладмывны папакӧд.
Гийом де Ногарэӧс вӧлі вӧтлӧма вичкоысь, но сійӧ эз чӧвт ас вывсьыс полномочиеяссӧ татшӧм ичӧттор вӧсна.
Кристос, коді ӧшалӧ ёрдын, тайӧ абу Григорий Седьмойлӧн да Бонифаций Восьмойлӧн Кристос.
Тайӧ, кӧсъян кӧ нин тэ тӧдны — евангелльӧса Кристос, коді ачыс эз тӧдлы ни ӧти кыв каноническӧй правосьыд и некор эз кывлы вежа декреталийяс йылысь.
Сэки Кренкбильлы позьӧ вӧлі эськӧ вочавидзны тадзи:
— Евангелльӧса Кристосыд вӧлі мятежник.
Сэтчӧ жӧ сійӧс судитісны, и дас ӧкмыс нэм чӧж став кристиана йӧз лыддьӧны тайӧс ыджыдсьыс-ыджыд ёрд ӧшыбкаӧн.
Тіянлы, веськӧдлысь, оз удайтчы мыждыны менӧ сы нимсянь весиг кык сутки кежлӧ арестӧ.
Но Кренкбиль эз сетчыв история, политика либӧ социальнӧй темаяс вылӧ мӧвпалӧмъясӧ.
Сійӧ вӧлі вывті ёна чуймӧма.
Сійӧс кытшалысь обстановкаыс вӧйпӧдіс сылы, мый юстиция — сійӧ вывті ыджыдтор.
Почтениеӧн да ёна повзьӧмӧн шымыртӧм вӧсна, сійӧ ачыс нин дась вӧлі ёрд водзын ас вылас лэптыны мыжсӧ.
Лов пытшкас сійӧ эз кыв асьсӧ мыжаӧн, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый кутшӧмкӧ пуктасъясӧн вузасьысь мортлӧн лолыс зэв на ичӧтиктор оланпас символ водзын да ӧтйӧза водзӧс перйысьяс водзын.
Сэтчӧ жӧ Кренкбильлӧн адвокатыс вӧрзьӧдіс-шатовтіс сы сьӧлӧмысь аслас мыжтӧмлунӧ эскӧмсӧ.
Дженьыдика да тэрмасьӧмӧн нуӧдӧм следствие вынсьӧдіс сы вылӧ лэптӧм мыжсӧ.
Кренкбильлӧн приключениеяс
Градвыв пуктасъясӧн вузасьысь Жером Кренкбиль восьлаліс кар кузя, йӧткис ас водзын тележка да горзіс: «Капуста, сёркни, морков!»
А кор сылӧн вӧлі лук-порей, сійӧ горзыліс: «Спаржа, спаржа!,» сы вӧсна мый лук-порейыд — гӧля олысьяслӧн спаржа.
Сідз, октябр 20 лунӧ, лун шӧр кадӧ, кор Кренкбиль лэччӧ вӧлі Монмартр улича кузя, г-жа Байяр, петіс аслас кӧмкот вуран лавкаысь да матыстчис пуктасъяс тыра тележка дорӧ.
Кӧрсьыштлӧм чужӧмӧн босьтіс сійӧ порей позтыр:
— Абу жӧ вывті бур тэнад порейыд.
Мыйӧн позтыр?
— Дас вит су, кӧзяйка.
Бурджыкыс таысь оз овлы.
— Дас вит су омӧлик куим лук ёкмыль вылӧ?
И сійӧ зывӧктӧмӧн бруткис позтырсӧ бӧр тележкаас.
Буретш тайӧ здукас 64-ӧд номера полицейскӧй матыстчис да шуис Кренкбильлы:
— Прӧйдитӧй!
Кренкбиль ветымын во ветліс, асывсянь да рытӧдз.
Татшӧм тшӧктӧмыс кажитчис сылы законнӧйӧн и ньӧти эз шензьӧд.
Сійӧ дась вӧлі кыв шутӧг кывзысьны и кутіс тэрмӧдлыны нывбабаӧс, медым сійӧ босьтас, мый сылы воӧ сьӧлӧмвылас.
— Да сет жӧ меным бӧрйыны тӧварсӧ, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис кӧмкот лавка кутысь.
И сійӧ выльпӧв пондіс видлавны став порей позтыръяссӧ; сэсся босьтіс сійӧс, коді кажитчис сылы медся бурӧн, да топӧдіс аслас морӧс бердӧ, кыдз вичко ӧбразъяс вылын вежаяс кутӧны пальма вож.
— Медыджыд дон — дас нёль су.
Тайӧ тырмымӧн.
Да мен ещӧ колӧ ветлыны сьӧмысла лавкаӧ: сьӧрысь абу.
И порей-лукъяссӧ сывтырас кутӧмӧн, сійӧ пырис мастерскӧйӧ, кытчӧ сы водзвылын киас кага кутӧмӧн пырис ньӧбасьны нывбаба.
Тайӧ кадӧ 64-ӧд номера полицейскӧй мӧдысь шуис Кренкбильлы:
— Прӧйдитӧй!
— Ме виччыся сьӧм, — вочавидзис Кренкбиль.
— Ме ог шу тэныд, мед тэ виччысян сьӧм, а шуа, мед тэ прӧйдитін, — стрӧга вочавидзис полицейскӧй.
Тайӧ каднас мастерскӧйса кӧзяйка мерайтіс аслас лавкаын кельыдлӧз башмакъяс арӧн джынйӧна кагалы, кодлӧн мамыс вӧлі ёна тэрмасьӧ.
А веж юра порейяс куйлісны прилавок вылын.
Нэм джын Кренкбиль кыскаліс ассьыс тележкасӧ уличаяс кузя и велаліс кывзысьны власьтлысь.
Но тайӧ пӧрйӧ сійӧ вӧлі аслыссикас положенньӧын: мог да право зурасисны дзик паныд мӧвпъясӧ.
Кренкбильлӧн эз вӧв юридическӧя мӧвпалан сямыд.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый ассьыд правотӧ олӧмӧ кӧ пӧртан, то тайӧ оз мезды тэнӧ ӧтйӧза могъяс збыльмӧдӧмысь.
Сійӧ сетіс вывті ыджыд тӧдчанлун дас нёль су босьтӧм вылӧ аслас праволы и эз тырмымӧнъя думышт аслас обязанносьт йылысь — йӧткыны тележкасӧ сувтлытӧг пыр водзӧ и водзӧ.
Сійӧ и водзӧ колис сулавны.
64-ӧд номера полицейскӧй коймӧдысь лӧня да скӧрмытӧг тшӧктіс Кренкбильлы прӧйдитны.
Монтосьель бригадирлы дзик паныд морттуя, коді пыр ӧтарӧ грӧзитчӧ и некор оз примитлы чорыд мераяс, 64-ӧд номера полицейскӧй вӧлі скуп ӧлӧдӧмъяс вылад да тэрыб протоколъяс гижӧм вылӧ.
Сэтшӧм нин вӧлі сылӧн морттуйыс.
Кӧть сійӧ неуна зумыш, но зэв бур зіль чина и олӧмӧ пӧртысь салдат.
Лев кодь повтӧм да баля кодь рам.
Сійӧ тӧдӧ сӧмын сійӧс, мый сылы прикажитӧма.
— Он ӧмӧй тэ кыв?
Шуӧны тіянлы, прӧйдитӧй!
Помкаыс, код вӧсна Кренкбиль пыр на сулаліс, сылы аслыссӧ кажитчис тырмымӧнъя уважительнӧйӧн.
Сійӧ висьталіс та йылысь прӧстӧя и веськыда:
— Тьфу!
Ме жӧ висьталі тэныд, мый виччыся сьӧм.
64-ӧд номера полицейскӧй лыддис тырманаӧн вочавидзны:
— Тэ, тыдалӧ, кӧсъян, медым ме составиті тэ вылӧ протокол.
Мый нӧ, та сайын делӧыд оз сувт.
Тайӧ кылӧм бӧрын, Кренкбиль ньӧжйӧник топӧдліс пельпомъяснас, чӧвтліс шог синвидзӧдлас полицейскӧй вылӧ, а сэсся енэжӧ.
Тайӧ видзӧдласыс кыдз быттьӧ висьталіс:
«Енмыс аддзӧ, ме абу законъяс нарушайтысь морт.
Ме нӧ ог ӧмӧй признайт декретъяс да правилӧяс, кодъяс тшӧктӧны меным ветлӧдлыны сувтлытӧг?
Вит часын ме нин Центральнӧй рынок вылын.
Сизим чассянь ме гаддьӧсьта ассьым киясӧс додь вожъясӧ, да гӧлӧс натужиттӧдз горза: «Капуста! галанка! морковь!»
Меным тырис нин квайтымын ар.
Ме мудзи.
А тэ юалан менсьым, ог-ӧ ме кыпӧд восстанньӧлысь сьӧд знамя.
Тайӧ ме вылын издевайтчӧм да смекайтчӧм!»
Полицейскӧй эз казяв сы синвидзӧдласлысь висьталӧмсӧ, либӧ эз аддзы некутшӧм посйысьӧм, медым не кывзыны сылысь, но сӧмын сійӧ дженьыда да грубӧя юаліс, гӧгӧрвоис-ӧ эз сійӧс медбӧрын.
И буретш тайӧ кадас Монмартр улича вылын чукӧрмисны сы мында экипажъяс, мый некытчӧ лои тувччыны.
Кокньыдик телегаяс, кузь телегаяс, фургонъяс, омнибусъяс, ломовӧй телегаяс — ставыс топалісны ӧта-мӧд бердӧ, йитчисны, эз вермыны ни торйӧдчыны ни мунны водзӧ.
Видчӧмъяс да горзӧмъяс ӧшйисны сынӧдӧ тайӧ пуӧмӧн-пуысь сувтӧм поток весьтас.
Йӧзӧс нуысь-вайысьяс ылысянь шыбласисны яйӧн вузасьысьяскӧд медся чорыда видчан кывъясӧн, а омнибусса кондукторъяс сувтӧдӧмсьыс мыжаӧн лыддисны Кренкбильӧс да нимтісны сійӧс «пеж порейӧн».
Сэк тротуар вылын чукӧрмисны видзӧдысьяс, кодъяс интересуйтчисны вензьӧмнас.
Полицейскӧй, кор аддзис, мый ставыс видзӧдӧны сы вылӧ, мӧвпаліс сӧмын сы йылысь, медым кутны ассьыс авторитетсӧ.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
Зепсьыс кыскис госӧн лӧсталан записнӧй книжка да карандаш пом.
Кренкбиль ас кывъяссьыс эз бӧрыньтчы, кывзысис кутшӧмкӧ пытшкӧсса гӧлӧслы.
Дай шуны кӧ веськыда, ӧні сійӧ эз и вермы вӧрзьыны ни водзӧ, ни бӧрӧ.
Сылӧн телега кӧлесаыс, шудтӧмлун вылад, крукасис йӧв кыскалысь телега кӧлесаӧ.
Сійӧ горӧдіс, фуражкасӧ балябӧжас йӧткалігтыр да юрсисӧ нетшкигтыр:
— Висьталӧны тэныд, мый ме виччыся ассьым сьӧм!
Сё мат!
Вот лешакыд!
Тайӧ кывъясыс, кодъяс регыдджык вӧлі петкӧдлӧны пикӧвоӧм, а эз скӧрмӧм, кажитчисны 64-ӧд номера полицейскӧйлы сьӧлӧм дойданаӧн.
А сы вӧсна, мый сы син водзын быд сикас оскорбление век пӧртчыліc традицияӧн лӧсьӧдӧм, сідз шусяна литургическӧй формаӧ: «Смерть мӧсъяслы», то и ӧні дзик жӧ сэтшӧм формаӧн сійӧ кыліс пельнас да гӧгӧрвоис преступниклысь шуӧм кывъяссӧ.
— А! Тэ шуин: «Смерть мӧсъяслы».
Ладнӧ!
Лок ме бӧрысь!
Кренкбиль кынмис места вылас, дзикӧдз пикӧ воӧмысла сійӧ паськӧдіс 64-ӧд номера полицейскӧй вылӧ ассьыс шондіӧн сотӧм синъяссӧ да, лӧз блуза вылас кияссӧ кресталӧмӧн, горӧдіс быттьӧкӧ потӧм гӧлӧсӧн, коді кажитчӧ петіс не то юрчутсяньыс, не то коклябӧрсяньыс.
— Ме шуи «Смерть мӧсъяслы!»?
Ме?..
О!..
Тайӧ арестыс кыпӧдіс гора серамъяс приказчикъяс да детинкаяс пӧвстын.
Тайӧ вӧлі йӧз чукӧр вкус серти, кодъяс пыр горшӧсь увтыртан да жаль тӧдтӧм видзӧданторъяс вылӧ.
Но тайӧ здукас кутшӧмкӧ жугыль чужӧма, сьӧд паськӧма, цилиндра старик сюйсис полицейскӧй дінӧ гӧгӧрыс кытшалӧм йӧз чукӧр пыр да шуис сылы гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг, небыдика, но зэв мӧрччана:
— Тэ сорсин.
Тайӧ мортыс эз увтырт тэнӧ.
— Эн сюйсьы не ас делӧӧ, — вочавидзис сылы полицейскӧй, но грӧзитчытӧг, сы вӧсна мый сёрнитіс бура пасьтасьӧм морткӧд.
Старик кутіс шуавны вель лӧня, но зэв чорыда.
Сэки полицейскӧй шуис, мый сылы ковмас висьтасьны комиссар водзын.
Сэк Кренкбиль век на горзіс:
— Тайӧ ме шуи: «Смерть мӧсъяслы»!..
О!..
Сэк коста, кор сійӧ шензьӧмӧн шуаліс тайӧ кывъяссӧ, мастерскӧйса кӧзяйка, г-жа Байяр, матыстчис сы дорӧ, киас кутіс дас нёль су.
Но 64-ӧд номера полицейскӧй кватитіс нин Кренкбильӧс шошаӧдыс; г-жа Байяр гӧгӧрвоис, мый нинӧмла мынтысьны мортлы, кодӧс кыскӧны кутузкаӧ и пуктіс дас нёль сусӧ аслас фартук зептӧ.
Кор Кренкбиль аддзис, мый сылысь тележкасӧ кутӧма, ачыс сійӧ арестуйтӧма, сылы кажитчис, мый пыдӧстӧм йир воссис сы кок улын да шондіыс кусі, Кренкбиль сӧмын шуыштіс:
— Но и делӧяс!..
Старик висьталіс комиссарлы, мый туй кузя мунігӧн сійӧс вӧлі сувтӧдӧма экипажъяс чукӧрмӧм вӧсна, и сійӧ аддзыліс лоӧмторсӧ, и вӧйпӧдӧ, мый полицейскӧйӧс эз вӧв увтыртӧма, мый тайӧ явӧ сорсьӧм.
Сійӧ висьталіс ассьыс нимсӧ и чинсӧ: доктор Давид Матье, Амбруаз Парэса больничаысь старшӧй врач, Почётнӧй легион орденса кавалер.
Мукӧд кадӧ кӧ комиссарлы тырмана эськӧ вӧлі татшӧм висьталӧмыд.
Но тайӧ кадӧ Прансуз муын учёнӧйяс лыддьысьлісны веритчыны позьтӧм йӧзӧн.
Кренкбильлысь арестсӧ лои вынсьӧдӧма, сійӧ колляліс войсӧ участокын, а асывнас сійӧс вуджӧдісны «салат новлан кӧрзинаын» полицейскӧй полицияса шӧр дзескыдінӧ.
Дзескыдінӧ пуксьӧдӧмыс эз кажитчы Кренкбильлы ни сьӧлӧм майыштанаӧн, ни дӧсаднӧйӧн.
Сійӧ примитіс тайӧс, кыдзи быть коланатор.
Сійӧс торъя нин ёна шензьӧдіс стенъяслӧн да плитаясӧн вольсалӧм джоджлӧн сӧстӧмлуныс.
Сійӧ шуис:
— Сӧстӧминик местаыс, быльысь сӧстӧм!
Джоджас кӧть пуксьы да сёй.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын, Кренкбиль кӧсйис вештыштны улӧссӧ, но казяліс, мый сійӧс тувъялӧма стен бердас.
Сійӧ гораа пондіс шензьыны:
— Дивӧ!
Меным татшӧмтортӧ, дерт нин, эськӧ не думыштны!
Сійӧ пуксис да кутіс ӧктыны ассьыс чуньяссӧ да шензьыны.
Чӧвлӧньыс да ӧткӧн кольӧмыс жугыльмӧдісны сійӧс.
Сійӧ гажтӧмтчис да тӧждысьӧмӧн думайтіс аслас тележка йылысь, коді вӧлі грузитӧма капустаӧн, морковӧн, сельдерейӧн, салатӧн, кодӧс мырддисны сылысь.
И тӧждысяна юавліс ассьыс:
— Кытчӧ найӧ воштісны менсьым тележкаӧс?
Коймӧд лунас Кренкбильӧс видлыны воліс сылӧн адвокатыс мэтр Лемерль, парижскӧй адвокатураысь ӧти медся том член, прансуз отечество Лигаса секцияяс пиысь ӧтиын председатель.
Кренкбиль заводитліс висьтавны сылы ассьыс делӧсӧ; тайӧ эз вӧв кокни, сы вӧсна, мый сійӧ эз вӧв велалӧма сёрнитны.
Но, вермис лоны, мый сійӧ век жӧ эськӧ справитчис тайӧ сьӧкыд могнас, адвокатыс кӧ кӧть неуна отсыштіс сылы.
Но, сійӧ сӧмын веритчытӧма качайтіс юрнас быдтор кузя, мый висьтавліс Кренкбиль да, бумагаяс листаліг, ропкис:
— Гм!
Гм!
Нинӧм татшӧмсӧ ме ог аддзы делӧсьыс...
Сэсся мудзӧмпырысь шуис еджыд уссӧ гартігтыр:
— Тэныд жӧ аслад интересъяс серти бурджык вӧлі эськӧ висьтасьны.
Ме ногӧн, ассьыд мыжтӧ дзик отрицайтан системаыд тэнад — зэв омӧль.
Тайӧ здуксяньыс Кренкбиль окота пырысь эськӧ висьтасис, тӧдӧ кӧ вӧлі, мыйын колӧ висьтасьнысӧ.
Кренкбиль правосудие водзын
Председатель Буриш быдса квайт минут видзис Кренкбильӧс юасьӧм вылӧ.
Тайӧ юасьӧмыс ёнджыка эськӧ восьтіс делӧсӧ, мыжаланаыс кӧ мыйкӧ вочавидзис сылы сеталӧм юалӧмъяс вылӧ.
Но Кренкбиль абу вӧлі велалӧма вензьӧмъясӧ, а татшӧм йӧзкотырын пыдди пуктӧм да повзьӧм дорисны сылысь кывсӧ.
Та вӧсна сійӧ пыр чӧв оліс, а председатель ачыс сы пыдди вочавидзліс, и тайӧ вочакывъясыс вӧліны виянаӧсь.
Председатель кӧрталіс ассьыс висьталӧмсӧ:
— Сідз, тэ висьтасян, мый шуин: «Смерть мӧсъяслы».
— Ме шуи: «Смерть мӧсъяслы» сы вӧсна, мый господин полицейскӧй шуис: «Смерть мӧсъяслы».
Сэки и ме шуи: «Смерть мӧсъяслы».
Кренкбиль кӧсйис гӧгӧрвоӧдны суддяӧс, мый татшӧм виччысьтӧм мыждӧмысь шензьӧмла сійӧ шуис полицейскӧй бӧрся тайӧ тешкодь кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі ылӧдлӧмӧн лэптӧма сы вылӧ, да кодъясӧс эськӧ сійӧ, дерт, некор эз шу.
Сійӧ шуис: «Смерть мӧсъяслы» сідз жӧ, кыдз шуис эськӧ: «Ме?
Ме али видчи?
Кысь тэ тайӧс босьтін?»
Но председатель Буриш эз тадз гӧгӧрво сійӧс.
— Тэ вӧйпӧдан, мый полицейскӧй медводзӧн горӧдіс тайӧс?
Кренкбиль эновтчис сетны гӧгӧрвоӧдӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі сылы вывті сьӧкыд.
— Тэ он пыксьы и веськыда вӧчан, — шуис председатель.
И сійӧ корис аддзылысьясӧс.
64-ӧд номера полицейскӧй, ним сертиыс Бастьен Матра, присягнитіс, мый кутас висьтасьны веськыда, сӧмын веськыда.
Сэсся висьталіс со мый:
— Октябр 20 лунӧ, менам дежуритігӧн, 12 час лунын, ме аддзи Монмартр улича вылысь мортӧс, ӧблик серти — пуктасъясӧн вузасьыс, коді правилӧяс нарушайтӧмӧн, сулаліс аслас тележкаӧн 328 номера керка водзын, мый вӧсна улича вылас чукӧрмисны зэв уна экипажъяс.
Ме куимысь тшӧкті сылы мунны водзӧ, но сійӧ ӧткажитчис кывзысьны, и кор ме та бӧрын юӧрті, мый гижа протокол, сійӧ горӧдіс воча: «Смерть мӧсъяслы,» тайӧ кажитчис меным оскорблениеӧн.
Тайӧ чорыд да мӧвпалӧмӧн висьталӧмторыс вӧлі примитӧма ёрдӧн явӧ эскӧмпырысь.
Дорйысь корис аддзылысьясӧс пыдди башмачничаӧс, г-жа Байярӧс, да г-н Давид Матьеӧс, Амбруаз Парэ больничаса медшӧр врачӧс, Почетнӧй легион орденса кавалерӧс.
Г-жа Байяр нинӧм абу аддзылӧма и абу кывлӧма.
Г-н Матье вӧлӧма йӧз пиас, кодъяс чукӧртчисны полицейскӧй гӧгӧр, коді корис, мед вузасьысь мунас водзӧ.
Сылӧн висьтасьӧмыс кыпӧдіс инцидент.
— Ме лоӧмтор дырйиыс вӧлі аддзылысьӧн, — шуис сійӧ. — Ме казялі, мый полицейскӧй сорсис: сійӧс эз оскорбитны.
Ме локті сы дінӧ да инді сылы та вылӧ.
Полицейскӧй век жӧ эз лэдз вузасьысьӧс, а менӧ корис мунны ас бӧрсьыс комиссар дорӧ.
Ме сідз и вӧчи.
Дзик жӧ тадзи ме висьтавлі комиссарлы.
— Верманныд пуксьыны, — шуис председатель. — Ёрд пристав, выльысь корлы свидетель Матраӧс.
— Матра, кор тэ арестуйтін мыжаланаӧс, эз-ӧ инды тіянлы г-н Матье, мый тэ сорсин?
— Мӧд кывйӧн кӧ, господин председатель, сійӧ менӧ оскорбитіс.
— Мый сійӧ шуис тэныд?
— Сійӧ меным шуис: «Смерть мӧсъяслы».
Залын зэв гораа серӧктісны.
— Верман мунны, — тэрмасьӧмӧн шуис председатель.
И председатель ӧлӧдіс йӧзӧс, мый татшӧм лӧсьыдтӧмторъясыс лоасны кӧ водзӧ, сійӧ тшӧктас весавны залсӧ.
Та кадӧ дорйысь падъявтӧма пыркӧдіс аслас мантия сосъяснас, и тайӧ здукас быдӧн чайтіс, мый Кренкбильӧс мыжтӧмтасны.
Кор залын бӧр пуксис чӧв-лӧнь, мэтр Лемерль сувтіс.
Сійӧ заводитіс ассьыс доръяна сёрнисӧ префектура агентъясӧс ошкӧмӧн: «йӧзкотырлӧн тайӧ авъя слугаясыс медся ичӧтик удждон вылӧ терпитӧны мудз да повтӧг мунӧны некор бырлывтӧм ӧпаснӧйторъяслы паныд, быд лун петкӧдлӧны героизм.
Тайӧ важ салдатъясыс, кольӧны салдатъясӧн.
Салдатъяс — тайӧ кывнас шуӧма ставсӧ».
И мэтр Лемерль кутіс высокопарнӧя сёрнитны воинскӧй нималан бурлун йылысь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧмъяс пиысь, шуис сійӧ, коді оз сетны увтыртны армияӧс, войтырсикас армияӧс, кодын сійӧ ачыс сулалӧ и лыддьӧ тайӧс чесьт пыдди».
Председатель копыртіс юрсӧ.
Збыльысь, мэтр Лемерль вӧлі отставнӧй лейтенантӧн.
Сійӧ вӧлі сідзжӧ Вьей Одриет кварталса националистъяслӧн кандидатӧн.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс:
— Ог, ме ог вермы не признайтны неыджыд да дона отсалӧмъяссӧ, кодъясӧс лунысь-лун вӧчӧны Парижса доблестнӧй войтырлы пӧрадок видзысьяс.
И ме эськӧ эг сӧгласитчы дорйыны тіян водзын Кренкбильӧс, аддза кӧ вӧлі, мый сійӧ оскорбитіс важ салдатӧс.
Менсьым подзащитнӧйӧс мыжалӧны сыын, мый сійӧ шуис: «Смерть мӧсъяслы!»
Тайӧ кывъсыслӧн вежӧртасыс гӧгӧрвоана.
Ті кӧ восьтанныд рыночнӧй жаргонлысь кывкудсӧ, ті сэсь аддзанныд: «Vachard», мӧс вылӧ скодитысь, — дыш, весь шлёнъялысь, боквылас куйлысь, коді уджалӧм пыдди быглясьӧ, кыдз мӧс.
«Vache» — мӧс — сійӧ, коді вузалӧ асьсӧ полициялы, сыщик.
«Смерть мӧсъяслы» — тайӧ кывтэчасыс бергалӧ торъя кытшын.
Но делӧыс ӧд сыын, кыдз Кренкбиль тайӧс шуис?
Да весиг шуис ли сійӧ тайӧс?
Лэдзӧй меным тырвыйӧ не эскыны.
Ме ньӧти ог кӧсйы чайтны, мый полицейскӧй Матра абу бур морт.
Но сійӧ нуӧдӧ, кыдз ме шуи нин, сьӧкыд удж.
Мукӧддырйи сійӧ овлӧ ёна мудзӧма, мучитчӧма, эбӧссьыс усьӧм выйын.
Татшӧм условиеясад сійӧ вермис сорсьыны пельнас.
И кор сійӧ сӧмын на висьталіс тіянлы, господа, мый быттьӧкӧ доктор Давид Матье, Почетнӧй легион орденса кавалер, Амбруаз Парэ больничаса медшӧр врач, наукаын нималана морт, бур обществоса морт, горзіс тшӧтш: «Смерть мӧсъяслы», ми, дерт, долженӧсь тані гӧгӧрвоны, мый Матра висьӧ ковтӧм идеяясӧн, кодъясысь ачыс оз вермы мездысьны, и позьӧ кӧ сідз шуны, сійӧ висьӧ йӧзӧс преследуйтан манияӧн.
Но весиг кӧть Кренкбиль и горӧдіс: «Смерть мӧсъяслы», то колӧ нӧшта тӧдмавны, лоас оз сылӧн тайӧ шуӧм кывъясыс преступленньӧӧн.
Кренкбиль — незаконорожденнӧй морт, уличвывса ань вузасьысьлӧн пи; сылӧн мамыс пыр кырсасис да юис; Кренкбиль ачыс чужис алкоголикӧн.
Ті сійӧс аддзанныд тані ас водзаныд, сійӧ нин бӧбмӧма, квайтымын во чӧж корысялӧмысла.
Господа, ті шуанныд, мый сійӧ абу нин ас вежӧрас».
Мэтр Лемерль пуксис, а г-н председатель Буриш пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн лыддис приговор, мый Жером Кренкбильӧс судитӧма кык вежон кежлӧ тюрьмаын пукавны да 50 франк штраф мынтыны.
Ёрдлӧн шуӧмыс подувтчис полицейскӧй Матра висьтасьӧм вылын.
Кор Кренкбильӧс нуӧдісны ёрд зданиеса кузь да пемыд коридоръясті, сылы зэв лои окота, мед кодкӧ сійӧс жалитыштіс.
Сійӧ бергӧдчыліс нуӧдысь полицейскӧйлань да куимысь чукӧстіс:
— Служивӧй!
Служивӧй!
Эй, служивӧй!
Да ышловмуніс:
— Меным кӧ кык вежон сайын шуисны, мый мекӧд лоас татшӧмтор...
А сэсся висьталіс со мый:
— Тайӧ господаясыс вывті ӧдйӧ сёрнитӧны.
Найӧ мичаа сёрнитӧны, но вывті ӧдйӧ.
Налы он гӧгӧрвоӧд...
Служивӧй, тэ кыдзи чайтан: найӧ ӧд вывті ӧдйӧ сёрнитӧны?
Но салдат восьлаліс, ни ӧти кыв эз вочавидз и юрсӧ эз бергӧдлы.
Кренкбиль юаліс сылысь:
— Мыйла нӧ тэ мекӧд он сёрнит?
Салдат и водзӧ чӧв оліс.
Сэки Кренкбиль шуис сылы шогпырысь:
— Понкӧд и то сёрнитӧны.
Мыйла нӧ тэ мекӧд он сёрнит?
Тэ, тӧдӧмысь, некор он восьты вомтӧ, сы вӧсна, мый вомсьыд лёк дук петӧ?
Г-н председатель Буришлӧн апология
Кренкбиль арест йылысь приговор лыддьӧм бӧрын кымынкӧ кывзысьяс да кык-куим адвокат петісны здание залысь, сэк, кор секретар юӧртіс мӧд делӧ йылысь.
Залысь петысьяс эз тӧлкуйтны Кренкбиль делӧ йылысь, тайӧ найӧс зэв этша интересуйтіс, и код йылысь ӧні найӧ вунӧдісны нин мӧвпавнысӧ.
Сӧмын ӧтнас Жан Лермит, офортист, коді случайнӧ веськаліс ёрдӧ, мӧвпаліс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс да кывліс ӧні.
Мэтр Жозеф Обарэлы пельпом вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, сійӧ шуис сылы:
— Председатель Буришӧс позьӧ ошкыны сыысь, мый сійӧ кужис видзны ассьыс мывкыдсӧ суетнӧй любопытствоысь да видзны асьсӧ пытшкӧсса тшаплунысь, коді кӧсйӧ вежӧртны ставсӧ.
Полицейскӧй Матралысь да доктор Давид Матьелысь ӧта-мӧдлы паныда висьтасьӧмъяссӧ пондіс кӧ ӧтластитавны, суддя сувтіс эськӧ сійӧ туй вылӧ, кӧні сійӧ паныдасис эськӧ сӧмын майшасьӧмкӧд да веритчытӧмкӧд.
Критика правилӧяс подвылын фактъяс туялан метод оз лӧсяв правосуддьӧтӧ колана ногӧн нуӧдӧмкӧд.
Суддяыд кӧ вӧчас артышттӧм воськов да кутчысяс тайӧ методас, то сылӧн мӧвпъясыс сэки кутасны зависитны эськӧ сылӧн аслас прозорливосьтысь, коді тшӧкыдджыкасӧ мортыдлӧн овлӧ ичӧтикаӧн, жебиник мывкыд вӧснаыс.
А мый лоис эськӧ сэки власьт авторитеткӧд?
Оз позь отрицайтны, мый история метод оз вермы сетны суддялы сійӧ вернӧй юӧръяссӧ, кодъяс сылы зэв ёна колӧны.
Тані ми казьтыштам Вальтер Ралэйкӧд случай.
Ӧтчыд Вальтер Ралэй, Лондонса Тауэр дзескыдінын пукалігӧн, вӧлі уджалӧ, кыдз и век, аслас «Ставмувывса история» мӧд юкӧн вылын.
Тайӧ здукас сы ӧшинь улын кыліс лёкысь видчӧм, вензьӧм.
Сійӧ матыстчис, медым видзӧдлыны зычитысь йӧз вылӧ и бӧр пуксис аслас удж дінӧ чорыда эскӧмӧн, мый ставсӧ бура казяліс-гӧгӧрвоис.
Но аскинас, кор сійӧ паніс сёрни тайӧ инцидент йывсьыс аслас ӧти ёрткӧд, коді вӧлӧма сэні и весиг тшӧтш участвуйтӧма зыкас, то сійӧ дзик мӧд ног серпасаліс тайӧ лоӧмторсӧ.
Сэки Вальтер Ралэй думыштчис сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд тӧдмавны ыліса вӧвлӧмторъяс йылысь збыльсӧ, кор сійӧ пӧръяссис сы кузя, мый вӧлі сы синводзын, и та бӧрын шыбитіс биӧ аслас историялысь рукописьсӧ.
Суддяясыд кӧ вӧліны эськӧ сэтшӧм жӧ щепетильнӧйӧсь, кыдз сэр Вальтер Ралэй, найӧ шыбитісны эськӧ биӧ ассьыныс став протоколъяссӧ.
Но налӧн абу та вылӧ правоыс.
Тайӧ лои эськӧ насянь правосудиеысь оланпаслы паныда ӧткажитчӧмӧн — преступлениеӧн.
Лоӧ эновтчыны збыльсӧ тӧдмалӧмысь, но оз ков эновтчыны судитны.
Найӧ, коді кӧсйӧ, медым ёрд приговоръяс подуласисны колана ногӧн туялӧм фактъяс вылын, — ӧпаснӧй софистъяс либӧ гражданскӧй да военнӧй ёрдлы паныд мунысь мудер вӧрӧгъяс.
Ёрд председатель Буриш мӧвпалӧ кыдз юрист, и та вӧсна оз кут ассьыс помшуӧмъяссӧ йитны мывкыдкӧд да наука боксянь туялӧмъяскӧд, кодлӧн кывкӧртӧдъясыс пыр лоӧны вензянаӧн.
Буриш подулалӧ ассьыс помшуӧмъяссӧ догмаяс вылын и вынсьӧдӧ найӧс традицияӧн, та вӧсна найӧ сэтшӧм жӧ авторитетнӧйӧсь, кыдз и вичко заповедьяс.
Сылӧн приговоръясыс чорыда урчитӧмӧсь.
Ме кӧсъя шуны, мый сійӧ быттьӧ босьтӧ найӧс кутшӧмкӧ зумыд подувпуктасысь.
Вдзӧдлӧй, шуам, кыдз сійӧ видлалӧ свидетельяслысь висьталӧмторъяссӧ: та дырйи сійӧ кутчысьӧ оз ылӧдчана да торксьӧм збыльса да лоны вермана тӧдмӧсъясӧ, а колана, вежласьтӧм да быдӧнлы тӧдса тӧдмӧсъясӧ.
Найӧс донъялігӧн сійӧ пуктӧ правосудие вески вылӧ оружиелысь вын.
Эм-ӧ та дорысь мыйкӧ кокниджыкыс и та дорысь тӧлкаджыкыс?
Сійӧ лыддьӧ тырвыйӧ подулалӧмӧн пӧрадок видзысьлысь висьтасьӧмсӧ, мездысьӧ сылӧн морт сямысь да вежӧрбердӧн гӧгӧрвоӧ сійӧс кыдз номерӧс лыддьӧг серти да кыдз вывті бур полициялысь категория.
Абу сы вӧсна, мый Матра (Бастьен), Чинто-Монтеын (Корсикаын) чужлысь, кажитчӧ сылы ылавны позьтӧмӧн.
Сійӧ некор эз чайтлы, мый Бастьен Матралы енмыс козьнавлӧма кутшӧмкӧ торъя казялан сюсьлун либӧ фактъяс видлалігӧн сійӧ вӧдитчӧ стӧч да подулалӧм методъясӧн.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ пыдди пуктӧ оз Бастьен Матраӧс, а 64-ӧд номера полицейскӧйӧс.
Мортыд, — мӧвпалӧ сійӧ, — вермӧ сорсьыны.
Петыр да Павел вермисны сорсьыны.
Декарт и Гассенди, Лейбниц и Ньютон, Биша и Клод Бернар вермисны сорсьыны.
Ми ставным ӧшыбайтчам и пыр ӧшыбайтчам.
Миян сорсьӧмъяслӧн помкаыс лыдтӧм-тшӧттӧм.
Сьӧлӧмкылӧмъясыд да вежӧрлӧн сужденньӧясыд — ылалӧмлӧн да падъялӧмлӧн подув.
Оз позь веритчыны ӧти мортлӧн висьтасьӧмлы: ӧти свидетельыд — абу свидетель.
Но позьӧ веритчыны номерлы.
Чинто-Монтреса Бастьен Матра вермӧ сорсьыны.
Но 64-ӧд номера полицейскӧй, ас морт сямысь торъялӧм, оз сорсьы.
Тайӧ — сущносьт.
Сущносьтын абу нинӧм сэтшӧмторйыс, мый эм мортъясын, мый найӧс ылӧдлӧ, воштӧ тӧлк вывсьыс, тойлалӧ лӧжнӧй туй вылӧ.
Сійӧ сӧстӧм, вежласьтӧм да сорлавтӧм.
Та вӧсна суд эз кут лыддьысьны свидетель доктор Давид Матье висьтасьӧмӧн, ӧд сійӧ сӧмын морт, а пыдди пуктіс 64-ӧд номера полицейскӧйлысь висьтасьӧмсӧ, коді лоӧ сӧстӧм мӧвпӧн, кыдзи быттьӧ судилищеӧ енсянь ыстӧм югӧр.
Татшӧм ногӧн действуйтӧмӧн, председатель Буриш ёнмӧдӧ ас саяс сорсьывтӧм суддялысь ним, дзик сійӧ ӧти коланаторсӧ, мый вӧсна зільӧ быд суддя.
Кор свидетель пыдди петӧ сабляӧн вооружитчӧм морт, колӧ пыдди пуктыны саблясӧ, а не мортсӧ.
Морттӧ позьӧ презирайтны — мортыд вермӧ ӧшыбайтчыны.
Саблятӧ оз позь зывӧктыны, и сійӧ пыр прав.
Председатель Буришыд пыдӧдз гӧгӧрвоис оланпасъяслысь сямсӧ.
Йӧзкотыр мыджсьӧ вын вылӧ, и вынтӧ колӧ пыдди пуктыны, кыдзи йӧзкотырлӧн зэв тӧдчана подув.
Правосуддьӧыд веськӧдлӧ вын отсӧгӧн.
Председатель Буриш тӧдӧ, мый 64-ӧд номера полицейскӧй — вылісса власьтлӧн дзоляник юкӧн.
Вылісса власьт збльмӧ сійӧ новлӧдлысьяс пиын быдӧнын.
Уськӧдны 64-ӧд номера полицейскӧйлысь авторитет — сійӧ лоӧ жебмӧдны государствоӧс.
Сёйны артишоклысь ӧтик кор — сідзкӧ сёйны артишок, кыдз шуӧ Боссюэт аслас кыпыд кывйӧн.
(Политика, кодӧс босьтӧма священнӧй писаниеысь).
Став шпагаыс кӧть кутшӧм Государстволӧн веськӧдӧма ӧтарланьӧ.
Сувтӧдны кӧ найӧс ӧта-мӧдныслы паныд, сідзкӧ шатлӧдлыны Республикалысь подувсӧ.
Вот мый вӧсна мыжалана Кренкбильӧс вӧлі справедливӧя судитӧма кык вежон дзескыдінын пукавны да ветымын франк штрап мынтыны, 64-ӧд номера полицейскӧйлӧн висьтасьӧм подув вылын.
Мен кажитчӧ, мый ме кыла, кыдз председатель Буриш ачыс висьтавлӧ кыпыд да мича кывъяс, кодъяс ышӧдісны сылысь приговорсӧ:
Ме кыла, кыдзи сійӧ висьталӧ:
— Ме судиті тайӧ мортсӧ 64-ӧд номера полицейскӧйӧн сетӧм показанньӧяс серти, сы вӧсна мый 64-ӧд номера полицейскӧй — йӧзкотыр вынлӧн петкӧдчӧм.
А медым признайтны менсьым сюсьлунӧс, тіянлы колӧ мӧвпыштлыны аслыныд, мый лоис эськӧ, ме кӧ вӧчи мӧдарӧ.
Ті пыр жӧ гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ вӧлі эськӧ лӧсявтӧмторйӧн.
Ӧд менам кӧ приговоръясӧй вӧліны веськӧдӧмаӧсь вынлы паныд, то найӧс эз ло эськӧ олӧмӧ пӧртӧма.
Босьтӧй тӧдвыланыд, господа, мый суддяяслы подчиняйтчӧны сӧмын сы вӧсна, мый выныс на дор.
Жандармъяс кӧ эз вӧвны, суддя вӧлі эськӧ коньӧр кодь мечтательӧн.
Ме эськӧ вредиті аслым, мыжді кӧ жандармӧс.
Сэтчӧ жӧ, законъяслӧн сямыс паныд мунӧ талы.
Обезоружитны вынаясӧс да вооружитны вынтӧмъясӧс — тайӧ лоӧ йӧзкотыр тэчас вежӧм, кодӧс дорйыны да видзны сувтӧдӧма менӧ.
Правосуддьӧ освящайтӧ артмӧм несправедливостьяссӧ.
Аддзылінныд ті коркӧ, медым сійӧ мунліс вермысьяслы паныд да вензис мырддьысьяскӧд?
Кор вынсьӧдсьӧ незаконнӧй власьт, правосуддьӧлы колӧ сӧмын признайтны сійӧс, медым вӧчны сійӧс законнӧйӧн.
Став делӧыс формаын: мыжлун торйӧдчӧ мыжтӧмлунысь герба ӧти вӧсни кабалаторйӧн.
Тіянлы, Кренкбиль, колӧ аслыныд лоны ставсьыс вынаджыкӧн.
«Смерть мӧсъяслы» горӧдӧм бӧрад кӧ тэ заставитін эськӧ нимӧдны асьтӧ императорӧн, диктаторӧн, республикаса президентӧн, либӧ кӧть нин шуам муниципалитетса сӧветникӧн, то, веськыда висьтала, тэнӧ, эськӧ, ме эг судит кык вежон кежлӧ дзескыдінын пукавны да ветымын франк штрап мынтыны.
Ме мезді эськӧ тэнӧ быд сикас наказанньӧысь.
Верит тэ меным.
Тадз, тӧдӧмысь, висьталіс эськӧ председатель Буриш, ӧд сылӧн вӧлі юридическӧй мӧвпсям, и тӧдӧ лючки, кутшӧм могъяс суддялӧн йӧзкотыр водзын.
Тайӧн сійӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да бура дорйӧ принципъяс.
Правосуддьӧ служитӧ йӧзкотырлы.
Сӧмын лёктор кӧсйысь йӧз кӧсйӧны правосуддьӧсянь мортлун да бур сьӧлӧмлун.
Сійӧс збыльмӧдӧны чорыд правилӧясӧн руководствуйтчӧмӧн, а оз сьӧлӧм кыптӧмъясӧн да вежӧр югдылӧмъясӧн.
Энӧ корӧй правосуддьӧлысь веськыдлун, сылы сійӧ оз ков, ӧд сійӧ и эм правосуддьӧ, и ме весиг шуа тіянлы, мый веськыд правосуддьӧ йылысь мӧвп вермис чужны сӧмын анархистлӧн юрын.
Ӧд збыль: председатель Маньо вӧчалӧ веськыд помшуӧмъяс.
Но найӧс выльысь видлалӧны, и таын — правосуддьӧ.
Настоящӧй суддя донъялӧ висьтасьӧмъяссӧ ӧружие вын серти.
Тайӧ тыдалӧ Кренкбиль делӧын и мукӧд ёнджыка нималана процессъясын.
Тадз сёрнитіс Жан Лермит публикалы лӧсьӧдӧм кузь зал кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмӧн.
Мэтр Жозеф Обарэ, коді бура вӧлі тӧдӧ ёрдтӧ, вочавидзис сылы ныр йывсӧ гыжйыштігмоз.
— Окота кӧ тэныд тӧдны менсьым видзӧдласӧс, то ме чайта, мый господин председатель Буриш эз и кыпӧдчыв татшӧм метафизическӧй вылнаясӧдзыд.
Ме ногӧн, 64-ӧд номера полицейскӧйлысь висьтасьӧмсӧ босьтіс сійӧ, кыдзи збыльлунлысь петкӧдчӧм, и прӧстӧ вӧчис сійӧс, мый век вӧчсьывліс сы син водзын.
Кодкӧ моз вӧчӧмлысь колӧ корсьны помкаяс морт кызвын поступокъяслы.
Пондан кӧ вӧчны сідз, кыдзи пыр, сэк век кутан нимавны авъя мортӧн.
Бура мӧвпавны сяммысь йӧзӧн шуӧны сэтшӧмъясӧс, кодъяс вӧчӧны сідз жӧ, кыдз мукӧдъяс.
Сы йылысь, кыдзи Кренкбиль сетчис республикаса оланпасъяслы
Кор Кренкбильӧс бӧр нуӧдісны дзескыдінӧ, сійӧ пуксис стен бердӧ дорӧм улӧс вылӧ; нимкодь сора шензьӧмӧн тыра.
Сійӧ ачыс эз тӧд бурасӧ, сорсисны-ӧ суддяяс.
Ёрдӧн сайӧдӧм нелючкиясыс саялісны Кренкбильысь судопроизводство формаяс величиеӧн.
Сійӧ эз вермыв мӧвпыштны, мый прав сійӧ вӧлі прав суддяяс водзын, кодъясӧс сійӧ эз гӧгӧрволы: сійӧ эз вермы артыштны, мый татшӧм лӧсьыдсьыс-лӧсьыд церемонияын абу ставыс лючки-ладнӧ.
Ӧд сійӧ некор эз вӧвлы ни вичкоын, ни Елисейскӧй дворечын и аслас нэм чӧжӧн нинӧм эз аддзывлы исправительнӧй полиция судысь мичаджыксӧ.
Сійӧ бура тӧдіс, мый эз шулы: «Смерть мӧсъяслы».
И сы вӧсна, мый вӧлі судитӧма кык вежон кежлӧ дзескыдінын пукавны сыысь, мый быттьӧ горӧдіс тайӧ кывъяссӧ, то тайӧ кажитчис сылы кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм гусяторйӧн, кыдз быттьӧ эскӧмлӧн пас, кодӧ гӧгӧрвотӧг веритӧны енлы эскысьяс син ёрана висьтасьӧмӧн, коді чужтӧ шӧйӧвошӧм, чуймӧдӧм, радлӧм да полӧм.
Тайӧ шудтӧм старикыс признайтіс асьсӧ мыжаӧн сыын, мый гӧгӧрвотӧм ногӧн увтыртіс 64-ӧд номера полицейскӧйӧс дзик сідз жӧ, кыдз детинка, коді «закон божий» урок вылын асьсӧ признайтӧ мыжаӧн Ева грекысь.
Сійӧс арестуйтӧмыс доказывайтіс сылы, мый сійӧ горӧдіс: «Смерть мӧсъяслы».
Сідзкӧ, сійӧ горӧдіс: «Смерть мӧсъяслы!» аслыс тӧдлытӧг, вежӧрӧн гӧгӧрвотӧм ногӧн.
Сійӧ веськавліс сэк шензьӧдана мирӧ.
Тайӧ вӧлі сылы му вежандырӧн.
Сійӧ кӧ эз бура гӧгӧрволы ачыс, мыйын сылӧн мыжыс, то сэтшӧм жӧ гудыра сійӧ гӧгӧрвоис аслас наказанньӧ йылысь.
Мыждана приговорыс кажитчис сылы кутшӧмкӧ тӧдчанаӧн, кыпыдӧн, тайӧ вӧлі мыйкӧ син ёранаӧн, мый оз гӧгӧрвоны, мый понда оз вензьыны, мыйӧн оз позь ошйысьны, мый вылӧ оз позь норасьны.
Сійӧ кӧ быттьӧ аддзис тайӧ здукнас председатель Буришӧс юр гӧгӧрыс вежаяслӧн кодь югыд кытшӧн, коді эськӧ воссьӧм пӧтӧлӧк пыр еджыд бордъяс вылын лэччис сы дінӧ, то сійӧ эськӧ ньӧти эз шензьы судейскӧй слава тайӧ выль сикас петкӧдчӧмнас.
Сійӧ эськӧ шуис аслыс: «Со кыдзи мунӧ менам делӧӧй!»
Аскинас адвокат воліс видлыны сійӧс.
— Но, старик, тіянлы абу-ӧ ёна лёк тані?
Энӧ усьӧй сьӧлӧмнад.
Кык вежоныд коляс он и тӧдлы.
Тіянлы нинӧм вылӧ торъя норасьны.
— Нинӧм шуны, тайӧ зэв шань, зэв вежливӧй господаяс: ме ни ӧти лёк кыв эг кывлы насянь.
Эг и чайтлы!
А служивӧйыс еджыд перчатки кышаліс.
Ті аддзылінныд?
— Артыштны кӧ ставсӧ, ті бура вӧчинныд, мый сознайтчинныд.
— Вермас лоны.
— Кренкбиль, ме вайи тэныд бур юӧр.
Ӧти бур морт, кодӧс меным удайтчис заинтересуйтны тіян положенньӧӧн, сетіс меным ветымын франк, медым мынтысьны тэныд судитӧм штрапысь.
— Кор нӧ ті сетанныд меным ветымын франксӧ?
— Тайӧс ме сета ёрд канцелярияӧ.
Энӧ тӧждысьӧй.
— А кӧть кыдз.
Ме век жӧ зэв аттьӧала тайӧ господинсӧ.
Кренкбиль думайтчӧмӧн содтіс:
— Мыйкӧ вӧвлытӧмторъяс кутісны лоны мекӧд.
— Абу сідз, Кренкбиль.
Сійӧ, мый лоис тіянкӧд, овлӧ тшӧкыда.
— Он-ӧ ті вермӧй висьтавны меным, кытчӧ найӧ воштісны менсьым тележкаӧс?
Кренкбиль йӧзкотыр видзӧдлас водзын
Дзескыдінысь петӧм бӧрын, Кренкбиль кыскис тележкасӧ Монмартр улича кузя да горзіс: «Капуста, сёркни, морков!»
Сійӧ эз ошйысь аслас приключениеӧн, но и эз яндысь сыысь.
Ссыын эз кольны сьӧкыд казьтылӧмъяс.
Кажитчис, мый тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ театрса петкӧдчӧмӧн, либӧ путешествиеӧн, либӧ вӧтӧн.
Ӧні торъя лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылас восьлавны карса няйт мостӧвӧй кузя да аддзыны ас юр весьтсьыс енэж, ва гӧп кодь гудыр кӧтасьӧм да муса енэжсӧ рӧднӧй карлысь.
Сійӧ сувтлывліс быд пельӧсын, медым пожйыштны горшсӧ стӧканчикӧн, сэсся, гаддьӧсь кипыдӧсъяс вылас сьӧлыштӧмӧн, асьсӧ вӧльнӧй лэбач моз кылӧмӧн, гажапырысь кутчысис телега вожъясӧ да йӧткыліс телегасӧ водзӧ, а пышкайяс, кодъяс сы моз жӧ чеччӧмаӧсь зэв водз да сы кодь жӧ гӧльӧсь, мостӧвӧй вылын кынӧмпӧт корсьӧны сы водзын да жбыркнитлісны чукӧрӧн, кор кывлісны сылысь тӧдса горӧдӧмсӧ: «Капуста, сёркни, морков!»
Сы дорӧ локтіс старука-кӧзяйка да сельдерейяс бӧрйиг моз шуис:
— Мый тэкӧд лоис, Кренкбиль?
Со нин дзонь куим вежон тэ эн тыдавлы.
Тэ висин?
Тэ неуна блед чужӧм вылад.
— Ме тэныд ставсӧ висьтала, госпожа Майош: ме олі сьылігтырйи...
Нинӧм эз вежсьы Кренкбиль олӧмын; сӧмын кабакӧ кежавлыны сійӧ мӧдіс тшӧкыдджыка мукӧдъя кад дорысь: сылы кажитчӧ вӧлі, мый воис праздник; сэтчӧ жӧ сійӧ тӧдмасис благотворительяскӧд.
Кренкбиль локтӧ аслас конураӧ неуна гажа юрӧн.
Вольпась вылӧ нюжӧдчӧм бӧрын, шебрасьӧ сійӧ эшкын пыдди мешӧкъясӧн, кодъясӧс сылы сетіс улича пельӧсын каштанъясӧн вузасьысь и думайтӧ: «Тюрьма вылӧ норасьны оз позь: сэн эм ставыс, мый тэныд колӧ.
А гортад век жӧ бурджык».
Сылӧн бур олӧмыс эз дыр кыссьы.
Регыд сійӧ казяліс, мый ньӧбасьысь нывбабаяс видзӧдӧны сы вылӧ оз зэв бурысь.
— Со бур сельдерей, госпожа Куэнтро!
— Меным нинӧм оз ков.
— Кыдз сідз тэныд нинӧм оз ков?
Он жӧ ӧд сынӧдӧн тэ пӧт?
И г-жа Куэнтро, весиг вочакыв сылы эз шу, тшапа пырис аслас ыджыд булочнӧйӧ.
Ань вузасьысьяс да стӧрӧжъяс, кодъяс неважӧн на чукӧрӧн кытшавлісны сылысь дзоридзалысь веж тележкасӧ, ӧні мышкӧн бергӧдчылісны сылань.
«Ангел хранитель» нима башмачнӧй мастерскӧй дорӧдз воӧм бӧрын, кӧні заводитчыліс сылӧн судебнӧй мытарствоясыс, Кренкбиль горӧдіс:
— Госпожа Байяр, госпожа Байяр, тэ меным тӧндзисяньыд дас нёль су уджйӧза.
Но г-жа Байяр, коді пукалӧ вӧлі аслас конторка сайын, эз весиг бергӧдлы юрсӧ.
Став Монмартр уличаыс тӧдіс, мый Кренкбиль петіс дзескыдінысь, и став Монмартр уличаыс эз кӧсйы сэсся водзӧ делӧ нуӧдны сыкӧд.
Сійӧс арестуйтлӧм йылысь сёрнияс воисны кар бердса посёлокӧдз и тшӧтш Ришэ уличаса шума пельӧсӧдз.
Сэн, луншӧр гӧгӧрын кымын, сійӧ аддзис г-жа Лораӧс, ассьыс бур да вернӧй ньӧбасьысьӧс; г-жа Лора сулаліс Мартен тележка весьтӧ копыртчӧмӧн.
Видлаліс кинас ыджыд капуста мач.
Ыджыд ёкмыльӧ гартыштӧм сук да пушкыр юрсиыслӧн зарни пратьясыс югъялісны шонді водзын.
А молокосос Мартен, плут, зырымбедь, кисӧ морӧс вылас пуктӧмӧн эскӧдіс, мый сы дорысь бурджык тӧварыс некодлӧн абу.
Тайӧ серпассьыс Кренкбильлӧн сьӧлӧмыс муртса эз пот.
Сійӧ зургис аслас тележканас Мартен зонка тележкаӧ да шуис г-жа Лоралы нориник, пӧдӧм гӧлӧсӧн:
— Абу лӧсьыд менӧ вунӧдны!
Г-жа Лора, кыдз сійӧ ачыс бура тӧдӧ, эз вӧв герцогиняӧн.
Эз высшӧй общество пыр тӧдмавлы сійӧ, мый сэтшӧм тюремнӧй каретаыд да кутузкаыд.
Но оз ӧмӧй позь лоны веськыдӧн быд оланногын, збыль ӧд?
Быдӧн видзӧ ассьыс морт нимсӧ, и морткӧд, коді сӧмын на петіс дзескыдінысь, оз радейтны вӧдитчыны?
И вочакыв пыдди сійӧ сӧмын кӧрсьыліс, быттьӧ сійӧс ӧні восӧдас.
Пӧрысь разносчик гӧгӧрвоис асьсӧ чорыда оскорбитӧмӧн да чорыда горӧдіс:
— Ак тэ, шлюха!
Г-жа Лора уськӧдіс капуста мачсӧ да чирӧстіс:
— Со кыдз!
Пӧрысь вӧв!
Ачыс муртса на петіс дзескыдінысь и ещӧ йӧзӧс срамитӧ!
Кренкбиль кӧ эз вӧв пузьӧма, сійӧ эськӧ некор эз кут кӧритны г-жа Лораӧс сійӧ ремеслӧысь.
Сійӧ бура вӧлі тӧдӧ, мый некодлы абу сетӧма вӧля вӧчны сійӧ, мый окота; мый профессиятӧ оз бӧрйыны и мый быдлаын эмӧсь бур йӧз.
Кренкбиль водзынсӧ пырджык благоразумнӧя тупкыліс синъяссӧ ньӧбасьысьяслӧн гортса делӧяс вылӧ и некодӧс эз мустӧмтлы, эз зывӧктлы.
Но сійӧ ӧні петіс ас письыс; сійӧ куимысь нимтіс г-жа Лораӧс кырсалысьӧн, шлюхаӧн да стервоӧн.
Видзӧдысьяс чукӧрмисны г-жа Лора да Кренкбиль гӧгӧр, кодъяс печласисны на ещӧ видчан кывъясӧн, сэтшӧм жӧ чорыдъясӧн, кыдзи и воддзаясыс, да ӧктісны, эськӧ колӧкӧ, площаднӧй кывъяслысь став лексиконсӧ, немвиччысьтӧг воӧм полицейскӧй кӧ, коді сулаліс кыв шутӧг да вӧрзьӧдчытӧг, эз вӧч найӧс сэтшӧм жӧ немӧйясӧн да вӧрзьытӧмъясӧн, кыдз сійӧ ачыс.
Найӧ разӧдчисны, коді кытчӧ.
Но тайӧ сценаыс дзикӧдз пӧгубитіс Кренкбильӧс Монмартр предместьеса да Ришэ уличаса йӧзкотыр видзӧдлас водзын.
Бӧръя лоӧмторъяс
Старик муніс ропкигтырйи:
— Збыль, сійӧ шлюха.
Мӧд татшӧм шлюхаӧс он аддзы.
Но сьӧлӧм пыдыс юкӧннас сійӧ гӧгӧрволіс, мый кӧритіс сійӧс эз таысь.
Сійӧ эз зывӧктыв г-жа Лораӧс сыысь, кодӧн сійӧ вӧлі.
Мӧдарӧ, сійӧ пыдди пуктыліс г-жа Лораӧс; сійӧ ӧд тӧдіс, мый г-жа Лора вӧлі зэв видзӧмӧн олысь, кӧзяйственнӧй нывбаба.
Воддзаджык кадъясӧ найӧ радейтлісны варовитыштны мӧда-мӧдыскӧд.
Г-жа Лора висьтавлывліс сылы аслас бать-мам йылысь, кодъяс овлісны сиктын.
И найӧ вӧліны ӧткодь планъяс, мечтайтлісны сы йылысь, кыдзи кутасны луасьны садйын да видзны курӧгъясӧс.
Тайӧ вӧлі Кренкбильлӧн бур ньӧбасьысь.
И кор Кренкбиль аддзис, мый сійӧ ньӧбӧ капуста Мартен зонкалысь, плутлысь да зырымбедьлысь, сылы быттьӧ чертышкӧн кучкисны; а кор сійӧ казяліс, мый г-жа Лора зывӧктӧмӧн бергӧдчӧ сылань мышкӧн, сійӧ скӧрмис, и со...
Медся лёкыс вӧлі сыын, мый эз ӧтнас сійӧ видзӧд сы вылӧ, кыдз урӧс пон вылӧ.
Некод эз кӧсйы сэсся сійӧс тӧдны.
Эз сӧмын г-жа Лора, но и нянь вузалысь г-жа Куэтро, Ангел хранительысь г-жа Байяр да мукӧд зывӧктісны да ӧтдортчисны сыысь.
Став йӧзкотырыс — кыдз тайӧ тіянлы кажитчӧ?
Сідзкӧ, сы вӧсна, мый мортӧс кык вежон кежлӧ пукӧдісны дзескыдінын, сэсся сійӧ оз нин ӧмӧй шогмы вузасьны порейӧн?
Тайӧ правильнӧ ӧмӧй?
Эм-ӧ вежӧрлуныс — тшӧктыны сӧвестя мортӧс тшыгъялӧмысь кувсьыны сы понда, мый сійӧ эз ладмы полицейскӧйкӧд.
Оз кӧ вермы сэсся вузасьны град выв пуктасӧн, то сылы кольӧ сӧмын чергӧдчыны.
Кыдз омӧля сулӧдӧм вина, Кренкбиль шоммис, нюкыртчис.
Сы бӧрся, кыдз сійӧ «сёрнитіс» г-жа Лоракӧд, сійӧ пинясис ставныскӧд нин.
Дзик нинӧмсьыс сійӧ шуавліс аслас ньӧбасьысьяслы ставсӧ, мый на йылысь думайтліс, ньӧти кытшлӧдлытӧг, веськыда, яндысьтӧг.
Сулалӧ вӧлі ньӧбасьысьяслы падмыштны вузӧссӧ бӧрйигӧн, кыдз сійӧ нимтыліс нин найӧс тыртӧм изкиясӧн, кодъяслӧн весиг потӧм грӧш абу лов саяныс: кабакын сійӧ сідз жӧ лёкысь видчыліс юысь ёртъясыскӧд.
Сылӧн тӧдсаыс, каштанъясӧн вузасьысь, тӧдны сійӧс оз вермы да мый Кренкбиль лоис настоящӧй дикобразӧн.
Мый збыль — сійӧ збыль: сійӧ лоис яндзим тӧдтӧмӧн, кывйӧ сетчытӧмӧн, скӧр кыв вылас, горзысьӧн.
Делӧыс сыын, мый общественнӧй олӧмсӧ сійӧ пондіс аддзыны нелючкиӧн, но сійӧ эз вермы моральнӧй да политическӧй наукаяс школаса профессор моз кокниа выразитны ас пытшкас жӧдзысь идеяяссӧ общественнӧй строй язваяс йылысь, торъя нин, кор сылӧн мӧвпъясыс юрас чужлісны кыдзсюрӧ да пӧрадоктӧг.
Неминучаыс вӧчис сійӧс мукӧдъяс дінӧ несправедливӧйӧн.
Сійӧ лёкаліс тшӧтш и на вылӧ, кодъяс эз кӧсйывны сылы лёксӧ, мукӧддырйи ас дорсьыс слабджыкъяс вылӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ кучкис пельбокас Альфонслы, винаӧн вузасьысь детинкалы, сыысь, мый Альфонс юаліс, лӧсьыд-ӧ пукавны тюрмаын.
Кренкбиль сетіс сылы банбокас да шуис:
— Омӧль!
Тэнад батьлы колӧ эськӧ вӧлі пукавны тюрмаын, ӧд сійӧ озырмӧдчӧ ядӧн вузасьӧм помысь.
Ни тайӧ кывъясыс, ни поступокыс эз вӧчлыны сылы чесьт: ӧд кыдз веськыда индіс сылы каштанъясӧн вузасьысь, оз позь нӧйтны кагаӧс да укӧрайтны сійӧс батьнас, кодӧс сійӧ аслыс эз бӧрйыв.
Кренкбиль мӧдіс юны.
Кымын этшаджык сійӧ нажӧвитліс сьӧмсӧ, сымын унджык юліс вина.
Войдӧр кӧ сійӧ вӧвлі видзӧмӧн олысь, садь морт, ӧні и ачыс пондіс шензьыны тайӧ вежсьӧмыс вылӧ.
— Ме некор эг вӧвлы таргайтысьӧн, — шулывліс сійӧ. — Тыдалӧ, пӧрысьладорыд выжывман.
Мукӧддырйи сійӧ стрӧга видліс ачыс асьсӧ тӧлктӧм олӧмысь да дышӧдчӧмысь:
— Пӧрысь Кренкбиль, ӧні тэныд сӧмын и колис юны!
Корсюрӧ сійӧ ачыс асьсӧ ылӧдлывліс, эскӧдліс, мый сылы колӧ юны.
— Меным колӧ кадысь кадӧ пӧрӧдны стӧканчик, медым подкрепитчыштны да ыркӧдчыштны.
Збыль ӧд, менам став пытшкӧсӧй сотчӧ.
Сӧмын вина-сурыд и ыркӧдыштӧ.
Тшӧкыда овліс, мый сійӧ сёрмывліс асъя тӧргъяс вылӧ да судзӧдліс сӧмын тшыксьӧм тӧвар, кодӧс сылы сетлывлісны уджйӧзӧн.
Ӧтчыд, кокъясысь эбӧс да быд сикас окота воштӧм бӧрын, сійӧ колис тележкасӧ сарайӧ да лунтыр шлёнъяліс Роза лоток гӧгӧр да Шӧр рынокса став кабакъяс водзын.
Рытнас пуксис кӧрзина вылӧ да пондіс мӧвпавны, и гӧгӧрвоис ассьыс увлань усьӧмсӧ.
Сійӧ казьтыштіс ассьыс том воясса вынсӧ, ассьыс шойччытӧг воддза уджъяссӧ, бура нажӧвитӧм сьӧмсӧ, помтӧм лунъяссӧ, кодъяс ӧткодя вӧлі тырӧмаӧсь делӧясӧн, сійӧ сё воськовсӧ, кодъясӧс сійӧ войяснас муртавліс рынокса плитаясӧн, вузасьӧмъяс воссьӧм виччысигӧн; моздор тыр босьтӧм град выв пуктасъяссӧ, кодъясӧс сійӧ ваявліс аслас телегаӧ да бӧрыннас кужӧмӧн тэчліс, тьӧтка Теодоралысь сьӧд копей чашкасӧ, кодӧс сійӧ ӧтпырйысьӧн ньылыштіс мунігмозыс, телега вожъяссӧ, кодӧ сійӧ кадъяссӧ чорыда кутчысьлісны сылӧн киясыс; ассьыс петуклӧн кодь ёсь да асъя сынӧдын ылӧдз юрган горзӧмсӧ, йӧзӧн жуан уличаяс кузя ветлӧдлӧмъяссӧ, ассьыс став честнӧй да вӧвлӧн кодь сьӧкыд олӧмсӧ, коді быдса ветымын во чӧж кыскаліс аслас гӧгыльтчан лоток вылын град выв пуктасъяс узьтӧм войясӧн да тӧждъясӧн мучитчӧм карса олысьяслы.
И Кренкбиль ышловзис юрнас довкйӧдлӧмӧн.
— Абу!
Абу нин менам сійӧ збодерлуныс.
Меным воис пом.
Велалас кӧ кувшиныд вала ветлыны, сэтчӧ сылы и юрсӧ пуктыны.
И сэсся, менӧ судитлӧм бӧрын сямӧй менам вежсис.
Абу нин ме сійӧ мортыс!
Бӧръяпомнас сійӧ дзикӧдз лэччысис.
Татшӧм выйын мортыд скодитӧ сы вылӧ, коді усьӧ муӧ да оз вермы бӧр чеччынысӧ.
Став ветлысь-мунысьыс тальӧны сійӧс.
Медбӧръя лоӧмторъяс
Воис корысялӧм, сьӧд корысялӧм.
Пӧрысь разносчик, коді войдӧр вайлывліс Монмартр предместьеысь сё су деньгаӧн зэлыда сюялӧм кӧшелёк, ӧні колис весиг ӧти сантимтӧг.
Вӧлі тӧв.
Аслас конураысь вӧтлӧм бӧрын, сійӧ узьліс сарайын, телегаяс улын.
Куим вежонысь дырджык помся кисьтіс зэр, канаваяс чукйӧн тырисны ваӧн, сарайын тырыс жӧ вӧлі ва.
Лёк дука ва гӧпъяс весьтын, чераньяс, крысаяс да тшыг каньяс пӧвстын, телегаӧ йӧжгыльтчӧмӧн Кренкбиль думайтіс пемыдас.
Сійӧ лунтыр нинӧм эз сёйлы, сылӧн эз нин вӧвны шебрасьнысӧ каштанъясӧн вузасьысьлӧн мешӧкъясыс, и сійӧ казьтыштіс сійӧ коркӧся кык вежонсӧ, кор правительство сетліс сылы и сёян и оланін.
Сылӧн вежыс петіс арестантъяс вылӧ, кодъяс оз мучитчыны ни кӧдзыдысь, ни тшыгъялӧмысь, и сылы воис идея:
— Ме тӧда ӧти штука, мыйла эськӧ меным не видлыны сійӧс?
Сійӧ чеччис да петіс улича вылӧ.
Кадыс вӧлі дас ӧтиысь не сёрджык.
Сулаліс буситан поводдя; ывлаын вӧлі немтор-немтор он аддзы.
Усис бус кодь кӧдзыд зэр, коді кынтіс да йиджис лыӧдзыс прамӧй зэрысь ёнджыка.
Шочиник ветлысь-мунысьяс кыссисны стенъяс пӧлӧн.
Кренкбиль прӧйдитіс св. Евстафий вичко дорті да веськӧдчис Монмартр улича вылӧ.
Уличаыс вӧлі йӧзтӧм.
Тротуар вылын, газӧвӧй пӧнар рожок улын, сулаліс вичко саяс полицейскӧй, би гӧгӧрса пространствоас вӧлі тыдалӧ буситан зэрыс, сійӧ кажитчис вижӧн.
Зэрыс киссис полицейскӧйлӧн капюшон вылӧ, сійӧ быттьӧ кынмӧма места вылас; сы вӧсна ли, мый сійӧ бурджыкӧн лыддис югыдінсӧ, либӧ сы вӧсна, мый мудзис ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмсьыс, но сійӧ сулаліс пӧнар улын, гашкӧ и ёрт пыдди, тӧварыш пыдди лыддис сійӧ пӧнарсӧ.
Тайӧ тіралан биыс вӧлі сылӧн дзик ӧти вомъёртӧн войся ӧтка дежурство дырйи.
Сійӧ сулаліс сэтшӧм чӧв да вӧрзьӧдчывтӧг, весиг вермис босьтны майшасьӧм, морт-ӧ тайӧ збыльысь; ты кодьӧдз кӧтасьӧм тротуар вылын сылӧн сапӧгъясыслӧн вуджӧрыс нюжӧдіс сапӧгъясыслысь джудждасӧ да вӧчис полицейскӧйӧс ылысяньыс муын-ваын олысь кодьӧн, коді быттьӧкӧ туша джынвыйӧн мыччысьӧма ваысь.
Аслас капюшон да ӧружие вӧснаыс, матысяньыс сійӧ муніс и манак вылӧ и воин вылӧ.
Гырысь ныр-вомъяса чужӧмыс капюшон вуджӧр улын кажитчис ещӧ гырысьджыкӧн, и вӧлі лӧнь да жугыль.
Ускыс сылӧн вӧлі дзормыштӧма, сук да дженьыдик.
Тайӧ вӧлі ар нелямына пӧрысь полицейскӧй.
Кренкбиль ньӧжйӧник матыстчис сы дінӧ да шуис жеб, падъялан гӧлӧсӧн:
— Смерть мӧсъяслы!
Сэсся сійӧ кутіс виччысьны эффект тайӧ нимвидзан кывъяссьыс.
Но тайӧ кывъясыс некутшӧма эз действуйтны.
Полицейскӧй сулаліс пыр сідз жӧ вӧрзьытӧг да чӧв, дженьыдик плащ улас кияссӧ кресталӧмӧн.
Паськыда восьтӧм гырысь синъясыс югъялісны пемыдас да видзӧдісны Кренкбиль вылӧ жугыля, сюся да мустӧмтана.
Кренкбиль неуна шӧйӧвоши, но ассьыс решимостьсӧ дзикӧдз эз на вошты да выльысь шуис:
— Смерть мӧсъяслы!
Тайӧ ме тэныд шуа.
Пуксис кузя орлытӧм чӧв-лӧнь, сӧмын буситіс посньыдик вижоват зэр да ӧшаліс кынтан пемыд.
Медбӧрын, полицейскӧй шуис:
— Татшӧмтортӧ оз ков шуавны...
Збыльысь шуа, тадзи оз ков шуавны.
Тэнад арлыдын колӧ лоны вежӧраджыкӧн.
Мун аслад туйӧд.
— Мыйла нӧ тэ менӧ он арестуйт? — юаліс Кренкбиль.
Полицейскӧй довкнитыштіс юрнас капюшон улас.
— Вывті уна ноксьӧмыс, пуксьӧдны кӧ став пьянникъяссӧ, кодъяс весь бызгӧны.
И кутшӧм эськӧ пӧльза вӧлі таысь?
Кренкбильӧс вӧлі быттьӧ лямӧдӧма тайӧ дӧзмытӧм мустӧмтӧмнас, и дыр сулаліс кок шегйӧдзыс ваын да чӧв оліс.
Мунтӧдзыс войдӧр, сійӧ заводитліс гӧгӧрвоӧдны:
— Тайӧ эг тэныд ме шу: «Смерть мӧсъяслы!»
Да и некодлы мӧдлы эг кӧсйыв шуны тайӧс.
Менам вӧлі ӧти план.
Полицейскӧй вочавидзис небыдика, но кӧдзыда:
— План ради либӧ мыйкӧ мӧдтор вӧсна, но тайӧс оз ков шуны, сы вӧсна: кор морт пӧртӧ олӧмӧ ассьыс удж могъяссӧ да терпитӧ быд сикас дзескыдлунсӧ, оз ков оскорбляйтны сійӧс пустӧй кывъясӧн.
Мӧдысь шуа: мун аслад туйӧд.
Кренкбиль кучкӧм морт моз юрсӧ ӧшӧдіс и воши зэр улӧ, ру пиӧ.
{Д. Фурманов @ Краснӧй десант @ беллетристика @ Д. Фурманов. Краснӧй десант @ 1940 @}
Д. Фурманов. Краснӧй десант
Арын, 1920-ӧд вося моз тӧлысьын, Врангель шыбитіс Крымсянь Кубаньӧ кымынкӧ сюрс медбур войскасӧ ассьыс.
Тайӧ войсканас командуйтіс Улагай — Врангельлӧн медматыса сподвижникъяс пӧвстысь ӧти.
Войскасӧ шыбитӧмыслӧн могыс вӧлі сыын, медым кыпӧдны восстание вылӧ кубанскӧй казачествоӧс, чӧвтны сӧветскӧй власть да заводитны саридзӧд Крымӧ вуджӧдлыны нянь.
Еджыд десант чеччис Азовскӧй берегдорса куим пунктӧ да пыр жӧ мӧдӧдчис водзӧ свободнӧя, ӧдйӧ, водзсасьӧмъяс пӧшти паныдавлытӧг, ӧти сикт бӧрын мӧдӧс босьтӧмӧн, пыр матӧджык и матӧджык область шӧрлань — Краснодарлань — локтігтыр.
Кубань гызис, майшасис.
Щӧтясис IX армиялӧн полкъясӧн, кодъясӧс тэрмасьӧмӧн чукӧртӧма вӧлі доброволечьяс отрядъясысь: сӧмын ӧти Краснодар тайӧ шог лунъясас сувтӧдіс квайт сюрс рабочӧй-доброволечӧс!
Улагаевскӧй десант муніс победоноснӧй маршӧн да лунысь лунӧ виччысис, мый казачество кыпӧдчас да сюрсъясӧн, дас сюрсъясӧн, партизанскӧй отрядъяс лӧсьӧдалӧмӧн, кутас локны сы дінӧ, отсавны Гӧрд армия тылъяс вылӧ сылы усьласьнысӧ, найӧс грӧмитӧмӧн да бырӧдӧмӧн.
Но сӧмын нинӧм сэтшӧмторйыс эз ло.
Гражданскӧй войналӧн кузь испытаниеясӧн мучитӧм, Гӧрд армиялӧн збыль вынын да сӧветскӧй власть ёнлунӧн убедитчӧм, кубанскӧй казачество эз эскы улагаевскӧй затея вермӧмӧ, кутіс асьсӧ спокойнӧя да сылы отсӧг вылӧ эз кыпӧдчы.
Збыль, эз вӧв сьӧлӧм серти озыр казакъяслы сёян-юан юклӧм, эз вӧв сьӧлӧм серти вӧльнӧя вузасьӧмсӧ дугӧдӧм, уджалысь-батракъясӧс сӧвесьттӧг нартитӧм, но весиг став тайӧ дӧзмӧм дырйи озыр казакъяс эз лысьны петны паныд сӧвет власьтлы, кыдзи петісны найӧ сылы паныд 1918 воын.
Но век жӧ еджыд десантсянь опасностьыс вӧлі ыджыд.
Колӧ вӧлі тэрмасьны сувтӧдны сійӧс, кутны, а сэсся кучкыны и вӧтлыны...
"Абу вӧтлыны, а бырӧдны!"
И Кубань зіля дасьтысис тайӧ выль сьӧкыд мог дорас.
Август кызьӧд лунъясын вӧрӧг сулаліс сӧмын нелямын либӧ ветымын верст сайын областнӧй шӧринсянь, Краснодарсянь.
Вӧлі примиталӧма уна срочнӧй мера.
Сійӧ мераяс лыдын — Кубань да Протока юяс кузя гӧрд десантӧс вӧрӧг тылӧ, Краснодарсянь сё ветымын верст сайӧ, Ново-Нижестеблиевскӧй станица дінӧ, мӧдӧдӧм: сэні сэки вӧлі штабыс генерал Улагайлӧн, коді командуйтіс еджыд десантӧн.
Гӧрд десантса начальникӧн индісны Ковтюх ёртӧс, комиссарӧн индісны менӧ.
Миян могӧн вӧлі — тӧдлытӧгныс ӧдйӧ кучкыны вӧрӧг тылӧ, нетшыштны сылысь наступайтан инициативасӧ, вайӧдны паникаӧдз, торкны став плансӧ...
Операцияыс артмис.
Кубань вылын, пристань дорын, сулаліс куим пароход: «Илья пророк», «Благодетель» да «Гайдамак».
Пароходъясыс лёкиникӧсь, важӧсь, сьӧкыда вӧлі ветлӧны: ӧдва-ӧдва кыссьӧны сизим, кӧкъямыс верст часнас.
Тайӧ пароходъяс вылас да нёль баржа вылын должен вӧлі мӧдӧдчыны вӧрӧглӧн тылӧ миян гӧрд десант.
Кузь лун чӧж рытӧдзыс берег вылын вӧлі вӧвлытӧм жуӧм: кымынкӧ час чӧжӧн колӧ вӧлі чукӧртны ловъя вын, вооружитчыны, заптыны сёян-юан, мый позьӧ — дзоньтавны...
Воалӧны автомобильяс, гӧнитӧны кавалеристъяс, вайӧдӧны артиллерия да повтӧма ызгӧны, лыаа чойын сыкӧд ноксигтыр; грымакылӧмӧн да зинякылӧмӧн варов сутолокаас пырӧны военнӧй повозкаяс няньӧн, фуражӧн, снарядъясӧн; кодӧнкӧ сетӧм шытӧм команда серти котӧрӧн локтавлісны красноармееч чукӧръяс, збоя босьтавлісны мыш выланыс зэлыд мешӧкъяс да, мегырӧн кусыньтчӧмӧн, трап вылын качайтчиг, вошавлісны пароходъяслӧн восьса сьӧд розьясас...
Снаряд тыра ящикъяссӧ пыртлісны кыкӧн-кыкӧн, а сьӧкыдджыкъяссӧ и нёль мортӧн, надзӧник вӧлі босьтӧны, надзӧник нуӧны, надзӧник лэдзӧны му вылӧ — сэтшӧм вӧлі команда: «снарядъяс не шыблавны!»
Но сы пыдди нянь тупӧсьясӧн дурисны пӧттӧдзныс: на йӧз, мачьясӧс моз, шыблалісны киысь киӧ, зілисны мӧда-мӧднысӧ панйыны, ордйыны пельклунӧн да тэрыблунӧн.
А мукӧддырйи тайӧ мачьясыс чорыда зупкӧбтасны вӧлі ылалысьджык мортыдлы да сійӧ юр вомӧн лэбасны мудера шпыньялӧмӧн виччысьысь ыліджык сусед киӧ.
Трап вылын ва весьтын сулалысь ӧти татшӧм ылалысь мортлысь картузсӧ уськӧдісны веськыда юас, дружнӧя сералісны, ёсялісны.
— Ӧд кутшӧм бушков кыптіс, паськӧмтӧ чашйӧ... — горзӧ ӧтик.
— Вартчы ӧдйӧ, мый видзӧдан! — равзӧ мӧд.
А коймӧд сералӧ, пыж вылӧ индігтырйи:
— Эй, кучкы пелысъяснас, видлы шудтӧ...
Тайӧ лоӧмтор бӧрын зонъяс пӧрччалісны шапкаяснысӧ: найӧ, кодъяс вӧліны берегын, муӧ чӧвталісны шапкаяссӧ, а трап вылын да ва бердын сулалысьяс — питшӧганыс да вӧнь костаныс сюялісны.
Грузитчӧм муніс водзӧ.
Кыпыд веськыд радъясӧн воавлісны выль командаяс, а сэсся разавлісны, вошлісны йӧз чукӧрӧ, да тайӧ выльясыс сідзжӧ заводитлывлісны котравны, пыртлысьны, увгыны, серавны.
Киясаныс да пельпом выланыс инструментъясӧн воис уджалысьяслӧн артель, коді дась вӧлі уджавны, да, шмонитігтырйи да красноармеечьяскӧд сералігтырйи, вошины пароходлӧн пӧтлытӧм вомӧ.
Быдлаӧ судзсьысь торговкаяс берегас вузавлісны кисьмӧм, сочнӧй арбузъяс; зонкаяс, писькӧсӧсь да гора гӧлӧсаӧсь, шныряйтісны быдлаті да нюркйӧдлӧмӧн вӧзйисны папиросъяс.
Ӧтар-мӧдар бокас стенъясӧн сулалісны шландайтысь йӧз, нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдісны став тайӧ лӧсьӧдчӧмсӧ, юасисны, видзӧдчисны, исасисны.
Сэсся кар пасьта быдӧн паськӧдлісны туйтӧм сёрнияс, эскӧдӧмӧн, мый ставсӧ «аслам синъясӧн» аддзылі.
Вӧліны сэні, кыдзи сійӧ овлывлӧ, шпионъяс, но весиг и найӧ эз вермыны тӧдмавны вид сертиыс шума да восьса, но сэк жӧ дзик гуся лӧсьӧдчӧмъяслысь тайнасӧ: мыйся суднояс, кодӧс, мыйла да кытчӧ найӧ нуӧны, — сійӧс некод эз тӧд.
Тайнасӧ ми эгӧ восьтӧй дзикӧдз весиг команднӧй составлы, весиг кывкутысь уджалысьяслы.
Миян делӧын тайнаыс вӧлі вывті колана.
Тайнасӧ колӧ вӧлі видзны чорыда, сы вӧсна мый сійӧ йӧзаліс кӧ Краснодарын, кымынкӧ час мысти эськӧ воис нин улагаевскӧй штабӧ.
Гражданскӧй война воясӧ еджыд казачество зэв бура велаліс нуӧдны ассьыс казачӧй «узун-кулаксӧ» (сідзи шусьӧ Семиречьеса киргизъяслӧн обычай — быд важнӧй лоӧмтор пырысь-пыр висьтавны кишлакысь кишлакӧ.
Киргизлы воас юӧр — чеччыштас вӧв вылӧ, тӧвзяс равнинаяс кузя, кыссяс гӧравывса трӧпаяс кузя — да та вӧсна дженьыдик кадӧн лоӧ нин став этша йӧза да дикӧй матігӧгӧрсӧ юӧртӧма).
Улагай кӧ эськӧ водзвыв тӧдіс миян гӧрд десант йылысь — миян став операциялы эськӧ вӧлі грӧш доныс; лӧсьӧдчыны паныдавны да обезвредитны миянӧс сылы эськӧ эз вӧв некутшӧм сьӧкыдлун — юӧвывса минаяс, камышъяс пӧвстӧ сувтӧдалӧм дасӧн-джынйӧн кымын пулемёт да картечӧн лыйсян орудие кык-ӧ-куим, — вот и пом десантлы; векньыд юад сьӧкыд эськӧ вӧлі мездысьнытӧ.
Тайнасӧ вӧлі видзӧма.
Быдтор тӧдны кӧсйысь йӧзлӧн юасьӧмъясыс мытшасявлісны нинӧм тӧдтӧм йӧз мымляйтӧмъясӧ.
А боечьяс — найӧ весиг эз и кӧсйыны тӧдны; буди сӧмын кутшӧмкӧ чангыль ныра да беринӧсь чужӧма пулемётчик Коцюбенко тувкнитас гырддзанас суседсӧ да шуыштас:
— Отсӧг вылӧ?
А?
— Дерт, оз ас йӧзлы паныд, — орӧдас сійӧс дӧзмӧм суседыс.
Та вылын сёрниыс и помасьӧ.
Красноармеечьясӧс вӧлі чукӧртӧма молодеч вылӧ молодеч: доброволечьяс, профсоюзӧ пырысьяс, уджалысьяс, комсомолечьяс, партийно-мобилизованнӧйяс, ӧти кывйӧн, сэтшӧм йӧз, кодъяскӧд позьӧ вӧлі кутчысьны быд сьӧкыд уджӧ.
Ставыс чукӧрмис кӧкъямыссё штык, ӧкмыссё сабля, дас кымын пулемёт да кык кокни полевӧй орудие.
Отрядыс ичӧтик, но ён.
Ӧбед бӧрын, час нёль кежлӧ, ставыс нин вӧлі эштӧма кывтӧм вылӧ: кыскисны медбӧръя снаряд ящикъяс, пыртісны автомобильяс, йӧртісны мудзӧм, быгзьӧм вӧвъясӧс.
Виччысьыштім — оз-ӧ воны медикаментъяс, то татшӧм случайясын тайӧ добракӧд, тыдалӧ, помыс век нин ӧти: эз воны.
Да мунны ковмис, позьӧ шуны, вывті ичӧт запасъясӧн.
Баржаяс вылӧ, пароходъяс вылӧ кыскисны трапъяс, шыблалісны кӧтасьӧм, няйт канатъяс...
Бабаяс бӧр сӧвталісны-тюрйӧдлісны мешӧкъясаныс вузавтӧм арбузнысӧ, лэпталісны пельпом выланыс, муналісны.
Берегыс кушмис, шландайтысьяс разӧдчалісны...
Баржаяс вылын, кытчӧ вӧлі валитӧма седлӧяс, мешӧкъяс, канатъяс, турун, арбузъяс, салдатскӧй сумкаяс, медся быдсикас ногӧн пуксялісны боечьяс: чукӧрӧн, шумнӧя, гажаа.
Ӧти баржа вылын, дзик дорйылас, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс комсомолысь Ганька, уджсикас сертиыс наборщик.
Сылы дас кӧкъямыс арӧс.
Ганькалӧн чужӧмыс мича, сӧстӧм, а синъясыс югыдӧсь да сюсьӧсь.
Сійӧ бура кужӧ ворсны гитараӧн, кок вылас пельк, зэв лӧсьыда йӧктӧ да сьылӧ гораа, паськыда да вӧльнӧя.
Комсомолсьыс Ганькаӧс кӧсйисны мӧдӧдны студияӧ — сӧвмӧдны ассьыс енбисӧ, да со вот локтіс Улагай — абу нин велӧдчӧмӧдз, колӧ мунны воюйтны.
Сійӧ весиг эз и мӧвпав сы йылысь, мунны сылы али кольччыны.
Кодыр комсомолын юӧртісны доброволецъяслысь набор, сійӧ гижсис медводдза мортъяс пӧвстысь ӧтиӧн да ни ӧти сутш кежлӧ эз колебайтчы, мӧдарӧ, став сьӧлӧмкылӧмъяснас, мӧвпъяснас, вӧлянас зэлӧдчис чрезвычайнӧй, шензьӧдана событиеяс виччысьӧмын.
Фронт вылын сійӧ некор на эз вӧвлы, да фронтыс сылы кажитчӧ вӧлі дзик вӧвлытӧмӧн.
Ганька чӧв оліс, сьӧлаліс ва вылас да любуйтчис, кыдзи посни черияс чеччыштавлісны да ньылалісны сылысь рысь кодь еджыд дульсӧ.
Ганька мышку сайын лажыньтчӧмӧн пукаліс матрос Леонтий Щеткин.
Синъясыс, сюзьлӧн кодь, гӧгрӧсӧсь, бледӧсь, кор колӧ — бурӧсь, а кор и лёкӧсь.
Шырсьӧма кушӧдз; паськыд восьса морӧсыс гожъялӧма, ыргӧн таз кодь.
Щеткин чӧв олӧмӧн гӧгӧр дзӧръяліс, залпӧн пуркйис махорка табак тшынсӧ да сизьдіс кулакнас аслыс пидзӧсас.
Дзик сійӧ кокъяс дорын турун чукӧр вылын шойччис кудриа сьӧд юрыс Танчуклӧн, збой наездниклӧн, быгыд чужӧма мича белоруслӧн.
Баржа вылын медся донаторйӧн Танчуклы вӧлі сылӧн Юсь нима пегана вӧлыс.
Мыйла сійӧ нимтіс сійӧс Юсьӧн — и ачыс оз вермы висьтавны, но, дерт, сы вӧсна, мый, тшӧкыда кӧ Танчук вӧлі шуалӧ «юсь-юсь-юсь» — шутьлалӧм вӧлі артмӧ, да тайӧ сылы кажитчис: сійӧ пондас вӧлі кияснас клопайтны, кокъяснас тапйӧдлыны да йӧктан сьыланкыв шутлявны.
Кыкысь ранитчылӧма, Юсь эз нин ӧтчыд мездыв олӧмсӧ аслас быгыд чужӧма верзьӧмалысь да лэбӧдліс сійӧс весиг тэрыб кока казацкӧй вӧвъясысь.
Танчук куйліс восьса синъясӧн, йирис арбуз корка да сьӧласис бокӧ.
Орччӧн сулаліс эскадроннӧй, ов сертиыс Чобот, — кузь тушаа, сӧнӧд, ён.
Паськыд Русь пасьта помысь помӧ, карысь карӧ тшыг нисьӧ пӧт брӧдяжитӧмыс, семья пытшса лёк олӧмыс — нинӧм эз ви сылысь гажа ловсӧ, олӧм вылӧ кутшӧмкӧ сӧстӧм, кыпыд видзӧдлассӧ.
Кажитчӧ вӧлі, быттьӧ тайӧ мортыслӧн некор эз вӧвлы и абу неминуча ни шог, быттьӧ сылӧн помтӧм ӧти долыдлун, коді сідзи вот восьсӧн и бызгыльтӧ ортсӧ да тӧдчӧ быдторйын: сылӧн кывъясын, сылӧн вӧрасъясын, йӧзкӧд вӧдитчан сылӧн модаын да сыын, кутшӧм кокниа да гажаа сійӧ кутчысьӧ быд уджӧ.
Чобот сулаліс, мыйлакӧ нюмъяліс, — тыдалӧ, аслас мӧвпъясыслы — да видзӧдіс Кубань кузя катчӧс...
Сэні жӧ вӧлі беринӧсь чужӧма том Коцюбенко.
Кизьӧриник, ичӧтик, сійӧ вӧлі быттьӧ сатшкысьӧма муас да нӧшта ёна ичӧтмӧма, кодыр сійӧ заводитас вӧлі мыйкӧ висьтавны аслас чирӧм, быттьӧ му пытшсянь кылан гӧлӧснас.
Коньӧр вӧлі висьӧ чахоткаӧн.
Бурдӧдчывлӧма, но этша, омӧля, кыдзсюрӧ.
Лёк висьӧмыс босьтӧ вӧлі сійӧс ас улас, лӧсьӧдчӧ вӧлі пӧдтыны.
Коцюбенко тайӧс тӧдіс да, кор вӧвліс ӧтнас, лоліс зумыш, шог да думыштчӧма.
А йӧз дінын зільліс быдторйын да быдӧнӧс кывнас венны, но кыдзкӧ мыжтӧма, кыдзкӧ абу лёкысь да сы вылӧ некод эз лӧгасьлы.
Кодыр сійӧ зэлӧдчӧ вӧлі «гымӧбтыны», кыдзи сы йылысь ёсявліс ыджыд Чобот, ставныс кӧсйытӧгныс вӧлі ланьтасны, да чужӧм выланыс петкӧдчас дӧзмытӧм, лӧг куттӧм нюмдӧм.
— Ӧдтӧ, чӧрт, эн дур! — горӧдіс Танчук, кор аддзис, кыдзи Юсь лӧсьӧдчӧ вӧлі курччыны орчча меринсӧ.
Юсь ланьтыштіс, быттьӧ сійӧс мӧвпыштіг, мый сійӧ кыліс, шоныд шӧвк кодь пельяснас кык-ӧ-куимысь торнитіс да бергӧдчис меринысь.
— Со тай, — кыпыда шуис Танчук.
— А мый — «со тай»? — шпыньмунігмоз юаліс Чобот.
— Он аддзы?
Кывсӧ гӧгӧрвоӧ...
— Но, аддза: сулалӧ, кыдзи сулаліс, — эльтӧ Чобот.
— Йирны кӧсйис, ерыга...
— Ставыс мыйкӧ кӧсйӧны, — философскӧя шуыштіс Щеткин.
Сутш кежлӧ ставныс ланьтлісны.
— Ёртъяс, — бергӧдчис налань Ганька, — а збыль, мый вӧлыд велалӧ кӧзяин дінас да гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ сылы шуӧ, — збыль?
А?
— Со вот кӧть эськӧ ӧні... — пондыліс вӧлі Танчук.
— Гӧгӧрвоана, — букӧстіс Чобот, сійӧс торкӧмӧн. — Мукӧддырйи шуан, мися, кежышт, а сійӧ тэныд кок вылад гыжнас шняпкӧбтас... ставсӧ гӧгӧрвоӧ, да нӧшта кыдзи...
— Оз, ёртъяс, гӧгӧрвоӧ, — сюйсис Коцюбенко, — сӧмын вердны колӧ.
Тэ вердан, тэнӧ и гӧгӧрвоӧ.
И кывзӧ тэнӧ ӧтнадтӧ.
Батьлӧн сьӧд чибӧ — сійӧс вӧлі ӧтнассӧ сибӧдӧ, а суседлысь, Антиплысь, сойсӧ курччис, яйсӧ нетшыштіс.
Ӧтнас батьӧ вӧдитчӧ — сыкӧд, быттьӧ баля.
— Коді вердӧ, сійӧс радейтӧ, — Коцюбенко дор шыасис Ганька. — А радейтӧмсӧ ставӧн гӧгӧрвоӧны.
Мун да нинӧм абуысь чужйы вӧвтӧ, чайтан, оз ӧбидитчы?
Кыдзи нӧ...
Пырысь-пыр гӧгӧрвоас...
А шошасӧ малалышт — жуйгӧдчас, виччысьӧ, мый нӧшта на малалыштасны...
Ставсӧ, вокӧ, гӧгӧрвоӧ.
— Тшук сідзи, — сы дор шуис и Танчук.
Берегтіыс мунӧ розӧвӧй чышъяна ныв; сійӧ видзӧдіс баржаяс вылӧ да кодӧскӧ, тыдалӧ, корсис.
— Ай, Дуня-Груня, — горӧдіс Чобот, — он ӧмӧй аддзы?
Ныв нюмдыштіс да муніс водзӧ.
— Кӧть туй вылӧ носовик козьнав, — сераліс сійӧ.
— И видзӧднысӧ оз кӧсйы, — гартыштіс Щеткин.
— Тэнӧ аддзӧ да, полӧ... — чӧвтыштіс Чобот.
— Ачыд тай бур...
Ставӧн серӧктісны.
— Ганька, — шуис Коцюбенко, — кӧсъян гудӧк вая, сьывны кутан?
— Мый нӧ абу сьывны, кута, — сӧгласитчис Ганька.
Коцюбенко воши мешӧкъяс да вӧвъяс пӧвстӧ да регыд воис гудӧкӧн.
Пуксис кер вылӧ да, кыдзи пӧлагайтчӧ, минута либӧ кык видлаліс гӧлӧссӧ, нюжӧдавліс нотаяс, мыйкӧ мургис вомгорулас, босьтліс быдсяма аккордъяс.
— Но, мый? — нюжӧдчис сійӧ юалӧмӧн Ганька дорӧ.
— Мый кӧсъян...
— Вай — «Ді сайсянь стержень вылӧ...»
— Ва ныр вылӧ, — веськӧдіс Ганька. — Сӧмын отсавны — ӧтнам ог понды...
— Заводит! — ӧтпырйӧ сӧгласитчисны Чобот да Танчук.
Ганька горӧдіс сьывны.
Медводз ньӧжйӧ, быттьӧ видлігмоз да лӧсьӧдчигмоз, сэсся пыр гораджыка, гораджыка, гораджыка...
Сійӧ кыпӧдчис нин кокъяс йылас, бергӧдчис юлань банӧн да сьыліс эз йӧзыслы, а Кубаньса гыяслы.
Гудӧк ворсіс лёка.
Коцюбенко пӧшти дзик оз куж вӧлі ворсны, но деласӧ тайӧ эз торк.
Кор Ганька вӧлі сьывны босьтӧ, Коцюбенко ланьтыштлывліс, Ганькалысь эзысь шы гӧлӧссӧ кывзіг, а кор сійӧ кӧсйыліс сетны гудӧклы вӧля, вӧлі сёр нин: ёртъясыс босьтасны вӧлі гымыштан гӧлӧснаныс куплетыслысь мӧд джынсӧ да эз и сетлыны Коцюбенколы петкӧдлыны асьсӧ кыдзи колӧ...
Ставыс нин баржа вывсьыс чукӧртчисны сьылысьяс дінӧ да сӧльнитчисны накӧд ӧтувъя сьыланкывъяс...
Ганька помалӧ да мӧдпӧв сьылӧ медводдза куплетсӧ:
Ді сайсянь ва ныр вылӧ,
Юлӧн гыа эрд вылӧ...
Бушковӧн нетшыштчисны ён, лӧсьыд гӧлӧсъяс:
Мыччысьӧны мӧчмӧдӧмаӧсь
Стенька Разинлӧн пыжъяс...
Тайӧ здукнас сьылысьясӧс катовтыштіс ӧтарвыв.
Пароходъяс — тӧдлытӧг, шумиттӧг, тутсытӧг — вӧрзисны места вывсьыныс, йӧткыштчисны берегысь, мӧдісны кыскыны ас бӧрсяньныс баржаяссӧ...
Быттьӧ ыджыдсьыс-ыджыд чудовищеяс, кузь лентаӧн нюжӧдчисны ю кузя суднояс.
Вӧлі тайӧ зрелищеын ӧтпырйӧ мыйкӧ и кыпыд, и шуштӧм: отряд кывтіс вӧрӧглӧн тылӧ.
Та йылысь некод эз тӧд, но ставыс нин чувствуйтісны и гӧгӧрвоисны тэрыба мӧдӧдчӧм серти, мый водзын лоас мыйкӧ зэв колана да тӧдчана.
Тӧждысьтӧм гажлун, коді вӧлі баржаяс да пароходъяс вылын, кор найӧ сулалісны берег дорын, ӧні сетіс ассьыс местасӧ кутшӧмкӧ трезвӧя зэлӧдчӧм да сосредоточеннӧй состояниелы.
Тайӧ вӧлі эз полӧм, эз шӧйӧвошӧм — тайӧ вӧлі кӧсйытӧм лоан ыджыд делӧ дорӧ психологическӧй дасьтысьӧм.
Рам да мӧвпӧн тыр видзӧдласъясын, тэрыб да майшасяна вӧрасъясын, орласяна да дженьыд сёрниясын — быдлаын нин кыліс мыйкӧ выль, мый дзик эз вӧвлы, берег дорын налӧн сулалӧм дырйи; тайӧ состояниеыс ӧддзӧмӧн содіс водзӧ мунӧм серти да примитіс майшасяна виччысьӧмлысь пыр стӧчджык и стӧчджык формаяс.
Пароходъяс вылын, кӧні операция йылысь дзоньнас тӧдісны баржа вылын дорысь унджык, ставӧн кайисны вылысса палуба вылӧ да, ӧтар-мӧдарӧ индалӧмӧн, арталісны, кӧні куйлӧ сійӧ либӧ тайӧ нюр, кыті мунӧны туйяс, ордымъяс...
Кубань кытшлаліс да гартчис нюдзвиж берегъяс костӧдыс.
Со нин прӧйдитісны корниловскӧй гу — ичӧтик мыльк дзик берег вылын.
Ставыс тӧдса, сэтшӧм помнитана, историческӧй местаяс!
Тайӧ берегъяссӧ пасьтала киськалӧма вирӧн: тані быд ки пыдӧс пасьта му мырддялісны пӧсь бойӧн царскӧй генералъяслысь миян гӧрд полкъяс.
Водзӧ, пыр водзӧ кывтӧ отряд...
Паськыд сьӧд чутъясӧн ыліникын паськӧдчӧмаӧсь станицаяс.
Вӧр абу — гӧгӧр мунӧны паськыд, ӧні нин куш, вундӧм муяс.
Кӧнсюрӧ туруныс вывті васӧд да веж — тайӧ нюръяс; мукӧддырйи паныдасьӧны камышъяс; но тані найӧ этша на — найӧ лоасны водзын, локтан войӧ; мукӧддырйи югнитлас свинеч рӧма эжвылыс лиманлӧн — сы гӧгӧр йӧжгыльтчӧмаӧсь, ичинь водз челядь моз, чукльӧсь росъяса посньыд, мисьтӧм кустарникъяс...
Пыр улӧджык и улӧджык ӧшӧдчис август тӧлысся пемыд вой.
Со нин и берегъясыс вошины; на пыдди доръяс кузяыс колины сӧмын кутшӧмкӧ ӧтсяма гудыр визьяс: турун ни, камышъяс ни, кустъяс ни — нинӧм оз тыдав.
Ньӧжйӧ мунӧ суднояслӧн караван.
Водзвылас, быттьӧ скӧр кӧзяин водзын пон, быд бокті гӧгралӧ да кытшлалӧ мотора пыж: сылы сетӧма мог ставсӧ аддзыны, ставсӧ кывны, тӧдны ставсӧ, мый виччысьӧ миянӧс водзын, а медсясӧ, видзӧдавны — абуӧсь-ӧ дзеблалӧм минаяс.
Тайӧ медводдза войыс эз на повзьӧдлы ыджыд опасностьясӧн; колӧ вӧлі асывводз кежлӧ воӧдчыны Славянскӧй станицаӧдз, коді, ва кузя кӧ лыддьыны, Краснодарсянь сизимдас-кӧкъямысдас верст сайын.
Славянскын — миян йӧз; берегъясыс, сідзкӧ, дзик станица дорӧдзыс долженӧсь лоны миян жӧ.
Но тайӧ бӧръя чайтӧмыс вермис лоны и ӧшибитчанаӧн: местаяссӧ, став гуся туйяссӧ да камышевӧй трӧпаяссӧ зэв бура тӧдӧмӧн, вӧрӧг тшӧкыда чеччыштлывліс миян тылӧ да вӧвлі сэні, кытӧн сійӧс дзик эз виччысьны.
Сідзи сійӧ вермис и ӧні чеччыштны тайӧ берегъяс вылӧ, кодъяс дінті ми вӧлі кывтам.
Но лӧнь: ни лыйсьӧм, ни шум.
Сӧмын кылӧны пароходъяслӧн кӧльӧсаяс улын валӧн польскӧдӧмъясыс да гежӧдика гӧрӧктывлӧ тӧждысьысь суседнас ӧбӧдитӧм вӧв.
Пароходъяслӧн палубаяс кушмисны — йӧз лэччалісны каютаясӧ.
Пукалісны чӧла, сёрнитны эз кыскы.
Мукӧдъяс вугралісны, быд тракнитӧмысь садьмывлӧмӧн; мукӧдъяс пукалісны, синъяснаныс пемыд стеклӧясӧ сатшкысьӧмӧн да куритісны ӧти чигарка бӧрся мӧдӧс.
Баржаяс вылын чӧв жӧ: седлӧяс дінӧ, мешӧкъяс дінӧ, повозкаяс дінӧ йитшкыльтчыштӧмӧн либӧ мӧда-мӧд дінас ляскӧдчӧмӧн, узьӧны боечьяс.
Панласьӧмӧн нискӧны да шкоргӧны: синъяснысӧ куньӧмӧн, вывті тешкодь кывзыны тайӧ аслыспӧлӧс концертсӧ.
Мыйкӧ корскӧ да шкоргӧ пароходъяс пытшкын, но сэтшӧм видзчысьӧмпырысь, сэтшӧм надзӧник, мый ӧдвакӧ кылӧ берег вылас.
Пыр водзӧ и водзӧ кывтӧ миян гӧрд караван.
Кор сук пемыдыс кутіс кыпӧдчыны мусяньыс, а асыввылын муртса сявкмуныштіс кыа, ми воам вӧлі Славянскӧйӧ.
Дзик станица дінас, ю вомӧн, — зэв ыджыд кӧрт туй пос.
Сійӧс взорвитісны еджыдъяс, кор казялісны, мый налӧн положениеныс лачатӧм.
Чудовище бузгысис ваас, но дорса пролётъясыс кутчысисны да пельӧсӧн нёрӧдісны пыдӧсас куйлан шӧр пролётсӧ.
Тайӧ дорса пролётъяс увтіыс и колӧ вӧлі нуӧдны миянлысь суднояс.
Могыс абу кокни, ӧд юыс тані ёна ямӧма.
Уджыс тырмис дзик рытӧдзыс: мерайтлім, видлалім, прӧверайтім быд воськов.
Бӧръяпом, ставыс дась кывтӧм вылӧ.
Меститчалісны выль боечьяс, кодъясӧс ми босьтім Славянскӧйысь.
Ӧні нин ставыс чукӧрмис сюрсӧн-джынйӧн кымын морт.
Сӧвтыштім мыйсюрӧ припасъясысь — и бара туйӧ.
Десантӧс юким куим эшелон вылӧ.
Мунігкежлӧ быд эшелонӧ пуктім ассьыс начальникӧс; гӧгӧрвоӧдім, мый лоас туй чӧжнас, мый позьӧ войнас виччысьны.
Муртса сӧмын пемдіс, сэтшӧм жӧ надзӧник да шумтӧг, тӧрытъя моз, йӧткыштчисны берег дорысь сьӧкыд пароходъяс.
Станицаын некод эз казяв мунӧмнымӧс: кузь лун сійӧ вӧлі войска цепь кытшын — ни станицаӧ, ни сэтысь некодӧс некытчӧ оз вӧлі лэдзны.
Тайнасӧ и тані вӧлі видзӧма.
Тайнаыс мездіс олӧмсӧ гӧрд десантлы.
Славянскӧйсянь Ново-Нижестеблиевскӧйӧдз, кӧні сулаліс улагаевскӧй штаб, Протока кузя лыддьыссьӧ верст сизимдас.
Мунны колӧ вӧлі быдса вой.
Кадсӧ вӧлі арталӧма татшӧм ногӧн, медым чеччан местаӧ веськавны югдігӧн, руа дырйи, кор ставыс на вӧйӧма кыз унмӧ.
Вӧрӧгӧс колӧ вӧлі суны немтӧдлытӧгыс, петны дзик виччысьтӧг.
Тайӧ бӧръя сьӧлӧм майшӧдлан войсӧ некор оз вунӧдны походын участвуйтысьяс.
Славянскӧйӧдз мунігкості — тані век жӧ вӧліны асланым местаяс, да вӧрӧглы пырны татчӧ вӧлі сьӧкыд.
А вот ӧні Славянскӧй сайын — лиманъяс да плавнияс пӧвстын, посньыдик кустъяс да камышъяс пӧвстын, кодъясӧн шебрасьӧмаӧсь васӧд увтас берегъясыс, сэні быдлаын жуӧны вӧрӧгъяслӧн дӧзьӧръяс да разъездъяс.
Положение вывті ӧпаснӧй.
Татшӧм положениеын и мераяс примитавны колӧ вӧлі аслыспӧлӧсъясӧс.
Пароходъяслӧн кывтны петтӧдз, берег вылын чукӧртчисны отрядса веськӧдлысьяс да сӧветуйтчисны быть колана видзчысян мераяс йылысь.
Тані вӧлі веськӧдлысь Ковтюх, кодлӧн нимыс вӧлі орӧдны позьтӧг йитчӧма Таманскӧй армиякӧд.
Тайӧ уна шог тӧдлысь армиясӧ гӧраясті да гӧра сёртасъясті сійӧ петкӧдіс 1918-1919 воясын вӧрӧг кытшысь
Кубань, а торйӧн нин Тамань бура тӧдӧны да пӧмнитӧны Епифан Ковтюх капитанӧс.
Полтавскӧй станицаысь абу озыр крестьянинлӧн пи — сійӧ гражданскӧй война кадӧ воштіс и сійӧ неунаторсӧ, мый сылӧн вӧлі: керкасӧ еджыдъяс сотісны кушӧдз, а эмбурсӧ станас петкӧдісны.
Революция чӧж Ковтюх — режье улын.
Абу этша заслуга сылӧн бӧрын.
Да вот и ӧні: Кубанькӧд вермас лоны лёктор, колӧ кодлыкӧ шыбитчыны дзик биас, писькӧдчыны вӧрӧг тылӧ, колӧ вӧчны абу сӧмын смелӧй — пӧшти йӧй операциясӧ.
Кодӧс нӧ бӧрйыны?
Епифан Ковтюхӧс.
Сылӧн атлет кодь, латшкӧс туша, паськыд морӧс.
Пашкыр рыжӧй усъяссӧ быттьӧ сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, медым сійӧ найӧс нетшкис да гартліс, кор мӧвпалӧ делӧ йылысь.
А майшӧдлан оланног дырйи сійӧ пыр вӧлі тырӧма мӧвпъясӧн.
Тайӧ минутаясӧ сійӧ оз нин сёрнит, командуйтӧ.
Сюсьӧсь руд югыд синъясыс; сюсьӧсь пельясыс, вына ён да писькӧс Ковтюх.
Сійӧ сэтшӧмъясысь, кодъяслы шуӧма кольны йӧз казьтылӧмын джынвыйӧ мойдса кодь геройясӧн.
Сылӧн ним гӧгӧр артмӧны нин вӧвлӧмторъяс да вӧвлытӧмторъяс, сылысь нимсӧ йитӧны таманечьяс быд сикас ыджыд лоӧмторъяс дорӧ.
Сулалӧ Ковтюх берег вылын да думайттӧг, ачыс тайӧс казявтӧг, пыр нетшкӧ и нетшкӧ пашкыр рыжӧй уссӧ.
Сыкӧд орччӧн сулалӧ медводдза, медматыс, медбур отсасьысь — Ковалев.
Контузитчӧмысь сылысь вежыньтӧма чужӧмсӧ, бокӧ бергӧдӧма чужӧм лысӧ, кыскӧма вылыс парсӧ.
Оз кут вежӧрын Ковалев, кымынысь сійӧ вӧвлӧма бойясын, кымынысь ветлӧма атакаӧ.
Весиг оз лыддьыны стӧча и сійӧс, кымынысь ранитчывлӧма: не то дас кыкысь, не то дас витысь.
Ме ог тӧд, эм-ӧ сылӧн ловъя места, кытчӧ эськӧ эз шлёпнитчыв пуля, эз кучкысь снаряд торпыриг либӧ качӧм му.
И кыдзи сӧмын ловйӧн коли мортыд — он гӧгӧрво.
Омӧлик, висьлӧс, быгыд, тойтмӧм чужӧма, кодӧс дорӧсалӧма небыд шӧвк кодь тошкӧн, сійӧ петкӧдлӧ аснас збыль воинлысь пример: любӧй, медся рискованнӧй удж вылӧ аслас векъя дасьлун сертиыс, аслас дисциплинированность сертиыс, аслас повтӧмлун  да благородство сертиыс.
Дзик нин отставкаын лыддьыссьӧмӧн, сійӧ некыдз эз вермы кольччыны боевӧй оланногысь ортсын да ӧні дзик ас вӧлясьыс мунӧ вӧлі миянкӧд опаснӧй делӧ вылӧ.
Ме аддзылі сійӧс сэсся бойын — сэтшӧм жӧ гажа, лада, векъя кодьыс.
Медыджыд уджсӧ сійӧ вӧчас вӧлі вежсьывтӧм дӧзмытӧмлун да висьтавліс сійӧ удж йывсьыс, быттьӧ нинӧм абу йылысь, мый оз сулав босьтны тӧд вылӧ.
Татшӧм Ковалевъясыд, муртса тӧдчанаӧсь, но збыльвывса геройяс, — унаӧн Гӧрд армияын.
Но найӧ пыр лӧньӧсь, ас йывсьыныс чӧв олӧны, начальстволы син улас оз пырны — кольӧны сайын.
Ковалевкӧд паныд — артиллерияса командир Кульберг.
Матӧджык ме тӧдмалі сійӧс сӧмын бӧрынджык, пӧсь бойын, кор миян ставсӧ нин вӧлі пудъялӧма; сэтшӧм чорыдлун вылӧ, сэтшӧм лэдзчысьтӧмлун вылӧ позьӧ вежавны: биа из — абу морт.
А видзӧдлыны — быттьӧ шынеля кӧза, да и гӧлӧсыс кӧзалӧн кодь, дрӧжжитӧ, зілякылӧ, киссьӧ анькытшӧн.
Вӧлі нӧшта кык-куим командир.
Сёрнитісны эз дыр; пӧшти ставсӧ вӧлі решитӧма и думайталӧма луннас на.
— Корӧй Кондраӧс, — тшӧктіс Ковтюх.
— Кондра...
Кондра...
Кондра... — муніс вомысь вомӧ.
Тэрыб чорыд восьласӧн матыстчӧ Кондра.
— Вои, мый тшӧктанныд?
Любӧ видзӧдлыны бравӧй молодеч вылӧ: синъясыс ломалӧны збойлунӧн, а киыс сідзи и лэччывлӧ чеченскӧй шашка пуртӧс вылӧ.
Дзик балябӧж йылас гӧна еджыд шапка: воссьӧма сӧстӧм, джуджыд кымӧс, нӧшта сӧдзджыкӧсь лоины сӧдз тэрыб синъясыс.
— Кывзы, Кондра, — шуис Ковтюх. — Тэныд колӧ тӧдны, мый делӧыс, код вылӧ ми мунам, — ӧпаснӧй делӧ.
Плавнияс пасьта еджыдъяс.
Кытчӧ эн видзӧдлы — камышъяс пӧвстын, видзьяс кузя, лиманъяс весьтын — налӧн быдлаын сулалӧны, ветлӧны дӧзьӧръяс...
Тӧдан тэ тайӧ местаяссӧ?
— Но коді нӧ найӧс тӧдас, ог кӧ ме? — жермуні Кондра. — Дзик Ачуевӧдз, саридзӧдз — сэтӧні ставыс нюръяс, став туйясыс тӧдсаӧсь...
Ветлывлі, тӧда...
— Да тӧдан кӧ, сідзкӧ со мый, — шуис Ковтюх, — миянлы некор геблясьны...
Суднояс дасьӧсь кывтны.
Тэныд колӧ босьтны зонъяс пӧвстысь комын-нелямын медбурӧс, медся смелъясӧс, да и местасӧ тӧдысьясӧс, — босьтны найӧс сьӧрсьыд и — фью...
Ковтюх шутьӧстіс да чуньнас индіс кытчӧкӧ водзӧ сьӧдас.
— Гӧгӧрвоа..
— А гӧгӧрвоан кӧ — и тӧлкуйтны сэсся ог кутӧй.
Босьтан офицерскӧй погонъяс, кокардаяс, югыд кизьяс: менам ставсӧ дасьтӧма...
А, нолтӧ! — шыасис сійӧ сулалысьяс пӧвсысь ӧти дінӧ.
Сійӧ здукӧн пароходлань да регыд воис сэсь дзоляник ёкмыльӧн.
— Босьт, — сетіс начальник Кондралы ёкмыльсӧ. — Сӧмын ӧдйӧ.
Вӧччыны кутанныд онӧ тані — а кор муныштанныд.
Торйӧд надёжнӧйӧс — сійӧ мунас шуйга берегӧдыс, сетан сылы морт дас кымынӧс — сэті абу сэтшӧм ӧпаснӧ.
А ачыд веськыдвылӧ.
Видзӧдав, эн проморгайт.
Мыйкӧ кӧ неладнӧ — тӧдан миянлысь сигналъяссӧ?
Берег дінтіысджык туйтӧ кут.
— Гӧгӧрвоа...
— Сідзкӧ тӧд вылыд босьт: он кӧ весав берегъяссӧ — миянлы бӧрлань не воны...
— Стӧч сідзи...
Позьӧ мунны?
— Мун...
Да ӧдйӧджык...
Кондра мый ӧдйӧ воис, сы ӧдйӧ жӧ и муніс баржа вылӧ.
Регыд кутісны петкӧдны вӧвъясӧс.
Сэсся чукӧртчисны чукӧрӧ.
Тӧлкуйтыштісны минута мында, юксисны кык котыр вылӧ...
Да тыдалыштіс, кыдзи тэрыба рӧдтӧмӧн муніс Кондра, а сы бӧрся морт кызь вит кымын боеч.
Мӧдарлань торйӧдчис морт дас вит кымына группа, да сійӧ юрысь ме тӧдмаі Чоботӧс: ён, паськыд, — багатыр моз сійӧ пукаліс ыджыд сьӧд вӧв вылын.
А орччӧн сыкӧд Ганька — омӧлик, нюдз, быттьӧ тополь пулӧн ув.
Став суднояс вывсянь красноармеечьяс чӧла видзӧдісны ылысмысь ёртъяс бӧрся; эз юасьны, эз допытывайтчыны — ставыс вӧлі гӧгӧрвоана и сідз; эз вӧв ни шмонь, ни серам.
Муніс Кондра верстӧн-джынйӧн кымын, лэччис вӧв вывсьыс аслас ёртъясыскӧд да шуӧ:
— Со тані босьталӧй, кодлы мый воас, сӧмын чинъясӧн эн вензьӧй, — да и сетіс налы ёкмыльсӧ.
Том йӧз разисны сійӧс, перйисны сэсь белогвардейскӧй вӧччанторъяс — погонъяс, кокардаяс, кизьяс, лентаяс, — а вит минута мысти отрядтӧ эз позь тӧдмавны.
Ачыс Кондра пӧртсис полковникӧ да, кор вӧлі паръяссӧ дундӧдас, лоӧ вӧлі тешкодь да лӧсьыдтӧм, быттьӧ павлин перӧа рака.
Пемыдыс эз на ньылышт рытъя рӧмыдсӧ, но туйсӧ казявны позьӧ вӧлі сьӧкыда нин.
Пуксялісны бара вӧвъяс вылӧ, вӧрзьӧдчисны.
— Зонъяс, — велӧдіс Кондра, — энӧ куритчӧй, энӧ кызӧдӧй гораа — быттьӧ ми дзик абуӧсь...
Мунісны шы ни тӧв.
Муртса кывмӧна польсйӧдлісны васӧд да зыбуч му вывті велалӧм вӧвъяс.
Муртса сӧмын найӧ заводитасны вӧйласьны — веськыдвыв и шуйгавыв разӧдчасны верзьӧмаяс, корсьӧны вӧлі, кӧні топыдджык, кӧні збыль туй...
Тадзи мунісны час, кык, куим...
Некод эз паныдась воча; камышъясын да плавниясын — некутшӧм олан признак.
Сьӧд, сук пемыдӧн шебрасьӧмаӧсь шыльыдінъяс; нюръяс весьтын — сьӧкыд дзор ру.
Вот паныд кылісны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс шыяс, кодъяс ӧнӧдз эз вӧвны: тадзи гувгӧ мукӧддырйи телефон сутуга, гашкӧ, тайӧ кӧнкӧ ылын бузгӧ шор...
Кондра сувтіс, сувтісны и ставныс.
Сійӧ бергӧдыштіс пельсӧ сыладор бокӧ, кодарсянь кылісны шыяс, да ӧні бура кыліс морт сёрнилысь ызгӧм.
— Лӧсьӧдчыны! — сетӧма вӧлі гусьӧник команда.
Кияс усины шашкаяс вылӧ.
Мӧдӧдчисны надзӧник мунны водзӧ...
Лӧсьыда нин вӧлі тӧдчӧны квайт верзьӧмалӧн вуджӧръясыс — найӧ локтӧны вӧлі веськыда Кондра вылӧ.
— Коді локтӧ? — кыліс сыладорсянь.
— Сувт! — командуйтіс Кондра. — Кутшӧм частьысь?
— Алексеевечьяс...
А ті кутшӧмысь?
— Комендантскӧй команда Казановичсянь...
Верзьӧмаяс матыстчисны.
Аддзисны погонъяссӧ Кондралысь да пыдди пуктӧмӧн сетісны чесьт.
— Верзьӧма юкӧд? — юаліс Кондра.
— Стӧч сідз, верзьӧма юкӧд...
Сӧмын — коді нӧ таті войын мӧдӧдчас?
— Некод абу, асьным мунім бур дас вит верст.
Сэк кості миян верзьӧмаяс сувталісны дзескыд кытшӧн вӧрӧглӧн верзьӧма юкӧд гӧгӧр...
Нӧшта некымын юалӧм да вочавидзӧм; тӧдмалім, мый водзын локтӧ выль дӧзьӧр.
Ланьтыштісны.
Лӧньліс ӧти здук кежлӧ...
Кондра гикнитіс, — и друг югмунісны шашкаяс...
Вит минута мысти ставыс вӧлі эштӧма.
Мунісны водзӧ, да выль дӧзьӧрлы вӧлі сэтшӧм жӧ пом...
Тадзи ыджыд сьӧлӧма Кондра войбыдӧн кераліс квайт вӧрӧг дӧзьӧр да ни ӧти мортлы эз сет пышйыны.
Чоботлы паныдасьліс жӧ кык дӧзьӧр — налӧн судьбаыс татшӧм жӧ вӧлі; сӧмын мӧд дӧзьӧрыскӧд муртса нелючки эз ло: доймӧм еджыд верзьӧмалӧн вӧлыс чепӧсйис да тайкӧ эз ну сійӧс.
Лои сы бӧрся пуля лэдзны, сійӧ уськӧдіс пышйысьӧс му вылӧ.
Тайӧ лыйӧмсӧ Чоботлысь ми кывлім пароход вывсянь да чошкӧдчим: чайтім, мый лыйсьӧм пансьӧ, мый дӧзьӧрлы удайтчис мунны, мый вӧрӧг ӧдйӧ примитас кутшӧмкӧ выль мераяс...
Ми ставным сулалам вылыс палуба вылын да виччысям...
Вот-вот кыласны сигналъясыс Кондралӧн либӧ Чоботлӧн.
Но эз, нинӧм эз кыв, берегъяс вылын гуын кодь чӧв.
Войбыд асылӧдз дежуритім вылыс палубаяс вылын.
Пыр кажитчис, мый камышъяс пӧвстын кодкӧ вӧрӧдчӧ, мый зинякылӧ ӧружие, кыліс весиг пӧдӧм гӧлӧса да видзчысяна вашкӧдчӧм сёрнитӧм.
Тані берегъясыс матынӧсь, да позьӧ аддзыны берегдорса камышъяслысь леган-довкъялан гудыр поле.
— Быттьӧ со мыйкӧ... — заводитліс ӧти, берегвывса пемыдас видзӧдігтыр да суседыслы индігтыр.
— А абу, — вочавидзліс мӧдыс, — прӧстӧ...
Но сэсся, сюсьджыка видзӧдӧмӧн, шуис водзӧ:
— А гашкӧ...
Да, да...
Быттьӧ и збыль со...
— Тэ нӧ эсійӧ шуан, штыкъяс моз тай вӧрӧны?
— Да, найӧс...
Видзӧд прамӧйджыка...
Сӧмын мый нӧ тайӧ?
И тані, видзӧд, и этані, и водзӧ пыр сійӧ жӧ штыкъяс...
— Э, да ӧд тайӧ камышъяс, вӧрӧны...
И дугдылісны видзӧдны берег вылӧ, но сӧмын здук кежлӧ, а сэсся — бара, бара штыкъяс, пӧдӧм гӧлӧса да гуся сёрни, стальлӧн лязгакылӧм...
Войыс тырӧма повзьӧдчан шаракылӧмъясӧн да шыясӧн...
Быдӧн зільӧ лоны тӧждысьтӧмджыкӧн, но тӧждысьтӧмлуныс абу.
Позьӧ видзны тӧждысьтӧмӧн чужӧмтӧ и гӧлӧстӧ, и вӧрастӧ, но думыд биависьӧмын моз чеччалӧ, чувствуйтанногыд вывті нин ёсьмӧма.
Сёрнитім сы йылысь, мый колӧ керны, камышъяс пӧвстсянь кӧ друг воссяс-сярӧбтас пулемётнӧй би.
А позьӧ ӧд и ыджыдджыктор виччысьны: сэн вермасны дасьтыны орудиеяс да босьтсясны миянӧс лыйлыны картечӧн...
Мый керны сэки?
Думайтім быдторсӧ.
Сӧмын гӧгӧрвоана вӧлі быдӧнлы, мый сэки мездмӧм вылӧ этша нин вӧлі надея: векньыд юад оз бергӧдчыны укшаль судноясыс, а мунны водзӧ — лои эськӧ нӧшта пыдӧджык кулан пекляӧ юртӧ сюйны.
Но мый инӧ керны?
Воим ӧти кывйӧ сы вылын, мый ковмас зіля домасьны берег дорӧ, лэдзавны трапъяс да уськӧдчыны косьӧ...
Кокни шуны — «уськӧдчыны косьӧ».
Берег дорас миян матыстчигкості вӧрӧг вермис ставнымӧс шырыштны пулемётнӧй биӧн: камышъяс пӧвстсянь сылы зэв лӧсьыда тыдалӧ, кутшӧм топыда, чукӧрӧн сулалӧны миян боечьяс.
Найӧ эз жӧ узьны; ӧні, кор муныштім Славянскӧйсянь, туйын нин, командиръяс гӧгӧрвоӧдісны налы водзӧ лоан операциясӧ сылӧн став сьӧкыдлунъяснас да ӧпасностьяснас, кодъясӧс сӧмын позьӧ вӧлі виччысьны.
Кӧні нин сэні вӧлі узьны, татшӧм войяснад унмыд оз лок; синъясыд асьныс чашкалӧны, да видзӧдласъясыд сатшкысьӧны чӧв олан пемыдас.
Мӧда-мӧд дінас ляскысьӧмӧн, быд помын найӧ нуӧдісны оръясяна, гусьӧник сёрни:
— Кӧдзыд...
— Пӧляв кабырад — пӧсь лоӧ.
— Ачыд пӧляв...
Вот кыдзи эсійӧ пӧльыштас — пӧжалуй, и збыль шоналан. — И красноармееч довкнитіс юрнас береглань, вӧрӧглань.
— Матын сійӧ сэні?
— Коді сійӧс тӧдас...
Шуӧны, пасьтала пӧ берег кузяыс ветлӧ...
Да со эстӧні, камыш пӧвстас куйлӧ...
Миян мунісны корсьысьны...
— Кондра муніс?
— Сійӧ.
Кодлы нӧ?
Став розьсӧ тні тӧдӧ...
— Зонмыд — юр...
— Но, кытчӧ тэ...
Ми сыкӧд нӧшта германскӧй вылын на вӧлім — куим Егорейӧс и сэки чужтіс.
— Колӧ лоны, некод абу — шы ни тӧв мыйкӧ...
— Али тэныд равзыны кутасны?
Вот чикнитасны берегсяньыс — да и пом.
— Абу, шуа — Кондрасяньыс нинӧм оз кыв.
— А кыдзи нӧ тэ кылан?
Аэроплан, али мый, воас?
— А мый нӧ тайӧ аэропланъясыс, вокъяс, некӧн абуӧсь?
— Кыдзи абуӧсь?
Лэбалӧны...
Найӧ куйлӧны кар сайын, а лэбалӧны, кор муртса шонді петас, сійӧс и он аддзы.
— Со вӧлӧм...
А мыйла нӧ найӧ лэбалӧны?
— Коді найӧс тӧдас: пар, тыдалӧ, лэдзӧны.
— Тэнад табакторйыд сьӧрад?
— Да куритнытӧ оз позь; тэныд ӧд ротнӧй висьтавліс.
— И збыль...
А кабырӧ, ме чайта, прӧйдитас, оз тыдав...
Паныд сувтісны пырысь-пыр жӧ куим-ӧ-нёль гӧлӧс.
Куритчыны эз лэдзны.
— Регыд воам?
— Кытчӧ?
— А кӧні чеччыны ковмас.
— Мыйӧн сувтам — значит, и воим.
Татшӧм дженьыд, лабутнӧй сёрнияс мунісны став баржа вылын.
Ӧти юалӧм кутчысьӧ вӧлі мӧдӧ, тшӧкыда дзик кӧсйытӧг, кывйысь-кывйӧ...
Пыр сэтшӧм жӧ гусьӧник, пӧшти шытӧг, пемыднас кывтісны суднояслӧн караванъяс.
Кыа петігӧн, кор сук кымӧрӧн на сулаліс ю весьтса сьӧкыд ру, медводдза пароходыс домасис берегӧ...
Ӧти бӧрся мӧд матыстчалісны суднояс да сатшкысялісны берег бердса камышъяс да кузь турун пӧвстӧ.
Станицаӧдз коли сӧмын кык верст.
Кустъяс берег пасьтаыс эз вӧвны, да воссьӧ вӧлі паськыд луд, кӧні лӧсьыд вӧлі ректысьны да войскасӧ стрӧитны.
Тайӧ местаяссӧ тӧдысьяс шуӧны вӧлі, мый ректысьӧм вылӧ лӧсьыдджык пристань оз сюр, мый тайӧ лудыс — Славянскӧйсянь татчӧдз локтігӧн, ӧти и эм.
Ӧдйӧ шыблалім трапъяс, да шензьымӧн ӧдйӧ ставным лоим берегынӧсь.
Кыдзи сӧмын сувтім чорыд му вылӧ, лолыштім кокньыда да долыда: ӧні — абу ва вылынӧсь, ӧні стрелокъяс и верзьӧмаяс кужасны ас вӧсна сулавны да прӧста олӧмнысӧ оз сетны!
Тюрӧдісны пушкаяс, петкӧдісны вӧвъясӧс.
Командиръяс сувтӧдалісны частьяссӧ.
Быд помӧ гӧниталісны разведчикъяс.
Нервничайтӧм быри да сетіс ассьыс местасӧ чорыд, серьёзнӧй зэлӧдчӧмлы.
Ставыс вӧчсьӧ вӧлі тэрыба, сэтшӧм тэрыба, мый лоӧ вӧлі сӧмын шензьыны.
Боечьяс гӧгӧрвоӧны вӧлі, кутшӧма тайӧ тэрмасьӧмыс колӧ вӧлі татшӧм оланногын.
Верзьӧма командиръяс кытшовтісны миянӧс Ковтюхкӧд.
Кык-куим велӧдана сӧвет, и — марш местаяс вылӧ!
Ставыс нин дась.
Сетӧма команда мунны наступление вылӧ.
Водзын рӧдтӧмӧн мӧдӧдчис кавалерия.
Вӧрзисны цепьяс.
Ганька пай вылӧ уси мог метеор моз югнитлыны станицаса уличьясті, ставсӧ видзӧдлыны да висьтавны.
Лэбач моз сійӧ лэбыштіс сук садъяс дінті, вевттьӧм ставеньяса керкаяс дінті, буснитіс шӧр площадь кузя, вичко дінті да, станица пасьта кытшлалӧм бӧрын, воис бӧр да висьталіс, мый «ставыс пӧрадокын».
Кодыр кутім гӧгӧрвоӧдны тайӧ вывті бур «ставыс пӧрадокын»-сӧ, югдіс, мый бӧръя лунъяс олысь станицаыс кыз унмӧн узьӧ.
Сійӧ нинӧм оз виччысь, нинӧм оз тӧд.
Кӧнсюрӧ пельӧсъясын вугралӧны вӧлӧм часӧвӧйяс, унзіль синъяснаныс найӧ видзӧдлӧмаӧсь скачитысь Ганька бӧрся да чайтӧмаӧсь сійӧс, тыдалӧ, позиция вывсянь нарошнӧйӧн...
Олысьясыс узьӧны жӧ вӧлӧм, сӧмын гежӧдика веськавлывлӧма ведраясӧн труба дорӧ кыссьысь кутшӧмкӧ гӧрбыльтчӧм старука-казачка.
Аддзылӧма Ганька и аэроплан — сійӧ вӧлӧма площадь вылын, вичко дорас.
Аддзылӧма ӧти ыджыд керкадорса потшӧс сайысь мотоциклетка да кык автомобиль.
Кор сійӧ, ловтырӧмӧн да тэрмасьӧмӧн, ставсӧ тайӧ висьталіс, дзик гӧгӧрвоана вӧлі, мый ми локтам вӧрӧгӧн казявтӧмӧсь.
Уськӧдчӧмсӧ арталӧма вӧлі виччысьтӧмлун вылӧ.
Матыстчыны колӧ вӧлі ньӧти виччысьтӧг, атакуйтны пель чунавмӧнъя ӧдйӧ.
Сійӧ жӧ кадӧ колӧ вӧлі вӧчны бура вооружитчӧм, озыр артиллерияа гырысь частьяслӧн уськӧдчӧмлысь впечатление.
Мӧд боксянь, колӧ вӧлі котыртавны засадаяс, виччысьтӧм паныдасьӧмъяс, тырвыйӧ кытшалӧмлысь серпас да эскӧдны вӧрӧгӧс, мый сылӧн положениеыс дзик безнадежнӧй.
Виччысьтӧм кучкӧмлӧн эффектыслы тані колӧ вӧлі ворсны торъя нин тӧдчана роль.
Луд помас, дзик станица улас кольӧма нӧшта вӧлі камышъяслӧн соттӧм полосаяс.
Таті писькӧдчыны оз вӧлі позь, да лои чукыльтны, мунны кытшола туйӧд.
Ректысьӧм, чукӧртчӧм, лӧсьӧдчӧм, станицаӧдз мунӧм босьтіс час кык кымын.
Станица век на эз садьмы.
Ру вӧлі весассьӧ, но ньӧжйӧ, да ю весьтас век на коли ӧшавны сэтшӧм жӧ сук да еджгов кымӧрӧн, кыдзи и войдӧр.
Протока дзик сикт весьтӧдыс кежӧ вӧлі рытыввыв нырвизьын да нуӧ Ачуев вылӧ, саридзлань.
Берег пӧлӧныс, станицаӧдз да станица сайті, мунӧ вӧлі миртуй.
Тайӧ туй кузяыс и мӧдӧдчис миян войскалӧн юкӧныс.
Татчӧ жӧ, пыдӧджык, Чоботӧн юрнуӧдӧм улын, засадаас мӧдӧдӧма вӧлі кавалерийскӧй эскадрон, кодлы сетӧма вӧлі мог керавны вӧрӧгӧс, сійӧ кӧ паника дырйиыс мӧдас пышйыны, мездысьны Ачуевлань.
Десантлысь частьяссӧ мунігас вӧлі сувтӧдӧма сэтшӧм ногӧн да сідзи арталӧмӧн, медым эськӧ тшӧтш вермисны воны станица дорӧдз разнӧй боксянь да тшӧтш жӧ вермисны восьтыны би.
Сэки жӧ должен вӧлі заводитны грымкйӧдлыны и артиллерия.
Вӧрӧглӧн вынъяс, кодъяс сувтӧмаӧсь вӧлі станицаын, вермисны миянлы стойкӧя водзсасьны аслас бур качество вӧсна (эз тырвыйӧ надёжнӧйӧсь вӧвны сӧмын пленнӧй красноармеечьяс).
Сэні сулалісны Казанович генераллӧн корпусысь частьясыс: Алексеевскӧй пехотнӧй полк, сійӧ жӧ полклӧн запаснӧй батальон, Алексеевскӧй и Константиновскӧй вӧеннӧй училищеяс да Кубанскӧй стрелкӧвӧй полк.
Таысь кындзи, станицаын вӧлі сувтӧма улагаевскӧй десантлӧн нималана штаб аслас став юкӧнъясӧн да мукӧдъяс, ичӧтджык штабъяс да тылса учреждениеяс.
Та вылӧ видзӧдтӧг коліс виччысьны лёк вӧчӧм станицаын олысьяссянь.
Ново-Нижестеблиевскӧй вӧлі миян лёк тшӧт вылын.
Сизим час гӧгӧр асывнас, кор частьяс дзик плӧть матыстчисны станица дінӧ, кыліс порудиеысь медводдза лыйӧм.
Сэсся воссис пель чунӧдана канонада; орудиеясысь грымкйӧдлӧмъяс ӧтлаасисны пулемётнӧй да ружейнӧй бикӧд.
Частьяс мунісны водзӧ.
Вӧрӧг, мыйын делӧыс гӧгӧрвотӧг, дзик воши да некыдз оз путьмыны котыртны дорйысьӧм.
Миян десант кузя восьтӧм пӧрадоктӧм би эз вӧч пӧшти некутшӧм лёктор.
Миян гӧрд пехота зырсьӧ вӧлі пыр водзӧ да ӧти бӧрся мӧдӧс босьталӧ вӧлі станицаса уличьяссӧ.
Станица шӧрас лои зурасьны дорйысьӧм вылӧ дась вӧрӧгкӧд.
Миянлысь батальонъяс таті нуӧдӧ вӧлі Ковалев.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ вӧлі, кутшӧм ӧпаснӧ ӧні нюжмасьӧмыд.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый паникаыс вӧрӧглӧн радъясын вермас помасьны и сэки вӧрӧгӧс вермыны лоӧ сьӧкыд.
Татшӧм здукъясын тырмана овлывлӧ ӧти сюсьджык командир, коді эськӧ властнӧя сувтӧдіс пышйысьясӧс, коді эськӧ здукӧн гӧгӧрвоис, мыйын делӧыслӧн вужйыс, да лючки казяліс, кытысянь да мый колӧ заводитны тайӧ жӧ здукын.
Паника векджык содӧ кӧсйытӧг сетӧм да паныд мунан приказъясысь, кодъяс сетсьӧны кыдзсюрӧ да пӧсьвылысь: ӧти приказ вежсьӧ мӧдӧн, падмӧдӧ, дзугӧ делӧсӧ.
Буретш плантӧг шыбласян татшӧм тшупӧдын вӧлі ӧні вӧрӧг.
Но вӧліны нин сылӧн котыртчыны заводитчан медводдза признакъясыс.
Колӧ вӧлі кыйыштны здуксӧ.
Ковалев сетӧ команда мунны атакаӧ.
Ачыс винтовкаӧн киас кольччӧ шуйгаладор флангас.
Веськыдладорас мунӧ Щеткин.
Сылӧн сэтшӧм жӧ паськыда восьсаӧсь синъясыс, кыдзи эсні, баржа вылас, сьылігӧн.
Сӧмын ӧні наын ӧгралӧ лёк, немжалиттӧм зверлӧн кодь би.
Ставнас кымӧссӧ, ныргӧч дорӧдзыс, вундӧма джуджыд чукыр.
Щеткинлӧн сьӧкыд восьласыс — сійӧ быттьӧ и оз мун, а тшӧктӧм серти топӧдӧ мусӧ.
Сы дінын мунны спокойнӧ — чужӧ кутшӧмкӧ чорыд эскӧм, мый сыкӧд он вош, мый Щеткинӧс оз позь уськӧдны кок йылысь.
Командасӧ сійӧ сетӧ дженьыда, ярскӧба, скӧра...
Вӧрӧг чукӧртчӧма садъяс дорын.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ абу на стрӧитчӧма колана ногӧн, мый абу на сюрӧма вынйӧра, котыртысь ки, коді вермис эськӧ тайӧ чукӧрсӧ пӧртны веськыд зумыд цепъясӧ.
Зільджыка, зільджыка...
Тайӧ чукӧрыс дінӧ быдласянь — сарайяссянь, керкаяссянь, садъяссянь да град йӧръяссянь, уличьяс кузя и улич пельӧсъясті — котӧрӧн воалӧны вӧлі салдатъяс.
Чукӧрыс содӧ миян синъяс водзын.
Сійӧ паськӧдчӧ нин, заводитӧ ладвыв воны.
Нӧшта минута — и ми паныдасям стальнӧй штыкъяса стенкӧд, би саридзкӧд — инманакӧд, бырӧданакӧд...
— Ура! — юковтіс миян радъясті.
Винтовкаяс водзӧ чургӧдыштӧмӧн, боечьяс тӧвзьӧны чукӧр вылас...
Сэні шӧйӧвошӧмаӧсь.
Унаӧн уськӧдчисны пышйыны коді кытчӧ.
Мукӧдъяс век на водзӧ лыйсисны...
Пӧшти ставныс шыблалісны винтовкаясныссӧ да сулалісны, виччысисны вывлань лэптӧм киясӧн.
Гӧгӧр зиньгӧны пуляяс, то сэтыысь, то татысь жертваяс нетшкӧмӧн.
Медводдзаясысь ӧтиӧн, веськыда кымӧсас инмӧмӧн, вӧлі виӧма Леонтий Щеткинӧс.
Друг плетень дорсяньыс торйӧдчисны морт ветымын кымын да уськӧдчисны миянлы паныд...
Тайӧ заставитіс довкнитчыны бӧрвыв миян водзынмунысь цеплы.
Сутш кежлӧ лоліс дзугсьӧм, но Ковалев сетіс нин гора выль команда:
— Водзӧ, ёртъяс, водзӧ, ура!..
И чепӧсйисны красноармеечьяс, быттьӧ дурмӧмъяс...
Пӧрӧдісны налы паныд котӧртысь еджыд салдатъясӧс, нырисны найӧс ас уланыс — водзӧ нинӧм сэсся оз вӧлі тыдав...
Кор тайӧ ветымын мортыс уськӧдчис плетень дорсянь, найӧ, кодъяс шыблалісны винтовкаяссӧ, колисны вӧрзьӧдчывтӧмӧн да на бӧрся эз котӧртны: найӧ сулалісны да вывлань чургӧдӧм киясӧн виччысисны пӧщада.
Гӧрд боечьяс кытш пиӧ босьтісны пленникъясӧс.
Пыр жӧ вӧтлісны найӧс мӧд местаӧ, сулалісны, эз вӧрӧдны...
Шыблалӧм ӧружиесӧ чукӧртісны, тэчисны чукӧрӧ, а некымын минута мысти вайӧдісны вӧла-доддяясӧс, сӧвтісны да нуисны береглань.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, туплясьӧны раненӧйяс — лӧвтӧны, киргӧны, мукӧдыс горзӧны дойысла...
Вӧлӧмкӧ, тайӧ ветымын-ӧ-квайтымын еджыд салдатыс вӧлӧмаӧсь мыйкӧ мындаыс офицеръясӧн, мыйкӧ мындаыс — алексеевечьясӧн.
Пӧщада налы эз вӧв некодлы.
Мукӧд пленнӧйяссӧ вӧтлісны баржаяслань.
Чобот, коді аслас эскадроннас писькӧдчис станица сайӧ, муніс дзик камышъяс дорӧдз, чеччӧдіс верзьӧмаясӧс да виччысис.
Сы дінсянь морт дас кымын разведчик нюжӧдчисны, водалісны цепӧн станицаӧдз да ӧти мӧдлы висьтавлісны, кыдзи сэтӧні уджыс мунӧ, мый тыдалӧ, мый кылӧ.
Кытчӧдз еджыд салдатъяс ӧткӧн-ӧткӧн пышйисны, Чобот эз кыпӧд ассьыс йӧзсӧ да зарадсӧ прӧста эз видз, ассьыс местасӧ эз петкӧдлы.
Збыль, мукӧд пышйысьяс асьныс локталісны татчӧ жӧ, камышъяслань: найӧс горзытӧг куталісны, колялісны ас орданыс...
Но сӧмын на ковалевскӧй атака решитіс делӧсӧ, гарнизонлӧн колясъясыс уськӧдчисны пышйыны станицаысь да веськыда туй вылӧ, юлань, пыжъясӧн вуджны сы вомӧн да мӧдар берегас дзебсьыны надейтчӧмӧн.
Тайӧ здукнас эскадрон чеччыштіс вӧвъяс вылӧ да камышъяс пӧвстсянь уськӧдчис пышйысьяс вылӧ...
Лои мыйкӧ эскытӧмтор.
Еджыдъяс ниӧти эз виччысьны таладорсянь уськӧдчӧмсӧ.
Найӧ чепӧсйисны боквыв, разӧдчалісны берег пасьтаыс да кызвыныс котӧртісны сійӧ месталань, кӧні войдӧр сулалісны пыжъяс.
Пыжъяс эз вӧвны.
Чоботлӧн йӧзыс нуӧмаӧсь найӧс мӧдлаӧ.
Пышйыны вӧлі некытчӧ.
А верзьӧмаяс быдлаын шыбласисны пышйысьяс пӧвстӧд да нем жалиттӧг виалӧны найӧс, пӧшти некутшӧм водзсасьӧм паныдавтӧг.
Унаӧн уськӧдчисны ваас, вартчӧмӧн мӧдар берегӧдзыс воӧдчыны чайтӧмӧн, но этша кодлы удайтчис вуджны: миян пулемёт лыйліс ва кузяыс да виаліс пышйысьясӧс — унджыкыс мунісны Протока пыдӧсӧ.
Ыззьӧм Чобот югъяліс-ветліс берег кузяыс, но ачыс эз керав и эз вӧтчы — сӧмын индаліс боечьяслы, кытчӧ вӧлі дзебсьӧ, кытчӧ вӧлі пышйӧ чукӧръясӧн дурмӧм вӧрӧгыс.
Чобот ставсӧ вӧлі аддзӧ да ӧтпырйӧ казялӧ быд бокысь, кыдзи шыбласис вӧрӧг да кытысь сійӧ корсис мездӧм.
Быттьӧ степвывса дикӧй верзьӧма, шашкасӧ перйӧмӧн помысь помӧ скачитіс Танчук.
Сійӧ важӧн нин воштӧма шапкасӧ, да сьӧд кудриа юрсиыс тӧлалӧ вӧлі тӧв йылын.
Сійӧ эз тӧд ни эз кыв некутшӧм команда, ачыс бӧрйывліс аслыс жертвасӧ да уськӧдчывліс сы вылӧ кырныш моз да кераліс немжалиттӧг.
И кор ставыс нин эштӧма вӧлі, асланым жӧ стрелоклӧн виччысьтӧм пуля жугӧдіс Танчуклысь шуйга кисӧ.
Сійӧ эз горӧд, эз ойӧсты, — сӧмын ёрччыштіс чорыдсьыс-чорыда да чеччыштіс вернӧй Юсь вывсьыс.
Косясьӧмыс помасис...
Мында тані виӧма йӧзӧс, мындаӧн найӧ пӧгибнитісны Протока пыдӧсын, век кежлӧ кольӧ тӧдтӧмӧн.
Сӧмын кодсюрӧ ӧтка пышйысьяс вевъялісны воштысьны камышъяс дорӧдз да дзебсьыны на пӧвстӧ, унджыкыс пӧгибнитісны пышйиганыс.
Вӧліны случайяс, кор белогвардейскӧй офицеръяс пасьтасявлісны нывбаба паськӧмӧ, татшӧм ногнас зілисны камышъяс пӧвстӧ дзебсьыны, но кавалеристъяс эз лэдзны некодӧс, куталісны маскируйтчӧмъясӧс да «колялісны» найӧс сэтчӧ жӧ места вылас.
Кык час мысти станица вӧлі гӧрд десант киын.
Бой заводитчигас вичкодорса площадь вывсянь качӧдчис вӧрӧглысь аэроплан да лэбис Ново-Николаевскӧйлань веськӧдчӧмӧн, кӧні вӧліны еджыдъяслӧн частьясыс.
И бой дырйи, и сы бӧрын станицаса садъяссянь да йӧръяссянь, керкавывса йирквывъяссянь, турун юръяс сайсянь да кузь турун пӧвстсянь век лэбисны виччысьтӧм пуляяс: сэтшӧм лӧгпырысь паныдаліс станицаыс гӧрд гӧстьясӧс.
Тайӧ асъя бойын вӧлі босьтӧма сюрс гӧгӧр пленнӧйӧс, морт нелямын кымын офицерӧс, бронированнӧй грузовӧй автомобиль, пулемётъяс, винтовкаяс, снарядъяс, медмкаментъяса обозъяс, канцелярияса печатьяс, личнӧй офицерскӧй документъяс да с. в.
Сэккості пароходъяс да баржаяс матыстчисны дзик станица дінӧдз.
Вӧлі грузитӧма пленнӧйясӧс да трофейяс; сэн жӧ чукӧрӧн бергалісны нӧсилкаясӧн, кодъяс вылын куйлісны раненӧй красноармеечьяс, кодъяс унджыкыс дойиалісны штыковӧй атакаын.
Водзӧ дзик гӧгӧрвоана вӧлі, мый вӧрӧг, тылын катастрофа йылысь лётчиксянь юӧр получитӧмӧн, зіляс дзикӧдз мунны, либӧ ыстыны станицаӧ ён частьӧс, коді эськӧ вермис водзсасьны гӧрд десанткӧд.
Вӧрӧг бӧрйис медводдзасӧ: нуис ассьыс частьяссӧ позиция вывсьыс да Ново-Николаевскӧйсянь (а сэсся и мукӧд пунктъяссянь) вӧрзис Ново-Нижестеблиевскӧйлань, саридзысь дзикӧдз вундӧмаӧн лоны полӧмӧн.
Татӧні сылӧн вӧлі дзик ӧти туй Ачуев вылӧ, да сійӧ тэрмасис мунны сы кузя, кытчӧдз гӧрд десант эз кутчысь тані прамӧя да нӧшта кытчӧдз эз на ло содӧма выль, гашкӧ, бӧрвывтіыс кывтысь частьясӧн.
Вӧрӧглӧн фронт тайӧ каднас сулаліс Чертолоза, Старо-Джерелиевская, Ново-Николаевская, Пискуново, Башты, Степнӧй да Чурово станицаяс линия кузя.
Дрӧгмуні нин вӧрӧглӧн позиция, вӧрзис сійӧ да ӧдйӧ тюрис саридзлань.
Вӧрӧг бӧрыньтчис бӧрӧ, а сійӧ каднас миян медшӧр вынъяс, кодъяс сулалісны вӧрӧглӧн позицияяслы паныд, кутісны вӧтлыны да нӧйтны саридзлань бӧрыньтчысь вӧрӧгӧс.
Гӧрд десантӧн босьтӧм станицаын бой эз заводитчы сэтчӧдз, кытчӧдз Ново-Николаевскӧйсянь эз воны еджыдъяслӧн выль частьяс.
медводдзаясӧн на пӧвстысь воисны: Ӧвывтӧм Кубанскӧй кавалерийскӧй полк, Полтавскӧй пехотнӧй да Запорожскӧй полкъяс, генерал Науменколӧн тӧдтӧм часть да генерал Бабиевлӧн кавалерийскӧй корпусса частьяс, кодъяс пӧвстын вӧлі и Шкуролӧн кӧин дивизионыс.
Гӧрд десантлы вӧлі вывті сьӧкыд водзсасьны татшӧм гырысь вынъясӧн личкӧмкӧд; сылӧн могӧн ӧні вӧлі кӧть кыдз кутны вӧрӧгӧс аслас медыджыд вынъяс вотӧдз, пыр дӧзмӧдны вӧрӧгӧс, торкавны сылысь мунӧмсӧ, дӧсадитны сійӧс частичнӧй косьӧн паныдасьлӧмъясӧн да видзны найӧс зэлӧдчӧм состояниеын.
Лун шӧр кадын, зэв ён вынъясӧн личкӧм улын, миянлы лои весавны дорса кык уличсӧ, кодъяс вӧлі мунӧны асыввывсянь рытыввывланьӧ: тайӧ уличьяс кузя мунісны вӧрӧглӧн медыджыд вынъясыс.
Выльысь пансис бой.
Вӧрӧг пыртіс уджӧ кык бронированнӧй автомобиль.
Но положениеыс сылӧн вӧлі вывті сьӧкыд; гӧрд десант вылӧ личкиг, сэк жӧ сійӧ эз вермы пуктыны сы вылӧ ассьыс торъя внимание да сетны станицаын прямӧйджык бой; тайӧс сійӧ оз вермы вӧчны сы вӧсна, мый мышсяньыс вӧтлісны да личкисны на вылӧ миян медыджыд вынъяс, кодъяс на бӧрвывті вӧрзисны асланыс позицияяс вылысь.
Ыліын, Ново-Николаевскӧйлабоксянь, кылӧ нин вӧлі артиллерийскӧй лыйсьӧм: тайӧ вӧліны гӧрд бригадалӧн батареяяс, кодъяс тэрмасисны ӧтлаавны ассьыныс действиеяссӧ гӧрд десант действиеяскӧд.
Нёль час гӧгӧр станица дінын чукӧрмис уна вӧрӧг вын.
Тыдалӧ, сэні решитӧма вӧлі помавны гӧрд десанткӧд да шыбитны сійӧс Протокаӧ.
Вӧрӧг восьтіс ураганнӧй артиллерийскӧй би да цепӧн мӧдӧдчис наступлениеӧ.
Тайӧ активнӧй да зэа тэрыб воӧмыс бӧрыньтчӧдіс миянӧс юлань.
Со гӧрд боечьяс эновтісны луд, вешйисны ю сайӧ, а вӧрӧг пыр локтӧ и локтӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый водзӧ бӧрыньтчӧмӧн десант вермас бырӧдны асьсӧ дзикӧдз.
Артиллерияса командир Кульберг ёрт быдса куим час нин эз лэччыв дуб вылысь.
Сатшкысьӧма сэтчӧ, сюзь моз, вылыс ув вылас, ляскӧдчӧма ньылӧдӧм кымӧснас кӧдзыд уль пу бердӧ да пыр видзӧдӧ бинокль пыр, кыдзи гылалӧны миян снарядъяс.
Батарея сулаліс сэні жӧ, некымын воськов сайын, да Кульберг дуб вывсянь веськӧдліс лыйсьӧмнас, команда сеталӧмӧн:
— Трубка сё, прицел ӧкмысдас вит...
Трубка сё, прицел ӧкмысдас сизим!..
И кор чудовище вӧлі йиркнитас, а снарядыс шутьӧстӧмӧн да лӧвтыштӧмӧн нетшыштчас пушка вомсьыс, Кульберг гаркнитас вӧлі да кинас нетшыштӧдчас сыладор бокӧ, кытчӧ сійӧ саяліс.
— Зэв бур, зэв бур, — горзіс сійӧ вылысянь, — дзик горш шӧрсӧ сираліс...
А нолтӧ нӧшта татшӧмӧс жӧ...
Да ӧдйӧджык, ёртъяс, ӧдйӧджык...
Ӧд котӧртны кутісны! — И синъяснас бинокль пыр, сійӧ сатшкысис луд помланьыс, кӧні качӧдчисны бус сюръяяс, а насянь ӧтарӧ-мӧдарӧ гизьмуніны да котӧртны кутісны йӧз.
— Нӧшта стӧканчик, — вылысяньыс водзӧ горӧбтывліс сійӧ, кор артиллеристъяс тэрмасьӧмӧн зарадитӧны вӧлі ӧрудие; ӧти вӧлі мыччӧ снарядсӧ, мӧд сюйӧ сійӧс пушка вомӧ, коймӧд пезьдӧдӧ.
Тадзи ноксян лыйсьӧмын Кульберг вунӧдлывліс кад йылысь, мудзӧм йылысь, вунӧдлывліс ставторсӧ...
И ӧні, кор вӧрӧг локтӧ вӧлі наступайтӧмӧн да матыстчӧ вӧлі пыр матӧджык и матӧджык сійӧ месталань, кӧні сулаліс миян батарея, Кульберг эз и мӧвпышт местасӧ вежны, эз вӧрзьӧдчы, быттьӧ сибдӧма дуб ув бердас.
Пыр ёсьджыкӧсь, пыр оръясянаджыкӧсь сылӧн приказъясыс, пыр тшӧкыдджыка сійӧ вежлалӧ прицелсӧ, гораджыка сетӧ командасӧ...
А орудиеяс дінын — ёна мудзӧм артиллеристъяс; нӧшта тшӧкыдджыка усьӧны снарядъяс, лыйлӧны локтысь вӧрӧг кузя...
Луд вылын, Протокалань петанінын, сэні, кӧні ӧтлаасьӧны кык туйвеж, камышъяссянь неылын, вӧлі сувтӧдалӧма пулемётъяссӧ, да пулемётчикъяслы вӧлі сетӧма мог — либӧ пӧгибнитны, либӧ кутны вӧрӧглысь наступайтысь цепьяссӧ.
Пулемётнӧй вӧвъяссӧ юрнаныс бергӧдӧма юлань.
Тачанкаяс вылын, щитъяс сайын, копыртчисны пулемётчикъяс.
Ми на бӧрвылын верзьӧмӧн кутам бӧрыньтчысь цепьяссӧ.
Аддза Коцюбенкоӧс — сійӧ быттьӧ спояйтчӧма пулемёт бердас, кутчысьӧма сы бердӧ кыкнан кинас, малалӧ, видлалӧ дзӧран чуньяснас, ставыс-ӧ пӧрадокын.
Вӧрӧг тыдалӧ, сійӧ сэтшӧма жӧ вынвылысь пыр локтӧ водзӧ.
Но, молодеч-пулемётчикъяс, ӧні тіян вылӧ став надея: ловйӧн колянныд — кутчысям, а онӧ кӧ кужӧй сувтӧдны вӧрӧгӧс — медвойдӧр пӧгибнитанныд вӧрӧг штыкъяс улын!
Кутшӧм матынӧсь нин вӧрӧглӧн цепьясыс!
Вот найӧ валитасны луд вылӧ...
Тайӧ каднас, вунӧдлытӧм шуштӧм минутаясын, кор десант вӧлі нин быттьӧ ӧшалӧ юрси йылын, пулемётчикъяс восьтісны эскыны позьтӧм, ставсӧ бырӧдана би.
Минута... кык...
Инерция серти локтӧны на вӧрӧглӧн цепьяс, но дрӧгмунісны нин найӧ, сэсся сувтісны, водалісны...
И муртса сӧмын кыпӧдчыштласны — найӧс паныдалӧ сійӧ жӧ эскыны позьтӧм би...
Тайӧ вӧліны вуж выйӧн вежан минутаяс — абу минутаяс, а здукъяс.
Гӧрд цепьяс сувтісны, збодермисны да асьныс мӧдӧдчисны наступлениеӧ.
Делӧлӧн видчысьтӧм бергӧдчӧмыс тӧлк вывсьыс дзугис вӧрӧгӧс, да еджыдъяслӧн цепьяс заводитісны бӧрыньтчыны.
Положениесӧ вӧлі бӧр ладмӧдӧма.
Сійӧ каднас пос весьтын, кӧні вӧліны вӧрӧглӧн войскаыс, мыччысис чашвартан шрапнельлӧн муткырасян тшыныс.
Оз позь висьтавны сійӧ нимкодьлунсӧ, коді шымыртіс боечьясӧс да командиръясӧс, кодъяс аддзисны асланым гӧрд бригадалысь тайӧ еджыд муткырасян тшынсӧ: тайӧ асланым йӧз локтӧны вӧлі отсӧг вылӧ, найӧ абу нин зэв ылынӧсь, найӧ оз сетны пӧгибнитны миян десантлы...
Збодермӧм да нимкодьмӧм красноармеечьяс выльысь заводитісны майшӧдлыны вӧрӧглысь мунысь войскаӧс.
Тадзи нюжаліс дзик войӧдз, пемыдӧдз.
Заводитлім вӧлі йитчыны матыстчысь гӧрд бригадакӧд, но зільӧмъяс вӧліны неудачнӧйӧсь: десант костын да матыстчысь гӧрд частьяс костын вӧліны вӧрӧглӧн сук чукӧръяс.
Плавнияс да лиманъяс эз лэдзны ӧтлаасьны кытшола туйӧд.
Вой кежлӧ вӧрӧг решитіс кольччыны станицаын, медым эськӧ аслас помтӧм обозъяслы сетны позянлун водзӧ саридзлань вешйыны.
Гӧрд десант решитіс нуӧдны войся атака.
Вичко саяс, станицаса площадьсянь неылын, сук садйӧ, Чобот дзебис ассьыс эскадронсӧ.
Сылы водзӧ бара вӧлі удж выль обстановкаын, пемыд вой шӧр кадын.
Боечьяс лӧсьӧдчисны турун пӧвстӧ, куйлісны чӧла.
Вӧвъясӧс вӧлі домалӧма сад шӧрас льӧм пуяс да яблоняяс бердӧ.
Дорса пуяс вылӧ, потшӧс доръясӧ — быдлаӧ увъяс пӧвстӧ дзебсялісны видзӧдысьяс.
Чобот помысь помӧдз ветлӧдліс сад кузя, чӧла видзӧдлывліс куйлысь боечьяс вылӧ, вӧвъяс вылӧ; прӧверайтіс увъяс вылын пукалысь дӧзьӧритысьясӧс.
Шоръяс дорын да водзӧ аллея кузяыс водалісны миян батальонъяс.
Ставныслы вӧлі нин юӧртӧма войся атака йылысь.
Ми Ковтюхкӧд куйлім турун зорӧд улын, корим ас дораным командиръясӧс, вӧчлім неыджыд сӧвещанньӧ.
Тайӧ каднас пароход вывсянь вайисны сёян тыра зэв ыджыд чугун, — кыпӧдчалім, пуксялім кытшӧн, тшыг кӧинъяс моз уськӧдчим сёян вылӧ: дзик асывсяньыс воманым весиг ва войт эз вӧв.
Зорӧд дорланьын сулалысь боечьяс матыстчалісны пыр матӧджык и матӧджык — сёяныд кыскӧ вӧлі магнит моз.
Сӧмын вот шог — паньяс абуӧсь: йирӧм доръяса, лёкиник кык паньыд ставнымлы оз судзсьы.
Но и сэні мудеритчим: коді пуртӧн, коді муртса на вӧчыштӧм пу зырторйӧн коялісны пӧртйысь веськыда воманыс.
Регыд ставнас пӧртсӧ ректім кушӧдз.
Заводитім куритчыны.
Гажаджыкӧсь лоим.
Збодермыштім.
Стӧч вой шӧр кадын шуӧма вӧлі вӧчны атака, а садйӧ дзебӧм эскадронлы тшӧктӧма вӧлі колана минутӧ чепӧсйыны засадаысь да друг уськӧдчӧмӧн нӧшта содтыны паникасӧ вӧрӧг радъясын.
Бӧрйим смелджыкъясӧс, тшӧктім налы кыссьыны станица пытшкӧ да дас кык часын ӧзтыны вит кымын керка, а ыджыдджык результат ради, мыйӧн муртса заводитчас пӧжарыс — шыблавны бомбаяс.
Медводдза биыскӧд жӧ тшӧтш колӧ кучкыны став орудиеяслы, заводитны уджавны став пулемётъяслы, а стрелокъяслы, некымын залп сетӧм бӧрын, колӧ гораа горзыны «ура», но бойӧ не пырны, кытчӧдз оз ло тӧдса противниклӧн состояниеыс.
Заводитчисны виччысьӧмлӧн кулӧм-лӧнь минутаяс.
Гӧгӧр шы ни тӧв — и миян шы ни тӧв, и вӧрӧглӧн.
Татшӧм пемыд войнад сьӧкыд вӧлі виччысьны атакатӧ.
Йӧз, кажитчис, ветлӧдлісны кок чунь йыланыс.
Сёрниталісны вашкӧдчӧмӧн.
Ставӧн виччысисны.
Со дрӧгмунісны медводдза бияс, качӧдчисны станицасянь гӧрд юӧртысьяс, ӧтпырйӧ ӧзйис некымын керка...
Сійӧ жӧ кадӧ гӧрд боечьяс пельӧдз воисны взрывъяслӧн гортӧм шыяс — тайӧ миян ӧзтысьысьяс шыблалісны бомбаяс.
Мый лои здук мысти — он висьтав кывъясӧн!
Ӧтпырйӧ йиркнитісны батареяяс, варовмисны пулемётъяс, тэрмасьны кутісны, залпъяс нетшыштчалісны ӧти-мӧд бӧрся.
Кутшӧмкӧ йиа, нем думайттӧм «ура» сатшкысис сьӧд-пемыд вояс да немжалиттӧг поткӧдіс сійӧс.
«Ура!.. ура!..» — тюрӧ вӧлі станица вылӧ страшнӧй грӧзитӧм.
Вӧрӧг эз кутчысь, шыбитіс шоныд местасӧ да уськӧдчис пышйыны.
Тайӧ минутанас засадасьыс лэбыштіс сэтчӧ дзебсьылӧм кавалерийскӧй эскадрон да помаліс серпассӧ.
Сотчан неыджыд керкаяссянь вачкан би дырйи тайӧ перйӧм шашкаяса скачитысь верзьӧмаясыс, тайӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьысь, дурмӧм йӧзыс кажитчисны каститчысьясӧн.
Вӧрӧг водзсасис ладтӧг, котыртчытӧг: заводитліс лыйсьыны, но эз аддзы ассьыс вӧрӧгӧс, кӧсйис кутчысьны места вылас, но эз тӧд, кӧнӧсь аслас вынъясыс, кыдзи да кытчӧ найӧс чукӧртны.
Эз дыр нюжав уличвывса кось.
Станицасӧ бара лои ставнас весалӧма.
Станица саяс вӧрӧг разӧдчис плавнияс да камышъяс пӧвстӧ; сӧмын асывводзнас чукӧртчис коляс вынъяснас, но станицалань сэсся эз нин волы, а веськӧдчис саридзлань.
Войнас на, бой бӧрын пырысь-пыр, станицаӧ пырисны миян заставаяс, но ставнас десант пырис сэтчӧ сӧмын кыа петігӧн.
Бара вӧлі йӧръяссянь да садъяссянь лыйсьӧм, бара станичникъяс лӧгпырысь паныдалісны гӧрд воысьясӧс...
Мыйӧн югдіс, кутім чукӧртны да мӧдӧдавны баржаяс вылӧ выль трофейяс: бронируйтӧм автомобиль, легковӧй генеральскӧй машинаяс, пулемётъяс, траншейнӧй орудиеяс, снарядъяс, винтовкаяс, патронъяс...
Сійӧ каднас Николаевскӧйладорсянь пырис станицаӧ гӧрд бригада; сылы и вӧлі сетӧма пышйысь прӧтивник бӧрся вӧтчан мог.
Десант ассьыс могсӧ пӧртіс олӧмӧ.
Гажаа, сьылӧмӧн грузитчисны баржаяс вылӧ красноармеецъяс, медым бӧр катны.
Быдӧн вӧлі гӧгӧрвоӧ, кутшӧм ыджыд да колана удж вӧчӧма.
Быдӧн пыр на оліс пыдіса драматическӧй переживайтӧмлӧн колясъясӧн...
Суднояс вӧрзьӧдчисны берегсянь...
Гора сьылӧм садьмӧдіс лиманъяслысь да камышъяслысь лӧньлунсӧ.
Вот тайӧ местаяс дінті, сӧмын тӧрыт, кыа петігӧн, сук ру пыр, гуын кодь чӧв олӧмӧн, кывтісны гӧрд боечьяса суднояс...
Некод на эз тӧд, кыдзи бергӧдчас рискуйтана операция, некод эз тӧд, мый виччысьӧ сійӧс берег вылас...
Ӧні, бӧр катігӧн, боечьяслӧн асланыс радъясас оз вӧлі судзсьы некымын дас медбур ёрт.
«Благодетель» вывса вылыс палуба вылын, койка вылын куйлӧ дрӧбалӧм киа быгыд чужӧма Танчук да надзӧник-надзӧник ружтӧ.
Ыджыд братскӧй могилаын, дзик камышъяс дінын нэм чӧж кежлӧ унмовсьӧмӧн куйлӧ кӧрт командир Леонтий Щеткин.
Мыйӧн вӧлі казьтыштласны усьӧм ёртъяссӧ, ставӧн ланьтасны, быттьӧ сьӧкыд думыс вӧлі виӧ ловъя кывсӧ.
А сэсся, мыйӧн прӧйдитас чӧв олӧмыс, — бара серам, сьылӧм, бара гажа нимкодьлун, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы тайӧ колян луннас да войнас.
{А. Гайдар @ Чук да Гек @ беллетристика @ А. Гайдар. Чук да Гек @ 1948 @}
Чук да Гек
Вӧрын Лӧз гӧра дорын оліс морт.
Сійӧ ёна уджаліс, а уджыс эз чинлы, и сылы оз позь вӧлі воны отпускӧ гортас.
Но вот пуксис тӧв, сійӧ дзикӧдз гажтӧмчис, корис начальникыслысь разрешение да мӧдӧдіс гӧтырыслы письмӧ, медым сійӧ челядьыскӧд локтас сы ордӧ гӧститны.
Челядьыс сылӧн вӧлі кык — Чук да Гек.
А найӧ олісны мамыскӧд ылын, зэв ыджыд карын, кодысь гажаыс и свет вылас абу.
Лун и вой дзирдалісны тайӧ кар башняяс вылын гӧрд звездаяс.
И, дерт, тайӧ карыс шусис Москваӧн.
Буретш сэки, кор почтальон кайӧ вӧлі письмӧӧн пос кузя, Чук да Гек костын вӧлі бой.
Дженьыдджыка кӧ шуны, найӧ прӧстӧ ойзісны да косясисны.
Мый вӧсна пансис тайӧ косьыс, ме вунӧді нин.
Но кажитчӧ меным, мый либӧ Чук гусяліс Геклысь куш истӧг кӧрӧб, либӧ, мӧдарӧ, Гек гусяліс Чуклысь тыртӧм вакса банка.
Сӧмын на тайӧ кык вокыс, мӧда-мӧднысӧ ӧтикысьӧн кулакнаныс кучкӧм бӧрын, лӧсьӧдчисны кучкыны мӧдысь, кыдзи зилькнитіс звонок, и найӧ повзьӧмпырысь видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Найӧ чайтісны, мый локтіс мамныс.
А сійӧ вӧлі аслыссяма.
Некор эз вид пиянсӧ косясьӧмысь, эз горзы на вылӧ, а прӧстӧ торйӧдлывліс косясьысьясӧс торъя комнатаясӧ и дзонь час, а то и кыкӧс эз лэдзлы найӧс ворсны ӧтлаын.
А ӧти часад — тик да так — дзонь квайтымын минута.
А кык часад и сыысь унджык.
Со мый вӧсна кыкнан вокыс зэв ӧдйӧ чышкыштісны синваяснысӧ да чепӧсйисны восьтыны ӧдзӧс.
Но, вӧлӧмкӧ, тайӧ абу мамныс, а почтальон, коді вайис письмӧ.
Сэки найӧ горӧдісны:
— Тайӧ письмӧыс папасянь!
Да, да, папасянь!
И сійӧ, навернӧ, регыд воас.
Сэк найӧ раднысла заводитісны чеччавны, турбылясьны пружиннӧй диван вылын.
Кӧть Москва и вывті бур кар, но кор папа дзонь во нин абу гортас, то и Москваын гажтӧмчан.
И сэтшӧма найӧ ышмисны, мый эз казявлыны, кыдзи пырис мамныс.
Сійӧс босьтіс шемӧс, кор аддзис, кыдзи сылӧн дона пияныс, мышку выланыс куйлӧмӧн, горзӧны да зымӧдӧны каблукъяснаныс стенӧ, да сэтшӧм чорыда, мый весиг дзӧрӧны диванвесьтса серпасъяс да тронякылӧ стеннӧй часілӧн пружинаыс.
Но кор мамыс тӧдмаліс, мый вӧсна найӧ радлӧны, то эз мӧд видны пиянсӧ.
Сійӧ сӧмын вӧтліс найӧс диван вылысь.
Сійӧ зэв ӧдйӧ пӧрччис пасьсӧ да босьтіс письмӧ, весиг эз удит пыркнитны юрси вывсьыс лымчиръяссӧ, кодъяс ӧні кутісны сывны да заводитісны бикиньяс моз дзирдавны сійӧ сьӧд синкымъяс весьтын.
Быдӧнлы тӧдса, мый письмӧяс вайӧны либӧ радлун, либӧ шог, и та вӧсна, кор мамыс лыддис письмӧсӧ, Чук да Гек дугдывтӧг видзӧдісны мам чужӧм вылас.
Мамыс первой дзугыльмыліс, и найӧ дзугыльмылісны.
Но сэсся сійӧ мӧдіс нюмъявны, и найӧ решитісны, мый письмӧыс вайис радлун.
— Батьныд оз лок, — письмӧсӧ бокӧ пуктігмоз шуис мамыс: — сылӧн нӧшта уна на уджыс, и сійӧс Москваӧ оз лэдзны.
Чук да Гек шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Письмӧыс, вӧлӧмкӧ, шогысь-шог.
Найӧ друг букыштчисны, кутісны нускыны да лёкысь видзӧдлісны мам выланыс, коді код тӧдас мыйла нюмъялӧ.
— Сійӧ оз лок, — водзӧ висьталіс мамыс, — но сійӧ корӧ миянӧс ставнымӧс ас ордас гӧститны.
Чук да Гек чеччыштісны диван вывсянь.
— Сійӧ чудак-морт, — ышловзис мамыс. — Кокни шуны гӧститны!
Кыдз быттьӧ пуксьы трамвайӧ дай мун...
— Да, да, — тэрмасьӧмӧн горӧдіс Чук, — раз сійӧ корӧ, ми пуксям и мунам.
— Тэ йӧй, — шуис мамыс. — Сэтчӧ мунны сюрс да ещӧ сюрс километр поездӧн.
А сэсся вӧла доддьӧн вӧрӧд.
А вӧрас вермас паныдасьны кӧин либӧ ош.
И кыдз сійӧ вермис тайӧс думыштны!
Ті сӧмын артыштӧй асьныд!
— Эй, эй! — Чук да Гек эз на и артыштны весиг ӧти секунда джын, а ӧтпырйӧ нин горӧдісны, мый найӧ решитісны мунны не сӧмын сюрс, а весиг сё сюрс километр.
Налы нинӧм абу страшнӧ.
Найӧ оз повны нинӧмысь.
Найӧ со и тӧрыт на изъясӧн вӧтлісны ӧградаысь кыськӧ бокысь локтӧм понйӧс.
И тадз найӧ сёрнитісны дыр, шенасисны кияснаныс, зымӧдчисны кокнаныс, чеччалісны, а мамныс пукаліс шы ни тӧв да век кывзіс налысь.
Сэсся серӧктіс, босьтіс кыкнаннысӧ моздорас, бергӧдлыштіс да путкыльтіс диван вылӧ.
Тӧданныд, сійӧ важӧн нин виччысис тайӧ письмӧсӧ, но сӧмын нарошнӧ дэльӧдіс Чукӧс да Гекӧс — зэв гажа вӧлі сылӧн характерыс да.
Коли дзонь вежон, кор мамыс лӧсьӧдіс найӧс туйӧ.
Чук да Гек эз жӧ коллявны кадсӧ прӧста.
Чук вӧчис аслыс кухоннӧй пуртысь кинжал, а Гек аддзис аслыс шыльыд бедь, тувъяліс бедь помас кӧрттув, и артмис пика, сэтшӧм крепыд, мый бытшкыны кӧ мыйӧнкӧ ош кусӧ, а сэсся зургыны тайӧ пиканас ошкыслы сьӧлӧмас, то сійӧ дерт жӧ эськӧ куліс пырысь-пыр.
Коркӧ став лӧсьӧдчӧм вӧлі помалӧма.
Багаж кӧрталӧма.
Керка ӧдзӧсӧ вӧчисны мӧд томан, медым вӧръяс эз петкӧдны квартирасӧ.
Пыркӧдісны шкапысь нянь торъяс, пызь да шыдӧс чиръяс, медым эз овмӧдчыны шыръяс.
И вот мам муніс вокзалӧ ньӧбны билет аскиа поезд вылӧ.
Но мамтӧг Чук да Гек бара воисны зыкӧ.
Ок, тӧдісны кӧ эськӧ найӧ, кутшӧм омӧльторйӧдз вайӧдас найӧс тайӧ зыксьӧмыс, то нинӧм вылӧ эськӧ талун эз пинясьны мӧда-мӧдыскӧд.
Запасливӧй Чуклӧн вӧлі ляпкыдик кӧрт кӧрӧбка, кӧні сійӧ видзис чайысь эзысь бумагаяс, кампет коръяс (на вылӧ кӧ вӧлі рисуйтӧма танк, самолёт либӧ красноармеец), ньӧвъяс вылӧ чавкан бордъяс, вӧв бӧж си китайскӧй фокус вӧчӧм вылӧ да нӧшта мукӧд зэв коланторъяс.
Геклӧн татшӧм кӧрӧбкаыс эз вӧв.
Да и вообще сійӧ вӧлі шӧпей кодь, но зато кужис сьывны сьыланкывъяс.
И самӧй сійӧ кадӧ, кор Чук муніс босьтны дзебасысь ассьыс дона кӧрӧбкасӧ, а Гек сьыліс комнатаын сьыланкывъяс, — пырис почтальон да сетіс Чуклы телеграмма мамыс ним вылӧ.
Чук дзебис телеграммасӧ кӧрӧбкаӧ да муніс тӧдмавны, мыйла Гек оз нин сьыв, а горзӧ:
Р-ра!
Р-ра!
Ура!
Эй!
Эй!
Турумбей!
Чук гусьӧникӧн восьтыштіс ӧдзӧссӧ да аддзис сэтшӧм «турумбей», мый скӧрмӧмысла сылӧн заводитісны тіравны киясыс.
Комната шӧрын сулаліс улӧс, а улӧс бӧрвылас ӧшаліс пикаӧн ставсӧ розьӧдлӧм газета шой.
Тайӧ вӧлі эськӧ нинӧм на.
Но проклятӧй Гек вообразитіс, мый сы водзын ош туша, да лёкысь зурӧдіс пикаӧн виж картонка кӧрӧбкаӧ, кӧні водзджыксӧ вӧлі мамыслӧн ботинки.
А картонка кӧрӧбкаас Чуклӧн вӧлі сигнальнӧй жӧч чипсан, Октябрса праздникдырся куим уна рӧма значок да сьӧм — нелямын квайт ур, кодӧс сійӧ эз видз, кыдзи Гек, мыйсюрӧ вылӧ, а запасливӧя видзис ылі туй вылӧ.
Чук аддзис розьӧдлӧм картон кӧрӧбка, нетшыштіс Гек киысь пика, чегис сійӧс пидзӧс вылас шӧри да шыбитіс джоджас.
Но Гек варыш моз уськӧдчис Чук вылӧ, нетшыштіс сы киысь кӧрт кӧрӧбкасӧ.
Здукӧн чеччыштіс ӧшинь вылӧ да шыбитіс кӧрӧбкасӧ восьса форточка пыр.
Гора мӧдіс лӧвтны дӧзмӧм Чук да, «Телеграмма! Телеграмма!» горзігтыр, ӧти пальто кежысь, галошитӧг да шапкатӧг, чепӧсйис ывлаӧ.
Гек казяліс, мый сійӧ вӧчис неладнӧ, да зэв ӧдйӧ котӧртіс Чук бӧрся.
Но весьшӧрӧ корсисны найӧ кӧрт кӧрӧбкасӧ, кӧні куйліс нӧшта некодӧн на лыддьытӧм телеграмма.
То ли веськалі сійӧ лым толаӧ да ӧні куйліс кӧнкӧ пыдын лым пиын, то ли уси туй вылӧ да босьтіс сійӧс кодкӧ, но кӧрӧбка сыын куйлысь став добраӧн да лыддьытӧм телеграммаӧн дзикӧдз воши.
Гортӧ пырӧм бӧрын Чук да Гек зэв дыр пукалісны шы ни тӧв.
Найӧ миритчисны нин мӧда-мӧдыскӧд, ӧд найӧ тӧдісны, мый налы кыкнанныслы сюрыштас мамыссянь.
Но сы вӧсна мый Чук вӧлі дзонь воӧн ыджыдджык Гекысь и тӧдіс, мый сылы вермас веськавны унджык, то сійӧ думыштіс:
— Тӧдан, Гек: а мый, телеграмма йывсьыд кӧ мамлы нинӧм огӧ висьталӧй?
Аддзӧмыд тай — телеграмма!
Миянлы и телеграмматӧг гажа.
— Пӧръясьны оз позь, — ышловзис Гек. — Пӧръясьӧмсьыд мамыд век ёнджыка скӧралӧ.
— А ми огӧ кутӧ пӧръясьны! — радпырысь горӧдіс Чук. — Юалас кӧ сійӧ, кӧн телеграмма, — ми висьталам.
А оз кӧ юав, мыйла миянлы водзвыв горзыны?
Ми абу выскочкаяс.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Гек. — Оз кӧ ков пӧръясьны, то тадзи и вӧчам.
Тайӧ тэ, Чук, бура думыштін.
И найӧ сӧмын на воисны та йылысь ӧти кывйӧ, кыдзи пырис мамыс.
Сійӧ вӧлі рад, сы вӧсна мый шедӧдіс поезд вылӧ бур билетъяс, но пыр жӧ казяліс, мый сійӧ дона пиянлӧн чужӧмъясыс шогӧсь, а синъясныс бӧрдӧмаӧсь.
— Висьталӧй, граждана, — лым пыркӧдігмоз юаліс мамыс, — мый вӧсна метӧг вӧлі кось?
— Кось эз вӧв, — ӧткажитчис Чук.
— Эз вӧв, — висьталіс Гек. — Ми сӧмын кӧсйим косясьны да пырысь-пыр дугдім.
— Зэв ме радейта татшӧм поведение, — шуис мам.
Сійӧ пӧрччысис, пуксис диван вылӧ да петкӧдліс налы чорыд турунвиж билетъяс: ӧтик билет ыджыд, а кыкыс ичӧтикӧсь.
Регыд найӧ ужнайтісны, и лои лӧнь, би кусі, и ставныс унмовсисны.
А телеграмма йылысь мам нинӧм эз тӧд, та вӧсна, дерт, нинӧм эз юав.
Аскинас найӧ мунісны.
Поезд муніс зэв сёрӧн, и сы вӧсна пемыд ӧшиньяс пыр Чук да Гек вӧрзьӧдчигас нинӧм интереснӧйсӧ эз аддзывны.
Войнас Гек садьмис, медым юны.
Пӧтӧлӧкас лампочкаыс эз ӧзйы, нӧ гӧгӧр вӧлі югыд: и салфеткаӧн вевттьӧм пызан вылын чеччалысь стӧкан, и виж апельсин, коді кажитчис ӧні турунвижӧн, и чужӧмыс мамлӧн, коді, чуть-чуть качайтчиг, узис зэв крепыда — ставыс вӧлі югдӧдӧма кельыдлӧз светӧн.
Узоръясӧн гыӧртӧм вагон ӧшинь пыр Гек аддзис тӧлысь, зэв ыджыдӧс, сэтшӧмыс Москваын оз овлы.
И сэки сійӧ решитіс, мый поезд мунӧ джуджыд гӧраяс вывті, кысянь тӧлысьӧдз матынджык.
Сійӧ чуксаліс мамсӧ да корис юны.
Но мамыс ӧти помка вӧсна юны эз сет, а тшӧктіс сёйны апельсин тор.
Геклы лои ӧбиднӧ, торйӧдіс апельсин, но узьны сылы эз нин вӧв окота.
Сійӧ тувкыштіс бокас Чуклы — оз-ӧ садьмы.
Чук скӧрысь ымзыштіс, но эз садьмы.
Сэки Гек кӧмаліс гынсапӧг, восьтіс ӧдзӧс да петіс коридорӧ.
Вагон коридорыс вӧлі векньыдик да кузь.
Ортсыла стен бердас вӧлі вӧчӧма складнӧй лабичьяс, кодъяс асьныс шумӧн пӧдлассьӧны, кор на вылысь чеччан.
Татчӧ жӧ, коридорас, петіс нӧшта дас ӧдзӧс.
И став ӧдзӧсъяс вӧлі югъялӧны, гӧрдӧсь, вижов зарни вугъясаӧсь.
Гек пукалыштіс ӧти скамейка вылын, сэсся мӧд, коймӧд вылын и тадз воис пӧшти вагон помӧдз.
Но сэк воис пӧнара проводник да янӧдіс Гекӧс: йӧзыс пӧ узьӧны, а сійӧ клопайтӧ скамейкаясӧн.
Проводник муніс, а Гек тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис аслас купеӧ.
Сійӧ ӧдва восьтіс ӧдзӧссӧ.
Надзӧникӧн, медым эз садьмы мамыс, пӧдлаліс да уськӧдчис небыд перина вылӧ.
А сы вӧсна мый кыз Чук пласнитчӧма перина пасьта, то Гек скӧрысь зургис сійӧс кулакнас, медым вешйыштіс.
Но тані лои мыйкӧ страшнӧйтор: еджыд юрсиа гӧгрӧс юра Чук пыдди Гек вылӧ видзӧдліс кузь уска скӧр чужӧма кутшӧмкӧ дядька, коді стрӧга юаліс:
— Тайӧ коді тані зытласьӧ?
Сэки Гек ойӧстіс мыйвермӧмсьыс.
Повзьӧм пассажиръяс чеччалісны асланыс местаясысь, ыпнитіс би, и Гек казяліс, мый сійӧ веськалӧма йӧз купеӧ, да горӧдіс нӧшта гораджыка.
Но став йӧзыс ӧдйӧ гӧгӧрвоисны, мый лои, да заводитісны серавны.
Уска дядька гачасис, пасьталіс военнӧй гимнастёрка да нуӧдіс Гекӧс аслас купеӧ.
Гек зэв ӧдйӧ пырис аслас одеялӧ улӧ да ланьтіс.
Вагон качайтчис, ызгис тӧв.
Вӧвлытӧм ыджыд тӧлысь бара югдӧдіс кельыдлӧз югӧрӧн чеччалысь стӧкан, еджыд салфетка вылысь виж апельсин да мамлысь чужӧмсӧ, коді узигмозыс мыйлакӧ нюмъяліс да дзик нинӧм эз тӧд, кутшӧм беда вӧлі пиыскӧд.
Сэсся унмовсис и Гек.
...Гек аддзис вӧт, кор личкис ун:
Кыдз быттьӧ ловзис став вагон, Кыдз быттьӧ кылӧ лэбигсор Быд кӧлесасянь сёрни гор.
И паровозкӧд мунігчӧж Вагонъяс сёрнитӧны тшӧтш.
Первой.
Тӧварищ, водзӧ!
Тэ водзын туйыс зэв на кузь.
Мӧд.
Пӧнаръяс, сетӧй ярджык би Дзик асъя кыаӧдзыс ті!
Коймӧд.
Вай ӧзйы, би!
Тутсы, гудок!
Бергалӧй, кӧлесаяс, Асыввылӧ!
Нёльӧд.
Ми Лӧз гӧраӧдз воам кор, Сэк лӧняс миян сёрни гор.
Кор Гек садьмис, кӧлесаяс нинӧм нин эз сьывны, найӧ надзӧникӧн клёнӧдісны вагон джодж улын.
Гыӧра ӧшинь пыр дзирдаліс шонді.
Перинаяс вӧлі заправитӧма.
Чук мыссьӧма нин, сёйис яблӧк.
А мам да уска военнӧй восьса ӧдзӧс весьтын сералісны Геклӧн войся похождениеяс вылӧ.
Чук пыр жӧ петкӧдліс Геклы карандаш виж патронысь вӧчӧм наконечникӧн, кодӧс сылы пӧдаритіс военнӧй.
Но Геклӧн вежыс эз петлы вещияс вылад.
Сійӧ, дерт, вӧлі ылалысь да шӧпей.
Этша сійӧ, мый войнас пырис йӧз купеӧ, — со и ӧні сійӧ эз вермы уськӧдны тӧд вылас, кытчӧ пуктіс ассьыс гачсӧ.
Но зато Гек кужис сьывны сьыланкывъяс.
Мыссьӧм бӧрын да мамыскӧд чолӧмасьӧм мысти сійӧ ляскысис кымӧснас кӧдзыд стеклӧ бердӧ да заводитіс видзӧдны, кутшӧм тайӧ край, кыдзи тані олӧны да мый вӧчӧны йӧзыс.
И кор Чук ветлӧдліс ӧти ӧдзӧс дорсянь мӧд ӧдзӧс дорӧ да тӧдмасис пассажиръяскӧд, кодъяс окотапырысь сеталісны сылы быдсяма ерундасӧ — коді резина пробка, коді кӧрт тув, коді гез пом, — Гек тайӧ кадӧ аддзыліс ӧшинь пыр унатор.
Со вӧрын керка.
Кильчӧ вылас быйкнитіс-петіс зэв ыджыд гын сапӧга ӧтпӧлӧса детинка, киас сылӧн вӧлі кань.
Бух! — кань бергалігтыр пурсмуніс лым толаӧ, кыпӧдчис кыдзкӧ мыйкӧ да кутіс чеччавны небыд лым кузя.
Интереснӧ, мыйла сійӧс шыбитіс?
Навернӧ, мыйкӧ лакис пызан вывсьыс.
Нӧ абу нин ни керкаыс, ни детинкаыс, ни каньыс — сулалӧ эрд вылын завод.
Эрдыс еджыд, заводыслӧн трубаясыс гӧрдӧсь.
Тшыныс сьӧд, а би югӧрыс виж.
Интереснӧ, мый вӧчӧны тайӧ заводас?
Со будка, и сэні сулалӧ тулупа часӧвӧй.
Тулупнас сійӧ кажитчӧ зэв ыджыдӧн, паськыдӧн, и винтовкаыс сылӧн кажитчӧ вӧсньыдик идзас кодьӧн.
Но видлы матыстчыны!
Сэсся заводитіс йӧктыны вӧр.
Матысаджык пуясыс чеччалісны зэв ӧдйӧ, а ылыссаясыс надзӧникӧн, найӧс быттьӧ ньӧжйӧник гӧгрӧдліс лымъя ва бергач.
Гек чукӧстіс Чукӧс, коді вӧлі локтӧ аслас купеӧ озыр добычаӧн, и найӧ заводитісны видзӧдны ӧттшӧтш.
Паныдасьлісны туй вылын гырысь, югыд станцияяс, кӧні горзісны да пушкисны сразу сё паровозӧдз; паныдасьлісны и зэв ичӧтик станцияяс, — но, збыльысь, не ыджыдджык сійӧ прӧдуктӧвӧй ларёкысь, коді тӧргуйтӧ быдсямапӧлӧс посниторйӧн найӧ москваса керка пельӧс дорын.
Веськавлісны паныд локтысь поездъяс, кодъяс кыскисны руда, изшом да вагон джын кыза зэв гырысь керъяс.
Суӧдісны найӧ эшелон, кӧні нуисны ӧшъясӧс да мӧсъясӧс.
Тайӧ эшелоныслӧн паровозыс вӧлі ичӧтик, гӧлӧсыс вӧсньыдик, а сэні кыдз ӧти ӧш горӧдас — му-у!..
Весиг машинистыс бергӧдчыліс и, навернӧ, думыштіс, мый сійӧс суӧдӧ ыджыд паровоз.
А ӧти разъездын найӧ сувтісны орччӧн ыджыд кӧрт бронепоездкӧд.
Грознӧя чурвидзисны башняяссьыс брезентӧн вевттьӧм орудиеяс.
Красноармеечьяс гажаа чеччалісны, сералісны да, кепысьяснас клопайтігтырйи, шонтісны кияснысӧ.
Но кучик паськӧма ӧти морт сулаліс бронепоезд дорын вӧрзьӧдчывтӧг да мыйкӧ думайтіс.
И Чук Геккӧд решитісны, мый тайӧ, дерт, командир, коді сулалӧ да виччысьӧ, оз-ӧ во приказ Ворошиловсянь восьтыны вӧрӧгъяслы паныд бой.
Да, эз этша быдсяматорсӧ найӧ аддзывны туй чӧжнад.
Жаль сӧмын, мый ывла вылас вӧлі пурга да вагон ӧшиньяссӧ частӧ вӧлі дзикӧдз тыртӧма лымйӧн.
И вот ӧти асывводзӧ поезд воис ичӧтик станцияӧ.
Ӧдва удитіс мамыс чеччӧдны Чукӧс да Гекӧс и примитны военнӧйсянь кӧлуй, кыдзи поезд ӧдйӧ тӧвзис водзӧ.
Чемоданъяс сувтӧдісны веськыда лым вылас.
Пу платформа вылысь йӧзыс регыд разӧдчисны, а батьыс найӧс встречайтны сідз эз и во.
Сэки мамыс скӧрмис бать вылас, кӧлуйсӧ колис челядьыслы караулитны да муніс ямщикъяс дінӧ тӧдмавны, кутшӧм подвода мӧдӧдіс налы батьыс, батьыс дорӧдз колӧ вӧлі мунны нӧшта километр сё кымын вӧрӧд.
Мам ветліс зэв дыр, а сэн ещӧ неылын тыдовтчис зэв страшнӧй козёл.
Медводз сійӧ йирис кынмӧм керлысь кырсьсӧ, но сэсся прӧтивнӧя бакӧстіс да заводитіс лёкысь видзӧдны Чук да Гек вылӧ.
Сэки найӧ тэрмасьӧмӧн дзебсисны чемоданъяс сайӧ, код тӧдӧ, мый татчӧс козёлъяслы колӧ.
Но вот бӧр локтіс мамыс.
Сійӧ вӧлі зэв жугыль и висьталіс, мый, навернӧ, батьыс найӧ петӧм йылысь телеграммасӧ абу получитӧма да сы вӧсна налы эз мӧдӧд станцияӧ вӧвъяс.
Сэки найӧ чукӧстісны ямщикӧс.
Ямщик кузь плетьнас кучкис козёлӧс мышку кузяыс, босьтіс кӧлуй да нуис найӧс вокзал буфетӧ.
Буфетыс вӧлі ичӧтик.
Стойка сайын пуис Чук судта кыз кынӧма самӧвар.
Сійӧ дрӧжжитіс, шумитіс, и сылӧн кыз руыс кымӧр моз кыпӧдчис керка пӧтӧлӧклань, кӧні чирксісны шонтысьны пырӧм воробейяс.
Кор Чук да Гек юисны чай, мамыс донъясис ямщиккӧд: уна-ӧ сійӧ босьтас, медым нуны найӧс местаӧдз.
Ямщик корис зэв уна — дзонь сё шайт.
Да и то шуны: туйыс и збыльысь вӧлі зэв кузь.
Медбӧрын найӧ сёрнитчисны, и ямщик котӧртіс гортас няньла, турунла да шоныд тулупъясла.
— Батьным оз и тӧд, мый ми воим нин, — шуис мам. — Кутшӧма сійӧ кутас шензьыны да радлыны!
— Да, сійӧ лоӧ рад, — чай юигмоз важнӧя шуис Чук. — И ме кута тшӧтш шензьыны да радлыны.
— И ме тшӧтш жӧ, — сӧгласитчис Гек. — Ми воам гусьӧникӧн, и папа кӧ петӧма кытчӧкӧ керкасьыс, то ми дзебам чемоданъяснымӧс, а асьным пырам крӧвать улас.
Вот сійӧ локтӧ.
Пуксис.
Кутіс мӧвпавны.
А ми первой пукалам лӧня, лӧня, а сэсся кыдзи горӧдам!
— Ме крӧвать улӧ ог пыр, — ӧткажитчис мам, — и горзыны ог жӧ понды.
Пырӧй да горзӧй асьныд...
Мыйла тэ, Чук, зептад сакарсӧ дзебан?
И сідз нин тэнад зепъясыд тырӧсь, быттьӧ ёг ящик.
— Ме вӧвъясӧс вердны понда, — спокойнӧя висьталіс Чук. — Босьт, Гек, и тэ шаньга тор.
А то тэнад некор нинӧм абу.
Сӧмын и тӧдан корны менсьым!
Регыд воис ямщик.
Сӧвтісны паськыд доддьӧ багаж, пуктісны турун, гартчисны одеялӧясӧн, тулупъясӧн.
Прӧщайтлӧй, гырысь каръяс, заводъяс, станцияяс, сиктъяс, посёлокъяс!
Ӧні водзын сӧмын вӧр, гӧраяс да бара сук, пемыд вӧр.
...Пӧшти рӧмдытӧдз, сьӧд вӧр вылӧ дивуйтчигтыр, найӧ мунісны тӧдлытӧг.
Но вот Чуклы, кодлы ямщик мышку сайсянь вӧлі омӧля тыдалӧ туйыс, лои гажтӧм.
Сійӧ корис мамыслысь пирожок либӧ булка.
Но ни пирожок, ни булка мам сылы, дерт, эз сет.
Сэки сійӧ букыштчис да скӧрысла заводитіс тойлавны Гекӧс да зырны сійӧс додь дорас.
Первойсӧ Гек дӧзмытӧг старайтчис не вешйыны бокӧ.
Сэсся дӧзмис да сьӧлыштіс Чук вылӧ.
Чук скӧрмис да уськӧдчис тышкасьны.
Но сы вӧсна мый кияснысӧ налысь вӧлі тӧбӧма сьӧкыд тулупъясӧн, найӧ нинӧм эз вермыны вӧчны, сэк найӧ заводитісны зутшйӧдлыны мӧда-мӧдныслы башлыкӧн гартӧм плешъяснаныс.
Мамыс видзӧдліс на вылӧ да серӧктіс.
А сэк ямщик кучкис плетьӧн вӧвъяссӧ — и вӧвъяс ӧдӧбтісны.
Чеччыштісны туй вылӧ да заводитісны йӧктыны кык еджыд кӧч.
Ямщик горӧдіс:
— Эй, эй!
Ого-го!..
Видзчысь: талялам!
Повзьӧм кӧчьяс зэв ӧдйӧ котӧртісны вӧрӧ.
Пӧляліс чужӧмӧ ыркыд тӧв.
И, невӧляысь мӧда-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, Чук да Гек исковтісны доддьын гӧра горув сьӧд вӧрлы да тӧлысьлы паныд, коді надзӧникӧн кыпӧдчис неылыса Лӧз гӧраяс сайсянь.
Но друг некутшӧм командатӧг вӧвъяс сувтісны лымйӧн тыртӧм ичӧтик керка дорӧ.
— Тані пондам узьны, — шуис ямщик, доддьысь лым пиӧ чеччыштігмоз. — Тайӧ миян станция.
Керка вӧлі ичӧтик, но крепыд.
Йӧз сэн некод эз вӧв.
Ямщик зэв ӧдйӧ пузьӧдіс чайник; вайисны доддьысь прӧдуктаяс тыра сумка.
Калбас сэтшӧма вӧлі кынмӧма да чорзьӧма, мый сійӧн позьӧ вӧлі тувъявны кӧрт тув.
Калбас заваритісны пуан ваӧн, а нянь кусӧкъяс пуктісны пӧсь плита вылӧ.
Пач сайысь Чук аддзис кутшӧмкӧ чукля пружина, и ямщик шуис сылы, мый тайӧ пружинаыс капканысь, кодӧн кыйӧны быдсяма зверӧс.
Пружина вӧлі сімӧма и туплясис некодлы ковтӧм.
Тайӧс Чук гӧгӧрвоис пыр жӧ.
Юисны чай, сёйисны да водісны узьны.
Стен бердын сулаліс паськыд пу крӧвать.
Вольпась пыдди сы вылӧ вӧлі тэчӧма кос коръяс.
Гек эз радейт узьны ни стен бердын, ни шӧрын.
Сійӧ любитіс узьны дорын.
И кӧть ичӧтик кага дырйи на сійӧ кывлывліс сьыланкыв «ӧввӧ-ӧввӧ, эн тэ некор дорын узь», Гек век жӧ узьліс дорын.
Водтӧдлісны кӧ сійӧс шӧрӧ, то узигас чужъявліс быдӧн вылысь одеялӧ, тувкӧдіс гырддзаяснас да пидзӧсъяснас Чуклы кынӧмас.
Пӧрччысьтӧг да тулупъясӧн шебрасьӧмӧн найӧ водісны: Чук стен бердӧ, мамыс шӧрас, а Гек дорас.
Ямщик кусӧдіс сись да кайис паччӧр вылӧ.
Ставӧн унмовсисны.
Но, дерт, кыдзи и век, войнас Геклы окота лои юны, и сійӧ садьмис.
Унзіль пырыс сійӧ кӧмаліс гын сапӧг, муніс пызан дорӧ, юыштіс чайникысь ва да пуксис ӧшинь водзӧ улӧс вылӧ.
Тӧлысь вӧлі кымӧр сайын, и ичӧтик ӧшинь пыр лым толаяс кажитчисны пемыдлӧзӧн.
«Со кутшӧм ылӧдз локтӧма миян папа!» шензис Гек.
И сійӧ думыштіс, мый, навернӧ, тайӧ местаысь ылынджык свет вылас уна места эз нин коль.
Но вот Гек заводитіс кывзысьны.
Сылы кажитчис, мый ӧшинь сайын кодкӧ стучитӧ.
Тайӧ эз вӧв весиг стучитӧм, а кодлӧнкӧ сьӧкыд кокшы улын дзуртіс лым.
Сідзи и эм!
Со пемыдінын мыйкӧ сьӧкыда ышловзис, вӧрзьӧдчис, бергӧдчис, и Гек гӧгӧрвоис, мый тайӧ ӧшинь дорті муніс ош.
— Лёк ош, мый тэныд колӧ?
Ми сэтшӧм дыр мунам папа дінӧ, а тэ кӧсъян миянӧс сёйны, медым ми некор сійӧс эгӧ и аддзылӧ?..
Мун кытчӧкӧ ылӧ, кытчӧдз йӧзыс эз на вины тэнӧ меткӧй пищальысь либӧ лэчыд сабляӧн!
Тадзи думайтіс да боргис вомгорулас Гек, а ачыс полӧмпырысь да любопытствоӧн пыр топыдджыка ляскысис кымӧснас йизьӧм стеклӧ бердӧ.
Но вот зэв ӧдйӧ шлывгысь кымӧр сайсянь гӧгыльтчис тӧлысь.
Пемыдлӧз лым чукӧръяс заводитісны небыдика дзирдавны, и Гек аддзис, мый ош тайӧ сӧвсем абу ош, а прӧстӧ домысь мынтӧдчӧм вӧв ветлӧ додь гӧгӧр да сёйӧ турун.
Лои дӧсаднӧ.
Гек кайис крӧвать вылӧ, пырис тулуп улӧ, и тайӧ лёкторъяс думайтӧм бӧрас сійӧ кутіс вӧтавны гажтӧм вӧт.
Гек аддзис вӧт, кор личкис ун:
Кыдз быттьӧ страшнӧй Турворон Пӧсь дулльӧн резсьӧ сутки чӧж Да кӧрт кулакнас вӧчӧ грӧз.
И гӧгӧр ыпъялӧ пӧжар!
Лым вылын кок туйяс!
Восьлалӧны салдатъяс.
И нуӧны ылі муясысь фашистлысь кусыньтчӧм дӧрапас да крест.
«Сулалӧй! — горӧдіс налы Гек. — Ті онӧ сэтчӧ мунӧй!
Таті оз позь!»
Но некод эз сувт, и сійӧс, Гекӧс, эз кывзыны.
Скӧр йылысь Гек сэки перйис жӧч сигнальнӧй чипсансӧ, сійӧс, коді куйліс Чуклӧн ботинки видзан картонка кӧрӧбкаын, да пондіс чипсасьны сэтшӧм гораа, мый бронепоездса шы ни тӧв сулалысь командир зэв ӧдйӧ кыпӧдіс ассьыс юрсӧ, шеныштіс кинас — и друг залпӧн лыйисны сылӧн тяжёлӧй да грознӧй орудиеяс.
«Бур! — ошкыштіс Гек. — Сӧмын лыйӧ нӧшта мӧдысь, а то ӧтчыд лыйӧмыд налы, навернӧ, этша...»
Мамыс садьмис сыысь, мый сылӧн кыкнан дона пиыс кыкнан боксяньыс тувкӧдісны сійӧс да бергалісны.
Сійӧ бергӧдчис Чукла дорӧ, и друг сы бокӧ зургис мыйкӧ чорыд да ёсь.
Сійӧ корсис кималаснас и одеялӧ улысь сылы сюри капканысь пружина, кодӧс запасливӧй Чук гусьӧн вайӧма вольпась вылӧ.
Мам шыбитіс пружинасӧ крӧвать сайӧ.
Тӧлысь югӧр улын сійӧ видзӧдліс Геклы чужӧмас да гӧгӧрвоис, мый сійӧ вӧталӧ лёк вӧт.
Вӧт, дерт, абу пружина, и сійӧс оз позь шыбитны.
Но сійӧс позьӧ кусӧдны.
Мам бергӧдіс Гекӧс мышку вывсяньыс бок вылас да качайтігтыр надзӧник пӧльыштіс шоныд кымӧсас.
Регыд Гек заводитіс узьны ныргорӧн, нюммуніс, и тайӧ висьталіс, мый лёк вӧт кусі.
Сэки мам чеччис да гынсапӧгтӧг чулки кежысь матыстчис ӧшинь дорӧ.
Нӧшта эз на югды, и небеса пасьталаын дзирдалісны кодзувъяс.
Мукӧд кодзулыс дзирдалісны вылын, а мукӧдыс ӧшалісны улын, дзик сьӧд вӧр йылын.
И — шензяна делӧ! — сэн жӧ и сідз жӧ, кыдзи ичӧтик Гек, мамыс думыштіс, мый тайӧ местаысь ылынджык, кытчӧ вайӧдіс сылысь тӧждысьысь верӧссӧ, навернӧ, этша коли свет вылас местаыс.
Аскинас лунтыр туйыс муніс вӧрӧд да гӧраясті.
Чой йылӧ кайигӧн ямщик чеччывліс доддьысь да муніс лымйӧд доддьыскӧд орччӧн.
Но зато чой горув лэччигӧн доддьыс тӧвзис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Чуклы да Геклы кажитчис, быттьӧ найӧ вӧвъяскӧд да доддьыскӧд ӧттшӧтш усьӧны му вылӧ веськыда небесасянь.
Медбӧрын, рытгорув, кор и йӧзыс и вӧвъяс поводнӧя мудзисны, ямщик шуис:
— Но, вот и воим!
Тайӧ вӧр ді сайын чукыль.
Сэн, куш места вылын и сулалӧ налӧн базаыс...
Эй, но-о!..
Мӧдім!
Долыда чилзігтырйи Чук да Гек сувтісны кок йылӧ, но вӧвъяс нетшыштісны додьсӧ, и найӧ кыкнанныс усины турун вылӧ.
Нюмъялысь мам шыбитіс ас вывсьыс вурун чышъянсӧ да коли сӧмын гӧна шапка кежысь.
Со и чукыль.
Додь зэв ӧдйӧ бергӧдчис да матыстчис куим посни керка дорӧ, кодъяс сулалісны вӧр дорын, тӧв инмытӧминын.
Дивӧ!
Эз увтны понъяс, эз тыдавны йӧз.
Эз пет пач трубаысь тшын.
Став туйыс вӧлі тырӧма лымйӧн, а гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧнь, кыдзи тӧлын кладбище вылын.
И сӧмын еджыд бока катшаяс тӧлктӧг чеччалісны ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ.
— Тэ кытчӧ вайӧдін миянӧс? — повзьӧмпырысь юаліс ямщиклысь мам. — Татчӧ ӧмӧй миянлы колӧ?
— Кытчӧ донъясьлім, сэтчӧ и вайӧді, — вочавидзис ямщик. — Со тайӧ керкаясыс шусьӧны «Геологияса корсьысян 3-ӧд номера база».
Да со и юргижӧдыс столб вылын...
Лыддьӧй.
Гашкӧ, тіянлы колӧ нёльӧд номера база?
Сэтчӧдз кыксё кымын километр да дзик мӧдарын.
— Оз, оз! — юргижӧд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис мам. — Миянлы колӧ буретш тайӧ.
Но тэ видзӧдлы: ӧдзӧсын ӧшалӧ томан, кильчӧ вылыс тырӧма лымйӧн, а кытчӧ нӧ лоины йӧзыс?
— Ме ог тӧд, кытчӧ найӧ лоины, — шензис тшӧтш ямщик. — Кольӧм вежонӧ ми татчӧ прӧдукта вайим: пызь, лук, картошка.
Йӧз ставыс тані вӧліны: кӧкъямыс морт, начальникыс ӧкмысӧд, стӧрӧж дасӧд...
Вот нӧшта шог!
Эз жӧ ӧд кӧинъяс найӧс ставнысӧ сёйны...
Да ті сулыштӧй, ме ветла видзӧдла стӧрӧжкаас.
Ямщик шыбитіс тулуп да лым пытшті восьлаліс меддорса керкалань.
Регыд сійӧ воис бӧр.
— Керкаас некод абу, а пачыс шоныд.
Сідзкӧ, стӧрӧжыс тані, но, тыдалӧ, мунӧма кыйсьыны.
Но, вой кежлас воас да висьталас тіянлы ставсӧ.
— Да мый сійӧ меным висьталас! — повзис мам. — Ме и ачым аддза, мый йӧзыс тані важӧн нин абуӧсь.
— Ме ог тӧд, мый сійӧ висьталас, — вочавидзис ямщик. — А мый-нибудь должен висьтавны, сы вылӧ сійӧ и стӧрӧж.
Сьӧкыдпырысь найӧ воисны вӧлӧн стӧрӧжка кильчӧ дорӧ, кысянь вӧрӧ муніс векньыдик трӧпа.
Найӧ пырисны посводзас да прӧйдитісны керкаӧ кӧрт зыръяс, гӧликъяс, черъяс, бедьяс дорті, кӧрт тув йылын ӧшалысь кын ош ку дорті.
На бӧрся ямщик пыртіс кӧлуй.
Керкаын вӧлі шоныд.
Ямщик петіс сёӧдны вӧвъяссӧ, а мам пӧрччӧдіс повзьӧм детинкаясӧс.
— Кыссим бать дінӧ, кыссим — вот тэныд и воим!
Мам пуксис лабичӧ да думыштчис.
Мый лои, мыйла базаын некод абу и мый ӧні вӧчны?
Мунны бӧр?
Но сылӧн деньгаыс коли сӧмын мынтысьны ямщиклы татчӧ вайӧмысь.
Сідзкӧ, колӧ виччысьны, кор воас стӧрӧж.
Но ямщик куим час мысти бӧр мунас, а друг стӧрӧж дыр оз во?
Сэки кыдз?
А ӧд тасянь медматыса станцияӧдз да телеграфӧдз пӧшти сё километр!
Пырис ямщик.
Сійӧ гӧгӧрбок видзӧдліс керка пытшкӧссӧ, кыскыштіс нырнас воздухсӧ, матыстчис пач дорӧ да восьтіс пач пӧдан.
— Стӧрӧж вой кежлас воас, — висьталіс сійӧ. — Пачас шыд гырнич.
Муніс кӧ эськӧ сійӧ дыр кежлӧ, шыдсӧ эськӧ петкӧдіс кӧдзыдінӧ...
А то кыдзи тіянлы колӧ, — водзӧ висьталіс ямщик. — Татшӧм кӧ нин делӧ суис, то ме абу нӧш.
Верма и дон босьттӧг бӧр нуны, станцияӧдз.
— Огӧ мунӧй, — ӧткажитчис мам. — Станцияын миянлы вӧчны нинӧм.
Бара сувтӧдісны чайник, шонтісны калбас, сёйыштісны, юыштісны, и, пока мамыс разяліс кӧлуй, Чук да Гек кайисны шоныд паччӧр вылӧ.
Сэтысь кыліс кыдз корӧсь дук, шоныд ыж ку да пожӧм чаг дук.
Сы вӧсна мый шогӧ усьӧм мам пукаліс чӧв, то Чук да Гек сідзжӧ эз сёрнитны.
Но дыр овны сёрниттӧг Чук да Гек эз вермыны, та вӧсна найӧ регыд мысти чорыда унмовсисны.
Найӧ эз кывлыны, кыдзи муніс ямщик, кыдзи мам водіс накӧд орччӧн паччӧр вылӧ.
Найӧ садьмисны сӧмын сэки, кор керкаын лои сап пемыд.
Садьмисны ставныс ӧттшӧтш, сы вӧсна мый кильчӧ вылын кыліс кок шы, сэсся посводзас мыйкӧ гораа грыммуні — навернӧ, уси кӧрт зыр.
Воссис ӧдзӧс, и пӧнарӧн керкаӧ пырис стӧрӧж, а сыкӧд кузь гӧна ыджыд пон.
Стӧрӧж пӧрччис пельпом вывсьыс пищаль, шыбитіс лабичӧ кӧч туша да, пӧнарсӧ паччӧрлань кыпӧдӧмӧн, юаліс:
— Тайӧ нӧ кутшӧм гӧстьяс татчӧ воӧмаӧсь?
— Ме геологическӧй партияса начальник Серёгинлӧн гӧтыр, — висьталіс мам, паччӧр вылысь лэччигмоз, — а тайӧ сылӧн челядь.
Колӧ кӧ, со документъяс.
— Со найӧ, документъясыд: пукалӧны пач вылын, — буркнитіс стӧрӧж да югдӧдіс аслас пӧнарӧн Чуклысь да Геклысь повзьӧм чужӧмъяснысӧ. — Дзик батьыс кодьӧсь — копия!
Торйӧн со тайӧ кызыс, — и сійӧ индіс чуньнас Чук вылӧ.
Чуклы да Геклы лои ӧбиднӧ: Чуклы — сы вӧсна, мый сійӧс шуисны кызӧн, а Геклы — сы вӧсна, мый сійӧ пыр лыддис асьсӧ ёнджыка бать кодьӧн.
— Висьталӧй, мыйла ті воинныд ? — мам вылӧ видзӧдлӧмӧн юаліс стӧрӧж. — Тіянлы жӧ абу вӧлі тшӧктӧма локны.
— Кыдз абу тшӧктӧма?
Коді сійӧ эз тшӧкты локны?
— А сідз абу и тшӧктӧма.
Ме ачым станцияӧ нуи Серёгинсянь телеграмма, а телеграммаын вӧлі гӧгӧрвоана гижӧма: «Задержитчы петны кык вежон кежлӧ.
Миян партия срочнӧ петӧ вӧрӧ».
Раз Серёгин гижӧ «задержитчы», сідзкӧ, и колӧ вӧлі виччысьны, а ті самовольничайтанныд.
— Кутшӧм телеграмма? — выльысь юаліс мам. — Ми некутшӧм телеграмма эгӧ получитлӧ. — И быттьӧкӧ тайӧс эскӧдӧм могысь сійӧ повзьӧмпырысь видзӧдліс Чук да Гек вылӧ.
Чук да Гек тайӧ видзӧдлӧмсьыс повзисны да, мӧда-мӧд вылас синнысӧ сувтӧдӧмӧн, ӧдйӧ бӧрыньтчисны паччӧр сэрӧгӧ.
— Челядь, — подозрительнӧя пиян вылас видзӧдлӧм бӧрын юаліс мамыс, — ті метӧг некутшӧм телеграмма энӧ получитлӧй?
Паччӧр сэрӧгын трачкакылісны кос чагъяс, корӧсьяс, но юалӧм вылӧ вочакыв эз вӧв.
— Висьталӧй, мучительяс! — шуис сэк мамыс. — Ті, навернӧ, метӧг получитінныд телеграммасӧ да меным сійӧс энӧ сетӧй?
Коли нӧшта некымын здук, сэсся паччӧр вывсянь кыліс кыкнанныслӧн гораа бӧрдӧм.
Чук лӧвтіс кыза да ӧтмоз, а Гек вӧсньыдик вежласян гӧлӧсӧн.
— Со кӧні менам погибель! — горӧдіс мам. — Со коді вайӧдас менӧ гортйӧдз!
Да дугдӧй ті лӧвтны да висьталӧй тӧлкӧн, кыдзи вӧлі делӧыс.
Но, кор Чук да Гек кылісны, мый мамныс лӧсьӧдчӧ кувны, найӧ чилӧстісны нӧшта гораджыка, и коли вель уна кад, кытчӧдз мӧда-мӧд вылас яндысьтӧг ыстысьӧмӧн, найӧ эз висьтавны ставсӧ телеграмма вошӧм йылысь.
Но мый татшӧм йӧзкӧд пондан вӧчны?
Беддявны найӧс?
Пуксьӧдны тюрьмаӧ?
Дорны кандалӧн да мӧдӧдны катаргаӧ?
Эз, нинӧм татшӧмсӧ мам эз вӧч.
Сійӧ ышловзис, тшӧктіс пияныслы лэччыны паччӧрысь, чышкыны нырнысӧ да мыссьыны, а ачыс заводитіс юасьны стӧрӧжлысь, мый жӧ ӧні сылы вӧчны.
Стӧрӧж висьталіс, мый разведывательнӧй партия срочнӧй приказ кузя муніс Алкараш ущелье дорӧ да бӧр воас сӧмын лун дас мысти, не водзджык.
— Но кыдз жӧ ми тайӧ дас лунсӧ пондам овны? — юаліс мам. — Ӧд миян некутшӧм запас абу.
— А сідз вот и олӧй, — вочавидзис стӧрӧж. — Нянь ме тіянлы сета, со кӧч туша — кульӧй да пуӧй.
А ме аски кык сутки кежлӧ вӧрӧ муна; меным капканъяс колӧ видлавны.
— Омӧль делӧ, — шуис мам. — Кыдзи нӧ ми кольччам ас кежаным?
Миянлы тані ставыс тӧдтӧм.
А тані вӧр, пемӧсъяс...
— Ме мӧд пищальӧс коля, — шуис стӧрӧж. — Пескыс лэбулын, ваыс ключын мыльк сайын.
Со шыдӧсыс мешӧкын, солыс банкаын.
А меным — веськыда шуа — ноксьыны тіянкӧд тожӧ некор...
— Кутшӧм скӧр дядь! — вашнитіс Гек. — Вай, Чук, ми тэкӧд мыйкӧ сылы шуам.
— Вот ещӧ! — ӧткажитчис Чук. — Сійӧ сэки босьтас да дзикӧдз вӧтлас миянӧс керкасьыс.
Тэ энлы тэрмась, воас папа, ми сылы ставсӧ и висьталам.
— Мый нӧ папаыд!
Папа нӧшта дыр на...
Гек матыстчис мам дінас, пуксис сылы пидзӧс вылас да, синкымъяссӧ чукыртӧмӧн, стрӧга видзӧдліс лёк стӧрӧжлы чужӧмас.
Стӧрӧж пӧрччис ыж ку пасьсӧ да матыстчис пызан дінӧ, би дорӧ.
И сӧмын сэки Гек аддзис, мый пӧшти коскӧдзыс пельпомсяньыс мышкуланьыс пассьыс косялӧма зэв ыджыд лестук.
— Кыскы пачысь шыд, — шуис мамлы стӧрӧж. — Со джаджйын паньяс, тасьтіяс, пуксьӧй да сёйӧй.
А ме пась понда дӧмны.
— Тэ кӧзяин, — шуис мам. — Тэ кыскы, тэ и гӧститӧд.
А пасьтӧ вай: ме тэысь бурджыка дӧма.
Стӧрӧж сюся видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Э-э!
Да ті, кыдз аддза, сетчытӧмӧсь, — шуис сійӧ, сэсся сетіс мамлы ассьыс пасьсӧ, а ачыс заводитіс ваявны пызан вылӧ тасьті-пань.
— Тайӧ кытчӧ тадзсӧ косяссис? — пась розь вылӧ индӧмӧн юаліс Чук.
— Ошкӧд эг ладмы.
Вот сійӧ менӧ и парсыштіс, — неокотапырысь висьталіс стӧрӧж да грымкнитіс пызан вылӧ шыд тыра сьӧкыд чугун.
— Кылан, Гек? — шуис Чук, кор стӧрӧж петіс посводзас. — Сійӧ косясьӧма ошкӧд да, навернӧ, сы вӧсна талун сэтшӧм скӧр.
Гек ачыс кывліс ставсӧ.
Но сійӧ эз радейт, медым кодкӧ ӧбижайтіс сылысь мамсӧ, мед кӧть тайӧ вӧлі и морт, коді вермис тышкасьны весиг ошкӧд..
Асывнас, кыа петігӧн на, стӧрӧж босьтіс мешӧк, пищаль, сувтіс лыжи вылӧ да понйыскӧд муніс вӧрӧ.
Ӧні кӧзяйничайтны ковмис аслыныс.
Куимнанныс найӧ ветлісны вала.
Неыджыд мыльк сайын крут скалаысь лым пӧвстті петіс ключ.
Васьыс, кыдзи чайникысь, ёна кайис ру, но кор Чук сюйис чуньсӧ ваас, то ваыс вӧлӧм кӧ кӧдзыдысь-кӧдзыд.
Сэсся найӧ пыртісны пес.
Кухня пачсӧ мамыс вӧлі оз куж ломтынысӧ, и та вӧсна пескыс дыр эз ломзьы.
Но зато кор ломзис, биыс лои сэтшӧм жар, мый весиг ӧшиньсьыс йиыс регыд сыліс.
И ӧні ӧшинь пыр вӧлі тыдалӧны матыса пуяс, кӧні чеччалісны катшаяс, и Лӧз гӧраяслӧн скалайывъясыс.
Курӧгъясӧс куштыны мам вӧлі кужӧ, но кӧч кульны сылы некор на эз удайтчыв, и та вӧсна сійӧ кулис кӧчсӧ сы дыра, мый тайӧ кадӧ позьӧ вӧлі начкыны и кульны ӧшкӧс либӧ мӧскӧс.
Геклы кӧч кульӧмыд ньӧти эз кажитчы, но Чук окотапырысь отсасис мамлы; таысь сылы мам сетіс кӧч бӧж, сэтшӧм небыд да кокни, мый шыбитны кӧ сійӧс пач вывсянь, то лэбас сійӧ джоджӧдз надзӧник, кыдзи парашют.
Ӧбедайтӧм бӧрын найӧ ставныс петісны гуляйтны.
Чук дыр долис мамыслы, медым сійӧ босьтіс пищаль либӧ кӧть патронъяс.
Но мамыс пищальсӧ эз босьт.
Мӧдарӧ, сійӧ ӧшӧдіс пищальсӧ зэв вылӧ, крук йылӧ, сэсся сувтіс улӧс вылӧ да пуктіс патронъяссӧ вевдорса джаджйӧ, да предупредитіс Чукӧс, медым ни ӧти патрон сійӧ эз лысьт босьтны, а босьтас кӧ, сэсся мед оз виччысь бур олӧм некор.
Чук гӧрдӧдіс да зэв ӧдйӧ петіс керкаысь, сы вӧсна мый ӧти патрон куйліс нин сійӧ зептын.
Кутшӧм гажа вӧлі тайӧ прогулкаыс!
Векньыдик трӧпа кузя найӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунісны ключ дорӧ.
На весьтын югъяліс кӧдзыд лӧз небеса; быттьӧ мойдкывса замокъяс да башняяс кыпӧдчисны небесалань Лӧз гӧраяслӧн ёсь утёсъясыс.
Кӧдзыд лӧнь сынӧдын ёся китшкисны катшаяс.
Сус пу увъяс костӧд зэв пелька чеччалісны рудов визув уръяс.
Небыд, чистӧй лым вылын тӧдчисны тӧдтӧм пемӧсъяслӧн да пӧткаяслӧн аслыспӧлӧс кок туйяс.
Вот вӧрын мыйкӧ гора увкнитіс, ратшнитіс.
Тыдалӧ, пу туганысь, увъяс чегъялӧмӧн, уси ыджыд йизьӧм лым ёкмыль.
Войдӧр, кор Гек оліс Москваын, сылы кажитчыліс, мый став муыс артмӧ сӧмын ӧти Москваысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, сійӧ уличаясысь, керкаясысь, трамвайясысь да автобусъясысь.
Ӧні жӧ сылы кажитчис, мый став муыс — джуджыд сьӧд пемыд вӧр.
Да и вообще, Гек весьтын кӧ югъяліс шонді, то сійӧ чайтліс, мый и став му вылас югыда дзирдалӧ шонді, некӧн оз зэр, некӧн абу ни ӧти кымӧр чир.
Сылы кӧ вӧлі гажа, то сійӧ чайтліс, мый ставыслы свет вылас сідзи жӧ гажа да долыд.
Коли кык лун, воис коймӧд, а стӧрӧж век на эз во вӧрысь, и майшасьӧм ӧшйис лымйӧн тыртӧм ичӧтик керка весьтын.
Торъя страшнӧ вӧлі рытъясын да войясын.
Найӧ топыда игнавлісны кильчӧ ӧдзӧс, керка ӧдзӧс и, медым некутшӧм пемӧс эз казяв найӧс, найӧ топыда тупкавлісны ӧшиньяс, кӧть колӧ вӧлі вӧчны дзик мӧдарӧ, сы вӧсна мый зверь — сійӧ абу морт и полӧ биысь.
Пач трубаын шутьляліс тӧв, а кор бушков койліс ӧшиньясӧ да стенӧ йизьӧм лым, то ставлы кажитчис, мый ывлаын кодкӧ тойласьӧ да гыжъясьӧ.
Узьны найӧ кайисны паччӧрӧ, и сэні мамыс дыр висьтавліс налы быдсяма пӧлӧс висьтъяс да мойдъяс.
Сэсся и ачыс унмовсис.
— Чук, — юаліс Гек, — мыйла разнӧй висьтъясын да мойдъясын век эмӧсь волшебникъяс?
А збыль кӧ найӧ вӧліны?
— И ведьмаяс и чӧртъяс медым тшӧтш вӧліны? — юаліс Чук.
— Да эз! — ӧвтыштіс кинас Гек. — Чӧртъясыд оз ковны.
Мый наысь?
А ми эськӧ тшӧктім волшебниктӧ лэблыны папа дінӧ да висьтавны сылы, мый ми важӧн нин воим.
— А мый вылын эськӧ сійӧ лэбис, Гек?
— Но, мый вылын...
Шенасис эськӧ кияснас либӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн.
Сійӧ ачыс нин тӧдӧ, кыдзи.
— Киясӧн шенасьны ӧні кӧдзыд, — шуис Чук. — Менам со кутшӧм кепысь, да и то, кор ме пырті пес, чуньяс муртса эз турдыны.
— Тэ, висьтав, Чук, а всё-таки лӧсьыд вӧлі эськӧ?
— Ме ог тӧд, — шай-паймунӧмӧн шуис Чук. — Помнитан. пӧдвалын, кӧні олӧ Мишка Крюков, оліс кутшӧмкӧ коктӧм.
То сійӧ тӧргуйтіс кӧлачӧн, то сы ордӧ волывлісны быдсяма бабаяс, старукаяс, и сійӧ гадайтіс налы, кодлы лоӧ долыд олӧм, а кодлы шог.
— И бура сійӧ гадайтліс?
— Ме ог тӧд.
Ме сӧмын тӧда, мый сэтчӧ воис милиция, коктӧмсӧ нуисны, а квартирасьыс петкӧдісны йӧзлысь босьтӧм уна эмбур.
— Сійӧ, навернӧ, эз вӧв волшебник, а жулик.
Тэ кыдз думайтан?
— Дерт, жулик, — сӧгласитчис Чук. — Да, ме сідз думайта, мый став волшебникъясыс долженӧсь лоны жуликъясӧн.
Висьтав вай, мыйла сылы уджавны, сійӧ и сідз быд розьӧ вермас пырны?
Тӧд сӧмын кватлав, мый колӧ...
Тэ эськӧ бурджык узин кӧ, Гек, всё равно ме тэкӧд сэсся сёрнитны ог кут.
— Мыйла?
— Сы вӧсна мый тэ сӧран быдсяма ерундасӧ, а войнас сійӧ тэныд кутас кажитчыны, тэ и пондан гырддзаяснад да пидзӧсъяснад тувкӧдчыны.
Думайтан, лӧсьыд, кыдз тэ тӧрыт меным кынӧмӧ кулакнад зургин?
Вай ме тэныд зурга жӧ...
Нёльӧд лунся асылӧ мамлы аслыс ковмис поткӧдлыны пес.
Кӧч яй важӧн быри, а лыяссӧ сылысь кыскалісны катшаяс.
Ӧбед кежлӧ найӧ пулывлісны сӧмын рок кослунъя выйӧн да лукӧн.
Нянь вӧлі быранвыйын, но мамлы сюри пызь и пӧжаліс лепёшкияс.
Татшӧм ӧбед бӧрын Геклы вӧлі шог, и мамлы кажитчис, мый сылӧн кыптіс температура.
Сійӧ тшӧктіс пукавны сылы гортын, сэсся пасьтӧдіс Чукӧс, босьтіс ведраяс, дадь, и найӧ мунісны вала и ӧттшӧтш кӧсйисны чукӧртны да вайны увъяс, — аски асывнас лоӧ кокниджык ломтыны пач.
Гек коли ӧтнас.
Сійӧ виччысис дыр.
Сылы лои гажтӧм, и сійӧ заводитіс мыйкӧ думайтны.
А мам да Чук ветлісны дыр.
Гортас локтігӧн нин налӧн кыдзкӧ путкыльтчис даддьыс, пӧри ва тыра ведра, и ковмис выльысь ветлыны ключ дорӧ вала.
Сэсся казялісны, мый Чук вунӧдӧма шоныд кепысьсӧ, и джын туйсяньыс ковмис бергӧдчывны сыла.
Корсисны да мый да, заводитіс пемдыны.
Кор найӧ бӧр воисны гортаныс, Гек эз нин вӧв керкаын.
Первойсӧ найӧ думыштісны, мый Гек дзебсис паччӧр вылӧ ыж куяс сайӧ.
Но сэн сійӧ эз вӧв.
Сэки Чук серӧктіс да шӧпнитіс мамыслы, мый Гек, навернӧ, пырис пач улӧ.
Мам дӧзмис да тшӧктіс Геклы петны.
Гек эз шыась.
Сэки Чук босьтіс кузь укват да заводитіс гурйысьны сійӧн пач улас.
Но и пач улын Гек эз вӧв.
Мам повзис, видзӧдліс ӧдзӧсладорса тув вылӧ.
Тув йылын Геклӧн эз вӧв ни полушубок, ни шапка.
Мам петіс ывлаӧ, кытшовтіс керка гӧгӧр.
Пырис посводзӧ, ломзьӧдіс пӧнар.
Видзӧдліс пемыд чуланӧ, лэбулӧ, кӧн вӧлі пес...
Сійӧ чуксаліс Гекӧс, видіс, корис, но некод эз шыась.
А пемдіс век ёнджыка.
Сэки мам котӧрӧн пырис керкаӧ, нетшыштіс стенысь пищаль, судзӧдіс патронъяс, босьтіс пӧнар да, Чуклы горӧдӧмӧн, медым сійӧ эз лысьт вӧрзьӧдчыны места вылысь, котӧртіс ывлаӧ.
Нёль лун чӧжӧн лоӧма прамӧй уна коктуй.
Кысь корсьны Гекӧс, мам эз тӧд, но сійӧ котӧртіс туй дорӧ, — сійӧ эз верит, мый Гек ӧтнас лысьтіс пырны вӧрӧ.
Туй вылын некод эз вӧв.
Сійӧ зарядитіс пищаль да лыйис.
Кывзысьыштіс, лыйис ещӧ ӧтчыд дай мӧдысь.
Друг неылын кыліс воча лыйӧм шы.
Кодкӧ тэрмасис сылы отсӧг вылӧ.
Мам кӧсйис котӧртны паныд, но кокъяснас вӧйис лым толаӧ.
Пӧнар веськаліс лымйӧ, стеклӧыс жугалі, и би кусі.
Стӧрӧжка кильчӧ вывсянь кыліс Чуклӧн лэчыд горӧдӧм.
Лыйсьӧм кылӧм бӧрын Чук думыштіс, мый кӧинъяс, кодъяс сёйисны Гекӧс, уськӧдчисны мамыс вылӧ.
Мам шыбитіс пӧнарсӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, котӧртіс керкалань.
Сійӧ йӧткыштіс ӧтпӧвса Чукӧс керкаӧ, шыбитіс пищальсӧ пельӧсӧ да юыштіс йиа кӧдзыд ва.
Кильчӧ дорын кыліс грым-йирк.
Воссис ӧдзӧс.
Керкаӧ лыйыштіс пон, а сы бӧрся пырис и стӧрӧж.
— Кутшӧм беда суис?
Коді лыйсис? — сійӧ юаліс пыригмозыс.
Воши детинка, — висьталіс мам.
Шорӧн чепӧсйис сы синъясысь синва, и сійӧ сэсся нинӧм нин эз вермы висьтавны.
— Сулав, эн бӧрд! — горӧдіс стӧрӧж. — Кор воши?
Важӧн?
Неважӧн?.. Бӧрлань, Смелый! — горӧдіс сійӧ понлы. — Да висьталӧй жӧ, а то ме бӧр муна вӧрӧ.
— Час сайын кымын, — вочавидзис мам. — Ми ветлім вала.
Ми локтім да сійӧ абу.
Сійӧ пасьтасьӧма да кытчӧкӧ мунӧма.
— Но, часӧн сійӧ ылӧ эз мун, а паськӧмӧн да гын сапӧгӧн сразу оз кынмы...
Ме дінӧ, Смелый!
На, исав.
Стӧрӧж нетшыштіс тувйысь башлык да зургис понлы нырас Геклысь галошисӧ.
Пон дыркодь исаліс кӧлуйсӧ да тӧлка синъясӧн видзӧдліс кӧзяин вылӧ.
— Ме бӧрся! — ӧдзӧс восьтігмоз горӧдіс стӧрӧж. — Мун корсь, Смелый!
Пон легнитіс бӧжнас да эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
— Водзӧ! — стрӧга горӧдіс стӧрӧж. — Корсь, Смелый, корсь!
Пон жӧдзис ӧтилаын, гӧгрӧдліс нырнас, но керкаысь эз пет.
— Тайӧ ещӧ мый? — скӧрмис стӧрӧж.
Бара вайӧдіс понлы ныр дорас Геклысь башлыксӧ да галошисӧ и кыскыштіс сійӧс домӧдыс.
Но Смелый эз мун стӧрӧж бӧрся; сійӧ бергалыштіс да муніс ӧдзӧс дорсянь мӧдар пельӧсӧ.
Тані сійӧ сувтіс ыджыд пу сундук дорӧ; гыжйыштіс воддза кокъяснас вевтсӧ да, кӧзяинланьыс бергӧдчӧмӧн, куимысь гораа увтыштіс.
Сэки стӧрӧж сетіс пищальсӧ повзьӧм мамлы, а ачыс муніс сундук дорӧ да восьтіс вевтсӧ.
Сундукын, быдсяма пӧлӧс тряпье, ыж куяс, мешӧкъяс чукӧр вылын, аслас пасьӧн шебрасьӧмӧн да юр улас шапкасӧ сюйӧмӧн, топыда да спокойнӧя узис Гек.
Кор сійӧс кыскисны да садьмӧдісны, то, унзіль синъяснас лапйӧдліг, сійӧ некыдз эз гӧгӧрво, мыйла сы гӧгӧр сэтшӧм шум да радлӧм.
Мам окаліс сійӧс да бӧрдіс.
Чук нетшкис киясӧдыс, кокъясӧдыс, чеччаліс да горзіс:
— Эй-ля!
Эй-ли-ля!..
Кузь гӧна пон Смелый, кодлысь Чук окаліс нырсӧ, сідзжӧ бергӧдчис, быттьӧ яндысьӧмпырысь да нинӧм гӧгӧрвотӧг надзӧник легӧдіс аслас руд бӧжӧн и меліа видзӧдіс пызан вылын куйлысь нянь кусӧк вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, кор мам да Чук мунісны вала, Гек гажтӧмысла решитіс шутитыштны.
Сійӧ босьтіс ассьыс полушубок, шапка да пырис сундукӧ.
Сійӧ думайтіс, мый кор найӧ локтасны да заводитасны корсьны сійӧс, сэк сундуксянь сійӧ повзьӧдана горӧдас.
Но сы вӧсна мый мам и Чук ветлісны зэв дыр, то сійӧ куйліс, куйліс да и унмовсис.
Друг стӧрӧж чеччис, матыстчис и шыбитіс пызан вылӧ сьӧкыд ключ да чукрасьӧм лӧз конверт.
— Вот, — шуис сійӧ, — босьтӧй.
Тайӧ тіянлы комнатаысь да кладӧвӧйысь ключ и письмӧ начальник Серёгинсянь.
Сійӧ йӧзкӧд лоӧ тані нёль сутки мысти, стӧч Выль во кежлӧ.
Так вот кытчӧ ветлӧма тайӧ зумыш, скӧр старикыс!
Висьталіс, мый мунӧ кыйсьыны, а ачыс лыжиӧн ветлӧма ылі Алкараш ущельеӧдз.
Письмӧсӧ восьтытӧдз мам чеччис да благодаритіс старикӧс кисӧ сы пельпом вылӧ пуктылӧмӧн.
Стӧрӧж нинӧм эз шу сы вылӧ, а заводитіс видны Гекӧс сыысь, мый сійӧ сундукас кисьтӧма кӧрӧбкаысь пыжияс, а тшӧтш и мамӧс — пӧнар стеклӧ жугӧдӧмысь.
Сійӧ дыр броткис, но ӧні некод эз пов тайӧ бур чудаксьыс.
Рытывбыд мам эз эновтлы Гекӧс, кыдз быттьӧ сійӧ поліс, мый вот-вот бара кытчӧкӧ вошӧ.
Мам сэтшӧма тӧждысис Гек йылысь, мый Чуклы ӧбиднӧ лои и думсьыс видіс асьсӧ, мыйла сійӧ тожӧ эз дзебсьы сундукӧ.
Ӧні лои гажа.
Аски асывнас стӧрӧж восьтіс комната, кӧні оліс налӧн батьыс.
Сійӧ жара ломтіс пачсӧ да вайис татчӧ налысь став кӧлуйсӧ.
Комнатаыс вӧлі ыджыд, югыд, но ставсӧ сэтчӧ вӧлі сувтӧдлӧма да тэчӧма тӧлктӧг.
Мам пыр жӧ босьтчис идравны комната.
Лунтыр сійӧ вешталіс кӧлуйсӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ, мыськис, весаліс, зыртіс.
И кор рытланьыс стӧрӧж вайис моздорас пес, то казяліс тась аддзывлытӧм сӧстӧмлун, сійӧ сувтіс порог дорӧ да эз вӧч весиг ни ӧти воськов, кутіс шензьыны.
А Смелый пон эз сувт.
Сійӧ муніс веськыда мыськӧм джодж кузя, матыстчис Гек дінӧ да зургис сійӧс кӧдзыд нырнас.
Вот пӧ тэ, йӧй, тайӧ пӧ ме тэнӧ аддзи, и таысь тэ должен сетны меным мыйкӧ сёйыштны.
Мам шыбитіс Смелыйлы калбас тор.
Сэки стӧрӧж пондіс видны да шуис, мый вӧрын кӧ понйӧс вердны калбасӧн, то став катшаыс пондасны серавны.
Мам вундіс и сылы кругджын.
Сійӧ шуис «пасибӧ» да муніс, мый вылӧ кӧ шензьӧмӧн да юрсӧ довкйӧдлӧмӧн.
Аскинас вӧлі решитӧма гӧтӧвитны Выль во кежлӧ ёлка.
Мыйысь сӧмын найӧ эз вӧчавны игрушкаяс!
Найӧ вундалісны став цветнӧй картинаяссӧ важ журналъясысь.
Ситеч торъясысь да ватаысь вурисны пемӧсъясӧс, аканьясӧс.
Кыскисны бать ящикысь став папироснӧй бумагасӧ да вӧчалісны сэсь мича дзоридзьяс.
Весиг стӧрӧж, сэтшӧм зумыш да скӧр, вӧлі мӧд кодьӧн, пес вайигӧн сійӧ дыр сулаліс ӧдзӧс дорын да дивуйтчис найӧ выльысь-выль затеяяс вылӧ.
Медбӧрын сылӧн быри терпение.
Сійӧ вайис налы чай улысь эзысь бумага да ыджыд кусӧк воск, коді коли сылӧн сапожничайтігӧн.
Тайӧ вӧлі вывті бур!
И игрушечнӧй фабрика сразу пӧри сись вӧчан заводӧ.
Сисьяс вӧліны мисьтӧмӧсь: то кызӧсь, то вӧсниӧсь.
Но сотчисны найӧ сэтшӧм жӧ югыда, кыдзи ньӧбӧм сисьяс.
Ӧні коли сӧмын вайны ёлка.
Мам корис стӧрӧжлысь чер, но сійӧ весиг нинӧм та вылӧ эз шу, а сувтіс лыжи вылӧ да муніс вӧрӧ.
Час джын мысти сійӧ локтіс бӧр.
Ладнӧ!
Мед кӧть игрушкаяс абу сэтшӧм мичаӧсь, мед кӧть тряпкаысь вурӧм кӧчьяс дзик каньяс кодьӧсь, мед кӧть став аканьыс дзик ӧткодьӧсь чужӧмнаныс — веськыд ныраӧсь да былькъя синмаӧсь — и мед кӧть колӧкӧ эзысь бумагаӧн гартыштӧм коз кольяс эз сэтшӧма югъявны, кыдзи мича да вӧсньыдик стекляннӧй игрушкаяс, но зато татшӧм ёлкаыд Москваын, дерт, некодлӧн эз вӧв.
Тайӧ вӧлі настоящӧй вӧрса красавица — джуджыд, веськыд, кузь лапъяса, помъясыс кодъяслӧн вӧліны дзик кодзувъяс кодьӧсь.
Уджалігӧн эз и казявлыны, кыдзи коли нёль лун.
И вот воис Выль во вечерня.
Асывсяньыс нин Чукӧс да Гекӧс эз вермыны пыртлыны гортӧ.
Лӧзӧдӧм ныръясаӧсь найӧ сулалісны ывла вылын, виччысисны, вот-вот вӧр сайысь петас батьыс да сылӧн став йӧзыс.
Но стӧрӧж, коді ломтіс пывсян, висьталіс налы, медым найӧ эз кынмыны весьшӧрӧ, сы вӧсна мый партия воас сӧмын ӧбед кежлӧ.
И збыльысь.
Сӧмын найӧ пуксисны пызан сайӧ, кыдзи стӧрӧж таркнитіс ӧшиньӧ.
Куимнанныс зэв ӧдйӧ шыбитісны ас выланыс паськӧм да петісны кильчӧ вылӧ.
— Ӧні видзӧдӧй, — шуис налы стӧрӧж: — вот найӧ ӧні тыдовтчасны эсійӧ гӧра бокын, коді веськыдвылынджык джуджыд скаласьыс, сэсся бара саяласны вӧр сайӧ, и сэк час джын мысти ставныс лоасны гортын.
Сідзи и лои.
Первой гӧра бокын тыдовтчисны доддялӧм понъяс, а на бӧрын тӧвзисны лыжиа йӧз.
Ыджыд гӧра бокын найӧ кажитчисны вывті ичӧтикӧсь, кӧть тасянь вӧлі зэв бура тыдалӧны налӧн кокъяс да юръяс.
Найӧ шутёвтісны гӧра горув да вошины вӧрын.
Стӧч час джын мысти кылісны понъяслӧн увтӧм, шум, дзуртӧм, горзӧмъяс.
Тшыгъялӧм понъяс тэрмасисны гортланьӧ.
А наысь эз кольччыны ӧкмыс лыжник.
Кыдз сӧмын найӧ кильчӧ вылысь аддзисны мамӧс, Чукӧс да Гекӧс, котӧртігмозыс кыпӧдісны лыжнӧй бедьяс да гораа горӧдісны: «Ура!»
Сэки Гек эз вермы терпитнысӧ, чеччыштіс кильчӧ вывсянь да пидзӧсӧдзыс лымйӧд котӧртіс паныд ыджыд тушаа тошсялӧм морт дінӧ, коді котӧртіс медводзын да ставсьыс гораджыка горзіс «ура».
Луннас весасисны, бритчисны да мыссисны.
А рытнас вӧлі ставныслы ёлка, и ставныс ӧтвылысь встречайтісны Выль во.
Кор вӧлі пызан вылӧ ставсӧ ваялӧма, кусӧдісны лампа да ӧзтісны сисьяс.
Но сы вӧсна, мый Чук да Гек кындзи, ставыс вӧліны олӧма йӧз, то найӧ эз тӧдны, мый ӧні колӧ вӧчны.
Ладнӧ кӧть ӧти мортлӧн вӧлӧма баян, да сійӧ заводитіс ворсны.
Сэки ставӧн сувтісны да заводитісны йӧктыны.
И ставӧн йӧктісны зэв бура, торъя нин сэк, кор приглашайтлісны йӧктыны мамӧс.
А бать йӧктыны эз куж.
Сійӧ вӧлі зэв ён, бур, и кор весиг прӧстӧ воськолӧн мунліс джодж кузя, то и сэк став дозмукыс шкапын зилякыліс.
Сійӧ пуксьӧдіс пидзӧс вылас Чукӧс да Гекӧс, и найӧ гораа клопайтісны йӧктысьяслы.
Сэсся йӧктӧм помасис, и йӧз корисны, медым Гек сьылас налы сьыланкыв.
Гекӧс дыр корны эз ков.
Сійӧ и ачыс тӧдіс, мый кужӧ сьывны, и гордитчис сійӧн.
Баянист ворсіс, а сійӧ сьыліс налы сьыланкыв.
Кутшӧмӧс — ме ог нин помнит ӧні.
Помнита, мый тайӧ вӧлі зэв бур сьыланкыв, сы вӧсна мый ставӧн кывзісны сійӧс шы ни тӧв пукалӧмӧн.
И кор Гек сувтлывліс, медым кӧть ичӧтика лолыштны, сэки вӧлі кылӧ, кыдзи ломтысьӧны сисьяс да шувгӧ ӧшинь сайын тӧв.
А кор Гек помаліс сьывны, то ставӧн горӧдісны, кыпӧдісны Гекӧс кияс вылӧ да заводитісны сійӧс качайтны.
Но мамыс пыр жӧ мырддис налысь Гекӧс: сійӧ повзис, мед эськӧ эз стукнитны сійӧс пӧтӧлӧкӧ.
— Ӧні пуксьӧй, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис бать. — Ӧні заводитчас медшӧрторйыс.
Сійӧ матыстчис да включитіс радиоприёмник.
Ставӧн пуксисны да ланьтісны.
Первой вӧлі шы ни тӧв.
Но вот заводитчис шум, машина шы.
Сэсся мыйкӧ стукнитіс, мӧдіс дзижгыны и кысянькӧ ылысянь кыліс шылада звӧн.
Гырысь и посни кӧлӧкӧлъяс звӧнитісны тадз:
Тир-лиль-лиди-дон!
Тир-лиль-лили-дон!
Чук да Гек видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый тайӧ.
Тайӧ ылын-ылын Москваын, гӧрд звезда улын, Спасскӧй башня вылын звӧнитіс зарни кремлёвскӧй часі.
И тайӧ звӧнсӧ — Выль во водзын — ӧні кывзісны йӧзыс и каръясын, и гӧраясын, и степьясын, и вӧрын, и лӧз саридз вылын.
И, дерт, сійӧ бронепоездса командир, коді сэтшӧма виччысис Ворошиловсянь приказ, медым восьтны вӧрӧгъяслы паныд бой, тшӧтш жӧ кыліс тайӧ звӧнсӧ.
И сэк став йӧзыс сувтісны, чолӧмалісны мӧда-мӧдсӧ Выль воӧн да сиисны ставлы шуд.
А мый сійӧ шудыс — тайӧс быдӧн гӧгӧрвоис ас ногыс.
Но ставӧн ӧттшӧтш йӧзыс тӧдісны и гӧгӧрвоисны, мый колӧ овны честнӧя, уна уджавны да ёна радейтны да видзны сійӧ вывті ыджыд да шуда му, коді шусьӧ Сӧветскӧй странаӧн.
{Аркадий Гайдар @ Вӧрын тшын @ беллетристика @ Аркадий Гайдар. Вӧрын тшын  @ 1950 @}
Вӧрын тшын
Менам мам велӧдчис и уджаліс ыджыд выль заводын, код гӧгӧр пласьтвидзис сьӧд пемыд вӧр.
Миян дворын дас квайтӧд патераын оліс нывка, шуисны сійӧс Феняӧн.
Водзынсӧ батьыс сылӧн кочегараліс, но сэсся сэні жӧ заводбердса курсъяс вылын велӧдчис да лоис лётчикӧн
Ӧтчыд, кор Феня сулаліс дворын да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдіс енэжӧ, сы вылӧ уськӧдчис кутшӧмкӧ тӧдтӧм детинка-вӧр да нетшыштіс сы киысь кампет.
Ме сійӧ кадас пукалі пес видзан сарай вевт вылын да видзӧді рытыввылӧ, кӧні Кальва ю сайын ылын, кыдзи шуӧны, кос торфянӧй нюрын, сотчис вӧр, коді ӧзйис войдӧрлун.
Шонді югӧрыс ли вӧлі вывті яръюгыд, ӧзйылӧмыс ли кусі нин, но бисӧ ме эг аддзы, а тыдаліс сӧмын еджыд тшын кымӧр; тшын дукыс воис миян посёлокӧдз да мешайтіс йӧзыслы талун войнас узьны.
Кор кылі Фенялысь нора горӧдӧмсӧ, ме кырныш моз лэбышті сарай вевт вывсянь да сатшкыси детинкаыслы мышкуас.
Сійӧ кутіс лимзыны повзьӧмысла.
Кампетсӧ, кодӧс вӧлі сюйӧма нин вомас, сьӧлыштіс бӧр, гырддзанас тувкис меным морӧсӧ да кытчӧкӧ тӧвзьыштіс-пышйис.
Ме шуи Фенялы, медым сійӧ эз горзы, и чорыда ӧлӧді кампетсӧ мусьыс лэптӧмысь.
Сы вӧсна мый став йӧзыс кӧ кутасны сёйны кодӧнкӧ нёнялӧм нин кампетъяс, то тӧлкыс татысь этша лоас.
А медым добраыс эз вош прӧста, ми чуксалім руд кычипи Брутикӧс да вомас сылы мырдӧн сюйим кампетсӧ.
Сійӧ первойсӧ никсіс да нетшкысис, колӧ чайтны, думайтіс, мый сылы вомас сюйӧны чурка либӧ из.
Но кор курччис да гӧгӧрвоис, то радысла кутіс тіравны, тракйысьны да кутіс нетшкыны миянӧс кокъясӧд.
— Ме эськӧ мамлысь кори мӧд кампет, — думыштчӧмӧн шуис Феня, — сӧмын мама талун скӧр да, пӧжалуй, мӧдсӧ оз сет.
— Должен сетны, — шуи ме. — Мунам сы дінӧ ӧтлаын.
Ме висьтала, кыдзи вӧлі делӧыс, и сійӧ, гашкӧ, тэнӧ жалитыштас.
Сэки ми кутчысим ӧта-мӧдлы кианым да мӧдім сійӧ корпус дінас, кӧні вӧлі дас квайтӧд квартира.
А кор ми вуджим пӧв кузя канава вомӧн, кодӧс кодйисны ва нюжӧдысьяс, ме Феняӧс топыда куті воротникӧдыс, сы вӧсна мый сылы сэки вӧлі ар нёль, но, гашкӧ, вит, а меным важӧн нин мӧдіс дас кыкӧд вылӧ.
Ми кайим медся вылі судтаас да сэк аддзим, мый миян бӧрся поскӧдыс кашкӧ-вӧтчӧ мудер Брутик.
Патераас ӧдзӧсыс эз вӧв игана, и муртса ми пырим, кыдзи Фенялӧн мамыс уськӧдчис нылыслы воча.
Сійӧ вӧлі бӧрдӧма.
Киас сійӧ кутіс гӧлубӧй шарф да ичӧтик кучик сумка.
— Шогӧй тэ менам, шогӧй! — Феняӧс киас босьтӧмӧн горӧдіс сійӧ. — И кӧні тэ тадзсӧ ставнас няйтчӧмыд?
Да тэ пукав нин, эн бергав, шудтӧм кага!
Ой, менам и тэтӧг нин шогыс абу этша!..
Ставсӧ тайӧс сійӧ шуаліс тэрыба-тэрыба.
А ачыс босьтлывліс то кӧтасьӧм кичышкӧд пом, то разис кизьяссӧ Фенялӧн няйт фартукысь.
Сэки жӧ аслас чужӧмысь чышкыштавліс синвасӧ да, тыдалӧ, кытчӧкӧ зэв ёна тэрмасис.
— Детинка, — шуис сійӧ, — тэ мортыс бур.
Тэ менсьым нылӧс любитан.
Ме ӧшинь пыр ставсӧ аддзылі.
Олышт час мында кымын Фенякӧд патераын.
Меным дзик некор.
А ме тэныд коркӧ тожӧ буртор вӧча.
Сійӧ пуктіс кисӧ меным пельпом вылӧ, но сылӧн бӧрдӧм синъясыс видзӧдісны ме вылӧ кӧдзыда да настойчивӧя.
Ме вӧлі ог эшты, меным коліс ветлыны вурсьысь ордӧ да вайны мамлысь ботинки, но ме эг вермы ӧткажитчыны да сӧгласитчи, сы вӧсна мый кор татшӧм ичӧттор йылысь морт корӧ сэтшӧм тшӧктана, тӧждысяна кывъясӧн, то, сідзкӧ, тайӧ ичӧтторыс дзик абу ичӧттор.
И, сідзкӧ, шогыс кӧнкӧ ветлӧдлӧ дзик орччӧн.
— Бур, мама, — чужӧмсӧ кипыдӧснас чышкигтыр ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн шуис Феня. — Но тэ сет миянлы таысь мыйкӧ чӧскыдтор, а то миянлы гажтӧм лоӧ.
— Босьтӧй асьныд, — вочавидзис мамыс, шыбитіс пызан вылӧ ключьяс, тэрмасигтыр кутыштліс Феняӧс да петіс.
— Ой, да сійӧ камодысь став ключьяссӧ колис.
Вот кутшӧм лӧсьыд! — пызан вылысь ключьяссӧ босьтігтыр горӧдіс Феня.
— Мый нӧ сэн лӧсьыдыс? — дивӧ лои меным. — Ми ӧд ас йӧз, а абу шышъяс и абу рӧзбойникъяс.
— Ми абу рӧзбойникъяс, — ӧткывъясис Феня. — Но кор ме вот эсійӧ камодас пырала, то пыр мыйкӧ тӧдлытӧг жугӧда.
Либӧ со неважӧн варенье киссис да джоджӧ визувтіс.
Ми босьтім ӧтик кампетӧн да преникӧн.
А кычипи Брутиклы шыбитім кос кӧлач да нырсӧ маӧн мавтім.
Ми матыстчим восьса ӧшинь дорӧ.
Гей!
Абу керка, а гӧра.
Кыдзи из гӧра йывсянь, татысянь тыдалӧны вӧлі и веж муяс, и кузь пруд, и чукля сён, кӧні ӧти уджалысь тӧвнас виис кӧинӧс.
А гӧгӧр вӧр, вӧр...
— Сулав, эн сюйсьы водзӧ, Фенька! — горӧді ме да йӧткышті сійӧс ӧшинь вылысь.
И, шондісьыс кипыдӧсӧн тупкысьӧмӧн, ме видзӧдлі ӧшиньӧд.
Мый сэтшӧмыс?
Тайӧ ӧшиньыс видзӧдіс дзик не сэтчӧ, кӧні вӧліны Кальва ю да тшынпытшса ылі торфянӧй нюръяс.
Но куим километрысь не ылынджык пуркйис вӧр пытшкысь сук сьӧд тшын.
Кыдзи и кор удитӧма сэтчӧ вуджны пӧжарыс, меным эз вӧв гӧгӧрвоана.
Ме видзӧдлі бӧрӧ.
Брутик куйліс джоджын да горша йирис Феняӧн шыбитӧм преник.
А ачыс Феняыс сулаліс пельӧсын да скӧр синъясӧн видзӧдіс ме вылӧ.
— Тэ йӧй, — шуис сійӧ. — Тэнӧ мама колис мекӧд ворсны, а тэ менӧ шуан Фенькаӧн да ӧшинь дорысь йӧткалан.
Босьт да мун дзикӧдз миян керкаысь!
— Фенечка, — кори ме, — лок ӧдйӧ татчӧ, видзӧд, мый уліас вӧчсьӧ!
А уліас со мый вӧлі вӧчсьӧ.
Улича кузя гӧнитісны кык верзьӧма.
Гӧгрӧс Первомай эрд вывті, Киров памятник дорті, пельпомъяс саяс зыръясӧн тэрмасигтыр муніс морт нелямына отряд.
Воссис заводлӧн медшӧр воротаыс, и сэтысь петісны вит грузовик; кузовъясас тырыс вӧлі йӧз, грузовикъяс шумӧн ордйисны туй кузя мунысь пода отрядӧс да саялісны школа дорын чукыляс.
Уліас уличаясӧд чукӧрӧн шуркъялісны детинкаяс.
Найӧ, дерт, ставсӧ нин тӧдмалісны.
А ме должен вӧлі пукавны да караулитны нывкаӧс.
Забеднӧ!
Но, медбӧрын, кор кыліс пӧжарнӧй сирена шы, ме эг вермы терпитны.
— Фенечка, — кори ме, — тэ тані пукалышт ӧтнад, а ме недыр кежлӧ дворӧ котӧртла.
— Ог, — ӧткажитчис Феня, — ӧні ме пола.
Тэ кылан, кыдзи сійӧ омлялӧ?
— Ыджыд делӧ, омлялӧ!
Да тайӧ ӧд труба, а оз кӧин омляв!
Мый нӧ тэнӧ сійӧ сёяс али мый?
Но, ладнӧ, тэ эн няргы.
Вай тэкӧд ӧтлаын ывлаас петавлам.
Ми сэні регыдик сулалыштам — и бӧр.
— А ӧдзӧсыс? — мудера юаліс Феня. — Ӧдзӧсысь ключсӧ мама эз коль.
Ми клопнитам, томаныс игнассяс, и сэки кыдзи?
Огӧ, Володька, тэ нин лучше пуксьы татчӧ да пукав.
Но меным эз пукавсьы.
Частӧ ме уськӧдчылі ӧшинь дорӧ да гораа дӧжнаси Феня вылӧ:
— Но мыйла ме тэнӧ должен кыйӧдны?
Мый нӧ тэ, мӧс али вӧв?
Али тэ он вермы мамтӧ ӧтнад виччысьны?
Мукӧд нывкаяс пыр пукалӧны да виччысьӧны.
Босьтасны кутшӧмкӧ тряпка, рузумтор... акань вӧчӧны — ай-ай!
Бай-бай.
Но, рузумсӧ кӧ он кӧсйы — пукалін эськӧ, слӧнӧс серпасалін, бӧжӧн, сюръясӧн.
— Ог вермы, — ыръяна вочавидзис Феня. — Ме кӧ ӧтнам кольчча, то кран верма восьтыны, а тупкынысӧ вунӧда.
Либӧ верма кисьтны пызан пасьтала чернильницаысь став черниласӧ.
Вот ӧтчыд плита вылысь уси кастрюля.
А мӧдпӧрйӧ томанӧ кӧрттув сибдіс.
Локтіс мама, ключӧн гольскис, гольскис, а ӧдзӧсыс оз воссьы.
Сэсся корис кутшӧмкӧ дядькаӧс, и сійӧ томансӧ жугӧдіс.
Ог, — ышловзис Феня, — ӧтнадлы кольччыны зэв сьӧкыд.
— Коньӧрӧй! — горӧді ме. — Коді нӧ сійӧ тшӧктӧ тэнӧ восьтыны крансӧ, кисьтавны чернила, уськӧдлыны кастрюляяс да томанас кӧрттувъяс сюявны?
Ме кӧ эськӧ тэнад мам местаын вӧлі, босьті эськӧ гез да нӧйті тэнӧ лӧсьыдика.
— Нӧйтны оз позь, — эскӧдана вочавидзис Феня да гажаа горӧдӧмӧн уськӧдчис ӧдзӧслань, сы вӧсна мый пырис сылӧн мамыс.
Тэрыба да сюся сійӧ видзӧдліс аслас ныв вылӧ.
Кытшовтіс синнас кухнясӧ, жырсӧ и, мудзӧма, лэдзчысис диван вылӧ.
— Мун мыськы чужӧмтӧ да киястӧ, — тшӧктіс сійӧ Фенялы. — Сейчас миянла локтас машина, и ми мунам аэродром вылӧ, папа дінад.
Феня чилӧстіс.
Тальччис Брутиклы лапа вылас, нетшыштіс тувйысь кичышкӧд да, сійӧс джоджӧд кыскигтыр, котӧртіс кухняӧ.
Меным жар лои.
Ме некор на эг вӧвлы аэродром вылын, коді вӧлі миян заводсянь километр дас вит сайын.
Весиг авиация лунӧ, кор став велӧдчысьясӧс нулісны сэтчӧ грузовикъяс вылын, ме эг мун, сы вӧсна мый та водзвылын ме юи нёль кружка кӧдзыд квас, висьми, муртса эг пельтӧммы да, гӧгӧрбок грелкаяс тэчӧмӧн, дзонь куим лун куйлі вольпась вылын.
Ме ньылышті дулльӧс да видзчысяна юалі Феня мамлысь:
— Дыр-ӧ ті Фенякӧд аэродром вылас ветланныд?
— Ог дыр.
Ми сӧмын сэтчӧ и пыр жӧ бӧр.
Плешкӧй менам пӧсяліс да, кор тӧдвылӧ уси меным буртор вӧчны кӧсйӧмыс, смелмӧдчи да юалі:
— Тӧданныд мый!
Босьтӧй тшӧтш менӧ аскӧдныд аэродром вылас.
Фенялӧн мамыс нинӧм эз шу да, кажитчис, менсьым вӧзйысьӧмсӧ эз кывлы.
Сійӧ матыстіс асланьыс ичӧтик зеркалӧ, пудраа ватаӧн нуӧдіс аслас блед чужӧмӧд, мыйкӧ шӧпкӧдіс, сэсся видзӧдліс ме вылӧ.
Колӧ чайтны, менам видӧй вӧлі зэв тешкодь да шог, сы вӧсна мый, муртса нюммуныштӧм бӧрын, сійӧ лӧсьӧдыштіс менсьым кынӧм вылӧ лэччӧм вӧньӧс да шуис:
— Бур!
Ме тӧда, мый тэ радейтан менсьым нылӧс.
И тэнӧ кӧ лэдзасны гортсяньыд, сэк мунам тшӧтш.
— Сійӧ менӧ ньӧти оз радейт, — чужӧмсӧ чышкыштіг скӧра вочавидзис Феня. — Сійӧ нимтіс менӧ мӧскӧн да шуис, медым менӧ нӧйтасны.
— Но тэ жӧ, Фенечка, менӧ ачыд первой видін, — повзи ме. — Да и ме прӧстӧ шмониті.
Ме жӧ тэнӧ век доръя.
— Тайӧ збыль, — кичышкӧднас банбокъяссӧ тэрыба ниртігтыр шуис Феня.
Сійӧ век менӧ дорйӧ.
А Витька Крюков сӧмын ӧтчыд.
А эмӧсь сэтшӧмъяс, асьныс вильышпозъяс, мый ни ӧтчыд эз.
Ме котӧрті гортӧ, но ывлаас паныдасис меным Витька Крюков.
И сійӧ дугдывтӧг сяркӧдіс-висьталіс меным, мый граница вомӧн миянӧ вуджӧмаӧсь куим белогвардееч.
И найӧ ӧзтӧмаӧсь вӧрсӧ, медым сотчис миян ыджыд завод.
Тревога!
Ме тӧвзьышті-пыри патераӧ, но сэн вӧлі ставыс чӧв-лӧнь.
Пызан сайын, бумага лист весьтӧ копыртчӧмӧн, пукаліс менам мам да ичӧтик циркульӧн вӧчаліс чертёж вылӧ кутшӧмкӧ ичӧтик кытшъяс.
— Мама, — майшасяна чукӧсті ме, — тэ гортын?
— Видзчысянаджыка, — вочавидзис мам, — эн вӧрӧд пызансӧ.
— Мама, мый нӧ тэ пукалан?
Тэ кывлін нин белогвардеечьяс йывсьыс?
Мам босьтіс линейка да нуӧдіс бумага кузя вӧсни кузь визь.
— Меным, Володька, некор.
Найӧс метӧг ӧдйӧ кутасны.
Тэ эськӧ ветлін вурсьысь ордӧ менам ботинкиясла.
— Мама, — кевмыси ме, — сыӧдз-ӧ ӧні?!
Позьӧ, ме ветла Фенякӧд да сылӧн мамкӧд аэродром вылӧ?
Ми сӧмын сэтчӧ и пыр жӧ бӧр воам.
— Он, — вочавидзис мам. — Тайӧ нинӧмла.
— Мама, — мырдӧн водзӧ шуалі ме, — помнитан, кыдзи ті папакӧд кӧсйылінныд босьтны менӧ машина вылын Иркутскӧ?
И ме лӧсьӧдчылі нин, но локтіс кутшӧмкӧ ёрт.
Местаыс эз тырмы, и тэ ньӧжйӧник корин (сэки мам веськӧдчис чертёж дорысь да видзӧдліс ме вылӧ), и тэ менӧ корин, медым ме эг скӧрав да кольччи гортӧ.
И сэки ме эг скӧрмы, чӧв ланьті и кольччи.
Тэ помнитан тайӧс?
— Да, ӧні помнита.
— Позьӧ, ми Фенякӧд ветлам машинаӧн?
— Позьӧ, — вочавидзис мам да содтіс: — Варвар тэ, а абу морт, Володька!
Менам и сідз этша кадыс коли зачётӧдз, а ӧні ме ачым должен мунны ботинкиысла.
— Мама, — шудаа нурбыльті ме, — а тэ эн жалит.
Тэ кӧмав ассьыд выль туплитӧ да пасьтав гӧрд платтьӧтӧ.
Виччысьыштлы, ме быдма — козьнала тэныд шӧвк шаль, и тэ миян лоан дзик грузинка кодь.
— Ладнӧ, ладнӧ, мун! — нюммуніс мам. — Кухняын гартышт бумагаӧ аслыд кык котлет да булка.
Ключтӧ сьӧрсьыд босьт, а то локтан, ме ог ло гортын.
Ме ӧдйӧ лӧсьӧдчи.
Шуйга зептӧ сюйи тубрас, веськыдас — дзик настоящӧйкодь озысь браунинг да тӧвзьышті ывлаӧ, кытчӧ буретш вӧлі пырӧ легковӧй машина.
Первой локтіс Феня, сы бӧрся Брутик.
Ми важнӧя пукалім небыд кучик юрлӧсъяс вылын, а посни челядь жӧдзисны машина гӧгӧр да вежалісны миянлы.
— Тӧдан мый, — синбӧжнас шофер вылӧ видзӧдігтыр гусьӧник шуис меным Феня: — вай босьтам тшӧтш Брутикӧс.
Видзӧд, кыдзи сійӧ чеччалӧ да вӧзйысьӧ.
— А тэнад мамыд?
— Нинӧм.
Сійӧ первойсӧ оз казяв, а сэсся ми шуам, мый ми асьным эгӧ казявлӧ.
Брутик, лок татчӧ!..
Да лок жӧ, кузь гӧна йӧюк!
Кычипиӧс сьыліӧдыс босьтӧмӧн Феня кыскис сійӧс кабинаӧ, йӧткис пельӧсас, тупкис чышъянӧн.
Сэтшӧм мудер нывка, кор аддзис мамыслысь локтӧмсӧ, кутіс сюся видлавны кабина пӧтӧлӧксьыс электрическӧй фонарик.
Машина петіс дзиръя сайӧ, кежис да мӧдіс тӧвзьыны шума да шызьӧм улича кузя.
Пӧльтіс ыджыд тӧв, и тшын дук тӧдчымӧн нин гильӧдіс ныр розьяс.
Тёпканӧсь туйӧд машинасӧ таркйӧдліс.
Кычипи Брутик, чышъян улысь юрсӧ чургӧдӧмӧн, гӧгӧрвотӧма кывзіс машина моторлысь шумсӧ.
Енэжӧд шуркъялісны повзьӧм чавканъяс.
Пастукъяс, плетьяснас гора шлёчйӧдлігтыр, скӧрысь вӧтлісны баксысь мӧс стадаӧс.
Ӧтка пожӧм дорын сулаліс вӧв, водз кокъяссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧма.
Пельяссӧ чошкӧдӧмӧн вӧв исаліс сынӧдсӧ.
Миян бокӧд тӧвзьыштіс мотоциклист.
И сэтшӧм ӧдйӧ лэбис сылӧн машинаыс, мый муртса на ми удитім бергӧдчыны бӧрса ӧшиньланьыс, а сійӧ миянлы кажитчис ичӧтикӧн-ичӧтикӧн, быттьӧ мазі либӧ весиг прӧстӧ гут.
Ми воим джуджыд вӧр дорӧ, и сэні винтовкаа красноармееч потшис миянлы туйсӧ.
— Водзӧ оз позь, — юӧртіс сійӧ, — бергӧдчӧй бӧр.
— Позьӧ, — вочавидзис шопер: — тайӧ лётчик Федосеевлӧн гӧтырыс.
— Бур, — шуис сэк красноармееч, — ті виччысьыштлӧй.
Сійӧ перйис свисток да, медым корны начальниксӧ, кыкысь чипӧстіс.
Пока ми виччысим, красноармееч дорӧ матыстчисны нӧшта кыкӧн.
Найӧ кутісны дом йылын зэв ыджыд понъясӧс.
Тайӧ вӧліны дӧзьӧритан отрядысь туясян понъяс — Ветер да Лютта овчаркаяс.
Ме лэпті Брутикӧс да мыччи сійӧс ӧшиньӧд.
Кор аддзис сэтшӧм страшилӧяссӧ, сійӧ полігтыр легнитіс бӧжнас.
Но Ветер да Лютта весиг сы вылӧ эз и видзӧдлыны.
Локтіс винтовкатӧм, нагана морт.
Кор тӧдмаліс, мый тайӧ воис лётчик Федосеевлӧн гӧтырыс, сійӧ кисӧ лэптыліс кӧзырёк дорас да, медым лэдзисны миянӧс, ӧвтыштіс часӧвӧйлы кинас.
— Мама, — юаліс Феня, — мыйла нӧ мунны кӧ прӧста, то сэки оз позь.
А висьталан кӧ «лётчик Федосеевлӧн гӧтырыс», то сэки позьӧ?
Лӧсьыд лоны Федосеев гӧтырӧн, сідз ӧд?
— Ланьт, йӧй! — вочавидзис мамыс. — Мый тэ сӧран, и ачыд он тӧд!
Ӧвтыштіс уль руӧн.
Пуяс костӧд тыдовтчыліс ва.
И вот сійӧ — веськыдвылын — кузь да паськыд Куйчук ты шыльквидзӧ.
Тешкодь серпас воссис миян синъяс водзын: пӧльтіс тӧв, еджыдӧсь быгзисны тылӧн гыясыс, а ылі паныда берегас яръюгыда ыпъялӧмӧн сотчис вӧр.
Весиг татчӧдз, ты вомӧныс, километр сайӧдз, пӧсь сынӧдыскӧд тшӧтш кыліс шум да ратшкакылӧм.
Сира пожӧмъяслӧн лысъяс ӧзйӧм бӧрын биыс пыр жӧ ыпнитліс енэжлань да дзик пыр бӧр усьлі мулань.
Биыс гартчис-бергаліс уліас да кузь жар кывъяснас нюліс тыыслысь васӧ.
Корсюрӧ пӧрліс пу, и сэк сійӧ усьӧмысь сьӧд сюръя моз лыбліс тшыныс, но пыр жӧ ыркнитліс тӧв да разӧдліс тшынсӧ.
— Сэні ӧзтӧмаӧсь войнас, — зумыша гӧгӧрвоӧдіс шопер. — Найӧс эськӧн важӧн кутісны понъясӧн, но биыс бырӧдіс став кок туйяссӧ, и Лютталы уджавнысӧ сьӧкыд.
— Коді ӧзтӧма? — гусьӧник юаліс менсьым Феня. — Тайӧ ӧмӧй тӧдӧмӧн ӧзтӧмаӧсь?
— Лёк йӧз, — ньӧжйӧник вочавидзи ме. — Найӧ кӧсйисны эськӧ сотны став мусӧ.
— И найӧ сотасны?
— Ещӧ мый!
А тэ аддзылін ассьыным винтовкааяссӧ?
Ӧзтысьястӧ ӧдйӧ кутасны.
— Найӧс кутасны, — шуис тшӧтш Феня. — Сӧмын мед эськӧ регыдджык.
А то овнысӧ страшнӧ.
Да ӧд, Володя?
— Тайӧ тэныд страшнӧ, а меным ньӧти абу.
Менам папа война вылын вӧлі, и то эз пов.
— Да ӧд сійӧ папа...
И менам папа тшӧтш...
Машина петіс вӧрысь, и ми веськалім ыджыд эрд вылӧ, кӧні вӧлі аэродром.
Фенялӧн мамыс тшӧктіс петны миянлы машинаысь да ылӧдз не мунны, а ачыс мӧдӧдчис ыджыд пу керка ӧдзӧслань.
И кор сійӧ прӧйдитіс, то став лётчикъясыс, механикъясыс и став йӧзыс, кодъяс сулалісны кильчӧ дорын, пыр жӧ ланьтісны да шытӧг сыкӧд видзаасисны.
Пока Феня котраліс Брутиккӧд машина гӧгӧр, ме матыстчи йӧз чукӧр дінӧ да найӧ сёрниысь гӧгӧрвои со мый.
Фенялӧн батьыс, лётчик Федосеев, ичӧтик машина вылын тӧрыт рытнас лэбӧма тӧдмавны вӧрса ӧзйӧминсӧ.
Но коли нин пӧшти сутки, а сійӧ бӧрсӧ век на эз лок.
Сідзкӧ, машинаыс жугаліс либӧ сылы быть лои кытчӧкӧ пуксьӧдны сійӧс.
Но кӧні?
И шуд, эз кӧ сійӧ инын, кӧні сотчис вӧрыс, сы вӧсна мый сутки чӧжӧн биыс паськалі пӧшти кызь квадратнӧй километр вылӧ.
Тревога!
Миянлысь граница вуджӧмаӧсь куим вооружитӧм бандит!
Найӧс аддзылӧма «Искра» совхозса конюх.
Но бӧрсяньыс лыйӧмӧн найӧ виӧмаӧсь конюхыслысь вӧвсӧ, асьсӧ ранитӧмаӧсь кокас, и сы вӧсна конюхыс воӧма миян посёлокӧдз сэтшӧм сёрӧн.
Ме ёна скӧрми да майшаси, и, аслам озысь браунингӧн ӧвтчигтыр, ме ветлӧдлі эрд вывті сэтчӧдз, кытчӧдз плешӧн эг зурась ыджыд тушаа морт морӧсса орденӧ; сійӧ мортыс вӧлі мунӧ Феня мамкӧд машиналань.
Тайӧ мортыс аслас ён кинас сувтӧдіс менӧ.
Видзӧдліс ме вылӧ сюся да перйис менам киысь озысь браунингӧс.
Ме падми да гӧрдӧді.
Но тайӧ мортыс эз нюммун, эз шу ни ӧти сералан кыв.
Видліс аслас ки вылын менам оружиелысь сьӧктасӧ.
Чышкис сійӧс кучик пальто соскас да вежавидзӧмӧн бӧр мыччис меным.
Бӧрынджык ме тӧдмалі, мый тайӧ вӧлӧма эскадрильяса комиссар.
Сійӧ колльӧдіс миянӧс дзик машина дорӧдз да ещӧ ӧтчыд висьталіс, мый лётчик Федосеевӧс дугдывтӧг корсьӧны мусянь и сынӧдсянь.
Ми мӧдӧдчим гортӧ.
Вӧлі пемдӧ нин.
Кор казяліс, мый делӧыс абу ладнӧ, Феня жугыльмис да лӧня пукаліс пельӧсын, Брутиккӧд сэсся эз нин ворс.
И медбӧрын, мамыслы пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, сійӧ друг кутіс вугравны.
Ӧні миянлы ковмыліс мунны пыр ньӧжйӧнджык, медым сетны туйсӧ воысь машинаяслы.
Прӧйдитісны грузовикъяс, военнӧй повозкаяс.
Прӧйдитіс сапёрнӧй рота.
Тӧвзис гӧрд легковӧй автомобиль.
Абу миян, а кодъяслӧнкӧ мукӧдлӧн, колӧ чайтны, кутшӧмкӧ абу татчӧс начальниклӧн.
И мыйӧн сӧмын туйыс муртса лоис тыртӧмджык, мыйӧн сӧмын миян шопер ӧддзӧдіс машинасӧ, друг мыйкӧ клопнитіс, и машинаным сувтіс.
Шопер петіс, кытшовтіс машинасӧ, видчыштіс, лэптіс мусьыс кодӧнкӧ уськӧдӧм кӧрт куран пинь, и ышловзьӧмӧн шуис, мый потіс камераыс да сылы ковмас вежны кӧлесасӧ.
Медым шоперлы кокньыдджык вӧлі кыпӧдны домкратӧн машинасӧ, Фенялӧн мамыс, ме, а ме бӧрся и Брутик петім машинасьыс.
Пока шопер лӧсьӧдчис машина дзоньталӧм кежлӧ да пуклӧс улысь судзӧдаліс уна сикас инструментъяс, Фенялӧн мамыс ветлӧдліс вӧр дорті, а ми Брутиккӧд котӧртім вӧрӧ да тані, тіляс, кутім котравны да дзебсясьны.
Брутик кӧ менӧ дыр эз аддзыв, то повзьӧмысла заводитліс лёкысь омлявны.
Ми ылалім ворсӧмнас.
Ме мудзи, пукси мыр вылӧ да думыштчи, кор кылі ыліса гудок.
Ме чеччышті да, Брутикӧс чукӧстӧмӧн, мӧді тӧвзьыны.
Но минута кык-куим мысти ме бӧр сувті, гӧгӧрвои, мый тайӧ тутсіс эз миян машина.
Миянлӧн гудок шыыс вӧлі уна гӧлӧса, нюркйӧдлана, а тайӧ горзіс грубӧя, грузовик моз.
Сэк ме кежи веськыдвыв да, кыдзи меным кажитчис, веськыда мӧдӧдчи туйлань.
Кӧнкӧ ылын кыліс сигнал.
Ӧні нин тутсіс миян машина.
Но кодарсянь, ме стӧча эг гӧгӧрво.
Ещӧ веськыдвывджык крута чукыльтӧмӧн ме мӧді мыйвынысь котӧртны.
Ичӧтик Брутик чеччаліс ме бӧрся, кокъясыс сылӧн крукасьлывлісны турунас.
Ме кӧ эськӧ эг повзьы, меным эськӧ коліс сулавны места вылын, либӧ, выль и выль сигналъяс виччысигтыр, мунны ньӧжйӧникӧн.
Но ме зэв ёна повзи.
Котӧртігад ме веськалі нюрӧ, муртса верми петны кос местаас.
Чу!
Бара сигнал!
Меным колӧ вӧлі бергӧдчыны бӧр.
Но, медым не веськавны бара зыбун нюрас, ме решиті кытшовтны сійӧс, кытшлалі, бергалі и сэсся веськыда, тіль вомӧн, повзьӧмӧн тӧвзи кытчӧ синъяс видзӧдісны.
Шондіыс важӧн нин лэччис.
Кымӧръяс костӧд мыччысьліс зэв ыджыд тӧлысь.
А тӧдтӧм туйыд менам вӧлі повзьӧдана и сьӧкыд.
Ӧні ме муні эг сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ меным, а восьлалі сэті, кыті туйыс вӧлі бурджык.
Шытӧг да дӧзмытӧг ме бӧрся котӧртіс Брутик.
Бӧрдӧмысла синваӧй эз нин пет, горзӧмысла да чуксасьӧмысла горшӧй сибдіс, плешкӧй вӧлі ва, фуражкаӧй вошис, а банбокӧй вӧлі вирӧсь, парсыштчӧма.
Медбӧрын, дзикӧдз мудзӧма, ме сувті да лэччыси кос турун вылӧ, коді шыльквидзис алькӧс мыльк йылын.
Тадзи вӧрзьӧдчывтӧг куйлі ме сэтчӧдз, кытчӧдз эг кут кывны, мый Брутик, коді удитӧма нин шойччыштны, скӧрысь тувкӧдӧ нырнас меным кынӧмӧ да тэрыба гыжъялӧ менӧ лапанас.
Тайӧ сійӧ казялӧма менам зептысь тубрас да корӧ вӧлі сёйны.
Ме сылы торйӧді булкатор, сеті котлетджын.
Коляссӧ ме дышпырысь сёйи ачым, сэсся шоныд лыаас кодйи гу, нетшки неуна кос турун, перйи ассьым озысь браунинг, топӧді ас бердӧ кычипиӧс да воді, решиті виччысьны асывсӧ унмовсьлытӧг.
Пуяскостса пемыд пӧрасъясын, тӧлысьлӧн коставлана югыдын меным пыр кажитчисны то кӧинлӧн турунвиж синъясыс, то ошлӧн гӧна юрыс.
И меным кажитчис, мый, кыз пожӧмъяс дінӧ топӧдчӧмӧн, быдлаын дзебсьӧмаӧсь тӧдтӧм да лёк йӧз.
Кольліс минута, мӧд — вошлісны, бырлісны ӧтипӧлӧс полӧмъяс, но быдласянь чужлісны мӧдпӧлӧсъяс.
И вот тайӧ полӧмъясыс вӧліны сы мында, мый бергалӧмсьыс мудзис сьыліӧй, медбӧрын мудзӧмысла воді мышку вылӧ да куті видзӧдны сӧмын енэжас.
Медым не унмовсьны, синъясӧс лапйӧдлігтыр ме заводиті лыддьыны кодзувъяссӧ.
Лыдди квайтымын куим штука, дзугси, сьӧлышті да мӧді видзӧдны сы бӧрся, кыдзи кыз кер кодь сьӧд кымӧр вӧтӧдӧ мӧдӧс да кӧсйӧ кучкыны сылы паськыда восьтӧм пиньяса вомас.
Но сэтчӧ сюйсис коймӧд, омӧлик кузь кымӧр пласт, да аслас чукля лапанас босьтіс да тупкис тӧлысьлысь югыд пӧнарсӧ.
Лои пемыд, а кор югдыштіс, ни кер кодь кымӧр пластыс, ни пиньяса кымӧр пластыс эз нин вӧвны, а кодзулӧсь енэжӧд шлывгӧ вӧлі ыджыд самолёт.
Паськыда восьтӧм ӧшиньясыс сылӧн вӧліны югдӧдӧмаӧсь, пызан сайын, дзоридз тыра ваза вештыштӧмӧн, аслас чертёжъяс вылӧ копыртчӧмӧн пукаліс менам мама да шочиника видзӧдлывліс часі вылӧ, шензис, мыйла ме сы дыра эг лок.
И сэки ме повзи, медым эськӧ сійӧ эз лэб менам вӧрса эрд бокті, кватиті ассьым озысь браунингӧс да лыйи.
Тшыныс шымыртіс эрдсӧ ставнас, пырис меным нырӧ и вомӧ.
И лыйӧм шыыслӧн йӧлӧгаыс, кор воис самолётлӧн паськыд бордъясӧдзыс, кыкысь зёлькнитіс, быттьӧ сьӧкыд из шыбитӧм бӧрын кӧрт керка вевт.
Ме ырскӧбті-чеччышті кок йылӧ.
Вӧлі югдӧ нин.
Озысь браунинг менам туплясис лыа вылын.
Сыкӧд орччӧн пукаліс Брутик да дузӧба бергӧдліс нырсӧ, сы вӧсна мый войнас вежсьӧма тӧлыс да вайӧма эрд вылӧ кольмӧдан тшынсӧ.
Ме кывзыси.
Водзынджык, веськыдвылын, камгис кӧрт.
Сідзкӧ, вӧтыс менам вӧлӧм абу дзик вӧт.
Сідзкӧ, водзынджык вӧліны йӧз да повнысӧ меным вӧлі нинӧмысь.
Сёнын, кӧні увдорас визувтіс шор, ме юи.
Ваыс вӧлі дзик шоныд, пӧшти пӧсь, кыліс сир да сажа дук.
Тыдалӧ, шор пансяніныс вӧлі кӧнкӧ пӧжар мунанінас.
Сён сайын заводитчис ляпкыдик коръя вӧр, кытысь тшын дук кылӧм бӧрын пышйӧмаӧсь став ловъя ловыс.
Да сӧмын кодзувкотъяс, кыдзи и век, ньӧжйӧ ноксисны асланыс неджӧг стрӧйбаяс дорын да руд лягушкаяс, кодъяслы косінӧд ылӧдз не чеччавны, дзуртӧмӧн герчкисны веж нюр дорын.
Нюрсӧ кытшовтӧм бӧрын ме веськалі тілльӧ.
И друг ме дзик неылысь кылі кӧртӧн кӧртӧ куимысь чорыда кучкӧм, быттьӧкӧ кодкӧ кучкаліс мӧлӧтӧн ведра пыдӧсӧ.
Ме видзчысьӧмпырысь мӧдӧдчи водзлань.
Чегъясьӧм, быттьӧ йылӧдыс вундалӧм пуяс костті, сӧмын на чегъясьӧм увъяс да коръяс дінті, кодъяс быдлаын туплясисны муас, ме петі ичӧтик эрдтор вылӧ.
И тані кыдзкӧ бокног, нырсӧ лэптӧмӧн да бордсӧ кусыньтчӧм пипу вылӧ пуктӧмӧн, сулаліс самолёт.
Самолёт улас пукаліс морт.
Кӧрт ключӧн сійӧ ӧтмоза кучкаліс моторлӧн металл вевт кузя.
И тайӧ мортыс вӧлі Фенялӧн батьыс — лётчик Федосеев.
Пу увъяс чегъялігтыр ме писькӧдчи сы дінӧ да чукӧсті сійӧс.
Сійӧ шыбитіс гаечнӧй ключсӧ.
Став тушанас бергӧдчис мелань (сувтнысӧ, тыдалӧ, сійӧ эз вермы) да, ме вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын, шензигтыр юаліс:
— Гей, шензянатор, кутшӧм енэжсянь ме дінӧ?
— Тайӧ ті? — эг тӧд, кыдзи заводитны сёрнисӧ, да шуи ме.
— Да, тайӧ ме.
А тайӧ... — сійӧ зутшкис чуньнас самолётас, — тайӧ вӧв менам.
Вай истӧгтӧ.
Йӧзыс матынӧсь?
— Истӧгыс менам абу, Василий Семёнович, а йӧзыс тані некод жӧ абу.
— Кыдзи абу?! — И чужӧмыс сылӧн доймана кӧрсьыліс, сы вӧсна мый места вывсьыс вӧрзьӧдіс тряпкаӧн гартӧм коксӧ. — А кӧнӧсь нӧ войтырыс, йӧзыс?
— Йӧзыс абу, Василий Семёнович.
Ме ӧтнам да со... менам пон.
— Ӧтнад?
Гм...
Пон?..
Но и тэнад пон!..
Сідзкӧ нӧ висьтав жӧ меным, мый тэ тані ӧтнадӧн вӧчан?
Пражитӧм тшак вотан, пӧим, шом?
— Ме нинӧм ог вӧч, Василий Семёнович.
Ме сувті, друг кыла — камгӧ.
Ме и ачым думайті, мый тані йӧз.
— Сі-ідз, йӧз...
Ме, сідзкӧ, абу нин «йӧз».
Мыйла тэнад став банбокыд вирӧсь?
Босьт банкасӧ, мавтышт йодӧн да тӧвзьы, муса другӧ, мыйвынсьыд аэродромлань.
Сэні тэ меліджыка висьтав, медым ӧдйӧджык мела ыстісны.
Найӧ менӧ корсьӧны код тӧдас кытысь, а ме дзик орччӧн.
Чу, кылан? — И Сійӧ кыскыштіс нырнас юмовиник кольмӧдана тӧвру исалігтыр.
— Тайӧс ме кыла, Василий Семёнович, сӧмын туйсӧ ме некытчӧ ог тӧд.
Ме, висьтавны кӧ, и ачым воши.
— Фью, фью! — шутёвтіс лётчик Федосеев. — Но, тадзнад, кыдзи ме аддза, делӧясыд миян тэкӧд лёкӧсь, ёрт.
Тэ енлы веритан?
— Мый ті, мый ті! — дивӧкодь лои меным. — Да ті менӧ, Василий Семёнович, буракӧ, энӧ тӧдӧй?
Тіян дворын жӧ ола, сё кызь нёльӧд квартираын.
— Но вот!
Тэ абу, и ме абу.
Сідзкӧ, миянлы дивӧ вылӧ надейтчыны нинӧмла.
Кавшасьлы вай тэ эсійӧ пу вылас, и мый тэ сэсянь аддзан, сы йылысь меным висьталан.
Вит минута мысти ме вӧлі нин самӧй пу йылас.
Но куимладорсянь ме сӧмын аддзи вӧр, а нёльӧдладорсяньыс, ми дінсянь километр вит сайын, вӧрсьыс кайӧ вӧлі тшын кымӧр да ньӧжйӧникӧн локтӧ миянлань.
Тӧлыс вӧлі вежласяна, эз вӧв ӧткодь, и быд минута сійӧ вермис ыпнитны выль вынӧн.
Ме лэччи пу йывсьыс да та йылысь ставсӧ висьталі лётчик Федосеевлы.
Сійӧ видзӧдліс енэжас: енэжыс вӧлі лӧсьыдтӧм.
Летчик Федосеев думыштчис.
— Кывзы, — юаліс сійӧ, — тэ карта тӧдан?
— Тӧда, — вочавидзи ме. — Москва, Ленинград, Минск, Киев, Тифлис...
— Эх тэ, кутшӧм ыджыда босьтін!
Тэ мед ещӧ заводитін: Европа, Америка, Африка, Азия.
Ме тэнсьыд юала: ме кӧ тэныд карта вылӧ чертита туйсӧ, тэ гӧгӧрвоан?
Ме падъялі.
— Ог тӧд, Василий Семёнович.
Миян тайӧс география кузя висьтавлісны...
Да ме мыйкӧ омӧля...
— Эх, тэ!
То-то «омӧля»...
Но ладнӧ, раз омӧля, то бурджыкасӧ и оз ков.
И сійӧ нюжӧдіс кисӧ. — Со, видзӧд.
Мун эрд вылас ылӧджык.
Шонділаньыс бергӧдчы чужӧмнад.
Ӧні бергӧдчы сідзи, медым шондіыс вӧлі инмӧ тэныд шуйга син дорад.
Тайӧ и лоас тэнад туйвизьыд.
Лок да пуксьы.
Ме локті да пукси.
— Но, висьтав, мый гӧгӧрвоин?
— Медым шондіыс дзирдаліс шуйга син дорӧ, — падъялӧмӧн заводиті ме.
— Эз дзирдав, а инмис.
Дзирдалӧмсьыс синтӧммыны верман.
Да эн вунӧд: мый кӧть тэныд юрад эз пыр, эн думышт кежны бокӧ тайӧ туйвизьсьыс, а тэ мун и мун сэтчӧдз, кытчӧдз сизим-кӧкъямыс километр сайын он пет Кальва ю берегӧ.
Сійӧ юыс сэні, сылы воштысьны некытчӧ.
Но, а Кальва вылас, Нёльӧд яр дорын, сэні век тырыс йӧз: сэні чери кыйысьяс, пуръясьысьяс, ытшкысьяс, вӧралысьяс.
Кодӧс первойӧн паныдалан, сы дінӧ и уськӧдчы.
А мый висьтавны...
Сэк Федосеев видзӧдліс жугалӧм самолёт вылас, аслас куснясьтӧм, тряпкаясӧн кӧрталӧм кок вылас, исалыштіс кольман сынӧдсӧ да довкнитіс юрнас:
— А мый висьтавны налы... тэ и ачыд, ме чайта, тӧдан.
Ме ырскӧбті-чеччи.
— Энлы! — шуис Федосеев.
Сійӧ перйис бокса зепсьыс бумажник, сюйис сэтчӧ кутшӧмкӧ гижӧдтор да мыччис сійӧс меным.
— Босьтан сьӧрсьыд.
— Мыйла? — эг гӧгӧрво ме.
— Босьт, — мӧдысь шуис сійӧ. — Ме верма висьмыны, вошта.
Бӧрыннас сетан меным, кор аддзысям.
А он кӧ меным, менам гӧтырлы либӧ миян комиссарлы.
Тайӧ меным зэв эз кажитчы, и ме кылі, мый менам доршасьӧ синваӧй, а паръяс менам тіралӧны.
Но лётчик Федосеев видзӧдіс ме вылӧ стрӧга, сы вӧсна ме эг лысьт сійӧс не кывзысьны.
Бумажниксӧ ме сюйи питшӧгӧ, топыдджыка вӧняси да шутёвті Брутикӧс.
— Энлы! — бара сувтӧдіс менӧ Федосеев. — Тэ кӧ меысь водзджык кодӧскӧ аддзылан НКВД-ысь либӧ миянлысь комиссарӧс, то висьтав, мый пӧжар мунанінас, кызь нёльӧд участокын, войдӧрлун, дас ӧкмыс час комын минутаын, ме аддзылі куим мортӧс.
Чайті — охотникъяс; кор ме лэччи увлань, найӧ мусяньыс кутісны лыйлыны самолёт кузя винтовкаясысь, и ӧтик пуля веськалі менам бензинӧвӧй бакӧ.
Водзӧ ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
А ӧні, герой, но, мун водзӧ!
Сьӧкыдтор — мортӧс спасайтігӧн котӧртны тӧдтӧм пемыд вӧр пыр ылі Кальва юлань, туйтӧг, трӧпинкатӧг, туйсӧ корсьны сӧмын шонді серти, коді пыр должен инмыны шуйга син дорад.
Тшӧкыда ковмыліс меным мунігӧн кытшовтавны прӧйдитны позьтӧм сук вӧр, крут сёнъяс, васӧд нюръяс.
Федосеев кӧ эз чорыда ӧлӧд, ме эськӧ даспӧв нин удиті ылавны да вошны, сы вӧсна мый тшӧкыда мем кажитчӧ вӧлі, мый шонді шондіӧн, а ме котӧрта нин бӧрлань, веськыда тӧрытъя узянінӧ.
Но сэтшӧм зіля ме муні водзӧ и водзӧ, шочиника сувтлывлі, чышкыштавлі пӧсялӧм плешкӧс.
Да малалі Брутикӧс, коді, колӧ чайтны, полӧмысла быгыльтчис меысь кольччывтӧг да кывсӧ нюжӧдӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн шога видзӧдіс ме вылӧ.
Час мысти кыптіс чизыр тӧв, енэжыс ставнас тупкысис, лои руд.
Шондіыс недыр ещӧ на тӧдчыштіс ичӧтик, рудӧба, руа чут кодь, а сэсся и тайӧ чутыс дзикӧдз быри.
Ме муні ӧдйӧ да видзчысяна.
Но недыр мысти ме куті кывны, мый заводита вошласьны.
Енэжыс ме весьтын топаліс, лои ставнас ӧткодь руд.
И не сӧмын шуйга, но и кыкнан синмӧн ме эг вермы аддзыны сэтысь кӧть ичӧтик югыдін.
Коли ещӧ час кык кымын.
Шондіыс эз вӧв, Кальва ю эз вӧв, вынӧй менам эз вӧв, и весиг полӧмӧй эз вӧв, а сӧмын вывті ёна горш косьмис, мудзи, и, медбӧрын, ме уси ловпу куст улӧ.
«И со сійӧ, олӧмыс! — синмӧс куньӧмӧн ме думайті. — Олан, виччысян, со пӧ лоас кутшӧмкӧ лоӧмтор, приключение, сэки ме... ме...
А мый ме?
Сэні жугалӧма самолёт...
Сэтчӧ кыссьӧ би.
Сэні раненӧй лётчик виччысьӧ отсӧг.
А ме колода моз куйла турун вылын и нинӧмӧн сылы отсавны ог вермы».
Кӧнкӧ дзик матын кыліс ичӧтик лэбачлӧн гора шутёвтӧм.
Ме дрӧгмуні.
Тук-тук!
Тук-тук! — кыліс вылысянь.
Кор восьті синмӧс, пӧшти юр весьтысь, кыз ясень пу вылысь ме аддзи сизьӧс.
Сэки сӧмын ме казялі, мый вӧрыс тайӧ абу нин кулӧм кодь, абу нин глухӧй.
Тані катшасинъяса эрд весьтті лэбалісны виж да лӧз бобувъяс, дзирдалісны юрсигусьяс, дугдывтӧг сяргисны чиркъяс.
И эг на удит ме чеччыны, кыдзи мочалка кодь кӧтасьӧм Брутик уськӧдчис меным веськыда кынӧм вылӧ, чеччыштліс да, посни кӧдзыд ва войтъяс резігтыр, кутіс пыркӧдчыны.
Сійӧ кӧнкӧ купайтчӧма.
Ме чеччи, уськӧдчи кустъясӧ да радпырысь горӧді, сы вӧсна мый нелямын кымын воськов сайын месянь визувтіс руд гыяса паськыд Кальва ю.
Ме матыстчи берег дорас да гӧгӧрбок видзӧдлі.
Ни веськыдвылын, ни шуйгавылын, ни ва вылын, ни берег вылын некод эз вӧв.
Эз вӧвны ни керкаяс, ни йӧз, эз вӧвны ни чери кыйысьяс, ни пуръясьысьяс, ни ытшкысьяс, ни вӧралысьяс.
Колӧ чайтны, мый ме босьті вывті крута боклань Нёльӧд ярсянь, кытчӧ ме должен вӧлі петны лётчик Федосеев индӧд серти.
Но мӧдар берегас, вӧр заводитчанінас, тасянь километрысь не этшаджык сайын кайис тшын, и сэні, ичӧтик шалаш дорын, сулаліс телегаӧ доддялӧм вӧв.
Менӧ босьтіс йирмӧг.
Быттьӧ кисьтісны ме вылӧ кӧдзыд ва, пельпомъяс кыдзкӧ асьныс тракнитчисны лихорадкаын моз, сы вӧсна мый ме гӧгӧрвои, мый меным ковмас вартчӧмӧн вуджны Кальва юсӧ.
А ме вартчи омӧля.
Збыльысь кӧ, ме верми вартчыны пруд вомӧн, коді вӧлі посёлокын кирпича сарайяс сайын.
Таысь на унджык, ме верми весиг сійӧс вартчӧмӧн вуджны ӧтарас и мӧдарас.
Но тайӧ сӧмын сы вӧсна, мый весиг медся джуджыд местаас сэні ваыс вӧлі меным сӧмын щӧкаӧдз.
Ме сулалі да чӧв олі.
Ваӧдыс кывтісны чагъяс, пу увъяс, уль турун чукӧръяс да польдчӧм кыз быглӧн торъясыс.
И ме тӧді, мый раз колӧ, ме верма вартчыны Кальва вомӧныс.
Сійӧ абу нин сэтшӧм паськыд, мед эськӧ ме мудзи, эбӧсӧй быри да вӧйи.
Но ме тӧді сідзжӧ сійӧс, мый сулалӧ меным сӧмын шӧйӧвошны, повзьыны джуджтасьыс, апнитны васӧ кӧть ӧтчыд вомӧ, и ме сэк вӧя, кыдзи тайӧ вӧлі мекӧд во сайын ичӧтик векньыдик Лугарка ю вылын.
Ме матыстчи берег дорас, перйи зептысь озысь сьӧкыд браунингӧс, видлалышті сійӧс да шыбиті ваас.
Браунинг — сійӧ чача, и ӧні меным абу ворсӧмӧдз.
Ме ещӧ ӧтчыд видзӧдлі мӧдар берегас, содзӧн босьті кӧдзыд васӧ.
Ньылышті, медым лӧнис сьӧлӧмӧй.
Кымыныськӧ пыдіа лолышті, воськовті ваас.
И медым прӧста вынӧс не воштыны, ме ньывкӧс лыа берегӧд муні сэтчӧдз, кытчӧдз ваыс эз ло меным щӧкаӧдз.
Менам мыш сайын кыліс лёкысь омлялӧм.
Тайӧ — йӧй моз чеччаліс берегын Брутик.
Ме сійӧс кори чуньӧн, кызӧкті, сьӧлышті и йӧткыштчи кокӧн; ме мӧді резьсьытӧг вартчыны.
Ӧні, кор менам юрӧй вӧлі улын ва бердас, мӧдар берегыс меным кажитчис зэв ылын.
И, медым не повзьыны, ме куті видзӧдны ва вылас.
Тадзи, ньӧжйӧникӧн, ачымӧс уговаривайтӧмӧн, медым не повзьыны, медшӧрыс — не тэрмасьны, ме вартчи водзлань.
Со ваыс нин лои ещӧ кӧдзыд, берегдорса кустъяс колины веськыдвылӧ — тайӧ нуис менӧ визулыс.
Но тайӧс ме водзвыв тӧді и сы вӧсна эг повзьы.
Медым нуас.
Меным колӧ лӧньджыка, раз, раз... водзӧ и водзӧ...
Берегыс ньӧжйӧник век матысмис, тыдалӧны нин вӧлі эзысь рӧма, сіӧн вевттьысьӧм пипу коръяс.
Ваыс ӧдйӧ менӧ нуис лыа бӧжлань.
Друг мыш сайысь ме кылі гӧлӧсъяс.
Ме кӧсйи видзӧдлыны бӧрвылӧ, но эг решитчы.
Сэсся менам мыш сайын ваыс сёлькнитчис, и регыд ме аддзи, мый, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, кокъяснас тэрыба болскигтыр, мыйвынсьыс вартчӧ мелань Брутик.
«Тэ, другӧ, видзӧд, — полӧмӧн мӧвпышті ме. — Тэ ме дорӧ эн лезит.
А то кыкнаным вӧям».
Ме и мӧді вартчыны бокӧ, но визулыс менӧ йӧткыштіс бӧр, и сэк жӧ мустӧм Брутик, гыжъяснас лёкысь гыжйыштӧмӧн, кавшасис менам сьылі вылӧ.
«Ӧні ставыс! — ваас дзикӧдз сунлӧм бӧрын мӧвпышті ме. — Ӧні ставыс помасис!»
Фыркайтігтыр да сьӧласигтыр ме бӧр петі, ӧвтыштчи киӧн и сэк жӧ казялі, кыдзи Брутик лёкысь никсӧмӧн кавшасьӧ меным юр вылӧ.
Сэки чукӧрті медбӧръя вынӧс да шыбиті Брутикӧс ас дінысь, но нырӧ и вомӧ кучкис меным гы.
Ме пагалі, кыдзсюрӧ мӧді ӧвтчыны киясӧн да бара кылі сыладор берегысь, кысянь вартча, гӧлӧсъяс, шум, увтчӧм.
Сэк ещӧ ылькнитіс гы, бергӧдіс менӧ мышку вылӧ, и, медбӧръясӧ, мый ме помнита — сійӧ кымӧръяс пыр шонді югӧр да кодлыськӧ повзьӧдлана чужӧм, коді, кузь пиньяса вомсӧ паськыда восьтӧмӧн, уськӧдчис меным морӧс вылӧ.
Кыдзи ме тӧдмалі бӧрынджык, час кык кымын мысти сы бӧрын, кор ме муні лётчик Федосеев дорсянь, ветлан туйсянь менам кок туйяс кузя Лютта нима пон вайӧдӧма лётчик дорӧ йӧзӧс.
Мыйсюрӧ аслыс кортӧдз лётчик Федосеев индас налы кымӧрӧн тупкысьӧм енэжсӧ да тшӧктас вӧтӧдны менӧ.
Сійӧ жӧ рытнас Ветер нима мӧд пон суас вӧрас куим вооружитчӧм мортӧс.
Найӧс, кодъяс вуджисны граница, медым сотны вӧр миян завод гӧгӧр, и мый пуляӧн розьӧдісны бензина баксӧ моторыслысь.
Ӧтикӧс на пиысь лыйсьӧм дырйи виӧмаӧсь, а кыксӧ кутӧмаӧсь.
Но налы — ми тӧдім — пӧщада оз ло.
Ме куйлі гортын вольпась вылын.
Шебрас улын вӧлі шоныд да небыд.
Век ӧткодя тотшкис будильник.
Кухняын кран улын резсис ва.
Тайӧ мама мыссис.
Со сійӧ пырис да нетшыштіс ме вылысь шебрассӧ.
— Чеччы, квастпоз! — ассьыс сьӧд сук юрсисӧ гребешокӧн сыналігтыр шуис сійӧ. — Ме тӧрыт пыралі ті дорӧ собрание вылӧ да ӧдзӧс дінсяньыс кывлі, кыдзи тэ ошйысин: «Ме чеччышті», «ме уськӧдчи»...
А челядьыс, йӧйяс, пукалӧны, пельнысӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
Мӧвпалӧны — и збыль.
Но ме этшысь петтӧм.
— Да, — гордӧя шуа ме, — а тэ видлы паськӧмнад вартчыны Кальва ю вомӧн.
— Дерт нин «вартчыны», кор тэнӧ асьтӧ васьыс дӧрӧмӧдыд курччӧмӧн Лютта нима пон петкӧдӧма!
Мед нин кӧть тэ, герой, чӧв олін.
Ме Федосеевлысь юаси.
«Локтіс, висьталӧ, тіян Володькаыд ме дінӧ вирпастӧм, тіралӧ...
Менам, шуӧ, география кузя «плохо», муртса ме сійӧс уговориті котӧртны Кальва ю дорӧ».
— Тайӧ абу сідз! — Чужӧмӧй менам ыпъялӧ, ме ырскӧбта-чечча да скӧрысь видзӧда мамлы синмас.
Но сэки ме аддза, мый сійӧ прӧста сералӧ, мый сылӧн син доръясыс кельыдлӧз рӧма, — сідзкӧ, дзик на неважӧн сійӧ ме вӧсна ёна бӧрдӧма и сӧмын оз кӧсйы таын висьтасьны.
Сэтшӧм нин сылӧн, кыдзи менам, ӧбичаыс.
Сійӧ малалӧ юрӧд да шуӧ:
— Чеччы, Володька.
Ботинкиясла ветлы.
Ме ӧнӧдз на эг удит.
Сійӧ босьтӧ ассьыс чертёжъяс, готовальня, линейка да мунӧ гӧтӧвитчыны зачёт кежлӧ.
Ме вӧлі муна ботинкиясла, но дворын, балкон вывсянь менӧ аддзӧм бӧрын, мыйвынсьыс мӧдіс горзыны Феня.
— Лок! — горзӧ сійӧ. — Да ӧдйӧджык лок, тэнӧ папа корӧ.
«Ладнӧ, — мӧвпала ме, — ботинкиясыдла удита на», — и ме кая вылі судтаӧ.
Выліас менӧ тэрыба киӧд кутӧ Фенька да кыскӧ батьыс дінӧ комнатаас.
Сылӧн вӧрзьӧма кокыс, и бинтуйтӧма куйлӧ вольпась вылын.
Лекарствоясыскӧд орччӧн сы дорын пызан вылын куйлӧ лэчыд пурт да стальнӧй шыла.
Сійӧ мыйкӧ вӧчӧма.
Сійӧ видзаасьӧ мекӧд да юасьӧ менсьым сы йылысь, кыдзи ме котӧрті, кыдзи ме ылалі да кыдзи ме бара аддзи Кальва юсӧ.
Сэсся сійӧ кисӧ сюйӧ юрлӧс улас да мыччӧ меным крышкаа, запора да бергалысь фосфорнӧй картушкаа югъялысь, никелированнӧй компас.
— Босьт, — шуӧ, — велӧдчы лыддьыны карта.
Тайӧ тэныд месянь казьтылӧм вылӧ.
Ме босьта.
Вевт вылас мичаа гижӧма во, тӧлысь, лун — буретш сійӧ лунсӧ, кор ме паныдалі Федосеевӧс вӧрын, самолёт дорас.
Уліас гижӧдтор: «Владимир Курнаковлы лётчик Федосеевсянь».
Ме сулала нинӧм шутӧг.
Ӧні ставыс!
О, кутшӧма кутасны завидьтыны меным миян дворса детинкаяс!
И месянь налы оз ло пӧщада, ог кут жалитны!
Ме крепыда топӧдла лётчиклысь кисӧ да пета Феня дінӧ.
Ми сыкӧд сулалам ӧшинь дорын, и мыйкӧ сійӧ ропкӧ, ропкӧ, а ме ог кыв и ог кыв.
Медбӧрын сійӧ тракйӧ менӧ соскӧд да шуӧ:
— Ставыс бур, сӧмын жалита коньӧрӧс: сійӧ вӧйис, Брутикыд!
— Да, Брутикӧс жалита и ме.
Но мый вӧчан: война кӧ и война.
Ӧшиньӧд миянлы тыдалӧ вӧр.
Бисӧ кусӧдӧмаӧсь нин, сӧмын кӧнсюрӧ кайыштӧ тшын.
Но и сэні помалӧны ассьыныс делӧсӧ медбӧръя бригадаяс.
Ӧшиньӧд тыдалӧ миян зэв ыджыд заводным, буретш сійӧ, кӧні уджалӧ пӧшти ставнас миян посёлок.
И буретш тайӧ заводсӧ кӧсйисны тшын выв лэдзны найӧ, кодъяслы ӧні пӧщада оз ло.
Завод дорті кык радӧн нюжӧдӧма бытшласьысь сутуга.
А пельӧсъясас, пуысь вӧчӧм щитъяс улын, лун и вой сулалӧны часӧвӧйяс.
Весиг тасянь миянлы Фенякӧд кылӧ чепъяслӧн зёльӧдчӧмыс, кӧртлӧн клёнакылӧмыс, моторъяслӧн жургӧмыс да ӧдъя мӧлӧтлӧн сьӧкыда камгӧмыс.
Мый тайӧ заводас вӧчӧны, ми ог тӧдӧй.
А кӧть эськӧ и тӧдім, то некодлы эськӧ эг висьталӧ, Ворошилов ёртлы кындзи.
{А. Гайдар @ Гӧлубӧй чашка @ беллетристика @ А. Гайдар. Гӧлубӧй чашка @ 1957 @}
А. Гайдар. Гӧлубӧй чашка
Меным сэки вӧлі комын кык арӧс, Марусялы кызь ӧкмыс, а миян ныв Светланалы квайт да джын.
Сӧмын гожӧм помын нин ме пӧлучиті ӧтпуск, да медбӧръя шоныд тӧлысь кежлас ми овмӧдчим Москва дорса дачаын.
Ми Светланакӧд кӧсйим чери кыйны, купайтчыны, вотны тшак да ӧрек.
А ковмис сразу чышкыны йӧр, лӧсьӧдавны важмӧм заборъяс, нюжӧдавны гезъяс, тувъявлыны пу тувъяс да кӧрт тувъяс.
Ставсьыс таысь ми регыд дӧзмим, а Маруся век ӧтарӧ выль да выль уджъяс миянлы и аслыс корсялӧ.
Сӧмын коймӧд луннас рытланьыс, медбӧрын, ставсӧ вӧлі вӧчӧма.
И буретш сэки, кор ми куимнанным лӧсьӧдчим мунны гуляйтны, Маруся дорӧ локтіс сылӧн ёртыс — полярнӧй лётчик.
Найӧ дыр пукалісны садйын, вишняяс улын.
А ми Светланакӧд мунім йӧрӧ сарай дорӧ да заводитім пуысь вӧчны жбырган.
Кор пемдіс, Маруся горӧдіс, медым Светлана юис йӧв да водіс узьны, а ачыс муніс колльӧдны лётчикӧс вокзалӧдз.
Но меным Марусятӧг лои гажтӧм, дай Светлана ӧтнасӧн тыртӧм керкаын узьны эз кӧсйы.
Ми босьтім чуланысь пызь.
Заваритім сійӧс пуан ваӧн — артмис клейстер.
Клеитім шыльыд жбырганнымӧс рӧма бумагаӧн, бура шыльӧдім сійӧс да буса чардакӧд кайим керка вевт вылӧ.
Со пукалам ми керка вевт вылын.
И тыдалӧ миянлы вылісяньыд, кыдзи орчча садйын, кильчӧ дорас, тшынасьӧ самӧвар.
А кильчӧ вылас пукалӧ чотысь старик, киас сылӧн балалайка, и сы дорӧ челядь чукӧртчӧмаӧсь.
Сэсся пемыд посводзсьыс петіс гӧрбыльтчӧм, кӧмтӧм старука.
Челядьӧс вӧтліс, стариксӧ видіс, кватитіс ветьӧк да кутіс швачӧдны самӧвар кампоркаӧ, медым самӧварыс ӧдйӧджык пузис.
Сералыштім ми и думайтам: вот пӧльыштас тӧв, бергавны, жургыны кутас миян тэрыб жбырганным.
Быд йӧрысь чукӧртчасны миян керка дорӧ челядь.
Миян сэки асланым лоас котыр.
А аски нӧшта мыйкӧ думыштам.
Гашкӧ, кодъям джуджыд пещера сійӧ лягушаыслы, коді олӧ миян садйын, васӧд кӧбрег дорын.
Гашкӧ, корам Марусялысь кыз сунис да качӧдам бумажнӧй змейӧс — силоснӧй башняысь вылӧджык, виж пожӧмъясысь вылӧджык да вылӧджык весиг сійӧ варышсьыс, коді талун лунтыр на енэжсянь кыйӧдіс кӧзяйскӧй курӧгпиянӧс да кроликпиянӧс.
А гашкӧ, аски водз асывсяньыс пуксям пыжӧ — ме кута сынны, Маруся бӧжавны, Светлана пассажир пыдди — да кывтам ю кузяыс сэтчӧ, кӧні сулалӧ, шуӧны, джуджыд вӧр, кӧні берег дорас быдмӧны гыркса кык кыдз пу, кытысь соседкалӧн нывкаыс аддзӧма куим мича еджыд гоб.
Жаль сӧмын, мый куимнанныс найӧ номырӧссьӧмаӧсь.
Друг Светлана кыскыштіс менӧ соскӧд да шуӧ:
— Видзӧдлы, папа, а ӧд, буракӧ, тайӧ миян мамным локтӧ, и мед эськӧ тэныд да меным эз веськав.
И збыль, трӧпа кузя забор пӧлӧн локтӧ миян Марусяным, а ми чайтім, мый сійӧ дыр на оз во.
— Копыртчы, — шуи ме Светланалы. — Гашкӧ, сійӧ оз и казяв.
Но Маруся миянӧс пырысь-пыр жӧ казяліс, чатӧртыштіс юрсӧ да горӧдіс:
— Ті мыйла, некытчӧ туйтӧмъяс, керка вылас кайинныд?
Ывлаын ыркыд нин.
Светланалы важӧн нин узьны колӧ.
А ті радӧсь, мый ме абу гортын, да дасьӧсь кӧть войшӧрӧдзыс дурны.
— Маруся, — вочавидзи ме, — ми огӧ дурӧй, ми жбырган тувъялам.
Тэ виччысьышт неуна, миянлы сӧмын куим кӧрт тув нин коли тувъявны.
— Аски помаланныд. — шуис Маруся. — А ӧні лэччӧй, либӧ ме дзикӧдз скӧрма.
Ми Светланакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Аддзам, омӧль миян делӧным.
Босьтім дай лэччим.
Но Маруся вылӧ ӧбидитчим.
И кӧть Маруся вайис станцияысь Светланалы ыджыд яблӧк, а меным табак пачка, — всё равно ӧбидитчим.
Сідзи ӧбидапырысь и унмовсим.
А асывнас — нӧшта выльтор!
Муртса на ми садьмим, матыстчӧ Маруся да юалӧ:
— Бурджык висьтасьӧй, вильыш йӧз, мый менсьым кельыдлӧз чашкаӧс чуланысь жугӧдінныд!
А ме эг жугӧд чашкасӧ.
И Светлана шуӧ, эз жӧ пӧ жугӧд.
Видзӧдлім ми сыкӧд ӧта-мӧд вылӧ да кыкнанным думыштім, мый тайӧс нин Маруся миян вылӧ дзик весьшӧрӧ шуӧ.
Но Маруся эз эскы миянлы.
— Чашкаясыс, — шуӧ сійӧ, — абу ловъяӧсь: найӧ абу кокаӧсь.
Джоджӧ чеччавны найӧ оз кужны.
А тіянысь кындзи, чуланӧ тӧрыт некод эз пырав.
Жугӧдінныд да онӧ висьтасьӧй.
Яндзим, ёртъяс!
Завтракайтӧм бӧрын Маруся друг лӧсьӧдчис да муніс карӧ, а ми пуксим да кутім думайтны.
Вот тэныд и пыжӧн мунім!
И шондіыс миян ӧшиньӧд видзӧдчӧ.
И пышкайяс лыа туй вывті котралӧны.
И курӧгпиян пу забор костӧд дворсянь уличаӧ, уличасянь йӧрӧ тюръялӧны.
А миянлы ньӧти абу долыд.
— Мый нӧ! — шуи ме Светланалы. — Керка вылысь тӧрыт миянӧс вӧтлісны.
Карасин банкатӧ миянлысь неважӧн мырддисны.
Кутшӧмкӧ кельыдлӧз чашка вӧсна нинӧмсьыс видісны.
Тайӧ ӧмӧй нӧ бур олӧм?
— Дерт, — шуӧ Светлана, — олӧмным вывті омӧль.
— А вай жӧ, Светлана, пасьтав тэ ассьыд розӧвӧй платьетӧ.
Босьтам ми пач сайысь менсьым походнӧй сумкаӧс, пуктам сэтчӧ тэнсьыд яблӧктӧ, менсьым табакӧс, истӧг, пурт, булка да мунам тайӧ керкасьыс, кытчӧ синным видзӧдӧ.
Думайтыштіс Светлана да юалӧ:
— А кытчӧ тэнад синмыд видзӧдӧ?
— А видзӧдӧны найӧ, Светлана, со эсійӧ веж эрд вылас, кӧні йирсьӧ кӧзяйкалӧн мӧскыс.
А эрд саяс, ме тӧда, эм дзодзӧг пруд, а пруд саяс ва мельнича, а мельнича сайын керӧс йылын кыдз рас.
А мый сэні керӧс саяс, — тайӧс ме и ачым ог тӧд.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Светлана, — босьтам и нянь, и яблӧк, и табак, а сӧмын тэ босьт нӧшта сьӧрсьыд кыз бедь, сы вӧсна мый кӧнкӧ сыланьын олӧ зэв лёк Полкан пон.
И сы йылысь меным зонкаяс висьтавлісны, мый сійӧ нӧ ӧтиӧс муртса кувтӧдзыс абу курччалӧма.
Сідзи ми и вӧчим.
Пуктім сумкаӧ мый вӧлі колӧ, пӧдлалім став витнан ӧшиньсӧ, игналім кыкнан ӧдзӧссӧ, а ключсӧ дзебим кильчӧ улӧ.
— Прӧщай, Маруся!
А тэнсьыд чашкатӧ ми всё равно эгӧ жугӧдӧй.
Ми петім калитка сайӧ, а миянлы паныдасис йӧв вузавлысь.
— Йӧлыд колӧ?
— Оз, бабӧ!
Миянлы сэсся нинӧм оз ков.
— Йӧлыс менам аслам мӧслӧн, зэв чӧскыд, дзик свежӧй, — ӧбидитчис йӧв вузалысь. — Бӧр воанныд, жалитны кутанныд.
Сійӧ гольӧдчыштіс аслас кӧдзыд бидонъяснас да мӧдӧдчис водзӧ.
А кытысь сылы тӧднысӧ, мый ми ылӧ мунам да, гашкӧ, ог и воӧй бӧрсӧ?
Да и некод та йылысь эз вермы тӧдны.
Велосипед вылын прӧйдитіс гожъялӧм детинка.
Восьлаліс вӧрлань, буракӧ, тшак вотны, трусика да калляна кыз дядьӧ.
Прӧйдитіс еджгов, купайтчӧм бӧрын ва юрсиа ныв.
А тӧдсаяс миянлы некод эз паныдасьны.
Град йӧръяс вомӧн ми писькӧдчим виж юра дзоридзьясӧн вевттьысьӧм эрд вылӧ, пӧрччим сандалияснымӧс да шоналӧм трӧпа кузя видз вомӧн мӧдӧдчим кӧмтӧг веськыда мельничалань.
Мунам ми, мунам и аддзам, мый мельничаладорсянь миянлы паныд зэв ӧдйӧ котӧртӧ кутшӧмкӧ морт.
Копыртчыштӧма сійӧ, а бадь кустъяс сайсянь лэбӧны сылы мышкас му комӧкъяс.
Тайӧ миянлы тешкодьӧн кажитчис.
Мый татшӧмыс?
Светланалӧн синъясыс сюсьӧсь, сувтіс сійӧ да шуӧ:
— А ме тӧда, коді тайӧ котӧртӧ.
Тайӧ зонка, Санька Карякин, коді олӧ сійӧ керка дорын, кытчӧ кодлӧнкӧ порсьясыс садъяс помидор град вылӧ вӧлі пырӧмаӧсь.
Сійӧ тӧрыт на миян дача дорын йӧз кӧза вылын верзьӧмӧн ветлӧдліс.
Помнитан?
Санька котӧртіс миян дорӧдз, сувтіс да синъяссӧ ситеч мешӧкторйӧн чышкалӧ.
А ми юалам сылысь:
— Мыйла, Санька, тэ сэтшӧм ӧдйӧ котӧртін да мыйла тэ бӧрся кустъяс сайсянь му комӧкъяс лэбисны?
Бергӧдчис мӧдарӧ Санька да шуӧ:
— Менӧ бабӧ колхознӧй лавкаӧ совла ыстіс.
А мельнича дорын пукалӧ пионер Пашка Букамашкин, и сійӧ менӧ нӧйтны кӧсйӧ.
Видзӧдліс сы вылӧ Светлана.
Вот тайӧ да!
Эм ӧмӧй Сӧветскӧй странаын сэтшӧм закон, медым котӧртіс морт колхознӧй лавкаӧ совла, некодӧс эз вӧрзьӧд, и друг эськӧ сійӧс нинӧмабуысь нӧйтны кутісны?
— Мунам миянкӧд, Санька! — шуӧ Светлана. — Эн пов.
Миянлы пӧпуттьӧ, и ми тэнӧ доръям.
Мӧдӧдчим ми куимӧн тшӧкыд бадь кустъяс пӧвстті.
— Со сійӧ, Пашка Букамашкиныс, — шуис Санька да бӧрыньтчис.
Аддзам ми — сулалӧ мельнича.
Мельнича дорын телега.
Телега улын куйлӧ пашкыр гӧна, ставнас сибдай йӧн пытшкын, пон да ӧти синсӧ восьтӧмӧн видзӧдӧ, кыдзи тэрыб пышкайяс кокалӧны лыа вылӧ киссьӧм шобді тусьяс.
А лыа чукӧр вылын пукалӧ дӧрӧмтӧм Пашка Букамашкин да сёйӧ свежӧй ӧгуреч.
Аддзис миянӧс Пашка, но эз повзьы, а шыбитіс пиньтуйсӧ понйыслы да, некод вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Тю!..
Шарик...
Со локтӧ татчӧ быдӧнлы тӧдса фашист, белогвардеец Санька.
Виччысьлы, коньӧр фашист!
Ми тэкӧд вештысям на.
И Пашка сьӧлыштіс ылӧ лыа вылӧ.
Пашкыр гӧна пон кутіс эргыны.
Повзьӧм пышкайяс жбыр лэбзисны пу вылӧ.
А ми Светланакӧд татшӧм кывъяс кылӧм бӧрас матӧджык Пашка дорӧ матыстчим.
— Энлы, Пашка, — шуи ме. — Гашкӧ, тэ ӧшибитчин?
Кутшӧм нӧ тайӧ фашист, белогвардеец?
Ӧд тайӧ прӧстӧ Санька Карякин, коді олӧ сійӧ керка дорас, кытчӧ кодлӧнкӧ порсьясыс помидор градъяс вылӧ садъяс вӧлі пыралӧмаӧсь.
— Всё равно белогвардеец, — асныраліс Пашка. — А онӧ кӧ эскӧй, кӧсъянныд, ме висьтала тіянлы сылысь став историясӧ?
Миянлы Светланакӧд зэв окота лои тӧдмавны Санькалысь став историясӧ.
Ми пуксим керъяс вылӧ, Пашка миянлы паныдӧн.
Пашкыр гӧна понйыс миян кокъяс дінӧ, турун вылӧ.
Сӧмын Санька эз пуксьы, а муніс телега сайӧ да сэсянь скӧра горӧдіс:
— Сідзкӧ тэ ставсӧ нин висьтав!
И кыдзи меным балябӧжӧ кучкисны, тшӧтш висьтав.
Чайтан, балябӧжӧ оз доймы?
Босьт да аслыд кучкы.
— Эм Германияын Дрезден кар, — спокойнӧя шуис Пашка, — и вот тайӧ карсьыс фашистъясысь пышйис ӧти рабочӧй, еврей.
Пышйис и воис миянӧ.
А сыкӧд нывка локтіс, Берта.
Рабочӧйыс ӧні тайӧ мельничаас уджалӧ, а Берта миянкӧд ворсӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ сиктӧ йӧвла котӧртіс.
Сідзкӧ вот, ворсім ми войдӧрлун городкиӧн: ме, Берта, этайӧ Санькаыс да посёлокысь нӧшта ӧти.
Берта кучкис бедьнас чижас да тӧдлытӧг веськаліс этайӧ Санькаыслы балябӧжас ли, мый ли...
— Веськыда юрчутӧ кучкис, — телега сайсянь шуис Санька. — Менам юрӧй шувгыны кутіс, а сійӧ ещӧ сералӧ.
— Но вот, — водзӧ висьталіс Пашка, — кучкис сійӧ этайӧ Санькасӧ чижнас юрчутас.
Санька медводз сы вылӧ кулакъяснас уськӧдчыліс, а сэсся немтор.
Пуктіс юр вылас лапкор — и бара миянкӧд ворсӧ.
Сӧмын та бӧрын сійӧ зэв ёна мудеритны кутіс.
Босьтас воськовтас лишнӧй воськов, дай метитчӧ чижнас веськыда городкиас.
— Пӧръясян, пӧръясян! — чепӧсйис телега сайысь Санька. — Сэки тэнад понйыд нырнас тувкис, вот городкиыс и гӧгыльтчис.
— А тэ он понкӧд ворс, а миянкӧд.
Босьтін эськӧ да чижсӧ места вылас и пуктін.
Но вот.
Шыбитіс сійӧ чижсӧ, а Берта кыдзи кучкас бедьнас, чижыс веськыда му мӧдар помӧдзыс, петшӧр пытшкӧ лэбис.
Миянлы теш, а Санька скӧралӧ.
Дерт, сылы петшӧр пытшкӧ чижысла абу окота котӧртны...
Вуджис забор сайӧ и горзӧ сэсянь: «Йӧй, жидовка!
Медым тэ аслад Германияад бӧр вӧйин!»
Берта «йӧй» кывсӧ бура нин гӧгӧрвоӧ, а жидовкасӧ некыдз оз на гӧгӧрво.
Матыстчис сійӧ ме дорӧ да юалӧ: «Мый сійӧ сэтшӧм жидовкаыс?»
А меным висьтавнысӧ яндзим.
Ме горза: «Ланьт, Санька!»
А сійӧ нарошнӧ ёнджыка и ёнджыка горзӧ.
Ме — потшӧс вомӧн сы бӧрся.
Сійӧ — кустъяс пӧвстӧ.
Сідзи и пышйис.
Локті ме — видзӧда: беддьыс турун пиын туплясьӧ, а Берта пукалӧ пельӧсын, керъяс вылын.
Ме чуксала: «Берта!»
Сійӧ оз шыась.
Матыстчи ме — аддза: синъясас сылӧн синва.
Сідзкӧ, ачыс гӧгӧрвоӧма.
Босьті ме сэки муысь из, сюйи зептӧ да думайта: «Но, виччысь, проклятӧй Санька!
Тайӧ тэныд абу Германия.
Тэнсьыд фашизмтӧ ми и асьным на вермам!»
Видзӧдлім ми Санька вылӧ да думыштім: «Но, вокӧ, омӧль тэнад историяыд.
Весиг кывзынысӧ зывӧк.
А ми нӧшта тэнӧ дорйыны кӧсйим».
И сӧмын кӧсйи ме тайӧс шуны, кыдзи друг дрӧгнитіс да кутіс жургыны мельничаыс, кутіс бергавны ваас шойччыштӧм кӧлесаыс.
Мельнича ӧшиньӧд чеччыштіс пызьӧссьӧм да повзьӧмысла дурмӧм кань.
Унзільйывсьыс сійӧ ылаліс да усис вугралысь Шариклы веськыда мыш вылас.
Шарик никӧстіс да чеччыштіс.
Кань уськӧдчис пу вылӧ, пышкайяс — пу вывсянь керка вылӧ.
Вӧв чатӧртіс юрсӧ да тракнитіс телегасӧ.
Сарайсянь видзӧдліс кутшӧмкӧ дзугсьӧм юрсиа, пызьӧссьӧм дядьӧ да, нем думышттӧг, кузь плетьнас грӧзитіс телега дорысь чепӧсйысь Санькалы.
— Но, но... видзӧд, эн дур, а то пырысь-пыр плетяла!
Светлана серӧктіс, и мыйлакӧ жаль лои сылы тайӧ шудтӧм Санькаыс, кодӧс быдӧн кӧсйӧны нӧйтны.
— Папа, — шуис сійӧ меным. — А, гашкӧ, сійӧ абу нин сэтшӧм фашист?
Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ йӧй?
Збыль ӧд, Санька, мый тэ прӧста йӧй? — юаліс Светлана да меліа видзӧдліс сылы чужӧмас.
Воча Санька сӧмын скӧрысь чушнитіс, пыркнитіс юрсӧ да кӧсйис мыйкӧ шуны.
А мый тані шуан, кор ачыд гӧгӧрбок мыжа, и шунысӧ, веськыда кӧ сёрнитны, нинӧм.
Но сэки Пашкалӧн понйыс дугдіс тявзыны кань вылӧ, бергӧдчис муяслань да чошкӧдіс пельяссӧ.
Кӧнкӧ рас сайын кыліс лыйӧм шы.
Мӧдысь.
И мӧдіс, и мӧдіс!..
— Неылын бой! — горӧдіс Пашка.
— Неылын бой, — шуи и ме. — Тайӧ винтовкаясысь лыйсьӧны.
А со кыланныд?
Тайӧ пулемёт сяргӧ.
— А коді кодкӧд? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Светлана. — Война ӧмӧй нин?
Медводдзаӧн уськӧдчис Пашка.
Сы бӧрся чепӧсйис понйыс.
Ме кватиті моздорӧ Светланаӧс да сідзжӧ котӧрті раслань.
Ми эгӧ на удитӧй и туйджынсӧ котӧртны, кыдзи бӧрвывсянь кыліс горӧдӧм.
Ми бергӧдчим да аддзим Санькаӧс.
Медым ми ӧдйӧджык казялім сійӧс, Санька кияссӧ вывлань лэптӧмӧн котӧртіс миянлань веськыда канаваяс да вутшъяс вомӧн.
— Видзӧд, быттьӧ кӧза котӧртӧ! — нурбыльтіс Пашка. — А мыйӧн тайӧ дуракыс юр весьтас ӧвтчӧ?
— Сійӧ абу йӧй.
Сійӧ менсьым сандалиясӧс кыскӧ! — радпырысь горӧдіс Светлана. — Ме найӧс керъяс вылас вунӧді, а сійӧ аддзӧма да меным со вайӧ.
Тэ эськӧ мед, Пашка, миритчин сыкӧд!
Пашка зумыштчис да нинӧм эз вочавидз.
Ми виччысьлім Санькаӧс, босьтім сы ордысь Светланалысь виж сандалияссӧ.
И ӧні нёльӧн нин, да ещӧ пон, мунім рас пыр вӧр дорӧ.
Миян водзӧ шылькнитчис кустъясӧсь, мылькйӧсь эрд.
Шор дорын, жӧч жыннянӧн триньӧдчигтыр, йирсис майӧгӧ домалӧм кӧза.
А енэжті шлывгис ӧтка варыш.
Вот и ставыс.
И сэсся некод да нинӧм тайӧ эрд вылас эз вӧв.
— Да кӧні нӧ тані войнаыс? — терпитны вермытӧг юаліс Светлана.
— Пырысь-пыр видзӧдла, — шуис Пашка да кайис мыр вылӧ.
Сійӧ дыр видзӧдіс шонді югӧръясысь кипыдӧснас сайӧдчӧмӧн да синъяссӧ читкыралігтыр.
И код тӧдас, мый сійӧ сэтысь аддзис, но сӧмын Светланалы дышӧдіс виччысьнысӧ да сійӧ турунын гартчӧмӧн ачыс мӧдӧдчис корсьны вӧйнасӧ.
— Меным туруныс кузь, а ме ичӧтик, — кокчуньйыласигмоз норасьыштіс Светлана. — И ме дзик нинӧм ог аддзы.
— Видзӧд кок улад, проводас эн крукась, — кыліс вылісянь гора гӧлӧс.
Пашка звирк чеччыштіс мыр вылысь.
Укшаля чепӧсйис бокӧ Санька.
А Светлана уськӧдчис ме дінӧ да чорыда кутіс менӧ киясӧд.
Ми бӧрыньтчыштім да аддзим, мый веськыда миян весьтын, ӧтка пулӧн сук увъяс сайӧ, дзебсьӧма красноармеец.
Винтовкаыс ӧшаліс сы дінын, пу вож йылын.
Ӧти киас сійӧ кутіс телефон трубка да вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс дзирдалысь сьӧд бинокль пыр кытчӧкӧ куш эрд мӧдар помлань.
Эг на удитӧй ми и кыв шуны, кыдзи ылісянь, быттьӧ кузя да чорыда муралысь гым, кучкис-юрӧбтіс орудиеясысь ӧтпырйӧ лыйӧм.
Дрӧгнитіс кокъяс улын муыс.
Миянсянь ылын эрд весьтӧ кыпӧдчис бускысь да тшынысь сьӧд кымӧр.
Йӧй моз чеччыштіс да орӧдчис нин гез йывсьыс кӧза.
А варыш, бордъяснас тэрыба-тэрыба ӧвтчигтыр, бокӧ лэбзис.
— Омӧль делӧ фашистъяслы! — гораа шуис Пашка да видзӧдліс Санька вылӧ. — Со кыдз лыйлӧны миян батареяяс.
— Омӧль делӧ фашистъяслы! — йӧлӧга моз кыліс сибдӧм гӧлӧс.
И сэки ми аддзим, мый кустъяс дорын сулалӧ дзор тошка старик.
Старикыс вӧлі паськыд пельпомъяса.
Киас сійӧ кутіс увйӧсь сьӧкыд бедь.
А сы кокъяс дорын сулаліс пашкыр гӧна ыджыд пон да жерйӧдліс пиньсӧ Пашкалӧн бӧжсӧ лэдзӧм Шарик вылӧ.
Старик кыпӧдыштліс паськыд дора идзас шляпасӧ, важнӧя копыртчыліс первой Светланалы, сэсся нин ставнымлы миянлы.
Сэсся сійӧ пуктіс бедьсӧ турун вылӧ, перйис чукля каллянсӧ, тэчис сэтчӧ табак да кутіс ӧзтыны.
Сійӧ ӧзтысис дыр, то личкыліс табаксӧ чуньнас, то гудраліс сійӧс кӧрт тувйӧн, быттьӧ пачын коколюкаӧн.
Медбӧрын ӧзтіс да сідзи кутіс шургыны да тшынӧдны, мый пу вылын пукалысь красноармеец кутіс несъявны да кызӧктіс.
Сэки бара грымӧбтіс батарея, и ми аддзим, мый куш да лӧнь эрдыс пыр жӧ ловзис, шызис да кутіс вӧрӧшитчыны.
Кустъяс сайысь, мылькъяс сайысь, вутшъяс сайысь, канаваяс сайысь — быдлаысь, винтовкаяснысӧ водзлань чургӧдӧмӧн, петалісны красноармеецъяс.
Найӧ котӧртісны, чеччалісны, усьлісны, бӧр сувтлісны.
Найӧ матыстчылісны, топӧдчылісны, лоины пыр унджыкӧн и унджыкӧн; медбӧрын, ёна горзігтыр найӧ ставныс, штыкъяссӧ чургӧдӧмӧн, уськӧдчисны плавкӧс мыльк йылӧ, кӧні гӧвкъяліс на тшын да бус.
Сэсся ставыс лӧнис.
Мыльк йывсяньыс ӧвтчыштіс флагъяснас миянлы тыдалана да быттьӧ чача кодь сигналист.
Ёся ворсыштіс «отбой» военнӧй труба.
Сьӧкыд сапӧгъяснас увъяссӧ чегъялігтыр лэччис пу вылысь красноармеец-наблюдатель.
Тэрыба малыштіс Светланаӧс, сетіс сылы киас куим югъялысь тупу коль да, вӧсньыдик телефоннӧй проводсӧ катушкаас гартігтыр, тэрыба котӧртіс.
Военнӧй учение помасис.
— Но, аддзылін? — гырддзанас Санькалы тувкӧдіг кӧритӧмӧнмоз шуис Пашка. — Тайӧ тэныд абу чижӧн балябӧжад кучкӧм.
Тані тіянлысь регыд юрчутъястӧ жугӧдасны.
— Тешкодь сёрнияс ме кыла, — водзӧ восьлалігмоз шуис тошка пӧль. — Тыдалӧ, ме квайтымын во олі, а вежӧрӧй эз сод.
Нинӧм ме ог гӧгӧрво.
Тані гӧра улас миян «Рассвет» колхоз.
Гӧгӧрбок тайӧ миян муяс: зӧр, гречиха, проса, шобді.
Ю дорас тайӧ миян выль мельничаным.
А сэні, раскас, миян ыджыд пасека.
И тайӧ став вылас ме медыджыд стӧрӧж.
Аддзылі ме жуликъясӧс, кутлывлі вӧв гусялысьясӧс, но медым менам участок вылӧ воліс кӧть ӧти фашист — сӧвет власьт дырйи тайӧ некор на эз вӧвлы.
Матыстчы ме дорӧ, Санька — грознӧй морт.
Вай кӧть ме тэ вылӧ видзӧдла.
Да энлы, энлы, тэ сӧмын дугды бӧрднытӧ да ныртӧ чышкы.
А то меным и сідз тэ вылӧ видзӧднысӧ страшнӧ.
Ставсӧ тайӧс ньӧжйӧник серамсорӧн шуис пӧльыс да любопытнӧя видзӧдліс сук синкымъяс увтіыс чуймӧмысла синъяссӧ паськӧдӧм Санька вылӧ.
— Неправда! — нырнас кыскыштӧм бӧрын горӧдіс Санька. — Ме абу фашист, ме ставнам сӧветскӧй.
А Берта важӧн нин оз лӧгав и тӧрыт менсьым яблӧк джынсьыс унджыксӧ курччис.
А тайӧ Пашкаыс став зонкасӧ ме вылӧ усьӧдӧ.
Ачыс пинясьӧ, а менсьым пружинаӧс босьтіс.
Ме кӧ фашист, сідзкӧ и пружинаыс фашистскӧй.
А сійӧ пружинасьыс аслас понйыслы кутшӧмкӧ качай вӧчӧма.
Ме сылы шуа: «Вай, Пашка, бурасям», а сійӧ шуӧ: «Медводз нӧйта, а сэсся бурасям».
— Колӧ косясьтӧг бурасьны, — эскӧданаа шуис Светлана. — Колӧ кутчысьны чальяснад, сьӧлыштны муӧ да шуны: «Пинясьӧм, пинясьӧм некор, а мир, мир пыр кежлӧ».
Но, кутчысьӧй!
А тэ, медыджыд стӧрӧж, горӧд аслад страшнӧй понйыдлы, и мед сійӧ оз повзьӧдлы миянлысь ичӧтик Шарикнымӧс.
— Полкан, ланьт! — горӧдіс стӧрӧж. — Вод муас да ас йӧзӧс эн вӧрзьӧд!
— Ак, со тайӧ коді!
Со сійӧ, пашкыр гӧна да ёсь пиньяса Полкан-великаныс.
Светлана сулыштіс, бергалыштіс, локтіс матӧджык да грӧзитыштіс чуньнас:
— И ме ас морт, а ас йӧзӧс эн вӧрзьӧд!
Полкан видзӧдліс: синъясыс Светланалӧн сӧдзӧсь, кияссьыс кылӧ турун да дзоридз дук.
Нюмъёвтіс да люг-легкерис бӧжнас.
Санькалы да Пашкалы сэки завидь лои, матыстчисны найӧ да тшӧтш корӧны:
— И ми ас йӧз, а ас йӧзӧс эн вӧрзьӧд!
Полкан подозрительнӧя кыскыштіс нырнас: оз-ӧ ӧвт мудер зонкаяссянь колхознӧй градвывса морков дукӧн?
Но сэки, быттьӧ нарошнӧ, бус кыпӧдіг, трӧпа кузя скачитіс ышмӧм чань.
Полкан несйис, сідзи нинӧм эз и вермы гӧгӧрвоны.
Вӧрзьӧдны эз вӧрзьӧд, но бӧжсӧ эз легнит дай малыштны эз лэдз.
— Миянлы пӧра, — кватитчи ме. — Шондіыс вылын, регыд луншӧр кад.
Ок, кутшӧм жар!
— Аддзысьлытӧдз! — гораа прӧщайтчис ставныскӧд Светлана. — Ми бара ылӧ мунам.
— Аддзысьлытӧдз! — дружнӧя вочавидзисны зонкаяс, кодъяс удитісны нин бурасьны. — Бара миян дорӧ волӧй ылысянь.
— Аддзысьлытӧдз, — синъяснас нюммуніс стӧрӧж. — Ме ог тӧд, кытчӧ ті мунанныд и мый корсянныд, но сӧмын тӧдӧй: меным медся лёк ыліыс — сійӧ шуйгавылын ю дорын, кӧні сиктса важ кладбище.
А медся бур ыліыс — сійӧ веськыдвылын, видз вомӧн, кырӧмъяс вомӧн, кӧні перйӧны из.
Водзӧ мунӧй неыджыд вӧрті, кытшовтӧй нюрсӧ.
Сэні, ты дорас, шыльквидзӧ ыджыдсьыс-ыджыд пожӧма яг.
Эмӧсь сэні и тшакъяс, и дзоридзьяс, и ӧмидз.
Сэні берег дорас сулалӧ керка.
Керкаас олӧны менам ныв Валентина да сылӧн пи Фёдор.
И сюранныд кӧ сэтчӧ, менам нимсянь копыртчылӧй налы.
Сэки тешкодь пӧльыс лэптыштліс ассьыс шляпасӧ, шутёвтіс-чукӧстіс понсӧ, кутіс нёнявны каллянсӧ ас бӧрсяыс паськыд сук тшын кольӧмӧн да мӧдӧдчис виж анькытш мулань.
Ми Светланакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ — мый миянлы шуштӧм кладбищеыд!
Кутчысим ми киясӧн да кежим веськыдвылӧ, медся бур ыліас.
Видзьяс вомӧн ми лэччим кырӧмъясӧ.
Ми аддзылім, кыдзи джуджыд гуясысь йӧз кыскалӧны сакар кодь еджыд изъяс.
И оз ӧти кутшӧмкӧ туплясьысь изтор.
Дзонь гӧра нин чукӧртӧмаӧсь.
А кӧлесаяс век бергалӧны, тачкаяс дзуртӧны.
И нӧшта кыскӧны.
И нӧшта чукӧрӧ тэчӧны.
Буракӧ, абу этша быдсяма пӧлӧс изъясыс му улас дзебсьӧмаӧсь.
Окота лои и Светланалы видзӧдлыны му пытшкас.
Кымынь водӧмӧн сійӧ дыр видзӧдіс пемыд гуас.
А кор ме кыски сійӧс кокъясӧдыс, сійӧ висьталіс, мый медводз сылы тыдаліс сомын пемыдыс.
А сэсся ме аддзи му пытшкас кутшӧмкӧ сьӧд саридз, и сэні саридзас кодкӧ шумитӧ да вӧрӧшитчӧ.
Буракӧ, кык бӧжа акула чери: ӧти бӧжыс водзладорас, мӧдыс — бӧрладорас.
И нӧшта каститчис сылы куимсё кызь вит кока Повзьӧдчысь.
Ӧти зарни синма.
Пукалӧ Повзьӧдчысьыс да тутсӧ.
Ме мудера видзӧдлі Светлана вылӧ да юалі, эз-ӧ аддзыв сійӧ сэтысь ӧти сайын кык трубаа пароход, пу вылысь руд обезьянаӧс да йи пласт вылысь еджыд ошкӧс.
Думайтыштіс Светлана, дум вылас уси.
Да вӧлӧмкӧ, аддзылӧма жӧ.
Грӧзитышті ме сылы чуньӧн: ой, оз-ӧ пӧръясь?
Но сійӧ, вочавидзӧм пыдди, серӧктіс да мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны.
Мунім ми дыр, тшӧкыда сувтлывлім, шойччим да нетшким дзоридзьяс.
Сэсся, кор нунысӧ дышӧдіс, букетъяссӧ кольлім туй вылӧ.
Ме ӧти букет шыбиті пӧрысь баблы телега вылас.
Медводзсӧ бабӧ повзис, эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да грӧзитыштіс кулакнас.
Но сэсся аддзис, нюммуніс да шыбитіс миянлы телега вывсьыс куим ыджыд веж ӧгуреч.
Босьтім ми ӧгуречьяссӧ, чышкыштім, сюйим сумкаӧ да долыда мӧдӧдчим водзӧ.
Мунігӧн ми аддзылім сиктӧд, кӧні олӧны найӧ, кодъяс гӧрӧны му, кӧдзӧны нянь, быдтӧны картупель, капуста, свекла, либӧ садъясын да град йӧръясын уджалӧны.
Ми аддзылім сикт сайысь и неджуджыд веж гуяс, кӧні куйлӧны найӧ, кодъяслӧн кӧдзсьӧма нин и уджавсьӧма.
Сюрліс миянлы чардбиӧн жугӧдӧм пу.
Зурасим ми вӧв табун вылӧ, кодъясысь быдӧн — кӧть аслыс Будённыйлы.
Аддзылім ми и кузь сьӧд халата попӧс.
Видзӧдлім сы бӧрся да дивуйтчыштім, мый кольӧмаӧсь на свет вылас тешкодь йӧзыд.
Сэсся кутим майшасьны, кор небесаыс пемдыштіс.
Быдладорсянь чукӧртчисны кымӧръяс.
Найӧ кытшалісны, кутісны да сайӧдісны шондісӧ.
Но шондіыс упрямӧя мыччысьлывліс то ӧти, то мӧд розьӧд.
Медбӧрын, дзикӧдз мыччысис да кутіс дзирдавны помтӧм-дортӧм му весьтын нӧшта пӧсьджыка да ярджыка.
Ылӧ бӧрӧ коли пу вевта руд керканым миян.
И Маруся, кӧнкӧ, важӧн нин бӧр локтіс.
Видзӧдліс — абуӧсь.
Корсис — эз аддзы.
Пукалӧ да виччысьӧ, йӧюкыд!
— Папа! — шуис, медбӧрын, мудзӧм Светлана. — Вай пуксям кытчӧкӧ да мыйкӧ сёйыштам.
Кутім корсьны да аддзим ми сэтшӧм луд, кутшӧмӧс оз быдӧн аддзы став му вылын.
Кышакылӧмӧн вешйисны миян водзысь дикӧй орешниклӧн пашкыр увъясыс.
Нюжӧдчӧма ёсь туганнас небесалань том эзысь коз.
А козсӧ кытшалӧмаӧсь уна сюрс лӧз, гӧрд, кельыдлӧз, лилӧвӧй дзоридз, кодъяс вӧліны чӧскыд дукаӧсь, Май медводдза лунся флагъясысь югыдджыкӧсь.
Весиг лэбачьяс эз сьывны тайӧ эрд весьтас — сэтшӧм вӧлі лӧнь.
Сӧмын йӧй руд рака лэбигас друг пуксис ув вылӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок, мый эз сэтчӧ веськав, каркнитіс чуймӧмысла: «Карр... карр...» — и пырысь-пыр лэбзис кытчӧкӧ аслас пеж ёг гуранъяслань.
— Пуксьы, Светлана, видз сумкатӧ, а ме ветла да флягаын ва вая.
Да эн пов: тані олӧ сӧмын ӧти зверь — кузь пеля кӧч.
— Весиг сюрс кӧчысь ме и то ог пов, — смела вочавидзис Светлана, — но тэ век жӧ регыдджык лок.
Ваыс вӧлӧма абу матын и бӧр локтігӧн ме майшаси нин Светлана понда.
Но сійӧ абу повзьӧма и эз бӧрд, а сьыліс.
Ме дзебси куст сайӧ да видзӧді, кыдзи рыжӧй юрсиа кыз Светлана сулаліс цветъяс пӧвстын, кодъяс вӧліны сылы пельпомъясӧдзыс, да сьӧлӧмсяньыс сьыліс сӧмын на лӧсьӧдӧм татшӧм сьыланкыв:
Гей!..
Гей!..
Ми эгӧ жугӧдӧй кельыдлӧз чашка.
Эг!..
Эг!..
Му вывті ветлӧдлӧ муяс видзысь стӧрӧж.
Но ми эг пыравлӧй морковла град йӧрӧ,
Ни ме эг пырав, ни сійӧ эз пыр.
А Санька ӧтчыд град йӧрӧ пыралӧма.
Гей!..
Гей!..
Му вывті ветлӧдлӧ Гӧрд Армия.
(Сійӧ воӧма карысь.)
Гӧрд Армия — медся гӧрд,
Еджыд армия — медся еджыд.
Тру-ру-ру!
Тра-та-та!
Тайӧ барабанщикъяс,
Тайӧ лётчикъяс,
Тайӧ барабанщикъяс лэбӧны самолётъясӧн,
И ме, барабанщик... тані сулала.
Чӧла да торжественнӧя кывзісны тайӧ сьыланкывсӧ кузь дзоридзьяс да ньӧжйӧник лайкйӧдлісны пашкыр юръяснаныс Светланалы.
— Ме дінӧ, барабанщица! — кустъяссӧ вешталіг горӧді ме. — Эм кӧдзыд ва, гӧрд яблӧкъяс, еджыд нянь да виж преникъяс.
Бур сьыланкыв вылӧ нинӧм абу жаль.
Светлана неуна падмыштіс.
Кӧритӧмӧн довкнитіс юрнас да, дзик Маруся моз синъяссӧ читкыртыштӧмӧн, шуис:
— Дзебсьӧма да кывзысьӧ.
Яндзим, дона ёрт!
Друг Светлана ланьтіс да думыштчис.
А сэки нӧшта, миян сёйигкості, ув вылӧ друг пуксис руд чиж да мыйкӧ сэтшӧмӧс кутіс чирксыны.
Тайӧ вӧлі смел чиж.
Сійӧ пукаліс миянлы дзик паныд, чеччаліс, чирксіс и эз лэбзьы.
— Тайӧ тӧдса чиж, — чорыда шуис Светлана. — Ме сійӧс аддзылі, кор ми мамакӧд садйын качайӧн качайтчим.
Мама менӧ вылӧдз качӧдліс...
Фють!..
Фють!..
И мыйла сійӧ миян дорӧ татшӧм ылӧсӧ лэбис?
— Абу!
Абу сійӧ! — чорыда вочавидзи ме. — Тайӧ дзик мӧд чиж.
Тэ ылалін, Светлана.
Сійӧ чижыдлӧн бӧжас абу став гӧныс, найӧс нетшкӧма кӧзяйкалӧн синпӧла каньыс.
Сійӧ чижыд кызджык дай чирксӧ сійӧ дзик оз татшӧм гӧлӧсӧн.
— Тайӧ сійӧ чижыс! — упрямӧя шуис Светлана. — Ме тӧда.
Сійӧ миянла локтӧма татшӧм ылӧдзсӧ.
— Гей, гей! — нор кыз гӧлӧсӧн сьылышті ме. — Но ми эгӧ жугӧдӧй кельыдлӧз чашкасӧ.
И ми шуим пыр кежлӧ мунны зэв ылӧ.
Руд чиж скӧрысь чиркнитіс.
Дзонь миллион пӧвстысь ни ӧти дзоридз эз вӧрзьы и эз гогнит юрнас.
И зумыштчӧм Светлана стрӧга шуис:
— Тэнад абу сэтшӧм гӧлӧсыд.
И йӧзыс тадзи оз сьывны.
А сӧмын ошъяс.
Ми чӧла чукӧртчим.
Петім раскысь.
И вот, менам шуд вылӧ, гӧра улын кутіс дзирдавны ыркыд кельыдлӧз ю.
И сэки ме лэпті Светланаӧс.
И кор сійӧ аддзис лыа берегсӧ, веж діторъяссӧ, то ставсӧ свет вывсьыс вунӧдіс да, радпырысь кияснас швачӧдіг, горӧдіс:
— Купайтчыны!
Купайтчыны!
Купайтчыны!
Медым дженьдӧдны туйсӧ, ми мӧдӧдчим ю дорас веськыда васӧд видзьяс вомӧн.
Регыд ми веськалім нюрвывса тшӧкыд кустарникъясӧ.
Бӧр бергӧдчыны миянлы эз вӧв окота, и ми шуим кыдзкӧ-мыйкӧ писькӧдчыны.
Но кымын пыдӧджык ми пырим, сымын топыдджыка кытшаліс миянӧс нюрыс.
Ми гӧгралім нюртіыс, кежлім веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, вуджлім люги-леги потшъяс кузя, чеччалім вутшкысь вутшкӧ.
Кӧтасим, няйтӧссим, но петны некыдзи эгӧ вермӧй.
А кӧнкӧ дзик неылын кустъяс сайын пессис да баксіс стада, швачӧдчис плетьнас пастух да скӧрысь увтчис пон, коді нырисалӧма миянӧс.
Но нюрвывса сім ваысь, сісьмӧм кустарникъясысь да эжӧрысь кындзи ми нинӧм эз аддзӧй.
Ланьтӧм Светланалӧн беринӧсь чужӧм вылын тӧдчис нин майшасьӧм.
Сійӧ тшӧкыдджыка и тшӧкыдчастӧджыка бергӧдчывліс бӧрлань, чӧла кӧритӧмӧн видзӧдлывліс ме вылӧ: «Мый нӧ тайӧ, папа?
Тэ ыджыд, ён, а миянлы дзик лёк!»
— Сулав тані и эн вӧрзьы места вывсьыд! — тшӧкті ме да сувтӧді Светланаӧс ичӧтик косінӧ.
Ме кежи раскӧ, но и сыладорас вӧлӧма сӧмын улис нюрвыв дзоридзьяскӧд гартчӧм турунвиж нюйт.
Ме бергӧдчи да аддзи, мый Светлана ньӧти оз сулав, а надзӧник, кустъясӧ кутчысяліг, писькӧдчӧ меным паныд.
— Сулав, кытчӧ сувтӧдісны! — скӧрысь шуи ме.
Светлана сувтіс.
Синъясыс сылӧн кутісны лапъявны, вомдоръясыс дрӧгнитісны.
— Мый нӧ тэ горзан? — тіралан гӧлӧсӧн ньӧжйӧник юаліс сійӧ. — Ме кӧмтӧм, а сэні лягушаяс — и ме пола.
И зэв жаль лои меным сэки Светлана, коді ме вӧсна веськаліс неминучаӧ.
— На, босьт бедьсӧ, — горӧді ме, — да кучкав найӧс, пеж лягушаяссӧ, кытчӧ веськалӧ!
Сӧмын места вылад сулав!
Регыд вуджам.
Ме бара кежи раскӧ да скӧрми.
Мый тайӧ?
Ӧткодялан ӧмӧй тайӧ пеж нюрторсӧ паськыд Приднепровьелӧн помтӧм-дортӧм камышъяскӧд либӧ Ахтыркалӧн зумыш васӧдінъяскӧд, кӧні ми коркӧ грӧмитлім да жугӧдім Врангельлысь еджыд десантсӧ?
Вутшкысь вутшкӧ, кустсянь кустӧ.
Ӧтчыд — коскӧдз ваӧ вӧйин.
Мӧдысь — тратшмуні кос пипу.
Пипу бӧрся шлёпкысис няйтӧ сісь пу.
Сэтчӧ жӧ сьӧкыда шлёпмуні сісь мыр.
Со и мыджӧд.
Со ещӧ ӧти гӧп.
А со сійӧ и кос берегыс.
Ме вештышті тростниксӧ да веськалі кӧза дорӧ, коді повзьӧмысла чеччыштіс бокӧ.
— Эге-гей!
Светлана! — горӧді ме. — Тэ сулалан?
— Эге-гей! — рассянь кыліс нор вӧсньыдик гӧлӧс. — Ме сулала!
Ми петім ю дорӧ.
Ми весалім став няйтсӧ да нюйтсӧ, кодъяс сибдісны миян вылӧ ставладорсянь.
Ми пожъялім паськӧмнымӧс, да пӧсь лыа вылын сылӧн косьмигкості купайтчим.
И став чериясыс повзьӧмысла пышйисны кытчӧкӧ медся джуджыдінас, кор ми долыда сералігтыр резсим ваӧн.
И усъяса сьӧд рак, кодӧс ме перйи аслас ваувса оланінысь, гӧгрӧс синъяссӧ бергӧдліг, повзьӧмысла кутіс чеччавны: буракӧ, первойысь аддзис татшӧм зэв яр шондісӧ да татшӧм зэв рыжӧй нывкасӧ.
И кыдзкӧ сійӧ сэк друг кватитіс Светланаӧс чуньӧдыс.
Светлана чилӧстіс да шыбитіс сійӧс веськыда дзодзӧг чукӧр шӧрӧ.
Йӧйиник кыз дзодзӧгпиян уськӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Но боксянь матыстчис пӧрысь руд дзодзӧг.
Уна страшнӧйджыктор на сійӧ аддзывліс аслас нэмын.
Юрсӧ пӧлыньтӧмӧн сійӧ видзӧдліс ӧти синнас, кокыштіс, — сэні сылы, раклы, и смерть воис.
Но вот ми купайтчим, косьтысим, пасьтасим да мӧдӧдчим водзӧ.
И унатор бара ми аддзылім туй вывсьыс: и йӧзӧс, и вӧвъясӧс, и телегаяс, и машинаяс, и весиг рудіник зверӧс — ёжӧс, кодӧс ми босьтім сьӧрысь.
Да сӧмын сійӧ регыд бытшйӧдліс миянлысь кияснымӧс да ми сійӧс шыбитім кӧдзыд шорӧ.
Ёж прысьнитіс да вуджис мӧдар берегас.
«Со, — думайтӧ, — безобразникъясыд!
Корсь ӧні тасянь ассьыд позтӧ».
Медбӧрын, ми петім ты дорӧ.
Тані и помасисны «Рассвет» колхозлӧн медся ылысса муясыс, а ты мӧдар берегас шылькнитчӧмаӧсь нин «Гӧрд кыалӧн» муясыс.
Татысь вӧр дорсьыс ми аддзим пу керка да пыр жӧ гӧгӧрвоим, мый тані олӧ стӧрӧжлӧн Валентина нылыс аслас Фёдор пикӧд.
Ми матыстчим ӧграда дорас сыладорсяньыс, кысянь караулитісны усадьбасӧ салдатъяс кодь жӧ кузь дзоридзьяс — подсолнухъяс.
Садйын, кильчӧ вылас, сулаліс ачыс Валентинаыс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, кыдзи и сылӧн батьыс, стӧрӧж.
Кельыдлӧз ковта юрйылыс вӧлі восьса.
Ӧти киас сылӧн вӧлі джодж щӧтка, а мӧдас — ва ветьӧк.
— Фёдор! — скӧра горзіс сійӧ. — Кытчӧ тэ, шогмытӧм морт, руд кастрюлясӧ воштін?
— Со тай! — ӧмидз кустъяс улысь кыліс важнӧй гӧлӧс, и еджгов юрсиа Фёдор индіс ва гӧплань, кӧні гӧвкъяліс чаг тыра да турун тыра кастрюля.
— А кытчӧ, яндысьтӧм син, пожсӧ дзебин?
— Со тай! — сідз жӧ важнӧя вочавидзис Фёдор да индіс изйӧн лямӧдӧм пож вылӧ, код улын мыйкӧ вӧрӧшитчис.
— Вот энлы, атаман!..
Локтан гортӧ, ме тэнӧ ва ветекӧн шлёпӧда, — грӧзитыштіс Валентина да, миянӧс аддзӧм бӧрын, лэдзис лэптыштӧм юбкасӧ.
— Здравствуйте! — шуи ме. — Тіянлы батьыд поклон ыстіс.
— Аттьӧ! — шыасис Валентина. — Пырӧй садйӧ, шойччыштӧй.
Ми пырим калиткаӧд да водім кисьмӧм яблоня улӧ.
Кызіник Фёдор вӧлі сӧмын дӧрӧм кежсьыс, а сёйӧн няйтӧсьтӧм кӧтасьӧм гачыс туплясис турун вылын.
— Ме ӧмидз сёя, — серьёзнӧя висьталіс миянлы Фёдор. — Кык кустысь нин сёйи.
И нӧшта на кута.
— Сёй й да дзоньвидза ло, — шуи ме. — Сӧмын видзчысь, ёртӧ, эн пот.
Фёдор сувтіс, тувкӧдыштіс кулакнас кынӧмас, скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ, босьтіс ассьыс гачсӧ да катласигтыр мӧдӧдчис гортланьыс.
Дыр ми куйлім чӧв ланьтӧмӧн.
Меным кажитчис, мый Светлана унмовсис.
Ме бергӧдчи сыланьӧ да аддзи, мый сійӧ ньӧти оз узь, а, лов шысӧ кутӧмӧн, видзӧдӧ эзысь рӧма бобув вылӧ, коді ньӧжйӧникӧн кыссьӧ вӧлі сылӧн розӧвӧй платье сос кузяыс.
И друг кыліс зэв гора жургӧм шы, воздухыс кутіс тіравны, и дзирдалысь самолёт бушков моз тӧвзис чӧла сулалысь яблоняяс весьтті.
Светлана дрӧгнитіс, бобув лэбзис, потшӧс вылысь жбыркнитіс виж петук, кравзігтыр вуджӧртіс небесаті повзьӧм сьӧд рака — и ставыс лӧнис.
— Тайӧ буретш сійӧ лётчикыс лэбис, — дӧсадапырысь шуис Светлана, — сійӧ, коді тӧрыт миянӧ воліс.
— Мыйла нӧ сійӧ? — юрӧс лэптігмоз юалі ме. — Гашкӧ, тайӧ дзик мӧд.
— Абу, буретш сійӧ.
Ме тӧрыт ачым кывлі, кыдзи сійӧ висьталіс мамалы, мый сійӧ аски лэбӧ ылӧ да пыр кежлӧ.
Ме сёйи гӧрд помидор, а мама сылы вочавидзис: «Но, прӧщайтлӧй.
Бур туй».
— Папка, — шуис Светлана да пуксис менам кынӧм вылӧ, — висьтав мыйкӧ мама йылысь.
Но шуам, кыдзи мый вӧлі сэки, кор ме эг на вӧв.
— Кыдзи вӧлі?
Да ставыс сідзи жӧ и вӧлі.
Первой лун, сэсся вой, сэсся бара лун, и нӧшта вой...
— И нӧшта сюрс лун! — тэрыба торкис менӧ Светлана. — Но, вот тэ и висьтав, мый тайӧ лунъясас вӧлі.
Ачыд тӧдан, а он кӧсйы висьтавны...
— Ладнӧ, висьтала, сӧмын тэ чеччы ме вылысь, турун вылас пуксьы, а то меным висьтавнысӧ сьӧкыд лоӧ.
Но кывзы!..
Миян Марусялы сэки вӧлі дас сизим арӧс.
Налӧн ичӧтик кар вылӧ уськӧдчисны еджыдъяс, кутісны найӧ Марусялысь батьсӧ да пуксьӧдісны сійӧс тюрьмаӧ.
А мамыс сылӧн важӧн нин эз вӧв, и коли миян Маруся дзик ӧтнасӧн.
— Мыйкӧ сійӧ жаль кутіс лоны, — мелань матыстчигмоз шуыштіс Светлана. — Но, висьтав водзӧ.
— Маруся чышъянасис да петіс ывлаӧ.
А ывла вылын еджыд салдатъяс нуӧдӧны тюрьмаӧ рабочӧйясӧс да работницаясӧс.
А буржуйяс, дерт, еджыдъяс воӧмыдлы радӧсь, быд керкаын бияс ломалӧны, музыка ворсӧ.
И некытчӧ миян Марусялы мунны, некодлы ассьыс шогсӧ висьтавны.
— Мыйкӧ дзик нин жаль лои, — тэрыба торкис Светлана. — Тэ, папа, гӧрдъясӧдзыс регыдджык висьтав.
— Муніс сэки Маруся кар сайӧ.
Тӧлысь вӧлі югъялӧ.
Шутьляліс тӧв.
И шылькнитчис Маруся водзӧ паськыд степь.
— Кӧинъясӧн?
— Абу, кӧинъястӧг.
Кӧинъяс сэки лыйсьӧм шыяссьыс вӧръясӧ дзебсялісны.
И думыштіс Маруся: «Пышъя ме степь вомӧн Белгород карӧ.
Сэні Ворошилов ёртлӧн Гӧрд Армия сулалӧ.
Сійӧ, шуӧны, зэв смел.
И коран кӧ, гашкӧ, и отсалас».
А йӧюк Маруся сійӧс эз тӧд, мый Гӧрд Армия некор оз виччысь, медым сылысь отсӧг корисны.
Сійӧ ачыс тӧвзьӧ отсӧг вылӧ сэтчӧ, кытчӧ уськӧдчисны еджыдъяс.
И матынӧсь нин Марусясянь степь кузя локтысь красноармейскӧй отрядъяс.
И быд винтовка зарадитӧма вит патронӧн, а быд пулемёт — кыксё ветымынӧн.
Муна ме вӧлі сэки степь кузя военнӧй дозоркӧд.
Друг тыдыштліс кодлӧнкӧ вуджӧрыс, и пыр жӧ — мыльк сайӧ.
«Ага! — думайта. — Сувт: еджыд разведчик.
Водзӧ тэ сэсся некытчӧ он мун».
Кучки ме вӧлӧс шпораясӧн.
Уськӧдчи мыльк сайӧ.
Видзӧда — мый сяма дивӧ: абу еджыд разведчикыс, а сулалӧ тӧлысь югӧр улын кутшӧмкӧ нывка.
Чужӧмыс оз тыдав, сӧмын юрсисӧ тӧв летйӧ.
Чеччышті ме вӧв вылысь, а наганӧс век жӧ киын кута.
Матыстчи и юала:
«Коді тэ и мыйла войшӧрнас степь кузя котралан?»
А тӧлысьыс вӧлі ыджыд, ыджыдысь-ыджыд!
Аддзис нывка менам папаха вылысь красноармейскӧй звёздочкатӧ, сывйыштіс менӧ да бӧрддзис.
Вот сэки ми сыкӧд, Марусякӧд, и тӧдмасим.
А асъявылыс ми вӧтлім еджыдъясӧс карысь.
Тюрьмаяс восьтім да рабочӧйясӧс лэдзим.
Вот куйла ме луннас лазаретын.
Морӧсӧ менӧ кокньыдика лыйисны.
И пельпомӧй висьӧ: вӧв вылысь усигӧн изйӧ швачкыси.
Локтіс ме дорӧ эскадронса менам командирӧй да шуӧ:
— Но, прӧщай, ми мунам водзӧ еджыдъяс бӧрся.
Со тэныд ёртъяссяньыд козин пыдди табак да бумага, куйлы спокойнӧя да регыдджык бурд.
Со и лун коли.
Видза олан, рыт!
И морӧсӧй висьӧ, и пельпомӧй юкалӧ.
И сьӧлӧм вылын гажтӧм.
Гажтӧм, Светлана ёрт, ӧтнадлы лоны ёртъястӧгыд!
Друг воссис ӧдзӧс, и кок чунь йылас ӧдйӧ да шумтӧг пырис Маруся.
И сэтшӧм сэки меным долыд лои, мый весиг горӧді.
А Маруся матыстчис, пуксис орччӧн, пуктіс кисӧ менам пӧсь юр вылӧ да шуӧ:
«Ме тэнӧ кось бӧрас лунтыр корси.
Доймӧ тенад, донаӧй?»
А ме шуа:
«Нинӧм, мый висьӧ, Маруся.
Тэ нӧ мый сэтшӧм блед?»
«Тэ узь, — вочавидзис Маруся. — Бура узь.
Ме тэ дорын став лунсӧ лоа».
Вот сэки ми Марусякӧд мӧдысь паныдасим и сэксянь сэсся пыр нин ӧтлаын олім.
— Папа, — волнуйтчигтыр юаліс сэки Светлана. — Ми ӧд эг збыльысь гортсьыд мунӧй?
Мама ӧд радейтӧ миянӧс.
Ми сӧмын ветлӧдлыштам, ветлӧдлыштам и бӧр гортӧ локтам.
— Кытысь тэ тӧдан, мый радейтӧ?
Гашкӧ, тэнӧ радейтӧ на, а менӧ оз нин.
— Ой, пӧръясян! — довкйӧдлыштіс юрнас Светлана. — Ме тӧрыт садьми войнас, видзӧда, мама пуктіс небӧгсӧ бокӧ, бергӧдчис тэлань да дыр видзӧдіс тэ вылӧ.
— Ыджыдтор тай, мый видзӧдӧ!
Сійӧ и ӧшиньӧд видзӧдӧ, став йӧз вылас видзӧдӧ.
Синъяс эмӧсь, вот и видзӧдӧ.
— Ой, оз! — эскӧдана паныд шуис Светлана. — Кор ӧшиньӧд, дзик оз сідз видзӧд, а со кыдзи...
Сэки Светлана кӧрыштіс векньыдик синкымъяссӧ, пӧлыньтыштіс юрсӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ да веськодя видзӧдліс миян дінті мунысь петук вылӧ.
— А кор радейтӧны, оз тадзи видзӧдны.
Быттьӧкӧ дзирд югдӧдіс Светланалысь кельыдлӧз синъяссӧ, дрӧгнитісны лэдзыштӧм синлапъясыс, и Марусялӧн дона думыштчӧм видзӧдласыс уси менам чужӧмӧ.
— Рӧзбойнича! — Светланаӧс вывлань кыпӧдіг горӧді ме. — А кыдзи тэ ме вылӧ тӧрыт видзӧдін, кор чернилатӧ кисьтін?
— Но, сэки тэ менӧ ӧдзӧс сайӧ вӧтлін, а вӧтлӧм йӧзыд видзӧдӧны пыр скӧра.
Ми эгӧ жугӧдӧй кельыдлӧз чашка.
Тайӧ, гашкӧ, ачыс Маруся кыдзкӧ жугӧдіс-а.
Но ми сійӧс прӧститім.
Вермас ӧд быдӧн кодкӧ вылӧ весьшӧрӧ лёктор думыштны?
Ӧтчыд и Светлана ме вылӧ думыштіс.
Да и ме ачым Маруся вылӧ лёктор жӧ думыштлі.
И муні ме Валентина кӧзяйка дорӧ, медым юавны, эм-ӧ миян гортӧ дженьыдджык туй.
— Ӧні верӧсӧй станция вылӧ мунас, — шуис Валентина. — Сійӧ нуӧдас тіянӧс дзик мельнича дінӧдз, а сэтысянь абу нин и ылын.
Садйӧ локтігӧн ме аддзи кильчӧ дорысь шӧйӧвошӧм Светланаӧс.
— Папа, — гусьӧн шӧпкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — Фёдорыс петіс ӧмидз пытшсьыс да кыскалӧ тэнад нопйысь преникъястӧ.
Ми мунім яблонялань, но мудер Фёдор, кор аддзис миянӧс, зэв ӧдйӧ дзебсис потшӧсбердса сук лапкоръяс пӧвстӧ.
— Фёдор! — чукӧсті ме. — Лок татчӧ, эн пов.
Лапкорлӧн йывъясыс мӧдісны вӧрны, и вӧлі гӧгӧрвоана, мый Фёдор ылыстчӧ миянсянь.
— Фёдор! — мӧдысь чукӧсті ме. — Лок татчӧ.
Ме тэныд став прениксӧ сета.
Лапкоръяс дугдісны качайтчыны, и регыд сэтысь кыліс сьӧкыда нускӧм.
— Ме сулала, — кыліс, медбӧрын, скӧр гӧлӧс, — гачтӧм, а гӧгӧрбок петшӧр.
Сэки, быттьӧ вӧрын великан, куті восьлавны ме лапкоръяс вомӧн, петкӧді Фёдорӧс да кисьті сы водзӧ нопйысь став коляссӧ.
Сійӧ тэрмасьтӧг тэчис ставсӧ аслыс дӧрӧм бӧждорас да весиг «аттьӧ» эз шутӧг мӧдӧдчис сад мӧдар помлань.
— Кутшӧм тшап, — дивитӧмӧн шуыштіс Светлана, — гачсӧ пӧрччӧма да быттьӧ барин ветлӧдлӧ.
Керка дорӧ матыстчис пара вӧлӧн доддялӧм телега.
Кильчӧ вылӧ петіс Валентина.
— Лӧсьӧдчӧй, вӧвъясыс бурӧсь — ӧдйӧ нуасны.
Фёдор бара петкӧдчис.
Ӧні сійӧ вӧлі гача да ӧдйӧ тувччалӧмӧн кыскис шошаӧдыс мичаник руд каньпиӧс.
Каньпиыс, буракӧ, велалӧма нин татшӧм кыскалӧм дорас, сы вӧсна мый сійӧ эз пессьы, эз нявзы, а сӧмын легӧдіс пашкыр бӧжсӧ.
— На! — шуис Фёдор да сетіс каньписӧ Светланалы.
— Дзикӧдз? — нимкодь лои Светланалы, но сійӧ падмӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— Босьтӧй, босьтӧй, колӧкӧ, — вӧзйис Валентина. — Миян татшӧм добраыд уна.
Фёдор!
А тэ мыйла преникъястӧ капуста град вылӧ дзебин?
Ме ӧшинь пыр ставсӧ аддзылі.
— Муна да пыдӧджык на дзеба, — такӧдіс сійӧс Фёдор да тшап варгыль кока ош моз тапикасьӧмӧн муніс.
— Дзик дедыс кодь, — нюммуніс Валентина. — Со кутшӧм ён.
А сӧмын нёль арӧс на.
Ми мунім паськыд шыльыд туй кузя.
Воис рыт.
Миянлы паныд удж вылысь локталісны мудзӧм, но долыд йӧз.
Таркакыліс-муніс гаражӧ колхознӧй грузӧвик.
Сьылыштіс му вылын военнӧй труба.
Троньӧбтіс сиктын сигнальнӧй кӧлӧкӧл.
Вӧр сайын тутӧстіс сьӧкыдысь-сьӧкыд паровоз.
Туу!..
Ту!..
Гӧгыльтчӧй, кӧлесаяс, тэрмасьӧй, вагонъяс, туйыс кӧрт, кузь, ылӧ кыссьӧ!
Пашкыр гӧна каньпиӧс ас бердас топӧдӧмӧн телега таргӧм шы улӧ шуда Светлана сьыліс татшӧм сьыланкыв:
Чики-чики!
Ветлӧны шыръяс.
Ветлалӧны бӧжаӧсь, Зэв скӧрӧсь.
Быдлаӧ сюйсьӧны,
Кайӧны джаджйӧ.
Трах-тарарах!
И лэбзьӧ чашка.
А мыжаыс коді?
Но, некод абу мыжа,
Шыръяс сӧмын Пемыд розьясысь.
— Видза оланныд, шыръяс!
Ми локтім бӧр.
И мый нӧ сэтшӧмсӧ Сьӧрсьыным ваям?..
Сійӧ нявзӧ, Сійӧ чеччалӧ И блюдйысь йӧв юӧ.
Пемыд розьясад Весасьӧй ӧні, Либӧ сійӧ тіянӧс косявлас Торъяс вылӧ, Дас торпыриг вылӧ, Кызь торпыриг вылӧ, Сё миллион Лестук торъяс вылӧ.
Мельнича дорын ми чеччыштім телегаысь.
Кылӧ вӧлі, кыдзи потшӧс сайын Пашка Букамашкин, Санька, Берта да нӧшта кодкӧ ворсӧны городкиӧн.
— Тэ эн жульничайт! — скӧрысь горзіс Берталы Санька. — То ме вылӧ шуасинныд, а ӧні асьныд лишка воськовтінныд.
— Кодкӧ сэні бара лишка воськовтӧ, — шуис Светлана, — тыдалӧ, бара пиньӧ воасны. — Сійӧ ышловзис да содтіс: — Сэтшӧм нин ворсӧмыс!
Майшасигтыр ми матыстчим гортлань.
Колӧ вӧлі сӧмын пельӧс сайӧ кежны да кайны вывлань.
Друг ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да сувтім.
Ни розя заборным, ни джуджыд кильчӧным оз на вӧлі тыдавны, но тыдовтчис нин миян руд керкалӧн пу вевтыс, а сы весьтын гажаа жургигтыр бергаліс миян мича, дзирдалысь жбырганным.
— Тайӧ мама ачыс керка вылӧ кайлӧма! — чилӧстіс Светлана да кыскыштіс менӧ водзӧ.
Ми кайим чой йылӧ.
Рытъя шонділӧн вижовгӧрд югӧръясыс югдӧдісны кильчӧнымӧс.
А сэні гӧрд платьеа, чышъянтӧм да тшайпода сандалияа сулаліс да нюмъяліс миян Маруся.
— Серав, серав! — тшӧктіс сылы котӧртысь Светлана. — Ми всё равно тэнӧ прӧститім нин.
Матыстчи и ме да видзӧдлі Марусялы чужӧмас.
Марусялӧн синъясыс вӧліны карӧйӧсь, да видзӧдӧны найӧ меліа.
Вӧлі тӧдчӧ, мый Маруся виччысьӧма миянӧс дыр, медбӧрын ми воим и ӧні сылы зэв нимкодь.
«Эг, — кельыдлӧз чашка торпыригъяс сапӧг нырӧн чужйышталіг чорыда решиті ме. — Тайӧ ставсӧ вӧчисны сӧмын лёк руд шыръяс.
И ми эгӧ жугӧдӧй.
И Маруся нинӧм жӧ эз жугӧд».
Сэсся вӧлі рыт.
И тӧлысь и кодзувъяс.
Дыр ми куимӧн пукалім садйын, кисьмӧм вишня улын, и Маруся миянлы висьтавліс, кӧні вӧлі, мый вӧчис да мый аддзыліс.
А Светланалӧн висьталӧмыс кыссис эськӧ, дерт, войшӧрӧдз, эз кӧ Маруся ысты сійӧс узьны.
— Но мый? — вугралысь каньписӧ аскӧдыс босьтіг юаліс менсьым мудер Светлана. — А ӧні ӧмӧй миян олӧмным лёк?
Ми чеччим жӧ.
Зарни тӧлысь дзирдаліс миян сад весьтын.
Таркӧдіс войвылӧ ылысса поезд.
Журкнитіс да дзебсис кымӧръяс пӧвстӧ войын лэбалысь лётчик.
— А олӧмыс, ёртъяс... вӧлі вывті бур!
{В. Гаршин @ Путешествуйтысь лягушка @ беллетристика @ В. Гаршин. Путешествуйтысь лягушка @ 1951 @}
Путешествуйтысь лягушка
Оліс-выліс муюгыд вылын лягушка-квакушка.
Пукаліс сійӧ нюрын, куталіс номъясӧс да гебъясӧс, тулысын аслас пӧдругаяскӧд тшӧтш гораа вутшкисны.
И нэм чӧжыс эськӧ сійӧ сідзи шынякылӧ оліс — дерт, аист кӧ сійӧс коркӧ эз сёй.
Но артмис ӧти лоӧмтор.
Ӧтчыд сійӧ пукаліс ваысь мыччысьӧм вужля ув вылын да шоныд посни зэр улын нимкодясис.
— Ак, кутшӧм лӧсьыд уль поводдя талун! — мӧвпаліс сійӧ. — Кутшӧм нимкодь овны муюгыд вылын!»
Посни зэр буситіс сылӧн лакируйтӧм сера мыш вылас; зэр войтъясыс визувтісны кынӧм да лапаяс улас, и тайӧ вӧлі шензьӧдана лӧсьыд, сэтшӧм лӧсьыд, мый сійӧ тайкӧ эз ватшикты, но, шуд вылӧ, тӧдвылас уси, мый вӧлі нин ар, а арнад лягушкаясыд оз ватшкыны, — сы вылӧ эм тулыс, — и мый ватшкигӧн сійӧ вермас уськӧдны ассьыс лягушаса бурлунсӧ.
Та понда сійӧ чӧв ланьтіс да водзӧ нежитчис.
Друг сынӧдас кыліс оръявлана, шутьлялысь, вӧсньыдик шы.
Эмӧсь сэтшӧм утка сикасъяс: кор найӧ лэбӧны, налӧн бордъясыс сынӧдсӧ поткӧдігас быттьӧ сьылӧны, либӧ, бурджыка шуны, шутьлялӧны.
Фью-фью-фью-фью — кылӧ сынӧдын, кор выліті тіян весьтті лэбӧ татшӧм уткаяслӧн чукӧр, а асьныс уткаясыс весиг оз и тыдавны — сэтшӧм выліті найӧ лэбӧны.
Ӧні уткаясыс, зэв ыджыд кытшов вӧчӧм бӧрын лэччисны увлань да пуксисны буретш сійӧ нюрӧ, кӧні оліс лягуша.
— Кря! кря! — шуис ӧти на пиысь. — Лэбны ылӧдз на: колӧ сёйыштны.
Лягушка пырысь-пыр жӧ дзебсис.
Кӧть эськӧ сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый сійӧс, ыджыд да кыз квакушкаӧс, уткаяс оз кутны сёйны, но век жӧ, медым мыйкӧ лёктор эз ло, суныштіс вужля улӧ.
Сэсся мӧвпалыштіс да решитіс мыччыны ваысь ассьыс былькъёв синъяса юрсӧ: сылы зэв окота вӧлі тӧдны, кытчӧ лэбӧны уткаяс.
— Кря! кря! — шуис мӧд утка. — Кӧдзыд нин пондіс лоны!
Лунвылӧ ӧдйӧджык!
Лунвылӧ ӧдйӧджык!
И став уткаяс кутісны гораа герчкыны, ошкыны сылысь шуӧмсӧ.
— Госпожа уткаяс, — смелмӧдчис шуны лягуша, — мый нӧ сэтшӧм лунвылыс, кытчӧ ті лэбанныд?
Кора прӧща дӧзмӧдчӧмысь.
Уткаяс кытшалісны лягушаӧс.
Первойсӧ налӧн вежныс петавліс сёйны сійӧс, но на пиысь быдӧн мӧвпыштіс, мый лягушаыд вывті ыджыд да оз тӧр горшӧ.
Сэки найӧ ставныс заводитісны горзыны, бордъяснас швачӧдны:
— Лунвылад лӧсьыд!
Ӧні сэні шоныд!
Сэні эмӧсь сэтшӧм лӧсьыд, шоныд нюръяс!
А кутшӧмӧсь сэні нидзувъясыд!
Лӧсьыд лунвылын!
Найӧ сэтшӧма горзісны, мый муртса эз пельтӧммӧдны лягушаӧс.
Ӧдва-ӧдва сійӧ вермис найӧс ланьтӧдны да корис ӧти уткалысь, коді кажитчис сылы мукӧдъяс серти кызджыкӧн да тӧлкаджыкӧн, висьтавны сылы, мый сэтшӧм лунвылыс.
И кор уткаыс висьталіс сылы лунвыв йылысь, лягушалы вывті воис сьӧлӧм вылас, но бӧръяпом век жӧ юаліс, сы вӧсна мый вӧлі видзчысьысь:
— А уна-ӧ нӧ сэні гебйыс да номйыс?
— О! Дзонь кымӧръяс! — вочавидзис утка.
— Ква! — шуис лягуша да пырысь-пыр жӧ мышкас видзӧдліс, абуӧсь-ӧ матігӧгӧрын пӧдругаясыс, кодъяс вермисны кывлыны да дивитны сійӧс арын ватшкӧмысь.
Нинӧм вылӧ сійӧ эз вермы кутчысьны кӧть ӧтчыд ватшиктӧмысь.
— Босьтӧй менӧ сьӧрсьыныд!
— Тайӧ шензьӧдӧ менӧ! — горӧдіс утка. — Кыдзи нӧ ми тэнӧ босьтам?
Бордъясыд ӧд тэнад абуӧсь.
— Кор нӧ ті лэбанныд? — юаліс лягуша.
— Регыд, регыд! — горӧдісны став уткаыс. — Кря, кря!
Кря!
Кря!
Тані кӧдзыд!
Лунвылӧ!
Лунвылӧ!
— Энлӧй, лэдзлӧй вит минута мӧвпалыштны меным, — шуис лягуша, — ме пырысь-пыр бӧр локта, тӧдӧмысь, ме мыйкӧ буртор мӧвпышта.
И сійӧ тольснитчис ваӧ вужля ув вылысь, кытчӧ бара нин вӧлі кайӧма, суніс нюйт пиӧ да дзикӧдз пырис сэтчӧ, медым нинӧм нин сылы эз мешайт мӧвпавнысӧ.
Коли вит минута, уткаяс дзик нин лӧсьӧдчылісны лэбны, да друг ва пиысь вужля ув дорті, код вылын лягуша пукаліс, мыччысис сылӧн ныр-вомыс.
Тайӧ ныр-вомыс вӧлі сэтшӧм радлана, кутшӧмӧн сӧмын вермис лоны лягушалӧн ныр-вом.
— Ме мӧвпышті!
Ме аддзи! — шуис сійӧ. — Кык утка мед босьтасны воманыс ньӧр, а ме шӧрас сыӧ кутчыся.
Ті кутанныд лэбны дай менӧ нуны.
Колӧ сӧмын, медым ті энӧ герчкӧй, а мед ме эг квакайт, и ставыс лоӧ бур.
Аддзисны лӧсьыдик, ён ньӧр, кык утка помъястіыс босьтісны сійӧс воманыс, а лягуша вомнас кутчысис ньӧр шӧрас, и ставныс чукӧрнаныс качӧдчисны сынӧдӧ.
Вылӧ качӧдӧмысь лягушалӧн лолыс сувтліс; сэсся сэтчӧ жӧ ещӧ уткаясыд эз шыльыда лэбны да тракйӧдлісны ньӧрсӧ; коньӧр лягуша лётъяліс сынӧдын быттьӧ бумагаысь вӧчӧм акань, да став вынсьыс топӧдіс вомсӧ, медым не мынны да не усьны му вылӧ.
Но сійӧ регыд велаліс да весигтӧ кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдыштавны.
Сы улын бӧрлань колины видзьяс, муяс, юяс да гӧраяс, но найӧс видзӧдны сылы вӧлі зэв сьӧкыд, ӧд ньӧр вылын ӧшалӧмнад сійӧ вӧлі вермӧ видзӧдны бӧрлань да неуна вывлань, но мыйсюрӧ век жӧ аддзӧ вӧлі да та вӧсна радліс и гӧрдитчис.
«Со ӧд кутшӧм лӧсьыдтор ме мӧвпышті», — мӧвпаліс сійӧ ас кежас.
А уткаяс лэбисны лягушаӧс нуысь воддза пара бӧрся, горзісны да ошкисны лягушаӧс.
— Дивӧ кодь тӧлка юра миян лягушаным, — шуалісны найӧ: — весиг уткаяс пӧвстысь татшӧмыд этша сюрас.
Сійӧ ӧдва кутіс ассьсӧ, медым не аттьӧавны найӧс, но тӧд вылас уси, мый вомсӧ кӧ восьтас, эта вылнасяньыд сійӧ дітшкысяс-усьӧ, нӧшта чорыдджыка мурч-курччис вомсӧ да решитіс терпитны.
Уткаяс лэбисны вундӧм муяс весьтті, кельдӧдӧм вӧръяс весьтті да сёрӧмъясӧн тырӧм сиктъяс весьтті; сэсянь кылӧ вӧлі йӧзлӧн сёрнитӧм шы да гумла вылын вартӧм шы.
Йӧзыс видзӧдісны утка чукӧр вылӧ да, лягушалы зэв окота лои лэбзьыны му бердтіджык, медым петкӧдлыны асьсӧ да кывзыштны, мый сы йылысь сёрнитӧны.
Мӧд шойччанінын сійӧ шуис:
— Оз-ӧ позь улітіджык миянлы лэбны?
Выліті лэбӧмсьыс менам юрӧй бергӧдчӧ, и ме пола усьӧмысь, друг кӧ садьӧй бырӧ.
И бур сьӧлӧма уткаяс кӧсйысисны лэбны улітіджык.
Мӧд луннас найӧ лэбисны сэтшӧм уліті, мый весиг сёрни шыяс кылісны.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — ӧти сиктын горзісны челядь. — Уткаяс лягушаӧс нуӧны!
Лягуша кыліс тайӧс, и сылӧн сьӧлӧмыс йӧктыны кутіс.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — горзісны мӧд сиктын гырысьяс. — Со чудеса-дивӧыд!
«Тӧдӧны али оз бара, мый татшӧмторсӧ ме мӧвпышті, а эз уткаяс?» — думыштіс квакушка.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — горзісны коймӧд сиктын. — Этатшӧм дивӧ!
Коді бара думыштіс татшӧм мудерторсӧ-а?!
Сэки лягуша эз нин вермы крепитчынысӧ, дзикӧдз вунӧдчис да мыйвынсьыс горӧдіс:
— Тайӧ ме!
Ме!
Горӧдігмозыс жӧ сійӧ увлань юрӧн уси му вылӧ.
Уткаяс гораа горӧдісны; ӧти утка кӧсйис лягушаӧс усигас кутны, да эз удит.
Нёльнан кокнас чужъясигтыр лягуша зэв ӧдйӧ лэччис увлань; но уткаясыс зэв ӧдйӧ вӧлі лэбӧны, сы вӧсна лягушаыд уси эз веськыда сійӧ местаас, код весьтын горӧдіс да кӧні вӧлі чорыд туй, а ёна водзӧ, сикт помас, а тайӧ вӧлі сылы ыджыд шудӧн, сы вӧсна мый сійӧ тольскысис-уси няйт прудйӧ.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ бӧр быльснитіс-петіс ваысь да пӧсьвывсьыс ещӧ на горӧдіс:
— Тайӧ ме!
Ме татшӧмторсӧ думышті!
Но сы дінын некод эз вӧв.
Сэтчӧс лягушаясыс повзисны сы усьӧмысь да дзебсялісны ваӧ.
Кор найӧ бӧр мыччысялісны ваысь, чуймӧмпырысь кутісны видзӧдны выль воысь вылӧ.
И сійӧ кутіс висьтавны налы шемӧсмӧдан история сы йылысь, кыдзи сійӧ нэм чӧжыс мӧвпаліс да, медбӧрын, лӧсьӧдіс уткаяс вылын путешествуйтан выль, вӧвлытӧм способ, кыдзи сылӧн вӧліны аслас уткаяс, кодъяс новлӧдлісны сійӧс, кытчӧ сійӧ окотитас; кыдзи сійӧ ветліс гажа лунвылӧ, кӧні сэтшӧм гажа, кӧні сэтшӧм лӧсьыд да шоныд нюръяс эмӧсь да сэтшӧм уна гебйыс да мукӧдпӧлӧс сёян гагйыс.
— Ме кежи тіян дорӧ видзӧдлыны, кыдзи ті оланныд, — шуис сійӧ. — Ме ола тіянкӧд тулысӧдз, кытчӧдз менам уткаясӧй, кодъясӧс ме лэдзи, оз воны бӧр.
Но уткаяс некор нин эз локны лягуша дінӧ.
Найӧ чайтісны, мый лягушаыд усигас пасьмуні, да ёна сійӧс жалитісны.
{О. Генри (комиӧдіс Жеребцов И.) @ Гӧрдкучикаяслӧн вождь @ беллетристика @ О. Генри. Гӧрдкучикаяслӧн вождь @ 1939 @}
О. Генри. Гӧрдкучикаяслӧн вождь
Гӧрдкучикаяслӧн вождь
Делӧыс, видзӧдлӧм вылӧ, кажитчис миянлы барышнӧйӧн...
Но виччысьлӧй, вайӧй ме ставсӧ висьтала сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
Ми Билл Дрисколлкӧд вӧлім сэки Лунвылын, Алабамаын.
Сэні и кучкис миянлы юрӧ гусялӧм йылысь тайӧ югыд идеяыс.
Вермас лоны, кыдзи Билл бӧрыннас шулывліс, мыйкӧ-дыра кежлӧ миян юр вемъяс пемдылісны, — но тайӧс гӧгӧрвоим сӧмын бӧрынас нин.
Эм сэні ӧти ичӧтик кар, плавкӧс, быттьӧ рач пыдӧс, и дерт, шусьыліс сійӧ Сэммитӧн, мӧд ног «Йыв, вылыс юкӧн».
Олӧ сэні рам да ставӧн дӧвӧльнӧй грездса йӧз.
Сьӧмным миян Биллкӧд сэки кыкнанымлӧн ӧтлаын вӧлі квайтсё кымын доллар, а колӧ вӧлі миянлы нӧшта этша вылӧ кык сюрс, медым панны ӧти делӧ му участокъясӧн Рытыввыв Иллинойсын.
Ми и сёрнитім та йылысь Сэммитын туй морт керка кильчӧ вылын пукалігӧн.
Гусялӧмсӧ сы бӧрын вештан донӧн, такӧдіс менӧ Билл, бергӧдны тані ёна кокниджык, сы серти, кӧні тшӧкыда петӧ газет, кодъяс дзик пыр кыпӧдасны зык-шум да ыстасны быдлаӧ репортёръясӧс.
Сыкӧд тшӧтш карторйыс оз вермы ыстыны миян бӧрся некодӧс, шерифлӧн кутшӧмкӧ отсасьысь да жертвалӧн гоз кымын сусед кындзи.
Артмис быттьӧкӧ лӧсьыда.
Ми бӧрйим жертва пыдди Сэммитса медся тӧдчана гражданинлысь писӧ.
Шуисны сійӧс Эбенезер Дорсетӧн.
Тайӧ вӧлі пыдди пуктана да зэв скуп морт, коді ньӧбаліс кадысь кольӧм закладнӧйяс да веськӧдліс вежалунӧ вичкоын сьӧм чукӧртӧмӧн.
Детинкаыслы чужӧм вылас позис сетны дас арӧс, чужӧмыс сылӧн вӧлі ставнас беринӧсь, а юрсиыслӧн рӧмыс вӧлі сэтшӧмкодь жӧ, кутшӧм кӧрт туй станцияяс вывса киоскясын журналъяслӧн кышӧдъясыс.
Ми Биллкӧд чайтім, мый ыджыдджык Дорсет мӧвпавтӧг сетас миянлы аслас кага вӧсна кык сюрс, да шуим, мый этшаджык вылӧ ог кӧсйысьӧй.
Карсянь миля кык сайын вӧлі лажмыд пӧкатъяса гӧратор, коді сука эжсьӧма сус пуясӧн.
Тайӧ гӧраторйыслӧн ылыс пӧкатас вӧлі пещера.
Сэні ми и колим сёян запас да босьтчим збыльмӧдны миянлысь план.
Ӧтчыд рытын ми ми прӧйдитчим двуколкаын пӧрысь Дорсетлӧн керка дінті.
Зонкаыс шӧйтӧ вӧлі улича вылын да шыблалӧ изъясӧн забор вылӧ кавшасьӧм каньпиӧ.
— Эй, зонка! — горӧдіс сылы Билл. — Кӧсъян гуляйтыштны вӧлӧн да получитны ичӧтик пакет тыр леденцы?
Зонка дыр мӧвпавтӧг шыбитіс Биллы веськыда синмас кирпич торйӧн.
— Тайӧ стариклы пондас сулавны нӧшта витсё доллар, — шуис Билл двуколкалӧн борт вывті вуджӧмӧн да чужӧмас кутчысьӧмӧн.
Зонка, веськыда шуам, пессис, быттьӧ шӧркодь ыджда гризли, но ми век жӧ кӧртавлім сійӧс да тайлалісны болкъя телега пыдӧсӧ.
Кор воим местаӧдз, ми нуӧдім сійӧс пещераӧ, а вӧвсӧ ме доми пожӧмаинын.
Кыдз сӧмын пемдіс, ме нуи двуколкасӧ ферма вылӧ, кытысь ми сійӧс медавлім, да бӧрсӧ локті подӧн.
Видзӧда: Билл клеиталӧ пластырӧн дойяссӧ аслас чужӧм вывсьыс.
Пещераӧ пыранін дорса ыджыд из сайын сотчӧ бипур, а аслас рыжӧй юрсиас варыш бӧжысь нетшыштӧм кык тывборда зонкным синсӧ оз вештыв пузьысь кофейникысь.
Матыстча матӧджык, а сійӧ метитчӧ меным паличӧн да шуӧ:
— Проклятӧй кельыдчужӧма, кыдзи тэ лысьтін локны Прерияясса Грӧз нима гӧрдкучикаяс вождьлӧн лагерӧ?
— Ми сыкӧд ворсам индеечьясысь, — шуис Билл гачсӧ пуджигмоз, медым бурджыка аддзыны аслас кокъясысь лӧзъяссӧ. — Циркыс миян дорысь — быттьӧ серпаса альбомын Вежа Мулӧн видъяс.
Ме, гӧгӧрвоан, пӧрысь вӧралысь Хенк, пленын вождь ордын, и асывнас менсьым кулясны скальп, а сэсся сотасны чӧрту.
Чӧртыс мед сійӧс босьтас!
Чорыда жӧ чужъясьӧ тайӧ зонкаыс!
Да, сэр, зонкаыс мый вынысь ризъяліс.
Горсйын олӧмыс сылы кажитчис, и сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мый ачыс заложник.
Менӧ сійӧ дыр мӧвпавтӧг шуис Змей Синмӧн да шуис, мый, кор сылӧн воинъясыс воасны походысь, менӧ тшӧтш жаритасны бипур вылын шонді петігӧн.
Кор ми пуксим ужнайтны, миян зонка ассьыс вомсӧ бекона  няньӧн тыртіс да заводитіс татшӧм сюрӧса пызансайса сёрни:
— Тіян тані зэв бур!
Ме некор на эг овлы вӧрын; но менам ӧтчыд вӧлі велӧдӧм опоссум, а колян чужан лунӧ меным тырис быдса ӧкмыс арӧс...
Терпитны ог вермы школаӧ ветлӧм.
А тані вӧрас олӧны настоящӧй индеецъяс?
Кӧсъя нӧшта пӧдливка...
Тӧлыс мыйла пӧлялӧ?
Сы вӧсна мый пуясыс вӧрӧны?..
Миян вӧлі вит кычан...
Хенк, мый понда тэнад нырыд татшӧм гӧрд?..
Менам батьлӧн деньгаыд лыдтӧм-тшӧттӧм...
А кодзувъясыс пӧсьӧсь?
Субӧтаӧ ме кыкысь нӧйті Эда Уокерӧс...
Терпитны ог вермы нывкаясӧс...
Мый понда апельсинъяс гӧгрӧсӧсь?
Крӧватьясыд тіян пещераад эмӧсь?
Попугайяс кужӧны сёрнитны, а черияс оз...
Дюжина - тайӧ уна-ӧ лоӧ?
Быд вит минут зонка казьтыштліс, мый сійӧ индееч, кватитлывліс ассьыс бедьсӧ, кодӧс сійӧ шуим ружьеӧн, да ветлывліс кок чунь йылас пещераӧ пыранінӧ видзӧдлыны, оз-ӧ локны разведчикъяс проклятӧй кельыдчужӧмаяслӧн.
Кадысь кадӧ сійӧ горӧдліс боевӧй клич, кодысь пӧрысь вӧралысь Хэнк шыблаліс кӧдзыдӧ.
Да, сэр, коньӧр Биллӧс тайӧ зонкаыс первойсяньыс зэв ёна повзьӧдліс.
— Эй, — шуи сылы, — Прерияса Грӧз, а тэныд аабу ӧмӧй окота гортад мунны?
— А мый ме сэтысь эг аддзыв? — вочавидзӧ сійӧ. — Меным вӧрын кажитчӧ.
Тэ ӧд он нуӧд менӧ гортӧ, Змей Син?
— Ог на нуӧд — шуи ме. — Ми нӧшта олыштам на пещераын.
— Вот тайӧ зэв бур! — шуӧ зонка. — Олӧмын меным эз на вӧв татшӧм гажа.
Ми водім узьны вой шӧр войын нин.
Вольсалім пещераын шебрасъяс, водтӧдім гӧрдкучикаяслысь вождьӧс, а асьныс водім ӧтар-мӧдарас.
Куим час чӧж сійӧ эз сет миянлы унмовсьны — дугдывтӧг чеччыштліс аслас ружьеӧ кватитчӧмӧн.
Быд увлӧн тричмунігӧн либӧ пу корлӧн кыша-кашакылігӧн сылы кажитчис, мый пещера дорӧ кань-каньӧн матыстчӧ рӧзбойникъяслӧн шайка ли, вӧрӧгъяслӧн племя ли.
Бӧръяпомыс ме унмовси жӧ майшасяна вӧтӧн, и ме вӧтаси, быттьӧ менӧ гусяліс да дорис пу бердӧ пу кока да сімӧм тесака кутшӧмкӧ ён рыжӧй пират.
Но дыр менам нежитчыны эз артмы: кыа петігӧн менӧ кыскис вӧтысь Биллӧн лёкысь чирзӧм.
Абу горзӧм, абу  ырӧстӧм, абу мурӧстӧм, кутшӧмӧс эськӧ сулаліс виччысьны арлыда мужичӧйсянь, а дзик лӧсьыдтӧм, шуштӧм, увтыртана, пельяс косялана чирзӧм.
Тадзи чирзӧны нывбабаяс привидениеӧс либӧ гӧна лёльӧӧс ааддзигӧн.
Абу лӧсьыд, шуа ме тіянлы, кор югдандор кадӧ пещераын чирзӧ дзоньвидза, ён да збой мужичӧй.
Ме звирк чеччи, медым видзӧдлыны, мый лои.
Гӧрдкучикаяслӧн вождь пукаліс Биллӧн морӧс вылын, ӧти кинас сылы юрсиас кутчысьӧмӧн.
Мӧд киас сійӧ кутӧ вӧлі лэчталӧм пурт да писькӧса зілис кульны Биллысь скальпсӧ, мӧд ногӧн кӧ, веськыда збыльмӧдіс тӧрытъя приговор, кодӧс ачыс жӧ шуис сылы тӧрыт рытнас.
Ме мырдӧн сорӧн нетшышті сылысь пуртсӧ да бара водтӧді сійӧс.
Но тайӧ шог минутсяньыс Билл эз нин вермы воны бӧр асвыяс.
Сійӧ куйліс аслас вольпась дорйылын, но сійӧ каднас, кор детинка куйліс миян костын, сэсся эз тупкыв синсӧ.
Ме неуна вугыртлі, но самӧй югдӧм водзвылас меным друг дум вылӧ усис, мый гӧрдкучикаяслӧн вождь грӧзитчис жаритны менӧ ньӧжмыд би вылын.
Ог висьтав, мый ме ёна майшаси, но ме петі пещераысь, тырті трубка, ӧзті сотчысь на ӧгырсянь да мыджси мышкӧн ыджыд из бердӧ.
— Мый тэ сэтшӧм водз чеччин, Сэм? — юаліс Билл.
— Ме?
Пельпомӧй мыйкӧ юкавны кутіс.
Ме чайта, пукышта кӧ, гашкӧ кокниджык лоӧ.
— Пӧръясян — шуис Билл. — Тэ прӧстӧ полан.
Сійӧ кӧсйысис тэнӧ сотны югдӧм водзвылас, и тэ чайтан, мый сійӧ сідзи и вӧчас.
И сотіс эськӧ, гӧгӧрвоис кӧ, кытчӧ ме дзеби истӧгсӧ.
Кывзы, Сэм, тайӧ ужас.
Тэ збыль эскан, мый кодкӧ мынтас кӧть четвертак, медым тайӧ йылӧмыс бӧр воас гортас.
— Эска, — шуи ме. — Буретш татшӧмъястӧ и вывті ёна радейтаны бать-мам.
А ӧні ті вождькӧд чеччӧй да заводитӧй сёян лӧсьӧдны, а ме кайла гӧра вылӧ да лючки видзӧдла гӧгӧр.
Ме каи миян ичӧтик гӧра йылӧ да гӧгӧрбок видзӧдлі.
Сылалорын, кӧні вӧлі ичӧт карыс, ме чайті аддзыны чарлаяса да лэбынъяса фермер чукӧр, кодъяс видлалӧны быд куст наян гусялысьясӧс корсигӧн.
Сы пыдди ме аддзи зэв мирнӧй пейзаж
Некод эз шарӧдчы ю дорын багыръясӧн; эз котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ верзьӧмаяс шогсьысь бать-мамлы лёк юӧръяс вайӧмӧн.
Вугралан чӧвлӧнь кыліс Алабама штатлӧн сійӧ юкӧнысь, коді паськӧдчис ме водзын.
– Гашкӧ, — висьталі ме ачымӧс бурӧдӧм могысь, — сэні эз на казявны, мый баляпиыс воши йӧрысь.
Отсав, енмӧй, кӧинъяслы!
Сэсся ме лэччи гӧра йылысь — кад вӧлі завтракайтны.
Матыстча пещера дорӧ да аддза: Билл сулалӧ из бердӧ мыджсьӧмӧн да ӧдва лолалӧ, а зонка кӧсйӧ шыбитны сыӧ этшаӧн абу кокос ыджда изйӧн.
— Сійӧ сюйис меным шошаӧ пӧжалӧм пӧсь картупель, — гӧгӧрвоӧдіс Билл, — да лязӧдіс на нӧшта сійӧс содтӧд, ме сылы пеляс кучки.
Ружьеыд сьӧрад, Сэм?
Ме мырдди вождьлысь изсӧ да кыдзкӧ-мыйкӧ мириті кыкнанысӧ.
— Но тэ видзчысь, — шуис Билльлы зонка. — Ни ӧти морт на эз кыскав пельӧд Прерияса Грӧзӧс, мед сылы водзӧс эз сюр.
Завтрак бӧрын зонка перйис зепсьыс кутшӧмкӧ кучиктор, кодӧс вӧлі гартыштӧма гезторйӧн, и петіс пещераысь тайӧ гезсӧ разигтырйи.
— Мый сійӧ думыштіс? — тревожнӧя юалӧ Билл. — Кыдзи чайтан, Сэм, сійӧ оз пышйы?
— Та вӧсна эн шогсьы, — шуи ме. — Гортын пукалысьӧн сійӧс он шу.
Но миянлы колӧ нин лӧсьӧдны кутшӧмкӧ план юрдон босьтӧм серти.
Кӧть оз на тыдав, мый карын торйӧн ёна тревожитчӧны сыысь, мый зонкаыс вошис.
Но век жӧ талун сылӧн вошӧмыс тыдовтчас.
Мия рыт кежлас нуам сылӧн батьлы письмӧ да корам ассьыным кык сюрснымӧн.
И друг грымӧбтіс боевӧй чукӧстчӧм.
Сійӧ штукаыс, кодӧс гӧрдкучикаяслӧн вождь перйис зепсьыс, вӧлӧма праща, и ӧні сійӧ швичйӧдлӧмӧн бергӧдліс сійӧс юр весьтас.
Ме удиті видзчысьны и кылі ас бӧрам сьӧкыда кучкӧм шы да мыйкӧ вӧвлӧм лолыштӧм кодьӧс, кор сы вылысь кузь туй бӧрын разьӧны седлӧ.
Курӧг кольк ыджда из веськаліс Биллы юрас буретш шуйга пель саяс.
Менам ёртлӧн кокъясыс лигышмунісны, да сійӧ усис юрнас бипурӧ, дозъяс мыськалӧм вылӧ шонӧдӧм ваа кӧструля бергӧдӧмӧн.
Ме кыски сійӧс пӧимысь да этшавылӧ часджын кымын киськалі сійос кӧдзыд ваӧн.
Ньӧжйӧник Билл воис ас садяс, пуксис, малыштіс ассьыс шуйга пель сайсӧ, кӧні петіс грейпфрут ыджда йӧг, да шуис:
— Сэм, а тӧдан, коді менам медмуса герой Библияын?
Ирод Цар.
— Эн скӧра, — шуи ме. — Ӧдйӧ нин тэкӧд ставыс лоас бур.
— Но тэ ӧд он мун, Сэм? — полӧмӧн юаліс сійӧ. — Он коль менӧ тані ӧтнамӧс?
Ме петі пещераысь, куті вождьӧс да пыркниті сійӧс сідзи, мый сы вылысь муртса беринъясыс эз киссьыны.
— Он кӧ тэ понды кутны асьтӧ кыдз колӧ, — шуи, — ме тэнӧ пырысь-пыр нуӧда гортад.
— Ме ӧд сӧмын шмонитышті, — шуис зонка дузгысьӧмӧн. — Ме эг кӧсйы дойдны пӧрысь Хенкӧс.
А бӧрти — мыйла сійӧ менӧ кучкис?
Ме кута бура овны, Змей Син, сӧмын тэ эн мӧдӧд менӧ гортӧ да лэдз меным ворсыштны рейнджеръясысь.
— Ме тайӧ ворсӧмнас некор эг ворслы, — шуи. — Тайӧ нин ті мистер Биллкӧд решитӧй.
Ме ӧні ветла недыр кежлӧ могӧн.
А тэ мун, бурась сыкӧд да извинитчы да кор прӧша морт ногӧн.
Мырдӧн-сорӧн тшӧкті киасьны мӧда-мӧдыскӧд, сэсся ме нуӧді Биллӧс бокӧ да висьталі, мый мӧдӧдча Поплар Гроув грездӧ, мый миян пещерасянь куим миля сайын, — видла тӧдмавны, мый сёрнитӧны карын зонкалӧн вошӧм йылысь.
Та кындзи, колӧ ыстыны пӧрысь Дорсетлы письмӧ юрдон корӧмӧн да гӧгӧрвоӧдӧмӧн, кутшӧм ногӧн сылы колӧ сійӧс миянлы сетны.
— Тӧдан, Сэм, — шуис Билл, — ме пыр вӧді дась тэ вӧсна кӧть биӧ, кӧть ваӧ.
Ме и синнам ог лапнит му пыркӧдігӧн, покерӧн бӧбйӧдлӧмӧн ворсігӧн, сё фунт динамит взорвитігӧн, полицейскӧйясӧн кытшӧ босьтігӧн либӧ бушков дырйи.
Ме нинӧмысь тадз эг повлы, кытчӧдз ми эг гусялӧй тайӧ ирокезъяслысь ыджыдалысьсӧ.
Сійӧ воштіс менӧ паникаӧдз.
Эн коль менӧ сыкӧд дыр кежлӧ, ладнӧ?
— Ме бӧр воа  шонді пуксиг кежлӧ, — шуи ме, — Тэнад уджыд гажӧдны кагаӧс.
А ӧні вай гижам сылӧн батьлы гижӧдтор.
Ми Биллкӧд лӧсьӧдчим гижны письмӧ, а Прерияса Грӧз ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ, шебрасӧ гартчӧмӧн, да видзис пещераӧ пыранінсӧ.
Билл синва доршасьӧмӧн кевмысис меным индыны юрдонсӧ ӧти да джын сюрс кык сюрс пыдди.
— Ме дзик ог кӧсйы тадзи чинтыны бать-мам радейтӧмсӧ, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ ассьыс видзӧдлассӧ. — Тайӧ эськӧ вӧлі некытчӧ туйтӧм.
Но ӧд ми сёрнитам ловъя йӧзкӧд, а кутшӧм морт аддзас ас пытшкын вын мынтыны быдса кык сюрс тайӧ беринӧсь оцелотсьыс!
Медым лоӧ ӧти да джын сюрс доллар.
Торъялӧмсӧ, колӧ кӧ, верман вештыны менам тшӧт весьтӧ.
Ме эг кут вензьыны, да ми Биллкӧд гижим татшӧм письмӧ:
Эсквайр Эбенезер Дорсетлы
Ми дзебим Тіянлысь пинытӧ надёжнӧй местаӧ карсянь ылӧ.
Онӧ сӧмын Ті, но медся бур сыщикъяс весь воштасны вын сійӧс корсьӧм вылӧ.
Миян бӧръя да видлавны позьтӧм условиеяс: Ті верманныд бӧр пӧлучитны сійӧс ловъяӧн ӧти да джын сюрс долларысь.
Сьӧмсӧ колӧ кольны талун войшӧр кадын сійӧ жӧ местаӧ и сійӧ жӧ кӧрӧбын, кӧні и Тіян вочакывныд.
Кӧні стӧча, лоӧ висьталӧма улынджык.
Ті кӧ сӧгласитчанныд миян условиеяс вылӧ, ыстӧй письмӧ.
Сійӧс быть колӧ вайны ӧти (абу унджык) посыльнӧйлы кӧкъямыс час комын минутын тані индӧм местаӧ.
Сюзь шор вуджанін сайын Поплар Гроувӧ мунан туй вылын быдмӧ куим джуджыд пу сё ярд ылнаын ӧта-мӧдсяньыс, найӧ быдмӧны забор бердас, коді нюжӧдчӧ шобді поле весьтті.
Тайӧ забор дінса столб улын, коймӧд пуыслы паныд, Тіянӧн ыстӧм мортыс аддзас ичӧтик картоннӧй кӧрӧбка.
Сійӧ должен пуктыны вочакывсӧ тайӧ кӧрӧбкаас да пырысь-пыр жӧ бӧр мунны карӧ.
Ті кӧ думыштанныд шыӧдчыны полицияӧ либӧ он збыльмӧдӧй миянлысь условиеяс стӧча, сэсся некор нин онӧ аддзылӧй Ассьыныд пинытӧ.
Ті кӧ мынтанныд индӧм донсӧ, кагасӧбӧр лоӧ вайӧдӧма куим час чӧжӧн.
Миян условиеяс кӧ оз ло примитӧма, некутшӧм водзӧ сёрни оз ло.
Кӧнверт вылын ме гижи Дорсетлысь адрессӧ да сюйи письмӧсӧ зептӧ.
Кор ме лӧсьӧдчи нин мунны, зонка кань-каньӧн матыстчис ме дінӧ да шуис:
— Змей син, тэ шуин, мый ме верма ворсны рейнджеръясысь тэнад ветлігкості?
— Ворс, дерт, — шуи. — Мистер Билл тэкӧд тшӧтш ворсас.
А кутшӧм нӧ тайӧ ворсӧм?
— Ме рейнджер, — шуис Гӧрдкучикаяслӧн Вождь, и меным колӧ верзьӧмӧн котӧртны фортӧ, юӧртны поселенцъяслы, мый матыстчӧны индеечьяс.
Ме дӧзми нин лоны гӧрдкучикаяслӧн вождьӧн.
Ме кӧсъя лоны рейнджерӧн.
— Ладнӧ, — шуа ме. — Чайта, ворсӧмыс рамкодь.
Мистер Билл отсалас тэныд венны скӧр гуронъяслысь уськӧдчӧмсӧ.
— А мый меным колӧ вӧчны? — юаліс Билл зонка вылӧ подозрительнӧя видзӧдлӧмӧн.
— Тэ лоан менам вӧлӧн, — шуис рейнджер. — Кыдзи нӧ ме верзьӧмӧн котӧрта заставаӧдз вӧвтӧг?
Сідзкӧ вай сувт нёль пода йылӧ.
— Терпитышт, Билл, — шуи ме, — кытчӧдз миян планным оз збыльмы.
Котралышт тані неуна.
Билл сувтіс нёль пода йылӧ, а синмас сэтшӧм видзӧдлас, кыдзи кроликлӧн, коді сюрӧма лэчкӧ.
— Ылын-ӧ заставаӧдзыс, зонка? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Ӧкмысдас миля, — вочавидзис рейнджер. — И миянлы ковмас тэрмасьыштны, медым ас кадӧ удитны.
Но, мӧдім!..
Зонка ӧддзӧдчӧмӧн  чеччыштіс Биллы мыш вылас да вай нӧйтны коклябӧръяснас сійӧс бокъясас.
— Став вежа ним вӧсна, — садьтӧг усян гӧлӧсӧн шыасис Билл, — регыдджык лок, Сэм, ӧдйӧджык!
Жаль сӧмын, мый ми индім ӧти да джын сюрс.
Сійӧ и сюрссӧ оз сулав...
Эй да дугды тэ менӧ чужъявны, а то ме чечча да нӧйта мыйӧн сюрӧ!..
Ме муні Поплар Гроувӧ, пыравлі почта вылӧ да лавкаӧ, сёрнитышті фермеръяскӧд, кодъяс волывлісны лавкаӧ ньӧбасьны.
Ӧти тошка ӧшлӧпан, вӧлӧмкӧ, кывлӧма, быттьӧ ставнас карыс шызьӧма сыысь, мый Эбенезер Дорсетлӧн пиысылалі детинкаыс кытчӧкӧ либӧ гусялісны сійӧс.
Сӧмын тайӧ меным т коліс.
Ме ньӧбышті табак, юалі быттьӧ случайнӧ, дона-ӧ ӧні сояыс, лэдзи письмӧ ящикӧ да муні.
Почтмейстер висьталіс, мый час мысти орччӧн мунас поштальон да босьтас письмӧяссӧ, кодъясӧс ыстӧма карӧ.
Кор ме бӧр локті, ни Билл, ни миян зонка некӧн эз тыдавны.
Ме видлалі пещера гӧгӧрсӧ, кыкысь кымын ньӧжйӧник горӧдышті, но некод эз вочавидз.
Ме ӧзті каллян да пукси пожӧм улӧ виччысьны кутшӧмкӧ лоӧмторъяс.
Час джын кымын мысти кустъясын кутіс шура-шаракывны, да из увса луд вылӧ петіс Билл
Сы бӧрся, чӧла тувччалӧмӧн, кыньксьӧдӧ рейнджер, та дырйи беринӧсь чужӧм пасьта вылӧ нюмъялӧмӧн.
Билл сувтіс, пӧрччис шляпасӧ да чышкис ассьыс чужӧмсӧ чышъянӧн.
Зонка измис фут дас сайын.
— Сэм, — ӧдва кывнас вӧрӧдӧмӧн шуис Билл, — верман лыддьыны менӧ юр вузалысьӧн, но менам сэсся эз вӧв вын терпитны.
Ме, верстьӧ морт, верма ачымӧс дорйыны, но овлӧны сэтшӧм здукъяс, кор ставыс мунӧ чӧрту — и чорыдлун, и асьтӧ киын кутӧм.
Миян зонка муніс.
Ме ысті сійӧс гортас.
Ставыс помасис ен бурӧн!
Важ кадъясын вӧвлӧмны мученикъяс, кодъяс бурджыкӧн лыддьывлӧмаӧсь кувны радейтана идеяысь ӧтдортчӧм дорысь.
Ме абу на пиысь, но, кӧнкӧ, на пиысь ни ӧти мортлы эз сюрлы татшӧм сверхъестественнӧй пыткаясыс, кыдзии меным.
Ме кӧсйи кольны вернӧйӧн миян делӧлы, но вынӧй менам помасис.
— Мый нӧ тані лоис, Билл? — юалі ме.
— Ме скач котӧрті став ӧкмысдас миля фортӧдз, дюймӧн эг этшаджык, — вочавидзис Билл. — Сэсся, кор поселенечьясӧс лои юӧртӧма, меным сетісны зӧр.
Лыаыс — лёк вежантор зӧр пыдди.
А сэсся меным час да джын лои гӧгӧрвоӧдны, мыйла розьясын тыртӧм, мыйла туйыс нуӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да мыйла туруныс веж.
Нӧшта ӧтчыд шуа тэныд, Сэм, эм пом морт терпенньӧлы.
Кватиті лёк мортӧс шошаӧдыс да кыска гӧра вывсянь увлань.
Туй чӧжыс сійӧ менӧ чужъяліс, менам кокъясӧй ӧні лӧзъясӧсь, ки вылын гоз кымын курччӧмин, а ыджыд чуньысь вир петӧ.
Но зато сійӧ сэсся абу, — водзӧ шуӧ Билл, — муніс гортас.
Ме петкӧдлі сылы туйсӧ карӧ.
Чӧрт сыкӧд, юрдоныскӧд, сы вӧсна мый юалӧмыс сулаліс татшӧм: либӧ ми делӧсӧ помалам, либӧ меным веськыд туй йӧй керкаӧ.
Билл ышлолаліс да пошиктіс, но сылӧн гӧгрӧс гӧрдӧдӧм чужӧм петкӧдліс тырвыйӧ долыдлун.
— Билл, — шуи, — тенад семьяын некод эз висьлы сьӧлӧмӧн?
— Эз, — вочавидзӧ, — нинӧм сэтшӧмыс, малярия да шог лоӧмторъясысь кындзи.
А мый тайӧ тэ?
— Но, сідзкӧ бергӧдчы, — шуа, — да видзӧдлыны, мый тэнад мышку сайын.
Билл бергӧдчис, аддзис миянлысь зонкаӧс да кельдӧдіс йӧв рӧмӧдз
Мый бӧрын сьӧкыда лэччысис муас из улын да пондіс мыйлакӧ нетшкыны турун.
Дзонь час ме падъялі, воас-ӧ сы дорӧ вежӧрыс.
Кор сійӧ воис ас садяс, ме висьталі сылы, мый менам чайтӧм серти, колӧ помавны тайӧ делӧсӧ ӧдйӧджык и ми удитам босьтны сьӧмсӧ да пышйыны войшӧр кадӧдз на, пӧрысь Дорсет кӧ сӧгласитчас миян условиеяскӧд.
Билл неуна смелмӧдчыштіс да мырдӧн нюмъёвтіс зонкалы.
Меӧн лӧсьӧдӧм план, медым босьтны юрдонсӧ некутшӧм рисктӧг, вӧлі зэв прӧст.
Чайта, сійӧс эськӧ ошкис весиг челядьӧс профессиональнӧй пышйӧдысь.
Пуыс, код улӧ колӧ вӧлі медводз пуктыны вочакыв, а сэсся и сьӧмсӧ, сулаліс дзик туй дорас; ту кузяла нюжӧдчис забор, а сысянь ӧрарӧ-мӧдарӧ — паськыд, тайӧ кадӧ тыртӧм муяс.
Полисменъяслӧн шайкаыс кӧ эськӧ виччысис сійӧс, коді локтас письмӧла письмӧын индӧм пу дорӧ, найӧ ылысянь на эськӧ аддзисны сійӧс либӧ туй вылысь, либӧ эрд вылысь.
Но, менӧ он пӧръяв: кӧкъямыс да джынйын ме пукалі нин сійӧ пу вылас, коръяс пӧвстын дзебсьӧмӧн, быттьӧ пу вылын олысь ыджыд жаба.
Стӧч урчитӧм кадӧ локтіс велосипед вылын кутшӧмкӧ зонка, аддзис забор сюръя улысь картон кӧрӧбка, сюйис сэтчӧ нёль пӧв куснялӧм кабалатор да муніс бӧр карӧ.
Ме виччыси нӧшта час гӧгӧр, медым стӧча аддзыны, мый некутшӧм нальк абу.
Сэсся лэччи пу вылысь, кыски запискасӧ кӧрӧбкасьыс, забор вуджӧрын ньӧжйӧникӧн муні вӧрланьыс да час джын мысти ме вӧлі миян пещераын.
Сэні ме восьті запискасӧ, пукси матӧджык би дорӧ да лыдди сійӧс Биллы.
Кык злӧдейлы
Джентльменъяс, талунъя поштаӧн воис тін письмӧ юрдон йылысь, кодӧс ті коранныд сыысь, медым бӧр вайӧдны менсьым пиӧс.
Чайта, мый ті коринныд унджык, а сы понда вӧча тіянлы воча вӧзйӧм.
Чайта, мый ті сійӧс примитанныд торйӧн падъявтӧг.
Ті вайӧданныд меным Джонниӧс гортӧ да мынтанныд меным кыксё ветымын доллар доллар наличнӧй сьӧмӧн, а ме сӧгласитча сійӧс  тіянлысь босьтны.
Бурджык вӧчны тайӧс войнас, а то суседъяс чайтӧны, мый зонкаыс юӧртӧг вошис , и ме ог кывкут сыысь, мый найӧ вӧчасны мортыскӧд, коді вайӧдас Джонниӧс гортӧ.
— Анделъяс! — шуи ме. — Татшӧм яндзим тӧдтӧмлун...
Но ме видзӧдлі Билл вылӧ да чӧлалі.
Сылӧн синмас вӧлі сэтшӧм кевмӧм, кутшӧмӧс ме ни сыӧдз, ни сы бӧрын эг аддзывлы ни пемӧсъяслысь, ни йӧзлысь.
— Сэм! — бӧрвылас шуис сійӧ, — ӧд мый нӧ сэтшӧмыс збыльвылас кутшӧмкӧ кыксё ветымын долларыд?
Деньганым миян эм.
Нӧшта ӧти вой тайӧ гӧрдкучикаяслӧн вождьыскӧд, и менӧ ковмас водтӧдны кӧрталан йӧйяслӧн палатаӧ.
Сыысь ӧтдор, мый мистер Дорсет настоящӧй джентльмен, сійӧ нӧшта и нималана бур вӧчысь морт, вӧчӧ кӧ миян татшӧм артасьтӧм вӧзйӧм.
Ӧд тэ, Сэм, он коль татшӧм позянлун, а?
— Веськыда кӧ висьтавны, Билл, — шуи ме, — зонкаыс мыйкӧ и менӧ кутіс дӧзмӧдны.
Вай нуӧдам сійӧс батьыс дорӧ, мынтам юрдон да сӧмын миянӧс тані и аддзисны.
Сійӧ жӧ войнас ми вайӧдім зонкаӧс гортас.
Ми прйӧдлім сійӧс, мый батьыс ньӧбис сылы эзысь насечкаа винчестер да выль мокасинъяс, а аски асывсянь ми ставным мунам ошъясӧс кыйны.
Тшук вой шӧрӧ, ми таркӧдчим Эбенезер Дорсет керкалӧн водз ӧдзӧсӧ.
И дзик тайӧ минутас, кор меным, чайтӧм серти, колӧ вӧлі перйыны сюрсӧн-джынйӧн доллар заборувса картон кӧрӧбкаысь, Билл лыддис кыксё ветымын доллар мистер Дорсетлӧн нюжӧдӧм ки пыдӧсӧ.
Кыдзи сӧмын зонка гӧгӧрвоис, мый ми кӧсъяс кольны сійӧс гортас, сійӧ пондіс омлявны, кыдзи пароходнӧй сирена, да кутчысис Биллы кокас пиявка моз.
Батьыслы лои нетшкыны сійӧс сэтысь, кыдзи лемасьысь пластырӧс.
— Дыр-ӧ ті верманныд сійӧс тадзи кутны? — полӧмӧн юаліс Билл.
— Вынӧй менам абу нин сэтшӧм, кыдзи войдӧр, — вочавидзис пӧрысь Дорсет, — но, минут дас верма тіянлы гарантируйтны.
— Тайӧ лоӧ тырмымӧн, — шуис Билл. — Дас минутӧн ме вуджа Лунвыв штатъяс да ставнас Шӧр Рытыввывсӧ и удита котӧртны канадскӧй границаӧдз.
И кӧть войыс вӧлі тӧлысьтӧм, Билль зэв кыз да статьтӧм, а ме зэв бура котрала, суӧді ме сійӧс сӧмын миляӧн-джынйӧн карсянь.
{Георгиевская С. М. @ Ичӧтик салдатскӧй пурт @ беллетристика @ С. Георгиевская. Ичӧтик салдатскӧй пурт @ 1951 @}
Георгиевская Сусанна Михайловна. Ичӧтик салдатскӧй пурт
ЛЮСЯ ДА ВАСИЛЁК
Войдӧр найӧ олісны куимӧн: мам, бать да Люся.
Сэсся заводитчис война.
Бать муніс фронт вылӧ, а мам Люсякӧд колины кыкӧн.
Войнаыс сэки муніс зэв матын Москвасянь.
Частӧ волывлісны немецкӧй самолётъяс, и сэки йӧрас зывӧка да гораа омляліс сирена, но Люся некор сійӧс эз аддзыв и война помасьтӧдз эз тӧд, кутшӧм сійӧ овлӧ, сиренаыс.
Регыд мамлы Люсяыскӧд ковмис мунны Москваысь — эвакуируйтчыны.
Вагон, кытчӧ найӧ веськалісны, вӧлі ӧшиньястӧм да скамьяястӧм, гырысь вешласьысь ӧдзӧсъяса.
Мам да Люся пуксисны поездӧ асывнас, а мӧдӧдчисны сӧмын рытнас, кор пемдіс нин.
Поездыс вӧрзис гудоктӧг, тутӧсттӧг — ньӧти эз сідзи, кыдзи вӧрзьывлӧ вӧлі, кор найӧ мунлісны дачаӧ.
Сійӧс прӧстӧ тракнитіс, качнитіс, нӧшта ӧтчыд качнитіс да тракнитіс, да сійӧ мӧдӧдчис сьӧкыда дрӧгнитавлӧмӧн да кӧлесаяснас дзуртӧмӧн.
Вагонын йӧзыс вӧлі уна, бӧрдісны посни челядь.
А Люся эз бӧрд.
Мамыс лӧсьӧдіс сылы вольпась дзик вагон пельӧсас, джоджас, и пуксис орччӧн.
Люся регыд мудзис, да сійӧ чорыда унмовсис, но и ун йывсьыс кутіс мамсӧ киӧдыс.
А мӧд луннас лои со мый: туяс Люся воши.
Тайӧ лои станция вылын, кор мамыс кытчӧкӧ муніс корсьны сылы йӧв.
Мамыс дыр эз лок, и Люся кутіс повны, мый поездыс оз виччысь да мунас сытӧг.
Люся чеччыштіс шпалъяс вылӧ, дойдіс пидзӧссӧ да чотігтырйи котӧртіс корсьны мамсӧ.
Но гӧгӧр вӧлі вывті уна йӧз, ставыс тэрмасисны, тойласисны, шумитісны, да Люсяӧс нуис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Ӧтчыд сылы кажитчис, мый водзладорас вуджӧртіс мамыслӧн вӧня руд пальтоыс.
Сійӧ сьӧкыдпырысь писькӧдчис сэтчӧ, горӧдіс: «Мама!» — да кутчысис кинас вӧняс.
Но тайӧ эз вӧв мамыс, а ӧчкиа тӧдтӧм тётя.
Да и пальтоыс сылӧн эз сэтшӧм, а клеткаа.
— Мый тэ, нывка? — шуис тӧдтӧм тётя. — Мыйла нӧ тэ ӧтнад котралан йӧз пӧвстас?
Тэнӧ ӧд таляласны.
Котӧрт аслад вагонад.
— А ме ӧні ог нин тӧд, кӧні миян вагонным, — шуис Люся, — ме мамӧс корся.
— Но, сідзкӧ сувт кипятильник дорӧ.
Мед бурджык мамыд тэнӧ корсяс, а он тэ сійӧс!
Люся кывзысис да сувтіс кипятильник дорӧ.
Сулаліс, сулаліс, а мамыс век на сійӧс эз аддзы.
Йӧзыс лои этшаджык нин — ставыс разӧдчисны вагонъясӧ.
Вот-вот поездыс вӧрзяс.
— Мама!
Мӧдӧдчӧ!.. — горӧдіс Люся.
Но сэки матыстчис бӧрладорас паровоза выль поезд да сайӧдіс сійӧс, кодын найӧ мамыскӧд локтісны.
Ӧні ставыс нин пропадитіс!
Бара лои дзескыд, шума, бара кутісны котравны йӧз, ставныс тӧдтӧмӧсь-тӧдтӧмӧсь...
Сӧмын мамыс эз вӧв!
Сідзкӧ, некор нин сійӧс не аддзывны, донаӧс, ассьыс, вӧня руд пальтоаӧс!
И батьыс абу, а ӧні и мамыс оз ло!
И друг Люся кыліс, быттьӧ кодкӧ горзӧ: «Люся, Люся!»
Тайӧ мамыс писькӧдчис йӧз пӧвстӧд, кватитіс Люсяӧс кыкнан кинас да кыпӧдіс сійӧс ичӧтикӧс моз.
Сійӧ эз вид Люсяӧс, а сӧмын шуаліс: «Нылӧй менам!
Нылӧй менам!»
Моздорсьыс Люсяӧс лэдзтӧг мам вуджис мӧд поезд площадка вомӧн, котӧртіс аслас вагонӧ, — и сэк найӧ пыр жӧ мӧдӧдчисны.
Бара ӧтлаын, орччӧн.
Ӧні Люся некытчӧ нин оз лэдз мамсӧ ӧтнассӧ.
И збыль, сійӧ кадсяньыс мамыс Люсякӧд пӧшти некор эз янсӧдчывны.
Кор войнаыс кутіс мунны Москвасянь ылын, найӧ ӧтлаын воисны гортаныс.
Бӧрсӧ локтісны збыль поездын, скамейкаясӧн, ӧшиньясӧн да югъялысь кизьяса мича формаа проводникӧн.
Гортас ставыс вӧлі дзонь, сӧмын бускӧсь.
Найӧ восьтісны ӧдзӧссӧ асланыс ключнаныс; да диван улысь Люся пыр жӧ аддзис ассьыс мачсӧ, коді гӧгыльтчӧма сэтчӧ тревога дырйи.
Мамыскӧд тшӧтш найӧ идралісны жырсӧ, мыськисны ӧшиньяссӧ, весалісны ӧдзӧс вугъяссӧ.
Ставыс вӧлі зэв лӧсьыд, бур, сӧмын мам вӧлі кутшӧмкӧ жугыль, кӧть и бӧр локтіс гортӧ.
Сійӧ сёрнитіс Люсякӧд, шмонитіс сыкӧд, но кор бергӧдчыліс мӧдарӧ, пыр жӧ зумыштчыліс, быттьӧ сылӧн кыткӧ висьӧ либӧ сійӧ лӧгалӧ.
Мыйла сійӧ вӧлі сэтшӧм зумыш, Люся тӧдмаліс сӧмын во мысти, кор война вылысь локтіс налӧн соседыс.
— Сідзкӧ, и бать регыд воас, — шуис Люся.
Мамыс син бӧжнас видзӧдліс Люся вылӧ, сэсся кыв шутӧг пуксис креслӧӧ да босьтіс Люсяӧс ки вылас.
— А тэ помнитан батьтӧ, Люсенька? — юаліс сійӧ.
— Помнита.
— Бура помнитан?
— Бура.
— А мый тэ помнитан?
— Помнита, кыдзи сійӧ менӧ кок вылас качайтліс...
Мамыс бӧрдӧмсора нюммуніс.
— И сэсся нинӧм-нинӧм?
— Абу, ме нӧшта помнита, кыдзи сійӧ пукаліс со тані, пызан саяс, аслас небӧгъясӧн, ме чернильницасӧ пӧрӧді, а сійӧ весиг эз и скӧрмы, а сӧмын шуис: «Вот тайӧ история!»
Буракӧ, сійӧ долыд, бур...
И сійӧ вына.
Збыль, мамӧ?
— Збыль, — шуис мамыс. — Сійӧ вӧлі долыд, бур да вына.
И тэ зіль лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм вӧлі сійӧ, — вынаӧн да бурӧн.
Мамыс чышкыштіс синвасӧ, перйис ящикысь батьлысь ыджыд фотографиясӧ да ӧшӧдіс сійӧс Люся крӧвать весьтӧ.
Тадзи найӧ и кутісны овны гортаныс, Москваын.
Мамыс зэв уна уджаліс, но сылы оз ков вӧлі та могысь мунны гортсьыс.
Сійӧ вӧлі художница, серпасаліс челядьлы небӧгъясӧ серпасторъяс да ыджыд плакатъяс, кодъясӧс ӧшлӧны уличаяс вылӧ.
И Люся тшӧтш серпасаліс.
Эз сідзи, дерт, кыдзи мамыс, но всё-таки мичакодя да мамыс моз.
Сылӧн вӧліны карандашъяс, краскаяс, кисточкаяс да бумага.
Ӧтчыд рытнас, кор сійӧ водіс узьны, мамыс паськӧдіс ас водзас картон квадратикъяс да кутіс на вылын серпасавны.
— Мый нӧ тэ сэні вӧчан? — юаліс Люся.
— Аски аддзан, — шуис мамыс, — а талун вой нин, узь.
Сійӧ матыстчис Люся дорӧ, лӧсьӧдыштіс эшкынсӧ, а Люся кунис синъяссӧ да вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Мамӧ, а мамӧ, меным шоныд?
— Да, тэныд зэв шоныд, менам ичӧтикӧй! — вочавидзис мамыс. — Но, бергӧдчы бок вылад, и тэ пыр жӧ унмовсян.
Унмовсигас Люся пыр видзӧдіс мамыс вылӧ.
Мамыс видзчысьӧмӧн новлӧдліс ёсь кисточкаӧн квадратикъяс вывтіыс.
Электрическӧй лампочкалӧн югӧрыс югдӧдіс сылысь юрсисӧ; сійӧ югъяліс, быттьӧкӧ сотчис, да вӧлі сэтшӧм вӧсньыдик плеш вылас да балябӧжас.
Асывнас Люся садьмис да медводз юаліс:
— Мамӧ, а кӧні нӧ сійӧ серпасторъясыд, кодъясӧс тэ краситін меным тавой?
— Тэныд? — шензьыштіс мамыс.
— А кодлы нӧ? — юаліс Люся. — Небӧгъясӧ серпасторъяссӧ тэ серпасалан ватман вылын, а картон вылын пыр меным.
— А тайӧ разӧ мукӧдлы, — вочавидзис мамыс. — Кага керкаса посньыдик челядьлы.
Квадратикъяс косьмисны ӧшинь вылын.
Ӧти квадратик вылын вӧлі серпасалӧма зэв кыз еджыд тшак, коричневӧй югъялысь шляпкаа.
Мӧд вылын — кык гырысь гӧрд вотӧс лапчатӧй корйӧн — оз.
Коймӧд вылын — юкмӧс.
— Мамӧ, а мыйла нӧ кага керкаса челядьлы татшӧм уна квадратикыс?
— Ньӧти абу уна.
Быдӧнлы ӧтиӧн.
Найӧ тувъяласны найӧс вешалкаяс весьтас, кытчӧ пальтояснысӧ ӧшӧдӧны, да серпасъясыс серти велаласны тӧдмавны, кӧні кодлӧн пальтоыс ӧшалӧ.
Найӧ ӧд ичӧтӧсь на, лыддьысьны оз кужны.
— А мыйла нӧ менам пальтолы татшӧм квадратикъяссӧ эн серпасавлы, кор ме неграмотнӧй на вӧлі?
— Сы вӧсна, мый тэ менам ӧтнад, а найӧ кага керкаын унаӧн.
Найӧ вермасны ассьыныс пальтояснысӧ сорлавны.
— Сідзкӧ мед мамъясыс налы пальтояснысӧ корсясны.
— Налӧн абуӧсь мамъясыс.
— Дзик некутшӧм?
— Дзик некутшӧм.
Вот сы вӧсна ми тэкӧд и кутам на вӧсна тӧждысьны.
Ладнӧ, нылӧй?
— Ладнӧ, — шуис Люся да мамыслӧн гижан пызанысь кольчаӧдыс кыскис улысса ящиксӧ.
Тані вӧлі Люсялӧн став озырлуныс: краскаяс, тетрадьяс, курӧг бордъяс да акань платьеяс вылӧ рузумторъяс.
Став рузумторъяссӧ Люся чукӧртіс ӧти чукӧрӧ.
— Тайӧ нӧ мыйла? — шензьыштіс мамыс.
— Налӧн, кӧнкӧ, аканьясыс пасьтӧгыс ветлӧны, — шуис Люся. — Коді нӧ налы лӧскутъяссӧ сетас, мамыс кӧ налӧн абу?
Мамыс да Люся пасьтасисны.
Чукӧртісны ассьыныс козинъяссӧ.
Квадратикъяссӧ мам пуктіс портфеляс, а Люся сюяліс рузумторъяссӧ кӧрзинкаӧ, да найӧ мунісны кага керкаӧ.
Улича, кӧні сулаліс тайӧ керкаыс, шусьыліс уличкостӧн.
Сійӧ вӧлі лӧнь, векньыдик, а керка дорас йӧрыс вӧлі паськыд, и енэжыс сы весьтын вӧлі паськыд, - сійӧс эз сайӧдны ни керка вевтъяс, ни керкаяс.
Йӧрсӧ дзоньнас югдӧдіс шонді.
Лымйыс дзикӧдз нин вӧлі сылӧма, а потшӧминын куйліс уль виж лыа.
Лыаас туплясис кодлӧнкӧ ичӧтик турунвиж ведра.
Мамыс да Люся вуджисны йӧр вомӧныс да мыськӧм пу тшупӧдъяс кузя кайисны вылӧ.
Поскыс вӧлі югыд, ичӧтик ӧшиняс ӧшаліс еджыд занавеска, да гӧгӧр вӧлі сэтшӧм сӧстӧм да лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын гожӧмын дачаын.
Выліас мамӧс да Люсяӧс паныдаліс еджыд халата да докторлӧн кодь шапочкаа кутшӧмкӧ нывбаба.
Люся медводзсӧ весиг повзьыштіскодь сыысь, но нывбабалӧн киас паньыс да зептас сьӧд трубкаыс эз вӧвны.
Сылы зэв ёна воисны сьӧлӧм вылас квадратикъясыс, кодъясӧс мам вайис челядьлы.
— Кутшӧм мичаӧсь серпасъясыс! — шуис шапочкаа нывбаба. — Вӧлі эськӧ зэв бур, ті кӧ асьныд найӧс сетінныд челядьлы.
Дерт, тіян кӧ эм кадныд.
Челядь ӧні сёйӧны.
Но, а тэрмасянныд кӧ...
— Ог, ог, — шуис мам, — ме ог тэрмась.
Ме виччысьла.
Мамыс кутіс Люсяӧс киӧдыс, да ньӧжйӧник, медым абу мешайтны челядьлы сёйнысӧ, найӧ матыстчисны сійӧ жыр ӧдзӧс дорас, кӧні челядьыс пукалісны пызанъяс сайын.
Жырйыс вӧлі ыджыд, югыд.
Джоджыс дзирдаліс каток моз.
Жыр шӧрас сулаліс кык ляпкыдик-ляпкыдик гӧгрӧс пызан — мамлы пидзӧсӧдзыс, Люсялы коскӧдзыс, — а гӧгӧрыс чача кодь ичӧтик стулъяс вылын пукалісны челядь да ӧбедайтісны.
Медся ичӧтъяссӧ няняяс вердісны пань помысь.
Челядь сёйисны дыр Люся вылӧ да мамыс вылӧ син бӧжнас видзӧдлывлігтыр.
А Люся да мамыс пыр сулалісны жырйӧ пыранінын.
Мамыс кутіс киас портфель, а Люся — цветнӧй лӧскутъяс тыра кӧрзинка.
Медбӧрын челядь помалісны сёйны кисель.
Ӧбедыс эськӧ сэки и помасис, но лӧз передника кутшӧмкӧ детинка вывлань лэптіс паськӧдӧм чуньяса кисӧ.
— Мый тэныд, Василёк? — юаліс няня. — Содтӧд колӧ?
Василёк нинӧм эз ӧтветит, и сылы сетісны содтӧд.
Сійӧ сёйис кушӧдз да бара лэптіс кисӧ.
Люся кыскыштіс мамсӧ соскӧдыс:
— Мама, а мама, видзӧдлы, кутшӧм горш, бара содтӧд корӧ.
Мам серӧктіс.
Василёк бергӧдчис, видзӧдліс мам вылӧ да Люся вылӧ да тшӧтш серӧктіс.
Сэсся сійӧ шыбитіс паньсӧ джоджӧ, сьӧкыдпырысь вештіс стулсӧ да, кыз, дженьыдик кокъяснас чотігтыр да катласигтыр, мӧдӧдчис веськыда ӧдзӧслань, кӧні сулалісны мам да Люся.
Сійӧ муніс ассьыс гӧгрӧс юрсӧ чатӧртӧмӧн, мам вылысь гырысь лӧз синъяссӧ вештывтӧг; мунігас сійӧ джӧмдыліс, муртса эз усьлы.
Тыдалӧ, абу на вӧлі велалӧма бура ветлӧдлыны.
Мам копыртчис да нюжӧдіс сылань кияссӧ, а сійӧ локтіс сы дорӧ, кутіс сылысь пидзӧсъяссӧ да шойччыштӧм бӧрын шуис:
— Мумукӧй менам!
— Ак тэ, мусаӧй менам! — шуис мам да босьтіс Василёкӧс моздорас.
— Мумукӧй менам! — мӧдысь шуис Василёк ещӧ яснӧйджыка.
Мамлӧн кутіс доршасьны синваыс.
Сійӧ окыштіс Василёклысь гӧгрӧс плешсӧ да меліа-меліа юаліс:
— Но мый нӧ тэныд, пиук?
Мый тэныд, ичӧтикӧй менам?
Люся тракнитіс мамсӧ платтьӧӧдыс.
— Пыр жӧ лэдз сійӧс места вылас, — шуис Люся, — а то аддзылан, мый лоӧ!
Мам пыр жӧ лэдзис Василёкӧс джоджӧ, кутіс Люсяӧс киӧдыс да нуӧдіс сійӧс коридорӧ, медся ылі пельӧсас.
— Мый тэкӧд, Людмила? — скӧрысь юаліс сійӧ.
— Гортӧ кӧсъя мунны, — пинь пырыс шуис Люся.
— Тэнад кытікӧ висьмис?
— Некыті менам эз висьмы...
А мыйла тэ тайӧ бокӧвӧй, горш детинкасӧ моздорад босьтан да ещӧ и пиӧн шуан?
Сійӧ нӧ коді тэныд — пи?
— Ак, вот мый! — шуис мам да довкйӧдлыштіс юрнас. — А ме ногӧн, абу сійӧ горш, а тэ ачыд горш...
Но, сулав тані пельӧсас, чорыд сьӧлӧма кага!
Меным зэв яндзим тэ вӧсна.
Мам бӧр муніс челядь дінӧ, а Люся сулаліс коридор пельӧсын да бӧрдіс.
Сійӧ сэтшӧма кӧсйис, медым мамыс матыстчис сы дорӧ, малыштіс сійӧс юрӧдыс, шуис мыйкӧ меліӧс да жалитыштіс, мый сувтӧдіс нывсӧ пельӧсӧ, да нӧшта йӧз керкаын...
И вот медбӧрын Люсялӧн кӧсйӧмыс збыльмис.
Мамыс локтіс сы дорӧ, малыштіс сійӧс юрӧдыс да шуис:
— Но, тэ век на бӧрдан, йӧ1 нылукӧй менам?..
Вай жӧ мунам ӧтлаын, петкӧдлам челядьлы миянлысь квадратикъяснымӧс!
Люсялы пыр жӧ лои кокниджык.
Мамыс пуксис чача кодь ичӧт стул вылӧ ляпкыдик пызан дорӧ, восьтіс портфельсӧ да кутіс кыскавны квадратикъяссӧ ӧти бӧрся мӧдӧс.
Кыскас квадратиксӧ да сетас сійӧс Люсялы, а Люся нин сетас челядьлы.
— Мый тайӧ татшӧмыс? — юавліс мам.
Челядь тӧдісны ставсӧ, мый вӧлі рисуйталӧма, — вотӧс тусь, пызан, тшак, ичӧтик коз пу...
Сӧмын юкмӧс некод эз вермы тӧдмавны.
— Тайӧ юкмӧс, — висьталіс мам.
— Юкмӧс, — выльпӧв шуис Василёк да серӧктіс.
Сійӧ сулаліс орччӧн да пыр кутіс Люсялысь мамсӧ юбкаӧдыс.
— Сійӧ мешайтӧ тэныд, мамук? — юаліс Люся.
— Оз, немтор, — вочавидзис мамыс.
И вот найӧ сеталісны челядьлы став квадратикъяссӧ да петісны раздевалкаӧ.
Челядь кольччисны ыджыд комнатаӧ, да сӧмын тайӧ кыз Василёкыс мӧдіс мам бӧрся.
Пасьтасисны, лӧсьӧдчисны мунны.
И сэки мам аддзис Люся киысь аканьяслы цветнӧй рузумторъяс тыра кӧрзинкасӧ.
— Мыйла нӧ тэ эн сет лӧскутъястӧ челядьыслы? — юаліс мамыс. — Ачыд жӧ вайин!
— Ачым вайи, ачым и нуа, — шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис Люся.
— Кыдзи кӧсъян, — шуис мамыс да бара зумыштчис.
Сійӧ прӧщайтчис доктор кодь нывбабакӧд, прӧщайтчис нянякӧд.
Сэсся окыштіс детинкаӧс да шуис: «Аддзысьлытӧдз, Василёк».
Но Василёк сӧмын кутчысис кыкнан кинас сылӧн шарфӧ да видзӧдіс сы вылӧ еджыд сук синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн.
— Прӧщайтчы тётяыскӧд, шу сылы «аддзысьлытӧдз», — сылысь чуньяссӧ веськӧдігмоз шуаліс няня.
Но сійӧ чушкис нырнас да выльысь кутліс шарфсӧ вылітіджык.
— Лэдз! — шуис Люся. — Сибдін йӧн юр моз!
Зонка чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да лэдзис кисьыс шарфсӧ.
Мам да Люся петісны крут виж пос вылӧ да кутісны лэччыны тшупӧдъяс кузя увлань.
И друг ӧдзӧс сайын кутіс кывны отчаяннӧй, зэв нор бӧрдӧм шы:
— Мумукӧй менам!
Мумукӧй менам!
Мам недыр кежлӧ сувтліс да видзӧдліс вывлань.
— Мунам ӧдйӧджык, мамук!
Ме сідзи тшыгъялі, — шуис Люся.
Мамыс нинӧм эз вочавидз, босьтіс сійӧс киӧдыс, да найӧ мунісны.
Став бӧр туйсӧ мамыс чӧв оліс: нисьӧ скӧраліс Люся вылӧ, нисьӧ мыйкӧ ассьыс думайтіс.
Сӧмын и вӧлі лӧсьыдыс муніг чӧжыс, мый пыралісны магазинӧ да ньӧбисны вишня варенньӧ.
Зато кор локтісны гортаныс, ставыс лои зэв бур.
Биасисны, лӧсьӧдісны пызан да кыкӧн пуксисны варенньӧа тшай юны, быттьӧ сійӧ Василёкыс муюгыдас абу вӧвлӧма.
Тшай юӧм бӧрын мамыслӧн серпасалӧм кубикъясысь Люся тэчис керка, а мам босьтчис вӧчны ассьыс уджсӧ.
Ставыс вӧлі кыдзи пыр.
И аскиас, и аскомысяс, и нӧшта аскомысяс.
Ставыс вӧлі кыдзи пыр.
Уджалісны, ӧтлаын ветлісны киноӧ.
Ӧтчыд весиг автобус вылын ветлісны Культура да шойччан паркӧ да видзӧдчыштісны сэні «пӧлӧс рӧмпӧштанӧ».
А челядь керка йылысь сёрнияс налӧн сэсся эз вӧвны.
Но недель мысти лои со мый.
Мам локтіс гортас ыджыд-ыджыд пакетӧн.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — юаліс Люся.
— Эн вӧрӧд, — шуис мамыс. — Бӧрынджык аддзан.
Но Люся эз вермы виччысьны, кор лоас «бӧрынджыкыс».
Сійӧ надзӧник матыстчис пакет дінас да бокӧдыс ичӧтика розьӧдіс.
Пытшкас вӧлі мыйкӧ кельыдлӧз, стежитӧм — тыдалӧ, эшкын.
— Тайӧ тэныд али меным? — юаліс Люся.
— Коднымлы ковмас, — шуис мамыс.
Розьӧдыс эшкын вылас Люсялӧн видзӧдігкості, мам восьтіс шкап да кутіс бӧрйыны Люсялысь кӧлуйсӧ.
Партукъяссӧ мам пукталіс торйӧн, а башмакъяссӧ да курткасӧ гартыштіс глянцовӧй бумагаӧ да сюйис портфеляс.
— Тэ кытчӧ кӧсъян нуны менсьым полусапожкиӧс?
— Да ӧд найӧ тэныд важӧн нин дзескыдӧсь...
— А кодлы нӧ найӧ абу дзескыдӧсь?
Мам вештіс бокӧ портфельсӧ, пуксис пызандорса креслӧӧ да босьтіс Люсяӧс кыкнан киӧдыс.
— Люся, ме кӧсъя мыйкӧ висьтавны тэныд.
— Бурджык эн висьтав...
Но да ладнӧ, висьтав.
Мам кызӧктыштіс да мыйлакӧ кутіс надзӧникӧн выльысь кыны Люсялысь кӧсаяссӧ.
— Абу лӧсьыд, кор нывка быдмӧ тэ моз дзик ӧтнас...
— Ладнӧ, сідзкӧ ме кута петавлыны миян соседка дінӧ.
Сэні нӧшта эмӧсь кык нывка.
Сӧмын налӧн Сашаыс косясьӧ.
— Ог, — шуис мамыс. — Ме, Люся, ог сы йылысь.
Вай ми ас дінаным босьтам нӧшта ӧти кагаӧс.
Ӧні тэнад батьыд абу, и тайӧ ыджыд шог.
А эмӧсь сэтшӧм челядь, кодъяслӧн война бӧрад эз коль ни батьыс, ни мамыс.
Тэ гӧгӧрвоан, Люсенька, — дзик некод?
Вот ме и кӧсъя босьтны сэтшӧм кагаӧс.
Ме сылы лоа мамӧн, а тэ — ыджыдджык чойӧн.
— Ой, — шуис Люся, — тэ, буракӧ, бара аслад Василёк йывсьыд?
— Да, сы йылысь, — вочавидзис мамыс. — Миян Василёк йылысь.
Ме пӧлучиті нин тшӧктӧм босьтны сійӧс пи пыдди, да регыд ми босьтам сійӧс ас ордӧ.
— Ас ордӧ?
Сідзкӧ, сійӧ век кутас овны миян ордын?
И тэ кутан вердны сійӧс, узьны водтӧдны, чачаяс вӧчавны сылы?
— Да, — шуис мамыс.
— Сідзкӧ, эшкынсӧ тэ тайӧс сылы ньӧбин?
Выльсӧ, кельыдлӧзсӧ?
— Эг, тэныд, нылук!
А сылы ми сетам тэнсьыд ичӧтиктӧ.
Тэныд ӧд быдмин нин.
— И сапожкиӧс менсьым и партукъясӧс сылы сетан?
— Тэныд ӧмӧй найӧс жаль?
— Абу, меным абу жаль,а сӧмын ме тайӧ зонкасӧ мыйлакӧ ог радейт.
Аддзам мӧдӧс.
— Кор нӧ тэ удитін мустӧмтны сійӧс?
— А вот кор тэ менӧ сы вӧсна пельӧсӧ сувтӧдін.
Водзджыксӧ татшӧмыс некор эз вӧвлы!
— Эг сы вӧсна, а ас вӧснаыд, — вочавидзис мамыс. — Водзджыксӧ тэ тадзи асьтӧ некор эн кут.
А кымынкӧ лун мысти мам Люсякӧд бара мунісны челядь керкаӧ.
Челядь керкаын найӧс пыр жӧ нуӧдісны директор жырйӧ.
Жырйыс вӧлі ичӧтик, еджыд, да сэні пызан сайын пукаліс еджыд халата нывбаба, кодӧс Люся колян волігас чайтіс врачӧн.
— Но, вот и бур, — шуис нывбаба. — Сьӧлӧмсянь чолӧмала, Морозова ёрт!
Веськыда кӧ шуны, жалькодь сетнысӧ.
Шензьымӧн шань зонкаыс!..
Сӧмын на кутан велавны кага дорӧ, и друг кутшӧмкӧ мамаша босьтас сійӧс пи пыдди.
— Дерт, ме эг кӧсйы дзугыльмӧдны тіянӧс, Антонина Петровна, — шуис мам.
— Да мый ті, мый ті, гӧлубушка!
Ме ӧд шмонита.
Сиа тіянлы быдтыны бур пиӧс!
Тайӧ кадас жырйӧ пыртісны ӧкуратнӧя гартӧм пакет.
— Тайӧ сылӧн приданӧйыс, — шуис директорша. — А со и сійӧ ачыс.
Тагӧс вомӧн видзчысяна, кызіник коксӧ вылӧ лэптылӧмӧн, воськовтіс Василёк.
Сійӧ ӧні вӧлі выль кельыдлӧз блузкаа, юрсисӧ сыналӧма бокӧд поткӧдӧмӧн.
— Видза олан, Василёкӧй менам! — шуис мам.
Василёк нюжӧдіс сылань кыкнан кисӧ, быттьӧ сӧмын сійӧс и виччысьӧма.
Мам пуксьӧдіс сійӧс стул вылӧ да кутіс пасьтӧдны.
Няня отсаліс сылы да шуаліс:
— Ичӧтик, дерт, а ассьыс интерессӧ, небось, гӧгӧрвоӧ.
Клопочитіс аслыс мам вылас татшӧм приятнӧй гражданочкаӧс!
Мам серӧктіс, и директорша серӧктіс, а Люся весиг эз нюммун.
Сійӧ чӧла пукаліс стул вылын да видзӧдіс, кыдзи мамыс кӧмӧдӧ Василёклы сылысь гӧрд полусапожкисӧ.
— Но мый, сьӧлӧм вылад воӧ тэныд вокыд? — юаліс Люсялысь директорша.
— Нинӧм, — шуис Люся да бергӧдчис мӧдарӧ, медым абу аддзыны, кыдзи мамыс пасьтӧдӧ Василёклы сылысь зарни кизя лӧз курточкасӧ.
И вот пасьтӧдісны Василёкӧс курткаӧ.
Чышъянӧдісны, медым пельясас эз жургы тӧв.
Чышъян вылас шапочкаӧдісны, сідз жӧ, кыдзи шапкаӧдлывлісны Люсяӧс, кор сійӧ вӧлі ичӧтӧн.
Сэсся кутісны прӧщайтчыны.
Ставныс петісны колльӧдны найӧс пос вылӧ: директорша, няня, весиг пӧвариха.
Ӧвтӧны налы кияснас, горзӧны бӧрсяньныс:
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Миянӧс эн вунӧдӧй, пыравлӧй миянӧ челядьнад!
А пӧвариха шуӧ:
— Вежалунӧ волӧй.
Сэтшӧм кисель пуа тіян Васильныдлы!
Медся радейтанасӧ сылысь — вишняаӧс!
Кутісны лэччыны пос кузя — тшупӧдсянь тшупӧдӧ, тшупӧдсянь тшупӧдӧ...
А Василёклы сьӧкыд.
Ачыс сійӧ кыз, и пальтоыс сы вылын зэв кыз.
Мам босьтіс сійӧс моздорас да лэччӧдіс крут пос кузя.
Петісны ывлаӧ, шонді водзӧ.
Мам кӧсйис лэдзны Василёкӧс моздорсьыс, а сійӧ кутчысис кыкнан кинас мамлы сьыліас да сӧмын ӧтитор дольӧ: «Мамукӧй менам!» да «Мамукӧй менам!»
Сэки нин Люся эз кутчысь:
— Мамук!
Донаӧй!
Мичаӧй!
Нуам сійӧс бӧр, кытчӧдз эгӧ на ылӧдз мунӧй.
Найӧ ӧд радейтӧны сійӧс кыдзи ассьыныс, весиг сетны эз кӧсйыны.
Ставыс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд.
Но, мед сійӧ и сапожкиӧс менсьым босьтас, и эшкынӧс, кодӧс тэ меным ньӧбин, и менсьым став чачаӧс.
Сӧмын мед сійӧ кольччас татчӧ.
А, мамӧ?
— Оз, — шуис мамыс. — Сійӧ кутас овны миян ордын.
— Но, сідзкӧ ме татчӧ кольчча — челядь керкаас!
— Ладнӧ, — шуис мамыс, — кольччы. — И муніс Василёккӧд водзӧ.
Люся неуна сулалыштіс кильчӧ дорас, а сэсся чӧв мӧдіс мамыс бӧрся.
Тадзи найӧ мунісны переулок помӧдз.
Сэсся, тыдалӧ, мамыс мудзис либӧ, гашкӧ, сылы жаль лои Люсяыс, сӧмын сійӧ лэдзис Василёкӧс моздорсьыс.
— Мунамӧй, челядь, — шуис сійӧ да нюжӧдіс Люсялы прӧст кисӧ.
Но Люся притворитчис, мый эз казяв мамыслысь кисӧ, да сюйис ассьыс кияссӧ пыдӧджык муфточкаас.
Тадзи найӧ и мӧдӧдчисны: Люся — ӧтнас бӧрвылас, а мамыс Василёккӧд — ӧтлаын водзвылас.
Катликасьӧ-мунӧ Василёк Люся мамкӧд орччӧн аслас шоныд пальтоа, гӧрд полусапожкиа.
Юр вылас сылӧн чышъян, медым пеляс эз жургы тӧлыс, выліас — шоныд шапочка.
И вот найӧ воисны туйвежӧдз.
Ыджыд уличаӧдз.
Ыджыд улича кузя мунӧны машинаяс, троллейбусъяс, трамвайяс, тэрмасьӧны пода йӧз.
— Люся, кӧні нӧ тэ, Люся? — шуӧ мамыс.
— Тані, — вочавидзӧ Люся, но кисӧ мамыслы оз сет.
Сулалыштісны найӧ дзик светофор дінын, виччысьыштісны, кор ӧзъяс турунвиж би.
— Вуджӧй, челядь, — шуӧ мамыс, — ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
А Люся и тані кисӧ мамыслы оз сет.
И друг Люся дінӧ бергӧдчис Василёк.
Тыдалӧ, повзис автобуссьыс.
Бергӧдчис да нюжӧдіс сылы ассьыс ичӧтик кызіник кисӧ.
Нюжӧдӧ, нюжӧдӧ кисӧ да видзӧдӧ Люсялы веськыда синмас.
А синъясыс сылӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь мам пальтоын кизьясыс, — сэтшӧм жӧ ыджыдӧсь, сӧмын лӧзӧсь.
— Мунамӧй, мунамӧй, челядь, — тэрмӧдлӧ мамыс.
И Люся мӧвпышттӧг босьтіс Василёкӧс киӧдыс.
Сійӧ эз и тӧд, мый киыс сылӧн сэтшӧм небыдик, шоныд, сэтшӧм посньыдик гыжъяса.
— Люся! — шуӧ Василёк.
— Мый? — юаліс Люся.
А сійӧ сералӧ да век ӧтарӧ дольӧ: «Люся, Люся!» — тыдалӧ, воис сьӧлӧм вылас, мый велӧдчис шуны сійӧс нимнас.
Тадзи найӧ локтісны трамвай остановка дорӧ — куимнанныс.
Виччысьны налы ковмис дыр.
Йӧзыс чукӧрмӧма уна.
— Кутлы сійӧс, Люся, — шуис мамыс, — ме сьӧм лӧсьӧда.
Муртса на трамвай мыччысис пельӧс сайсянь, йӧзыс кутісны жуны, мунны водзлань, дзикӧдз йӧткисны бокӧ Люсяӧс да Василёкӧс.
Люся тӧдлытӧг паськӧдіс кисӧ, да киын сылӧн лои тыртӧм.
— Василёк! — шуис сійӧ сійӧс киӧдыс бӧр кутны зілигмоз.
Но Василёклӧн эз нин вӧв сэні, кӧні сійӧ сӧмын на сулаліс.
Люся тойыштіс кутшӧмкӧ ыджыд тушаа дядьӧӧс, видзӧдліс кодлӧнкӧ ыджыд мешӧк сайсянь.
Абу Василёкыс!..
Некӧн абу!
Воши...
Ой, шогыд кутшӧм!..
... Сылы пыр жӧ дум вылас уси станцияыс, кӧні сійӧ ачыс тӧкӧтьӧ эз вош йӧз пиас, поездъяс костас.
А ӧд Василёк нӧшта на ичӧтджык, кутшӧмӧн вӧлі сэки Люся.
— Мамӧ! — горӧдіс Люся да повзьӧмысла тшӧкмуніс. — Воши!
Но Василёкӧс вӧлі сетӧ нин мамыслы моздорас кутшӧмкӧ пӧч.
Кизьясыс пальтосьыс разьсьӧмаӧсь, шапкаыс ӧтар пель бокас вешйӧма.
— Видзӧд тэ, кутшӧм збой! — шуис пӧч.
Люся серӧктіс: Василёклӧн и збыль видыс вӧлі зэв збой.
— Тэ, мамӧ, кут сійӧс ёнджыка, — шуис Люся, — а то таляласны.
Тётяяс, лэдзӧй миянӧс!
Он ӧмӧй аддзӧй — ми кагааӧсь!
Нывбабаяс вешйыштісны, а мам Люсякӧд да Василёккӧд пырис трамвайӧ.
Василёк пидзӧсчанясьӧмӧн сулаліс скамейка вылын, видзӧдіс ӧшиньӧ.
Люся пуксис бокӧн, калошисӧ сайӧдӧмӧн, медым сійӧ эз няйтӧсьт кодлыськӧ пальтосӧ, да ньӧжйӧник кутіс висьтавлыны сылы ставсӧ, мый вуджрасис ӧшинь сайті:
— Тайӧ троллейбус, автобус, аварийнӧй машина.
Гӧгӧрвоан?
Аварийнӧй машина.
Василёк чӧв оліс и сӧмын сэки, кор трамвай панйис понкӧд мунысь мортӧс, гораа, вагонтырнас шуис: «Пон!»
— Челядьныд тіян прамӧйӧсь, дружнӧйӧсь, — шуис кодкӧ орччӧн пукалысьяс пӧвстысь.
Мам нюммуніс да довкнитіс юрнас.
Мыйӧн сӧмын воисны гортаныс, мамыс пыр жӧ муніс булочнӧйӧ няньла.
— Люсенька, видзӧдышт дзолюкыс бӧрся.
Ме регыд локта.
Люся ачыс пӧрччӧдіс Василёклысь пальтосӧ, чышъянсӧ, шапкасӧ, сыналіс сылысь юрсисӧ, а сэсся босьтіс киӧдыс да кутіс новлӧдлыны комната кузя.
— Вот тані ми ӧбедайтам.
А тайӧ — гижан пызан.
Гӧгӧрвоан?
А тайӧ ящикас — чачаяс.
Ми найӧс бӧртиджык видлалам.
А тані тэ кутан узьлыны.
Лӧсьыд крӧватьыс, небыд, — кӧсъян видлыны, куйлыштны?
Люся пӧрччис Василёклысь башмакъяссӧ, сьӧкыдпырысь лэптіс сійӧс крӧвать вылӧ да водтӧдіс.
Но Василёк пыр жӧ сувтіс кок йылас, видліс кинас стенсьыс кӧрт тувсӧ, видзӧдліс крӧвать весьтын ӧшалысь карточка вылӧ.
— Тайӧ миян батьным, — шуис Люся.
— Бать, — повторитіс Василёк.
С. Георгиевская
ИЧӦТИК САЛДАТСКӦЙ ПУРТ.
Кор война помасис, ми кутім виччысьны батьӧс гортӧ.
Виччысим, виччысим, и сэсся дугдім нин виччысьнысӧ.
А сэки буретш сійӧ и локтіс.
Пырис, шуис: «Но, вот и ме!» — да стул вылӧ пуктіс ассьыс вещевӧй мешӧксӧ.
Видзӧда бать вылӧ.
Синъясыс быттьӧ сылӧн кодьӧсь...
И сералӧ бать моз.
Сійӧ.
Збыль сійӧ.
Менам бать.
Менам, дерт.
Сӧмын тушаыс менам батьлӧн быттьӧ ичӧтджык лоӧма... али ме быдми?
Лунтыр ме ветлӧдлі бать бӧрся, видзӧді сы вылӧ, кӧлуйсӧ сылысь видлалі.
А дугдылі кӧ ветлӧдлыны бать бӧрся, сійӧ меным шуліс: «Кытчӧ тэ, Костя, вошин?»
Аддза, бать видзӧдлывлӧ жӧ ме вылӧ син бӧжнас.
Видзӧдӧ, видзӧдӧ и ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, вочасӧн сеталіс меным.
Весиг сэтшӧмторъяс, тӧданныд, сеталіс, мый ӧнӧдз на ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи сылы збыльвылас эз вӧв жаль: асывнас сетіс ассьыс планшетсӧ, пулясӧ, кодӧс перйӧмаӧсь сылысь пельпомсьыс, сэсся сетіс ассьыс сержантскӧй погонъяссӧ да мӧдъясӧс — немецкӧйясӧс, трофейнӧйясӧс — тшӧтш сетіс.
Сӧмын пуртсӧ эз сет.
А пуртыс сэтшӧм бур!
Воропыс шыльыд, лы, морж клыкысь; кык стальнӧй лезвие, ыджыд да ичӧт; штопор, отвёртка да векньыд, ёськодь шилатор.
Но, мича!..
Сьӧлӧм вылӧ воӧны меным татшӧм пуртъясыд!
Ме думышті: «Мый нӧ, виччысьла рытӧдзыс...»
И пыр киын куті тайӧ пуртсӧ, весиг зептӧ тӧдлытӧг сюйи.
А тшай юӧм бӧрын бать шуис:
— Вай пуртсӧ да мун узьны.
Мый нӧ меным вӧлі вӧчны?..
Ме, дерт, сет пуртсӧ да муні узьны.
Войбыд меным тайӧ пуртсӧ вӧтасис.
А асывнас, кор ме узя на вӧлі стенлань бергӧдчӧмӧн, чувствуйта — кодкӧ шлёпӧдӧ меным балябӧжӧ да шуалӧ:
— Ладнӧ нин, босьт и пурттӧ.
Да и чеччы ӧти сайын — пӧра!
Ме пыр жӧ садьми.
Видзӧда, эшкын вылын куйлӧ пурт.
Кватиті ме сійӧс, паськӧді, чуньӧн видлалышті: ыджыд лезвиеыс лэчыд, а ичӧтыс нӧшта лэчыдджык.
Ме чеччышті да куті ботинкиасьны.
А бать сулалӧ ӧдзӧс дорын аслас военнӧй шинельнас, сӧмын жаль, мый погонтӧм нин, да щӧткаӧн весалӧ фуражкасӧ.
...Бать.
Менам бать.
Сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі.
Сійӧ жӧ чукыръясыс, кор сералӧ.
Сідзи жӧ со ва юрсисӧ шуйга кинас шыльӧдӧ.
Кутшӧм лӧсьыд, мый сійӧ бӧр воис!
Бать мигнитіс меным да муніс.
А ме пасьтаси да котӧрті кухняӧ.
Ме неуна сьӧлалышті ки пыдӧсӧ да плитаӧ зыралӧмӧн куті кеслыны ассьым пуртӧс.
Раз-раз, раз-раз...
Но сэки мам видзӧдліс ме вылӧ повзьӧм синъясӧн да шуис:
— Кытысь тэ босьтін батьыдлысь пуртсӧ?
— Бать сетіс.
— Дзайгин жӧ, менам шог вылӧ!..
Но, мый нӧ ӧні лоӧ?
Ме шуа:
— Мама, но мыйла шог вылӧ?
Мыйла шог вылӧ?
Но, мыйла?
Бергӧдчи и петі кухняысь.
Думайта: «Босьта ме ассьым линейкаӧс да поткӧда шӧри кык векньыдик вылӧ — весиг нӧшта кивывджык лоӧ».
Восьті пызан йӧр — линейкаӧй абу.
Портфельын абу жӧ.
Ӧшинь вылын — абу жӧ...
И сэки, видзӧда, — пианино.
Пуыс сэтшӧма югъялӧ, шыльыд, тыдалӧ, йи кодь чорыд.
Интереснӧ, вӧлыштас али оз менам пуртӧй татшӧм пусӧ?
Видлыны али мый ичӧтик лезвиенас кыткӧ медся тыдавтӧминті — кӧть педаль дінтіыс?
Ме пидзӧсчаняси да сӧмын удиті зэв ичӧтика вӧлыштны (пуыс, вӧлӧмкӧ, зэв небыд), кыдзи комнатаӧ пырис мам.
Мам пыр жӧ казяліс ставсӧ да гусьӧник шуис:
— Тэ эськӧ нӧшта мед кодлыськӧ нырсӧ вундін!
Ме весиг ичӧтика ӧбидитчышті:
— Но, нырсӧ!..
— А мый?
Колӧ ӧд тэныд пурттӧ обновитны.
Ме нинӧм эг шу, вешйи ӧшинь дорӧ да ньӧжйӧник куті вуштыны ӧшинь вылысь краскасӧ.
Мам видзӧдліс ме вылӧ, чӧв олыштіс да юалӧ:
— Школаӧ сэсся он мун?
Помалін велӧдчӧмтӧ?
Ме ӧдйӧ пасьталі пальтоӧс да калошиаси, ассьым пуртӧс гартышті ныр чышкӧдӧ, босьті выль полевӧй сумкаӧс да петі ывлаӧ.
Миянын пельӧсас ӧшалӧ ыджыд электрическӧй часі.
Петровкаладорсяньыс сійӧ зэв стӧча петкӧдлӧ кадсӧ, а вот Каретнӧйладорсянь век мунӧ водзӧ быдса дас вит минута вылӧ.
Ме видзӧдлі Петровкаладорсянь: вит минутатӧм ӧкмыс час.
Мый нӧ тайӧ?
Зэв нин сёр.
Видзӧдлі Каретныйладорсянь — и сэні сідзи жӧ.
Пӧрйӧдлӧны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Медым абу сёрмыны, ме содті воськолӧс, а сэсся весиг уськӧдчи котӧртны.
Сідз котӧрті, мый троллейбусъяс и то кольлісны меысь, а пыр жӧ сёрми.
Стӧча, сідзкӧ, часіясыс петкӧдлӧмаӧсь.
Кок чунь йылын ме матыстчи аслам класс дорӧ да видзӧдлі стеклӧ пырыс.
Аддза: ставныс пукалӧны асланыс местаяс вылын да гижӧны дӧска вылысь задача, а Григорий Семёнович ветлӧдлӧ партаяс костті, да видзӧдалӧ тетрадьясӧ.
— Эн тэрмасьӧй!
Эн тэрмасьӧй! — шуӧ. — Быд лыдпас гижӧй аслас клеточкаӧ.
Единица — асласӧ, ноль — асласӧ.
Сэки сійӧ друг бергӧдчис да аддзис менӧ.
Видзӧдліс да шуӧ:
— Тайӧ нӧшта кутшӧм единица клеточкаын?
Любуйтчыштӧй — стеклӧ сайын да рамка пытшкын велӧдчӧмын отличник Костя Соколовлӧн портретыс.
Челядь серӧктісны, а ме пыр жӧ лажгӧдчи, медым менӧ эз аддзыны стеклӧ пырыс.
Но Григорий Семёнович надзӧник матыстчис ӧдзӧс дорӧ да кыдз тай друг гурйыв восьтас — и став челядьыс аддзисны, мый ме лажыньтчӧмӧн пукала ӧдзӧс дорас.
Мый сэки лои классын — и висьтавнысӧ он куж!
Ставныс сэтшӧм гораа серӧктісны, мый Бобка Козолупов (ми сійӧс нимтам «Лупитӧм козёлӧн») тӧкӧтьӧ эз усь парта вывсьыс.
Сӧмын ӧні и ныв-зонлы ёна сюри.
Григорий Семёнович зэв скӧрысь видзӧдліс на вылӧ да весиг лэптіс чуньсӧ.
Найӧ, дерт, ланьтісны.
А сійӧ шуӧ:
— Соколов, пуксьы места вылад!
Ме босьті сумкаӧс да кок чунь йылын муні аслам парта дінӧ.
Пукышті здук-мӧд да эг вермы терпитны — меным окота ныв-зонлы пуртсӧ петкӧдлыны.
Перйи сійӧс зептысь.
Веськӧді медводз ыджыд лезвиесӧ, сэсся — ичӧтсӧ, сэсся — штопорсӧ, отвёрткасӧ, шиласӧ да заводиті ӧкуратнӧя чышкавны носӧвикӧн.
Чышкалі — и аддза: сідзи и эм!
Славка Брыкин вомсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдӧ менам пурт вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйӧ ньылыштны сійӧс.
«То-то! — думайта. — Ме ног лои?»
Буретш сэки зильгис звонок.
Григорий Семёнович босьтіс журнал да петіс классысь.
А челядь колины классын да ставныс бергалӧны менам парта дорын.
— Вот тайӧ пурт! — шуӧны. — Збыль пурт!
Шензьӧданатор!
Кытысь нӧ тэныд татшӧм пуртыс?
— Кытысь?
Дерт, фронт вылысь...
— А лэчыд?
— Юалан!
Ме пыр жӧ перйи карандаш да ньӧжйӧник куті сійӧс ёсьтыны ичӧтик лезвиенас.
Ставныс видзӧдӧны, любуйтчӧны, ошкӧны.
Некодлӧн татшӧм пуртыс абу!
Перемена чӧжӧн ме ёсьті сизим карандаш да заводиті кӧкъямысӧдӧс, и нӧшта удиті отвёрткаӧн перйыны партаысь кык винт да штопорӧн восьтыны гӧрд тушь тыра пузырёк (Славка Брыкин вайӧма тушсӧ, медым краситны стенгазеталысь заголовоксӧ).
Мӧд урокыс вӧлі роч устнӧй.
Ставныс лыддисны Каштанка йылысь, а ме пыр ӧтарӧ пуртӧн нокси.
Пеналъяс вылас фамилияяссӧ пуртнас вундалі: Брыкинӧс регыдӧн вунді, а Попуригопулоӧс быдса вит минута вундалі.
Весиг местаыс эз тырмы, тӧрис сӧмын Попуригоп...
— Костя Соколов, лыддьы водзӧ! — друг шуис Григорий Семёнович.
А ме ог и тӧд, кытысянь колӧ лыддьынысӧ, и Славка Брыкин оз жӧ тӧд.
Сійӧ век видзӧдӧма менам уджалӧм вылӧ.
Григорий Семёнович шуӧ:
— Мый талун тэкӧд, Соколов?
Ачыд он велӧдчы и мукӧдыслы, тыдалӧ, он сет.
Вот и нажӧвитінныд кыкнанныд вылӧ четвёрка.
Но, меным зэв эз ло лӧсьыд.
Бать сӧмын на локтіс, а ме быттьӧ нарошнӧ двойка босьті.
Весиг ог тӧд, кыдзи та йылысь гортын висьтавны.
Пукала, думайта, а пуртӧй быттьӧ ачыс парта кузяыс ветлӧдлӧ, мыйкӧ вундалӧ.
Двойка вундалӧ.
Быттьӧкӧ этша меным ӧтиыс журналын...
Друг кыла:
— Соколов, ӧні жӧ вай меным ассьыд пурттӧ да пет классысь.
— Григорий Семёнович, — шуа, — да кыдзи нӧ сідзи?..
Ме ӧд тӧдлытӧг!
Сё збыль, тӧдлытӧг!
А Григорий Семёнович оз и кывзы.
Босьтіс менам киысь батьлысь пуртсӧ да шуӧ:
— Мун, мун!
Ме топӧді пиньясӧс да вомдоръясӧс, медым абу бӧрддзыны, да муні ӧдзӧслань.
Рисование урок бӧрын став челядьыс разӧдчисны, а Григорий Семёнович меным шуӧ:
— Пукалышт, Соколов.
Сэсся локтіс да шуӧ:
— Вай дневниктӧ, Соколов.
Велӧдчӧмсьыд — двойка да поведениесьыд — двойка.
И кыдзи абу яндзим!
Батьыд армияын, позьӧ шуны, герой, а пиыс — дыш да вильышпоз.
Ме шуа:
— Абу.
Бать абу нин армияын.
Сійӧ тӧрыт бӧр воис.
Григорий Семёнович видзӧдыштіс ме вылӧ:
— Вот кыдзи! — да босьтӧ ручка. — Мый нӧ, тыдалӧ, письмӧ сылы ковмас гижыштны.
Ме сійӧс кора:
— Григорий Семёнович, ме сэсся ог кут.
Ме сэтшӧм бура кута кутны ачымӧс, сӧмын письмӧтӧ эн гижӧй да пуртсӧ менсьым вайӧй.
Сійӧс меным фронт вылысь бать вайис.
Григорий Семёнович чӧв олӧ да быттьӧкӧ оз кыв.
Гижис записка, косьтіс промокашкаӧн, кусыньтіс кык пельӧ, нёль пельӧ, выліас гижис: «Соколов ёртлы — киас».
И сетӧ запискасӧ меным:
— Со.
Ну.
Сет киас.
И пурттӧ батьыдлы жӧ сет.
Пуртсӧ ме гартышті носӧвик пытшкӧ, пукті письмӧсӧ зептӧ да мӧдӧдчи гортӧ.
И вот ме муна гортӧ да нуа батьлы Григорий Семёновичлысь запискасӧ, и сэтшӧм сьӧкыд меным, быттьӧкӧ ме кӧкъямыс кирпич кыска зептын...
Муні ме, муні, быттьӧкӧ сё верст прӧйдиті.
Вои гортӧ.
А гортын сэтшӧм лӧсьыд, кыдз быттьӧ талун Май медводдза лун.
Пызансӧ паськӧдӧмаӧсь, тэчӧмаӧсь сёян-юан...
Батьлӧн шинельыс водзпомын ӧшалӧ — сідзкӧ, сійӧ гортын.
Аддза, мам нимкодь, бур, вӧччӧма.
«Но, — думайта, — сета запискасӧ сылы, гашкӧ, тайӧн делӧыс и помасяс».
Перйи запискасӧ, сета.
А мамӧ видзӧдліс да шуӧ:
— Да тайӧ тай, Костя, абу меным.
Тані гижӧма: «Соколов ёртлы — киас».
— Ме и сета киас.
Тэ ӧд Соколова ёрт жӧ, а батьӧс жаль.
Сэки буретш бать петіс.
Пельпом вылас кузьчышъян, киас бритва да кисточка.
— Мый тайӧ — почта? — юалӧ. — Кодлы письмӧыс?
Абу-ӧ меным война бӧрын медводдза?
Мам чӧв олӧ.
А ме шуа:
— Тэныд, бать, миян школасянь.
«Всё равно, — думайта, — тӧдлас, сідзкӧ, мед регыдджык тӧдлас!»
Бать босьтіс письмӧсӧ, лыддис.
— Да... — шуӧ.
А мам юалӧ:
— Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Бать сетіс письмӧсӧ сылы, и сійӧ лыддис.
Кыкнанныс чӧв олӧны.
Да и меным нинӧм сёрнитнысӧ.
Чӧв олыштім ми ставным, а сэсся бать ӧшӧдіс кузьчышъянсӧ, винтитіс бритвасӧ, пуктіс кӧрӧбкаӧ да кутшӧмкӧ абу ас гӧлӧсӧн шуис:
— Мый нӧ тэ сулалан?
Мунам.
— Кытчӧ?
— Эсійӧ комнатаас.
Ме муні, а бать ме бӧрся.
Муртса вуджим тагӧс вомӧн, бать пӧдлаліс ӧдзӧссӧ — да игналіс.
Ме повзи.
И мам, тыдалӧ, повзис жӧ.
Ньӧжйӧник таркӧдыштіс ӧдзӧсас, юалӧ:
— Коля!
Коля!
Мыйла нӧ ӧдзӧссӧ игналін?
— Виччысьлы.
Миян тані сэтшӧм сёрни — аддзылысьястӧг.
И друг воськовтіс мелань:
— Кӧні пуртыд?
— Со.
Бать босьтіс сійӧс, кутӧ ки пыдӧсас, а ме думайта: «Бурджык эськӧ мед ме некор эг аддзыв тайӧ пуртсӧ сылӧн став шилаяснас, вилкияснас да отвёрткаяснас.
Мыйта лӧсьыдтӧмтор сы вӧсна!»
Бать пуктіс сійӧс ӧти ки пыдӧс вывсьыс мӧдас да шуӧ:
— Эг думайтлы ме фронт вылын, мый пуртӧй менам Москваын кутас вуштавны ӧшиньвывъяс, вӧлавны рояльяс, партаяс, заборъяс, вӧрӧтаяс...
— Вӧрӧтаяс ме эг вӧлав.
— Прӧста эн удит.
Бур, мый тэ ордын сійӧ сӧмын лун джын вӧлі.
Небось, куим лунӧн тэ эськӧ районсӧ ставнас вӧлалін да вундалін.
А ӧд ме ордын сійӧ эз куим лун, а куим во вӧлі да бура уджаліс.
Мыйта ув да рос ме вундалі сійӧн бипуръясӧ, кодъяс дорын ми шонтысьлім походъяс дырйи...
Кор ёртӧй менам доймис, тайӧ пуртнас ме сылысь сапӧгсӧ вожӧді, медым доймӧмсӧ кӧртавны...
А медся ёна меным запомнитчис татшӧм лоӧмтор.
Ӧтчыд петіс кустъясысь немецкӧй лазутчик да мышсянь кучкис меным прикладнас.
Ме уси турун вылӧ, а ас садьӧ вои кутшӧмкӧ тыртӧм керкаын...
Киясӧс мыш сайӧ кӧрталӧмаӧсь...
Куйла.
Вомын курыд.
Юрын жувгӧ.
Кыла: ывлаас дзик керкаас пыранінын, часӧвӧй ветлӧдлӧ — из торпыригъяс кок улас шаракылӧны...
Кыла немецкӧй кывъяс.
«Ог, — думайта, — сідз прӧста тіянлы ог сетчы!»
Юрӧс нёровті стен бердас.
Керкаыс украинскӧй, белитӧма, — стенсьыс свеж известка дук кылӧ.
Пызан вылас миска сулалӧ, сёй кувшин варенец вылӧ, йӧв пачын пӧжны.
И друг аддза: ӧшинь пырыс ывласяньыс видзӧдӧны кык кельыдлӧз син.
Ӧшиньыс улын.
Тыдалӧ, ичӧтик морт видзӧдӧ.
Гусьӧник шуи: «Нолтӧ волы ме дорӧ!..»
И ывлаас сулалысь ичӧтик мортыс пыр жӧ пырис ӧшиньӧдыс.
Аддза: тэ ыджда кымын зонка, сӧмын синъясыс кельыдлӧзӧсь, а юрыс рыжӧй.
Видзӧдлі ме сы вылӧ да думышті, мый тайӧ мортыслы позьӧ тырвыйӧ дӧверитчыны.
«А ноко, — шуа, — хлопчик, гурйысьышт менам сапӧг гӧлень сайын».
Пуртӧй менам вӧлі сапӧгын.
Сӧмын роч салдат кузь гӧленя сапӧгтӧ новлӧ.
Вот сійӧ ме ордӧ и коли — менам медбӧръя боевӧй оружиеӧй.
Зонка вундаліс гез кӧртӧдъяс да пышйис.
А кор пемдіс, ме петі ӧшинь пырыс да видзчысьӧмӧн куті уйны водзӧ сутшкасьысь туруна, ытшкӧм видз вывті.
Дыр кысси.
Друг неылысь кылі роч сёрни...
Пемыдас тыдалӧ бипур...
Сідзкӧ, вои.
А лун мысти стӧч тайӧ сиктсӧ, кӧні олӧ вӧлі зонкаыс, ми мырддим немецъяс киысь.
Ачыд гӧгӧрвоан ӧні, кутшӧм дона меным тайӧ пуртыс, а эг жалит — сеті...
Ме сулала, видзӧда сы вылӧ, ог тӧд, мый и шуны.
А сійӧ шуис:
— Но, босьт ассьыд пурттӧ!
Ме шуа:
— Збыль?!
А бать довкнитіс юрнас:
— Збыль.
Козинъястӧ бӧр оз босьтлыны.
А ӧні мунам сёйны.
Петім ми, а мам то бать вылӧ видзӧдлас, то ме вылӧ и оз гӧгӧрво, мый миян вӧлі комнатаас.
Чӧвтіс сійӧ миянлы шыд тасьтіӧн, нянь шӧраліс, да ми пуксим сёйны.
И пурт йылысь сёрнияс батькӧд миян сэсся некор нин эз пансьывны, сы вӧсна мый ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Пурт ёсьтавліс карандашъяс, восьтавліс чернила тыра бутылкаяс, вундавліс бумага, вӧлавліс змей вӧчигӧн планкаяс, фанера кусӧкъясысь вӧчлывліс самолётъяс, керкаяс, пуысь вӧчлывліс дурпопъяс, вундыліс меным камышысь дудочкаяс — ӧти кывйӧн, пуртыс вӧчис ассьыс уджсӧ.
А ме — ассьым.
С. Георгиевская
ИЧӦТ АРЛЫДА ИВАНОВ.
Миян чужанінлӧн лунвылын эм ыджыд, но ляпкыд саридз.
Шусьӧ сійӧ Азовскӧйӧн.
Пыдӧсыс сылӧн, кыдзи и став ляпкыд саридзьяслӧн, небыд, нюйта, сёй.
Чери радейтӧ татшӧм саридзьястӧ.
Саридз берег вылын олӧны чери кыйысьяс.
Тайӧ нинӧмысь повтӧм, вына йӧз.
Быдсяма поводдяӧ петӧны найӧ саридзӧ асланыс пыжъяснас и оз повны ни гыясысь, ни бушкола тӧлысь.
Но и повтӧм азовбердса чери кыйысьяслы сьӧкыд овлӧ тулысын да арын кыйсигӧн.
Водз тулысын да сёр арын саридз вылын бушуйтӧны ыджыд тӧвъяс — лёк саридз бушковъяс; медводдза кынмалӧмъяс вежсьӧны виччысьтӧм ульдӧм; лымъя турӧбъяс — сувтса зэръясӧн.
И со мый ӧтчыд вӧлі «Переправа» нима чери кыян азовбердса колхозын.
Сійӧ ноябрса асылас, кор Переправаысь чери кыйысьяс петісны кыйсьыны, поводдяыс сулаліс сэзь, лӧнь.
Но луншӧр кадлань кутіс пӧльтны вой тӧв, кӧдздӧдіс, и берег дортіыс саридзыс вевттьысис медводдза йи коркаӧн.
Пужйӧн вевттьысис степын быдмысь чорзьӧм арся турунъяс.
Быттьӧ биӧн чишкалӧмысь сьӧдӧдіс да чукыртчис лэчыд тӧв улас медбӧръя корйыс град йӧрын.
Едждӧдісны, быттьӧ найӧс кодкӧ мелӧн мавтіс, керкаяслӧн камыш вевтъясыс.
Пыр ӧтарӧ кӧдздӧдіс, лыа кӧса дорса йиыс ӧтарӧ паськаліс да кызіс.
А чери кыйысьяс вӧліны ылын саридзын.
Кыдзи сӧмын найӧ ӧні бӧрсӧ локтасны?
Петісны берег вылӧ чери кыйысьяслӧн семьяясыс — пӧрысьяс, нывбабаяс, челядь.
Сайӧдчалісны кӧдзыд тӧлысь, надзӧник кыв-мӧдӧн шыбитчисны:
— Мый нӧ, оз на тыдавны?
— Оз на тыдавны!..
Пӧвйысь вӧчӧм пос вылын, коді вӧлі нюжӧдчӧма саридзӧ, сьӧкыд сапӧга ыджыд кокъяссӧ паськӧдӧмӧн сулаліс колхозса председатель Мишур Иван.
Зумыштчӧмӧн кывзысис, оз-ӧ кыв саридз вылын моторлӧн шумыс.
Час джын сайын чери кыйысьяслы отсӧг вылӧ сійӧ ачыс корис чери кыян станцияысь мотора катер.
Мишур бура тӧдіс, мый татшӧм саридз вывтіыд катерлы ковмас мунны часӧн-джынйӧн дорысь абу этшаджык, а век жӧ кывзіс да виччысис.
Ваӧн шыльӧдӧм сьӧд из вылын пукалісны пӧрысьяслӧн бригадаысь куимӧн.
Пӧрысьяс нинӧм эз висьтавны, а сӧмын видзӧдлывлісны ӧта-мӧдныс вылӧ да довкйӧдлісны юрнаныс.
Найӧтӧ бура тӧдісны, кутшӧмджык ӧні чери кыйысьлы саридзын.
Быдӧнлы на пиысь кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ ачыс пукалӧ байдаын йизьӧмысла тронякылысь парус улын.
Сьӧкыд, пемыд ва вывті ньӧжйӧник мунӧ байда.
Пыдітіыс зэв визув, кӧдзыдыс оз вермы кынтыны, а вылітіыс саридзыс ставнас тшыналӧ кӧдзыдсьыс да тӧвсьыс.
Чери кыйысьяслӧн пелысъяс вылас йизьӧ ваыс, йизьӧ пыж бокъясӧдыс.
Лёк тӧв нетшкӧ гыяс вылысь пуысь быгсӧ да шыблалӧ йӧзлы чужӧмас посньыдик, чуткасьысь йи торъясӧн.
Йизис паськӧмныс да резина кӧмныс.
Ёнтӧны киясыс кӧдзыдысла да пелысъясӧн сьӧктасьыс.
Чери кыйысь сынӧ бӧръя вынсьыс, а век быттьӧ ӧти местаын сулалӧ: кутӧ байдасӧ кӧдзыд море...
Пӧрысьяс дорӧ йӧжгыльтчӧма ар ӧкмыса детинка — Ванюшка Иванов.
Сійӧ мамыслӧн сьӧкыд стеганкаа да лётъялысь пельяса шапкаа.
Тӧвсьыс нырсӧ кӧрӧмӧн да кынмӧм кияснас сійӧс зыралігтыр сійӧ пыр ӧтарӧ шуалӧ:
— А со, кажитчӧ, тыдовтчисны!..
— Кӧні?
— Со эстӧні!
— Тырмас тэныд йӧзсӧ прӧстасӧ бӧбйӧдлыны!
Мунін эськӧ гортад, паччӧр вылад.
Бергалӧ тані...
Ваня ылӧджык вешйӧ пӧрысьяс дінысь да дзебсьӧ кодлӧнкӧ паськыд мыш сайӧ.
Сідз тай и мунас сійӧ гортас!..
Ставныс паныдалӧны ас йӧзӧс, и сійӧ паныдалӧ.
Кытчӧдз Гаврик оз во, ни мамыс, ни сійӧ оз мунны берег вылысь.
Со сійӧ сулалӧ эстӧні дзик пос дорас мукӧд чери кыйысь нывбабаяскӧд ӧтлаын, видзӧдӧ саридзӧ, а талань оз видзӧд.
И бур, мый оз видзӧд.
А то эськӧ аддзис сійӧс да тшӧтш, мый бурсӧ босьтан, паччӧр вылӧ ыстіс.
Додь сювъяс улын дзуртыштіс кын лыа.
Тайӧ колхозса конюх Петрович аслас рыжӧй Тюлькаыскӧд локтіс берег вылӧ примитны чери кыйысьяслысь чери кыян кӧлуйсӧ.
Петрович — бур сьӧлӧма старик.
Сійӧ некор оз вӧтлы челядьӧс конюшняысь, лэдзӧ верзьӧмӧн ветлыны вӧвъясӧс юктавны да весиг велӧдӧ вӧв доддявны.
— Петрович! — горзӧ Ваня. — Тюлечка!.. — да котӧртӧ вӧла-доддялы паныд.
Тюлька сувтіс дзик берег дорас.
Тӧв йылас сырмигтыр сійӧ видзӧдӧ водзӧ да чошкӧдӧ ёсь пельяссӧ.
Тӧлыс пӧльтӧ пельясас саридзлӧн гортӧм дугдывтӧм шумӧн найӧс тыртӧмӧн...
Тюлька — татчӧс, саридзбердса вӧв.
Во сизим-кӧкъямыс сайын кымын гожся лӧз лунӧ, вӧсньыдик чань кокъяс йылас гажаа чеччалігтыр, сійӧ медводдзаысь котӧртіс тайӧ берег вылас...
И друг копыртіс юрсӧ, водзлань нюжӧдіс сюся кывзысьӧмӧн рыжӧй нырвомсӧ.
Камышъяс сайын мыйкӧ шумитіс, кышакыліс, акайтіс, и тӧлыс сыладорсянь вӧлі васӧд да сола.
Сійӧ кадсянь Тюлька быдмис, лои уджалан верстьӧ уджалан вӧлӧн да уна удитіс уджалыштны, но саридзысь, берегысь да Переправаысь кындзи нинӧм эз аддзыв.
И, тӧдӧмысь, сійӧ думайтіс, мый муыс дзоньнас со татшӧм: ызгысь, васӧд солакодь дука.
Аслас додьнас ӧні сулалӧ сійӧ кӧдзыд ывлаын.
Ныр розьяссьыс пуркйӧ еджыд ру, а гырысь бур синъясыс спокойнӧя видзӧдӧны помтӧм-дортӧм руд ва эрд вылӧ.
Ваня кутчысис додь вожас да пельпомнас топӧдчис Тюлькалӧн рыжӧй, тӧвся гӧнӧн гӧнсялӧм бок бердас.
Кыкӧннад шоныдджык.
Найӧ дыр сулалісны тӧвсьыс сайӧдчытӧг да видзӧдісны саридзӧ.
Сэні вӧлі сэтшӧм тыртӧм!..
Сӧмын шочиника гыяс весьтті лэблас сьӧд морӧса еджыд лэбач — мартын.
И друг кытӧнкӧ зэв ылын вуджӧртіс мыйкӧ еджыд...
Парус али лэбач борд?
Байда!
Берег вылын йӧзыс кутісны жуны, горзыны.
Нывбабаяс кутісны омлявны-бӧрдны.
На вылӧ видзӧдӧмӧн кутісны горзыны да бӧрдны челядь.
А парус пыр ыдждіс и ыдждіс.
Пыр матӧджык матыстчис байда.
Со сійӧ дзик нин йи дорас.
Кутіс тыдавны, мый скамьяяс вылын пукалӧны тӧв йылас сьӧдӧдӧм чужӧма, кӧдзыдысла гегдӧм йӧз.
Уна дас ки пыр жӧ нюжӧдчисны берегсянь, медым кутчысьны йизьӧм тросӧ.
— Пет, Антоновна!
Чеччы, Никитич!
Мунӧй шонтысьӧй.
А ми тані асьным нин...
Сьӧкыд, быттьӧкӧ абу ассьыныс, кокъяссӧ кыскигтыр байдаысь чеччӧм йӧз кутісны люзьгыны выль йи кузя — сэтчӧ, гортаныс, кӧні абу тайӧ кӧдзыд, лэчыд тӧлыс, кӧні ымралӧ шоныдӧн жара ломтӧм пач.
Со и Гаврик локтӧ мукӧдъясыскӧд тшӧтш.
Сӧмын сійӧс он тӧдмав ӧні: свитерыслӧн вурун воротыс водзтіыс йизьӧма йинёньясӧн да дзор тош моз чурвидзӧ кожанка увсьыс.
И синкымъясыс Гавриклӧн едждӧдӧмаӧсь и синлысъясыс.
Сійӧ ставнас гӧрбыльтчӧма да восьлалӧ сэтшӧм сьӧкыда, быттьӧ сылы абу дас кӧкъямыс арӧс, а кӧкъямысдас кӧкъямыс.
Мамыс уськӧдчис сы дінӧ.
— Гаврюша!
Гаврюша!.. — Сійӧ видзӧдӧ сылы чужӧмас, тірзьӧдӧ орччӧн.
— Гаврила! — горӧдіс Ваня да котӧртіс на бӧрся.
Котӧртіс чукыльӧдз да видзӧдліс бӧрӧ.
Йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь эновтӧм байда дінын, мыйкӧ вӧчисны, а мый — ылісяньыс оз тыдав.
Ваня гусьӧник кольччис ас йӧзсьыс, бергӧдчис бӧр да бара кутіс восьлавны береглань.
Чери кыйысьяс идралісны нин кыдзи колӧ кӧлуйсӧ да йи вылӧ нюжӧдісны сьӧкыд тывъяс.
Чериыс тывъяс эз пессьы, — гыӧртӧмысла едждӧдӧм куйлӧ кӧдзыднас пагӧдӧма.
А вӧлі сійӧ сы мында, мыйта во чӧжнас эз вӧвлы.
Тывъяс быд синмын — чериӧн.
И кытысь сы мындаыс пырӧма?
Ки вылад татшӧм кӧлуйсӧ нинӧм вылӧ он ну.
— Петрович, а Петрович!
Отсав!
Конюх чупнитіс вомдоръяснас: «Но, но, донаӧй!» — и Тюлька кывзысьӧмӧн мӧдӧдчис йи вывті.
Йӧзыс тэрмасьӧмӧн сӧвтісны доддяс чери тыра тывсӧ да тэрыба кутісны петны берег вылӧ.
Йи вылӧ колины сӧмын конюх да вӧв.
Гыжъяснас вильдалігтыр, быд воськолын сьылісӧ нюжӧдлӧмӧн, быттьӧ копрасьӧмӧн, Тюлька кыскис сьӧкыд грузсӧ.
И вот, кор сійӧ дзик нин матӧ воис му дінас, дзик нин берегдорса галяиз дінас, йиас кыліс тратшмунӧм.
Йиыс поті.
Йи торъяс костӧдыс тыдовтчис гудыр визув ва.
Пыр паськалісны пемыд полойясыс йи потасъясас.
Пыр пӧдӧмджыка, пыр ёнджыка шумитіс саридз.
Сійӧ нӧйччис сэтшӧм вынӧн, быттьӧ кӧсйис ызгыны став сійӧ кадсьыс, мый сійӧ куйліс йиӧн дорӧма.
Йӧз, кодъяс удитісны котӧртны муӧдзыс, сидзи и кынмисны лыа кӧса вылын.
А йиыслӧн ратшкакылӧмыс да гольскакылӧмыс лоисны пыр гораджыкӧсь.
Йиыс крӧшитчис, и вот поті кык пельӧ сійӧ ыджыд йи пластыс, код вылын сӧмын на ӧні ӧтлаын сулалісны вӧв, конюх да додь.
Ичӧтджык йи пластыс вӧвнас, ёна катовтчис, да пемыд гыыс, кытысянькӧ улісянь уськӧдчӧмӧн, швачнитіс Тюлькалы кокас.
Вот-вот вӧв исковтас ваас да кыскас ас бӧрсяыс додьсӧ сы вылӧ сӧвтӧм кӧлуйнас.
А кӧлуйыс — зэв донатор.
Тывтӧгыд и чери кыйысь — абу чери кыйысь, и саридзыд сылы — абу саридз.
Петрович тӧдіс тайӧс став переправскӧй чери кыйысьысь эз омӧльджыка.
Кыв ни джын шутӧг сійӧ кватитіс сапӧг гӧлень костсьыс пурт да вундіс постромкаяссӧ.
Визулыс пыр жӧ шыбитіс йи пластсӧ, код вылын сулаліс Тюлька, ылӧ конюхсяньыс да додьсяньыс.
— Багыръяс!
Багыръяс! — эз ас гӧлӧсӧн горӧд Иван Мишур.
Некымын кӧрт крук ӧтпырйӧ сатшкысисны йи пласт дорышӧ, код вылын сулаліс Петрович.
— Эм!
Сюри!..
И берегвывса йӧз ӧтчыд ӧтсӧгласа кыскыштӧмӧн петкӧдісны му вылӧ йи пластсӧмортнас, додьнас да тывнас.
Вӧлыс коли саридзас ӧтнас.
Сійӧ сулаліс ыджыд юрсӧ улӧ-улӧ ӧшӧдӧмӧн.
Сылӧн бурысьыс да бӧжыс дӧлалісны тӧв вылын.
Вӧв сьӧкта вӧсна йи пластыс пыр пыдӧджык вӧйи ваас, а визулыс зурӧдаліс кывтысь йи пласт торъяссӧ.
И быд кучкысьӧм бӧрын йи пластыс лои пыр ичӧтджык и ичӧтджык.
Чери кыйысьяс пробуйтлісны шыбитны берег вывсянь багырсӧ и тайӧ йи пласт вылас.
Но Тюлька повзис багырсьыс, чепӧсйис бокӧ да муртса-муртса кутчысис пласт вылас.
— Нинӧм!
Ваӧдыс петляӧн кыскам, — шуис кодкӧ.
— Кыдзи нӧ кыскам! — дӧзмӧмӧн вочавидзис Мишур. — Йинас сійӧс ставнас. орйӧдлас
Кыдзи нӧ позьӧ...
Чери кыйысьяс мӧдысь шыбитісны багырсӧ.
Пелька шыбитісны.
Но вӧв дрӧгнитіс, повзьӧмысла кутіс педзны места вылас, и йи пластыс сы улын кутіс катласьны, вӧрны.
Сійӧ и видзӧд, вӧяс.
И друг йӧз пӧвстысь водзӧ петіс кутшӧмкӧ ичӧтик морт да збоя воськовтіс дзик берег дорас качайтчысь йи пласт вылӧ.
Сэсся воськовтіс мӧд вылӧ, коймӧд вылӧ...
Тайӧ вӧлі Ваня.
— Эй тэ!..
Кытчӧ?
Бергӧдчы, бергӧдчы! — горӧдісны йӧзыс берег вывсянь.
— Ме пырысь-пыр, — шуис Ваня, лажыньтчис йи вылӧ да паськыда шевкнитіс дженьыдик кияссӧ мамыс стеганкалӧн кузь сосъясанас.
Сылӧн ичӧт сьӧктасьыс посньыдик ёсь йи торъясыс эз вӧйласьны.
Верстьӧ морт эськӧ нинӧм вылӧ эз вермы тадзи котӧртны кригаяс вывті — берег дорӧд кывтысь йияс вывті.
Кригаяс эськӧ эз лыбӧдны сылысь сьӧктасӧ.
— Бергӧдчы!
Бергӧдчы! — горзісны Ванялы берегсянь. — И вӧлыс пропадитас, и ачыд асьтӧ пӧгубитан.
Но Ваня весиг эз видзӧдлы бӧрлань.
Ваня котӧртіс ловъя кодь, катласьысь йияс вывті то лажыньтчылӧмӧн, то потасъяс вомӧн чеччалігтыр.
Берег вылын йӧзыс дугдісны горзыны да ловшысӧ пыкӧмӧн видзӧдісны Ваня вылӧ.
Джӧмдас зонка, бузгысяс тайӧ страшнӧй йиа ваас — и пом.
Оз вермы сійӧ кыптыны кӧтасьӧм стеганканас, оз вермы петны йи увстыс.
Но Ваня эз усь.
Сійӧ чеччыштіс вӧв дорӧ матыса йи пласт вылӧ, нюжӧдчис сьӧд ва вомӧн да кватитіс Тюлькаӧс дом поводӧдыс.
И сэки Тюлька гӧрӧктіс — гӧрӧктіс радпырысь, аттьӧалана да успокоитчӧмӧн, быттьӧ сылы сӧмын тайӧ и колӧ вӧлӧм.
— Видзӧдтӧ, гӧгӧрвоӧ! — шуис кодкӧ берег вылын.
Тюлька, тыдалӧ, и збыль гӧгӧрвоис.
Сійӧ нюжӧдчис Ванялань, нюкыльтіс ассьыс кузь голясӧ, быттьӧ мыйкӧ кӧсйис висьтавны сылы пеляс.
— Но тэ, эн ышмы!
Эн ышмы! — горӧдіс сы вылӧ Ваня сэтшӧм гора, сэтшӧм чирӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ ачыс вӧлі пӧрысь конюхыс.
Кынмӧм кинас сійӧ малаліс вӧвлысь небыд вомдоръяссӧ, тапкӧдіс сылы рыжӧй нырвомас, и тайӧ разас Тюлька эз казяв, кыдзи багыръяслӧн ёсь пиньясыс сатшкысисны йиас дзик сы кок дінӧ.
— Эм!
Босьтім!..
И кыкнан йи пластыс — сійӧ, код вылын сулаліс Ваня, и сійӧ, кӧні вӧлі Тюлька, — топыда ӧтлаасисны да матыстчисны берег дорӧ.
— Орёл зонка! — шуис Мишур да кутліс Ваняӧс. — Ӧти кывйӧн — чери кыйысь!
А чери кыян кад помасьӧм бӧрын вӧлі со мый.
Празднуйтісны арся чери кыян кад помасьӧмсӧ.
Карсянь колхозӧ воалісны гӧстьяс, и гӧстьяс пиысь медся главнӧйыс, Рыбаксоюзса председатель, висьтавліс трибуна вывсянь, кодлы чери кыйысьяс пиысь кутшӧм премия сетӧмаӧсь.
Челядь жуисны сельсӧвет ӧдзӧс дорын, видзӧдісны ӧта-мӧд юр вывтіыс, медым нинӧм абу кольны.
И друг, «И» букваӧдз воӧм бӧрын, председатель шуис:
— «Иванов Иван, ичӧт арлыда...»
Йӧз чукӧрын кутісны шӧпкӧдчыны:
— Ванюшка, тэнӧ, буракӧ!.. — и лэдзисны Ваняӧс водзӧ.
Ваня, ставнас гӧрдӧдӧма, прӧйдитіс векньыдик костӧд улӧсъяс косттіыс да кыкнан кинас босьтіс виччысьтӧм козинсӧ: зарни букваясӧн гижӧм ыджыд лист — почётнӧй грамота.
И кор сійӧ муніс бӧр, юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн да бокӧ видзӧдлывтӧг, ставыс клопайтісны.
Некодлы сэки эз клопайтны сэтшӧм гораа, кыдзи Ванялы.
С. Георгиевская
ГАЛЯ МАМ ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ.
Медводдза глава.
Му вылын эм Куйбышев кар.
Тайӧ ыджыд, мича кар.
Уличаясыс сэні садъяс кодь жӧ вежӧсь, берегъясыс уличаяс кодь вежӧсь, а Йӧръясыс берегъяс кодь вежӧсь.
Джуджыд берег пӧлӧн визувтӧ Волга.
Волгаті гожӧмнас ветлӧны пароходъяс и сувтлӧны то таладор, то мӧдарладор берег дорас.
Война дырйи Куйбышев карын олісны Галя нима нывка, Галялӧн мамыс да Галялӧн бабыс — найӧс куимнаннысӧ эвакуируйтӧмаӧсь Ленинградысь.
Галялӧн бабыс вӧлі бур, но мамыс вӧлі нӧшта на бурджык.
Сійӧ вӧлі томиник, гажа да быдтор гӧгӧрволіс.
Галя моз жӧ сійӧ радейтліс котравны зэр бӧрын кӧмтӧг, важ журналъясысь видлавны серпасъяс, пачсӧ ломтыны восьса ӧдзӧсӧн, кӧть бабыс шулывліс, мый та вӧсна став шоныдыс петӧ ывлаӧ.
Недель чӧж Галялӧн мамыс уджаліс.
Сійӧ серпасаліс пырыстыдалан бумага вылӧ зэв мича кытшъяс, гырысьясӧс и посниясӧс, да нуӧдаліс унапӧлӧс визьторъяс — кызъясӧс и юрси кодь вӧсниясӧс.
Тайӧ шусьӧ чертитны.
Вежалунъясӧ Галя да мамыс ветлывлісны пароход вылын Волга мӧдар берегӧ.
Волга вӧлі паськыд.
Кывтісны сы кузя пуръяс да пыжъяс, кузь гыяс ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧтлігтыр кывтіс пароход.
А берегас куйліс гыясӧн моз пуксьӧм небыд лыа, ваысь мыччысьліс бархатнӧй щӧткаяса кузьмӧс коръяса камыш да гож сайын лэбалісны юрсигусьяс, шонді водзын дзирдалысь, плавкӧс бордъяс вылас найӧ нуисны сынӧдті ассьыныс векньыдик телӧяссӧ.
Сэні вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, быттьӧ дзик некӧн некутшӧм война абу.
Рытъяснас Галя да мам гуляйтлісны вадор улича кузя.
— Мамӧ, машина! — горӧдліс Галя. — Вӧзйысь!..
Галялӧн мамыс пыр жӧ бергӧдчывліс бӧрлань — оз-ӧ пукав калитка дорын бабыс.
Бабыс кӧ эз вӧв, сійӧ лэптыліс кисӧ.
Грузӧвик сувтліс.
— Нуыштӧй миянӧс неуна, пӧжалуйста, — шулывліс мам. — Менам нылӧйлы зэв окота катайтчыштны!
Грузӧвик вылын йӧзыс серавлісны.
Сэсся кузовас пукалысь кутшӧмкӧ грузчик либӧ красноармееч вылісянь нюжӧдліс кисӧ.
Тёпканъясӧд грузӧвик чеччыштавліс.
Мам да Галя пукавлісны восьса кузовын картупель мешӧк вылын либӧ запаснӧй кӧлеса вылын, кыкнанныс бабӧн вурӧм ситеч платтьӧаӧсь, да кутлісны ӧта-мӧдыслысь кияссӧ.
Галя сераліс.
Кор машинасӧ зэркйӧдліс, сійӧ горзіс: «Ой, мамӧ!
Ай, мамӧ!»
Сійӧ кӧсйис, медым йӧрыс ставнас, уличаыс ставнас, Куйбышев карыс ставнас аддзисны, кыдзи найӧ мамыскӧд катайтчӧны машина вылын.
Мостовӧйлӧн валйӧсь булыжник вывті мунігӧн машинасӧ дзӧрис.
Найӧс пуркйис бускӧн.
— Аттьӧ, ёртъяс, — шуліс мам.
Машина дрӧгнитліс да сувтліс.
— Галя, и тэ шу аттьӧ.
— Аттьӧ! — мостовӧй вылын сулалігӧн нин горзыліс Галя.
Вылісяньыс нюмъялісны красноармеечьяс.
Ӧтчыд, кор Галя мамыскӧд гуляйтісны Куйбышев карса уличаяс кузя, найӧ аддзисны, кыдзи вокзаллань мунысь трамвайӧ пуксисны полнӧй снаряжениеа вит том красноармеец.
Буракӧ, найӧ мунісны фронт вылӧ.
Красноармеечьясӧс колльӧдісны колхозницаяс.
Колхозницаяс бӧрдісны да окалісны ассьыныс пиянсӧ да вокъяссӧ.
На гӧгӧрын уличаыс ставнас быттьӧ вӧлі ланьтӧма.
Йӧзыс сувталісны да кыв ни джын шутӧг довкйӧдлісны юрнаныс.
Уна нывбаба гусьӧник бӧрдісны.
И вот трамвай дрӧгмуніс.
Надзӧник зильӧдчигтыр сійӧ мӧдӧдчис Куйбышев карса уличаяс кузя.
Мыйкӧ горзігтыр да чышъянъясӧн ӧвтчигтыр сы бӧрся котӧртісны колхозницаяс.
Галя мамыскӧд сулалісны тротуар бокын да видзӧдісны на бӧрся.
— Галя, — друг шуис мамыс, — ме тэныд водзджыксӧ эг кӧсйы висьтавны, но, навернӧ, кад нин висьтавны: ме регыд муна жӧ фронт вылӧ.
— Мунан? — юаліс Галя, и синъясыс сылӧн лоины гӧгрӧсӧсь да вазисны. — Фронт вылӧ?
Метӧг?
Мӧд юр.
Недель мысти Галя да бабыс колльӧдісны мамсӧ.
Вокзал вылын жуис йӧз.
Баб матыстчис олӧма военнӧй дінӧ да шуис:
— Военнӧй ёрт, нылӧй менам фронт вылӧ мунӧ.
Ӧтка.
Томиник на зэв...
Вӧчӧй сэтшӧм буртор, ті кӧ мунанныд тайӧ поезднас, эн сетӧй ӧбидитны сійӧс.
— Весьшӧрӧ тӧждысянныд, мамаша, — вочавидзис военнӧй. — Кутшӧм нӧ вермас лоны ӧбида!
— Но, вот и бур! — шуис бабӧ. — Аттьӧ!
Рӧмдіс.
Вокзал вылын ӧзйисны бияс.
Налӧн виж югӧр улас йи моз лӧсталіс зэрсьыс кӧтасьӧм перрон.
Поезд вӧрзис.
Баб котӧртіс вагонъяс бӧрся.
Сійӧ горзіс: «Нылукӧй менам!
Дона нылукӧй менам!» — и котӧртігмозыс кутліс проводницаӧс соскӧдыс, быттьӧкӧ сыысь зависитіс мамлӧн дзоньвидзалуныс да шудыс.
А мам сулаліс тамбурын проводница мышкын да шуаліс:
— Мамук, оз ков.
Мамук, дугды.
Мамук, ме ӧд абу ӧтнам, абу лӧсьыд... оз ков, мамук!
Поезд вошис пемыдас.
Галя да бабыс дыр на сулалісны перрон вылын да видзӧдісны ылыстчысь гӧрд би вылӧ.
И сӧмын сэки Галя гӧгӧрвоис, мый мамыс муніс, дзикӧдз вылӧ муніс.
Сытӧг.
И гораа бӧрддзис.
Бабыс босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс гортас.
Надзӧник-надзӧник нуӧдіс.
Бабыс эз радейтлы ӧдйӧ ветлыны.
Коймӧд юр.
А мам тайӧ каднас пыр муніс и муніс.
Вагонас вӧлі пӧшти дзик пемыд.
Сӧмын кӧнкӧ дзик пӧтӧлӧк бердас мигайтігтыр ӧзйис пӧнар.
И сыладорсянь би югӧрыскӧд тшӧтш кывтісны табак тшын кымӧръяс.
Став скамейкаяссӧ нин вӧлі займитӧмаӧсь.
Мам пукаліс аслас ичӧтик чемодан вылын вагон коридорас, коді нуис сійӧс фронт вылӧ.
И сійӧ быттьӧ аддзис, кыдзи баб аслас тӧлалысь чышъяннас котӧртӧ поезд бӧрся, и син водзас вӧлі Галялӧн гӧгрӧс чужӧмыс, сылӧн чургӧдӧм киясыс, пальтоыс, кодӧс киняувтіыс кӧрталӧма кыӧм шоныд шарфӧн, и тшӧтшыд ныра ичӧтик калошиа кокыс...
И баб моз жӧ сійӧ шӧпкӧдіс: «Нылукӧй менам, дона нылукӧй менам!..»
Поезд муніс кушмӧм пуяс дінті, шумитіс кӧлесаяснас да тӧвзис водзӧ, пыр водзӧ — война вылӧ.
Нёльӧд юр.
Му вылын эм зумыш кӧдзыд край, кодӧс шуӧны Ылі Войвылӧн.
Сэні абуӧсь ни вӧръяс, ни муяс — эм сӧмын тундра, коді дзоньнас тупкысьӧма йи кеньӧн.
Саридзыс, коді куйлӧ тайӧ кӧдзыд край гӧгӧрыс, шусьӧ Баренцӧвӧйӧн.
Тайӧ кӧдзыд саридз, но сэті визувтӧ шоныд Гольфстрим видзув, и та вӧсна саридзыс оз кынмыв.
Война дырйи сэні сулаліс миян Войвыв флот.
Галялӧн мамыс получитіс приказ лоны связисткаӧн флотлӧн штаб бердын.
Связьлӧн штабыс меститчис скала пытшкын — збыльвывса руд гранитнӧй скала пытшкын.
Матросъяс писькӧдісны сэтчӧ джуджыд горс.
Пыранінас пыр сулаліс часӧвӧй, а пыдіас, сьӧкыд изъя свод улын, нывъяс-связисткаяс лун и вой примиісны да ыстісны шифровкаяс.
«Вот эськӧ Галяӧй кӧ менам аддзис, кытчӧ ме веськалі! — мукӧддырйи думайтіс Галялӧн мамыс. — Кутшӧм горсыс тані, кутшӧмӧсь кыртаясыс!
Дзик мойдын кодь!
Кор кутас позьны, ме сылы та йылысь гижа».
Но война век муніс, и гижны тайӧ став йывсьыс оз вӧлі позь, да мамлы и некор вӧлі гижны кузь письмӧяссӧ.
То колӧ вӧлі сулавны вахта вылын, то дежуритны камбузын (тадзи флотскӧйяс шулісны кухнясӧ), то мунны начальник тшӧктӧм серти Мурманск карӧ либӧ Рыбачий кӧдж вылӧ, кӧні дорйысис саридз пехота да кӧні сійӧ кадӧ мунлісны медся жар бойясыс.
Витӧд юр.
И вот ӧтчыд Галялӧн мамыс вӧв вылын верзьӧмӧн нуис колана пакет Рыбачий кӧджвывса боевӧй охранаӧ.
Сы гӧгӧр куйліс зэв паськыд еджыд эрд, тыртӧм да шыльыд.
Сӧмын кӧнкӧ ылын, сэні, кӧні муыс мыджсьӧ енэжас, валйӧсь пиньясӧн кыпӧдчисны гӧраяс.
Тайӧ вӧлі Тунтури хребет.
Некӧн эз быдмы ни ӧти пу, ни ӧти кустарник.
Лым да изъяс куйлісны еджыд кушин вылын.
Кушинын шутьляліс чизыр тӧв, кучкаліс синмас вӧвлы и Галя мамлы.
И сэтшӧм тыртӧм вӧлі гӧгӧр!
Весиг лэбачьяс эз тыдавны лӧз енэжас.
Свет вылын эм татшӧм кӧдзыд муыс — миян чужанінлӧн юкӧн.
И сы вӧсна война вылын кисьтісны вир.
Вӧв вӧйласис толаясӧ да пырліс сылӧм лым пытшкӧ дзик кынӧмӧдзыс.
Веськыдладорсяньыс тундраӧ пырӧ вӧлі куръя.
Берегыс вӧлі ӧтипӧлӧс: из торпыригъяс да галяиз.
— Но тэ, мун, мун! — вӧтліс Галялӧн мамыс ассьыс вӧвсӧ.
И вот найӧ петісны дзик куръя дорас —  вӧлыс кӧтасьӧм кынӧма да мамыс васьыс польдӧм сапӧга.
Куръяыс вӧлі шыльыд, глянцовитӧй бумага лист кодь.
Сы весьтын кыпӧдчис джуджыд, лӧз енэж.
Лӧзӧн лӧсталӧмсьыс ёнтісны синъяс да ёпкис сьӧлӧм — сэтшӧм сӧстӧм, сэтшӧм лӧнь вӧлі енэжыслӧн куполыс.
И друг сынӧдыс сыркмуні.
Кытысянькӧ Тунтуриладорсянь лэбис мина.
Грымакылігтыр лэбисны енэжӧ изъяс да лым.
Вӧв чошкӧдіс пельяссӧ, да мам кутіс чувствуйтны, кыдзи сійӧ тірзьӧ.
— Но, рӧдимӧй старушкаӧй, гӧнит! — горӧдіс мам да став вынсьыс кокъяснас кучкис вӧвлы бокъясас.
Вӧв нетшыштчис, киргигтырйи да джӧмдалігтырйи уськӧдчис кыккокйыв.
А на гӧгӧрын муыс сыркакыліс выль взрывъясысь.
Тайӧ немеч, коді пукаліс сопкаяс вылын, вылісянь лыйліс миян землянкаяс дорӧ локтанінъяссӧ, медым некод эз вермы матыстчыны на дінӧ.
Эз на удит мам мунны медводдза воронкасяньыс и дас метр, кыдзи быттьӧ мыйӧнкӧ кучкисны сылы пельпомас.
Вӧлыс корснитіс, сувтіс бӧр кокъяс вылас, а сэсся, водз кокъяссӧ кусыньтӧмӧн, пыр жӧ уси лым вылас.
Мам ачыс эз тӧд, дыр-ӧ сійӧ куйлӧма лым вылас.
Делӧыс вӧлі тулысын, сійӧ крайясас шондіыс тулыснас да гожӧмнас оз лэччыв, да сійӧ эз вермы тӧдмавны, кымын час ӧні вӧлі.
А часіыс сылӧн жугалӧма.
Сійӧ садьмис не то пельпом доймӧмысла, не то кӧдзыдысла, не то прӧстӧ сідз.
Садьмис да аддзис, мый куйлӧ гурйӧм лым вылын аслас виӧм вӧлыскӧд орччӧн.
Мамлӧн зэв ёна косьмис горшыс.
Сійӧ нямлялыштіс лымсӧ, сэсся ньӧжйӧник перйис коксӧ стремясьыс, кыпӧдчис да мӧдӧдчис водзӧ.
Куртка соскыс сылӧн вӧлі дзикӧдз кӧтасьӧма вирсьыс.
Сійӧс восӧдіс.
Но мам эз бергӧдчы штабӧ и весиг ньӧтчыд эз видзӧдлы бӧрвылас, эз и думыштлы, мый позьӧ бӧр бергӧдчыны.
Сійӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ, ӧтнас тыртӧм да еджыд эрд вылас.
А сы гӧгӧрын тундраыс сідзи и грымакыліс взрывъясысь.
Кын му ёкмыльяс качлісны дзик енэжӧдзыс да, торпыригӧ дрӧбалӧм бӧрын, гылалісны улӧ.
Мам муніс зэв дыр.
Сійӧ сьӧкыдпырысь лэпталіс кокъяссӧ да думайтіс сӧмын ӧтитор: «Но, нӧшта дас воськов!
Но, нӧшта вит!
Но, нӧшта куим!»
Сійӧ ачыс эз эскы аслыс, кор аддзис, мый гӧраяслӧн еджговруд пиньясыс лоӧмаӧсь сы дінын дзик матынӧсь.
Со тыдалӧ нин миян землянкаясысь петысь виж тшыныс.
Нӧшта сёысь воськовтны — и сійӧ воис.
— Вои!.. — шуис мам да уси лым вылӧ: сылы дзик делӧ лои.
Нелямын кымын минута мысти боецъяс ылісянь аддзисны лым вылысь сылысь пеля сьӧд шапкасӧ.
Кор мамӧс лэптісны да кутісны нуны санитарнӧй частьӧ, сылӧн ранитчӧм киыс ӧшӧдчис нӧсилка вылысь да, быттьӧкӧ кулӧмлӧн, кыссис сы бӧрся джуджыд лым толаяс вывті.
Санчастьын мамлысь вундісны курткасӧ и куртка увсьыс аддзисны пакетсӧ, кодӧс сійӧ вайис штабысь.
Квайтӧд юр.
Куйбышевын баб да Галя пӧлучитісны письмӧ — эз мамсяньыс, а госпитальса начальниксянь.
Медводзсӧ найӧ зэв ёна повзисны да дыр эз вермыны гӧгӧрвоны, мый сэтчӧ гижӧма.
Но сэсся бӧрыннас гӧгӧрвоисны, мый Галялӧн мамыс ранитчӧма, усьӧма вӧв вывсянь да муртса абу кынмӧма лым вылын.
— Ме сідзи и тӧді!
Ме сідзи и тӧді! — бӧрдігтыр шуаліс бабушка. — Тӧдіс менам сьӧлӧмӧй!
— Мамӧй менам ранитчӧма, — йӧрас висьтавліс Галя. — Ми сідзи и тӧдім!
Соседъяслӧн нывкаясыс, кодъяс мӧдӧдавлісны фронтвывса боечьяслы козинъяс, вурисны мамлы кисет да вышивайтісны: «Смела мун тышӧ, ыджыд сьӧлӧма танкист!»
Найӧ эз тӧдны, мый Галялӧн мамыс вӧлі связисткаӧн.
Табак тыра кисетсӧ нывкаяс сетісны Галя баблы.
Бабушка кисьтіс табаксӧ да пуктіс кисетас носӧвӧй чышъянъяс, сынан да зеркалӧ.
И бабыскӧд Галя мӧдӧдчис Москваӧ, кӧні госпитальын куйліс мамыс.
Найӧ сувтісны рӧдвуж ордас, Ыджыд Каретнӧй уличкостӧ, и быд лун 10 №-а троллейбус вылын ветлывлісны видзӧдлыны мамсӧ.
Найӧ нулісны сылы стӧканын турипувйысь пуӧм кисель, термосын какао да пуӧм кольк.
Баб вердліс мамӧс пань помысь, сы вӧсна мый мамлӧн висян, кынтӧм киясыс эз на вӧрны.
А Галя сулаліс орччӧн да ичӧтикӧс моз уговаривайтіс сійӧс: «Но, нӧшта этшаник сёйышт!
Но, ме вӧсна!
Но, баб вӧсна!..»
Сизимӧд юр.
И вот мам пӧшти дзикӧдз бурдіс.
Сійӧс выпишитісны госпитальсьыс да сетісны тӧлысь кежлӧ отпуск.
Сійӧ бара велаліс ӧдйӧ ветлыны да гораа серавны, сӧмын киясыс сылӧн эз на куснясьны, и пасьтӧдліс мамӧс да юрсисӧ сылысь сынавліс баб, кыдзи войдӧр пасьтӧдліс да сынавліс Галяӧс.
А Галя лункосмӧсӧн новлӧдліс сійӧс госпитальӧ электризация вылӧ, босьтліс сылы троллейбусын билет, восьтыліс сылы ӧдзӧсъяс, кизявліс сы вылысь шинельсӧ.
И мам шулывліс сійӧс: «Менам киясӧй».
Коркӧ ӧтчыд мам пӧлучитіс открытка, код вылӧ мича лилӧвӧй букваясӧн печатнӧйӧн вӧлі гижӧма:
«Пыдди пуктана ёрт, тіянлы колӧ явитчыны награднӧй отделӧ, Скаковӧй улича вылӧ, сэтшӧмтӧ числӧӧ куим час лунын».
Открыткасӧ вӧлі мӧдӧдӧма некымын лун сайын, но воис сійӧ сёрмӧмӧн.
Сійӧ числӧыс, кор корӧмаӧсь, вӧлі талун нин, а куим часӧдз коли сӧмын часӧн-джынйӧн.
Мам, Галя да баб ӧдйӧ пасьтасисны да мӧдісны Скаковӧй улича вылӧ.
Найӧ воисны дастӧм куимӧ.
Галя сьӧкыдпырысь восьтіс сьӧкыд ӧдзӧссӧ, и найӧ мамыскӧд пырисны подъездӧ.
А баб пырны эз кӧсйы.
— Ме бурджык тані ветлӧдлышта, — шуис сійӧ: — а то ме зэв ёна волнуйтча.
Вешалка дорын мам вылысь пӧрччисны шинельсӧ.
А Галя ачыс пӧрччис ассьыс ичӧтик  тулупсӧ.
И сэки ставыс аддзисны, мый шинель улас мамлӧн Военно-морскӧй флотса офицерлӧн мича параднӧй форма, а Галялӧн пальто улас — матросскӧй блуза, кодӧс баб вурис мамлӧн краснофлотскӧй фланелевкаысь.
— Видзӧдлӧй жӧ!
Кык моряк! — шуис гардеробщица.
Найӧ кайисны паськыд пос кузя.
Кӧрталӧм кияссӧ видзчысьӧмӧн кутігмоз водзвылас муніс мам, а бӧрвылас — Галя.
Ӧдзӧс сайын шуисны: «Пӧжалуйста!» — и найӧ пырисны.
Пызан сайын пукаліс морт.
Сы водзын куйліс ичӧтик еджыд кӧрӧбка.
Морт вылас ставыс дзирдаліс: зарни погонъяс, кык рад кизь, сосъясас зӧлӧтӧй нашивкаяс да уна орден.
Галя да мам сувтісны пыранін дорас.
Галя видзӧдліс мамыс вылӧ.
Сэтшӧм мичаа вӧлі лӧсьӧдӧма мамлӧн юрсиыс!
Лӧз блуза ворот вывтіыс тыдалыштіс крахмалитӧм юрйыв дорыс.
Блузалӧн бокса зепсьыс тыдыштіс чышъянтор.
А юбка зептас, Галя тӧдіс тайӧс, вӧлі куйбышевскӧй челядьсянь козин — «Смела мун тышӧ, ыджыд сьӧлӧма танкист!» гижӧда кисет.
Кутшӧм жаль, мый кисетыс эз тыдав!
Мам сулаліс дзик веськыда.
Орччӧн матросскӧй курткаа дзик веськыда сулаліс Галя.
Мортыс кызӧктыштіс да босьтіс кӧрӧбкасӧ.
Сійӧ шуис:
— Захватчикъяскӧд тышын тіян заслугаясысь... — да мыччис кӧрӧбкасӧ.
Но мамлӧн киясыс вӧліны сьӧд кӧртӧдаӧсь.
Найӧ вӧліны вурысъясаӧсь да сотчӧм туй кодь лилӧвӧй нисьӧ гӧрд пятнааӧсь.
Найӧ дорйисны Чужанінӧс, тайӧ киясыс.
На вылӧ кольӧма сэтчӧс кӧдзыдлӧн да вӧрӧг билӧн багрӧвӧй следыс.
И мамлы паныд сулалысь мортыс здук кежлӧ думыштчыліс.
Сэсся сійӧ воськовтіс водзӧ, матыстчис дзик Галя дінӧдз да сетіс кӧрӧбкасӧ сылы.
— Босьт, нывка, — шуис сійӧ. — Тэ верман гӧрдитчыны аслад мамнад!
— А ме и гӧрдитча! — вочавидзис Галя.
Но сэки мам военнӧй ногӧн друг ярскӧба шуис:
— Служита Сӧветскӧй Союзлы!
И кыкнанныс найӧ — мам да Галя — мӧдӧдчисны петанінлань.
Водзвылас муніс Галя, киас сылӧн вӧлі кӧрӧбка, бӧрвылас — кӧртӧда кияса мам.
Уліас, подъездас, Галя восьтіс кӧрӧбкасӧ.
Сэні вӧлі Отечественнӧй война орден — дзик ӧти орден, коді сетсьӧ челядьлы наследство кузя.
Пыранінас найӧс виччысис баб.
Сійӧ аддзис мамлысь орденсӧ да гораа бӧрддзис.
Ветлысь-мунысьясыс кутісны видзӧдны на вылӧ, и мам шуис баблы:
— Мамук, оз ков!
Мамук, дугды!
Ме ӧд абу ӧтнам.
Ме кодьыс уна...
Но, эн бӧрд, збыль абу лӧсьыд!..
Сэки кутшӧмкӧ олӧма нывбаба, коді мунӧ вӧлі на дінті, сувтіс бабушка дор.
— Мыйла нӧ, — шуис нывбаба, — дерт, мамыдлы зэв любӧ.
И он кӧсйы, да бӧрддзан.
Но Галя баблы сідзи и эз сюрлы пӧттӧдзыс бӧрдыштны улича вылын.
Галя кыскис сійӧс соскӧдыс.
Сійӧ кӧсйис ӧдйӧджык висьтавны йӧрын став челядьлы, кыдзи и мыйысь найӧ пӧлучитісны орден.
А сы вӧсна мый ме ола Ыджыд Каретнӧй вылын жӧ, сійӧ жӧ керкаас, сійӧ жӧ йӧрас, то и ме кывлі тайӧ историясӧ ставнас да гижи сійӧс кывйысь кывйӧ, заводитчӧмсяньыс помӧдзыс — сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
{Э. Т. А. Гофман (комиӧдіс Симаков Павел) @ Бӧчкаяс вӧчалысь мастер Мартин да сылӧн подмастерьеяс @ беллетристика @ Э. Т. А. Гофман. Бӧчкаяс вӧчалысь мастер Мартин да сылӧн подмастерьеяс @ 1939 @}
Э. Т. А. Гофман. Бӧчкаяс вӧчалысь мастер Мартин да сылӧн подмастерьеяс
Гашкӧ, муса лыддьысь, сьӧлӧмыд тэнад тырас кутшӧмкӧ гуся меланхолияӧн, кор тэ ветлалан сэтшӧм местаясті, кӧні важ немецкӧй искусстволӧн мича памятникъясыс, кыдзи бур свидетельяс найӧс вӧчысьяслӧн благочестивӧй зільлун йылысь, ловзьӧдӧны тэ водзад лючки да правдивӧя важ нога олӧм.
Оз-ӧ сэк кажитчы тэныд, мый тэ пырин эновтӧм керкаӧ?
Пызан вылас нӧшта куйлӧ на восьсӧн священнӧй небӧг, кодӧс лыддьывліс семьялӧн батьыс; стенас ӧшӧдӧма на нӧшта уна рӧма бур ткань, код вылын мырсьывліс кӧзяйкаыс; и мича шкапъясын куйлӧны дона козинъяс, кодъясӧс вӧлі козьналӧма искуснӧй ремесло организуйтан торжественнӧй лунъясӧ.
Кажитчӧ, мый татчӧс олысьяс пиысь вот-вот кодкӧ пырас да примитас тіянӧс зэв радпырысь.
Но весьшӧрӧ ті понданныд виччысьны налысь локтӧмсӧ, кодъясӧс нуис нин век кежлӧ пыр водзӧ мунысь кадыс, — сідзкӧ, сетчы жӧ мича кӧсйӧмлы, и тэ водзад сувтасны важ кадся мастеръяс, кодъяслӧн сёрниыс тырӧмаӧсь благочестиеӧн да сэтшӧм вынйӧрӧн, мый тэ дзоньнад сыркмунан найӧс кылӧм бӧрын.
И сӧмын сэк ті гӧгӧрвоанныд налӧн гижӧдъясысь джуджыд смыслсӧ, сы вӧсна мый тэ лоан найӧ кадся олысьӧн да тэныд лоӧ гӧгӧрвоана кадыс, коді чужтіс и асьсӧ мастерсӧ и сылысь гижӧдсӧ.
Но овлӧ ӧд и сідз, мый буретш сійӧ минутнас, кор тэ кӧсъян нежнӧя сывтыръявны мичаысь-мича аддзылӧмторсӧ, сійӧ тӧвзьӧ асъя югыд кымӧръяс вылын лунся суетасьыс повзьӧмла, а ті пӧсь синваӧн тырӧм синъясӧн видзӧданныд чусмысь югӧръяс вылӧ.
Дзик тадзи гӧгӧрбок бушуйтчӧм олӧмлӧн чорыда инмӧдчӧмыс друг орӧдас тіянлысь чӧскыд унтӧ и тіянлы сэсся коляс сӧмын джуджыд да страстнӧй мудзӧм чувство, коді кокньыдик полӧмӧн тыртӧ тэнсьыд морӧстӧ.
Сійӧ, коді гижӧ тэныд, дона лыддьысь, тайӧ лист бокъяссӧ, дзик татшӧм чувствояс испытайтліс быд пӧрйӧ, кор сылӧн туйыс нюжӧдчис нималана Нюренберг кар вомӧн.
То базарнӧй площадьвывса зэв мича фонтанӧн, то вежа Себальд гробницаӧн либӧ вежа Лаврентий вичкоын дари дозйӧн нимкодясьӧмӧн, то Альбрехт Дюрерлысь джуджыд содержаниеа да мастерскӧя вӧчӧм произведениеяссӧ важ замокысь да ратушаысь видзӧдӧмӧн, сійӧ ставнас сетчывліс долыд мӧвпъясӧ, кодъяс нулісны сійӧс важ имперскӧй карса величавӧй важ кадъясса олӧмӧ.
Сійӧ уськӧдліс тӧд вылӧ патер Розенблютлысь простодушнӧй стихъяссӧ:
О, Нюренберг, честьлӧн быдманінӧй,
Тэнад ньӧвйыд сатшис коланінӧ,
Тэнӧ ачыс мывкыдлуныс ыстіс,
Истина мед тэын пондас дзирдавны.
Сылӧн мӧвпъясын сувтісны югыд серпасъяс яснӧя воссьыліс и кыдзкӧ кокниа да долыда имитлісны вежӧрӧ сійӧ удж радейтан кадся серпасъясыс, кор зіль карса олысьяслӧн искусство да кипод уджыс олӧмас мунлісны мӧда-мӧдыскӧд топыда йитчӧмӧн.
Та вӧсна, муса лыддьысь, лэдз меным петкӧдлыны сійӧ серпасъяс пӧвсысь ӧтиӧс.
Гашкӧ, тэныд лоӧ нимкодь видзӧдлыны сы вылӧ, весиг долыдпырысь нюммунан; гашкӧ, мастер Мартинлӧн керкаыс лоас тэныд чужан керкаӧн, и тэ рад лоан пукалыштны сылӧн чанъяс да жбанъяс пӧвстын.
Мый жӧ!
Ӧд тайӧ вӧлі эськӧ буретш сійӧ, мый став сьӧлӧмсяньыс эськӧ кӧсйис тайӧ строкаяссӧ гижысьыс.
КЫДЗИ МАСТЕР МАРТИНӦС ВӦЛІ БӦРЙӦМА ЦЕХОВӦЙ СТАРШИНАӦН ДА КЫДЗИ СЫЫСЬ АТТЬӦАЛІС
Сюрс витсё кӧкъямысдасӧд вося ода-кора тӧлысь медводдза лунӧ важся обычайяс да правилӧяс серти вӧльнӧй имперскӧй кар Нюрнбергын вӧлі нуӧдӧма бӧчкаяс да пельсаяс вӧчысьяслӧн почтеннӧй цехлысь кыпыд чукӧртчӧм.
Сыысь неуна водзджык гуалісны цехӧвӧй старшинаяс, либӧ сідз шусяна свещеносечьяс, пиысь ӧтикӧс, да колӧ вӧлі бӧрйыны выльӧс.
Бӧрйисны мастер Мартинӧс.
И збыльысь, ӧдвакӧ кодӧскӧ позис ӧткодявны сыкӧд ён да мича бӧчкаяс вӧчан искусствоын, и сыысь кындзи, некод сыысь бурджыка эз тӧд виннӧй делӧяс, сы вӧсна ӧд и сійӧ вӧлі поставщикӧн медся нима господаяслы и нинӧмын судзсьытӧмлун эз тӧдлы; веськыда кӧ шуны, вӧлі озыр.
Вот мый вӧсна, кор мастер Мартинӧс лои бӧрйӧма нин, пыдди пуктана Якобус Паумгартнер, магистратса сӧветник, коді видзӧдіс кипод уджъяс бӧрся, шуис:
— Ті зэв лючки вӧчинныд, менам ёртъяс, мый бӧрйинныд асланыд старшинаӧн мастер Мартинӧс, сы вӧсна мый сылы дӧверитӧм делӧ ӧні лоӧ медся надежнӧй киын.
Ставыс, кодъяс тӧдӧны мастер Мартинӧс, вылӧ пуктӧны сылысь искусствосӧ видзны да дӧзьӧритны благороднӧй винаяс да тайӧ уджас сылысь ыджыд опытсӧ.
Сылӧн примернӧй зільлуныс, сылӧн бур сяма олӧмыс, став аслас озырлун вылӧ видзӧдтӧг, кодӧс сійӧ ачыс лӧсьӧдіс, тіянлы мед ставныдлы лоас пример пыдди.
Сідзкӧ сетӧй жӧ, дона мастер Мартин, чолӧмавны тіянӧс кыдзи миянлысь пыдди пуктана старшинаӧс!
Тайӧ кывъяс бӧрын Паумгартнер чеччис да вӧчис некымын воськов кияссӧ шевгӧдӧмӧн да виччысьӧмӧн, мый мастер Мартин локтас сылы воча.
Но сійӧ кыкнан кинас мыджсьӧмӧн чеччис сэтшӧм ньӧжйӧник да сьӧкыд пырысь, кыдз сӧмын вӧлі позьӧ сылӧн дородство серти и сэтшӧм жӧ ньӧжйӧникӧн матыстчис нежнӧя кияссӧ шевгӧдӧм Паумгартнер дінӧ, код вылӧ сійӧ муртса-муртса вочавидзис.
— Мый жӧ, — шуис Паумгартнер, неуна шензьӧмӧн сыысь, мый мастер Мартин сэтшӧм чусыда шыасис тайӧ ставтор вылас, — мый нӧ, мастер Мартин, али тэныд оз во сьӧлӧм выланыд, мый ми бӧрйим тіянӧс аслыным старшинаӧ?..
Мастер Мартин, кыдзи и век, чатӧртіс юрсӧ, пуктіс кияссӧ кыз рушку вылас, нюжӧдыштіс улыс льӧбсӧ, паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдліс чукӧртчӧм вылӧ да шыасис Паумгартнер дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Чӧв, пыдди пуктана господин Паумгартнер, кыдз мем вермас не воны сьӧлӧм вылӧ сійӧ, мый меным и лӧсялӧ!
Коді ӧткажитчас босьтны дон честнӧя уджалӧмысь, коді аслас керка тагӧс дорсянь вӧтлас лёк уджйӧзаӧс, коді медбӧрын вайис жӧ уджйӧзсӧ, кодӧс важӧн нин босьтліс водзӧсӧн?
Но мый жӧ, муса ті йӧзӧй (тадзи шыасис мастер Мартин сы гӧгӧрын пукалысь мастеръяс дінӧ), сідз медбӧрын юраныд тіянлы воис, мый меным колӧ лоны миян нималана цехса старшинаӧн.
Но а кутшӧмӧн, тіян ногӧн, колӧ лоны старшиналы?
Колӧ-ӧ сылы лоны аслас кипод уджын медся киподтуяӧн?
Ветлӧй да видзӧдлӧй менам нелямын ведраа бӧчка вылӧ, кодӧс вӧчӧма би отсӧгтӧг, — тайӧ менам медбур удж — и шуӧй, вермас-ӧ кодкӧ тіян пӧвстысь ошйысьны сэтшӧм уджӧн, кодӧс эськӧ позис ӧткодявны сыкӧд ёнлун да мичлун боксянь?
Либӧ ті чайтанныд, мый старшиналы колӧны сьӧм да быд сикас эмбур?
Волӧй ме ордӧ гортӧ, ме восьтла тіянлы ларъяс да сундукъяс, и ті кутанныд нимкодясьны зарни да эзысь дзирдалӧмӧн.
Либӧ старшиналы ставсяньыс колӧ пыдди пуктӧм — и нима йӧзсянь, и поснияссянь?
Юалӧй жӧ пыдди пуктана господаяслысь, кодъяс пукалӧны миян ратушаын, юалӧй миян нималана Нюренберг кар гӧгӧрын олысь князьяслысь да рыцаряслысь, юалӧй его преосвященство епископ Гамбургскӧйлысь, юалӧй, мый найӧ думайтӧны мастер Мартин йылысь.
Мый жӧ!
Ме чайта, мый ті нинӧм лёкторсӧ ме йылысь он кылӧй! - Татшӧм кывъяс шуалӧмӧн мастер Мартин зэв дӧвӧльпырысь тапнитіс аслыс кыз рушкуас синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, нюммуніс да чӧвлӧньын, коді сӧмын кадысь-кадӧ торксьыштліс подозрительнӧй кызӧктывлӧмӧн, водзӧ нуӧдіс висьталӧмсӧ татшӧм кывъясӧн: — Но ме аддза, ме тӧда, и меным колӧ нӧшта покорнӧя аттьӧавны тіянӧс сыысь, мый, медбӧрын, сӧмын тайӧ бӧрйысьӧмыс дырйи господь югзьӧдіс тіянлысь вежӧръястӧ.
Мый жӧ!
Кор ме босьта дон аслам уджысь, кор уджйӧза морт вайӧ меным уджйӧзӧн босьтлӧм сьӧм, ме счёт улас либӧ расписка улас век вӧча пасйӧд: "Аттьӧалӧмӧн пӧлучиті, Томас Мартин, бӧчкаяс вӧчалысь мастер"!
Сідз и тіянӧс ставныдтӧ аттьӧала ме став сьӧлӧмсянь сыысь, мый ті бӧрйинныд менӧ асланыд старшинаӧн да свещенощечӧн да мынтінныд тайӧн ассьыныд важся уджйӧзнытӧ.
Но и ме тіянлы кӧсйыся, мый честнӧя да справедливӧя кута збыльмӧдны ассьым могӧс.
Став цехлы, быдӧнлы тіянысь, ковмас кӧ, ассьым вынъяс жалиттӧг понда отсавны уджӧн и сӧветӧн.
Ме жӧ понда тӧждысьны сы вӧсна, медым миян нималана кипод уджным коли сэтшӧм жӧ коланаӧн, кыдзи и ӧні.
Кора тіянӧс, миян пыдди пуктана господин сӧветник, да тіянӧс ставнытӧ, дона ёртъяс да мастеръяс, локтан вежалунӧ волыны ме ордӧ гажа пир вылӧ.
Гоххеймер, иоганнисбергер либӧ мукӧд сикас благороднӧй вина дзонь стӧкан сайын, кутшӧм сӧмын сюрас менам озыр кӧбрӧгын да кутшӧмӧс тіянлы окота лоас видлыны, ми гажаа сёрнитыштам сы йылысь, мый эськӧ ӧні кежӧ медся коланаджык вӧчны миян пӧльза вылӧ!
Сідзкӧ, видза кора!
Мастер Мартинлӧн тшапитчӧмӧн сёрнитігӧн пыдди пуктана мастеръяслӧн тӧдчымӧнъя зумыштчылӧм чужӧмъясыс бӧр югдисны да чӧв олӧмыс налӧн вежсис кыпыд больгӧмӧн, такӧд тшӧтш эз этша кыв вӧв шуӧма и господин Мартинлӧн ыджыд заслугаяс йылысь да сылӧн бур кӧбрӧг йылысь.
Ставӧн кӧсйисны волыны вежалунӧ да нюжӧдлісны выльӧн бӧрйӧм свещеносечлы кияссӧ, коді ыджыд чувствоӧн топӧдаліс найӧс, а ӧткымын мастеръясӧс нӧшта небыдика топӧдаліс аслас рушку бердас, кыдз быттьӧкӧ кӧсйыліс кутлыны найӧс.
Торйӧдчисны долыдӧсь да довольнӧйӧсь.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, МЫЙ ВОДЗӦ ВӦЛІ МАСТЕР МАРТИН КЕРКАЫН
Медым мунны аслас оланінӧ, магистратса сӧветник Якобус Паумгартнерлы колӧ вӧлі мунны мастер Мартин керка дорті.
Кор найӧ кыкӧн, Паумгартнер да Мартин, воисны Мартин ӧдзӧс весьтӧ да Паумгартнер кӧсйӧ нин вӧлі мунны водзӧ, мастер Мартин пӧрччис ассьыс шапкасӧ, пыдди пуктӧмӧн копыртчыліс сэтшӧм улӧдз, кыдзи сӧмын вермис, да шуис сӧветниклы:
— Ак, сӧмын мед эськӧ ті энӧ зывӧктӧй пыравны час кежлӧ менам омӧлик керкашой пытшкӧ, дона да пыдди пуктана господинӧй менам!
Эн ӧткажитӧй нимкодьмӧдыштӧй да такӧдыштӧй менӧ асланыд тӧлка сёрниӧн.
— Мый жӧ, муса мастер Мартин, — нюмдыштӧмӧн вочавидзис Паумгартнер, — пукыштны ме тіянын зэв рад, сӧмын мыйла жӧ ті ассьыныд керкатныӧ шуанныд омӧлик керкашойӧн?
Ме жӧ тӧда, мый пелькӧдӧм серти да дона кӧлуй серти сыкӧд оз сулавны орччӧн миян медся озыр карса олысьяслӧн керкаясыс!
Ӧд ті зэв на неважӧн стрӧитінныд сійӧс, и сійӧ лои миян нималана имперскӧй карнымӧс мичмӧдысьӧн, а пытшкӧс пелькӧдӧм йылысь ме ог нин и шу, — сыӧн эськӧ вермис ошйысьны и дворянин!
Пӧрысь Паумгартнер вӧлі прав, сы вӧсна мый сӧмын воссьӧ вӧлі ыргӧн украшениеясӧн мичмӧдӧм да найӧс дзирдавтӧдзыс воскӧн ниртӧм ӧдзӧсыс, ті веськаланныд ыджыд посводзӧ, кӧні джоджыс вӧлі тэчӧма плиткаясысь, кӧні стенас ӧшалӧны вӧлі картинаяс, кӧні сулалісны мичаа вӧчалӧм шкапъяс да улӧсъяс и ставыс тайӧ казьтыліс праздник кежлӧ пелькӧдӧм зал.
И быдӧн зэв окотапырысь вӧчліс мый вӧлі тшӧктӧма стихъясын, кодъясӧс вӧлі гижӧма дзик ӧдзӧс дінас ӧшалысь пӧвтор вылӧ:
Кодлы колӧ вуджны тагӧс вомӧн,
Сылы колӧ лоны сӧстӧм кӧмӧн,
Либӧ кӧмсьыс весалас мед буссӧ,
Абу вӧчны мед йӧзлы ковтӧм уджсӧ.
А тӧлка яссӧ нинӧм вылӧ велӧдны,
Асьныс тӧдӧны керкаын пӧрадок.
Луныс вӧлі жар, пемыдгорув пуксьӧм бӧрын жырйын лои жар, сы вӧсна мастер Мартин ассьыс благороднӧй гӧстьсӧ нуӧдіс ыджыд да ыркыд "сӧстӧм пӧварняӧ".
Сідз шусьыліс сэк карса озыр йӧзлӧн керкаын жыр, кодӧс сӧмын йӧзаддза вӧчлісны кухня моз да мичмӧдісны быд сикас овмӧс кӧлуйӧн, кодӧн эз вӧдитчыны сёян-юан лӧсьӧдігӧн.
Мастер Мартин, мыйӧн сӧмын пырис татчӧ, гораа чукӧстіс:
— Роза!
Пыр жӧ воссис ӧдзӧс и комнатаӧ пырис Роза, мастер Мартинлӧн дзик ӧтка нылыс.
Зільышт, дона лыддьысь, кыдз позьӧ стӧчджыка мӧвпыштны аслыд тайӧ здукас зэв мастера вӧчӧм произведениеяссӧ нималана Альбрехт Дюрерлысь.
Медым ловъяяс моз сувтасны тэ водзын вӧвлытӧм нывъяслӧн дивӧ кодь пертасъяс, кодъяс тырӧсь сьӧлӧм вӧрзьӧдан мичлунӧн, долыд рамлунӧн да енногалунӧн, кутшӧмӧн найӧс позьӧ аддзыны сӧмын сылӧн картинаяс вылысь.
Думышт ас водзад нюдз да торъя мича стана нылӧс, мичаысь-мича лилия кодь еджыд кымӧссӧ, розаяс дук кодь небыд румянецсӧ бандзибъяс вывсьыс, вишня кодь алӧй вӧсньыдик да сотысь вомдоръяссӧ, тшӧкыд коръяс сайӧ тӧлысь югӧръяс дзебсьӧм моз сьӧд синлысъяс улӧ дзебсьӧм нежнӧй да мечтательнӧй синъяссӧ, думышт ас водзад мича кӧсаясӧ кужӧмӧн кыӧм шӧвк юрсияссӧ, думышт ас водзад тайӧ нывъясыслысь став сӧстӧм мичлунсӧ, и тэ аддзан мичаысь-мича Розаӧс.
Да и кыдз эськӧ мӧд ног вермис висьтавны гижысь тайӧ андел кодь дитя йывсьыс?
Но да сетӧма лоӧ тані казьтыштны нӧшта ӧти том енбиа художник йылысь, кодлӧн сьӧлӧмӧ пырӧма сійӧ важ бур кадыслӧн яръюгыдыс.
Ми сёрнитам Римын олысь немецкӧй живописец Корнелиус йылысь.
"Ме абу знатнӧй и абу мича".
Сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн Гёте «Фаустын» Корнелиус рисуйтліс Маргаритаӧс, кор сійӧ шуӧ: дзик жӧ сэтшӧмӧн колӧ представитны сійӧ минутаясас и Розаӧс, кор сійӧ набожнӧй да целомудреннӧй чувствояс вӧсна да полӧмла вочавидзліс гордӧй жӧникъяслы отказӧн.
Роза челядь моз кывзысьӧмӧн копыртчыліс Паумгартнерлы, босьтіс сылысь кисӧ да окыштіс сійӧс.
Стариклӧн блед бандзибъясыс гӧрдӧдісны румянецӧн да сідз жӧ, кыдз рытъя югӧръяс медбӧръяысь ӧзйылӧмӧн зарниасьӧны коръяс веркӧсын, синъясас сылӧн югнитліс важ томдырся кадысь кольӧм биыс.
— Но, — гораа шуис сійӧ, — менам муса мастер Мартин, тэ судзсяна, тэ озыр морт, но мичаысь-мича козинысыс, кодӧс козьналӧма тэнӧ енмыс, — тайӧ тэнад муса Роза нылыд!
Миян кӧ нин, пӧрысь сӧветникъяслӧн, радлӧ сьӧлӧм да ми ассьыным тамыш синъяснымӧс ог вермӧй вештыны, кор аддзам мича дитяӧс, кыдзи нӧ пондам дивитны том йӧзӧс сыысь, мый найӧ, кыдз измӧм йӧз, сувтасны улича шӧрӧ, кор паныдасясны тіян нывкӧд?
А вичкоын найӧ сӧмын и тӧдӧны, мый видзӧдны сы вылӧ, а оз поп вылӧ; кор миян Аллервиз вылын либӧ нӧшта кӧнкӧ гуляньеяс найӧ, став мукӧд нывлӧн дӧзмӧм вылӧ, кодъяс ветлӧдлӧны тіян ныв бӧрся, сьӧкыда лолалӧмӧн, радейтана синвидзӧдласъясӧн да ма кодь чӧскыд кывъясӧн.
Мый жӧ, мастер Мартин!
Аслыныд зять пыдди ті верманныд бӧрйыны миян том дворянаяс пӧвстысь либӧ кысь тэныд лоӧ окота.
Мастер Мартинлӧн чужӧмыс зумышмис, вевттьысис чукыръясӧн; сійӧ тшӧктіс нылыслы вайны важ бур вина, да кор сійӧ петіс, ставнас гӧрдӧдӧмӧн да синъяссӧ лэдзӧмӧн, шуис Паумгартнерлы:
— Чӧв, менам сударь, тайӧ збыль, мый менам нывлы сетӧма ыджыд мичлун и мый менӧ тайӧн озыра наградитісны енъяс, но кыдз жӧ ті верманныд ныв дырйи та йылысь сёрнитны?
А мый тэ шуин дворянин зятьпу йылысь, то сійӧ ставыс ковтӧмтор.
— Ланьтӧй, — сералӧмӧн вочавидзис Паумгартнер, — ланьтӧй, мастер Мартин!
Сьӧлӧм тырӧм вӧсна сёрнитӧ вомӧй!
Эскӧй, и менам дыш пӧрысь вирӧй заводитӧ ворсны, кор ме аддза Розаӧс.
А ме кӧ сёрнита сы йылысь веськыда, мый и ачыс сійӧ зэв бура тӧдӧ, нинӧм лёкыс сыысь оз ло.
Роза вайис вина да кык джуджыд стӧкан.
Мартин вештіс комната шӧрӧ сьӧкыд, тешкодя вундалӧм серъясӧн мичмӧдӧм пызан.
Муртса на пӧрысьяс удитісны пуксьыны, муртса на мастер Мартин удитіс стӧканъяс тыртны винаӧн, керка дінын кывсис вӧв кокшы.
Верзьӧмаыс, тыдалӧ, сувтіс, а сэсся посводзын кутіс кывны сылӧн гӧлӧсыс.
Роза тэрмасис сэтчӧ да бӧр локтіс юӧрӧн, мый тайӧ пӧрысь рыцарь Генрих фон Шпангенберг и мый сійӧ окотитӧ пыравны мастер Мартин ордӧ.
— Но, — горӧдіс мастер Мартин, — сідзкӧ, талун менам шуда да радуйтчан рыт, кор ме ордӧ локтӧ менам важся бур заказчикӧй!
Тӧдӧмысь, выль заказъясӧн, тӧдӧмысь, меным лоас босьтчыны выль уджӧ!
Сэк сійӧ став тэрмасян сямнас, мый вылӧ вӧлі сылӧн выныс, мӧдӧдчис паныд колана гӧстьлы.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ МАСТЕР МАРТИН АССЬЫС КИПОД УДЖСӦ ПУКТЫЛІС МЕДСЯ ВЫЛӦ МУКӦД КИПОД УДЖ СЕРТИ
Гоххеймер быгъясис мича граненӧй стӧканъясын, прӧстмӧдіс куим пӧрысьлысь кывъяссӧ.
Пӧрысь Шпангенберг, аслас пӧрысь арлыд вылӧ видзӧдтӧг збодерлуна да долыд на, торъя нин бура кужліс висьтавлыны аслас томдырся тӧждысьтӧм лунъяс йылысь быдсяма сикас тешкодь историяяс, сідз, мый мастер Мартинлӧн ёна дзӧрис рушкуыс да вывті сералӧмсьыс сылы лои пыр чышкавны синвасӧ.
Да и господин Паумгартнер дзик вунӧдліс сійӧ тшапитчӧм йылысь, кутшӧм лӧсялӧ магистратса сӧветниклы, да наслаждайтчыліс благороднӧй юанӧн да гажа сёрниӧн.
Кор жӧ Роза киас мича кӧрзинаӧн выльысь бара пырис комнатаӧ, перйис сэсь выльӧн усьӧм лым кодь еджыд столовӧй пызандӧра, кор сійӧ делӧвӧя, кыдзи и колӧ кӧзяйкалы, ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмӧн, лӧсьӧдіс пызан да сувтӧдаліс сэтчӧ быдсяма сёянӧн, кытчӧ вӧлі содтӧма чӧскӧданторъяс, кор сійӧ меліа нюмъялӧмӧн корис гӧстьясӧс не брезгуйтны сёянъясӧн, кодъясӧс лӧсьӧдӧма сэтшӧм тэрмасьӧмӧн, серам да сёрни ланьтісны.
Кыкнанныс, и Паумгартнер и Шпангенберг, эз вештывны ӧзъяна синъяссӧ мича ныв вылысь, и ачыс мастер Мартин, креслӧӧ нёровтчӧмӧн да кияссӧ кресталӧмӧн, долыда нюмъялӧмӧн видзӧдіс сылӧн кӧзяйственнӧй ноксьӧм вылӧ.
Роза кӧсйис нин мунны, но пӧрысь Шпангенберг том морт моз тэрмасьӧмӧн места вывсьыс чеччыштіс, кватитіс Розаӧс пельпомӧдыс да горӧдіс, а аслас синмас доршасис синва: "О, мусаӧй, раминик ангелӧй, мича да бур нылӧй!" — сэсся кыкысь-куимысь окыштіс сійӧс кымӧсас да, быттьӧкӧ пыдысянь думайтчӧмӧн, бӧр локтіс аслас местаӧ.
Паумгартнер лэптіс стӧкан Роза дзоньвидзалун вӧсна.
— Да, — заводитіс Шпангенберг, кор Роза петіс, — да, мастер Мартин, тіян ныв чужӧмӧн енмыс наградитіс тіянӧс донаторйӧн, кодлы и донсӧ онӧ тӧдӧй.
Сійӧ восьтас тэныд туй ыджыд почестьясӧ: быд морт, кӧть код мед сійӧ эз вӧв, кӧть кутшӧм сословиеысь, эз ӧмӧй эськӧ окотит лоны тіян зятьӧн?
— Вот аддзанныд, — торкис сійӧс Паумгартнер, — аддзанныд, мастер Мартин, мый и благороднӧй господин фон Шпангенберг мӧвпалӧ сідз жӧ, кыдзи и ме.
Ме зэв бура представляйта муса Розаӧс дворянинлӧн невестаӧн, сійӧ дивӧ кодь еджыдоват юрсиас озыр жемчужнӧй уборъясӧн.
— Дона господаяс, — заводитіс дзикӧдз дӧзмӧм мастер Мартин, — дона господаяс, мый тайӧ ті пыр ӧтитор йылысь сёрнитанныд, ме ӧд и ачым на нӧшта та йылысь лючкисӧ ог и мӧвпав!
Менам Розалы ӧні тырис дас кӧкъямыс ар, а татшӧм том нывлы нинӧм на корсьны аслыс жӧникӧс.
Ставнас, мый лоӧ водзӧ, ме дзоньнас надейтча ен вӧля вылӧ.
Сӧмын ме ӧтитор лючки тӧда, мый ни дворянинлы, ни некодлы мукӧдлы оз сюр киыс менам нывлӧн, а сӧмын бӧчкаяс вӧчалысь мортлы, коді менам ремеслоас медся сюсь да кужысь.
Тӧдӧмысь, сӧмын сійӧ кӧ лоӧ муса менам нывлы, сы вӧсна, мый ме нинӧм вылӧ ог кут мырдӧнавны ассьым муса дитяӧс, а медся нин верӧс сайӧ сетӧмын, кор сылы аслыс тайӧ оз во сьӧлӧм вылас.
Шпангенберг да Паумгартнер мастер Мартинӧн неуна тешкодя шуӧм кывъяс бӧрын шензьӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас.
Медбӧрын, Шпангенберг неуна кызӧктыштӧм бӧрын выльысь заводитіс:
— Сідзкӧ, тіян нывныд оз вермы бӧрйыны жӧникӧс мӧд сословиеысь?
— Мед енмыс видзас сійӧс сыысь! — вочавидзис Мартин.
— Но, — водзӧ нуӧдіс Шпангенберг, — но шуам мукӧд благороднӧй кипод удж тӧдысь морт, шуам, зарни делӧ кузя мастер либӧ том енбиа живописец друг коралас тіянлысь Розанытӧ и аслыс сылы кажитчас ёнджыка мукӧд том йӧз дорысь, сэк мый?
— «Петкӧдлы меным, — вочавидзис Мартин юрсӧ чатӧртӧмӧн, — петкӧдлы меным, муса том мортӧй, шуи эськӧ ме сылы, сійӧ нелямын ведраа бӧчкасӧ, код вылын тэ уджалін, — мастер ним вылӧ ассьыд уджтӧ».
А сійӧ кӧ оз вермы сійӧс вӧчны, то ме эськӧ зэв приветливӧя восьті ӧдзӧс да меліа тшӧкті сылы корсьны удача кыськӧ мӧд кипод уджысь.
— А если кӧ, — выльысь шуис Шпангенберг, — если кӧ сійӧ том мортыс шуис: «Сэтшӧм дзоляник произведениетӧ ме ог вермы тэныд петкӧдлыны, но ветлам базар вылӧ, видзӧдлам сійӧ ыджыд керка вылас, коді смела кыпӧдӧма ассьыс стройнӧй юрсӧ, — тайӧ мастер ним вылӧ менам уджӧй!»
— Ах, сударь, — торкис мастер Мартин Шпангенберглысь сёрнисӧ, — ах, дона господин, мыйла тэ зілян эскӧдны менӧ мӧдтор йылысь?
Менам зятьлӧн кипод уджыслы колӧ лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн и менам сы вӧсна, мый ме артала — менам кипод уджӧй эм свет вылас медся бур кипод удж.
Ті ӧмӧй думайтанныд, мый тырмӧмӧн кужны пӧвъяс зэлӧдны асыкъясӧн, медым артмис ён бӧчка?
Но, абу ӧмӧй мича да бур кӧть сӧмын нин сійӧ, мый миян кипод уджлы доверитӧма видзны да дӧзьӧритны мичаысь-мича небеснӧй дар — благороднӧй вина, медым сійӧ лоис бурджык и став выннас да чӧскыдлуннас сквӧзь босьтлас миянӧс, кыдзи олӧмлӧн збыль ӧзъяна лов?
А кыдз вӧчсьӧ ачыс бӧчкаыс?
Оз ӧмӧй миянлы ков, сӧмын кӧ кӧсъяс, медым уджыс артмас, медводз ставсӧ лючки чертитны да артавны?
Миянлы колӧ кужны артавны да муртавны, мӧд ногӧн эськӧ ми эг вермӧ тӧдмавны бӧчкалысь пропорцияяс да уна-ӧ сэтчӧ тӧрас?
Эк, милӧстивӧй господин, сьӧлӧмӧй радлӧ морӧсын, кор ме босьтча тэчны кутшӧмкӧ бур бӧчка, кор нин став юкӧнъясыс бура стружиталӧма да лӧсьӧдӧма, а сэсся подмастерьеяс пондасны шенасьны мӧлӧтъясӧн, кучкалӧны клинъясӧ: тук-тук! тук-тук!
Лӧсьыд музыка!
И вот сулалӧ бӧчка, зэв бура вӧчӧма, а ме сувта важнӧя, босьта киӧ резец да бӧчка пыдӧсас пукта аслам кипод уджлысь пас, коді тӧдса став бур пӧгребщикъяслы да наӧн пыдди пуктана.
Ті сёрни панінныд зодчий йылысь, дона господин?
Но мый жӧ, сэтшӧм мича керкаыд — зэв бур делӧ, но ме кӧ эськӧ вӧлі зодчий да меным лои мунны аслам стрӧитӧм керка дорті и керкасянь ме вылӧ пондіс видзӧдны, шуам, сійӧ керкасӧ ньӧбысьыс, но, шуам, кутшӧмкӧ некытчӧ туйтӧм морт, плут, меным эськӧ сьӧлӧм доймытӧдз лои яндзим, и шогысла да ӧбидаысла меным эськӧ сэк окота лои бӧр жугӧдны ассьым стрӧитӧм керкаӧс.
Но менам стрӧитӧмторъяскӧд некор немтор сэтшӧмыс оз вермы лоны.
Сэтчӧ век кежлӧ нин пырас мувывса медся сӧстӧм дух — благороднӧй вина.
Менсьым кипод уджӧс енмӧн благословитӧма!
— Тіян ошкана кывныд, — шуис Шпангенберг, — петкӧдлӧ бур да достойнӧй мӧвп.
Тіян сійӧ вӧчӧ честь, мый ті сэтшӧм вылӧ донъяланныд ассьыныд кипод уджнытӧ, но энӧ лӧгасьӧй, ме кӧ век на ог вермы та серти кольны тэнӧ спокойӧ.
Мый эськӧ и збыльвылас кӧ тіян ордӧ воис дворянин да кораліс тіянлысь нывнытӧ?
Ӧд кор олӧмыс кватитӧ горшӧд, унатор вермас артмыны дзик мӧдарӧ воддза мӧвп сямлы паныдӧн.
— Ах, — неуна дӧзмӧмпырысь горӧдіс мастер Мартин, — мый эськӧ меным колис вӧчны, меліджыка копыртчывны да шуны: «Милӧстивӧй господин, вӧлін кӧ эськӧ тэ бӧчкаяс вӧчалысь морт, но ӧд...»
— Кывзы водзӧ, — торкис сійӧс Шпангенберг, — а ӧти лунӧ кӧ тіян керка водзӧ воас да сувтас гордӧй вӧлӧн бур паськӧма, шензьӧдана мича свитаа, мичаысь-мича дврянин да пондас корны тіянлысь нывнытӧ аслыс гӧтыр вылӧ?
— Но мый жӧ!
Но мый жӧ! — нӧшта ёнджыка дӧзмӧм пырысь горӧдіс мастер Мартин. — Ме эськӧ став вынысь котӧрті ӧдзӧсъяслань, пӧдлалі найӧс став томанъясӧн да горӧді эськӧ сылы: «Мунӧй водзӧ!
Мунӧй водзӧ, менам благороднӧй рыцарӧй, сэтшӧм розаяс, кыдз менам, оз тіянлы дзоридзавны, менам кӧбрӧгӧй, менам червонечьясӧй кажитчисны тіян, — сідзкӧ, нылӧс кӧсъян босьтны содтӧд вылӧ...
Но вот, мунӧй водзӧ!
Мунӧй водзӧ!»
Пӧрысь Шпангенберглы скӧрмӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧмӧн сувтіс, кыкнан кинас мыджсис пызанӧ да синъяссӧ лэдзис.
— А ӧні, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — медбӧръя юалӧм, мастер Мартин.
Тіян керка водзӧ сувтысь рыцарыс кӧ сійӧ вӧлі менам аслам пиӧй и ме кӧ тшӧтш ӧтлаын сыкӧд сувті тіян керка водзӧ, — тэ эськӧ сідз жӧ игналін ӧдзӧстӧ, ті эськӧ сідзжӧ шуинныд, мый ми локтім тіян кӧбрӧг вӧсна да тіян червонецъяс вӧсна?
— Ньӧти ог, — шуис мастер Мартин, — ньӧти ог, менам дона да милӧсьта господин, ме эськӧ вежавидзӧмӧн восьті тіянлы ӧдзӧссӧ, ставыс менам керкаын эськӧ вӧлі тіян да тіян пилӧн услугаяс вылӧ, но Роза йылысь ме эськӧ шуи тіянлы: «Колӧ кӧ эськӧ вӧлі енъяслы, медым тіян повтӧм рыцарь лоис бур бӧчка вӧчалысьӧн, эз вӧв эськӧ меным став му вылас сы дорысь коланаджык зятьыс, а ӧні...»
Но висьтав жӧ, дона да достойнӧй господин менам, мыйла дӧзмӧдан да мучитан тэ менӧ татшӧм тешкодь юасьӧмъяснас?
Видзӧдлӧй, дзикӧдз торксис миян гажа сёрниным, а стӧканъяс сулалӧны вӧрзьӧдлытӧмӧсь!
Дугдам сэсся сёрнитны зять йылысь да Розалӧн кӧлысь йылысь, код йылысь ме кывлі, мый сійӧ мича зон! — Мастер Мартин босьтіс киас ассьыс стӧкансӧ.
Паумгартнер вӧчис сы моз жӧ да шуис:
— А ӧні ми помалам кажитчытӧм сёрнияссӧ, да мед лоас дзоньвидза тіян повтӧм рыцарныд!
Шпангенберг чокнитчис сыкӧд да пычкӧмакодь нюмӧн шуис:
— Тіянлы абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый ме ставсӧ тайӧс висьталі шуткаӧн, ӧд менам пилы аслыс гӧтырпусӧ колӧ корсьны медся знатнӧй нывъяс пӧвстысь, и сӧмын йӧй да этш тӧдтӧг радейтӧм вермас йӧткыны, аслас сан да чужӧм йылысь вунӧдӧмӧн, сы вылӧ, медым коравны тіянлысь нывнытӧ.
Но век жӧ тэ вермин эськӧ неуна меліджыка вочавидзавны менам юасьӧмъяс вылӧ!
— Ах, дона господин, — вочавидзис мастер Мартин, — весигтӧ кӧть и шуткаӧн, ме эг вермы вочавидзны мӧд ногӧн, мыйӧн ме эськӧ вочавидзи, збыль кӧ лои татшӧм шензьӧдана делӧыс, кутшӧмӧс ті тані думыштінныд.
Но энӧ кедзовтӧй менӧ; ӧд тіян аслыныд колӧ признайтны, мый ме тайӧ местаясас медбур бӧчкая вӧчалысь, мый винаын ме тӧда тӧлк, мый ме чорыда да лючки кутчыся миян кувсьӧм император Максимилианлӧн винаяс йылысь мудрӧй уставӧ, мый ме еннога морт да меным мустӧ быдсяма беззакониеыс, мый менам нелямын ведраа бӧчка вылӧ сӧстӧм сератӧ ме пыр пӧжла этшаник, коді сетӧ колана ёнлун.
И ставсӧ тайӧс, менам дона, пыдди пуктана гӧстьяс, ті верманныд тӧдмавны менам вина кӧр серти.
Шпангенберг воддза местаас пуксьӧмӧн зільліс кутны ассьыс чужӧмсӧ долыдӧн, а Паумгартнер вежис сёрнитанторсӧ.
Но сідзжӧ, кыдзи музыкальнӧй инструментлӧн торксьӧм струнаяс пыр личалӧны да музыкантыс весьшӧрӧ зільӧ выльысь шедӧдны сійӧ мыла аккордъяссӧ, мый кыліс водзджык, сідзи и пӧрысьяс костын эз нин ладмы сёрниыс.
Шпангенберг чукӧстіс ассьыс слугаяссӧ да вывті дӧньӧмпырысь муніс мастер Мартинлӧн керкаысь, кытчӧ сійӧ пыраліс сэтшӧм долыдӧн да бур сьӧлӧмӧн.
ПӦРЫСЬ ПӦЧЛӦН ТУНАЛӦМ
Мастер Мартин неуна смутитчис, мый сылӧн важ заказчикыс сэтшӧм зумышӧн сыкӧд торйӧдчис, да Паумгартнер дінӧ шыӧдчӧмӧн, коді муртса на удитіс юны бӧръя стӧкан да кӧсйӧ нин вӧлі мунны, шуис:
— Веськыда кӧ шуны, ме дзик ог гӧгӧрво, мый кӧсйис старикыс висьтавны аслас сёрниясӧн да мый вӧсна сійӧ медбӧрын скӧрмис.
— Дона мастер Мартин, — заводитіс Паумгартнер, — ті достойнӧй да еннога морт да, дерт, верманныд сетны дон сылы, мый ен отсӧгӧн мунӧ бур пӧрадокӧн да мый сетіс тіян озырлун да пыдди пуктӧм.
Но сӧмын колӧ видзчысьны ошйысяна тшапитчӧмысь: сійӧ паныд мунӧ христианскӧй ловлы.
Эз нин вӧв лӧсьыд и сійӧ, мый талунъя собрание вылын тэ пуктін асьтӧ вылӧджык став мукӧд цехса мастеръясысь; мед шуам, тэ гӧгӧрвоан аслад уджын мукӧдъяс дорысь унджык, но кор тэ татшӧм торъяс висьталан веськыда йӧз син водзын, тайӧ сӧмын вермас кыпӧдны дӧзмӧм да лӧглун.
Сэсся — тані, рытнас!
Ӧд оз жӧ позь лоны татшӧм синтӧмӧн, медым Шпангенберг кывъясысь не аддзыны, кӧсйӧ шутитӧмӧн видзӧдлыны, мыйӧдз вайӧдас тіян асныра тшапитчӧмныд.
Достойнӧй старикӧс быть ёна дойдісны тэнад кывъясыд сы йылысь, мый быд дворянинын, коді кутас коравны тіянлысь нывнытӧ, ті аддзанныд омӧль, горш могъяс.
И ставыс колӧкӧ лючки на волі, ті кӧ эськӧ неуна кутчысинныд, кор Шпангенберг заводитіс сёрнитны аслас пи йылысь.
Мый, эськӧ, тэ кӧ быттьӧ сылы шуинныд: «Да, дона достойнӧй господин менам, тырмӧмӧн сійӧ, мый ті асьныд сват пыдди локтанныд асланыд пиныдкӧд, — татшӧм честьсӧ ме эськӧ некыдз нин эг виччысь, сэк менам вежсис эськӧ медся чорыд решение».
Да, шуин кӧ тэ эськӧ татшӧм кывъяс, таысь, тӧдӧмысь, нинӧм эз ло, старик Шпангенбергыд ассьыс ёна дӧзмӧмсӧ вунӧдӧмӧн эськӧ долыда шмыньмуніс да бӧр лоис воддза кодьыс жӧ бур, и нинӧм лёкыс тані эськӧ эз вӧв.
— Видӧй менӧ, — шуис мастер Мартин, — видӧй менӧ ёнджыка, ме кӧ заслужиті сійӧс; но, кор старикыд мӧдіс сӧрны став тайӧ нинӧм абусӧ, менам ловшыӧй вошліс, и ме эг вермы сылы вочавидзны мӧд ногӧн.
— Сэсся, — водзӧ сёрнитіс Паумгартнер, — кутшӧм жӧ йӧй кӧсйӧм сетны ассьыныд нывнытӧ буретш бӧчкаяс вӧчалысь сайӧ!
Ті шуанныд, мый енлы сетін аслад нывлысь судьбасӧ, а асьныд абу мортнога асныралӧмнаныд зілянныд панйыны вечнӧй владыкалысь решениеяссӧ, арталанныд сійӧ дзоляник кытшсӧ, кытысь кӧсъянныд бӧрйыны аслыныд зятьӧс.
Тайӧ вермас тшыкӧдны и тіянӧс, и тіянлысь Розанытӧ.
Дугӧдчӧй, мастер Мартин, дугӧдчӧй тайӧ абу христианскӧй, челядь сяма да йӧй затеятӧ, мед вечнӧй владыка вӧчас ассьыс вӧлясӧ да тэнад нывлӧн бур сьӧлӧмлы индас веськыд решение!
— Ах, достойнӧй господин менам, — шуис нин дзик шогпырысь мастер Мартин, — сӧмын ӧні ме аддза, кутшӧм лёка вӧча ме, кор эг висьтав ставсӧ ӧтпырйӧ.
Ті думайтанныд, мый сӧмын ассьым кипод уджӧс ёна радейтӧм вайӧдіс менӧ татшӧм вежны позьӧм решениеӧдз, медым сетны Розаӧс бӧчкаяс вӧчалысь сайӧ?
Абу, тайӧ абу сідзи, эм та вылӧ и мӧд, шензьӧдана да гусяник помка.
Ог вермы лэдзны тіянӧс, кытчӧдз ті онӧ тӧдмалӧй ставсӧ; тіян оз ков вой кежлӧ лӧгавны ме вылӧ.
Пуксьӧй жӧ, став сьӧлӧмсянь кора тіянӧс, нӧрӧвитыштӧй неуна.
Аддзанныд, со нӧшта на сулалӧ важ бур вина тыра сулея, кодӧс эз кӧсйы юны скӧрмӧм рыцарыд; кольччылӧй жӧ да лоӧй нӧшта менам гӧстьӧн!
Паумгартнерӧс шензьӧдісны мастер Мартинлӧн лэдзчысьтӧмлуныс да сійӧ сибыдлуныс, коді ньӧти сылы эз лӧсяв; кажитчӧ вӧлі, мый сы сьӧлӧм вылын куйлӧ сьӧкыд груз, кодӧс сійӧ кӧсйӧ шыбытны.
Кор Паумгартнер пуксис да юис стӧкан вина, мастер Мартин заводитіс тадз:
— Ті тӧданныд, дона, достойнӧй господинӧй менам, мый Розаӧс чужтӧм бӧрын регыд менам шань гӧтырӧй кувсис сьӧкыда чужтӧм вӧсна.
Сэки менам пӧчӧй, зэв пӧрысь старука, вӧлі ловъя на, позьӧ кӧ шуны ловъя мортӧн дзик пельтӧм, синтӧм, пӧшти сёрнитны, ветлӧдлыны вермытӧм да лун и вой вольпасьын куйлысь мортӧс.
Розаӧс менсьым пыртісны: кормилица вӧлі пукалӧ каганас пӧчӧлӧн комнатаын.
Сьӧлӧм вылын менам вӧлі сэтшӧм шог, а кор ме видзӧді мичаысь-мича кага вылӧ, ме кылі шогкӧд сорсьӧм сэтшӧм шензьӧдана радлун, сэтшӧм джуджыд волнение, мый вӧлі некутшӧм удж вылӧ ог туй, чӧв олі ас пытшкӧ вӧйтчӧмӧн, сулалі пӧчӧлӧн вольпась дорын, кодӧс ме лыдди шудаӧн сы вӧсна, мый сійӧ нин вӧлі мездысьӧма быд сикас мувывса шогъясысь.
И вот видзӧда ме сылӧн вирпастӧм чужӧмӧ, а сійӧ друг заводитіс кыдзкӧ тешкодя нюмъявны; чукыръясыс быттьӧкӧ шылясисны, блед бандзибъясыс весиг гӧрдӧдыштісны.
Сійӧ кыпӧдчыштіс, быттьӧ кутшӧмкӧ аддзытӧм вын отсӧгӧн чеччис, косьмӧм кияссӧ нюжӧдіс, кодӧс водзын оз нин вӧлі вермы вӧрзьӧднысӧ, да надзӧник, нежнӧй гӧлӧсӧн шыасис: «Роза... менам муса Роза!»
Кормилица чеччис да вайис сылы кагаӧс, а сійӧ босьтіс кагаӧс киас да заводитіс качайтны.
Но вот, достойнӧй господин менам, гӧгӧрвоин тэ менсьым сэсся шензьӧмӧс, весиг повзьӧмӧс — старукаыд гӧгӧрвоана да чорыд гӧлӧсӧн заводитіс Страсбургын Духлӧн гостиницаса кӧзяин моз, господин Ганс Берхлер моз кыпыда сьывны; а со сылӧн кывъясыс:
Алӧй бандзибйыла нылӧ,
Роза, ло чорыдӧн:
Енмӧс помнит пыр,
Корсь сылысь дорйӧм,
Пов юртӧ янӧдӧмысь,
Ылӧдчан шудсӧ тэ эн корсь.
Керкатор бур — тайӧ козин,
Чӧскыд дукӧн сыысь ӧвтӧ,
Сэні югыд ангелъяслӧн сьылӧм;
Сӧстӧм сьӧлӧмӧн
Кывзы, менам ёртӧй,
Радейтчан руйӧг шыяс кывзы.
Коді сійӧ дона керкаторсӧ
Тэнад керкаӧ ваяс, сійӧс
Тэ верман сывйыштны дӧвӧльпырысь,
Аслад батьыдлысь юасьтӧг
Сійӧ лоӧ тэнад верӧспуӧн.
Тайӧ керкаторйыс шуд, и радлун,
И озырлун керкаӧ ваяс.
Смела видзӧд водзӧ,
Веськыд кывлы эскы;
Медым тэнад томлун
Ен вӧляӧн дзоридзалӧ.
А тайӧ сьыланкыв помасьӧм бӧрас ньӧжйӧ да видзчысьӧмӧн пуктіс сійӧ кагасӧ шебрас вылӧ, пуктіс сылы кымӧс вылас ассьыс кос, тіралан кисӧ, мӧдіс вашкӧдны гӧгӧрвотӧм кывъяс, но сылӧн радлан чужӧм серти бура вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ лыддьӧ молитваяс.
Сэсся сійӧуськӧдіс юрсӧ юрлӧс вылӧ да сійӧ жӧ минутанас, кор кормилица нуӧдіс кагасӧ, пыдысянь лолыштіс.
Сійӧ кувсис...
— Тайӧ, — шуис Паумгартнер, кор мастер Мартин ланьтіс, — тайӧ шензянатор, но век жӧ ме дзик ог гӧгӧрво, кутшӧм йитӧд эм пӧрысь пӧчлӧн инан сьылӧм да тіян Розаӧс бӧчка вӧчалысь сайӧ сетны асныра кӧсйӧмын.
— Эх, — вочавидзис мастер Мартин, — мый жӧ вермас лоны гӧгӧрвоанаджыкыс?
Старука, кодӧс сійӧ олӧмын медся бӧръя минутанас просветитіс ениыс, инан гӧлӧсӧн висьталіс, мый должен лоны менам Розакӧд, сійӧ кӧ кӧсйӧ лоны шудаӧн.
Жӧникыс, код локтас бур керкаӧн да ваяс озырлун, шуд, радлун да тыр-бур олӧм, — абу ӧмӧй сійӧ медся кужысь бӧчкаяс вӧчалысь, коді менам мастерскӧйын стрӧитас ассьыс бур керкасӧ да таысь босьтас мастерлысь ним?
Кутшӧм жӧ мӧд керкаторйын югъялӧ чӧскыд струяыс, абу кӧ вина бӧчкаын?
А кор винаыс босьтчас шузьыны, кор сійӧ сильгӧ, и чушкӧ, и булькакылӧ, тайӧ бур ангелъяс ветлӧны вина гыяс вывті да сьылӧны гажа сьыланкывъяс.
Да, да!
Некутшӧм мукӧд жӧник йылысь пӧрысь пӧчӧй эз и висьтав, а сӧмын бӧчкаяс вӧчалысь йылысь, сідзи тайӧ и лоӧ.
— Ті, дона мастер Мартин, — шуис Паумгартнер, — ті ӧд асланыд чайтӧм серти гӧгӧрвоӧданныд пӧрысь пӧчыслысь кывъяссӧ.
Ог вермы босьтны тӧлк вылӧ тіянлысь висьталӧмнытӧ да сулала сы дор, мый тіян колӧ эскыны ен вылӧ да тіян ныв сьӧлӧм вылӧ, коді лючки аддзас та вылӧ веськыд вочакыв.
— А ме, — терпеньесӧ воштӧмӧн торкис сійӧс мастер Мартин, — ме сулала сы вылын, мый зятьпуӧн менам должен лоны да лоас оз кодкӧ мукӧд, а буретш искуснӧя бӧчка вӧчалысь.
Паумгартнер муртса эз скӧрмы мастер Мартинлӧн асныралӧм вылӧ, но но кутчысис да места вывсьыс сувтігӧн шуис:
— Кадыс сёр нин, мастер Мартин, тырмас миянлы юны да сёрнитны, винаыд да сёрниыд миянлы, кажитчӧ, оз нин мунны пӧльза вылӧ.
Кор сэсся найӧ петісны посводзӧ, сэні сулаліс том нывбаба вит зонкакӧд, кодъяс пиысь медыджыдыслы вермис, гашкӧ, лоны ар кӧкъямыс, а медичӧтыслы — арӧн джынйӧн кымын.
Нывбабаыс сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Роза тэрмасьӧмӧн локтіс паныд батьыс дінӧ да гӧсть дінӧ да шуис:
— О енмӧй!
Валентин кулӧма, со сылӧн дӧваыс да челядьыс.
— Мый?
Валентин кулі?! — шӧйӧвошӧмӧн горӧдіс Мастер Мартин. — Ах, кутшӧм шог, кутшӧм шог!
Сӧмын думыштны, — шыасис сійӧ та бӧрын Паумгартнер дінӧ, — Валентин — медся бур менам подмастерьеяс пӧвстын, да такӧд тшӧтш зіль да рам.
Неважӧн, ыджыд бӧчка эштӧдігӧн, сійӧ ёна дойдіс асьсӧ скобельӧн, дойыс лоис пыр ӧпаснӧйджыкӧн, сылӧн заводитчис горячка — и вот сійӧ том арлыдӧн кувсис.
Сэсся мастер Мартин матыстчис шогӧ усьӧм дӧва дінӧ, коді синваӧн мыссис, норасис, мый ӧні сылы, тыдалӧ, лоӧ пӧгибнитны шогысла да гӧль олӧмысла.
— Да мый тэ, — шуис Мартин, — да мый ті ме йылысь мӧвпаланныд?
Ме ордын уджалігӧн ӧд тіян верӧсныд вӧчис аслыс опаснӧй дойсӧ.
Ме ӧмӧй та бӧрын верма кольны тіянӧс неминучаын?
Ог, ӧнісянь жӧ ті пыранныд менам керкаӧ.
Аски либӧ, кор тэ игдан, ми дзебам тіянлысь коньӧр верӧснытӧ, а ті асланыд зонкаяснад вуджанныд Девичӧй ворота дорса менам мызаӧ, кӧні менам восьса енэж улын нималана мастерскӧйӧй, и сэні ме быд лун уджала аслам подмастерьеяскӧд.
Сэні тэ верман веськӧдлыны кӧзяйствоӧн, а тіянлысь шань зонкаяснытӧ ме быдта, кыдз ассьым пиянӧс.
И тӧдӧй нӧшта, мый ме и тіянлысь пӧрысь батьнытӧ босьта аслам керкаӧ.
Бур бӧчкаяс вӧчалысь сійӧ вӧлі, кытчӧдз сійӧс выныс эз эновт.
Мый жӧ!
Сійӧ кӧ оз нин вермы кутны киас колотушка, чер либӧ зэлӧдчан да оз вермы стружитчыны фуганокӧн, то век жӧ сійӧ нӧшта вермас на лэчтасьны либӧ асыкъяс стружитны.
Ӧти кывйӧн, сылы, сідз жӧ кыдзи и тіян, колӧ овмӧдчыны менам керкаын.
Мастер Мартин кӧ эськӧ сэк эз кутышт дӧваӧс, сійӧ, ёна сьӧлӧм вӧрзьӧмсьыс да аттьӧавны ёна кӧсйӧмсьыс, воштіс садьсӧ, уси эськӧ сы кок улӧ.
Ыджыдджык зонкаясыс ӧшӧдчисны сылы камзол пӧлаясас, а кык дзоляник зонкаыс, кодъясӧс Роза босьтіс киас, нюжӧдісны сылы ассьыныс кияссӧ, кыдз быттьӧкӧ найӧ ставсӧ сідз жӧ гӧгӧрвоисны.
Пӧрысь Паумгартнер синваӧн тырӧм синъясӧн нюммуніс да шуис:
— Мастер Мартин, оз позь тіян вылӧ скӧравны! — и муніс гортас.
КЫДЗИ ТӦДМАСИСНЫ ТОМ ПОДМАСТЕРЬЕЯС ФРИДРИХ ДА РЕЙНХОЛЬД.
Живописнӧй веж мыльк вылын, кузь пуяс вуджӧр улын, куйліс Фридрих нима том зон.
Шондіыс нин вӧлі лэччӧма, и сӧмын розовӧй бинӧшта ӧзйис горизонт весьтын.
Ылын, увтас местаӧ вольсовтчӧмӧн гордӧй башняяснас смела вылӧ чургӧдчӧмӧн да рытъя дзирдалан югӧръясын йывъяснас купайтчӧмӧн, вывті яснӧя вӧлі тыдалӧ славнӧй имперскӧй кар Нюренберг.
Зонмыс лэдзчысьӧма аслас орччӧн куйлысь ноп вылас гырддзанас да мӧвпалӧмӧн видзӧдіс увтас местаӧ.
Сэсся сійӧ нетшыштіс сы гӧгӧрын турун пиын быдмысь кымынкӧ дзоридз да шыбитыштіс найӧс вывлань, рытъя югӧръяслы паныд, сэсся бара шога видзӧдліс водзӧ, да пӧсь синваяс югнитісны сы синъясын.
Медбӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ, нюжӧдіс водзӧ кыкнан кисӧ, быттьӧкӧ кӧсйис сійӧ кутлыны ассьыс медся дона мортсӧ, да гора мича гӧлӧсӧн заводитіс татшӧм сьыланкыв:
Муса чужанінӧ,
Тэ бара ме син водзын,
Сӧстӧм сьӧлӧмӧн
Некор эг ылӧдлы ме тэнӧ.
Алӧй кыаӧй, гӧрдӧд!
Ме аддзыны кӧсъя сӧмын розаяс;
Тувсовъя радейтчӧмлӧн дзоридзалӧм пӧвстын,
Тэ меным петкӧдлы
Зэв мича, мелі вӧтъяс.
Тэ потны дась, морӧсӧй?
Чорыдӧн шогын да шудын ло!
О, зарни шонді пуксьӧмӧй,
Тэнӧ вежа радейтчӧм ыстӧма,
Лов шыӧс, синваӧс менсьым
Сы дорӧ ну тэ
Да, кула кӧ,
Мелі розаяслы висьтав тэ,
Мый радейтӧмла ме кувсис.
Тайӧ сьыланкывсӧ помалӧм бӧрын Фридрих перйис аслас нопйысь сись тор, шонтӧдіс сійӧс аслас морӧс бердын да босьтчис зэв мичаа вӧчны уна вӧсниысь-вӧсни коръяса мичаысь-мича роза.
Тайӧ удж дінас босьтчӧмӧн сійӧ сьыліс аслас сьыланкывйысь торъя строфаяс да дзоньнас вӧйтчис аслас уджӧ, мый эз казявлы, кыдз сылӧн мыш сайын важӧн нин сулаліс мича том морт да сюся видзӧдіс сы удж бӧрся.
— Кывзӧй, ёрт, — заводитіс том морт, — ӧд сійӧ, мый ті вӧчанныд, зэв мичатор.
Фридрих повзьӧмӧн бӧрвыв видзӧдліс, но, кор сійӧ аддзис тӧдтӧм том мортлысь пемыд, мелі синъяссӧ, сылы кутіс кажитчыны, быттьӧ сійӧс важсянь нин тӧдӧ сійӧс, сійӧ шмыньмунӧмӧн вочавидзис:
— Ах, милӧстивӧй господин, сулалӧ-ӧ тіян тайӧ тайӧ ковтӧмтор вылас, коді отсалӧ меным туйын кад коллявны?
— Но, — водзӧ сёрнитіс тӧдтӧм том морт, — ті кӧ ковтӧмторйӧн шуанныд татшӧм мича дзоридзсӧ, коді сэтшӧм ёна мунӧ збыльвывса роза вылӧ, то ті сідзкӧ зэв бур да киподтуя лепщик.
Ті кык пӧв менӧ нимкодьмӧдінныд.
Меным сьӧлӧмӧдз йиджис мича сьыланкывйыс, кодӧс ті сэтшӧм бура сьылінныд Мартин Хереш моз, а ӧні жӧ ме нимкодяся тіян сиськӧн вӧдитчыны кужан сямӧн.
А кытчӧдз ті думайтанныд нӧшта талун воӧдчыны?
— Могыс, — вочавидзис Фридрих, — могыс менам странствуйтӧмлӧн тані, со миян син водзын.
Ме локта аслам чужанінӧ, славнӧй имперскӧй Нюренберг карӧ.
Но шонді пуксис нин, да сы вӧсна ме кӧсъя узьны сэн уліас, сиктас; аски, водз асывнас, бара туйӧ, да луншӧр гӧгӧр ме лоа Нюрнбергын!
— Вот кыдз! — долыдпырысь горӧдіс том морт, — тайӧ лӧсьыд!
Миянлы пӧпуттьӧ, ме сідзжӧ муна Нюренбергӧ.
Ме тіянкӧд ӧтлаын сиктын узя, да аски жӧ мӧдӧдчам водзӧ.
А ӧні нӧшта на неуна сёрнитыштам.
Том морт, кодӧс шуисны Рейнхольдӧн, пуксис Фридрихкӧд орччӧн турун вылӧ да водзӧ пондіс сёрнитны:
— Абу ӧмӧй збыль, ме ӧд эг сорсьы, ті зэв бур литейщик, сійӧс ме аддза сы серти, кыдз ті сиськӧн вӧдитчанныд, а гашкӧ, ті зарни да эзысь делӧяс кузя мастер.
Фридрих шогпырысь лэдзис синъяссӧ да гажтӧма шуис:
— Ах, милӧстивӧй господин, тіян кажитчӧ, мый ме бурджык да вылынджык, сы серти, мый эм збыльвылас.
Пыр жӧ висьтала тіянлы, мый ме велӧдчи бӧчкаяс вӧчалан удж вылӧ да муна Нюрнбергӧ удж вылӧ ӧти нималана мастер ордӧ.
Ӧні ті, тӧдӧмысь, мӧданныд кедзовтны менӧ сыысь, мый ме ог сяммы ни лепитны, ни кисьтны быд сикас мича фигураяс, а сӧмын асыкала бӧчкаяс да чепняяс.
— Меным кедзовтны тэнӧ сыысь, мый тэ бӧчкаяс вӧчысь?
Ӧд ме жӧ и ачым буретш бӧчкаяс вӧчысь!
Фридрих видзӧдліс сы вылӧ да эз тӧд, мый и думайтны, сы вӧсна, мый Рейнхольдлӧн паськӧмыс зэв омӧля лӧсяліс странствуйтысь бӧчка вӧчысь подмастерьелы.
Камзолыс вӧлі вӧсни сьӧд нойысь, вурӧма тиснениеа бархатӧн, зэв мича юрйыла, дженьыдик паськыд шпага, увлань ӧшӧдчӧм тывбордъя шапка, ёнджыка петкӧдлісны, мый сійӧ озыр купеч, а сыкӧд тшӧтш том мортлӧн чужӧмыс, сылӧн сылӧн став ортсыладорын вӧлі мыйкӧ торъялана, и некыдз оз позь вӧлі миритчыны сэтшӧм мӧвпӧн, мый тайӧ вермас лоны купеч.
Рейнхольд казяліс Фридрихлысь шензьӧмсӧ, восьтіс ассьыс нопсӧ, кыскис сэсь фартук да инструментъяс чукӧр да горӧдіс:
— Видзӧд жӧ, ёрт, видзӧд!
Тэ пыр на он эскы, мый ме тэныд ёрт?
Ме тӧда, тэнӧ шензьӧдӧ менам паськӧмӧй, но ме Страсбургысь, а сэні бӧчка вӧчалысьясыд ветлӧны сэтшӧм жӧ вӧччӧмӧн, кыдзи и дворяна.
Збыльысь кӧ шуны, меным сідз жӧ, кыдз и тэныд, войдӧр окота вӧлі мыйкӧ мӧдтор, но меным ӧні — тайӧ бӧчка вӧчалан удж, да сы вылӧ ме кута ыджыд да зэв бур надеяяс.
Оз ӧмӧй овлы татшӧмторйыс и тэкӧд, ёртӧй?
Но меным кажитчыліс, мый тэнад долыд том олӧм вылын ӧшалӧ пемыд кымӧр да чӧвтӧ сы вылӧ ассьыс вуджӧрсӧ, и тэ он вермы рад видзӧдласӧн видзӧдны ас гӧгӧрыд.
Сьылавйыс, кодӧс тэ сьылін, вӧлі тырӧма радейтӧмӧн да шоглунӧн и кылӧны сэн шыяс, кодъяс быттьӧ нетшкысьӧны менам морӧсысь, и меным кажитчӧ, быттьӧ ме ставсӧ нин тӧда, мый тэ ас пытшкад дзебан.
Тэ верман дӧверитчыны меным, — ог ӧмӧй ми и сытӧг лоӧй Нюрнбергад бур ёртъясӧн да ог омӧй кольӧй наӧн сы бӧрын?
Рейнхольд ӧти кинас кутіс Фридрихӧс да зэв меліа видзӧдліс сылы синмас.
Сэсся Фридрих шуис:
— Мый ёнджыка ме тэ вылӧ видзӧда, бур ёртӧй, сымын ёнджыка кыскӧ менӧ тэ дінӧ; ме явӧ кыла шензьӧдана гӧлӧс, коді кылӧ сьӧлӧм пыдыс юкӧнсянь да йӧлӧга моз вочавидзӧ тэнад ловлӧн ёртасян чукӧстӧм вылӧ.
Меным колӧ висьтавны тэныд ставсӧ.
Абу сы вӧсна, мый менам, гӧль мортлӧн, вӧліны ыджыд гусяторъяс, кодъясӧс ме верма дӧверитны тэныд, но сӧмын сы вӧсна, мый веськыд ёртлӧн морӧсын аддзысяс места йӧз шоглы, да тэнӧ, кӧть ми сӧмын на тӧдмасим, ме тайӧ медводдза минутаясас лыддя аслам медся матысса ёртӧн.
Меысь ӧні артмис бӧчкаяс вӧчалысь, и ме верма ошйысьыштны, мый тӧда ассьым кипод уджӧс, но мӧд искусство дорӧ, ёна мичаджык дорӧ, ме ичӧтсянь зільлі кутчысьны став сьӧлӧмсянь.
Ме кӧсйылі лоны ыджыд мастерӧн литейнӧй искусствоын да эзысь предметъяс чеканитӧмын, кыдз Патер Фишер либӧ итальянеч Бенвенуто Челлини.
Ӧзъяна зільлунӧн ме уджалі господин Иоганн Гольцшуэр ордын, менам чужанінса нималана чеканщик ордын, коді кӧть ачыс эз вӧв литейщикӧн, но век жӧ тырвыйӧ вермис веськӧдлыны меӧн тайӧ уджас.
Господин Гольцшуэрлӧн керкаын тшӧкыдакодь вӧвлывліс господин Тобиас Мартин аслас нылыскӧд — мича Розакӧд.
Ме влюбитчи сыӧ; ачым ог тӧд, кыдзи тайӧ лои.
Ме эновті чужанінӧс да мӧдӧдчи Аугсбургӧ, медым лючки велӧдчыны сэні литейнӧй искусствоӧ, но сэн ме пытшкын збыльвылӧ ӧзйис радейтӧмлӧн биыс.
Ме аддзи и кылі сӧмын Розаӧс; быд кӧсйӧм, быд выныштчӧм, коді оз вӧлі вайӧд менӧ Роза дінӧ, лои меным прӧтивнӧ.
Меным лои сувтны сійӧ дзик ӧти туй вылӧ, коді вайӧдӧ вӧлі та дорӧ.
Но мастер Мартин сетас ассьыс нывсӧ сӧмын бӧчкаяс вӧчалысь сайӧ, коді сы керкаын вӧчас лӧсьыдысь-лӧсьыд бӧчка да сэк жӧ воас нылыслы сьӧлӧм вылас.
Ме эновті ассьым искусствоӧс да велӧдчи бӧчкаяс вӧчалан кипод уджӧ.
Ме муна Нюрнбергӧ да кӧсъя пырны мастер Мартин ордӧ подмастерьеӧ.
Но вот ӧні, кор ме син водзын чужан кар, а Розалӧн мичаысь-мича пертасыс сэтшӧм бура тыдалӧ менам син водзын, ме ӧні тырӧма полӧмӧн, пикӧ воӧмӧн, шогӧн; ме пӧгибайта.
Ӧні ме бура нин аддза, мый менам кӧсйӧмӧй йӧйталӧм.
Ме ӧмӧй тӧда, радейтӧ-ӧ менӧ Роза, пондас-ӧ сійӧ менӧ коркӧ радейтны?
Рейнхольд пыр ёнджыка кывзіс Фридрихлысь висьталӧмсӧ.
Ӧні сійӧ мыджсис кинас тшӧкаас топӧдчис да мӧд кипыдӧснас синсӧ тупкӧмӧн юаліс гортӧма да зумыша:
— Розаыс ӧмӧй ньӧтчыд эз сетлы тэныд гӧгӧрвоны, мый радейтӧ тэнӧ?
— Ах, — вочавидзис Фридрих, — ах, Розаыс, кор ме муні Нюрнбергысь, сійӧ эз на вӧв нылӧн, а нывкаӧн.
Веськыда кӧ шуны, сылы кажитчӧ вӧлі овны ме дінын, сійӧ сэтшӧм меліа нюмъявліс меным, кор ме сыкӧд ӧтлаын некутшӧма мудзлытӧг чукӧртлі господин Гольцшуэр садйысь дзоридзьяс да кылі венокъяс, но...
— Но, сідз кӧ надеяыд нӧшта абу на вошӧма! — друг горӧдіс Рейнхольд сэтшӧм лэчыд да сэтшӧм неприятнӧя кылысь гӧлӧсӧн, мый Фридрих пӧшти здрӧгнитіс.
Рейнхольд чеччыштіс, шпагаыс зёлькмуні сылӧн бокас.
Ӧні, кор сійӧ сувтіс став туша кузьтанас нюжӧдчӧмӧн, войся вуджӧръяс водісны сы кельдӧдӧм чужӧм вылӧ да сэтшӧм мисьтӧма вежыньтісны том мортлысь чужӧмсӧ, мый Фридрих повзьӧмысла горӧдіс:
— Да мый нӧ друг тэкӧд лои? - И тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ кымынкӧ воськов тувччис бӧрвыв да кокнас зурасис Рейнхольдлӧн нопйӧ.
Триньӧбтісны струнаяс и Рейнхольд скӧрысь горӧдіс:
— Эй тэ, омӧлик ёрт, эн жугӧд менсьым лютняӧс!
Лютнясӧ вӧлі кӧрталӧма ноп бердас.
Рейнхольд сійӧс разис да сэтшӧм чорыда кучкис струнаяс кузяыс, быттьӧкӧ кӧсйис ставсӧ медбӧръяӧдзыс орйӧдлыны.
Но ворсӧмыс сылӧн лои небыд да мыла.
— Вай, — шуис сійӧ воддза моз небыдик гӧлӧсӧн, — вай, муса вок, лэччам ӧні сиктӧ.
Тані менам киын бур средство, медым вӧтлыны лёк духъясӧс, кодъяс эськӧ вермасны паныдасьны миян туй вылын да ме дінӧ нин крукасьны.
— Тырмас, муса вок, — вочавидзис Фридрих, — мыйысь нӧ эськӧ лёк духъясыдлы крукасьны миян дінӧ туйын?
Но ворсан тэ зэв лӧсьыда, ворс водзӧ.
Пемыд енэжын тыдовтчисны зарни кодзувъяс.
Войся тӧв кышакылӧмӧн ӧвтіс чӧскыд дука видзьяс вывті.
Гораджыка ызгисны шоръяс, шувгисны ылі зумыш вӧрса пуяс.
А Фридрих да Рейнхольд лютня шыяс улӧ сьылігтыр пондісны лэччыны увтасінӧ, налӧн мечтательнӧя да лӧсьыда шыалан сьыланкывъясыс вӧліны гораӧсь да яснӧйӧсь, кыдз быттьӧ югыд бордъяс вылын лэбзисны сынӧдтіыс.
Узянінӧ воӧм бӧрын, Рейнхольд тэрыба шыбытіс ассьыс нопсӧ, эновтіс лютнясӧ да зэв чорыда топӧдіс Фридрихӧс аслас морӧс бердӧ, коді кыліс бандзибъяс вылас пӧсь синва туйяс, кодъяс киссисны сылӧн ёртлӧн.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ КЫК ТОМ ПОДМАСТЕРЬЕСӦ, РЕЙНХОЛЬДӦС ДА ФРИДРИХӦС, ВӦЛІ ПРИМИТӦМА МАСТЕР МАРТИН КЕРКАЫН
Кор Фридрих асывнас садьмис, сійӧ эз аддзы ассьыс выль ёртсӧ, коді рытнас водліс сыкӧд орччӧн идзас вылӧ, а сы вӧсна, мый оз вӧлі тыдавны ни лютняыс, ни нопйыс, сійӧ и мӧвпыштіс, мый кутшӧмкӧ помка вӧсна, Рейнхольд эновтіс сійӧс да муніс мӧд туйӧд.
Но муртса на удитіс Фридрих петны керкаысь, кыдзи Рейнхольд паныдасис сылы — мышкас сылӧн вӧлі ноп, киас лютня, тӧрытъя дорысь вӧлі дзик мӧд ног пасьтасьӧма.
Шапкаысь тывбордсӧ вӧлі босьтӧма, шпагасӧ дзебӧма, а бархатӧн дорӧсалӧм мича камзол пыддиыс пасьталӧма синмӧ шыбитчытӧм прӧстӧй камзол, кутшӧмӧс новлӧны карса олысьяс.
— Но мый жӧ, — горӧдіс сійӧ долыд серамӧн шензьӧм ёртсӧ паныдалӧмӧн, — но мый жӧ, ёртӧй, ӧні тэ, дерт, аддзан нин меын збыльвывса тӧварищӧс, бур ёртӧс?
Но сӧмын, тӧдан кӧ, радейтысьлы тэ вывті дыр узин.
Видзӧд, кутшӧм вылын нин шондіыс!
Регыдджык нин туйӧ!
Фридрих вӧлі чӧв, вӧйтчӧма аслас думъясӧ, эз вочавидз Рейнхольдлӧн юасьӧмъяс вылӧ да эз кывзы сылысь шмонитӧмсӧ.
Рейнхольд ышмӧмӧн шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, долыда горзіс да шенасис аслас шапкаӧн.
Но и сійӧ пондіс лоны пыр рамджыкӧн, кымын ёнджыка найӧ кутісны матыстчыны карлань.
— Ме ог вермы мунны водзӧ: меным сэтшӧм шукӧб, сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм гажтӧм менам сьӧлӧм вылын.
Вай шойччыштам неуна тайӧ пуяс улас! — шуис Фридрих, кор найӧ пӧшти нин вӧліны Нюрнберг дзиръя дорынӧсь, да тырвыйӧ эбӧсысь усьӧмӧн лэччысис турун вылӧ.
Рейнхольд пуксис сы дінӧ да неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис:
— Тӧдӧмысь, муса вокӧй, ме тӧрыт рытнас шензьӧді тэнӧ.
Но кор тэ меным висьталін аслад радейтӧм йылысь, кор ме аддзи тэнӧ сэтшӧм шогын, меным юрӧ пондіс пырны быд чӧртыс да торкны тшӧтш менӧ тӧлк вылысь, а медбӧрын вермисны эськӧ и йӧймӧдны менӧ, эз кӧ эськӧ тэнад мича сьылӧмыд да менам лютняӧн ворсӧм вӧтлыны лёк духъяссӧ.
Талун менӧ пальӧдіс асъя кыалӧн медводдза югӧрыс, став радлуныс олӧмлӧн бӧр пырис менам сьӧлӧмӧ, ӧд лёк каститчӧмыс разаліс тӧрыт рытнас на.
Ме котӧрӧн петі керкаысь, да кустъяс пӧвстті брӧдитігкості юрӧ меным воис быдсяма шензьӧданаторйыс.
Кор ме ӧні тэнӧ аддзи ӧні, — о, кыдз чепӧсйис менам лолӧй тэ дінӧ!
Меным тӧд вылӧ уси Италияын неважӧн лоӧм сьӧлӧм вӧрзьӧдан ӧти история, буретш сійӧ кадӧ, кор ме вӧлі сэні; ме висьтала тэныд сійӧс, сійӧ зэв бура петкӧдлӧ, мый вермӧ вӧчны збыль ёртасьӧм.
Кутшӧмкӧ князь, изящнӧй искусствояслӧн зіль да благороднӧй ёрт да покровитель, урчитіс вывті ыджыд дон сійӧ живописецыслы, коді серпасалас картина торъя зэв благороднӧй, но и серпасалӧм вылӧ вывті сьӧкыд сюжетӧн.
Кык том живописец, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь зэв топыд ёртасьӧмӧн и пыр уджавлісны ӧтлаын, решитісны панйысьны.
Найӧ юксисны мӧда-мӧдныскӧд асланыс мӧвпъясӧн и уна сёрнитісны сы йылысь, кыдзи венны сюжетыслысь сьӧкыдлунъяссӧ.
Ыджыдджыкыс на пиысь, коді серпас вӧчӧмын, группаяс меститӧмын опытаджык, регыд ачыс гӧгӧрвоис ставнас картинасӧ, вӧчис сылысь набросокъяс, а сэсся пондіс отсавны томджыкыслы, коді дзикӧдз уси шогӧ да дась нин вӧлі чӧвтны картина вылас уджсӧ, эз кӧ эськӧ ыджыдджыкыс ышӧд сійӧс да эз сет сылы бур сӧветъяс.
Кор жӧ найӧ мӧдісны краситны, томджыкыс нин, коді вӧлі зэв бура тӧдӧ рӧмъяс-краскаяс, вермис сетны ыджыдджыкыслы эз ӧти индӧд, кодъясӧ сійӧ и кутчысис ыджыд вермӧмъясӧн; вот и лои, мый томджыкыс воӧдчис зэв тыр-бур серпасъясӧдз, ыджыдджыкыс жӧ панйис ачыс асьсӧ рӧмъяс-краскаясын.
Кор картинаясыс вӧлі эштӧма, художникъяс шыбитчисны мӧда-мӧдныслы сывтыръяс, быдӧн вӧлі рад да любуйтчис мӧдыслӧн уджӧн, быдӧн признавайтіс мӧдыслысь инӧдсӧ ылӧдчытӧг шедӧдӧм награда вылӧ.
Но лои сідз, мый наградасӧ сетісны томджыкыслы, и вот, дзик яндзимысла сійӧ горӧдіс:
«Кыдз вермис лоны, мый ме босьті наградасӧ?
Менам заслугаӧй — нинӧм аслам ёрт заслуга водзын, и верми ӧмӧй эськӧ ме вӧчны мыйкӧ тӧдчанаӧс сылӧн сӧветтӧг, сылӧн мудзлытӧг отсӧгтӧг?»
Сэк ыджыдджыкыс шуис: «А тэ ӧмӧй эн отсав меным бур сӧветъясӧн?
Збыль, менам картина абу жӧ омӧль, но наградасӧ шедӧдін тэ, кыдзи и колӧ вӧлі лоны.
Зільны ӧти и сійӧ жӧ цельӧ честнӧя да восьса сьӧлӧмӧн — вот збыль делӧ ёртъяслы.
Лаврыс, кодӧс шедӧдіс вермысь, вайӧ тшӧтш честь и вермӧмалы; тэ меным ӧні лоин нӧшта на донаджык, кор тэ сэтшӧм повтӧма вермин став сьӧкыдлунсӧ да аслад вермӧмӧн перйин тшӧтш и меным честь да слава».
Збыль ӧд, Фридрих, сійӧ художникыс вӧлі прав?
Пӧръявтӧг, соссьытӧг, зільны шедӧдны ӧткодь награда — татшӧм зільӧмыд абу ӧмӧй должен нӧшта чорыдджыка да топыдджыка йитны кык ёртӧс, сы пыдди, медым панны на костын зыксьӧм?
Вермасны ӧмӧй овмӧдчыны благороднӧй сьӧлӧмъясын мывкыдтӧм вежгӧм да наяна лӧгасьӧм?
— Некор, — вочавидзис Фридрих, — дерт, некор.
Ми ӧні тэкӧд радейтам мӧда-мӧднымӧс, кыдзи вокъяс; тӧдӧмысь, регыд ми кыкнаным петкӧдлам Нюрнбергын ассьыным киподтуйнымӧс, вӧчам сё ведраа бӧчкаӧн би отсӧгтӧг, но енмыс мед оз дэдз, медым менам чужи кӧть неуна вежгӧм, бӧчкаыд кӧ тэнад, муса вокӧй, артмас ме дорысь бурджык.
— Ха, ха, ха! — гораа кутіс серавны Рейнхольд. — Ӧвсьы нин тэ аслад бӧчкаяснад, тэсӧ нин вӧчан бӧчкатӧ вӧчан став кужысь бӧчка вӧчысьяслӧн радлӧм вылӧ!
А кор ковмас артыштны ыджталун, пропорцияяс, гӧгрӧсног муртасъяс, то — мед тэ тӧдін! — ме тэныд медся лӧсялана ёрт.
Верман надейтчыны ме вылӧ и пу бӧрйӧм серти.
Пӧвъястӧ ми бӧръям дубысь, из кодь чорыдысь, кодӧс пӧрӧдӧма тӧлын, пучӧй розьястӧг, гӧрд либӧ еджыд визьӧгъястӧг, визласьтӧмъясӧс — та серти менсьым синмӧс он пӧръяв.
Ме быдторйӧн понда отсавны тэныд и уджӧн, и сӧветъясӧн.
А та вӧсна и менам уджӧй оз ло омӧльджык.
— О енмӧй! — торкис Фридрих ассьыс ёртсӧ. — Да мый жӧ тайӧ ми тані больгам сы йылысь, коді вӧчас бурджык бӧчка?
Да ми ӧмӧй сы йылысь вензям?
Бурджык бӧчка — медым заслужитны Розаӧс!
Кыдзи нӧ ми заводитім сёрнисӧ та йылысь?
Менам юрӧй бергӧдчӧ!
— Тырмас, вокӧ, — пыр на нӧшта серам сорӧн горӧдіс Рейнхольд, — Роза йылысь ме эг и думыштлы.
Тэ мӧвпалысь.
Мунам жӧ, колӧ медбӧрын и карӧ.
Фридрих чеччис да дзик шӧйӧвошӧмӧн тувччаліс водзӧ муніс аслас туйӧд.
Сэк кості, кор найӧ гостиницаын пыркӧдісны ас вывсьыныс буссӧ, Рейнхольд шуис Фридрихлы:
— Стӧчджыка кӧ ас йылысь, ме весиг дзик на ог тӧд, кутшӧм мастер ордӧ меным пырны удж вылӧ, менам тані некутшӧм тӧдсаяс абуӧсь, и вот ме мӧвпышті: дона вокӧ, он-ӧ менӧ босьт дзик пыр мастер Мартин ордӧ?
Гашкӧ, и менам артмас медасьны сы ордӧ.
— Тэнад кывъясысь, — вочавидзис Фридрих, — тэ мездан менам сьӧлӧм вылысь  быттьӧ сьӧкыд груз уси: ӧд тэ кӧ кольччан мекӧд, меным кокньыдджык лоӧ венны ассьым полӧмӧс, ассьым шогӧс.
И сідз, кыкнан том подмастерьеыс смела мӧдӧдчисны туйӧ, знаменитӧй бӧчка бӧчысь мастер Мартин керкалань.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ вежалунас, кор мастер Мартин сетіс ӧбед сійӧс старшинаӧ бӧрйӧм кузя, да стӧч лун шӧр кадӧ.
И вот кор Рейнхольд да Фридрих пырисны мастер Мартин керкаӧ, налы дзик пыр кывлісны стӧканъясӧн тиньӧдчӧмъяс, налы воча мӧдісны ызгыны пируйтысьяслӧн долыд гӧлӧсъяс.
— Ах, — шуис Фридрих дзик шогӧ усьӧмӧн, — ми эг ас кадӧ локтӧй татчӧ.
— А ме чайта, — вочавидзис Рейнхольд, — мый локтім буретш ас кадӧ: ӧд гажа ӧбед саяд мастер Мартин быть лоӧ бур настроениеын и сійӧ, вермас лоны, олӧмӧ пӧртас кӧсйӧмъяснымӧс.
Регыд посводзӧ петіс и ачыс мастер Мартин, кодлы висьталісны налӧн локтӧм йылысь; сійӧ вӧлі вӧччӧма празничнӧй паськӧмӧ, чужӧмас сылӧн югыд вирпас, да и нырыс тшӧтш гӧрдӧдӧма.
Кор аддзис Фридрихӧс, Мартин зэв гораа шуис:
— Да тайӧ Фридрих!
Сідзкӧ, тэ бӧр воин, бур морт?
Вот таысь ошка!
И асьтӧ сідзжӧ сиин нималана бӧчкаяс вӧчалан кипод уджлы!
Кӧть, кор сёрниыс мунӧ тэ йылысь, господин Гольцшуэр вӧчӧ мисьтӧм чужӧм да висьталӧ, мый тэын воши ыджыд художник и быттьӧ тэ кисьтан сэтшӧм жӧ мича фигураяс, сэтшӧм жӧ решёткаяс, кыдзи эсійӧ, кутшӧмъясӧс аддзан вежа Себальд вичкоысь либӧ Аугсбургын Фуггер семьялӧн палатаясысь.
Но ставыс тайӧ — сямтӧм сӧрӧм, тэ правильнӧ вӧчин, мый сувтін веськыд туй вылӧ.
Видза корам!
И господин Мартин босьтіс сійӧс пельпомӧдыс да ас ногыс тыр веськыдлунӧн сьӧлӧмсяньыс кутліс Фридрихӧс морӧс бердас.
Фридрих дзикӧдз ловзис Мистер Мартинӧн сійӧс меліа примитӧм вӧсна да став шогыс сылӧн воши, и сійӧ свободнӧя да смела висьталіс мастерлы эз сӧмын ассьыс корӧмсӧ, но и вӧзйис тшӧтш сылы уджалысьӧ и Рейнхольдӧс.
— Мый жӧ, — шуис мастер Мартин, — мый жӧ, ті, сё збыль, эськӧ эн вермӧй локны таысь бурджык кадӧ, кыдзи ӧні, кор уджыс менам век ӧтарӧ содӧ, а уджалысьяс менам оз тырмыны.
Рад тіянлы кыкнанныдлы!
Пӧрччӧй жӧ ассьыныд нопъястӧ да пырӧй керкаӧ; ӧбедыс, сё збыль, помасьӧ нин, но ті век жӧ пуксьӧй пызан сайӧ, а Роза тіян йылысь тӧждысьыштас.
И мастер Мартин кыкнан подмастерьеыскӧд пырис комнатаӧ.
Сэні гӧрдӧдӧм чужӧмъясӧн пукалісны пыдди пуктана мастеръяс сӧветник Якобус Паумгартнер юрнуӧдӧм улын.
Сӧмын на вайисны юмовтор, да благороднӧй вина югъяліс гырысь стӧканъясын.
Некод некодӧс эз кывзы, ставыс гораа сёрнитісны, и быдӧн чайтіс, мый сійӧс кывзӧны, а кадысь-кадӧ то ӧти, то мӧд заводитліс гораа серавны, ачыс эз тӧд, мый вӧсна.
Но кор мастер Мартин, кыкнан том мортӧс киӧдыс кутӧмӧн гораа юӧртіс, мый сы ордӧ сӧмын на и буретш зэв колан кадӧ воисны бур свидетельствояса кык подмастерье, ставӧн ланьтісны и кӧсйытӧг кутісны нимкодясьны кык мичаник том мортӧн.
Рейнхольд ассьыс мортлунсӧ кылӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдліс, да видзӧдласыс сылӧн вӧлі югыд.
Фридрих жӧ синъяссӧ лэдзис улӧ да пондіс песны шапкасӧ киас.
Мастер Мартин индіс том йӧзлы местаяс улысладор пызан помас, и тайӧ, вӧлӧмкӧ, вӧліны медся бур местаяс, сы вӧсна, мый пыр жӧ воис Роза, пуксис ёртъяс костӧ да пондіс зэв тӧждысьӧмӧн гӧститӧдны найӧс бур сёянӧн да благороднӧй винаӧн.
Муса Роза, став мичлуннас, мичлуныслӧн сьӧлӧмӧ пырӧмнас шензьӧдӧмӧн, кык мича том морт костын пукалӧмӧн да тошка пӧрысь мастеръясӧн кытшалӧмӧн, — кутшӧм тайӧ мича видзӧдантор; Сідзи и окота вӧлі сійӧс ӧткодявны югъялысь асъя кымӧрторкӧд, коді ӧткӧн кывтӧ зумыш енэж вывті либӧ, пӧжалуй, либӧ медводдза тувсов дзоридзьяскӧд, кодъяс качлӧдлӧны асланыс гажа юръясӧн руд зумыш турун вылын.
Помтӧм нимкодь радысла Фридрих пӧшти эз вермы лолавнысӧ да сӧмын кадысь-кадӧ гусьӧникӧн чӧвтліс видзӧдлассӧ сы вылӧ, кодӧн вӧлі тырӧма сылӧн сьӧлӧмыс; сійӧ видзӧдіс аслас тасьтіӧ — вермис ӧмӧй сійӧ ньылыштны кӧть ӧтик тор?
А Рейнхольд, мӧдарӧ, югӧръясӧн моз тырӧм синъяссӧ эз вештыв мичаысь-мича ныв вылысь.
Сійӧ мӧдіс висьтавлыны аслас путешествиеяс йылысь; а Роза ньӧтчыд на эз кывлы татшӧм шензьӧдана висьталӧмъястӧ, сылы кажитчис, быттьӧ ставыс, мый йылысь висьтавліс Рейнхольд, сувтӧ сы син водзын сюрс вежласяна пертасъясӧн.
Сійӧ вӧлі ставнас пӧртчӧма синмӧ да пельӧ, сійӧ эз тӧд, мый сыкӧд вӧчсьӧ, кор друг аслас висьтавлан ӧд вывсьыс Рейнхольд кватитліс сылысь кисӧ да топӧдліс аслас морӧс бердӧ.
— Но мый нӧ тэ, — друг торкис Рейнхольд ассьыс висьталӧмсӧ, — мый жӧ тэ, Фридрих, пукалан, кыдз кывтӧм, быттьӧ измӧмыд?
Али вунӧдін кыдзи сёрнитнытӧ?
Но, вай юам муса, мичаысь-мича том кӧзяйкалӧн дзоньвидзалун вӧсна, коді сэтшӧм бура гӧститӧдӧ миянӧс!
Фридрих тіралан киӧн босьтіс ыджыд стӧкан, кодӧс Рейнхольд кисьтіс дзик тырӧдз и кодӧс сылы (Рейнхольд улаліс та вылын) колӧ вӧлі юны медбӧръя войтӧдз.
— Ӧні юам миян бур кӧзяин дзоньвидзалун вӧсна! — горӧдіс Рейнхольд, выльысь кисьтіс, да Фридрихлы бара ковмис пыдӧсӧдз юны стӧкансӧ.
Сэк виналӧн биа выныс шымыртіс сылысь став виръяйсӧ да вӧрзьӧдіс сувтӧм вирсӧ сідз, мый сійӧ ён визув моз вӧрзис став вирсӧнъясын.
— Ах, меным сэтшӧм лӧсьыд, — вашнитіс сійӧ да чужӧмыс сылӧн ёна гӧрдӧдіс, — ах, меным сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм ньӧтчыд на эз вӧвлы!
Роза, коді, буракӧ, дзик мӧд ногӧн гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ, нюмдіс сылы висьтавны позьтӧм меліа.
Сэк Фридрих, став полӧмысь мездысьӧмӧн, шуис:
— Муса Роза, ӧд ті, тӧдӧмысь, дзик онӧ помнитӧй менӧ?
— Да мый нӧ ті, муса Фридрих, — вочавидзис увлань синъяссӧ лэдзӧмӧн, — тырмас, позьӧ ӧмӧй, медым ме сэтшӧм регыд вунӧді тіянӧс?
Пӧрысь господин Гольцшуэр ордын — ме сэк, дерт, вӧлі кага на — ті энӧ зывӧктӧй мекӧд ворсны да пыр тӧдінныд, мыйӧн менӧ ворсӧдны да гажӧдны.
А сійӧ лӧсьыдысь-лӧсьыд эзысь сутугаысь кыӧм кӧрзинкатӧ, кодӧс ті меным сэ козьналінныд рӧштво кежлӧ, ме и ӧні видза кыдзи казьтылӧм.
Синваыс дзирдаліс нимкодьлунӧн тырӧм том мортлӧн синъясын, сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но сы морӧсысь джуджыда ышловзьӧм моз нетшыштчисны сӧмын кывъяс:
— О, Роза, муса, муса Роза!
— Ме пыр, — водзӧ висьталіс Роза, — пыр став сьӧлӧмсянь кӧсйи нӧшта ӧтчыдсь аддзывны тіянӧс.
Но мый ті бӧръянныд бӧчка вӧчан кипод удж, — тайӧс ме некор эг чайтлы.
Ах, кыдзи казьтышта сійӧ мичаысь-мичаторъяссӧ, кодъясӧс ті вӧчавлінныд сэк мастер Гольцшуэр ордын, меным лоӧ зэв жаль, мый ті чӧвтінныд ассьыд искусствонытӧ!
— Ах, Роза, — шуис Фридрих, — ӧд сӧмын тэ вӧсна ме вежи ассьым радейтана искусствоӧс!
Муртса на шусис тайӧ кывъясыс, кыдз Фридрихлы полӧмысла да яндзимысла окота лои му пырыс мунны!
Ӧд медся думышттӧм висьтасьӧм петісны сылӧн вомысь.
Роза, быттьӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, мӧдарӧ бергӧдчис.
Весьшӧрӧ корсис сійӧ кывъяс.
Сэк жӧ господин Паумгартнер вынӧн кучкис пызанас пуртӧн да шуис, мый господин Фольрад, сьылӧмын пыдди пуктана мастер, сьылас сьыланкыв.
Господин Фольрад пыр жӧ чеччис, кызӧктышталіс да босьтчис сьывны Ганс Фогельгезанглӧн зарни шыа сьылӧм моз сэтшӧм мича сьыланкыв, мый ставныслӧн нимкодясьӧмысла морӧсын пондіс йӧктыны сьӧлӧм и весиг Фридрих тшӧтш вунӧдіс аслас лёк тревога йылысь.
Фольрад сьыліс нӧшта кымынкӧ лӧсьыд сьыланкыв мӧд ладъяс вылӧ, кыдзи: лӧсьыд гласа лад, трубнӧй сяма лад, дзоридзалан райскӧй лад, свежӧй померанцовӧй лад да мукӧдъяс; господин Фольрад шуис, мый пызан сайын пукалысьяс пиын кӧ эм кодкӧ мастера сьылысь, мед и сійӧ ӧні сьылыштас.
Сэк Рейнхольд кыпӧдчис места вывсьыс да шуис, мый сылы кӧ лоӧ сетӧма итальянскӧй обычай серти сьывны лютня вылын ворсӧмӧн, сійӧ сьылас сьыланкыв, и та дырйи коляс немецкӧй ладсӧ.
Сы вӧсна, мый некод паныд сылы немтор эз шу, сійӧ вайис ассьыс инструментсӧ да некымын мыла аккорд вбосьтӧмӧн заводитіс татшӧм сьыланкыв:
Кӧні мича ӧшмӧсыс,
Кытысь чӧскыд вина петӧ?
Пӧдвалын, сэні,
И тіянлы
Сетӧма тіянлы струясӧ
Аддзыны зарнисӧ.
О мича ӧшмӧс,
Кытысь югыд вина петӧ?
Код вӧчис,
Да тувъяліс
Сійӧс сэтшӧм кужӧмӧн,
Сэтшӧм ыджыд зільлунӧн?
Коді югыд ӧшмӧссӧ
Вӧчис, тіянлы тӧдса
Быдлаын
Сійӧч пельса вӧчысьӧн шуӧны
Пӧсялӧма винасьыс,
Радейтӧмыс кыскӧ,
Том кужысьыс
Сьӧлӧмсяньыс
Босьтчӧ сійӧ уджас.
Сьыланкывйыс ставныслы ёна кажитчис, но медся ёна — мастер Мартинлы, кодлӧн радысла да нимкодясьӧмысла пондісны дзирдавны синъясыс.
Форальд вылӧ видзӧдтӧгтӧг, коді тӧлкуйтіс — да, пӧжалуй, весиг вывті мича кывъясӧн — Ганс Мюллерлӧн пыдысянь шыалан сьыланног йылысь, кодӧс подмастерьеыс бура кылӧма; мастер Мартин сувтіс аслас местаысь да горӧдіс ассьыс гранёнӧй бакалсӧ лэптӧмӧн:
— Татчӧ, менам славнӧй бӧчка вӧчалысь да сьылысь, татчӧ, тэныд колӧ косьтыны тайӧ бокалсӧ мекӧд тшӧтш, аслад кӧзяин Мартинкӧд!
Рейнхольд вӧчис тшӧктӧма серти.
Кор локтіс бӧр аслас местаӧ, сійӧ вашнитіс пеляс аслас мӧвпъясӧ вӧйтчӧм Фридрихлы:
— Ӧні и тэныд колӧ сьылыштны, сьылышт сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс сьылін тӧрыт рытнас!
— Тэ йӧймин ли мый! — вочавидзис вывті дӧзмӧмпырысь Фридрих.
Сэк Рейнхольд став дінӧ шыасьӧмӧн гораа шуис:
— Почтеннӧй господаяс да мастеръяс, менам радейтана вок Фридрих, коді пукалӧ тані, тӧдӧ нӧшта на мичаджык сьыланкывъяс и гӧлӧсыс сылӧн нӧшта на лӧсьыдджык да мыладжык, но горшыс сылӧн туйнад ёгӧссьӧма и сы вӧсна сійӧ мӧдысь гӧститӧдас тіянӧс быд нога сьыланкывъясӧн!
И вот ставыс мӧдісны ошкыны Фридрихӧс, быттьӧкӧ сійӧ и сьыліс нин.
Ӧткымын мастер бӧръявылыс весиг шуисны, мый сылӧн гӧлӧсыс збыльысь Рейнхольд дорысь лӧсьыдджык, а господин Форальд, коді косьтіс нӧшта быдса стӧкан, эскис, мый мичаысь-мича немецкӧй сьыланногъясыс артмӧны Фридрихлӧн бурджыка Рейнхольд серти, кодлӧн сьылӧмын вывті уна итальянскӧй сямыс.
А мастер Мартин юрсӧ чатӧртіс, клопнитіс аслас гӧгрӧс рушку кузяыс сэтшӧм гораа, кыдз быттьӧ кучкис воча кипыдӧсӧ, да горӧдіс:
— Ӧні найӧ менам подмастерьеяс!
Менам, шуа ме, Нюрнбергын Тобиас Мартинлӧн, подмастерьеяс!
И став мастерыс довкйӧдлісны юрнаныс да медбӧръя войтъяссӧ джуджыд стӧканысь юӧм бӧрын шуалісны: "Да, да, тіянлӧн, мастер Мартин, зэв бур, зіль подмастерьеяс!"
Медбӧрын ставс разӧдчисны гортаныс.
Рейнхольдлы да Фридрихлы мастер Мартин торйӧдіс аслас керкаысь югыд сӧстӧм комнатаӧн.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ МАСТЕР МАРТИН ОРДӦ ВОИС КОЙМӦД ПОДМАСТЕРЬЕ ДА МЫЙӦ ТАЙӦ ВАЙӦДІС.
Кор кыкнан подмастерьеыс — Фридрих да Рейнхольд — некымын вежон уджалісны мастер Мартин мастерскӧйын, бӧръяыс казяліс, мый кор делӧыс пансьӧ циркульӧн да линейкаӧн мерайтчӧмӧ, вычислениеясӧ да синмӧн мурталӧмӧ, сэк Рейнхольдкӧд сьӧкыд вӧлі панйысьны, но муртса делӧыс пансьыліс фуганока да ӧжына уджӧдз либӧ мӧлӧтӧдз — ставыс пансьыліс мӧдарӧ: Рейнхольд вывті ёна мудзліс да, кӧть кыдз сійӧ эз зільлы, уджыс эз клеитчыв.
Фридрих жӧ, мӧдарӧ, долыда стружитчывліс, кучкавліс мӧлӧтӧн, да эз мудз сэтшӧм ӧдйӧ.
Но мый торйӧдліс найӧ кыкнансӧ — тайӧ авъялун, кодын, медсясӧ Рейнхольд вӧсна, не этша вӧв тӧждысьтӧм гажлуныс да бур долыдлуныс.
Овліс и медся удж пуан кадас, торъя нин кор тані жӧ вӧвлывліс мичаысь-мича Роза, найӧ эз жалитлыны горшъяснысӧ да асланыс мича гӧлӧсъясӧн, кодъяс вӧлі вывті бура мӧда-мӧдкӧд ладмӧны, сьывлісны мичаысь-мича сьыланкывъяс.
Фридрих кӧ синбӧжнас Роза вылӧ видзӧдлӧм бӧрын вӧлі заводитас шог сьыланног, Рейнхольд пыр жӧ заводитас сьывны шутитана сьыланкыв, кодӧс сійӧ ачыс думыштіс да коді заводитчыліс татшӧм кывъясӧн: «Бӧчка — абу цитра, а цитра — абу бӧчка», мый бӧрын пӧрысь господин Мартин тшӧкыда лэдзліс мӧлӧтсӧ, кодӧн дась нин вӧлі кучкыны, да кутчысьліс кынӧмас, коді тіраліс долыда сералӧмысла.
Колӧ индыны, мый кыкнан подмастерьеыс, торйӧн нин Рейнхольд, зэв ёна кажитчисны Мартинлы.
Позьӧ вӧлі казявны, мый и Роза корсьлывліс уна сикас помкаяс сы вылӧ, медым воддза дорысь тшӧкыдджыка да дырджык кад кежлӧ олыштны мастерскӧйын.
Ӧтчыд мастер Мартин ёна думайтчӧмӧн локтіс кар ӧградадорса аслас мастерскӧйӧ, кӧні уджавлісны гожӧмъясын.
Буретш сэк Рейнхольд да Фридрих тэчӧны вӧлі дзоляник бӧчка.
Мастер Мартин сувтіс на водзын морӧс вылас кияссӧкресталӧмӧн да шуис:
— Веськыда кӧ шуны, ог вермы висьтавны, кутшӧм ме дӧвӧлен тіянӧн, менам дона подмастерьеяс.
Но ӧні менам ыджыд мог.
Рейн вывсянь гижӧны, мый вина вӧчысьяслы тавося воыс кольӧм вояс дорысь лоӧ бурджыкӧн.
Ӧти ыджыд мывкыда морт шуис, мый бӧжа кодзув, коді тыдовтчис таво енэжын, аслас шензьӧдана югӧръяснас мӧдас вежӧдны да вынсьӧдны мусӧ, а муыс сетас став чукӧрмӧм жарсӧ пытшкӧссьыс, кӧні пуӧны благороднӧй металлъяс да пӧльыштас сійӧ жарсӧ косьмӧм виноград лозаясӧ, да зэв уна ӧти-мӧд бӧрся пондасны кисьмыны виноград розъяс вина пытшкӧ сійӧ бисӧ сетӧмӧн, кодӧн найӧ тырӧмаӧсь.
Сӧмын во куимсё мысти мӧдысь лоӧ кодзувъяслӧн татшӧм сочетаниеыс.
Сідзкӧ и уджыс миян лоӧ юр выв тыр.
А сэн нӧшта пыдди пуктана епископ Бамбергскӧй гижӧ меным, мый корӧ вӧчны ыджыд бӧчка.
Тайӧс ми асьным вӧчны огӧ вермӧй, и меным ковмас корсьны нӧшта ӧти зіль уджалысьӧс.
Но ме эг кӧсйы эськӧ босьтны улича вылысь медводдза паныд сюрысь мортӧс, а кадыс абу.
Ті кӧ тӧданныд кыськӧ зіль уджалысьӧс, коді тіянлы воӧ сьӧлӧмвылад, висьталӧй меным, ме нин сійӧс босьтчӧда, кӧть мед сійӧ меным и сувтас зэв дона.
Муртса на мастер Мартин удитіс шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдз друг пыранін дорын мыччысис кузь тушаа, паськыд пельпома том морт да гораа горӧдіс:
— Эй, ті!
Тан ӧд мастер Мартинлӧн мастерскӧйыс?
— Мастерскӧйыс тані, — вочавидзис мастер Мартин том морт дорӧ матыстчӧмӧн, — мастерскӧйыстӧ тані, но тэныд нинӧмла татшӧм мисьтӧма горзыны да кыпӧдны татшӧм зык; бур йӧз дінӧ татшӧм ногӧн оз волывлыны.
— Ха-ха-ха, — серӧктіс том морт. — Ті, тӧдӧмысь, и эм мастер Мартиныс, — буретш татшӧмӧн меным сійӧс и висьталісны: рушку кыз, щӧкаясыс паськыдіникӧсь, югъялана синъяса, гӧрд ныра.
Но, видза оланныд, мастер Мартин.
— Да мый тіян колӧ мастер Мартинсянь? — дӧзмӧмӧн юаліс Мартин.
— Ме, — вочавидзис том морт, — бӧчка вӧчалысь подмастерье да кӧсйи сӧмын юавны, оз-ӧ позь меным медасьны тіян дорӧ уджалысьӧн?
Мастер Мартин кымынкӧ воськов бӧрыньтчис шензьӧмысла, мый подмастерье воис сы дінӧ ачыс да буретш сійӧ кадас, кор ачыс сы йылысь мӧвпаліс, да мурталіс том мортӧс юрсяньыс кок улӧдзыс.
А сійӧ смела видзӧдіс сы вылӧ югъялан синъясӧн.
Кор видзӧдліс том морт паськыд морӧс вылӧ, сійӧ вына кабыръяс вылӧ да гӧгӧрвоис кутшӧм крепыда сійӧс тэчӧма, сэк мастер Мартин думыштіс: «Буретш татшӧм ён том морт ӧд меным и колӧ!» — и пыр жӧ корис кипод удж эскӧдана гижӧд.
— Менам сьӧрысь эскӧдана гижӧдыс абу, — вочавидзис том морт, — но сійӧс ме регыд пӧлучита да сета тіян кыв, мый уджавны кута ылӧдчытӧг да зіля; тайӧ ӧмӧй тиянлы абу тырмымӧн?
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын мастер Мартинсянь вочакыв виччысьтӧг том подмастерье пырис мастерскӧйӧ, чӧвтіс нопсӧ, пӧрччис шапкасӧ, пасьталіс фартук да шуис;
— Висьталӧй жӧ, мастер Мартин, мый меным колӧ вӧчны.
Мастер Мартин, коді дзик шӧйӧвошис тӧдтӧм том мортлӧн збойлун вӧсна, ковмис медводз бурджыка мӧвпыштны, вӧлисти сійӧ шуис:
— Но, петкӧдлы жӧ миянлы сразу, мый тэ бурсяма бӧчка вӧчалысь, босьт киад мӧлӧт да бӧчка дорӧ, коді сэні сулалӧ, вӧч втулка.
Ставсӧ, мый сылы вӧлі тшӧктӧма, выль подмастерье вӧчис зэв ӧдйӧ да пелька, а сэсся гораа серӧктӧмӧн шуис:
— Мый жӧ, мастер Мартин, ті век на онӧ эскӧй, мый ме бур бӧчка вӧчалысь?
Но, — мастерскӧй кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмӧн да инструментъяс да лӧсьӧдӧм пу материал сюся видзӧдӧмӧн водзӧ нуӧдіс сійӧ сёрни, — но эм-ӧ тіян бур инструментъяс да... кутшӧм нӧ эсійӧ сэн колотушкатор?
Сійӧн, буракӧ, ворсӧны тіян челядьыд?
А этійӧ ӧжыныс?
Тайӧ, тӧдӧмысь, велӧдчысьяслы?
И сэк сійӧ кватитіс ыджыд, сьӧкыд колотушка, кодӧс Рейнхольд ӧдва кыпӧдіс, а Фридрих вӧдитчис сыӧн сьӧкыдпырысь, сьӧкыд ӧжын, кодӧн вӧдитчывліс ачыс мастер Мартин и мӧдіс наӧн шенасьны.
Сэсся сійӧ йӧткыштіс бокӧ кык ыджыд бӧчка, быттьӧ тайӧ вӧлі кык кокньыдик мач, да кватитіс кыз вӧчтӧм дӧскаяс пӧвсысь ӧтиӧс.
— Но, — горӧдіс сійӧ, — но, мастер Мартин, тайӧ бур дубӧвӧй пӧв, ме сійӧс жугӧдз, кыдзи стеклӧ!
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ кучкис пӧвнас тӧчитчан изйӧ сідз, мый сійӧ зэв ыджыд ратшкакылӧмӧн сэн жӧ поті кык пельӧ.
— Ак, менам дона подмастерьеӧй, — шуис мастер Мартин, — сӧмын медым тэныд эз жӧ усь дум вылад шыбитны эсійӧ кык сё ведраа бӧчкасӧ.
Сійӧ и видзӧд, тэ и став мастерскӧйсӧ жугӧдан!
Колотушка пыдди тэ босьт со эсійӧ керсӧ, а тэнад кӧсйӧм серти ӧжынсӧ ме судзӧда ратушаысь — Роландлысь меч, мый куим локоть кузьта.
— Сійӧ эськӧ меным лӧсяліс! — горӧдіс том морт, да синъясыс сылӧн пондісны югъявны; но сійӧ пыр жӧ лэдзис синъяссӧ да гӧлӧссӧ чинтӧмӧн шуис: — Ме ӧд чайті, дона кӧзяин, мый тіян уджыс уна да тіянлы колӧны ён подмастерьеяс; вот ме и ошйысьышті аслам вынӧн да лишнӧйджык лои.
Босьтӧй менӧ уджалысьӧ, ме лючки мӧда вӧчны ставсӧ, мый ті тшӧктанныд.
Мастер Мартин видзӧдліс том мортлы чужӧмас да кӧсйис висьтасьны, мый сійӧ некор на эз аддзыв торъя мичаджык да ылӧдчытӧмджык чужӧм тэчас.
Сылы весиг кажитчис, мый том мортсӧ аддзӧм бӧрын сылӧн вежӧрын кыптӧ гудыра казьтыштӧм кутшӧмкӧ морт йылысь, кодӧс сійӧ важӧн нин радейтӧ да донъялӧ, но сійӧ эз вермы тӧд вылӧ уськӧдны сійӧ важ мӧвпсӧ, а том мортлысь корӧмсӧ сэн жӧ могмӧдіс да сӧмын тшӧктіс сылы регыдджык вайны кипод удж йылысь эскыны позяна гижӧдъяс.
Сэк кості Фридрих да Рейнхольд помалісны бӧчка тэчӧм да босьтчисны тувъявлыны медводдза асыкъяс.
Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн найӧ заводитлісны сьыланкыв, тайӧс жӧ вӧчисны найӧ и ӧні — босьтчисны сьывны Адам Пушман моз щеглячӧй лад вылӧ нежнӧй сьыланкыв.
Но друг Конрад — тадз шуисны выль подмастерьеӧс — горӧдіс верстак дорын сулалігмоз, кытчӧ сылы тшӧктіс сувтны мастер Мартин:
— Кутшӧм тайӧ чипсӧм?
Кажитчӧ, мастерскӧйын пондісны чипсыны шыръяс...
Кӧсъянныд нин кӧ сьывны, сьылӧй сідз, медым сьӧлӧмыд шойччис да медым уджавны вӧлі долыдджык.
Татшӧм сьыланкывъястӧ и ме кор-сюрӧ сьывла.
И сійӧ горӧді кыйсьысьяслысь збой сьыланкыв акайтӧмӧн да уна сикас горӧдӧмъясӧн.
Та дырйи сійӧ сэтшӧм ёсь, сэтшӧм пельчунӧдана гӧлӧсӧн вӧчис пон увтчӧм да кыйсьысьяслӧн горзӧмлы, мый ыджыд бӧчкаясын юраліс йӧлӧга и став мастерскӧйыс тіраліс.
Мастер Мартин кыкнан кинас топӧдіс ассьыс пельяссӧ, а фрау Марталӧн (Валентин дӧвалӧн) мастерскӧйын ворсысь челядьыс повзьӧмысла пырисны пӧвъяс улӧ.
Сійӧ минутаас пырис Роза, шензьӧма да повзьӧма тайӧ мисьтӧм горзӧмсьыс, кодӧс некыдз оз позь вӧлі шуны сьылӧмӧн.
Розаӧс аддзӧм бӧрын Конрад пыр жӧ ланьтіс, вешйис верстак дорысь, матыстчис сы дінӧ да чолӧмаліс сійӧс медся пыдди пуктана копыртчылӧмӧн.
Сэсся сійӧ небыдик гӧлӧсӧн шуис, да та дырйи сылӧн югыд карӧй синъясыс ӧзйисны югъялан биӧн:
— Мичаысь-мича госпожаӧй, кутшӧм чӧскыд розӧвӧй югъялӧм паськалі тайӧ омӧлик мастерскӧяс муртса ті пыринныднныд татчӧ!
О, ме кӧ эськӧ аддзи тіянӧс водзджык, ме эськӧ эг дӧзмӧд тіянлысь пельяснытӧ дикӧй кыйсян сьыланкывйӧн.
О, — горӧдіс сійӧ ӧні нин мастер Мартин да мукӧд подмастерьеяс дінӧ шыасьӧмӧн, — о, да дугӧдӧй жӧ тайӧ лёкысь камӧдчӧмнытӧ!
Кор миян муса госпожа убӧлитӧ миянӧс аслас волӧмӧн, колотушкалы да ӧжынлы колӧ чӧв овны.
Сӧмын сылысь приятнӧй гӧлӧссӧ мӧдам ми кывзыны да юръяс копыртӧмӧн кывзыны тшӧктӧмъяссӧ, кодъясӧс сійӧ сетас миянлы, аслас рам слугаяслы.
Рейнхольд да Фридрих ёна шензьӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, а мастер Мартин гораа серӧктіс да горӧдіс:
— Но, Конрад, ӧні гӧгӧрвоана, мый тэ зэв ыджыд чудак, коді коркӧ-нибудь пасьтавліс фартук.
Медводз тэ воин да, кыдз лёк великан, кӧсйин тась ставсӧ пасьвартны, сэсся кыпӧдін сэтшӧм равзӧм, мый миян ӧнӧдз на ставнымлӧн пельясын тіньгӧ, а медым бура помавны тайӧ став йӧйталӧмтӧ, тэ чайтін менсьым Розаӧс благороднӧй нылӧн да асьтӧ кутан, кыдзи радейтысь дворянчик!
— Тіянлысь мичаысь-мича нывнытӧ, — ньӧти шӧйӧвоштӧг вочавидзис Конрад, — тіянлысь мичаысь-мича нывнытӧ ме зэв бура тӧда, дона мастер Мартин, да висьтала тіян, мый сійӧ став муюгыдас медся мича да ныв, да медым сійӧ медся благороднӧй рыцарӧс удостоитас честьӧн лоны тэнад нывлы ӧзъян сьӧлӧма вернӧй паладинӧн.
Мастер Мартин кутчысис кияснас бокъясас, сійӧ муртса эз пӧд, кор медбӧрын окайтӧмӧн да кызӧдӧмӧн эз сьӧмды сералӧмысла, а сэсся шуис:
— Но, ладнӧ, ладнӧ, муса другӧ, лэдза тэныд, верман лыддьыны менсьым Розаӧс знатнӧй нылӧн, но, та вылӧ видзӧдтӧг, вӧч ӧти буртор да мун верстак дорас.
Конрад синъяссӧ лэдзисӧмӧн сулаліс, быттьӧ муас тувъялӧма, сэсся сійӧ ассьыс плешсӧ чышкыштіс да вашнитіс: "И то збыль! — да вӧчис сійӧм, мый сылы вӧлі тшӧктӧма.
Роза, кыдзи и пыр, кор сійӧ волывліс мастерскӧйӧ, пуксис ичӧтик бӧчка вылӧ, кодӧс сылы Рейнхольд бура чышкаліс, а Фридрих вештыштіс.
Кыкнаныс — тадзи налы тшӧктіс мастер Мартин — бара босьтчисны сьывны сійӧ мичаысь-мича сьыланкывсӧ, кодӧс торкліс этш тӧдтӧм Конрад, коді ӧні чӧла ас пытшкӧ вӧйтчӧмӧн уджаліс верстак дінын.
Кор том йӧз эштӧдісны сьывны, мастер Мартин шуис:
— Енмыыс сетӧма тіянлы мичаысь-мича козин, менам дона подмастерьеяс!
Ті онӧ эскӧй, кутшӧм вылӧ ме донъяла бура сьылан искусствосӧ.
Ме ӧд сідзжӧ коркӧ кӧсйылі лоны сьылысь мастерӧн, но кыдз ме эг зіль, нинӧм менам эз артмы.
Став менам зільӧм вылӧ видзӧдтӧг, менам пай вылӧ сӧмын усьліны йӧзсянь шуткаяс да серамъяс.
Вӧльнӧй сьылӧмын, вӧлі то лишнӧй слог лёка пуктысяс, то чинтыссяс слог, кӧні оз ков чинтыны, то стих правилӧяслы паныд мунанан, то бӧръян не сійӧ кывсӧ, а то и дзик кежан мотивсьыс.
Мый жӧ, тіян тайӧ бурджыка артмӧ; кыдзи шуасны, мый эз артмы мастерлӧн, сійӧс вӧчасны сылӧн подмастерьеясыс.
Вежалунӧ, кыдзи и век, вежа Екатерина вичкоын проповедь бӧрын сьылысь мастеръяслӧн лоӧ вермасьӧм, и ті кыкнаныд, Фридрих да Рейнхольд, верманныд асланыд мича искусствоӧн шедӧдны пыдди пуктӧм да ошкӧм: ӧд главнӧй вермасьӧм водзвылас лоӧны вӧльнӧя сьылӧмъяс, кытчӧ ті, кыдзи став сьывны кужысь бокӧвӧй йӧз, верманныд пырӧдчыны.
Но, Конрад ёрт, — тайӧ горӧдӧмнас мастер Мартин бергӧдчис фуганоклань, — но, Конрад ёрт, он-ӧ и тэ окотит кайлыны сьылысьяс кафедра вылӧ да сьывны ассьыд мичаысь-мича кыйсян сьыланкывтӧ?
— Эн сералӧн, — синсӧ лэптывтӧг вочавидзис Конрад, — эн сералӧй, дона кӧзяин, — быдӧнлӧн аслас места.
Кор ті кутанныд такӧдчыны сьылӧмӧн, ме ворсышта карса луд вылын.
Лоис сідз, кыдзи и чайтліс мастер Мартин.
Вежалунӧ Рейнхольд кайис кафедра вылӧ да сьыліс уна лад вылӧ сьыланкывъяс, кодъяс нимкодьӧдісныстав сьылысь мастерӧс, кӧть найӧ и аддзисны, мый сьылысьӧс эм мыйысь видыштны, абу кӧ торкалӧмысь, то кутшӧмкӧ йӧз муса манераысь, код йылысь найӧ и асьныс эз вермыны эськӧ висьтавны, мыйын сійӧ збыльвылас лоӧма.
Регыд сэсся кафедра вылӧ кайис Фридрих, пӧрччис шапкасӧ да некымын секунда мысти синвидзӧдлассӧ водзӧ чӧвтлӧмӧн, а сэсся чукӧртчӧм йӧз вылӧ син видзӧдлассӧ чӧвтлӧмӧн, коді пӧсь ньӧв моз сатшкысис мича Роза морӧсӧ, сідз мый сійӧ джуджыда ышловзис, пондіс сьывны сэтшӧм нежнӧй да чудеснӧй кывъясӧн сьыланкыв Генрих Фрауэнлоб манерӧн, мый став сьылысь мастерыс ӧтсӧгласӧн висьтасины, мый найӧ оз вермыны панйыны том подмастерьеӧс.
Кор воис рыт да сьылысьяслӧн вермасьӧмыс помасис, мастер Мартин, медым тырвыйӧ нимкодясьны поводдяӧн, тӧждысьтӧг да долыда мӧдӧдчис Розакӧд тшӧтш Аллервизе вылӧ.
Кыкнан подмастерьелы — Фридрихлы да Рейнхольдлы — вӧлі тшӧктӧма мунны ӧтлаын накӧд.
Роза муніс на шӧракостын.
Мастеръяс ошкӧмысь нюмъялысь Фридрих шуда ышмӧмысла смелмӧдчис шуны некымын смелджык кыв, кодъясӧс Роза синъяссӧ яндысьӧмӧн увлань лэдзӧмӧн, кажитчӧ, эз кӧсйы кывзыны.
Сійӧ окотапырысьджык шыасьліс Рейнхольд дорӧ, коді аслас привычка серти сёрнитіс быд сикас гажаторъяс йылысь и эз яндысь весиг босьтны Розаӧс киӧдыс.
Ылысянь на найӧ кылісны луд вывсянь кылысь шум-гам да радлӧм.
Сійӧ местаас воӧм бӧрын, кӧн том йӧз ворсісны быд сикас ворсӧмъясӧн, на лыдын и военнӧйясӧн, найӧ кылісны, кыдз йӧзыс век ӧтарӧ горзӧны:
"Вермис, вермис!..
Бара сійӧ, вына мортыс!
Да, сійӧс некод оз вермы!.."
Мастер Мартин йӧз костӧдыс писькӧдчис да аддзис, мый став ошкӧмыс да став шензьӧмӧн горзӧмыс веськӧдӧма абу кодлыкӧ мӧдлы, а сылӧн жӧ подмастерье Конрадлы.
Котралӧмын, кулакӧн косясьӧмын, копьё шыблалӧмын сійӧ ставсӧ сійӧ вермӧма.
Буретш сэк, кор матыстчис мастер Мартин, Конрад гораа юасис, оз-ӧ кодкӧ кӧсйы мерайтчыштны сыкӧд вынъясӧн ныж йыла мечьясӧн долыд ворсӧмын.
Тайӧ рыцарскӧй ворсӧмъясӧ велалӧм некымын смел том дворяна примитісны чукӧстӧмсӧ.
Но недыр кад мысти Конрад и тані торъя ыджыд вын пуктытӧг вермис ассьыс став венласьысьсӧ, сідз, мый сылысь пельклун да вын ошкӧмъяслы помыс эз тыдав.
Шондіыс лэччис, кыаыс кусі, да регыд пуксис рӧмыд.
Мастер Мартин, Роза да кыкнан подмастерьеыс пуксялісны жургысь ӧшмӧс дорӧ.
Рейнхольд уна шензьӧдантор висьтавліс ылыс Италия йылысь, а Фридрих чӧв оліс да дӧвӧльпырысь видзӧдіс мича Роза синъяс вылӧ.
Сэк полӧмӧн, неувереннӧя восьлалӧмӧн матыстчис Конрад, быттьӧкӧ ачыс эз тӧд, локны-ӧ сылы на дінӧ.
Мастер Мартин мӧдіс сійӧс корны:
— Мый нӧ, Конрад, матыстчы.
Тэ збоя отличитчин луд вылын, тайӧс ме радейта аслам подмастерьеясысь, татшӧмӧн налы и колӧ лоны.
Эн пов, пуксьы миян дорӧ, ме тэныд тшӧкта!
Конрад чӧвтіс сквӧзь писькӧдана синвидзӧдлас юрнас довкйӧдлысь кӧзяиныс вылӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Тэысь ме ньӧти ог пов, ме тэнсьыд эг и юав, позьӧ-ӧ меным татчӧ пуксьыны; локті ме вовсе эг тэ дінӧ.
Ассьым став прӧтивникӧс ме верми гажа рыцарскӧй ворсӧмын, и вот окота меным юавны тэнад мичаысь-мича нывлысь, оз-ӧ сет меным сійӧ награда пыдди тайӧ дивӧ кодь букетсӧ, коді ӧшалӧ сылӧн морӧсын.
Тайӧ кывъясӧн Конрад лэччис Роза водзын ӧти пидзӧс вылас, аслас яснӧй карӧй да честнӧй синъяснас видзӧдліс сылы чужӧмас да пондіс корны:
— Сетӧй меным, муса Роза, тайӧ дивӧ кодь букетсӧ менам вермӧмысь награда пыдди, ӧд ті таын меным онӧ ӧткажитӧй!
Роза пыр жӧ мынтӧдіс букет да Конрадлы сійӧс мыччігмоз нюмъялӧмӧн шуис:
— Ме ӧд тӧда, мый збой рыцарлы, кыдз ті, лӧсялӧ татшӧм наградаыс ань киысь, та вӧсна босьтӧй менсьым нярмӧм нин дзоридзьясӧс.
Конрад окыштіс сылы мыччӧм букетсӧ да сатшкис сійӧс аслас шапкаӧ, а мастер Мартин чеччис да горӧдіс:
— Мыйся тайӧ йӧй ышмӧм!...
Но кад нин гортӧ, регыд вой.
Мастер Мартин муніс водзын, Конрад вежавидзӧмӧн да пыдди пуктӧмӧн босьтіс Розаӧс киӧдыс, а Фридрих да Рейнхольд дӧзмӧмпырысь мунісны бӧрсяньныс.
Туй вылын паныдасьысьяс сувтлісны, видзӧдісны на бӧрся да шулісны:
"Видзӧдлӧй жӧ, видзӧдлӧй, со мунӧ бӧчка вӧчалысь озыр Тобиас Мартин аслас мича нылыскӧд да аслас зэв бур подмастерьеясыскӧд!
Бур зонъяс − нинӧм он висьтав!"
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗ ФРАУ МАРТА СЁРНИТІС РОЗАКӦД КУИМ ПОДМАСТЕРЬЕ ЙЫЛЫСЬ!
КОНРАД ДА МАСТЕР МАРТИН КОСТЫН ЗЫКСЬӦМ
Тшӧкыда том нывъяс гаж бӧрын мӧд лун асывнас выльысь мӧвпнас переживайтӧны сылысь став долыдлунсӧ, и тайӧ мӧдпӧв кыптӧм гажыс налы кажитчӧ этша кӧ абу бурджыкӧн збыль гаж дорысь.
Сідзи и мича Роза пукаліс мӧд лун асывнас аслас комнатаын да кияссӧ пидзӧс вылӧ пуктӧмӧн, юрсӧ мӧвпалана лэдзыштӧмӧн, печкан дінӧ да вурсян дінӧ эз и кутчысьлы.
Вермас лоны, мый сійӧ то кыліс Рейнхольдлысь да Фридрихлысь сьылӧмсӧ то мӧвпаліс, кыдз пельк Конрад вермӧ ассьыс став венласьысьсӧ да кыдз аслас вермӧмысь босьтіс сысянь награда.
Сійӧ сьыліс кутшӧмкӧ сьыланкывъясысь некымын стих, вот вашкӧдіс: «Ті кӧсъянныд менсьым букетӧс?»
Сылӧн бандзибыс гӧрдӧдліс, лэдзӧм синлысъяс увсьыс дзирдалісны чардбияс, морӧс пытшкӧссьыс петліс небыдик лолыштӧм.
Сэк комнатаӧ пырис Марта, и Роза долыдмис, мый ӧні сійӧ вермас лючки висьтавны, кыдзи ставыс вӧлі вежа Екатерина вичкоын да карса луд вылын.
Кор Роза помаліс висьталӧмсӧ, Марта шпыньмунӧмӧн шуис:
— Но, муса Роза, ӧні тэныд регыд ковмас бӧрйыны — коді куим мичаысь-мича жӧник пиысь тіянлы мусаджык.
— Боже мой! — повзьӧм пырысь здрӧгнитіс Роза, гӧрдӧдіс дзик пельйылӧдзыс.
Енмӧй, мый тайӧ ті, Марта, кӧсйъянныд шуны?..
Меным... куим жӧникӧс?
— Эн ылӧдчы, муса Роза, — водзӧ нуӧдіс сёрни Марта, — эн лэччысь гӧгӧрвотӧм улӧ, быттьӧ ті нинӧм онӧ тӧдӧй, нинӧм йылысь онӧ гӧгӧрвоӧй.
Колӧ лоны синтӧмӧн, колӧ лоны дзик синтӧмӧн, медым абу аддзыны, кутшӧм ёна радейтӧны тіянӧс миян подмастерьеясыд, куимнаныс — Рейнхольд, Фридрих да Конрад.
— Да кытысь ті тайӧс босьтінныд, Марта? — синъяссӧ кияснас тупкӧмӧн нурбыльтіс Роза.
— Тырмас, — водзӧ пондіс шуавны Марта Роза дорӧ пуксьӧмӧн да ӧти кинас сійӧс сывтыръялӧмӧн, — тырмас, яндысьысь кага, босьт китӧ синъяс дінсьыд да видзӧдлы меным веськыда чужӧмӧ, а сэсся видлы висьтавны, быттьӧ тэ эн казявлы, мый подмастерьеяс важӧн нин думайтӧны сӧмын тэ йылысь!
Но, видлы!
Вот аддзан, он вермы!
Да, и тешкодь эськӧ вӧлі, нылыс кӧ тайӧс дзик пыр оз аддзы: кыдзи ставныс чӧвтӧны уджсӧ да пондасны дзоргыны тэ вылӧ муртса на тэ пыран мастерскӧйӧ, и кыдзи налӧн ставыс торйӧн сюся артмӧ; кыдз Фридрих да Рейнхольд босьтсьӧны сьывны ассьыныс медбур сьыланкывъяссӧ, и весиг нинӧмӧн раммӧдны позьтӧм Конрад лоӧ рам да мелі; кыдзи ставныс зільӧны локны тэ дінӧ да кутшӧм яръюгыд биӧн ӧзйӧ сылӧн чужӧмыс сылӧн, кодлы тэ козьналан мелі синвидзӧдлас, мелі кыв!
Тырмас, нылӧй, абу ӧмӧй бур, кор татшӧм мича том войтыр зільны судзӧдны тэнсьыд милӧсть?
Бӧръян-ӧ тэ кодӧскӧ на пиысь и кодӧс бӧръян куим письыс, тайӧс ме, веськыда кӧ шуны, висьтавны ог вермы: ӧд тэ накӧд ставныскӧд мелі да сибыд, кӧть и ме... да ог нин, тані ме чӧв олышта!
Вот тэ кӧ эськӧ ме дорӧ локтін да шуин: «Сӧветуйтӧй меным, Марта, кодлы тайӧ куим том йӧз письыс, кодъяс гыдъялӧны ме бӧрся, сетны киӧс да сьӧлӧмӧс?» — сэк эськӧ ме збыль шуи: «Сьӧлӧмыд кӧ тэнад аслад оз висьтав гораа да лючки гӧгӧрвоана: «Со сійӧ» — сэк вӧтлы найӧс ставнысӧ.
Меным зэв ёна кажитчӧ Рейнхольд, да и Фридрих, да и Конрад, а век жӧ ме ставныссӧ аддза, мыйысь найӧс дивитыштны.»
Да, муса Роза, кор ме видзӧда, кутшӧм бура уджалӧны том подмастерьеяс, меным век дум вылӧ усьӧ аслам муса коньӧр Валентинӧй, и тані нин ме шуа, мый уджавліс сійӧ, вермас лоны, и эз лёкджыка, и ставас, да сылӧн уджын вӧлі мыйкӧ дзик мӧдтор, кутшӧмкӧ мӧд сикас ӧбича да кужӧм-сяммӧм.
Тыдаліс, мый сійӧ уджӧ сетчӧ став сьӧлӧмнас.
А кор ме видзӧда миян том подмастерьеяс вылӧ, меным век кажитчӧ, мый найӧ сӧмын ылӧдчӧны и мый юраныс налӧн дзик мӧдтор, а абу удж; кыдз быттьӧ уджыс налы сӧмын сьӧкыдтор, кодӧс найӧ ас вӧлясьыныс босьтісны ас выланыс да нуӧны ӧні долыда да збодера.
Фридрихкӧд меным медся кокни лӧсявны — сылӧн сэтшӧм веськыд да бур морттуйыс.
Сійӧ быттьӧкӧ матынджык миянлы, став кывъяссӧ сылысь ме гӧгӧрвоа, а мый сійӧ чӧв олӧм, кыдз полысь кага, кӧть и радейтӧ тіянӧс, мый сійӧ муртса лысьтӧ тіян вылӧ видзӧдлыны, мый муртса тэ кыв шуан сылы, сійӧ гӧрдӧдӧ, тайӧтӧ меным и сьӧлӧм вылӧ воӧ муса том мортын.
Роза синъясын кыдз быттьӧ мыччысис синва, кор Марта шуис тайӧ кывъяссӧ.
Сійӧ чеччис да ӧшиньлань бергӧдчӧмӧн шуис:
— Фридрих мен зэв жӧ ёна кажитчӧ, но сӧмын Рейнхольд йылысь нинӧм лёктор эн висьтав.
А кыдз жӧ сы йылысь позьӧ висьтавны лёктор? — вочавидзис Марта — Рейнхольд, дерт, на пиысь медся мича.
Синъясыс кутшӧмӧсь!
Оз, сійӧ кӧ нин код вылӧ кӧ видзӧдлас аслас югъялан видзӧласнас, так сійӧс прӧстӧ оз позь терпитны!
А век жӧ сыын эм мыйкӧ сэтшӧм аслыссяма, и тайӧ повзьӧдӧ менӧ, чужтӧ меын полӧм.
Ччайта, мый кӧзяин, кор Рейнхольд уджалӧ сы дорын мастерскӧйын да тшӧктӧ сылы вайны то ӧтитор, то мӧдтор, должен чувствуйтны сійӧ жӧ, мый чувствуйті эськӧ и ме, меным кӧ кухняӧ вайисны зарниӧн да дона изъясӧн дзирдалысь доз, и меным эськӧ лои вӧдитчыны сійӧн прӧстӧй доз пыдди, а ме эськӧ весиг и инмӧдчыны сы дінӧ ог лысьт.
Пондас Рейнхольд висьтавлыны — и висьталӧ, и висьталӧ, и сылӧн сёрни горыс юргӧ, быттьӧ нежнӧй шылад, и дзикӧдз нин тэнӧ ылӧдас; но бӧрынас кӧ лючки мӧвпыштан, мый жӧ сійӧ висьталіс, сэки артмӧ, мый ме и ӧти кыв эг гӧгӧрво.
А кор сійӧ шутитыштас миян ног, ме нин мӧвпала, мый со сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и ми ставным, но друг сійӧ видзӧдлас дзик знатнӧй господин моз, да ме збыль повзя.
А ӧд некыдз оз позь шуны, медым вид серти да пӧвадкаяс серти сійӧ вӧлі мунӧ быд сикас вылын ныра дворянчикъяс вылӧ, быд сикас рыцарьяс вылӧ.
Абу, тані мыйкӧ дзик мӧдтор.
Ӧти кывйӧн, меным кажитчӧ, енмыс тӧдӧ мыйла, быттьӧ сійӧ вӧдитчӧ высшӧй духъяскӧд, быттьӧ сійӧ — мӧд мирысь.
Конрад — дикӧй да вылӧ пуксьысь зон, но эм сыын мыйкӧ сэтшӧм зэв важнӧй, да оз мун сылы кучик передникыс.
И кутӧ сійӧ асьсӧ сідз, быттьӧ сійӧ сӧмын ӧтнас и вермӧ ыджыдавны, а мукӧдыслы колӧ сійӧс кывзысьны.
Ӧд дженьыд кадӧн сійӧ воис сэтчӧдз, мый мастер Мартин, кор Конрад горӧдас аслас пель чунӧдана гӧлӧснас, пӧкӧритчӧ сылы.
Но Конрад век жӧ сэтшӧм бур сьӧлӧма да веськыд, мый сы вылӧ дзик оз позь лӧгасьны.
Ме нин веськыда висьтала, мый сійӧ, кӧть и дикӧй сяма, а меным этша кӧ абу мусаджык Рейнхольдысь; кӧть и сійӧ корсюрӧ шуӧ кыпыд сёрнияс, но сійӧс век бура гӧгӧрвоан.
Ме дась заклад вартны, мый сійӧ, кӧть кыдз оз сайӧдчы, косьясын вӧвлӧма.
Сы вӧсна сійӧ сэтшӧм бура вӧдитчӧ ӧружиеӧн, да и босьтӧма мыйсюрӧ рыцарскӧйӧс, а сылы тайӧ зэв ёна мунӧ.
Но, сідз висьтав жӧ меным веськыда, муса Роза, коді куим подмастерье пиысь тэныд медся ёна кажитчӧ?
— Энӧ юасьӧй менсьым, — вочавидзис Роза, — энӧ юасьӧй менсьым татшӧмторъяс йылысь, муса Марта.
Вот сӧмын ӧтиӧс и ме тӧда: Рейнхольд меным дзик абу сэтшӧм, кутшӧмӧн тіянлы.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ дзик оз мун аслас ёртъяс вылӧ, а кор сійӧ сёрнитӧ, меным кажитчӧ, быттьӧ ме водзын друг быдмӧ мичаысь-мича, шензьӧдан сямӧн югъялысь тыр дзоридзьяса да плодъяса сад, кутшӧмъяс и свет вылын оз овлыны, но меным кажитчӧ видзӧдны тайӧ сад вылас.
Сійӧ кадсяньыс, кыдз Рейнхольд тані, унатор меным кажитчӧ ӧні дзик мӧд ногаӧн, а сійӧ мый руын да пемыдын моз дзебсясьліс кӧнкӧ менам сьӧлӧмын, ӧні лои и югыд, и сӧстӧм, да ме лючки верма сійӧс гӧгӧрвоны.
Марта чеччис да мунігмозыс Розаӧс стрӧнӧжитыштіс чуньнас.
— Но мый нӧ, Роза, — шуис сійӧ, — сідзкӧ, Рейнхольд тэнад бӧрйӧмаыд?
Вот некыдз нин эг виччысь, эг думыштлы!
— Кора тіянӧс, — вочавидзис Роза ӧдзӧс дорӧдз сійӧс колльӧдӧмӧн, — кора тіянӧс, муса Марта, нинӧм эн виччысьӧй, нинӧм йылысь энӧ думайтӧй, а мед тайӧ ставыс решитчас матысса кадӧ!
Мый кӧть сійӧ аскӧдыс эз вай, сійӧ лоӧ енлӧн вӧля, кодӧс быдӧнлы колӧ чӧла да рама кывзысьны.
Сэк кості мастер Мартин мастерскӧйын уджыс пуис.
Медым удитны вӧчны став заказсӧ, кӧзяиныс босьтіс нӧшта некымын уджалысьӧс да велӧдчысьӧс да мастерскӧйын ӧні кыліс сэтшӧм клёнгӧм да грымгӧм, мый ылӧдз вӧлі кылӧ.
Рейнхольд мерайталіс ыджыд бӧчка, кодӧс вӧчӧны вӧлі Бамбергса епископлы, и сэтшӧм удачнӧя Фридрихкӧд да Конрадкӧд ӧтлаын вӧчис сійӧс, мый мастер Мартинлӧн сьӧлӧмыс радліс и сійӧ некымынысь горӧдіс:
"Вот тайӧ удж, вот тайӧ лоӧ бӧчка, кутшӧм менам эз на вӧвлы, не лыддьыны кӧ менсьым кык фудернӧй бӧчкаӧс!"
Ӧні куимнан подмастерьеыс сулалісны да асыкалісны лӧсьӧдӧм пӧвъяссӧ, сідз, мый мӧлӧтъяслӧн клёнгӧмыс тыртіс став мастерскӧйсӧ.
Старик — Валентинлӧн батьыс — зіля стружиталіс гогынӧн пӧвъяс, Марта пидзӧсъяс вылас кык детинкаӧс кутӧмӧн пукаліс Конрад сайын, а мукӧд зонкаыс шумӧн-гамӧн да горзӧмӧн ризъялісны асыкъясӧн ворсӧмӧн да мӧда-мӧд бӧрсяыс вӧтлысьӧмӧн.
Гажа вӧлі ноксьӧмыс, сэтшӧм, мый весиг некод эз казяв пӧрысь господин Иоганн Хольцшуэрӧс, кор сійӧ пырис мастерскӧйӧ.
Мастер Мартин сувтіс сылы паныд да вежавидзӧмӧн юаліс, мый сылы колӧ.
— Да, вот, — вочавидзис Хольцшуэр, — окота лои аддзывны ассьым муса Фридрихӧс, коді сэтшӧм примернӧя тані уджалӧ.
А сэсся, дона мастер Мартин, менам пӧгребӧ колӧ бур бӧчка, кодӧс ме и кӧсъя тіянлы закажитны.
Да видзӧдлӧй жӧ, то сулалӧ буретш сэтшӧм бӧчка, кутшӧм меным колӧ.
Сетӧй меным сійӧс, висьталӧй сӧмын донсӧ.
Рейнхольд, коді уджсьыс мудзӧмысла шойччис некымын минут, а ӧні бӧр кӧсйис кайны помост вылас, кыліс Хольцшуэрлысь кывъяссӧ да сылань юрсӧ бергӧдӧмӧн шуис:
— Но, дона господин Хольцшуэр, миян бӧчка йылысь тэ бурджык эн и думайт, сійӧс ми вӧчам высокопочтеннӧй господин епископ Бамбергскӧйлы!
Мастер Мартин кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, шуйга кокнас водзӧ тувччӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, синъяссӧ читкыртыштіс бӧчка вылӧ да тшапа шуис:
— Дона господин Хольцшуэр, тайӧ бур пу сертиыс нин, зэв бура вӧчӧм сертиыс ті верминныд эськӧ аддзыны, мый татшӧм бур добраыдлӧн местаыс сӧмын князьяс кӧбрӧгъясын.
Веськыда шуис менам подмастерье Рейнхольд: тайӧ бӧчка йывсьыс ті бурджык эн и думайтӧй; вот кор чукӧртасны виноград, ме вӧча тіян бур прӧстӧйиник бӧчка, тіян кӧбрӧгӧ лӧсяланаӧс.
Старик Хольцшуэр, кодӧс дӧзмӧдіс мастер Мартинлӧн вылӧ пуксьӧмыс, вочавидзис, мый сылӧн червонечьясыс сулалӧны сы мында жӧ, мыйдта и епископлӧн, и мый сійӧ аслас сьӧм вылӧ, кодӧс мынтӧ ки вылӧ, и мӧдлаысь вермӧ судзӧдны бур добра.
Ёна скӧрмӧм мастер Мартин ӧдва кутчысис, мед абу скӧрмӧдны магистратӧн и став карса горожанаӧн радейтан пӧрысь господин Хольцшуэрӧс.
Но сэк Конрад пондіс ёнджыка кучкавны мӧлӧтнас сідз, мый ставыс кутіс тіравны да рутшка-ратшкакывны.
Сэн мастер Мартин сетіс вӧля аслас скӧрмӧмлы да гораа горӧдіс:
— Конрад, бӧлбан, мый нӧ тэ кучкалан, быттьӧ нинӧм он аддзы?
Бӧчкасӧ менсьым кӧсъян жугӧдны?
— Ого! — горӧдіс Конрад да кӧзяиныс вылӧ видзӧдлӧмӧн да зэв лёк видзӧдлас сы вылӧ чӧвтӧмӧн. — Ого!
А мыйла эськӧ и ог, коньӧр тэ мастер!
И тайӧ кывъясӧн бӧрын сійӧ сэтшӧм ыджыд вынӧн кучкис бӧчкаӧ, мый медъён асыкыс пондіс зилякывны, потіс да уськӧдіс Рейнхольдӧс векни помост вылысь, а гортӧм шы серти кылӧ вӧлі, мый поті нӧшта и ӧти пӧв.
Лӧгалӧмысла да скӧрмысла этшсьыс петӧмӧн мастер Мартин котӧртіс, нетшыштіс Валентинлсь дӧска, кодӧс сійӧ вӧлі стружитӧ, да "Проклятӧй пон!" гораа горӧдӧмӧн — ёна кучкис Конрадӧс мышкас.
Конрад, кор кыліс кучкӧмсӧ, ӧдйӧ бергӧдчис да некымын здук сулаліс вӧрзьытӧг, быттьӧкӧ нинӧм эз гӧгӧрво, но сэсся синъясыс сылӧн югнитісны дикӧй скӧрлунӧн, сійӧ мурчкӧбтіс пиньяснас, горӧдіс: «Тышкасьны?! — сэсся ӧтчыдысьӧн чеччыштіс помост вывсьысь, ӧдйӧ кватитіс джоджын куйлысь гогын да ыджыд вынӧн кучкис кӧзяиныслы, коді, тӧдӧмысь, эськӧ жугӧдіс сылысь юрсӧ, эз кӧ вевъяв Фридрих кыскыштны Мартинӧс бокӧ сідзи, мый гогыныс веськаліс сӧмын киас; дойсьыс пыр жӧ пырснитіс вир.
Мартин, кыз да вермытӧм, воштіс равновесиесӧ да верстакӧ тшукӧмӧн, код сайын уджалӧ вӧлі велӧдчысь, уси джоджас.
Сэк ставӧн уськӧдчисны скӧрмӧм Конрад вылӧ, коді шенасис вирӧсь гогынӧн,лёк горшӧн горӧдіс либӧ, стӧчджыка, мурӧстіс:
"Адӧ сійӧс!
Адӧ!"
Ыджыд вынӧн сійӧ йӧткыштӧміс ставныссӧ, шеныштчис мӧдысь кучкӧм вылӧ и, тӧдӧмысь нин, виис эськӧ коньӧр кӧзяинӧс, коді джоджын куйлӧмӧн ойзіс да ӧдва лолаліс, кыдзи друг повзьӧмысла ёна бледмӧм  мастерскӧӧ котӧрӧн пырис Роза.
Конрад, мыйӧн сійӧс аддзис, сувтіс вылӧ лэптӧм гӧгыннас, быттьӧ измис — пӧри статуяӧ.
Сэсся сійӧ шыбытіс гӧгынсӧ, шевкнитіс кияснас, кресталіс найӧс морӧс вылас да веськыда быдӧнлы сьӧлӧмӧдзыс сатшкысь гӧлӧсӧн горӧдіс: «О, енмӧй, мый ме вӧчи!» — котӧрӧн петіс мастерскӧйысь.
Некод эз думыштлы вӧтчыны сы бӧрся.
Сэсся ыджыд вынӧн кыпӧдісны коньӧр мастер Мартинӧс, но вӧлӧмкӧ, гӧгыныс веськалӧма сӧмын киас кызъяяинас да дойыс дзик абу ӧпаснӧй.
Старик Хольцшуэрӧс, кодӧс мастер Мартин усигас кыскис ас бӧрсяыс, ӧні сідз жӧ перйисны пилипызь улысь да, мыйта позьӧ вӧлі, бурӧдісны Марталысь челядьсӧ, кодъяс дугдытӧг горзісны да бӧрдісны бур дядя Мартин вӧсна.
А сійӧ вӧлі дзик шӧйӧвошӧма да шуаліс, мый сӧмын эськӧ чӧрт подмастерьеыд оз жугӧд сылысь мичаысь-мича бӧчкасӧ, а дойыд сійӧс оз сэтшӧма и беспокоит.
Старикъяслы аддзисны нӧсилкаяс, — ӧд и Хольцшуэр ёнакодь доймис усигас.
Сійӧ видіс кипод уджсӧ, кӧні колӧны татшӧм виан ӧрудиеяс да ышӧдіс Фридрихӧс бӧр локны — и мыйӧн регыдджык, сымын бурджык — бурысь-бур литейнӧй удж дінӧ, благороднӧй металлъяс дорӧ.
Кор нин сук рӧмыдыс джуджыда кытшлаліс енэжсӧ, Фридрих да Рейнхольд, кодӧс чорыдакодь кучкис асыкӧн да коді чувствуйтіс асьсӧ дзикӧдз висьмӧмӧн, кыкнаныс недӧвӧльнӧй пырысь мӧдӧдчисны карӧ, гортаныс.
И друг кутшӧмкӧ потшӧс сайысь найӧ кылісны надзӧникӧн ойзӧм да ышлолалӧм.
Найӧ сувтісны, а мусьыс сэк чеччис кутшӧмкӧ кузь тушаа морт, кодын найӧ пыр жӧ тӧдісны Конрадӧс, и кыкнанныс найӧ повзьӧмысла бӧрыньтчисны сыысь.
— Ак, муса ёртъяс, — нориника горӧдіс Конрад, — да эн жӧ меысь ті полӧй!
Ті менӧ лыддянныд лёк зверӧн, дьявӧлӧн...
А ме, збыль, абу сэтшӧм, збыль, абу сэтшӧм...
Мӧд ног ме эг вермы: меным ӧд коліс вины эсійӧ кӧзяинсӧ, эсійӧ кыз мортсӧ, меным колӧ вӧлі эськӧ тіянкӧд ӧтлаын мунны да нӧшта ӧтчыдысь вӧчны бара жӧ сійӧс, — сӧмын мед артмас!..
Но, ог, ог... ставыслы пом, ті менӧ сэсся он аддзылӧй!..
Копыртчылӧй муса Розалы, кодӧс ме радейта свет вылас медся ёна!..
Висьталӧй сылы, мый ме нэм чӧж сылысь букетсӧ мӧда новлыны морӧсын, мый сійӧ лоӧ менам мичмӧдчанторйӧн, кор... но, гашкӧ, сійӧ ме йылысь кывлас на.
Прӧщайтлӧй, прӧщайтлӧй, бур ёртъяс менам!
Тайӧ кывъясӧн Конрад, кодӧс оз позь вӧлі некутшӧма кутны, котӧртіс эрд вывті.
Рейнхольд шуис:
— Мыйкӧ тешкодьтор вӧчсьӧ тайӧ том мортыскӧд; сыӧн вӧчӧмторсӧ ми ог вермӧй судитны да муртавны обыкновеннӧй меркаӧн.
Коркӧ, гашкӧ, и воссяс сійӧ гусяторйыс, коді дзескӧдӧ сылысь морӧссӧ.
РЕЙНХОЛЬД ЭНОВТӦ МАСТЕР МАРТИНЛЫСЬ КЕРКАСӦ
Кутшӧм гажа вӧвлі войдӧр мастер Мартин мастерскӧйын, сэтшӧм жӧ гажтӧм сэні лои ӧні!
Рейнхольд, уджавны вермытӧмла, пукаліс аслас комнатаын, Мартин, доймӧм ки вылас кӧртӧда, пыр казьтыліс лёк лоӧмторсӧ да видіс лёк уджалысьӧс, коді код тӧдӧ кытысь босьтчис.
Роза и весиг Марта аслас зонкаяскӧд сайласисны сійӧ страшнӧй лоӧмтор лоан местаысь; Фридрих ӧтнасӧн сьӧлӧмсянь водзӧ уджаліс ыджыд бӧчка дінын, да мастерскӧйын гортӧма, быттьӧ вӧрын тӧвся кадӧ пес кералысьлӧн керасьӧм шыяс, кылісны сылӧн мӧлӧтӧн кучкалӧмъясыс.
Регыд ыджыд шог тыртіс и Фридрихлысь сьӧлӧмсӧ сы вӧсна, мый ӧні сійӧ быттьӧ ясыда аддзис сійӧс, мыйысь важӧн нин поліс.
Сылӧн эз нин вӧв некутшӧм падъялӧм, мый Роза радейтӧ Рейнхольдӧс.
Этша на, мый став вниманиеыс, сылӧн став нежнӧй кывъясыс и войдӧр инмисны сӧмын Рейнхольдлы, ӧні, кор Рейнхольд эз вермы волывлыны мастерскӧйӧ, вӧлі бура гӧгӧрвоана, мый Роза сідзжӧ некытчӧ оз петавлы да бӧрйӧ гортас пукалӧм, дерт, сы вӧсна, медым тӧравны мусаыс бӧрся.
Вежалунӧ, кор ставыс гажа петісны ывла вылӧ, кор мастер Мартин, кодлӧн пӧшти бурдӧма нин вӧлі дойыс, корис Фридрихӧс мунны сыкӧд да Розакӧд ӧтлаын карса луд вылӧ, сійӧ корӧмсьыс ӧткажитчӧмӧн, шогысла да радейтӧмысь сьӧлӧм майшӧдана мучитчӧмысла дзик дзугыльмӧмӧн, ӧткӧн пышйис карысь, сійӧ сикт дорас, сійӧ мыльк вылас, кӧні медводдзаысь паныдасис Рейнхольдкӧд.
Сійӧ шыбитчис дзоридзьясӧн рӧмзян джуджыд турунӧ, а кор мӧвпыштіс сы йылысь, мый надеялӧн мича кодзулыс, коді югъяліс сылы гортӧ локтан туй чӧжыс, ӧні, цель дорын нин, вошис сук пемыдӧ, мый сылӧн став видлӧмъясыс мечтательӧн шуштӧм вынйӧртчӧм кодьӧсь, коді нюжӧдӧ гажтӧмтчан кияссӧ ылӧдчан тыртӧм мираж дінӧ, то Фридрихлӧн синъяссьыс синваыс ыльӧбтіс дзоридзьяс вылӧ, кодъяс копрӧдлісны ассьыныс юръяссӧ, и найӧ быттьӧ шогсисны том мортлӧн страдайтӧм вӧсна.
Фридрих и ачыс эз тӧдлы, кыдз тайӧ лои, мый сылӧн шогӧн дзескӧдӧм морӧсысь петӧм джуджыда ышловзьӧмыс пӧрис кывъясӧ, шыясӧ.
Сійӧ заводитіс татшӧм сьыланкыв:
Кытчӧ тэ сайӧдчин,
Кодзулӧй менам?
Эновтӧма ме,
И кисьтан тэ чӧскыд ониш
Енэжсянь мӧдлы!
Шувгы, рытъя тӧлӧй,
Менам сьӧлӧмын
Чорыд вирби садьмӧд,
Сьӧлӧмӧс уськӧд пемыдӧ,
Медым сылы
Курыд шогын потны,
Муса нывкӧд янсалӧмын.
Мый вашканныд ті сідз гӧгӧрвотӧма,
Сэтшӧм рама, войся пуяс?
Мый видзӧданныд ті, Кымӧрлӧн зарни доръяс?
Гуйӧр менам эстӧні, улын!
Дзеба ме сэні ассьым надеяӧс,
Унмовся тӧждысьтӧм сьӧлӧмӧн.
Тшӧкыда овлӧ, мый весиг медся джуджыд шогыс, сӧмын сы вылӧ кӧ сюрӧны синва да кывъяс, сылӧ нежнӧя тӧмитчан гажтӧмтчӧмын и веси надеялӧн ичӧтик югӧр бара ӧзъяс сьӧлӧмын.
Фридрих, кор сьыліс ассьыс сьыланкывсӧ, чувствуйтіс вӧвлытӧм вын да кыпыдлун содӧм.
Рытъя тӧв, пемыд пуяс, кодъясӧс сійӧ чуксаліс аслас сьыланкылын, кышакылісны да быттьӧ шӧпкӧдісны такӧдан кывъяс да, быттьӧ чӧскыд вӧтъяс ылыса шуд йылысь, ылыса слава йылысь, пемыд енэж кузя нюжалісны зарни визьӧгъяс.
Фридрих сувтіс да лэччис мыльк вылысь сиктлань.
Сэк сылы кажитчис, быттьӧ сыкӧд орччӧн мунӧ Рейнхольд, кыдзи и тӧндзи, кор сійӧ медводдзаысь сійӧс аддзысисны.
Став кылыс, водъясӧс шуис сылы Рейнхольд бара усисны сылы тӧд вылӧ.
Тӧд вылас сылы уси и Рейнхольдлӧн висьтыс панйысьысь кык ёрт-живописец йылысь и сылӧн синсьыс быттьӧ уси кутшӧмкӧ эшкын.
Ӧд вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый Рейнхольд водзджык нин аддзыліс Розаӧс да кутіс радейтны сійӧс.
Сӧмын тайӧ радейтӧмыс и кыскис сійӧс Нюрнбергӧ, мастер Мартин керкаӧ, а кык художниклӧн панйысьӧм йылысь висьталӧмӧн сійӧ тӧд вылас кутіс эз мыйкӧ мӧдтор, а найӧс кыкнанысӧ, Рейнхольдӧс да Фридрихӧс — мичаысь-мича Розаӧс дорӧ радейтӧм.
Фридрихлы бара кыліс Рейнхольдлӧн сэк шуӧм кывъяссӧ: «Ылӧдчытӧг, дзебсясьтӧг ӧткодь награда босьтны зільӧмӧн — татшӧм зільӧм нӧшта топыдджыка йитас збыль ёртъясӧс, а оз пан на костын зыксьӧм; благороднӧй сьӧлӧмъясынын некор оз аддзыны аслыныс места мывкыдтӧм вежгӧм, наян лӧглун».
— Да, — гораа шуис Фридрих, — да, дона ёрт, ме веськыда шыася тэ дінӧ, тэ ачыд меным висьталан, став-ӧ надеяыс воштис меным.
Вӧлі нин асыв, кор Фридрих йиркӧдчис Рейнхольд ӧдзӧсӧ.
Сы вӧсна мый сылы эз шыасьны, сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, коді эз вӧв, кыдзи пыр, томналӧма, да пырис.
Но сійӧ жӧ здукас сійӧ кынмис места вылас, быттьӧ сёртӧмтор.
Сы водзын сувтіс Роза став мичлуннас дзирдалӧмӧн, аслас сьӧлӧм вӧрзьӧдан мичлуннас: мрт туша судта шензьӧдана портрет сулаліс сы водзын станок вылын, кодӧс югдӧдісны асъя шонді югӧръяс.
Пызан вылӧ шыбитӧм муштабель, палитра вылын косьмытӧм на краскаяс петкӧдлісны, мый живописечыс сӧмын на эновтчӧма аслас уджысь.
— О Роза...
Роза...
О милӧсьта енмӧй!.. — Ышловзис Фридрих.
Сійӧ минутанас сы сайын сулалысь Рейнхольд тапнитіс сылы пельпомас да нюмъялӧмӧн юаліс:
— Но мый нӧ, Фридрих, мый тэ шуан портрет йывсьыс?
Фридрих топӧдліс Рейнхольдӧс морӧс бердас да горӧдіс:
— О шензьӧдана морт!
Ыджыд художник!
Да, ӧні меным ставыс гӧгӧрвоана!
Тэ, тэ заслужитін наградасӧ, код дінӧ и ме зільлі нюжӧдчыны, омӧль ме морт...
Мый ме сулала тэкӧд орччӧн, мый менам искусствоӧй тэнад искусствокӧд орччӧн?
Ах, и менам сідз жӧ вӧліны уна сикас мӧвпъяс!..
Сӧмын эн серав ме вылын, муса Рейнхольд!..
Вот и ме мӧвпавлі сы йылысь, кутшӧм эськӧ вӧлі мича, медся сӧстӧм эзысьысь кӧ вӧчны Розалысь мича пертассӧ, но ӧд тайӧ — челядьяслӧн ворсӧм!
А тэ!
Тэ!..
Кутшӧм веж петкӧдлана аслас мичлунныслӧн став долыд дзирдалӧмӧн нюмъялӧ сійӧ тэнад...
Ах, Рейнхольд, Рейнхольд, шудаысь-шуда морт тэ...
Да! кыдзи тэ шуин, сідзи збыль и лои!
Ми кыкнанным состязайтчим и тэ вермин менӧ, тэныд и колӧ вӧлі вермыны, но ме — став сьӧлӧмӧн тэ дор!
Но век жӧ меным колӧ эновтны тайӧ керкасӧ, эновтны чужанінӧс, менам ог вермы тайӧс терпитны.
Ме эськӧ пӧгибниті, ковмысис кӧ эськӧ меным бара аддзыны Розаӧс...
Прӧстит менӧ таысь, мусаӧй, мусаӧй менам, бур ёртӧй.
Талун жӧ, ӧні жӧ пышъя ме татысь, пышъя ылӧ-ылӧ — сэтчӧ, кытчӧ нуӧдас менӧ радейтчан шогӧй, менам вунлытӧм шогӧй.
Тайӧ кывъясӧн Фридрих кӧсйис вӧлі мунны комнатасьыс, но Рейнхольд вынӧн кутіс сійӧс да надзӧникӧн шуис:
— Тэныд оз ков мунны, сы вӧсна мый ставыс вермас артмыны на тэӧн чайтӧм дорысь дзик мӧд ногӧн.
Кад меным ӧні висьтавны тэныд ставсӧ, мый ме ӧнӧдз тэысь дзеблі.
Ме абу бӧчка вӧчалысь, а живописеч; тайӧс ӧні тэ тӧдан нин да, кыдз ме надейтча, верман гӧгӧрвоны портрет сертиыс, мый ме инӧд серти пырта ачымӧс ог омӧль художникъяс лыдӧ.
Ичӧтдырсянь на ме мӧдӧдчи Италияӧ, искусствояс странаӧ; сэні меным мойвиис кыскыны ас дінӧ внимание искусствоын ыджыд мастеръяслысь, кодъяс асланыс ловъя биӧн пестісны сійӧ би киньсӧ, коді ӧзйис ме пытшкын.
Меным ставын мойвиис, менам картинаяс лоины став нималанаӧсь Италия пасьтаын, и весиг вынйӧра герцог Флорентинскӧй корис менӧ аслас дворӧ.
Сійӧ каднас ме весиг и тӧдны эг кӧсйы немецкӧй искусство йылысь да, весиг миянлысь картинаяссӧ аддзывтӧг, уна сёрнитлі кослун йылысь, лёка серпасалӧм йылысь, міян Дюреръяслӧн да Каранахъяслӧн вежавидзтӧмлун йылысь.
Но ӧтчыд картинаясӧн кутшӧмкӧ вузасьысь вайис герцоглӧн галлереяӧ пӧрысь Альбрехтлӧн серпасалӧмӧм мадоннаӧс, коді вӧвлытӧма сьӧлӧм пытшкӧсӧдз шензьӧдіс менӧ, сідз, мый ме дзикӧдз кӧдзалі итальянскӧй картинаяс мичлун дінӧ да пыр жӧ шуи локны бӧр чужан Германияӧ, аслам синмӧн видзӧдлыны сійӧ кужӧмӧн вӧчӧм вӧчӧмторъяссӧ, кодъяс дінӧ менӧ сідзи и кутіс кыскыны.
Вои ме татчӧ, Нюрнбергӧ, а кор аддзи Розаӧс, меным кажитчис, быттьӧ сійӧ мадоннаыс, коді сэтшӧм шензьӧдана югыдӧн ӧзйӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс, ловъя ветлӧ му вывті.
Мекӧд лои сійӧ жӧ, мый и тэкӧд, муса Фридрих, ме дзоньнам ӧзйи радейтӧмлӧн сотан биӧн.
Ме аддзи сӧмын Розаӧс, мӧвпалі сӧмын сы йылысь, став мукӧдыс воши менам мӧвпъясысь, и весиг ачыс искусствоыс колис меным ассьыс тӧдчанлунсӧ, мый ме верми уна сёысь и нӧшта уна сёысь век бара серпасавны, бара серпасавны Розаӧс.
Ме кӧсйи тӧдмасьны сыкӧд быттьӧ виччысьтӧг — сідзи, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ Италияын, но став зільӧмӧй менам лои весьшӧрӧ.
Дзик эз артмы аддзыны шогмана помка сы вылӧ, медым шедӧдны мастер Мартин керкакӧ пыран туй.
Медбӧрын, ме веськыда кӧсйи мунны коравны Розаӧс, но сэк ме кылі, мый мастер Мартин кӧсйӧ сетны ассьыс нывсӧ сӧмын кужысь  бӧчка вӧчалысь сайӧ.
Сэк ме тешкодя шуи велӧдчыны Страсбургын бӧчка вӧчалан кипод уджӧ да сэсся мунны мастер Мартин мастерскӧйӧ.
Став мукӧдсӧ ме лэдзи енлӧн вӧля вылӧ.
Кыдз ме пӧрті олӧмӧ ассьым кӧсйӧмӧс, тэ тӧдан, но со мый тэныд нӧшта колӧ тӧдны: некымын лун сайын мастер Мартин шуис меным, мый меысь артмас бур бӧчка вӧчалысь мастер да мый сылы лоӧ зэв нимкодь шуны менӧ аслас дона зятьӧн сы вӧсна, мый сійӧ аддзӧ, мый ме зіля шедӧдны Розалысь пыдди пуктӧм и мый ме кажитча сылы.
— Да вермас ӧмӧй лоны мӧд ногӧн? — мучитчан дойӧн горӧдіс Фридрих. — Да, да, Роза лоас тэнад.
Кыдз жӧ верми ме, омӧлик морт, надейтчыны татшӧм шуд вылӧ?
— Тэ вунӧдан, — водзӧ сёрнитіс Рейнхольд, — тэ вунӧдан, менам вокӧй, ӧтитор йылысь: ачыс Роза ньӧти на эз эскӧд сійӧс, мый быттьӧкӧ казялӧма мудер мастер Мартин.
Правда, ӧнӧдз Роза пыр на вӧлі ме дінӧ вывті мелі да сибыд, но дзик мӧд ногӧн петкӧдчӧ радейтысь сьӧлӧм!
Кӧсйысь меным, менам вокӧй, мый тэ нӧшта куим лун нинӧм он вӧч и мӧдан важ мозыд уджавны мастерскӧйын.
Ӧні ме сідзжӧ верми нин эськӧ уджавны, но сійӧ кадсяньыс, кыдз ме зільджыка мӧді серпасавны тайӧ портретсӧ, бӧчка вӧчалан омӧлик кипод уджыд чужтӧ висьтавны позьтӧӈ зывӧктӧм.
Ме сэсся ог вермы киӧ босьтны мӧлӧттӧ...
Ло мый ло!
Коймӧд луннас ме тэныд веськыда висьтала, кыдзи мунӧны менам делӧяс.
Ме кӧ збыль вылас лоа сійӧ шуда мортӧн, кодӧс радейтӧ Роза, тэ верман ылыстчыны да ачыд тӧдмавны, мый кадыс бурдӧдӧ весиг медся джуджыд дойяс!
Фридрих кӧсйысис, мый пондас виччысьны аслас судьбалысь шуӧмсӧ.
Коймӧд луннас (Фридрих пыр зілис сайласьны Розакӧд аддзысьлӧмысь) сьӧлӧмыс пондіс чеччавны сылӧн морӧсас полӧмысла да полӧмӧн виччысьӧмысла.
Сійӧ ветлӧдліс мастерскӧйті, быттьӧ вугытӧмӧн, и сылӧн укшальлуныс сетліс мастер Мартинлы тырмымӧн помка ропкыны да видчыны, мый водзынсӧ сыкӧд некор эз вӧвлы.
Тыдалӧ, мый кӧзяинкӧд збыльысь мыйкӧ лоӧма, мый мырддис сылысь став долыдлунсӧ.
Сійӧ уна висьталіс зывӧк наянлун да бур вунӧдӧм йылысь, гӧгӧрвоӧдтӧг, мый кӧсйӧ тайӧн висьтавны.
Кор воис рыт да Фридрих муніс карӧ, вӧрӧтасянь неылын сылы паныдасис верзьӧма, кодын сійӧ тӧдмаліс Рейнхольдӧс.
Рейнхольд Фридрихӧс аддзис да пыр жӧ горӧдіс:
— А! Вот ме и тэкӧд паныдаси, кыдзи ме кӧсйи.
Сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс, гартыштіс ки гӧгӧрыс домсӧ да босьтіс ёртсӧ киӧдыс.
— Вай, — шуис сійӧ, — прӧйдитчам неуна ӧтлаын!
Ӧні ме тэныд верма висьтавны, мый лои менам радейтӧмкӧд.
Фридрих казяліс, мый Рейнхольд пасьтасьӧма сідз жӧ, кыдзи и налӧн медводдзаысь паныдасигас, и мышкас сылӧн туй ноп.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед да жугыль.
— Ло шудаӧн, — кыдзкӧ этшысь петӧмӧн горӧдіс Рейнхольд, — ло шудаӧн, муса вокӧй!
Тэ ӧні верман зіля вӧчавны ассьыд бӧчкаяс, ме сета тэныд места.
Ме сӧмын на прӧститчи мича Розакӧд да пыдди пуктана мастер Мартинкӧд.
— Кыдзи, — шуис Фридрих, коді быттьӧ став тушанас кыліс электричествоӧн кучкӧм, — кыдзи, тэ мунан, кӧть мастер Мартин кӧсйӧ, медым тэ лоин сылӧн зятьӧн, а Роза тэнӧ радейтӧ?
— Сідз сӧмын тэ думайтан, муса вокӧй, — воча шуис Рейнхольд, — сідз тэ думайтан сӧмын сы вӧсна, мый тэнӧ синтӧммӧдӧ вежӧгтӧм.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мый Роза муніс эськӧ ме сайӧ сӧмын батьыслысь кывзӧмла — сійӧ ӧд рам да кывзысьысь ныв — но сылӧн йи кодь сьӧлӧмас абу ни ӧти войт радейтӧм.
Ха-ха!
Ме верми эськӧ лоны бур бӧчка вӧчалысьӧн: весьлунъясӧ велӧдчысьяскӧд гогналі эськӧ асыкъяс да стружиті пӧвъяс, вежалунъясӧ пыдди пуктана кӧзяйкакӧд ветлі эськӧ вежа Екатерина ордӧ либӧ вежа Себальд ордӧ, а рытнас — карса луд вылӧ, и сідз воысь воӧ...
— Эн серав, — торкис Фридрих Рейнхольдӧс, коді зэв гораа кутіс серавны, — эн серав удж радейтысь карса олысьлӧн прӧст, чӧв олӧм вылын.
Роза кӧ збыль тэнӧ оз радейт, тайӧ абу сійӧ мыжыс, а тэ сідз скӧралан, сідз этшсьыд петан...
— Тэ прав, — шуис Рейнхольд, — сэтшӧм менам лёк сям: кор ме скӧрмӧма, ме заводита увгыны, кыдзи балуйтӧм кага.
Тэ вермин гӧгӧрвоны, мый ме висьталі Розалы аслам радейтӧм йылысь да батьыслӧн сӧглас йылысь.
Сэк сылӧн синъясысь чепӧсйис синва, киыс сылӧн пондіс тіравны ме киын.
Бергӧдӧмӧн сійӧ вашнитіс: «Меным колӧ меным пӧкӧритчыны бать вӧлялы».
Меным тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Тэ аддзан, кутшӧма ме дӧзмӧма, медым жӧ тайӧ тэныд отсалас, дона ёртӧй, видзӧдлыны менам сьӧлӧмӧ, и тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый кӧсйӧмыс, медым Роза вӧлі менам, вӧлі ачымӧн пӧръявлӧмӧн, ышмӧм вежӧрлӧн бӧртасӧн.
Ӧд кыдзи сӧмын ме помалі сылысь портретсӧ, менам сьӧлӧмӧй лӧнис, и меным тешкодя тшӧкыда кажитчӧ, быттьӧ ачыс Роза — тайӧ ӧні сылӧн портрет, а портретыс — ловъя Роза.
Омӧлик кипод уджыд лои меным зывӧктана, и кор тайӧ став мисьтӧм олӧмыс гӧтрасьӧмнас да мастер нимнас сэтшӧм ёна матысмис ме дінӧ, сэк меным кутіс кажитчыны, быттьӧ менӧ кӧсйӧны пуксьӧдны тюрьмаӧ да дорны чеп дорӧ.
Да и кыдз вермас тайӧ ангелыс, кодӧс ме новлӧдла сьӧлӧмын, лоны менам гӧтырӧн?
Оз, пыр том да сьӧлӧм вӧрзьӧдан мичлунӧн тыр, сылы колӧ дзирдавны серпасъяс вылын, кодъясӧс лӧсьӧдӧ менам ловбиӧй.
О, кутшӧма ме та дорӧ зіля!
Да верми эськӧ ме вузавны еннога искусствосӧ?
Регыд ме бара вӧйтча тэнад пӧсь чӧскыд кӧрӧ, о шензьӧдана канму, став искусствояслӧн айму!
Кык ёрт воисны сійӧ местаӧдз, кӧні туйыс, кыті мӧвпаліс мунны Рейнхольд, кежис шуйга вылӧ.
— Тані ми янсӧдчам! — дыр да топыда аслас морӧс бердӧ Фридрихӧс топӧдлӧмӧн горӧдіс Рейнхольд, чеччыштіс вӧв вылӧ да гӧнитіс.
Фридрих чӧв олӧмӧн видзӧдіс сы бӧрся, сэсся аслыссяма чувствоясӧн тырӧмӧн мӧдӧдчис гортас.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗ ФРИДРИХӦС ВӦЛІ ВӦТЛӦМА МАСТЕР МАРТИН МАСТЕРСКӦЙЫСЬ
Мӧд луннас мастер Мартин зумыша да чӧв олӧмӧн ноксис епископ Бамбергскӧйлы вӧчан ыджыд бӧчка дінын, а Фридрих, коді сӧмын ӧні кутіс тырвыйӧ чувствуйтны Рейнхольдкӧд янсӧдчӧм шогсӧ, эз вермы ни кыв шуны, ни весиг — сьыланкывъяс сьывны.
Медбӧрын мастер Мартин шыбитіс бокӧ мӧлӧтсӧ, кияссӧ кресталіс да надзӧникӧн шуис:
— Вот и Рейнхольдыд ӧні абу... сійӧ, вӧлӧмкӧ, вывті бур живописеч, а менӧ пӧръяліс бӧчка вӧчалысь улӧ лэдзчӧмнас.
Ме кӧ эськӧ казялі сы йылысь, кор сійӧ воис ме дорӧ, экутшӧм кужысь морт!
Ме эськӧ инді сылы ӧдзӧс вылӧ!
Чужӧмыс сэтшӧм восьса да ылӧдчытӧм, а сьӧлӧмас сы мында ылӧдчӧм да пӧръясьӧм!
Но мый, сійӧ абу, а тэ кольччан ме ордӧ да мӧдан бура уджавны миян кипод уджын!
Код тӧдӧ, гашкӧ, ми нӧшта и матӧджык йитчам тэкӧд.
Лоан кӧ тэ бур мастерӧн да мусман Розалы... но, тэ менӧ гӧгӧрвоан да ачыд зільыштан мусмыны Розалы.
Тайӧ кывъяс бӧрас сійӧ бара босьтіс киас мӧлӧт да зіля босьтчис уджавны.
Фридрих и ачыс эз тӧд, мыйла Мартинлӧн кывъясыс орйӧдлӧны сылысь морӧссӧ да кытысь сэні чужис аслыссяма вийсьӧм-майшасьӧм, коді кусӧдіс надеялысь став югӧръяссӧ.
Роза дыр волытӧм бӧрын медводдзаысь петкӧдчис мастерскӧйын, но сійӧ вӧлі вӧйтчӧма кутшӧмкӧ джуджыд мӧвпъясӧ да кыдзи, аслас шог вылӧ, Фридрих казяліс, локтӧма бӧрдӧм синъясӧн.
«Сійӧ бӧрдіс сы вӧсна, сійӧ век жӧ радейтӧ сійӧс», — шуаліс сылы пытшкӧсса гӧлӧс, да сійӧ эз вермы лэптывны синвидзӧдлассӧ сы вылӧ, кодӧс висьтавны позьтӧма радейтіс.
Ыджыд бӧчка бӧрвылас вӧлі дась, да сӧмын ӧні, артмӧм бӧчка вылӧ видзӧдӧмӧн мастер Мартин бара долыдмис да лӧньтӧдчис.
— Да, пиӧй менам, — шуаліс сійӧ, Фридрихӧс пельпомӧдыс тапкӧдӧмӧн, — да, пиӧй менам, мед сідзи и лоӧ: удайтчас кӧ тэнад мусмыны Розалы да вӧчан кӧ тэ примернӧй бӧчка, тэ лоан менам зятьӧн.
А сэк тэ верман пырны и сьылысь мастеръяс благороднӧй цехӧ да шедӧдны аслыд ыджыд честь.
Мастер Мартинлӧн ӧні уджыс чукӧрмис юр вывтіыс, да сылы лои босьтны кык подмастерьеӧс.
Тайӧ вӧлісны кӧть дельнӧя уджалысьяс, но чорыд том йӧз, кодъяс тшыксьӧмаӧсь дыр ветлӧм-мунӧм вӧснаыс.
Воддза долыд да лӧсьыд сёрнияс пыдди мастер Мартин мастерскӧйын ӧні кывлісны мисьтӧм шмонитӧм, Рейнхольдӧн да Фридрихӧн мыла сьылӧм пыдди — зывӧктана, мисьтӧм сьыланкывъяс.
Роза видзчысис мастерскӧйӧ пыравлӧмысь, да Фридрих сӧмын шочиника да пырмунігмоз аддзывліс сійӧс.
И сійӧ сэк шогпырысь видзӧдліс сы вылӧ да ышловзьӧмӧн вашкӧдіс: «Ак, муса Роза, ме кӧ эськӧ верми важ моз сёрнитны тіянкӧд, и лоинныд кӧ эськӧ ті бара сэтшӧм меліӧн, кыдз войдӧр, кор Рейнхольд на вӧлі тані!» — сійӧ яндысьӧмӧн лэдзліс синъяссӧ да вашкӧдіс: «Ті мыйкӧ кӧсъянныд висьтавны меным, муса Фридрих?»
Фридрих измыліс ньӧти кыв шуны вермытӧг, да шуда здукыс лэбзьыліс чардби моз, коді дзирдыштас рытъя кыа югӧрын, миянӧн казялӧм дорысь ёна водзджык.
Мастер Мартин ӧні сулаліс сы вылын, медым Фридрих кутчысяс мастер ним вылӧ аслас уджӧ.
Сійӧ ачыс аслас запасъясысь бӧрйис медбурсӧ, медся сӧстӧм дуб пу, быдсяма визьястӧг да серъястӧг, коді сылӧн куйліс вит во дорысь дырджык нин.
Некодлы оз позь вӧлі отсавны Фридрихлы кувсьӧм Валентинлӧн пӧрысь бать кындзи.
Но, грубӧй подмастерье-ёртъяс вӧсна кӧ бӧчка вӧчан кипод уджыс и водзынджык нин пыр ёнджыка и ёнджыка чужтіс Фридрих сьӧлӧмын зывӧктан чувствояс, ӧні сылӧн прӧстӧ топавліс горшыс, кор сійӧ думыштліс сы йылысь, мый сылӧн мастер ним вылӧ уджыс век кежӧ решитас сылысь олӧмсӧ.
Сійӧ аслыссяма вийсьӧм-майшасьӧмыс, коді чужліс сыын, кор мастер Мартин ошкыліс сылысь кипод уджлы сьӧлӧмӧн сетчӧмсӧ, содіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сійӧ тӧдіс, мый яндзимысла кулас: ӧд тайӧ кипод уджыс сэтшӧм ёна мустӧм сійӧ сьӧлӧмлы, кӧні уна радейтӧм искусство дорӧ.
Рейнхольд да Розалӧн портретыс эз петавлыны сы юрысь.
Но и сылӧн аслас искусствоыс бара тыр вынӧн да мичлунӧн тыдовтчис сы син водзын.
Кор уджалігас сійӧс ӧдӧлитлісны мучитысь мӧвпъяс сы йылысь, кутшӧм омӧль удж сійӧ вӧчӧ, сійӧ тшӧкыда, нёрпалӧм вылӧ ыстысьӧмӧн, пышйыліс мастерскӧйысь вежа Себальд вичкоӧ да быдса часъясӧн видзӧдліс Патер Фишерӧн вӧчӧм мичаысь-мича надгробнӧй памятник вылӧ, нимкодьысла горӧдлывлӧмӧн:
"О, ыджыд вына енмӧй!
Думыштны, лӧсьӧдны татшӧм вӧчӧмтор — вермас-ӧ мыйкӧ лоны таысь мичаджык му вылас?"
И кор сійӧ та бӧрын невӧляысь бӧр локтіс аслас дӧскаяс да асыкъяс дорӧ да думыштліс сы йылысь, мый сӧмын тадз позьӧ шедӧдны Розаӧс, быттьӧ донӧдӧм гыжъяс сатшкысьлісны сылӧн сьӧлӧмӧ, да сылы кажитчис, мый сылы, шогысь палявлытӧмлы, лоӧ кувсьыны сьӧкыда шогсьӧмын.
Вӧтӧн сійӧ тшӧкыда аддзывліс Рейнхольдӧс да вайлывліс сылы литейнӧй удж вылӧ зэв аслыссяма серпасъяс, кодъясын Роза петкӧдчывліс то дзоридзӧн, то бордъяса ангелӧн, кыдзкӧ шензьӧдана ногӧн мукӧд серъясыскӧд йитчӧмӧн.
Но мыйкӧ век жӧ наын эз тырмыв, да сійӧ казявліс, мый Рейнхольд Розаӧс серпасалігӧн вунӧдӧма сьӧлӧм йывсьыс, кодӧс сійӧ ӧні ачыс и содтӧд серпасаліс.
Сэсся сылы кажитчыліс, быттьӧ дзоридзьясыс да коръясыс серпас вылас босьтчӧны вӧрны да чӧскыд дук лэдзӧмӧн сьывны, а благороднӧй металлъяс асланыс дзирдалан рӧмпӧштанын петкӧдлісны сылы Розалысь пертассӧ; кажитчыліс, быттьӧ сійӧ шогпырысь нюжӧдӧ кияссӧ муса нывлань, быттьӧ сылӧн отражениеыс вошӧ пемыд ру пытшкӧ, а ачыс сійӧ, мичаысь-мича Розаыс, тыр рад кӧсйомъясӧн топӧдӧ сійӧс радейтана морӧс бердӧ.
Пыр сьӧкыдджык лои сылӧн олӧмыс, бӧчка вӧчалан удж чужтіс сыын полӧм, да отсӧг да такӧдӧм сійӧ корсис аслас воддза велӧдысь Иоганн Хольцшуэр ордысь.
Сійӧ аслас мастерскӧйын сетіс Фридрихлы заводитны ичӧтик удж, кодӧс Фридрих ачыс думыштіс да код вылӧ сійӧ важӧн нин чӧжліс сьӧм мастер Мартинлысь босьтан удждонысь, медым ньӧбны колана зарни.
Сідз, Фридрих, кодлӧн кулӧмалӧн кодь кельыд чужӧмыс вӧчис збыль кодьӧн сылысь ыстысьӧмсӧ, быттьӧ сійӧс босьтӧма сьӧкыд висьӧм, пӧшти ньӧти эз кут уджавны бӧчкаяс вӧчан мастерскӧйын, да прӧйдитісны тӧлысьяс, а ыджыд нелямын ведраа бӧчкаыс, сылӧн мастер ним вылӧ уджыс, дзик эз мун водзӧ.
Кӧзяиныс скӧра казьтыштіс сылы, мый сылы колӧ уджавны кӧть нин эськӧ сы мында, мында сылы сетӧны вынъясыс, и Фридрихлы лои быть сувтны лӧг петкӧдан колода дінӧ да босьтны киас гогын.
Сійӧ уджаліг кості матыстчис мастер Мартин да мӧдіс видлавны лӧсьӧдӧм пӧвъяссӧ.
И друг сійӧ гӧрдӧдіс чужӧмнас да горӧдіс:
— Мый тайӧ, Фридрих?
Кутшӧм нӧ тайӧ удж!
Коді лӧсьӧдіс тайӧ пӧвъяссӧ — мастерӧн лоны кӧсйысь подмастерье, либӧ сямтӧм велӧдчысь, коді куим лун сайын сюрис мастерскӧйӧ?
Тӧлксяв, Фридрих, кутшӧм дьявӧл пырис тэ пытшкӧ да веськӧдлӧ тэӧн?
Менам дивӧ кодь дубӧвӧй пӧвъяс!
Мастер ним вылӧ удж!
Ах тэ укшаль, тӧлктӧм тэ зон!
Став адса шогӧн, кодъяс сотісны сійӧс аслас биӧн, ӧдӧлитан Фридрих эз нин вермы кутчысьны; сійӧ шыбитіс гогынсӧ да горӧдіс:
— Кӧзяин!
Ӧні ставыслы пом...
Мед ме кула, мед ме пӧгибнита висьтавны позьтӧм шогын.
Но вын менам сэсся абу...
Ог вермы ме терпитны пеж кипод уджсӧ, кор менӧ вермытӧм вынӧн кыскӧ аслам дивӧ кодь кипод уджӧ.
Ак, ме помтӧг радейта тіянлысь Розаӧс... сідз радейта, кыдзи некод му вылас радейтны оз вермы... сӧмын сы вӧсна ме и босьтчи тайӧ лӧг петкӧдан уджас...
Ӧні ме сійӧс вошті, ме тайӧс тӧда, регыд ме, тӧдӧмысь, кула сыысь гажтӧмтчӧмысла, но мӧд ног меным оз позь, ме бӧр муна аслам шензьӧдана искусство дінӧ, аслам пыдди пуктана воддза велӧдысь Иоганн Хольцшуэр ордӧ, кодӧс ме яндысьтӧг эновті.
Мастер Мартинлӧн синъясыс пондісны дзирдавны, кыдзи ӧзъян сисьяс.
Лӧгалӧмысла сёрнитнысӧ пӧшти вермытӧг сійӧ джӧмдалӧмӧн буркнитіс:
— Мый?
И тэ тшӧтш?..
Лӧж да пӧръясьӧм?
Менӧ пӧръялін?..
Пеж кипод удж?..
Бӧчка вӧчаныс...
Весась ме син водзысь, яндысьтӧм морт!..
Весась татысь!..
Тайӧ кывъясӧн мастер Мартин кватитіс коньӧр Фридрихӧс пельпомӧдыс да йӧткаліс сійӧс мастерскӧйсьыс.
Сы бӧрся юрӧбтіс скӧр серам вежавидзтӧм подмастерьеяслӧн да велӧдчысьяслӧн.
И сӧмын Валентинлӧн пӧрысь батьыс кияссӧ кресталӧм бӧын мӧвпыштӧмӧн видзӧдліс ылӧ да шуис:
— Ме казявлі, мый том мортыслӧн дум вылас кыпыдджыкторъяс миян бӧчкаяс дорысь.
Марта пондіс ёна бӧрдны, а сылӧн зонкаясыс кутісны горзыны, бӧрдны: жаль налы вӧлі Фридрихӧс, коді сэтшӧм меліа накӧд ворсліс да эз ӧтчыдысь вайлывлы налы преникъяс.
БӦРЪЯКЫВ
Кӧть кыдз эськӧ мастер Мартин эз скӧрав Рейнхольд да Фридрих вылӧ, век жӧ сійӧ эз вермы соссьыны, мый накӧд тшӧтш сы мастерскӧйысь быри став долыдлуныс, став гажыс.
Выль подмастерьеяс лунысь-лун кыпӧдлісны сыын сӧмын скӧрмӧм да дӧзмӧм.
Быд поснитор йывсьыс сылы колӧ вӧлі тӧждысьны аслыс, да мыйкӧ кӧ вӧчсис сылӧн индӧм серти, и та вылӧ сылы ковмыліс пуктыны ыджыд вын.
Лунся тӧждысьӧмъясысь жугыльтчӧма, сійӧ тшӧкыда ышлолаліс:
«Ак, Рейнхольд!
Ак, Фридрих!
Энӧ кӧ эськӧ пӧръялӧй ті менӧ сэтшӧм яндысьтӧма, кольччиныд кӧ ті эськӧ зіль бӧчка вӧчалысьясӧн!»
Воис сэтчӧдз, мый сійӧ тшӧкыда  венласис мӧвпкӧд эновтны бӧчка вӧчалан уджсӧ.
Татшӧм омӧль настроениеын сійӧ пукаліс ӧтчыд рытын аслас гортас, кыдзи сы ордӧ друг, некутшӧма виччысьтӧг, пырисны господин Якобус Паумгартнер да мастер Иоганн Хольцшуэр.
Мастер Мартин гӧгӧрвоис, мый сёрниыс лоӧ Фридрих йылысь, и збыль, господин Паумгартнер регыд паніс сёрни сы йылысь, а мастер Хольцшуэр пондіс быд ног ошкыны том мортӧс да казьтыштіс, мый сэтшӧм зільӧмнад, сэтшӧм енбинад Фридрих, дерт, оз сӧмын велав бура чеканитчыны, но и статуяяс вӧчан искусствоын лоӧ ыджыд мастерӧн да веськыда мӧдас Петер Фишер туйӧд.
Сэк господин Паумгартнер мӧдіс чорыда дивитны мастер Мартинлысь ненога поступоксӧ, мый понда лои жертваӧн коньӧр подмастерье, да кыкнанныс корисны, медым Фридрих лоас зарни делӧяс кузя бур мастер Мартин, кор Фридрих лоас зарни уджъясын мастерӧн да литейщикӧн, сетас сы сайӧ Розаӧс, сӧмын радейтӧ кӧ сійӧ Фридрихӧс, кодын сы дорӧ ӧзйӧ сэтшӧм радейтӧм.
Мастер Мартин сетіс налы помӧдз висьтавны, сэсся пӧрччис ассьыс шапкасӧ да шпыньмунӧмӧн шуис:
— Ті, пыдди пуктана господаяс, сьӧлӧмсяньныд доръянныд уджалысьӧс, коді сэтшӧм яндысьтӧма менӧ пӧръяліс.
Тайӧс, дерт, ме сылы прӧстита, но сӧмын энӧ корӧй, медым ме сы вӧсна вежи ассьым чорыд шуӧмӧс — Розаӧс сійӧ оз аддзы.
Тайӧ минутаас пырис Роза, кулӧма кодь кельыд, бӧрдӧм синъяса, да кыв шутӧг сувтӧдаліс пызан вылӧ стӧканъяс да вина.
— Но мый жӧ, — заводитіс господин Хольцшуэр, — но мый жӧ, сідзкӧ меным быть лоӧ сетчыны Фридрих кӧсйӧмлы: сійӧ кӧсйӧ пыр кежлӧ эновтны ассьыс чужан карсӧ.
Сійӧ вӧчис ме ордын ӧти бур добра да кӧсйӧ, ті кӧ, дона мастер, сетанныд, козьнавны сійӧс казьтыланпом пыдди тіян Розалы.
Видзӧдлӧй жӧ.
Тайӧ кывъясӧн мастер Хольцшуэр кыскис ичӧтик эзысь бокал, вывті мичаа вӧчӧмаӧс, да сетіс сійӧс мастер Мартинлы, коді, дона дозмуктӧ ёна радейтӧ да, босьтіс сійӧс да ыджыд нимкодьлунӧн мӧдіс гӧгӧрбок видлавны.
Збыль вылас, мичаджык эзысьысь вӧчӧм предметсӧ тайӧ ичӧтик бокал дорсьыс сьӧкыд эськӧ вӧлі аддзыны.
Виноград коръясысь да розаясысь мича гирляндаяс гартчисны дорӧдыс, а дзоридзьяс пиысь да налӧн паськалысь гӧрддзымъясысь мыччасисны мичаысь-мича, мӧда-мӧдсӧ лӧсьыда лелькуйтысь ангелъяс.
Бокалас кӧ эськӧ вӧлі кисьтан югыд вина, кажитчис эськӧ, быттьӧ ангелъясыс гажаа ворсӧмӧн то кыпӧдчылӧны, то лэччӧны пыдӧсас.
— Бакалсӧ, — шуис мастер Мартин — и збыль вӧчӧма бур киподӧн, и ме рад кольны сійӧс аслым, Фридрих кӧ босьтас месянь сӧстӧм зарниӧн сылысь донсьыс кык мындаӧн.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын мастер Мартин тыртіс бокалсӧ да вайӧдіс сійӧс вомдорас.
Сійӧ жӧ минутаас воссис ӧдзӧсыс, пырис Фридрих, кодлӧн кулӧмалӧн кодь блед чужӧмыс петкӧдліс сы сьӧлӧмысь пыр кежлӧ торйӧдчӧмла зэв мучитчана дой — сыкӧд торйӧдчӧмлы, коді му вылас медся донаыс.
Роза, мыйӧн сӧмын сійӧс аддзис, гора, сьӧлӧм орйӧдлан гӧлӧсӧн горӧдіс:
«О, менам муса Фридрих!» — и пӧшти садьсӧ воштӧмӧн уси сылы морӧс вылас.
Мастер Мартин сувтӧдіс бокалсӧ пызан вылӧ, и кор аддзис Розаӧс Фридрих сывтырйысь, синъяссӧ паськыда паськӧдіс, быттьӧкӧ сылы кажитчтс вержитчӧм.
Сэсся сійӧ чӧв олӧмӧн бара босьтіс бокал да мӧдіс сыэтчӧ видзӧдны.
Сэсся звирк чеччыштіс улӧс вывсьыс да гораа шуис:
— Роза...
Роза, радейтан-ӧ тэ Фридрихӧс?
— Ак, — вашнитіс Роза, — ак, менам вынӧй сэсся абу водзӧ дзебны тайӧс, ме радейта сійӧс, кыдз ассьым олӧмӧс, сьӧлӧмӧй орласис менам морӧсын, кор ті вӧтлінныд сійӧс!
— Сідзкӧ, кутлы жӧ, Фридрих, ассьыд гӧтырпутӧ!
Да, да, ассьыд гӧтырпутӧ! — горӧдіс мастер Мартин.
Чуймӧм Паумгартнер да Хольцшуэр дзик шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, но мастер Мартин, киас бокалӧн, водзӧ пондіс висьтавны:
— О, ыджыд вына енмӧй, да эз ӧмӧй ло ставыс сідз, кыдзи туналіс старука?
"Дзирдалысь керка — тайӧ козиныс, чӧскыд струяӧн сійӧ кинялӧ, сэн югыд ангелъяслӧн сьылӧм...
Коді тайӧ дона керкасӧ тэныд гортад ваяс, сійӧс тэ верман дӧвӧльпырысь кутлыны аслад батьлысь юавтӧг, — сійӧ лоӧ тэныд енмӧн сиӧмаыс!"
О ме йӧй!
Вот сійӧ, дзирдалысь керкаыс, ангелъясыс, жӧник...
Но, господа, ӧні ставыс мӧдіс лад вылӧ, зять сюрис!
А сійӧ, кодлысь сьӧлӧмсӧ коркӧ гудыртліс лёк вӧт, коді чужтіс сыын мӧвп, быттьӧ сійӧ куйлӧ гулӧн джуджыд сьӧд пемыдын, вӧт, кодысь сійӧ друг садьмис югыд тувсовъя лунӧ, кӧні тыр чӧскыд дук, шонді югӧръясӧн, сылӧн сывтырйын, коді сылы вӧлі медся дона му вылас, аньлӧн, кодлӧн мича небеснӧй сяма чужӧмыс копыртчӧма сы весьтӧ, сӧмын сійӧ, кодкӧд вӧвлі татшӧмторйыс, вермис гӧгӧрвоны Фридрихлысь чувствояссӧ, вермис гӧгӧрвоны сылысь став нимкодьлунсӧ.
Ньӧти кыв висьтавны вермытӧг сійӧ топыда кутіс Розаӧс аслас сывтырйын, быттьӧ некор эз кӧсйы лэдзны сійӧс, кытчӧдз Роза ачыс надзӧникӧн эз мездысь да эз нуӧд сійӧс батьыс дорӧ.
Сэк Фридрих горӧдіс:
— О, дона кӧзяин менам, збыль ӧмӧй тайӧ?
Ті сетанныд ме сайӧ Розатӧ, и ме верма бӧр кутчысьны аслам искусство дінӧ?!
— Да, да, — шуис мастер Мартин, — эскы меным!
Верма ӧмӧй ме мӧд ног, кор тэ отсӧгӧн збыльмис пӧрысь пӧчлӧн туналӧмыс?
Верман эновтны ассьыд нелямын ведраа бӧчкатӧ.
Фридрих нюмдіс нимкодьӧн тырӧмысла.
— Ог, дона мастер,— висьталіс сійӧ, — тайӧ кӧ тіян сьӧлӧм выланыд воӧ, ме радпырысь босьтча аслам бур бӧчка дінӧ, эштӧда ассьым медбӧръя бӧрка вӧчан удж, а сэні бӧр вуджа литейнӧй пач дінӧ.
— О муса, бур пиӧй менам! — горӧдіс мастер Мартин, кодлӧн синъясыс югъялісны радысла. — Да, эштӧд ассьыд уджтӧ бӧчка вылад, а сэні — и кӧлысь дінӧ.
Фридрих веськыда кутіс ассьыс кывсӧ, сійӧ вӧчис нелямын ведраа бӧчка, да став мастерыс признайтісны, мый та дорысь бурджык добрасӧ вӧчны абу кокни, мыйлы мастер Мартин нимкодясис став сьӧлӧмнас, шуаліс, мый ачыс енэжыс ыстіс сылы татшӧм зятьсӧ, кодысь бурджыксӧ оз позь и кӧсйыны.
Медбӧрын воис кӧлысь лун, Фридрихӧн вӧчӧм бӧчкасӧ, кодӧс тыртӧма благороднӧй винаӧн да мичмӧдӧма дзоридзьясӧн, вӧлі сувтӧдӧма посводзӧ.
Воисны асланыс гӧтыръясныскӧд бӧчка вӧчалан цехса мастеръяс, кодъясӧн нырнуӧдіс Ратсгерр Якобус Паумгартнер, а на бӧрын воалісны зарни делӧ кузя мастеръяс.
Кӧлысся мунӧмыс вӧлі нин дась петны туйӧ вежа Себальдлӧн вичколань, кӧні индӧма вӧлі нуӧдны веничайтчӧмсӧ, кыдз друг ывла вылын юрӧбтіс трубаяслӧн шыяс да мастер Мартин керка водзын кывсисны вӧвъяслӧн гӧрдлӧм да кок шыяс.
Мастер Мартин уськӧдчис ӧшиньӧ.
Керка водзӧ сувтіс господин Генрих Фон Шпангенберг зэв бур вӧччан паськӧмӧ пасьтасьӧм, а кымынкӧ воськолӧн сысянь бӧрынджык збой вӧв вылын верзьӧмӧн, — том рыцарь, бокас сылӧн югъяліс меч, юрас вӧлі уна рӧма джуджыд тывбордъяса, дзирдалан изъясӧн мичмӧдӧм шляпа.
Рыцаркӧд орччӧн мастер Мартин аддзис зэв мича дамаӧс, сэтшӧм жӧ озыр паськӧмаӧс, лым кодь еджыд вӧв вылын.
Уна рӧма югъялан камзолъяса пажъяс да слугаяс кытшалісны найӧс.
Трубаяс ланьтісны и пӧрысь господин фон Шпангенберг горӧдіс:
— Эй, мастер Мартин, эг тэнад кӧбрӧг вӧсна, эг тэнад червонечьяс вӧсна во ме татчӧ, а сы вӧсна, мый талун Розалӧн кӧлысь; примитанныд-ӧ ті менӧ, дона мастер?
Мастер Мартинлы тӧд вылас усисны аслас кывъясыс, сійӧ неуна яндысьыштіс да тэрмасьӧмӧн лэччис примитны рыцарӧс.
Старикыс лэччис вӧв вылысь да копыртчӧмӧн пырис керкаӧ.
Пажъяс чеччыштісны, отсалісны дамалы лэччыны вӧв вылысь, рыцарь сетіс сылы кисӧ да муніс старик бӧрся.
Но мастер Мартин мыйӧн сӧмын аддзис рыцарӧс, воськов куим кымын чепӧсйис бӧрвыв да горӧдіс:
— О, ыджыд вына енмӧ!
Конрад!
Рыцарь нюммунӧмӧн шуис:
— Да, дона кӧзяин, ме збыльысь тэнад подмастерье Конрад.
Прӧститӧй менӧ, мый ме дойді тіянӧс.
Веськыда кӧ шуны, дона кӧзяин, меным колӧ вӧлі вины тіянӧс, ті жӧ сӧгласитчанныд такӧд, но ӧд вот артмис ставыс мӧдарӧ.
Мастер Мартин шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис, мый век жӧ сылы вӧлі бурджык не кувны, а гогыннад дзоляника вӧчӧм парсыштчӧмтӧ сійӧ и пыдди эз пуктыв.
Кор Мартин выль гӧстьяскӧд пырис комнатаӧ, кӧні мукӧдъяскӧд ӧтлаын вӧліны жӧник да невеста, ставыс радпырысь шензисны, кор аддзисны зэв мича дамаӧс, коді вӧлі сэтшӧм ёна мунӧ муса невеста вылӧ, мый найӧ кажитчисны двойни чойясӧн.
— Лэдзӧй Конрадӧс, муса Роза, логы гӧсьтӧн тіян свадьба вылын.
Збыль ӧд, ті сэсся онӧ лӧгалӧй вежӧртӧм, этш тӧдтӧм том морт вылӧ, коді ӧдва эз вӧч тіян зэв ыджыд шог?
Тайӧ минутаӧ, кор невеста и жӧник, и мастер Мартин шензьӧмӧн видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, пӧрысь господин фон Шпангенберг горӧдіс:
— А ӧні ме тіянлы ставсӧ гӧгӧрвоӧда.
Вот менам пи, Конрад, а сыкӧд орччӧн ті аддзанныд сылысь муса гӧтырсӧ, кодӧс шуӧны Розаӧн, сідз жӧ кыдзи мича невестаӧс.
Помнитан, мастер Мартин, миянлысь сёрнинымӧс.
Кор ме тэнсьыд юалі: "Ті ӧмӧй и менам пи сайӧ ӧткажитчанныд сетны Розатӧ?" — та вылӧ вӧлі торъя помка.
Пиӧй вӧлі садьсӧ воштытӧдз радейтӧ тіянлысь Розаӧс; сійӧ тшӧктіс меным чӧвтны став падъялӧмӧс, ме мӧдӧдчи тіянӧ корасьны.
Кор жӧ ме сылы висьталі, кутшӧм неногӧн ті мекӧд сёрнитінныд, сійӧ дзикӧдз воштіс юр садьсӧ, медасис тэныд подмастерьеӧ, медым мусмыны Розалы, а сэсся пышйӧдны тіянлысь сійӧс.
И мый жӧ!
Ті сійӧс пальӧдінныд мышкас бура кучкӧмӧн!
Аттьӧала тіянӧс сыысь, а сійӧ аддзис нималана рӧдысь нылӧс — сійӧ ӧд и вӧлі сійӧ Розаыс, кодлы коліс ыджыдавны сылӧн сьӧлӧмын.
Дамаыд сэк кості нежнӧя да меліа видзаасис невестакӧд да ӧшӧдіс сылы сьылі вылас вӧся сикӧтш — кӧлысся козин.
— Видзӧд, муса Роза, — шуис сійӧ сэсся свеж дзоридзьясысь, кодъяс ӧшалисны сылӧн морӧс вылас, косьмӧм важ букет торйӧдӧмӧн, — видзӧд, муса Роза, тайӧ дзоридзьясыс, кодъясӧс тэ коркӧ сетлін менам Конрадлы вермӧмысь награда пыдди.
Сійӧ вернӧя видзис найӧс, кытчӧдз эз аддзы менӧ.
Сэк сійӧ дугдіс лоны тэныд вернӧйӧн да козьналіс найӧс меным, тэ эн лӧгась.
Роза, дзоньнас гӧрдӧдӧмӧн, яндысьӧмӧн лэдзис синъяссӧ, шуис:
— Ах, благороднӧй госпожа, мыйла ті тадзи сёрнитанныд, вермис ӧмӧй рыцарь радейтны менӧ, прӧстӧй нылӧс?
Сӧмын тіянӧс и радейтліс сійӧ, а корасьны менӧ мӧвпаліс сӧмын сы вӧсна, мый менӧ шуӧны сідз жӧ Розаӧн, и ме, кыдзи шуӧны, неуна мунышта тіян вылӧ, но мӧвпъясыс сылӧн пыр вӧліны сӧмын тіян йылысь.
Шествиеыс мӧдысь нин дась вӧлі петны туйӧ, кыдз друг керкаӧ пырис итальянскӧй ног пасьтасьӧм сьӧд бархатнӧй паськӧма, мича прошви воротника да сьыліас дона зарни чепта том морт.
— Ак, Рейнхольд!
Рейнхольд менам! — горӧдіс Фридрих да шыбитчис сылы морӧсас.
Невеста да мастер Мартин тшӧтш долыда горӧдісны:
— Воис миян Рейнхольд, миян муса Рейнхольд!
— Эг ӧмӧй ме тэныд шулы, — шуис Рейнхольд Фридрихӧс пӧся топӧдӧмӧн, — эг ӧмӧй ме тэныд шулы, дона менам ёртӧй, мый ставыс тэныд помасяс зэв бура?
Сет меным празднуйтны тэкӧд тшӧтш тэнсьыд кӧлысь лунтӧ; ылысянь вои ме сы вӧсна; а казьтылӧм вылӧ тэ аслад керкаӧ ӧшӧд тайӧ картинасӧ, тайӧс ме серпасалі да вайи тэныд.
Сэн сійӧ корис, да кык слуга пыртісны зарниа дора зэв мича картина, кӧні серпасалӧма вӧлі мастер Мартинӧс да сылысь подмастерьеясӧс — Рейнхольдӧс, Фридрихӧс да Конрадӧс, кодъяс ноксьӧны ыджыд бӧчка дінын, а ӧдзӧсӧд буретш пырӧ Роза.
Ставӧн вӧлісны шензьӧмаӧсь тайӧ искусстволӧн вӧчӧмторйыслӧн збыльлуннас да мича рӧмъяснас.
— Но, — шуис нюмъялӧмӧн Фридрих, — тайӧ тыдалӧмысь тэнад бӧчка вӧчӧмын мастер ним вылӧ удж?
А менам сулалӧ сэні посводзас, но регыд и ме вӧча мыйкӧ мӧдтор!
— Ме ставсӧ тӧда, — вочавидзис Рейнхольд, — да аддза, мый тэ шуда.
Ло сӧмын вернӧйӧн аслад искусстволы, кодӧс кокниджыйитныны котыра олӧмкӧд менам дорысь.
Кӧлысь вылын Фридрих пукаліс кык Роза костын, а сыкӧд паныдӧн Конрад да Рейнхольд костын пукаліс мастер Мартин.
Господин Паумгартнер дорӧдз тыртіс Фридрихлысь бокалсӧ благороднӧй винаӧн да юис мастер Мартин да сылӧн бур подмастерьеяс дзоньвидзалун вӧсна.
Сэсся бокалыс мӧдӧдчис кытш кузя, и медводз юис благороднӧй рыцарь Генрих фон Шпангенберг, а сы бӧрын пызан сайын пукалысь став пыдди пуктана мастеръяс, косьтісны сійӧ бокалсӧ мастер Мартин да сылӧн бур подмастерьеяслӧн дзоньвидзалун вӧсна.
{Максим Горький (комиӧдіс Заболоцкӧй Н.) @ Январ 9-ӧд лун @ беллетристика @ М. Горький. Январь 9-ӧд лун @ 1939 @}
Максим Горький.
Январ 9-ӧд лун
...Йӧз чукӧрыс казьтыліс бушков медводдза пӧльыштӧмӧн муртса садьмӧдӧм океанса пемыд гы; сійӧ визувтіс водзлань надзӧник; руд чужӧмъясыс йӧзлӧн вӧліны гудыр быгъя гы йывъяс кодьӧсь.
Синъясыс возбуждённӧя югъялісны, но йӧз видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс, быттьӧ асланыс решениелы эскытӧг, ас выланыс шензьӧмӧн.
Кывъяс гӧгралісны йӧз чукӧр весьтын ичӧтик лэбачьяс моз.
Сёрнитісны ньӧжйӧник, серьёзнӧя, быттьӧкӧ мӧда-мӧд водзаныс оправдайтчигмоз.
— Оз нин сэсся позь терпитнысӧ, вот мый понда мӧдім...
— Помкатӧгыд йӧзыд оз вӧрзьӧдчы...
— Оз ӧмӧй «сійӧ» тайӧс гӧгӧрво?..
Медъёна сёрнитісны «сы» йылысь, эскӧдісны мӧда-мӧднысӧ, мый «сійӧ» — бур сьӧлӧма да ставсӧ гӧгӧрвоас...
Но кывъясас, кодъясӧн серпасалісны сылысь образсӧ, эз вӧвны рӧмъясыс.
Тӧдчис, мый сы йылысь важӧн, — а гашкӧ и некор, — эз мӧвпыштлыны збыльысь, эз вайӧдлыны син водзӧ аслыныс ловъя збыль мортӧн, эз тӧдлыны мый сійӧ сэтшӧмыс, весиг омӧля гӧгӧрволісны — мыйла «сійӧ» да мый вермас вӧчны?
Но талун «сійӧ» вӧлі колӧ, ставыс тэрмасисны гӧгӧрвоны сійӧс и сійӧс тӧдтӧг, коді збыльысь существуйтіс, невӧляысь кыпӧдлісны асланыс мӧвпъясын мыйкӧ ыджыдысь-ыджыдӧс.
Зэв гырысьӧсь вӧліны надеяясныс, найӧ корисны великӧйӧс асланыс мыджӧд вылӧ.
Корсюрӧ йӧз чукӧрын кывлывліс вывті повтӧм морт гӧлӧс:
— Ёртъяс!
Энӧ ылӧдлӧй асьнытӧ асьныд...
Но асьнысӧ ылӧдлӧмыс вӧлі быть колана, да морт гӧлӧссӧ вевтыртлісны повзьыштӧм да дӧзмӧм горӧдлӧмъяс.
— Ми кӧсъям явӧ...
— Тэ, вокӧ, ланьт!
— Сэтчӧ жӧ, — отец Гапон...
— Сійӧ тӧдӧ...
Йӧз чукӧрыс полӧмӧн сёлькъясис улича каналын, торъя котыръяс вылӧ торйӧдчавлігтыр: ызгис, вензис да тӧлкуйтіс, тойласис керка стенъяс бердӧ да бара ойдӧдліс улич шӧрсӧ пемыд, кизьӧр массаӧн — сыын кыліс ыдъясьӧмлӧн гудыр шызьӧм, вӧлі тӧдчӧ мыйкӧ зэлӧдчӧмӧн виччысьӧм, коді эськӧ югдӧдіс моглань туйсӧ, вермӧмӧ эскӧмӧн, да тайӧ эскӧмнас йитіс, ӧтлаӧдіс став кусӧкъяссӧ ӧти ён статя телӧӧ.
Эскытӧмсӧ зілисны дзебны и эз вермыны, тӧдчис гудыр майшасьӧм да шыяс дорӧ кутшӧмкӧ торъя ёсь тӧждлун.
Мунісны, виччысьӧмӧн кывзысиг, видзӧдавлісны водзлань, мыйкӧ мырдӧн корсисны синъяснаныс.
Гӧлӧсъясныс налӧн, кодъяс эскисны ас пытшса вын вылӧ, а эз эскыны ортсыса вын вылӧ тайӧ гӧлӧсъясыс повзьӧдлісны да скӧрмӧдлісны йӧз чукӧрсӧ, сійӧ вӧлі вывті лэчыд тайӧ существоыслы, кодӧс эскис аслас праваын восьсӧн вензьыны сійӧ выныскӧд, кодӧс сійӧ кӧсйис аддзывны.
Но уличысь уличӧ киссьӧмӧн, йӧз чукӧрыс ӧдйӧ содіс да тайӧ ортсыса быдмӧмыс надзӧник кыпӧдіс пытшкӧсса быдмӧмлысь лов кылӧм, садьмӧдліс войтыр-верлысь гӧгӧрвоӧм права корны власьтлысь чуйдӧм асланыс судзсьытӧм дорӧ.
— Ми йӧз жӧ, кӧть кыдз дай...
— «Сійӧ», дерт, гӧгӧрвоас, — ми корам...
— Должен гӧгӧрвоны!..
Огӧ бунтуйтӧй...
— Бара жӧ отец Гапон...
— Ёртъяс!
Мездлун оз корны...
— О, енмӧй...
— Да энлы тэ, вокӧ!...
— Вӧтлӧй сійӧс сэтысь, омӧльӧс!..
— Отец Гапон бурджыка тӧдӧ кыдзи...
— Кор йӧзыслы ёна колӧ эскӧм, — сійӧ локтӧ...
Тумба вылӧ сувтіс сьӧд пальтоа кузь морт, пельпом вывсӧ гӧрдов дӧмасӧн дӧмӧма, да, кушмӧм юр вывсьыс шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, заводитіс висьтавлыны гораа, кыпыда, ӧзъян синъясӧн да дрӧжжитан гӧлӧсӧн.
Висьталіс «сы» йылысь, сар йылысь.
Но и кывъясас да шы горас медводзсӧ кыліс мыйкӧ искусственнӧя кыпӧдӧм, оз вӧлі кыв сійӧ чувствоыс, коді вермис, мукӧдӧс заражайтӧмӧн, вӧчны пӧшти шемӧсмӧданторъяс.
Кажитчис, мортыс мырдӧн тшӧктіс асьсӧ, важӧн ас чужӧмтӧм, кулӧм, кадӧн вуштӧм ӧбик вежӧрас садьмӧдны да кыпӧдны зільӧмӧн.
Сійӧ вӧлі пыр, став олӧм чӧжыс, мортсянь ылын, но ӧні сійӧ лоис быть колана сылы — сыӧ мортыс кӧсйис пуктыны ассьыс эскӧмъяссӧ.
И найӧ надзӧник ловзьӧдісны кулӧм мортӧс.
Йӧз чукӧр сюся кывзіс — мортыс петкӧдліс сылысь кӧсйӧмъяссӧ, сійӧ кыліс тайӧс.
И кӧть вынсӧ мойд кывйын моз гӧгӧрвоӧмыс явӧ эз йитчы «сійӧ» образкӧд, но быдӧн тӧдісны, мый сэтшӧм выныс эм, колӧ лоны.
Оратор пӧртіс сійӧс календарса серпасъясысь быдӧнлы тӧдса существоӧ, йитіс образыскӧд, кодӧс тӧдісны мойдкывъяс серти, — а мойдкывъясас тайӧ образыс вӧлі морт сяма.
Ораторлӧн кывъясыс — гораӧсь, гӧгӧрвоанаӧсь, гӧгӧрвоана серпасалісны йӧз нужда дорӧ властнӧй, бур, веськыд, бать нога тӧждысян существо.
Эскӧм вӧліс, кутліс йӧзӧс, кыпӧдліс найӧс, ыдъясьӧмъяслысь ньӧжйӧник вашкӧдчӧмсӧ вевтыртӧмӧн...
Йӧз тэрмасисны сетчыны важӧн виччысян лов кылӧмлы, топӧдісны мӧда-мӧднысӧ ӧтсӧгласа телӧяс ыджыд тупыльӧ, и топыдлуныс, пельпомъяслӧн да бокъяслӧн матыслуныс, шонтіс сьӧлӧмъяссӧ вермӧм вылӧ эскӧм да эскан шоныдӧн.
— Оз ковны миянлы гӧрд флагъяс! — горзіс кушмӧм юра морт.
Шапканас ӧвтчиг, сійӧ муніс йӧз чукӧр водзын, и сылӧн куш юрлыыс чусыда югъяліс, качайтчис йӧз синмын, кыскис ас дінас налысь вниманньӧсӧ.
— Ми бать дінӧ мунам.
— Оз сет ӧбидаӧ!
— Гӧрд рӧм — миян вирлӧн рӧм, ёртъяс! — юраліс йӧз чукӧр весьтын ӧтка, асныра ёсь гӧлӧс.
— Абу вын, коді мездас уджалысь йӧзӧс, асланыс вын кындзи.
— Оз ков!..
— Смуттянъяс, чӧртъяс!..
— Отец Гапон — крестӧн, а сійӧ — флагӧн.
— Том на ещӧ, но тшӧтш, мед командуйтны.
Омӧльджыка эскысьяс мунісны йӧз чукӧрын медпыдын, да сэсянь скӧралӧмӧн да майшасяна горзісны:
— Вӧтлӧй сійӧс, флагасӧ!..
Ӧні мунісны ӧдйӧ, падъялӧмтӧг, и быд воськолын век пыдӧджык заражайтісны мӧда-мӧднысӧ ӧткодь лов кылӧмӧн, век ёнджыка кольмӧдісны асьнысӧ ылӧдлӧмӧн.
Сӧмын на лӧсьӧдӧм «сійӧыс» мырдӧн садьмӧдіс вежӧрын бур геройяслысь важ вуджӧръяссӧ — мойдӧм шыяс, кодӧс кывлывлісны челядьдырйиныс, да, йӧзӧн эскыны кӧсйӧмлӧн ловъя вынӧн тырӧмӧн, кутны вермытӧг быдмис найӧ мӧвпын.
Кодкӧ горзіс:
— «Сійӧ» миянӧс радейтӧ!..
И дерт, йӧз чукӧрыс сьӧлӧмсьыс эскис тайӧ, сӧмын на сыӧн лӧсьӧдӧм существосӧ радейтӧмӧ.
Кор йӧз чукӧрыс ызбыльтіс уличысь ю берег вылӧ да аддзис ас водзсьыс салдатъяслысь кузь, чегъясьӧм визь, коді потшис сылысь пос вылӧ туйсӧ, — йӧзӧс эз сувтӧд тайӧ вӧсньыдик, руд потшӧсыс.
Салдатъяс фигураясын, кодъяс бура тӧдчисны паськыд юса югыдлӧз веркӧс вылын, эз вӧв нинӧм грӧзитанаыс, найӧ чеччышталісны, кынмӧм кокъяснысӧ шонтӧмӧн, ӧвтчисны кияснаныс, тойлалісны мӧда-мӧднысӧ.
Водзысь, ю сайысь, йӧз аддзисны сьӧд керка — сэні найӧс виччысис «сійӧ», сар, тайӧ керкаса кӧзяиныс.
Великӧй да ён, бур да радейтысь, сійӧ эз вермы, дерт, тшӧктыны аслас салдатъяслы, мед найӧ эз лэдзны сы дорӧ йӧзсӧ, коді сійӧс радейтӧ да кӧсйӧ мирнӧя сёрнитны сыкӧд аслас гӧльлун йылысь.
Но, век жӧ, уна чужӧмъяс вылын мыччысис гӧгӧрвотӧм вуджӧр, и йӧз чукӧр водзвылын мунысьяс неуна ньӧжмӧдісны ассьыныс воськовъяснысӧ.
Ӧткымынъяс видзӧдлісны бӧрвылӧ, мукӧдъяс кежисны бокӧ, и ставныс зілисны петкӧдлыны мӧда-мӧдныслы, мый салдатъяс йылысь найӧ тӧдӧны, тайӧ оз шензьӧд найӧс.
Ӧткымынъяс спокойнӧя видзӧдлывлісны шуштӧм изкар весьтын вылын енэжын дзирдалысь зарни андел вылӧ, мукӧдъяс нюмъялісны.
Кодікӧ жалитӧмпырысь шуис:
— Кӧдзыд салдатъяслы!..
— Н-да-а...
— Салдатъяс пӧрадок кутӧм могысь...
— Спокойнӧ, войтыр!..
Смирно!
— Ура, салдатъяс! — горӧдіс кодкӧ.
Пельпом вылас виж башлыка офицер нетшыштіс пуртӧссьыс саблясӧ да сідзжӧ мыйкӧ горзіс йӧз чукӧрлы воча, чукля сталь полоскаӧн сынӧдас ӧвтчиг.
Салдатъяс сувтісны вӧрзьӧдчывтӧг, пельпом на пельпом мӧда-мӧдыскӧд.
— Мый тайӧ найӧ? — юаліс кыз нывбаба.
Сылы эз вочавидзны.
И быдӧнлы кыдзкӧ друг лоис сьӧкыд мунны.
— Бӧрӧ! — кыліс горӧдӧм офицерлӧн.
Некымын морт видзӧдлісны бӧрвывлань — на бӧрын сулаліс телӧяслӧн топыд чукӧр; уличсянь оръявлытӧм потокӧн сыӧ визувтіс йӧзысь артмӧм сьӧд ю; йӧз чукӧр, сійӧ йӧткӧмлы сетчӧмӧн, паськӧдчис, пос водзысь площадьсӧ тыртӧмӧн.
Кымынкӧ морт петісны водзӧ да, еджыд чышъянъясӧн ӧвтчигтыр, мӧдӧдчисны офицерлы паныд.
Мунісны да горзісны:
— Ми — миян государ дорӧ...
— Тырвыйӧ вӧрзьытӧг...
— Бӧрӧ!
Ме сета приказ лыйлыны!..
Кор офицерлӧн гӧлӧсыс кыліс йӧз чукӧрӧдз, сійӧ вочавидзис шензьӧдан юралана йӧлаӧн.
Сы йылысь, мый оз лэдзны «сы» дорӧдз, йӧз пытшкын ӧткымынъяс висьтавлісны нин войдӧр, но медым пондісны лыйлыны йӧзлы, коді локтӧ «сы» дорӧ лӧня, сы вынӧ да бурлунӧ эскӧмӧн, — тайӧ жугӧдіс лӧсьӧдӧм образлысь быдсалунсӧ.
«Сійӧ» — быдсяма вынысь ыджыд вын, да сылы некодысь повныс, сылы нинӧмла йӧткавны штыкъясӧн да пуляясӧн ас дінсьыс ассьыс йӧзсӧ...
Омӧлик, тшыг чужӧма да сьӧд синма кузь морт друг горӧдіс:
— Лыйлыны?
Он лысьт!..
И, йӧз чукӧр дорӧ шыӧдчӧмӧн, гора да лёкысь висьтавліс водзӧ:
— Мый?
Шулі ме — оз лэдзны найӧ...
— Коді?
Салдатъясыс?
— Оз салдатъясыс, а сэні...
Сійӧ шеныштіс кинас кытчӧкӧ ылӧ водзлань.
— Вылынджыкӧсь кодъяс...
А-а?
Ме жӧ шулі!
— Тайӧ нӧшта оз на тӧдны.
— Тӧдласны, мыйла локтам, — лэдзасны!..
Зык содіс.
Вӧлі кылӧны скӧрысь горзӧмъяс, смекайтчана шуасьӧмъяс.
Дзоньвидза мӧвпыс жугаліс лӧсявтӧмтор мытшӧд бердӧ да оліс чӧв.
Йӧзлӧн вӧрӧмыс лоис нервнӧйджык, жӧдзанаджык; юсянь ӧвтіс сотыштана кӧдзыдӧн.
Вӧрзьывтӧг дзирдалісны штыкъяслӧн ёсь помъясыс.
Горӧдӧмъясӧн шыбласиг да бӧрвывсянь йӧткӧмыслы сетчӧмӧн, йӧз мунісны водзӧ.
Найӧ, кодъяс мунісны чышъянъясӧн, кежисны бокӧ, вошисны йӧз чукӧрӧ.
Но водзвылын ставныс, — мужикъяс, нывбабаяс, подростокъяс сідзжӧ ӧвтчисны еджыд чышъянъясӧн.
— Кутшӧм сэн лыйсьӧм?
Мыйла? — лабутнӧя шуаліс дзор тошка олӧма морт. — Прӧстӧ найӧ оз лэдзны пос вылас, мунӧй пӧ веськыда йи вывтіыс...
И друг сынӧдас сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да коса мыйкӧ киссис, дрӧгмуні, йӧз чукӧрӧ кучкисны некымын дас тыдавтӧм плетьяс.
Здук кежлӧ гӧлӧсъяс быттьӧкӧ кынмылісны.
Йӧз чукӧр муніс ньӧжйӧник водзӧ.
— Кушӧн лыйсьӧмъяс... — не то шуис, не то юаліс рӧмтӧм гӧлӧс.
Но сэні и тані кылісны лӧвтӧмъяс, йӧз чукӧр кокъяс улӧ водіс некымын морт туша.
Нывбаба, гораа ойзігтыр, кутчысис кинас морӧсас да тэрыба восьлалӧмӧн мӧдӧдчис водзӧ, сылы паныд чургӧдӧм штыкъяс вылӧ.
Сы бӧрся, сійӧс кытшаліг да панъяліг, уськӧдчисны нӧшта йӧз, и нӧшта.
И бара ружейнӧй залплӧн трачмунӧм, нӧшта гораджыка, кыдзсюрӧджык.
Забор дорын сулалысьяс кывлісны, кыдз дрӧгмуніны пӧвъяс, быттьӧ кодлӧнкӧ тыдавтӧм пиньяс лёкысь курччалісны найӧс.
А ӧти пуля визьнитіс потшӧс пӧлӧн да, сэтысь посньыдик чаг торъяс нетшыштӧмӧн, шыбитіс найӧс йӧзлы чужӧманыс.
Йӧз усялісны кыкӧн, куимӧн, лажыньтчалісны муӧ, кынӧмъясас кутчысьӧмӧн, котӧрталісны кытчӧкӧ, чотігтыр, кыссисны лым кузя, и быдлаын лым вылын обильнӧя ыпнитісны югыд, гӧрд пятнаяс.
Найӧ паськалісны, тшыналісны, ас дінас синъястӧ кыскӧмӧн...
Йӧз чукӧр сетчис бӧрланьӧ, здук кежлӧ сувтліс, кынмыліс, и друг кыліс сё гӧлӧсъясӧн сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан лӧвтӧм.
Сійӧ чужис да кутіс визувтны сынӧдті, ёна доймӧмысь, водзӧс мынтӧмысь, повзьӧмысь, протестысь шога гӧгӧрвотӧмысь да отсӧг вылӧ корӧмысь горзӧмла оръявлытӧм, зэвтчӧмӧн дрӧжжитан сера кымӧрӧн.
Юръяснысӧ копыртӧмӧн, йӧз чукӧръясӧн шыбитчисны водзӧ ӧктыны ранитчӧмъясӧс да кулӧмъясӧс.
Ранитчӧмъяс тшӧтш горзісны, грӧзитісны кулакъяснаныс, став чужӧмъясыс лоины мӧдногаӧсь, да быд синмын югъяліс мыйкӧ пӧшти йӧйлӧн кодь.
Весьӧпӧрӧмъяс, — татшӧм положенньӧ дырйи ӧтпырйӧ лоӧм сьӧд ужассьыс, коді друг кытшалӧ йӧзӧс, чышкыштӧ мортъясӧс, кыдз кос коръясӧс тӧв, чукӧрӧ, да нинӧм аддзытӧг кыскӧ, вӧтлӧ ставсӧ кытчӧкӧ, дзебсьыны зілян лёк тӧвнырӧн, — тайӧ эз вӧв.
Вӧлі кӧдзыд кӧрт моз сотан ужас, сійӧ йизьӧдіс сьӧлӧм, кабрӧдліс туша да заставляйтіс видзӧдны паськыда восьтӧм синъясӧн лымсӧ сывдысь вир вылӧ, вирӧсь чужӧмъяс, кияс, паськӧмъяс вылӧ, йӧз шойяс вылӧ, кодъяс зэв спокойнӧйӧсь ловъяяс тревожнӧй жӧдзӧмын.
Вӧлі пытшкӧстӧ лэчыд скӧралӧм, вынтӧм шогӧдан лӧглун, уна шӧйӧвошӧмъяс да уна тешкодь вӧрзьывтӧм синъяс, зумыша букыштӧм синкымъяс, чорыда кабыртӧм кулакъяс, сыркъялан жестъяс да лэчыд кывъяс.
Но кажитчис, мый медъёна киссис йӧз морӧсӧ кӧдзыд, сьӧлӧм кынтан шензьӧм.
Ӧд некымын ничтожнӧй минута сайын на та водзвылын найӧ мунісны, ас водзсьыныс туйыслысь цельсӧ бура аддзӧмӧн, на водзын кыпыда сулаліс мойдкывъяс кодь образ; найӧ любуйтчисны, мӧдісны радейтны сійӧс да пӧткӧдісны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ ыджыд надеяясӧн.
Кык залп, вир, шойяс, ойзӧмъяс — и ставӧн сувтісны руд куш водзӧ, вынтӧмӧсь, косявлӧм сьӧлӧмъясӧн.
Жӧдзисны ӧти инын, быттьӧ гантайтӧмъяс мыйӧнкӧ, кодӧс оз вермыны орйӧдлыны; ӧтияс чӧла да тӧждысьӧмӧн новлісны ранитчӧмъясӧс, чукӧртісны шойяс, мукӧдъяс быттьӧ вӧтӧн моз видзӧдісны найӧ удж вылӧ, шемӧсӧ усьӧмӧн, тешкодя эновтчӧмӧн.
Унаӧн горзісны салдатъяслы кӧритан, видан да норасян кывъяс, шенасисны кияснаныс, пӧрччылісны шапкаяссӧ, мыйлакӧ копрасисны, грӧзитісны кодлӧнкӧ страшнӧй лӧглунӧн...
Салдатъяс сулалісны вӧрзьывтӧг, ружьеяснысӧ кок дінаныс сувтӧдӧмӧн, чужӧмъясныс налӧн вӧліны сідз жӧ вӧрзьывтӧмӧсь, кучикыс чужӧмбанъясас зэлыда зэвтчӧма, черлыясыс ёся чургӧдчӧмаӧсь.
Кажитчис, мый салдатъяслӧн ставныслӧн еджыд синъяс, да кынмӧмаӧсь паръясныс...
Йӧз чукӧрын кодкӧ горзіс лёк горшӧн:
— Ӧшыбка!
Ӧшыбка лоӧма, вокъяс!..
Мукӧдъяс пыдди пуктӧмаӧсь!..
Энӧ эскӧй!..
Мунӧй вокъяс, — колӧ висьтавны...
— Гапон — изменник! — горзіс подросток-детина, пӧнар вылӧ каттьысьӧмӧн.
— Мый, ёртъяс, аддзанныд, кыдзи паныдалӧ тіянӧс?..
— Сулавлӧ, — тайӧ ӧшыбка!
Оз вермы татшӧмыс лоны, тэ гӧгӧрво.
Сет туйсӧ ранитчӧмыслы!
Кык рабочӧй да нывбаба нуӧдісны кузь, омӧлик мортӧс; сійӧ вӧлі ставыс лымйӧсь, пальто соссьыс сылӧн визувтіс вир.
Чужӧмыс сылӧн лӧзӧдӧма, ёсьмӧма нӧшта ёнджыка, и сьӧд паръясыс, муртса вӧрӧмӧн, шӧпкӧдыштісны:
— Ме шулі, — оз лэдзны!..
Найӧ сійӧс дзебӧны, — мый налы йӧзыд!..
— Вӧла войска!
— Пышйы!..
Салдатъяслӧн стеныс дрӧгмуні да воссис, кыдз пу вороталӧн кык джын, на костті йӧктіг да прыскайтігтыр мунісны вӧлаяс, кыліс офицерлӧн горӧдӧм, вӧлаяс юр весьтын, сынӧдсӧ поткӧдліг, кыптісны сабляяс, эзысь лентаясӧн дзирдыштісны, ставныс шеныштчисны ӧтар боклань.
Поз чукӧр сулаліс да качайтчис, волнуйтчӧмӧн, виччысиг, эскытӧг.
Лоис лӧньджык.
— Марш! — кыліс лёкысь горӧдӧм.
Быттьӧ тӧвныр кучкис йӧз чужӧмӧ, и муыс быттьӧ бергӧдчис гӧгӧрпӧв найӧ кок улын, мӧда-мӧднысӧ тойлаліг да пӧрлӧдлігтыр, ранитчӧмъясӧс шыблаліг, шойяс вомӧн чеччалігтыр, ставныс уськӧдчисны пышйыны.
Вӧвъяслӧн сьӧкыд кокшыясыс суӧдісны найӧс, салдатъяс омлялісны, налӧн вӧвъясыс скачитісны ранитчӧмъяс, усьӧмъяс, кулӧмъяс вомӧн, югнитавлісны сабляяс, кадысь кадӧ вӧлі кылӧ стальлӧн шутёвтӧм да сылӧн лыӧ кучкысьӧм.
Нӧйтӧмъяслӧн горзӧмыс ӧтлаасис юралан да кузя ойзӧмӧ...
Салдатъяс шенасисны сабляяснаныс да лэдзалісны найӧс йӧз юръяс вылӧ, и кучкӧм бӧртиыс налӧн тушаясныс пӧлыньтчылісны боквыв.
Чужӧмъясныс налӧн вӧліны гӧрдӧсь, синтӧмӧсь.
Вӧвъясныс гӧрдлісны, мисьтӧма пиньяссӧ жергӧдӧмӧн да юръяснас пыркӧдӧмӧн...
Йӧзӧс йӧршитісны уличьясӧ...
И пыр жӧ, мыйӧн дугдіс кывны вӧвъяслӧн кок шыыс, йӧз сувталісны, кашкигтыр, видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс былялӧм синъясӧн.
Уна чужӧм вылын тыдовтчис мыжапырысь нюмдӧм и кодкӧ серӧктіс, горӧдӧмӧн:
— Но и котӧрті жӧ ме!..
— Котӧртан тані!.. — вочавидзисны сылы.
И друг быдласянь кутісны киссьыны шензян, повзьӧм, скӧралан горӧдӧмъяс...
— Мый нӧ тайӧ, вокъяс, а?
— Морт виалӧм мунӧ, православнӧйяс!
— Мыйысь?
— Вот и правительство!
— Кералӧны, а?
Вӧвъясӧн талялӧны...
Гӧгӧрвотӧма жӧдзисны места выланыс, мӧда-мӧдныскӧд асланыс скӧрмӧмӧн юксиг.
Эз гӧгӧрвоны, мый колӧ вӧчны, некод эз мун, быдӧн топӧдчис мӧдыс дінӧ, дзугсьӧм чувствоясысь кутшӧмкӧ петан туй аддзыны зільӧмӧн, видзӧдісны майшасян любопытствоӧн мӧда-мӧд выланыс, и век жӧ, чуймӧмаӧсьджык, повзьӧм дорысь, — мыйкӧ виччысисны, кывзысисны бӧрӧ видзӧдлывлісны.
Ставныс вӧлі вывті ёна сьӧлӧмнас усьӧмаӧсь да пасьмунӧмаӧсь чуймӧмӧн, сійӧ куйліс став чувствояс вевдорас, мешайтіс ӧтлаасьны настроениелы, естественнӧйджык тайӧ виччысьтӧм, страшнӧй, мыжтӧмъяс вирӧн йиджтысьӧм ковтӧм минутаясас.
Том гӧлӧс кыпыда корис:
— Эй!
Локтӧй чукӧртны раненӧйясӧс.
Ставыс чепӧсйисны, тэрыба мӧдісны ю вылӧ петанінлань.
А паныд налы, уличаясӧ кыссисны лым кузя да пыралісны, кок йыланыс шатлалысь, вирӧсь, лымйӧсь увечитӧм йӧз.
Найӧс босьтлісны кияс выланыс, нуисны, сувтӧдлісны извозчикъясӧс, седокъясӧс вӧтлігтыр, кытчӧкӧ нуалісны.
Ставныс лоины тӧждысянаӧсь, зумышӧсь, чӧв олысьӧсь.
Видзӧдалісны раненӧйясӧс арталана синъясӧн, мыйкӧ чӧла мерайталісны, орччаӧдісны, пыдіысь корсисны вочакывъяс страшнӧй юасьӧмъяс вылӧ, коді на водзӧ сувтліс гӧгӧрвотӧмӧн, форматӧмӧн, сьӧд вуджӧрӧн.
Сійӧ бырӧдіс неважӧн лӧсьӧдӧм геройлысь, сарлысь, милӧсьт да бурлун сетысь источниклысь образсӧ.
Но сӧмын некымынӧн лысьтісны гораа висьтавны, мый тайӧ образыс жугӧдӧма нин.
Висьтасьны таын вӧлі сьӧкыд, — ӧд тайӧ лоӧ асьсӧ медбӧръя надеяысь лишитӧм...
Муніс куш плеша, гӧрдов дӧмасӧн дӧмӧм пальтоа морт, сылӧн чусыд юрлыыс ӧні вӧлі краситчӧма вирӧн, сійӧ лэдзӧма пельпомсӧ и юрсӧ, кокъясыс сылӧн вӧлі лигыштсьӧны.
Сійӧс нуӧдісны паськыд пельпома, кудриа юра шапкатӧм зон да олӧм пастӧм, тупӧй чужӧма, косясьлӧм пася нывбаба.
— Энлы, Микайлӧ, — кыдзи нӧ тайӧ? — боргис раненӧй. — Лыйлыны йӧзӧс, — оз разрешайтчы!..
Оз вермы лоны тайӧ, Микайлӧ!
— А — вӧлі! — горӧдіс зонмыс.
— И лыйлісны...
И кералісны... — шогпырысь шуис нывбаба.
— Сідзкӧ, приказ сетӧма та вылӧ, Микайлӧ...
— И вӧлі! — скӧрысь горӧдіс зонмыс. — А тэ чайтін — тэкӧд сёрнитны кутасны?
Стӧкан вина мыччасны?
— Энлы, Микайлӧ...
Раненӧй сувтіс, стен бердӧ мышнас ӧшйӧмӧн, да горӧдіс:
— Православнӧйяс!..
Мыйысь миянӧс виалӧны?
Кутшӧм закон серти?
Код приказ серти?
— Йӧз, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, мунісны сы бокті.
Мӧдлаын, пельӧсын, забор дорын, чукӧртчӧма некымын дас, да на шӧрын кодкӧ тэрыба, кашкӧмӧн, висьталіс майшасьӧмӧн да скӧрысь:
— Гапон тӧрыт вӧлі министр ордын, сійӧ тӧдіс ставсӧ, мый лоӧ, сідзкӧ — сійӧ миянлы изменник, — сійӧ миянӧс нуӧдіс смерть вылӧ!
— Кутшӧм сылы пӧльза?
— А ме тӧда?
Быдлаын ӧзйис майшасьӧм, быдӧн водзӧ сувтісны нӧшта гӧгӧрвотӧм на юалӧмъяс, но быдӧн нин кыліс налысь тӧдчанлунсӧ, джудждасӧ, вочакывлысь зумыш, тшапыд корӧм.
Майшасян биын ӧдйӧ бырис ортсыса отсӧг вылӧ эскӧм, гӧльлунысь чудеснӧй мездысь вылӧ надея.
Улича шӧрӧд мунӧ вӧлі омӧля пасьтасьӧм, бур мам чужӧма, ыджыд жугыль синъяса кыз нывбаба.
Сійӧ бӧрдіс да, веськыд кинас вирӧсь шуйга кисӧ кутӧмӧн шуаліс:
— Кыдзи кута уджавны?
Мыйӧн вердны челядьӧс?..
Кодлы норасьны?
Православнӧйяс, кӧні нӧ войтырлӧн дорйысьясыс, кор и сар сылы паныд?
Сылӧн гораа да гӧгӧрвоана юасьӧмъясыс садьмӧдісны йӧзӧс, вӧрзьӧдісны да шызьӧдісны найӧс.
Сы дорӧ ӧдйӧ матыстчисны, котӧртісны быдласянь да, сувтӧдӧмӧн, зумыша да сюся кывзісны сылысь кывъяссӧ.
— Сідзкӧ, йӧзлӧн абу законыс?
Ӧткымынъяс ышловзисны.
Мукӧдъяс ньӧжйӧник видчисны.
Кысянькӧ кыліс лэчыда, лёкысь горӧдӧм:
— Сетісны отсӧг — пилысь коксӧ жугӧдісны.
— Петрухаӧс — кувтӧдзыс!..
Горзӧмъяс вӧлі уна, найӧ чунӧдлісны пельяссӧ да век тшӧкыдджыка водзӧс босьтана йӧла кыпӧдӧмӧн, бӧр локтан лэчыд шыяс садьмӧдісны скӧрмӧдан чувство, морт виысьясысь дорйысьны коланлун гӧгӧрвоӧм.
Кельыд чужӧмъяс вылын кутіс тӧдчыны кутшӧмкӧ решитӧм.
— Ёртъяс!
Ми, век жӧ, мунамӧ карӧ... гашкӧ, мыйкӧ добитчам...
Мунамӧй, посньыдик чукӧръясӧн.
— Виаласны...
— Вайӧй висьтавламӧй салдатъяслы, — гашкӧ найӧ гӧгӧрвоасны, мый абу законыс виавны йӧзӧс!
— А гашкӧ, эм, — мыйӧн ми тӧдам?
Йӧз чукӧр надзӧник, но дугдывтӧг вежсис, войтырӧ пӧрӧмӧн.
Том йӧз разӧдчисны неыджыд чукӧръясӧн, ставныс найӧ мунісны ӧтарланьӧ, бӧр юлань.
И ставныс нуисны ранитчӧмъясӧс, виӧмъясӧс, ӧвтіс пӧсь вир дукӧн, кылісны ымзӧмъяс, шуасьӧмъяс.
— Яков Зиминлы — веськыда плешас...
— Аттьӧ сар-батюшколы!
— Да, — паныдаліс!
Кыліс некымын чорыд кыв.
Дас вит минута сайын кӧ, весиг сэтшӧм ӧти кывсьыс, эськӧ йӧз чукӧрыс косявліс лестукъясӧдз.
Ичӧтик ныв котӧртіс да горзіс быдӧнлы:
— Энӧ аддзылӧй мамӧс?
Йӧз чӧла видзӧдісны сы вылӧ да сетісны сылы туйсӧ.
Сэсся кыліс жугӧдӧм киа нывбабалӧн гӧлӧс:
— Тані, тані ме...
Улича тыртӧммис.
Том йӧз век муналісны ӧдйӧджык.
Олӧма йӧз зумыша, тэрмасьтӧг, тшӧтш жӧ мунісны кытчӧкӧ кыкӧн да куимӧн, том йӧз бӧрся букышӧн видзӧдігтырйи.
Сёрнитісны этша...
Сӧмын пӧраӧн кодсюрӧ, лӧглунсӧ кутны вермытӧг, ньӧжйӧник горӧдыштліс:
— Сідзкӧ, йӧзӧс шыбитісны ӧні?...
— Мустӧм морт виысьяс!..
Жалитісны виӧм йӧзӧс да, гӧгӧрвоӧм бӧрын, мый виӧма ӧти сьӧкыд, рабскӧй ылӧдчан видзӧдлас, виччысьӧмӧн чӧв олісны «сы» йылысь, эз казьтыштлыны сэсся пель гыжъялысь нимсӧ сылысь, медым не дзугльӧдлыны сьӧлӧмын шогсьӧм да скӧралӧм...
А, гашкӧ, эз казьтывны сы вӧсна, полісны кулӧм местаас лӧсьӧдны мӧдӧс.
...Сар оланін гӧгӧр сулалісны топыд орлытӧм цепӧн салдатъяс, двореч ӧшиньяс улын площадь вылын сулаліс конница, чурвидзисны неыджыд ва нидзувъяс вылӧ мунысь пушкаяс.
Турун, куйӧд, вӧв пӧсь дук кытшаліс дворечсӧ, сабляяслӧн бриньгӧм, шпоръяслӧн зёльгӧм, команда горзӧмъяс, кок шыяс кылісны двореч ӧшиньяс улын.
Уна сюрс оружьетӧм лӧгӧн тырӧм йӧз педзисны кӧдзыд вылын, йӧз чукӧр вылын — лолалӧмлӧн рудов ру, быттьӧ бус.
Салдатъяслӧн рота, ӧти флангнас здание стенӧ, мӧднас — садса кӧрт решеткаӧ мыджсьӧмӧн, потшис площадь вылӧ дворечлань нуан туйсӧ.
Пӧшти плӧть салдатъяс дорын штатскӧйяс, уна пӧлӧса пасьтасьӧм йӧз, унджыкыс уджалысьяс, уна нывбаба да ныв-зонъяс.
— Разӧдчӧй, господа! — джын гӧлӧсӧн шуаліс фельдфебель.
Сійӧ ветлӧдліс фронт пӧлӧн, пельпомнас да кияснас йӧзӧс салдатъяс дінысь вешталӧмӧн, морт чужӧмъяс не аддзыны зільӧмӧн.
— Мыйла ті миянӧс онӧ лэдзӧй? — юавлісны сылысь.
— Кытчӧ?
— Сар дінас!
Фельдфебель здук кежлӧ сувтліс да, шог вылӧ мунам сьӧлӧмкылӧмӧн, горӧдіс:
— Да ме жӧ висьтала, — абу сійӧ!
— Сарыс абу?
— Но, да!
Шуӧма тіянлы абу и — мунӧй!
— Дзикӧдз абу сарыс? — личлэдзлытӧг юасис ирония сяма гӧлӧс.
Фельдфебель бара сувтіс, лэптіс кисӧ.
— Татшӧм кывъяссьыд — виччысь!
И мӧд тонӧн гӧгӧрвоӧдіс:
— Карас сійӧ абу.
Йӧз чукӧрсянь вочавидзисны:
— Некӧні абу!
— Помасис!..
— Лыйлінныд ті сійӧс, дьявӧлъяс.
— Ті чайтінныд — народӧс вианныд?
— Народӧс он ви...
Сійӧ став вылас тырмас...
— Вешйӧй, господа.
Эн сёрнитӧй!
— Тэ коді?
Салдат?
Мый сэтшӧм — салдат?
Мӧдлаын ёсь тошка старик сьӧлӧмсяньыс висьтавліс салдатъяслы:
— Ті — йӧз, ми — йӧз жӧ!
Ӧні ті шынеляӧсь, аски — кафтанаӧсь.
Уджавны ковмас, сёйны ковмас.
Уджыс абу, сёйны нинӧм.
Ковмас и тіянлы, ребята, тадзи жӧ вот, кыдзи ми.
Лыйлыны, сідзкӧ тіянӧс ковмас?
Виавны сыысь, мый ті тшыгъяланныд, а?
Салдатъяслы кӧдзыд.
Найӧ жӧдзисны ӧти кок вылысь мӧд кок вылӧ вежласьӧмӧн, кучкалісны каблукъяснас муӧ, ниртісны пельяссӧ, ружьеяснысӧ киысь киӧ вежлалӧмӧн.
Висьталӧмъяссӧ кывзігмоз ышлолалісны, видзӧдлывлісны синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ, чупйӧдлісны кынмӧм паръяснас, сульсисны.
Кӧдзыдсьыс лӧзӧдӧм чужӧмъяс вылас куйліс мыйкӧ ӧтсяма шог, туповатӧй, салдатъяс ичӧтӧсь, штыка винтовкаясныс ыдждаӧсь, 144-ӧд Псков полкса дас ӧтиӧд рота.
Сӧмын на пиысь ӧткымынъяс синнысӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ витісны мыйӧкӧ, пиньяссӧ топыда курччӧмӧн, буракӧ, тайӧ йӧз чукӧр вылас лӧглунсӧ муртса кутӧмӧн, кодъяс ради лоӧ кынмыны.
Найӧ руд, шуштӧм визьсяньыс ӧвтіс мудзӧмӧн, шогӧн.
Йӧзыс, бӧрсянь тойлалӧмлы сетчӧмӧн, тойыштлывлісны корсюрӧ салдатъясӧс.
— Лӧньджыка! — ньӧжйӧник шыасис тойласьӧм вылӧ руд шынеля морт.
Йӧз чукӧр пыр ярджыка горзіс налы мыйкӧ.
Салдатъяс кывзісны, мигайтӧмӧн, чужӧмъясныс вежыньтчывлісны аслыссяма гримасаясӧн, да мыйкӧ коньӧр кодь, полана петкӧдчывліс на вылын.
— Эн вӧрӧд ружьесӧ! — на пиысь ӧтик шуис гӧна шапкаа зонлы.
А сійӧ зурӧдіс чуньнас салдатлы морӧсас да шуаліс:
— Тэ салдат, а абу палач.
Тэнӧ корисны дорйыны Россияӧс врагъясысь, а заставляйтӧны лыйлыны войтырӧс...
Гӧгӧрво!
Войтырыс ӧд и эм Россияыс!
— Ми огӧ лыйлӧй! — вочавидзис салдат.
— Видзӧд — со сулалӧ Россияыс, роч войтыр.
Сійӧ кӧсйӧ аддзыны ассьыс сарсӧ...
Кодкӧ торкис сёрнисӧ, горӧдӧмӧн:
— Оз кӧсйы!
— Мый сэні омӧльыс, мый народ кӧсйӧ сёрнитыштны саркӧд аслас делӧяс йылысь?
Но, висьтав, а?
— Ог тӧд ме! — шуис салдат, да сьӧлыштіс.
Сылӧн соседыс содтіс:
— Абу тшӧктӧма миянлы сёрнитнысӧ...
Жугыля ышловзис да лэдзис синъяссӧ.
Ӧти салдат друг меліа юаліс сы водзын сулалысьлысь:
— Земляк, — абу-ӧ рязанскӧй?
— Псковскӧй...
А мый?
— Сідз...
Ме — рязанскӧй...
И паськыда нюммунӧмӧн, йирмӧгпырысь пыркнитіс пельпомъяснас.
Йӧз жӧдзисны руд веськыд стена водзын, швачкӧдчисны сыӧ, кыдзи юса гыяс берегса изъясӧ.
Вешйывлісны, бӧр воавлісны.
Ӧдвакӧ унаӧн гӧгӧрволісны, мыйла найӧ танӧсь, мый кӧсйӧны да виччысьӧны?
Бура гӧгӧрвоӧм могыс, стӧч кӧсйӧмыс эз вӧв.
Вӧлі ӧбидалӧн, скӧрмӧмлӧн курыд чувство, уналӧн — водзӧс босьтны кӧсйӧм, тайӧ йитіс найӧс ставнысӧ, кутіс улич вылын, но некод вылӧ вӧлі койыштны тайӧ сьӧлӧмкылӧмъяссӧ, некодлы водзӧссӧ мынтыны...
Салдатъяс вылӧ эз кыпӧдны лӧглун, эз скӧрмӧдны — найӧ вӧліны прӧстӧ тупӧйяс, шудтӧмъяс, кынмӧмаӧсь, унаӧн эз вермыны кутны туша пытшканыс йирмӧгсӧ, тіралісны, сяркӧдчисны пиньяснаныс.
— Нёль час асывсянь сулалам! — висьталісны найӧ. — Веськыд беда!
— Вод — да кув...
— Мунінныд эськӧ мед ті, а?
И ми эськӧ казармаясӧ, шоныдінӧ мунім...
— Мыйысь шогсянныд?
Мый виччысянныд? — шуаліс фельдфебель.
Сылӧн кывъясыс, зумыд чужӧмыс да мӧвпалана, падъявтӧм тоныс сёрниыслӧн кӧдзӧдісны йӧзӧс.
Ставас, мый сійӧ висьтавліс, вӧлі, быттьӧкӧ аслыссикас смысл, сійӧ прӧстӧй кывъяс дорысь джуджыдджык.
— Нинӧм виччысьнысӧ!..
Сӧмын войскаыс тіян понда страдайтӧ.
— Лыйлыны кутанныд миянлы? — юаліс сылысь башлыка том морт.
Фельдфебель олыштіс чӧв да спокойнӧя вочавидзис:
— Прикажитасны — кутам!
Тайӧ кыпӧдіс кӧритана шуасьӧмъяс, видчӧмъяс да смеквыв босьтӧм.
— Мыйысь?
Мыйысь? — ставсьыс гора юаліс кузь тушаа рыжӧй морт.
— Онӧй кывзӧй приказанньӧяс начальстволысь! — гӧгорвоӧдіс фельдфебель, пельсӧ ниртігмоз.
Салдатъяс кывзісны йӧз чукӧрлысь сёрнисӧ да жугыляпырысь лапйӧдлісны синъяснас.
Ӧтик ньӧжйӧник шуис:
— Пӧсьӧс эськӧ мыйкӧ ӧні!..
— Вирӧй менам колӧ? — юаліс сылысь кодлӧнкӧ скӧр, шогсян гӧлӧс.
— Ме — абу пемӧс! — зумыша да ӧбиднӧпырысь шыасис салдат.
Уна син видзӧдісны кӧдзыд, чӧв любопытствоӧн, мустӧмтӧмӧн, зывӧктӧмӧн, кузь визьӧн сулалысь салдатъяслӧн паськыд черлыа чужӧмъяс вылӧ.
Но унджыкыс зілисны шонтыны найӧс асланыс ыззьӧдӧм биӧн, вӧрзьӧдны мыйкӧ казармаӧн чорыда топӧдӧм сьӧлӧмъясын, казеннӧй велӧдӧм кламӧн ёгӧсьтӧм юръясын.
Унджык йӧзыс кӧсйис мыйкӧ вӧчны, ассьыныс мӧвпъяссӧ, чувствояссӧ кыдзкӧ пӧртны олӧмӧ, и ыръянитӧмӧн зыртчис тайӧ руд, кӧдзыд изъяс бердас йӧзыс, кодъяслы коліс сӧмын ӧтитор — шонтыны ассьыныс тушаяснысӧ.
Век гораджыка кылісны сёрнияс, век ярджыкӧсь лоисны кывъясыс.
— Салдатъяс! — висьтавліс ыджыд тошка, югыдлӧз синма ён тэчаса мужчина. — Ті — роч войтырлӧн пиян.
Гӧльмис народ, вунӧдісны сійӧс, колисны дорйытӧг, уджтӧг, да няньтӧг.
Вот сійӧ мӧдӧдчас талун корны сарлысь отсӧг, а сар тшӧктӧ тіянлы лыйлыны найӧс, виавны.
Троича пос дорын лыйлісны, виисны сёысь не этщаджык.
Салдатъяс!
Народ — батьяс да вокъяс тіян пессьӧны оз сӧмын ас вӧснаыс, а тшӧтш и тіян вӧсна.
Тіянӧс сувтӧдӧны йӧзлы паныд, тойлалӧны батьястӧ, вокъястӧ виавны.
Мӧвпыштлӧй!
Онӧ ӧмӧй нӧ ті гӧгӧрвоӧй, мый аслыныд паныд мунанныд?
Тайӧ лӧнь да шыльыд гӧлӧсыс, лӧсьыд чужӧмыс, да тошкас дзор сиясыс, став ӧбликыс мортыслӧн да сылӧн прӧстӧй, збыль кывъясыс, тыдалӧ, волнуйтісны салдатъясӧс.
Сійӧ видзӧдлас водзын синъяснысӧ лэдзӧмӧн, найӧ сюся кывзісны, кодсюрӧ юрнас качайтӧмӧн ышлолалісны, мукӧдъяс букыштісны синкымъяснысӧ, видзӧдлывлісны гӧгӧр, кодкӧ сӧветуйтіс:
— Вешйы — офицер кылас!
Офицер, кузь тушаа, еджыд юрсиа, ыджыд усъяса, ньӧжйӧник муніс фронт пӧлӧн да, веськыд киас перчаткисӧ сюйиг, пинь пырыс шуаліс:
— Разӧдчӧй!..
Мун татысь!
Мый?
Сёрнит — ме тэныд сёрнита!..
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кыз, гӧрд, синъясыс гӧгрӧсӧсь, югыдӧсь, но эз югъявны.
Сійӧ муніс тэрмасьтӧг, кокъяснас чорыда муӧ тапйӧдлӧмӧн, но сійӧ локтӧмӧн кадыс мӧдіс лэбзьыны ӧдйӧджык, быттьӧ быд секунда зілис ӧдйӧджык вошны, быттьӧ поліс тырны мыйӧнкӧ сьӧлӧм дойданаӧн, зывӧкӧн.
Сы бӧрся, быттьӧ тыдавтӧм линейка нюжӧдчис, салдатъяслысь фронтсӧ веськӧдіг, найӧ кыскалісны кынӧмъяссӧ, чургӧдісны морӧсъяссӧ, видзӧдлывлісны сапӧг ныръясныс вылӧ.
Ӧткымынъяс на пиысь синъяснас петкӧдлісны йӧзыслы офицер вылас да вӧчавлісны скӧр гримасаяс.
Флангӧ сувтӧм бӧрын офицер горӧдіс:
— Смирно!
Салдатъяс гызьылісны да кынмисны.
— Приказывайта разӧдчыны! — шуис офицер да тэрмасьтӧг кыскис пуртӧссьыс шашкасӧ.
Разӧдчыны некыдз вӧлі оз позь, йӧз чукӧрыс сука ойдӧдіс став ичӧтик площадьсӧ, а уличасянь, сылы тылас, йӧз пыр воис и воис.
Офицер вылӧ видзӧдісны лӧглунӧн; сійӧ кыліс серамвыв босьтӧм, видчӧмъяс, но сулаліс найӧ кучкалӧмъяс улын чорыда, вӧрзьывтӧг.
Сійӧ кулӧм синмӧн кытшовтіс ротасӧ, рыжӧй синкымъясыс муртса дрӧгнитавлісны.
Йӧз чукӧрыс ызгис, сійӧс, буракӧ, скӧрмӧдіс тайӧ лӧньлуныс.
— Тайӧ командуйтас!
— Сійӧ командатӧгыс дась керавны...
— Видзӧдтӧ, перйис селёдкасӧ...
— Эй, барин!
Виавны — дась?
Быдмис-паськаліс буйнӧй задор, петкӧдчис тӧждысьтӧм да надеятӧм удаллунлӧн чувство, горзӧмъяс юралісны гораджыка, сералан кывъяс — лэчыдджыка.
Фельдфебель видзӧдліс офицер вылӧ, дрӧгмуні, кельдӧдіс да тшӧтш ӧдйӧ перйис саблясӧ.
Друг кыліс рожоклӧн лёк тунъялана шы.
Йӧз чукӧр видзӧдліс горнист вылӧ — сійӧ сэтшӧм тешкодя пӧльтіс чужӧмбанъяссӧ да дувгӧдіс синъяссӧ, рожокыс тіраліс сійӧ киын да сьыліс вывті дыр.
Йӧз вевтыртісны назган ыргӧн горзӧмсӧ гораа шутьлялӧмӧн, омлялӧмӧн, чилзӧмӧн, ёрана шуалӧмъясӧн, кӧритан кывъясӧн, шогӧдан вынтӧм лӧвтӧмъясӧн, ӧчаяннӧй да збой горзӧмъясӧн, кодӧс вӧлі кыпӧдӧ водзӧ лоан здукас жӧ кувны верман да смертысь мынны вермытӧм ощущение.
Мунны сыысь вӧлі некытчӧ.
Некымын сьӧд фигура шыбитчисны муӧ да ляскысисны сы бердӧ, мукӧдъяс тупкисны чужӧмъяссӧ кияснас, а ыджыд тошка морт восьтіс пальтосӧ морӧс вывсьыс да, югыдлӧз синъяснас салдатъяс вылӧ видзӧдігтыр, сулаліс медводзын, и висьталіс, век висьталіс налы мыйкӧ, кывтӧмтор, коді вӧйис горзӧмъяс хаосӧ.
Салдатъяс ӧвтыштісны ружьеяснаныс, босьтісны прицел вылӧ, да ставныс йизисны ӧтсяма стӧрӧжитан позаӧ, штыкъяссӧ йӧз чукӧрлань чургӧдӧмӧн.
Вӧлі тыдалӧ, мый штыкъяслӧн визьыс эз спокойнӧя ӧшав сынӧдас, кыдзсюрӧ — ӧтияс вывті кыптӧмаӧсь, мукӧдъяс копыртчӧмаӧсь увлань, сӧмын ӧткымын видзӧдісны веськыда йӧз морӧсъясӧ, и ставныс найӧ кажитчисны небыдӧн, тіралісны да быттьӧ сылісны, нюкыльтчисны.
Кодлӧнкӧ гӧлӧсыс гораа, повзьӧмӧн да зывӧктӧмӧн горӧдіс:
— Мый ті вӧчанныд?
Морт виысьяс!
Штыкъясыс ёна да нервнӧя дрӧгмуніны, повзьӧмӧн нетшыштчис залп, лыйӧм шыӧн, пуляяс кучкӧмӧн, кулӧмъяс да ранитчӧмъяс усьӧмӧн йӧткыштӧм йӧз катовмуніны бӧрвыв.
Ӧткымынъяс чӧла кутісны чеччавны сад решетка вомӧн.
Нӧшта резыштіс залп.
И нӧшта.
Детинка, кодӧс пуляыс суис сад решетка вылын, друг кусыньтчис да ӧшйис сы йылӧ вывлань кокӧн.
Кузь, пушкыртчӧм юрсиа статен нывбаба ньӧжйӧник окӧстіс да кокньыдика усис сы дорӧ.
— Ак ті, проклятӧйяс!.. — горӧдіс кодкӧ.
Лоис личыдджык да лӧньджык.
Бӧрвывсаясыс пышъялісны уличьясӧ, дворъясӧ, йӧз чукӧр, синмӧн аддзытӧм йӧткышталӧмъяслы сетчӧмӧн, сьӧкыда бӧрыньтчис.
Сійӧ да салдатъяс костын лоис морт тушаясӧн тырӧм некымын метр пасьта му.
Ӧтикъяс на пиысь чеччисны да тэрыба котӧртісны йӧзлань, мӧдъяс кыпӧдчисны зэв сьӧкыда, ас бӧрсяныс вир пятнояс колялӧмӧн, найӧ тшӧтш мунісны кытчӧкӧ шатласигтырйи, и вирныс визувтіс на бӧрся.
Унаӧн куйлісны вӧрзьывтӧг, гатшӧн и кымыньӧн, и бок вылас, но ставныс нюжӧдчӧмӧн, тушасӧ тешкодя зэвтӧмӧн, кодӧс кватитӧма смерть да коді быттьӧ нетшыштчӧ сы киысь.
Ӧвтіс вир дукӧн.
Сылӧн тайӧ дукыс тӧд вылӧ уськӧдліс рытын саридзлысь шоныд да солакодь лолалӧмсӧ, жар лун бӧрын, сійӧ вӧлі нездоров, коддзӧдліс да кыпӧдліс лӧсьыдтӧм горшасьӧм сійӧс дукавны дыр да уна.
Сійӧ пежа тшыкӧдіс вежӧр, кыдзи тайӧс тӧдӧны ремеслӧ сертиныс мясникъяс, солдатъяс да мукӧд виысьяс.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчигас, акйӧдліс; ёрччӧмъяс, видчӧмъяс да доймӧм вӧсна горӧдлӧмъяс ӧтлаасисны шутьлялӧмъясӧн, ухайтӧмъясӧн да лӧвтӧмӧн гартчысь сера тӧвныркӧд; салдатъяс сулалісны зумыда да вӧліны кулӧмаяс кодьыс жӧ вӧрзьывтӧмӧсь.
Чужӧмъясныс налӧн рудӧдісны, да паръясныс топыда топалісны, быттьӧкӧ став тайӧ йӧзыс сідз жӧ кӧсйисны горзыны да шутлявны, но эз лысьтны, кутчысисны.
Найӧ видзӧдісны веськыда ас водзаныс паськӧдӧм синъясӧн да эз нин лапйӧдлыны.
Тайӧ видзӧдласас оз вӧлі тӧдчы нинӧм мыйкӧ морт сямаыс, кажитчис, мый найӧ оз аддзыны нинӧм, тайӧ руд, нюжалӧм чужӧмъяс вывса пустӧшитӧм гудыр чутъясыс.
Оз кӧсйыны аддзыны, гашкӧ, гусьӧн полӧны, мый, наӧн кисьтӧм шоныд вирсӧ аддзӧм бӧрын, нӧшта лоас окота кисьтны сійӧс.
Ружьеясныс тіралісны найӧ киясын, штыкъясыс колебайтчисны, писькӧдісны сынӧдсӧ.
Но тайӧ тіралӧмыс телӧыслӧн эз вермы садьмӧдны тупӧй шызьытӧмлунсӧ йӧз морӧсын, кодъяслысь сьӧлӧмъяссӧ вӧлі кусӧдӧма вӧля вылӧ насилиеӧн личкӧмӧн, юр вемнысӧ топыда клеитӧма сісь, зывӧктана лӧжӧн.
Муысь кыпӧдчис тошка, югыдлӧз синма морт да бара заводитіс висьтавны бӧрдан гӧлӧсӧн, ставнас сыркъяліс.
— Менӧ — эз вины.
Тайӧ сы вӧсна, мый ме висьтавлі тіянлы сӧстӧм збыльсӧ...
Йӧз чукӧр бара зумыша да надзӧник муніс водзӧ, кулӧмаясӧс да раненӧйясӧс идралігтыр.
Некымын морт сувтісны орччӧн сыкӧд, коді висьтавліс салдатъяслы, да сідз жӧ, сылысь висьталӧмсӧ торкалӧмӧн, горзісны, вӧйпӧдісны, шогпырысь да жалитӧмпырысь, скӧравтӧг, видісны.
Гӧлӧсъясас пыр на ещӧ кыліс веськыд кыв вермӧмлы сьӧлӧмсьыныс эскӧм, жаль тӧдтӧмлунлысь бессмыслиесӧ да этш воштӧмсӧ докажитны, сьӧкыд ӧшыбкасӧ гӧгӧрвоӧдны кӧсйӧм.
Зілисны да кӧсйисны заставитны салдатъяслы гӧгӧрвоны позорсӧ да пежлунсӧ найӧ асвӧлятӧм рольыслысь...
Офицер перйис чехолсьыс револьверсӧ, бура гӧгӧр видлаліс сійӧс да мӧдіс тайӧ йӧз чукӧрыс дінӧ.
Йӧз чукӧрыс кежис сыысь, тэрмасьтӧг, кыдзи кежлывлӧны гӧра йывсянь надзӧник исковтысь изйысь.
Югыдлӧз синма тошка мортыд эз вешйы, пӧсь видчан кывъясӧн встретитіс офицерӧс, паськыда кинас шеныштӧмӧн петкӧдліс гӧгӧрса вирыс вылӧ.
— Мыйӧн тайӧс оправдайтны, думыштлӧй?
Абу оправданиеыс!
Офицер сувтіс сы водзӧ, тӧждысьӧмӧн букыштіс синкымсӧ, нюжӧдіс кисӧ.
Лыйӧм шыыс эз кывлы, тыдавліс тшын, сійӧ кытшавліс морт виысьлысь кисӧ ӧтчыд, мӧдысь и коймӧдысь.
Коймӧдысь бӧрас морт кусыньтіс кокъяссӧ, веськыд кинас ӧвтыштӧмӧн, нёрис бӧрлань да усис.
Виысьыс дорӧ уськӧдчисны быдласянь, — сійӧ бӧрыньтчис шашканас шенасьӧмӧн, быдӧнлы чурйӧдліс ассьыс револьверсӧ...
Кутшӧмкӧ детинка усис сылы кок улас, офицер сутшкис шашканас сылы кынӧмас.
Горзіс равзан гӧлӧсӧн, чеччаліс быдла дорӧ, ыръян вӧв моз.
Кодікӧ шыбитіс сылы чужӧмас шапкаӧн, шыблалісны вирӧсь лым комокъясӧн.
Сы дорӧ котӧртісны фельдфебель да кымынкӧ салдат, штыкъяссӧ водзлань чургӧдӧмӧн. — Сэки нападайтысьясыс пышъялісны.
Вермысь грӧзитіс саблянас на бӧрся, а сэсся друг лэдзис сійӧс да нӧшта ӧтчыд сюйис детина тушаӧ, коді кыскасис сійӧ кок улын, вирсӧ воштӧмӧн.
И бара назгӧмӧн кутіс сьывны рожок.
Йӧз ӧдйӧ весалісны площадьсӧ тайӧ шыыс водзын, а сійӧ вӧсньыдика веглясис сынӧдас да быттьӧ помӧдз серпасаліс салдатъяслысь тыртӧм синъяссӧ, офицерлысь збойлунсӧ, сылысь гӧрд йыла шашкасӧ, дзугсьӧм усъяссӧ...
Вирлӧн ловъя, гӧрд рӧмыс раздражайтіс синъяссӧ да кыскис найӧс ас дінас, аддзыны сійӧс унджык, аддзыны быдлаысь кольмӧдана да лёк кӧсйӧм ыззьӧдӧмӧн.
Салдатъяс кыдзкӧ дзоргӧдчисны, вӧрӧдісны сьыліяснас, да, буракӧ, корсисны синъяснаныс нӧшта ловъя цельяс асланыс пуляяслы...
Офицер сулаліс флангын да, шашканас шенасьӧмӧн, мыйкӧ горзіс, оръясян гӧлӧсӧн, скӧрысь, лёк горшӧн.
И уна боксянь сылы воча кылісны горзӧмъяс:
— Лов босьтысь!
— Зывӧк морт!
Сійӧ заводитіс лӧсьӧдны ассьыс усъяссӧ.
Кыліс нӧшта залп, мӧд...
Уличьяс вӧлі тырӧмаӧсь йӧзӧн, кӧйдыс тыра мешӧкъясын моз.
Тані рабочӧйяс вӧліны этшаджыкӧн, унджыкыс посни вузасьысьяс, чинаяс.
На пиысь ӧткымынъяс аддзылісны нин вир да шойяс, ӧткымынӧс нӧйтіс полиция.
Найӧс керкаясысь улич вылӧ петкӧдіс полӧмлун, да найӧ быдлаын кӧдзисны сійӧс, луныслысь ортсыса ужассӧ ыдждӧдӧмӧн.
Мужикъяс, нывбабаяс, ныв-зонъяс, ставныс полӧмпырысь дзоръялігтыр, кывзігтыр виччысисны.
Висьтавлісны мӧда-мӧдныслы виалӧмъяс йылысь, акйӧдлісны, видчисны, юасисны омӧля ранитчӧм рабочӧйяслысь, пӧраӧн гӧлӧссӧ лэдзлісны шӧпкӧмӧдз да дыр висьтавлісны мӧда-мӧдныслы мыйкӧ гусяӧс.
Некод эз гӧгӧрво, мый колӧ вӧчны, и некод эз мун гортас.
Чувствуйтісны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ виалӧмъяс саяс эм на ещӧ мыйкӧ важнӧйтор, джуджыдджык да шуштӧмджык налы, сёясӧн виӧмъяс да ранитчӧмъяс йӧз дорысь, кодъяс налы бокӧвӧйӧсь.
Тайӧ лунӧдзыс найӧ олісны пӧшти артавтӧг, власть, закон, начальство йылысь, асланыс правояс йылысь, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, тӧдтӧм кор, тӧдлытӧг кыдз, тэчсьӧм гӧгӧрвоӧмъясӧн.
Тайӧ гӧгӧрвоӧмъяслӧн форматӧмлуныс эз мешайт налы гантайтны юр вемнысӧ сук, топыд тывйӧн; вевттьыны сійӧс кыз нильӧг коркаӧн; йӧз велалісны мӧвпавны, мый олӧмас эм кутшӧмкӧ вын, кодӧс корӧма да коді вермӧ дорйыны найӧс, — эм закон.
Тайӧ привычкаыс сетіс лёк суӧмысь видзӧмлы эскӧм да видзис тӧждысяна мӧвпъясысь.
Сыкӧд овсис, эз омӧля да, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый олӧмыс дасъясысь омӧлика сутшкӧмӧн, гыжйыштӧмӧн да тувкӧмӧн, а мукӧддырйи и прамӧйджыка кучкӧмъясӧн, майшӧдліс тайӧ руа гӧгӧрвоӧмъяссӧ, найӧ вӧлісны ёнӧсь, нюдзӧсь и видзисны ассьыныс мёртвӧй ӧтторъялунсӧ, став потӧм да гыжна туйяссӧ ӧдйӧ бурдӧдӧмӧн.
А талун юр вемныс пырысь-пыр воссис, дрӧгмуні, и морӧсныс тырис майшасьӧмӧн, кӧдзыдӧн.
Дыр кад чӧж сулаланаыс, привычкаыс путкыльтчис, пасьмуні, вошис.
Ставыс, ёнджыка ли омӧльджыка ясыда чувствуйтісны асьнысӧ шога да зэв ӧткаясӧн, дорйытӧмъясӧн право ни закон тӧдтӧм, яндысьтӧм да жаль тӧдтӧм вын водзын.
Сійӧ киясын вӧліны став олӧмъясыс да сійӧ вермис отчёттӧг кӧдзны йӧз масса пӧвстӧ смерть, вермис бырӧдны ловъяясӧс, кыдз сылы окота да мыйта вӧлі сылы колӧ.
Некод эз вермы сійӧс кутны.
Некодкӧд сійӧ эз кӧсйы сёрнитны.
Вӧліс помтӧм властя да спокойнӧя петкӧдліс аслас властьыслысь мератӧмлунсӧ, тӧлктӧг тыртіс карса уличьяс шойясӧн, ойдӧдіс найӧс вирӧн.
Сылӧн вирӧсь, дурмӧм кратайтчӧмыс бура тыдаліс.
Сійӧ чужтіс ӧтсӧгласа полӧмлун, зӧлитан страк, коді тыртӧммӧдӧ лов.
И личлэдзлытӧг садьмӧдіс вежӧр, тшӧктіс сійӧс вӧчны мортӧс выль ногӧн доръян планъяс, олӧм видзӧм кузя выль вӧчӧмторъяс.
Юрсӧ улӧ копыртӧмӧн, вирӧссьӧм кияснас качайтӧмӧн муніс кутшӧмкӧ зумыд тэчаса, латшкӧс тушаа морт.
Сылӧн пальто водзыс вӧлі сука вирӧссьӧма.
— Ті ранитчинныд? — юалісны сылысь.
— Эг.
— А вирыс?
— Абу менам тайӧ! — сувтлытӧг вочавидзис сійӧ.
И друг сувтіс, видзӧдліс гӧгӧр да шуис тешкодь гораа:
— Тайӧ абу менам вирыс, господа, — тайӧ вирыс налӧн, кодъяс эскисны...
Помавтӧг, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ, бара юрсӧ копыртӧмӧн.
Йӧз чукӧрӧ, нагайкаясӧн шенасигтыр, пырис вӧла отряд.
Наысь кутісны пышйыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, мӧда-мӧднысӧ топӧдӧмӧн да стенъясӧ кавшасьӧмӧн.
Салдатъяс вӧліны кодӧсь, седлӧаныс катласигтыр, найӧ йӧйъяс моз нюмъялісны, мукӧддырйиыс, быттьӧкӧ неокотапырысь, нӧйтісны нагайкаясӧн йӧзсӧ юръясас да пельпомъясас.
Ӧти дойдӧмсьыс усис, но пыр жӧ, кок йылас сувтӧм бӧрын, юаліс:
— Мыйысь?
Э-эк тэ, пемӧс!
Салдат ӧдйӧ кватитіс пельпом сайсьыс винтовкасӧ да лыйис сылы кияс йывсьыс, вӧвсӧ сувтӧдлытӧг.
Морт бара усис.
Салдат серӧктіс.
— Мый вӧчӧны? — повзьӧмысла горзіс пыдди пуктана, бура пасьтасьӧм господин, ассьыс повзьӧм чужӧмсӧ бергӧдӧмӧн. — Господа!
Ті аддзанныд?
Оръявлытӧг визувтіс гӧлӧсъяслӧн пӧдӧм, ыззьӧдан шум, повзьӧм шогын да шӧйӧвошӧмын чужис мыйкӧ надзӧник да кулӧмысь ловзьӧмӧс тӧдчытӧг ӧтувтан, уджавны велавтӧм, кужтӧм мӧвп.
Но аддзысьлісны мирлӧн йӧз.
— Висьталӧй, мыйла сійӧ видіс салдатӧс?
— Салдат кучкис!
— Сылы вӧлі колӧ кежны!
Ворота сайын кык нывбаба да студент кӧрталісны рабочӧйлысь пуляӧн ранитчӧм кисӧ.
Сійӧ чукрасис, зумыша гӧгӧр видзӧдлывліс да висьтавліс ас гӧгӧрсаыслы:
— Некутшӧм гуся кӧсйӧмъяс миян эз вӧв, та йылысь сӧмын висьталӧны немортъяс да кыйӧдчысьяс.
Ми мунім явӧ.
Министръяс тӧдісны, мыйла ми мунам, на ордын эм миян петициялӧн копия.
Висьталісны мед эськӧ, немортъяс, мый оз пӧ позь, энӧ мунӧй.
Вӧлі кадыс висьтавны миянлы тайӧс, ми эгӧ талун чукӧртчӧй...
Ставыс тӧдісны, и полиция, и министръяс, мый ми мунам.
Рӧзбойникъяс...
— Мый йылысь ті коринныд? — зэв збыльысь, мӧвпалӧмпырысь юаліс дзор да косіник старик.
— Корим, медым сар бӧрйӧмъясӧс корис войтырсянь да накӧд веськӧдліс делӧяснас, а эз чиновникъяскӧд.
Рӧзӧритісны Россиясӧ, сволочьяс, грабитісны ставнымӧс!
— Збыль...
Контроль колӧ! — висьталіс старик.
Рабочӧйлысь кӧрталісны ранасӧ, видзчысьӧмӧн лэдзисны паськӧм соссӧ.
— Аттьӧ, господа!
Ме шулі ёртъяслы весь ми мунам!
Оз ло тӧлкыс...
Ӧні докажитӧма тайӧс.
Сійӧ видзчысьӧмӧн сюйис кисӧ пальто кизьяс коластас да тэрмасьтӧг муніс сэсь.
— Ті кыланныд, кыдз найӧ тӧлкуйтӧны?
Тайӧ, батенькаӧй...
— Нда!
Кӧть век жӧ вӧчны татшӧм бойня...
— Талун — сійӧс, аски — менӧ вермасны...
— Нда...
Мӧдлаын пӧся вензисны:
— Сійӧ вермис не тӧдны!
— Сідзкӧ мыйла сійӧ?
Но йӧз, кодъяс зілисны ловзьӧдны кулӧмӧс, вӧлі шоч нин, эз нин тӧдчы.
Найӧ скӧрмӧдісны кулӧм призракӧс ловзьӧдны асланыс пондылӧмъясӧн.
На вылӧ усьласисны кыдзи врагъяс вылӧ, и найӧ повзьӧмӧн вошлісны.
Уличӧ, йӧзӧс топӧдӧмӧн, пырис артиллериялӧн батарея.
Салдатъяс пукалісны вӧвъяс да передокъяс вылын, мӧвпӧ усьӧмӧн видзӧдісны водзӧ, йӧз юръяс вомӧн.
Йӧз чукӧр жӧдзис, туйсӧ сетіг, тӧбсис зумыш чӧв олӧмӧн.
Зильгис шлия, йиркакылісны ящикъяс, пушкаяс, хоботъяснас довкйӧдлӧм, сюся видзӧдісны муас, быттьӧкӧ исалісны сійӧс.
Тайӧ поездыс уськӧдіс мӧвп вылӧ кулӧмаӧс дзебӧм.
Кӧнкӧ кыліс лыйӧм шыяслӧн трачмунӧм.
Йӧз кынмисны, кутісны кывзысьны.
Кодкӧ ньӧжйӧник шуис:
— Нӧшта!..
И друг улич кузьта котӧртіс повзьӧмлӧн виччысьтӧм пыркмунӧм.
— Кӧні, кӧні?
— Ді вылын...
Васильевскӧй вылын.
— Ті кыланныд?
— Збыльысь?
— Веськыд кыв!
Оружейнӧй магазинсӧ босьтӧмаӧсь...
— Ого?
— Пилитӧмаӧсь телеграф сюръяяссӧ, баррикада стрӧитӧмаӧсь...
— Нда... вот кыдз?
— Унаӧн найӧ?
— Унаӧн!
— Эк, кӧть эськӧ мынтісны водзӧс мыжтӧм вирсьыс...
— Мунам сэтчӧ!
— Иван Иванович, мунамӧй, а?
— Нда...
Тайӧ, тӧданныд...
Йӧз чукӧр весьтын быдмис морт фигура, да рӧмыдас гораа кыліс чуксалӧм:
— Коді кӧсйӧ тышкасьны мездлун вӧсна?
Народ вӧсна, мортлы олӧм вылӧ, удж вылӧ право вӧсна?
Коді кӧсйӧ кувны тышын водзын лоан бур олӧм вӧсна — локтӧй отсӧг вылӧ!
Ӧтияс мунісны сы дінӧ, и улич шӧрын артмис сука сувталӧм телӧяслӧн топыд ядро, мукӧдъяс тэрмасьӧмӧн муналісны кытчӧкӧ бокӧ.
— Ті аддзанныд, кутшӧма скӧрмӧма войтырыс!
— Тырвыйӧ законнӧя, тырвыйӧ!
— Тӧлктӧмторъяс лоасны...
Ай-ай-ай!
Йӧз сылісны рытъя рӧмыдас, разӧдчисны гортъясаныс да аскӧдныс нуисны налы тӧдтӧм майшасьӧм, ӧткалунлысь повзьӧдчана ощущение, асланыс олӧм драмалысь, рабъяслӧн тӧлктӧм, праватӧм олӧмысь джынвыйӧ садьмӧм мыв...
И дасьлун пырысь-пыр ладмӧдчыны быд дінӧ, мый выгоднӧ, бур...
Лоис страшнӧ.
Пемыдыс орйӧдліс йӧз костысь йитӧдсӧ — ортсыса интереслысь омӧлик йитӧдсӧ.
И быдӧн, кодлӧн эз вӧв морӧсас биыс, тэрмасис ӧдйӧджык аслас привычнӧй пельӧсӧ.
Пемдіс.
Но бияс эз ӧзйыны...
— Драгунъяс? — горӧдіс кирган гӧлӧс.
Пельӧс сайсянь друг тыдовтчис вӧла отряд, некымын секунд вӧвъяс падъялӧмӧн йӧктісны места вылас и друг кутісны тӧвзьыны йӧз вылӧ.
Салдатъяс кутісны лёк горшӧн омлявны, равзыны, и вӧлі таын мыйкӧ не мортсяма, пемыд, синтӧм, шогӧ уськӧдан лача воштӧмлань гӧгӧрвотӧм матыслун.
Пемыдас и йӧзыс, и вӧвъясыс лоисны посниджыкӧсь и сьӧдджыкӧсь.
Шашкаяс дзирдалісны чусыда, горзӧмъяс вӧліны этшаджык, да унджык кыліс кучкалӧмъяс.
— Нӧйтӧй найӧс мыйӧн сюрӧ, ёртъяс!
Вир вӧсна, — нӧйтӧй!
— Пышйы!..
— Эн лысьт, салдат!
Ме тэныд абу мужик.
— Ёртъяс, изъясӧн!
Ичӧтик сьӧд фигураясӧс пӧрлӧдлігтыр, вӧвъяс чеччалісны, гӧрдлісны, корсйӧдлісны, зёльӧдчис сталь, кыліс команда.
— Отделенньӧ...
Тэрмасяна да нервнӧя сьыліс труба.
Ӧта-мӧднысӧ тойлаліг, усялігтыр котӧртісны йӧз.
Улич тыртӧммис, а сы шӧрын, му вылас лоины сьӧд мылькъяс, да кӧнкӧ пыдын, пельӧс сайын, кылісны сьӧкыд, тэрыб вӧв кок шыяс...
— Ті ранитчӧмныд, ёрт?
— Пельӧс керыштісны... буракӧ...
— Мый вӧчан куш кинад!
Тыртӧм уличын пыдісянь юрӧбтіс лыйсьӧмъяслӧн йӧла.
— Абу на мудзӧмаӧсь ещӧ, — дьявӧлъясыд.
Чӧв.
Тэрмасяна воськовъяс.
Сэтшӧм тешкодь, мый этша шыясыс и абу вӧрӧмыс тайӧ уличас.
Быдласянь кылӧ пыдісянь васӧд юралӧм, — быттьӧ саридз ойдӧдӧма карсӧ.
Кӧнкӧ матын ньӧжйӧник ымзӧм вералӧ пемыдас...
Кодкӧ котӧртӧ да лолалӧ сьӧкыда, оръясьӧм лов шыӧн.
Повзьӧмпырысь юалӧм:
— Мый, ранитчин?..
Яков?
— Энлы, нинӧм! — вочавидзӧ кирган гӧлӧс.
Пельӧс сайсянь, кытчӧ саялісны драгунъяс, бара тыдовтчӧ йӧз чукӧр да сука, сьӧда визувтӧ став улич пасьтаыс.
Кодкӧ, водзын мунысьяс пӧвстысь да пемыдас йӧз чукӧрсьыс торйӧдны позьтӧм, висьталӧ:
— Талун миянсянь босьтісны обязательство вирӧн — талунсянь миянлы колӧ лоны гражданаясӧн.
Нервнӧя сыркмуніг, сійӧс торкис мӧд гӧлӧс:
— Да, петкӧдлісны асьнысӧ миян батьяс!
Кодкӧ грӧзитчӧмӧн шуис:
— Ми огӧ вунӧдӧй тайӧ лунсӧ!
Мунісны ӧдйӧ, топыд чукӧрӧн, сёрнитісны унаӧн ӧтпырйӧ, гӧлӧсъяс гудыра ӧтлаасисны зумыш, сьӧд юралӧмӧ.
Пӧраӧн кодкӧ, гӧлӧссӧ горзӧмӧдз кыпӧдӧмӧн, вевтыртліс минута кежлӧ ставсӧ.
— Мыйта виалалӧма йӧзсӧ!
— Мыйысь?!
— Оз!
Оз позь миянлы вунӧдны тайӧ лунсӧ.
Бокысянь кыліс оръясян да кирган гӧлӧсӧн горӧдӧм, пророчество моз, лёк тунъялана.
— Вунӧданныд, рабъяс!
Кутшӧм тіянлы — йӧз вирыд?
— Ланьт, Яков...
Лоис пемыдджык да чӧвджык.
Йӧз мунісны, гӧлӧс шыяслань бергӧдчывліг, ропкисны.
Керка ӧшиньсянь уличӧ виччысьӧмӧн усис виж югӧр.
Сійӧ югӧр улын пӧнар дінын тыдалісны кык сьӧд морт.
Ӧтиыс, муӧ пуксьӧмӧн, мышнас мыджсьӧма пӧнарӧ, мӧдыс, сы весьтӧ копыртчӧмӧн, буракӧ, кӧсйӧ лэптыны сійӧс.
И бара кодкӧ на пиысь пӧдӧм шыӧн да шогпырысь шуис:
— Рабъяс...
{Говард Фаст (комиӧдіс Югов А.) @ Тони да волшебнӧй ӧдзӧс @ беллетристика @ Говард Фаст. Тони да волшебнӧй ӧдзӧс @ 1957 @}
Говард Фаст. Тони да волшебнӧй ӧдзӧс
Менам челядьлы да став ныв-зонлы, кодъяс пыр юасьӧны менсьым, мыйла ме сэсся ог гиж налы небӧгъяс.
ПЕРВОЙ ГЛАВА
ТОНИ ДА ВЕЛӦДЫСЬ
— Мыйла... — юаліс Тони Мак-Тэвиш Ливи, — мыйла ті пыр шуанныд найӧс дикӧйясӧн?
Найӧ ньӧти абу дикӧйӧсь.
Найӧ сэтшӧм жӧ бур, мирнӧй йӧз, кыдзи и став мукӧдыс.
— Со кыдзи! — шуис мисс Клэтт, и сылӧн чужӧмыс сэтшӧма вежсис, кыдзи эз ӧтчыдысь нин вӧвлы, и Тони зэв бура нин тӧдіс тайӧс. — Тэ кӧсъян шуны, Тони, мый тӧдан индеечьяс йылысь ме дорысь унджык.
Классын ставныс серӧктісны — эз сы вылӧ, мый висьталіс велӧдысь, а сы вылӧ, кыдзи сійӧ шуис тайӧс, — и ставныс кутісны видзӧдны Тони вылӧ.
Ставныс тӧдісны, мый ӧні заводитчас обычнӧй представление, да лӧсьӧдчисны гажӧдчыштны; ӧтнас Тони быттьӧ кынмис аслас парта сайӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ да видзӧдіс веськыда ас водзас.
— Но кыдзи нӧ, Тони, — бара юаліс мисс Клэтт: — индеечьяс йылысь ме дорысь тэ унджык тӧдан?
— Ог.
— Но тэ сэтшӧм увереннӧя шуин, мый найӧ абу дикӧйӧсь, а прӧстӧ бур, мирнӧй йӧз, кыдзи и мукӧдъяс!
Тэ, тыдалӧ, индеечьяс йылысь ме дорысь унджык тӧдан, сэтшӧм збоя кӧ нин мекӧд вензян.
Миян кадӧ велӧдысь, гашкӧ, аддзис эськӧ и бурджык подход дас ӧти арӧса зонка дінӧ, но и тайӧ сёрниыс и став мукӧд лоӧмторыс, кодъяс йылысь ме кута висьтавны тайӧ небӧгас, лоины 1924 воын.
Да и Тони Мак-Тэвиш Ливи унаысь дӧзмӧдліс мисс Клэттӧс.
Пыр, кор сӧмын вӧлі позьӧ, мисс Клэтт зілис мынтыны сылы сійӧн жӧ; эз эновтчы сійӧ и тайӧ пӧрйӧ.
Тони джӧмдіскодь нин, и мисс Клэтт чорыда решитіс, мый оз эновт тайӧ сёрнисӧ сэтчӧдз, кытчӧдз Тони оз дзикӧдз джӧмды.
— Индеечьяс йылысь ме тіян дорысь ньӧти ог унджык тӧд, — надзӧник, кывъяссӧ корсяліг, шуис Тони, — но мыйсюрӧ ме на йылысь тӧда.
— Миян пӧвстысь быдӧн вермас шуны тайӧс жӧ, — нюммуніс мисс Клэтт и классын та вылӧ бара ставныс ызнитісны-серӧктісны. — Но тэ, ме аддза, тӧдан индеечьяс йылысь вывті уна.
Кытысь нӧ тэ найӧс сэтшӧм бурасӧ тӧдан?
— Тӧда и ставыс.
— А-а, гӧгӧрвоа! — шуис мисс Клэтт. — Тэнад, буракӧ, индеечьяс пӧвстын эмӧсь ёртъяс?
— Да, эмӧсь.
Мисс Клэтт лӧньӧдіс сералысь классӧ, и сійӧ велӧдчысьясыс, кодъяс бура тӧдӧны велӧдысьӧс да Тониӧс, чувствуйтісны нин, мый матысмӧ критическӧй минута, и пельяссӧ чошкӧдӧмӧн виччысисны помсӧ.
— Сідзкӧ, Тони, тэнад эмӧсь ёртъяс индеечьяс пӧвстын?
Гашкӧ, дзонь племя?
— Прӧстӧ ме тӧда ӧти индейскӧй сикт, — вочавидзис Тони.
— Ак, со мый!
А кӧні нӧ тайӧ сиктыс, Тони?
— Карлӧн войвыв окраинаын, — решительнӧя и тайӧ жӧ кадӧ лачатӧг вочавидзис Тони.
Мисс Клэтт читкыртіс синсӧ.
Сійӧ тшӧкыда шулывліс, мый прӧститас кагалы ставсӧ, пӧръясьӧмысь кындзи.
Но такӧд тшӧтш сійӧ лыддьывліс коланаӧн «воспитывайтны пример вылын» да эз артасьлы ӧти кагалӧн чувствоясӧн, мед сӧмын мукӧдыс ставсӧ гӧгӧрвоисны.
— Сідзкӧ, миян карын, Тони, эм индейскӧй сикт; сэні олӧны тэнад ёртъясыд, и ставыс тайӧ Нью-Йоркын, 1924 воын?
Висьтав жӧ миянлы: кӧніджык тайӧ сиктыс и кутшӧм индейскӧй племя сэні олӧ?
— Тайӧ сиктӧдзыс час куим кымын мунны, — вочавидзис Тони шогпырысь, но упрямӧя, — сэні олӧны весквейстикъяс нима индеечьяс, и найӧ абу дикӧйӧсь, а зэв бур да авъя йӧз.
Верманныд не эскыны, меным дзик веськодь.
— Пӧръясьӧм ме ог терпит! — шуис мисс Клэтт. — Тони, тэ кольччан школаӧ урокъяс бӧрын.
И Тони кольччис школаӧ урокъяс бӧрын.
Сідзкӧ, сійӧ талун оз вермы петавны ӧдзӧс сайӧ, а тайӧ весиг лёкджык класснӧй дӧска вылӧ «Ме сэсся ог кут пӧръясьны» куимсёысь гижӧм дорысь.
Сэсся Тониӧс лэдзисны гортас да сетісны батьыслы записка — и тайӧ, дерт, вӧлі медся лёк.
...Тони да мисс Клэтт костын вочасӧн заводитчис прамӧй война, сы вӧсна мый найӧ некор и нинӧм йылысь эз мӧвпавлыны ӧткодя.
Торйӧн найӧ вӧліны дзик мӧдӧсь ӧтлаын дорысь.
А кор лолісны ӧтилаын, найӧ сӧмын вӧчлісны ӧта-мӧдныслы лёк да гажӧдісны став классӧ.
Мисс Клэтт, лӧсьыдіник нывбаба, Тонилы вӧлі сӧмын велӧдысьӧн, а сідзкӧ, колӧ вӧлі сыысь видзчысьны.
Ачыс Тони, чангыль ныра, латшкӧс, беринӧсь чужӧма зонка, аслас олӧмын эз на тӧдлы сэтшӧм уна лёктор — сылы-ӧ вӧлі венласьны мисс Клэтткӧд, кодлӧн найӧ вӧлі ёна унджык!
Мукӧдторйын противникъяслӧн вынъясыс вӧліны пӧшти ӧткодьӧсь.
Тышыс заводитчис медводдза велӧдчан лунсянь, медводдза луннас жӧ, кор мисс Клэтт, кыдзи сійӧ шулывліс, тӧдмасьӧ вӧлі велӧдчысьяскӧд.
Сійӧ велӧдіс Ист-Сайдса школаын да лыддис, мый сылы быть колӧ тӧдны, кыдзи олӧны да кутшӧм семьяясысь сылӧн велӧдчысьясыс.
Та могысь сійӧ быдӧнлысь юавліс национальносьт йылысь.
— Менам сійӧ абу, — шуис Тони, кор воис кад вочавидзны сылы.
Тайӧ вӧлі Тони Мак-Тэвиш Ливи да мисс Клэтт костын медводдза зыксьӧм.
— Быд мортлӧн эм национальносьт, — стрӧга шуис мисс Клэтт.
Тайӧс шуигӧн мисс Клэтт, дерт, тӧдвылас кутіс велӧдчысьясӧс, а эз асьсӧ, сы вӧсна мый сы кодь йӧзыс некор оз думайтны асланыс национальносьт йылысь.
— Кӧні чужлӧмаӧсь тэнад бать-мамыд?
— Батьӧй менам Бруклинысь, — вочавидзис Тони, и, мисс Клэтт мнение серти, таын кыліс эз гӧгӧрвоӧдӧм, а вызов. — Мамӧй менам Вашингтон штатысь.
Сылӧн овыс Мак-Тэвиш, но сылӧн мамыс вӧлӧма джынвыйӧ индианка да джынвыйӧ шведка.
Сылӧн батьыс вӧлӧма шотландеч; сӧмын сылӧн мамыс вӧлӧма гаитянка.
А менам бабушкаӧй — тайӧ менам батьлӧн мамыс — итальянка, и менӧ шуӧмаӧсь Тониӧн сылӧн бать серти.
Сӧмын сійӧ вӧлӧма француз, Марсельысь, но сылӧн батьыс да мамыс Марсельӧ вотӧдз вӧлӧмаӧсь итальянечьясӧн, сэні итальянечыд уна, но сылӧн батьыс вӧлӧма джынвыйӧ немеч...
— Кодлӧн батьыс? — горӧдіс мисс Клэтт.
— Сылӧн дедушкаыс, — вочавидзис Тони, весиг лолыштнысӧ эз вевъяв. — А менам батьӧй еврей, стӧчджыка кӧ, еврейнас вӧлӧма сылӧн батьыс, а эз менам бабушкаӧй, сійӧ вӧлӧма француженка, немка и итальянка, а дедушка вӧлӧма роч и литовеч, а ещӧ сійӧ вӧлӧма еврей, а литовечыс гӧтрасьӧма полька вылӧ...
Со мый вӧсна сійӧ менам абу.
— Мый абу? — вашнитіс мисс Клэтт да сэк жӧ казяліс, мый кок улас джоджыс зыбуч лыа моз гӧвкъялӧ.
— Национальносьтӧй абу, — шуис Тони, — сыысь кындзи, мый менам бать воӧма татчӧ Бруклинысь 1912 воын.
Мисс Клэтт эз кут водзӧ нуӧдны тайӧ сёрнисӧ, но буретш сэки сылӧн Тоникӧд йитӧдын лои медводдза потасыс, коді некыдзи эз быр, а, мӧдарӧ, лунысь лун паськаліс.
Мисс Клэтт сідзи эз и вермы гӧгӧрвоны Тониӧс: вывті йӧй либӧ абу арлыд сертиыс вежӧра, вывті челядь мывкыда али зэв мудер.
Збыльысьсӧ Тони эз вӧв ни сійӧн, ни тайӧн.
Сійӧ вӧлі дас ӧти арӧса зонка, ставнас мукӧдъяс кодь жӧ, мый эз вӧв йитчӧма ӧдзӧскӧд.
И кӧть ӧдзӧсыс вӧлі дзик шензьӧданаӧн, волшебнӧйӧн, та йылысь Тони некор эз думайтлы.
Ӧдзӧсыс жӧ вӧлі йӧрас, керка саяс, кӧні сійӧ оліс, — вот и ставыс.
Тони оліс Мотт-стрит вылын, Хустон-стритсянь кык квартал сайын.
Мотт-стрит заводитчӧ Хустон-стрит дорын, мунӧ сысянь лунвывлань Манхэттен ді помӧдз, и сылӧн лунвыв помыс — Чайнатаунын нин, кӧні олӧны китаечьяс.
Тониӧс ёна интересуйтіс тайӧ районыс: мортын кӧ сорлассьӧма сы мында национальносьт, то весиг тешкодь, мыйла сыын абу нӧшта и китайскӧй вир.
Кыкысь нин Тони вӧлі Чайнатаунын батьыскӧд да мамыскӧд, сёйліс тані бур, ӧкмыс блюдоысь семейнӧй ӧбед квайтымын цент дон, и ӧдзӧс аддзытӧдз лыддис Чайнатаунӧс му вылас медся интереснӧй местаӧн.
Но Мотт-стритлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні оліс Тони, Чайнатаунсянь вӧлі ылын.
Сы вылын радӧн сулалісны ӧта-мӧд дінас топӧдчӧм, векньыдик да дзик ӧткодь, гӧрд кирпичысь вӧчӧм важ олан керкаяс.
Тони оліс татшӧм керкаясысь ӧтиын, мӧд судтаас, неыджыд куим комнатаа квартираын, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны йӧрӧ.
Куимнан жырйыс вӧлі зэв ичӧтик, а Тонилӧн йӧртӧдыс — медся ичӧтик.
Тані узьліс Тони; мӧд, неуна ыджыдджык жырас, узьлісны сылӧн бать-мамыс, а коймӧдас — тані жӧ вӧлі и кухня — ставныс найӧ сёйлісны, сёрнитлісны, уджавлісны да занимайтчылісны; шуны кӧ, тані коллявлісны найӧ унджык кадсӧ.
Семьяыс оліс зэв гӧля, но Тони ёнасӧ эз казяв тайӧс, сы вӧсна мый ставныс, кодъясӧс сійӧ тӧдіс, олісны сэтшӧм жӧ гӧля либӧ гӧльджыка на, а сылӧн век жӧ вӧлі торъя комната.
Мукӧд семьяын, кӧні быдмисны куим, нёль, вит, а мукӧддырйиыс и дас челядь, некодлӧн некор торъя комната эз вӧвлы.
А Тонилӧн, семьяын ӧтка пилӧн, вӧлі аслас жыр и аслас ӧшинь, и ӧшинь саяс — аслас пӧжарнӧй пос.
Сійӧ вермис петны ӧшинь пырыс тайӧ пос вылас да сы кузя куим минутаӧн воӧдчыны ӧдзӧсӧдз — эз керка ӧдзӧсӧдз, а керкасайса забор ӧдзӧсӧдз.
Тӧданныд кӧ, сійӧ керкаыслӧн, кӧні оліс Тони, вӧлі и керкасайса йӧр.
Тайӧ йӧрсӧ вӧлі потшӧма дас фут гӧгӧр судта потшӧсӧн.
Вот тайӧ заборас, коді торйӧдіс Тони керкасайса йӧрсӧ мӧд улича вылӧ петысь керкасайса йӧрысь, и вӧлі ичӧтик ӧдзӧс.
Тайӧ и вӧлі Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧсыс.
Сы могысь, медым воӧдчыны сыӧдз комната ӧшиньӧд, колӧ вӧлі петны пӧжарнӧй пос вылӧ, лэччыны сы кузя увлань да ӧшйыны ки вылад, сэсся чеччыштны крӧватьысь важ пружиннӧй сетка вылӧ, чеччалыштны сы вылын неуна, чеччыштны важ кӧрт пач вылӧ, кытшовтны важ консервнӧй банкаяс чукӧр, жугалӧм туалетнӧй пызан, важ холодильник да сиысь вӧчӧм матрац, кыкысь воськовтны сімӧм канализационнӧй труба кузя, вуджны фургон пуклӧс вомӧн.
Сэсся колис сӧмын вуджны диван вомӧн, кытысь быд бокӧ чурвидзисны эжӧд, пакля да пружина торъяс, и ті веськаланныд волшебнӧй ӧдзӧс водзӧ.
Гортас мунігӧн Тони дугдывтӧг думайтіс, сетны-ӧ мисс Клэттлысь гижӧдторсӧ батьыслы, али бурджык восьтыны кӧнвертсӧ, лыддьыны запискасӧ да косявлыны сійӧс посни-посни торъяс вылӧ.
Тони эз пов батьсьыс — батьыс некор сійӧс эз нӧйтлы, — но сійӧ сідзи кужис видзӧдлыны Тони вылӧ, кор мӧдыс мыжмыліс, мый любӧй нӧйтӧм вӧлі эськӧ бурджык.
Сійӧ видзӧдіс Тони вылӧ да быттьӧ висьталіс тайӧ видзӧдласнас: ставсӧ, мый ме вӧча, ме вӧча тэныд, а тэ вот менӧ подведитін.
Тони вывті ёна радейтіс батьсӧ, но эз вермы сыкӧд быдтор йылысь варовитны, кыдзи мамыскӧд.
Тони тӧдіс: колӧ сӧмын, медым батьыслы везитіс, и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Но найӧ уличавывса став мукӧд керкаясса став мукӧд батьяслы колӧ вӧлі сійӧ жӧ.
Кыдзи и Тонилӧн батьыс, найӧ уна уджалісны, волывлісны гортаныс вывті мудзӧсь, и та вӧсна налӧн эз тырмыв терпениеыс ноксьыны челядьныскӧд.
Тони эз зэв бура гӧгӧрво, мый сэтшӧм «везитӧыс».
Быдпӧрйӧ, кор профсоюз юӧртліс забастовка йылысь и батьыс заводитліс волывлыны гортас урчиттӧм кадӧ, а чужӧмыс сылӧн вӧвлі зумыш, а мукӧддырйиыс и кыпыд, кутшӧм овлӧ пикетчикъяслӧн, Тони думайтліс: «Гашкӧ, ӧні сэсся батьлы и везитас?»
Но тайӧ эз лолы, да Тони сідзи и эз тӧдмав, кыдзи жӧ сійӧ овлӧ, кор мортлы везитӧ.
Но сійӧ чувствуйтіс: гашкӧ, сы вӧсна батьыс и овлӧ корсюрӧ татшӧм стрӧг, мый сылы оз везит.
И, дерт нин, батьлы вӧлі эськӧ ёна бурджык, эз кӧ пӧлучит сійӧ мисс Клэттсянь запискасӧ.
Но Тони тӧдіс и мисс Клэттӧс.
Унджык кадыс сылӧн муніс сы вылӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм воськов вӧчас водзӧ мисс Клэтт, да ас кадӧ аслыс вӧчны воськов сыысь водзджык.
Сійӧ тӧдіс, мый мисс Клэтт быть юалас, кӧні батьсяньыс вочакывйыс, и гӧгӧрволіс, мый батьыс кӧ оз лыддьы запискасӧ, мисс Клэтт да сы костын, Тони костын, заводитчас дыр нюжалана тыш, коді нинӧм бурсӧ оз вай.
Сійӧ збоймӧдчис да, гортас воӧм бӧрын, сетіс запискасӧ мамыслы.
— Тайӧ батьлы, — шуис сійӧ.
— Тэ бара мыйкӧ вӧчин?
Тони чӧла гогнитіс юрнас.
Мамыс сетіс сылы выя нянь тор да ыстіс гуляйтны.
Сійӧ петіс керкасайса йӧрас, но шондіыс вӧлі лэччӧ нин, да Сантинилӧн кык ичӧтик нывка сэні ворсісны «нывъяс-мамъясӧн».
Сійӧ аддзис, мый талун нинӧм и думайтны ӧдзӧс йылысь, да петіс керка водзвывса улича вылӧ, кӧні челядь ворсісны «шырӧн-каньӧн».
Ужнайтӧм бӧрын батьыс шуис:
— Пыралам тэ дорӧ, пиук, миянлы колӧ сёрнитыштны.
— Ладнӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны Тони комнатаӧ: медводз батьыс, сы бӧрся пиыс.
Тони видзӧдліс бӧрвылас да аддзис, мый мамыс, кухняса кичышкӧдӧн кияссӧ косӧдігмоз, тӧждысьӧмӧн видзӧдіс на бӧрся, и сылӧн шыльыда сыналӧм сьӧд юрсиыс мичаа лӧсталіс лампа югӧр улын.
Весиг тайӧ здукас Тони думыштіс сы йылысь, кутшӧм мича мамыслӧн юрсиыс.
Жаль, мый мамыс оз вермы нимкодясьны сыӧн, Тониӧн, сідзи жӧ, кыдзи сійӧ пыр восхищайтчӧ мамнас!
Тони пуксис крӧвать вылас, а батьыс пуксис жырйын дзик ӧти улӧс вылӧ.
Тонилы аддзис, мый батьыс майшасьӧ и оз тӧд, кысянь панны сёрнисӧ.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Тэ тӧдан, Тони, кутшӧма ме тэ вылӧ надейтча?
— Ы-ы.
— Гашкӧ, вӧлі кӧ эськӧ мамыдкӧд миян уна челядь, ставыс эськӧ вӧлі мӧд ног.
Но тэ миян дзик ӧтнад.
Ме уна уджала да кӧсъя, медым, кор тэ быдман, олӧмад тэныд ме дорысь ёнджыка мойвиис.
— Ме тӧда, батьӧ.
— Сідзкӧ, кыдзи тэ чайтан, кутшӧм меным пӧлучайтны тэнад велӧдыссянь записка сы йылысь, мый тэ бара пӧръясин?
— Навернӧ, тэныд ёна абу лӧсьыд, батьӧ.
— И сідзи мисьтӧма пӧръялін...
Тэ шуӧмыд велӧдысьыдлы, мый тэнад эмӧсь тӧдса индеечьяс, быдса сикт.
Мыйла тэ тайӧс шуин?
— Сы вӧсна мый тайӧ збыль.
А сійӧ висьтавліс миянлы индеечьяс йылысь уна нинӧмабусӧ, и ме сідзи и шуи сылы.
— Кытысь тэ тӧдан, мый сійӧ нинӧмабусӧ висьталіс индеечьяс йылысь?
— Сы вӧсна мый ме тӧда тайӧ индеечьяссӧ и ёна ёртася накӧд, — вочавидзис Тони.
— Кутшӧм индеечьяскӧд?
— Весквейстикъяс племяысь.
— Вай, Тони, тэ меным мойдъястӧ эн мойд!
Ме дӧзми нин тэнад больгӧмысь!
— Да ог жӧ, батьӧ, ме тэнӧ ог ылӧдлы, и мисс Клэттӧс эг ылӧдлы.
Ме ветлі индейскӧй сиктӧ Питер Ван-Добенкӧд.
— Коді сійӧ Питер Ван-Добеныс?
Тони ньылыштіс дульсӧ, пыдісянь ышловзис да шуис:
— Голландскӧй зонка.
— Кутшӧм голландскӧй зонка?
— Налӧн эм ферма, и сійӧ менам ёрт.
— Тырмас, Тони!
Тэ мый, он гӧгӧрво, мый висьталан?
Индейскӧй сикт, ферма, голландскӧй зонка...
Ӧти ылӧдлӧм бӧрся мӧд...
Мыйла тэ нинӧмабусӧ лӧсьӧдлан?
Тэ ӧмӧй чайтан, мый ме эска тайӧ мойдъясыдлы?
— Он, — вочавидзис Тони, — тӧдӧмысь, он эскы.
— Сідзкӧ, мыйла тэ найӧс висьтавлан?
— Сы вӧсна мый ставыс тайӧ збыль, — лачатӧг вочавидзис Тони.
Батьыслӧн терпениеыс кутіс бырны:
— Кыдзи ставыс збыль?
Ме тӧда, мый ставыс тайӧ выдумайтӧмтор!
Буракӧ, бура нӧйтӧм сӧмын исправитас тэнӧ, Тони.
Кыдзи тэ верман меным веськыда пӧръявны, мый вӧлін индейскӧй сиктын да голландскӧй фермаын?
Кытысь тэ найӧс аддзин?
— Сэтысь, — вочавидзис Тони усьӧм гӧлӧсӧн ӧшинь вылас индӧмӧн.
— Тони!
— Ме муна йӧрса ӧдзӧсӧд... — тэрыба шуис Тони, медым ӧдйӧджык ставсӧ висьтавны да помавны та вылын, — ме муна дворса ӧдзӧсӧд да пета Питер Ван-Добен фермаса амбар дорын.
Сэні ставыс мӧдног.
Гӧгӧрбок сӧмын фермаяс да вӧр, миян кодь керкаясыс да уличаясыс абуӧсь.
А мунны кӧ туй кузяыс войвылӧ, сэні эм индейскӧй сикт, буретш неыджыд увтас шӧрын, коді кыссьӧ Севернӧй юӧдз.
Колӧ лэччыны тайӧ увтасінас, и сэні эм ордым, кодӧс индеечьяс писькӧдӧмаӧсь вӧр вомӧныс.
Кор матыстчан сиктланьыс, заводитӧны увтчыны понъяс.
Шондіыс писькӧдчӧ пу коръяс пыр, и та вӧсна трӧпаыс ставнас кольквиж, и понъясыс тшӧтш кольквижӧсь, дзик шонді кӧчьяс кодьӧсь; найӧ чеччалӧны да гартчӧны тэ гӧгӧр, но оз курччасьны, а сӧмын киястӧ нюлӧны.
А сэні и сиктыс нин тыдалӧ: сэні пу кырсьясысь вигвамъяс, и кылӧ чӧскыд сёян дук, и быдлаын туплясьӧны еджыд ракпаньяс да шӧйтӧны голландскӧй купечьяс.
Найӧ ньӧбалӧны звер куяс да дугдывтӧг шпуткӧны-куритӧны асланыс кузь каллянъяссьыныс...
— Тырмас, Тони!
Ме водзӧ ог кӧсйы кывзыны!
— Да ӧд тэ ачыд тшӧктін.
Тэ тшӧктін меным висьтавны тэныд...
— Нинӧмабусӧ?
Тони чӧла видзӧдліс батьыс вылӧ.
— Аддзан, — шуис батьыс небыдджыка нин, — кыдзи ӧти ылӧдлӧм кыскӧ ас бӧрсяыс мӧдӧс, и кыдзи тэ ачыд, пиук, дзуган став делӧсӧ.
Бурджык эськӧ не заводитны, сідз ӧд?
— Тӧдӧмысь, сідзи.
— Мыйла нӧ тэ лӧсьӧдалан тайӧ нинӧмабуяссӧ?
Ӧд ми тэкӧд тӧдам, мый заборса ӧдзӧсыс петкӧдӧ орчча дворӧ.
Сідз ӧд?
Тони довкнитіс юрнас.
Сылы, зэв эз вӧв окота панны батьыскӧд тайӧ сёрнисӧ, но ӧні, кор ӧдзӧс йылысь вӧлі висьталӧма нин, сылы быть колӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны батьыслы, мый висьталӧ збыль!
— Абу, ӧдзӧсыс петкӧдӧ Питер Ван-Добен фермаӧ, — упрямӧя шуис сійӧ.
Батьыс сувтіс, грӧзитыштіс аслас кузь чуньнас да шуис:
— Ладнӧ, Тони, тырмас!
Ми тэкӧд пыр жӧ петам дворӧ да восьтам ӧдзӧссӧ, и ставыс кӧ лоӧ сідзи, кыдзи ме висьталі, тэныд сюрас сэтшӧма, мый мӧдысь сэсся оз нин ло окота пӧръясьнытӧ.
Мӧдім!
Тони петіс батьыс бӧрся.
Найӧ чӧла прӧйдитісны кухня пыр, мамыс дінті, лэччисны пос кузя, мышвыв ӧдзӧсӧдыс петісны йӧрӧ да, туплясьысь кламсӧ кытшлаліг, воӧдчисны заборса ӧдзӧс дорӧдз.
— Восьты, — шуис батьыс.
Тони восьтіс ӧдзӧссӧ, и найӧ аддзисны орчча йӧр, тӧдса быдсикас лӧп чукӧр да орчча керкалысь гӧрд кирпич стенсӧ.
Быдса минута, коді кыкнанныслы кажитчис зэв кузьӧн, найӧ сулалісны да видзӧдісны быдсикас лӧпӧн тыртӧм йӧр пытшкӧ.
Сэсся батьыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да нуӧдіс Тониӧс керкаӧ.
Кор найӧ кайисны пос кузя, батьыс шуис:
— Вунӧдам нӧйтӧм йывсьыд, пиук.
Сӧмын шу, мый водзӧ тэ он кут сэсся пӧръясьны.
— Но ме висьталі збыльтор, батьӧ.
Ме тӧді, мый тэ дырйи нинӧм оз артмы, сы вӧсна мый тэ он верит.
— Тэ век на долян, мый эн пӧръяв?
— Ме эг пӧръяв.
— Сідзкӧ лоӧ тэнӧ нӧйтны.
Мӧд ногӧн тэнӧ, тыдалӧ, он велӧд.
Тайӧ рытнас Тони дыр эз вермы унмовсьны.
Сійӧ эз бӧрд, но чувствуйтіс асьсӧ вывті шудтӧмӧн.
А тайӧ кадӧ бать-мамыс сылӧн пукалісны кухняас да варовитісны.
— Талун тэ медводдзаысь нӧйтін сійӧс настӧящӧя, — шуис мамыс.
— Да, и меным аслым сьӧкыд, но кыдзи нӧ мӧд ног петкӧдлыны сылы, мый пӧръясьны оз позь?
Сійӧ сэтшӧм лӧсьыда висьтавлӧ тайӧ нинӧмабуяссӧ...
Мукӧддырйиыс меным весиг кажитчӧ, мый сійӧ ачыс эскӧ наӧ.
Весиг ме ачым муртса эг эскы сылы, и тайӧ зэв лёк.
Воас сэтчӧдз, мый сійӧ оз кут вермыны ылӧдлӧмсӧ збыльсьыс торйӧдны.
— Но ӧд сійӧ бур детинка!
— Дерт, бур.
И ме кӧсъя, медым сійӧ коли бурӧн.
Думышт сӧмын, висьтавлӧ индеечьяс йывсьыс тайӧ мойдсӧ и весиг племяыслы нимсӧ думыштӧма — весквейстикъяс!
— Мый, мый?
— Сійӧ тадзи шуис индеечьясыслысь племясӧ — весквейстикъяс.
Нинӧм он шу, зонкаыслӧн юрыс уджалӧ.
— Да, збыль.
Но, ме ногӧн, оз ков та вӧсна сэтшӧма шогсьыны.
Ті, мужчинаяс, зэв ӧдйӧ вунӧданныд, мый коркӧ асьныд вӧлінныд зонкаясӧн.
Тэ ӧд признавайтан, мый тэныд и удж кузяыд тэнад ёртъясыдлы овсьӧ сьӧкыда; мыйла тэ он кӧсйы гӧгӧрвоны, мый Тонилы, да и быд кагалы, сьӧкыд овны да быдмыны со этатшӧм из трущобаас!
Некымын минута мысти батьыс пасьталіс пинжаксӧ да шуис, мый лэччылас сигара куритны да лолалыштны сӧстӧм сынӧдсӧ.
«Сӧстӧм сынӧдсӧ» корсьӧмыс вайӧдіс сійӧс сэтчӧс врач, пӧрысь доктор Форбс ордӧ, коді увлекайтчыліс индейскӧй племя историяӧн да индейскӧй бытса предметъяс чукӧртӧмӧн.
Пӧрысь доктор Форбс ачыс вӧлі нёльӧд юкӧннас индееч и став прӧст кадсӧ видзліс сы вылӧ, медым тӧдмавны мыйкӧ выльтор тайӧ аслас тайӧ нёльӧд юкӧн йывсьыс.
Сійӧ ветлӧдліс Америкаын став индейскӧй резервацияясті да весиг гижис на йылысь небӧг.
Тонилӧн батьыс суис докторӧс сылӧн неыджыд кабинетын.
Доктор, коді вӧлі гортса туфлиа да курткаа, лыддис Ирокезскӧй лига йылысь небӧг.
Лолыштӧм бӧрын сійӧ пуктіс небӧгсӧ да ӧчкисӧ.
— Видза оланныд, Ливи.
Коді висьӧ — гӧтырыд али Тони?
— Оз, некод оз вись, тайӧ пӧрйӧ ми ставным дзоньвидзаӧсь.
Ме кӧсйи юавны тіянлысь индеечьяс йылысь.
Доктор Форбс кокниа нюммуніс да бара ӧчкиасис:
— Зэв бур!
Пуксьӧй лӧсьыдджыка.
Оз-ӧ индеечьяс дӧзмӧдны Мотт-стритӧс асланыс уськӧдчылӧмъясӧн?
— Ме ногӧн, важӧн нин оз дӧзмӧдны, — лӧсьыд креслӧӧ пуксигмоз вочавидзис Тонилӧн батьыс. — А висьталӧй, доктор, кутшӧм племяяс уськӧдчылісны тані войдӧр?
Доктор Форбс довкнитіс юрнас да шпыньмуніс:
— Ті кӧ локтінныд, медым тӧдмавны та йылысь, ме висьтала, мый ті зурасянныд индеечьяс историялӧн медся дзуг юалӧмкӧд.
Веськыда кӧ шуны, нинӧм абу сьӧкыдджыкыс да гӧгӧрвотӧмджыкыс сійӧ юалӧмысь, кутшӧм индейскӧй племяяс овлісны тані сійӧ кадӧ, кор голландечьяс овмӧдчисны Манхэттенӧ.
Ми тӧдам та йылысь вывті этша, а сійӧ, мый тӧдам, абу на тырмымӧн збыль.
Босьтам, пример пыдди, медводдза юалӧм: тані ме кодь важ олысьяс тӧдӧны легенда сы йылысь, мый Питер Минуэт ньӧбис Манхэттен ді индеечьяслысь кызь нёль долларысь.
Аслас дневникӧ сійӧ гижӧма, мый тайӧ вузасьӧм-ньӧбасьӧмсӧ кырымалӧма индеечьяслӧн канарси племякӧд.
Нью-Йоркса олысьяс ӧнӧдз на шмонитлӧны бруклинскӧй племя вылын, кодъяс вузавлӧмаӧсь сійӧс, мый некор эз вӧв налӧн: тайӧ, буракӧ, вӧлӧма миян ді историяын первойя жульничествоӧн.
А збыльвылассӧ ни канарси, ни индеечьяслӧн мукӧд племяяс, дерт, Манхэттенӧс некор эз вузавлыны.
— Мыйла? — юаліс Тонилӧн батьыс.
— Сы вӧсна мый сійӧ некор эз вӧв налӧн.
Тані олысь племяяс пӧвстысь некод нинӧм эз тӧд сы йылысь, мый сэтшӧм му вылӧ эмбуралан инӧдыс.
Найӧ эз вермыны вузавны сійӧс, мый налӧн эз вӧв.
Канарси индеечьяс некодӧс эз ылӧдлыны, найӧ прӧстӧ чайтісны Минуэтлысь деньгасӧ козинӧн.
Индеечьяс эз сёрнитны голландияса кыв вылын, а Минуэт эз сёрнит индеечьяс кыв вылын — найӧ чайтісны, мый сійӧ козьналӧ налы деньгасӧ, и босьтісны сійӧс.
Тайӧ племяыс мынтывліс дань квайт племялӧн Союзлы — Ирокезскӧй лигалы, сідз жӧ кыдзи монтаукъяс да рокавеяяс, кӧть раританъяс, кодъяс овлісны Статен-Айландын, тыдалӧ, эз пырны алгонкинъяс лыдӧ.
Эм ещӧ ӧти легенда, коді сідзжӧ мичмӧдӧ миян важ карлысь нималӧмсӧ: шуӧны, мый жульничайтӧмыс вӧлӧма раританъяслӧн вирас — Статен-Айландсӧ найӧ вузавлӧмаӧсь этша вылӧ витысь вит разнӧй ньӧбасьысьлы.
А збыльысьсӧ, кыдзи и став мукӧд индейскӧй племя, найӧ сэки немтор эз гӧгӧрвоны сы йылысь, мый найӧ вӧчӧны кутшӧмкӧ ньӧбан-вузалан сделка.
Лыддьысьліс, мый тайӧ территорияыс вӧлӧма могаукъяслӧн, и став неыджыд племяясыслы, кодъяс тані овлісны, колӧ вӧлі кадысь-кадӧ мынтыны могаукъяслы дань.
— Энлӧй, доктор Форбс, — шуис Тонилӧн батьыс, думыштіс, мый пиыс кӧ тӧдӧ докторӧн висьталӧмаысь кӧть нёльӧд юкӧнсӧ, пи йылысь мнениесӧ лоӧ вежны. — Ті шуинныд «Квайт племялӧн Союз», а сэсся «ирокезъяс».
Мый сійӧ сэтшӧм квайт племяыслӧн Союзыс и кодъяс сійӧ ирокезъясыс?
Доктор Форбс серӧктіс:
— Тайӧ ӧти и сійӧ жӧ.
Весиг ӧбиднӧ, мый миян сэтшӧм этша тӧдӧны кӧреннӧй американечьяс йылысь — индеечьяс йылысь!
Квайтлӧн Союз — тайӧ квайт ыджыд племялӧн лига.
Видзӧдлам, верма-ӧ ме лыддьӧдлыны найӧс: кайюгъяс, онондагъяс, могаукъяс, сэсся, дерт, сенекъяс, онейдъяс и... коді нӧ коли? — да, тускароръяс.
Кыдзи миянлы тӧдса, тайӧ медводдза ыджыд ӧтувлун миян индеечьяслӧн, кодъяс вӧліны нин цивилизациялӧн вылынджык формаынӧсь, позьӧ кӧ тадзи шуны.
Унаӧн лыддьӧны, мый племяяс оз вермыны сувтны настӧящӧй цивилизация туй вылӧ — стрӧитны каръяс да мукӧдтор — сэтчӧдз, кытчӧдз оз ӧтувтчыны да артмӧдны нация.
Мый нин, ирокезъяс сулалісны нин тайӧ туй вылас, кор татчӧ локтісны еджыд йӧз.
Налӧн вӧлі нин прамӧй политическӧй ӧтувлун.
Найӧ стрӧиталісны ыджыд пу керкаяс да общественнӧй стрӧйбаяс.
Найӧ вӧдитісны нянь.
Дерт, мый та вӧсна найӧ вӧлі тырмымӧн вынаӧсь, медым кӧвъявны ассьыныс вӧлясӧ орчча племяяслы, кодъяс овлісны тайӧ му вылын, дзик ӧнія Мотт-стритӧдз.
— А кодъяс сэтшӧм алгонкинъясыс?
— Тайӧ кыв котыр.
Ми на лыдӧ пыртам став племясӧ, кодъяс сёрнитӧны рӧдвуж кывъяс вылын, татшӧм ногӧн зілям туявны Америка территория пасьта племяяслысь ыджыд вуджӧмъяссӧ да овмӧдчӧмъяссӧ.
Зэв интереснӧ, мый квайт племяысь, кодъяс вӧліны союзын, витыс оз вӧлі пырны тайӧ котырас.
Специалистъяслӧн эм сэтшӧм видзӧдлас, мый квайт племяыс либӧ этша вылӧ витыс локтісны татчӧ Мексикаысь.
Тӧданныд-ӧ, мексиканскӧй ацтекъяс кипод улын овны эз ёна бур вӧв овны: найӧ ёна нартитлісны уна племяӧс.
Ми лыддям, мый тайӧ вит племяыс локтісны Мексикаысь и вайисны аскӧдныс уна ремеслӧлысь гусяторъяссӧ.
Найӧ тышкасьӧмӧн писькӧдчисны войвылӧ, могаукъяс долинаӧ, кӧні ӧні Нью-Йорк штат.
— Но кутшӧм нӧ племяяс олісны Манхэттен ді вылын? — выльысь юаліс Тонилӧн батьыс.
— Тайӧ сідзжӧ вензяна юалӧм, — вочавидзис доктор Форбс. — Со кӧть ачыс нимыс: «Манхэттен».
Небӧгъясын ті аддзанныд тайӧ кывдысьӧ быдсикас гӧгӧрвоӧдӧм.
Гижӧны, мый лоӧ сійӧ «Гӧраяслӧн ді», «Ыджыд вабергач» да уна мукӧдтор.
Но ставыс тайӧ чайтӧм.
Миянлы стӧча тӧдса сӧмын, мый тадзи, либӧ примернӧ тадзи, шусьыліс индеечьяслӧн неыджыд племя, коді овліс кӧнкӧ Нелямын кыкӧд улича районын...
— Найӧ шусьылісны манхэттенъясӧн? — юаліс Тонилӧн батьыс.
— Либӧ манахэттанъясӧн, либӧ манахутанъясӧн, либӧ кыдзкӧ тадзи.
Ми стӧчасӧ огӧ тӧдӧй...
Менам висьталӧмӧй, буракӧ, лӧньӧдіс тіянӧс?
— Да, лӧньӧдіс, — шуис Тонилӧн батьыс. — Сідзкӧ, мукӧд племяяс тані эз вӧвны?
— Вӧліны, — вочавидзис доктор Форбс. — Тані оліс ёнджык да уна лыда племя, сылӧн овмӧдчӧминъясыс вӧлісны Бронкс да Вашиигтон-Хайтс костын...
— Энлӧй... — бара торкис сійӧс Тонилӧн батьыс. — А кыдзи найӧ шусьылісны: эз весквейстикъясӧн?
— Весквейстикъясӧн? — Доктор Форбс друг ловзис. — Тайӧ аслыснога шуанног, но ёна логичнӧджык сыысь, коді миянлы тӧдса.
Ми пырджык гижам «векквейсгикъяс», и тайӧс пӧшти он вермы шунысӧ.
Кытысь ті кывлінныд тайӧ шуанногсӧ?
— Коркӧ мӧдысь ме висьтала тіянлы, — шуис Тонилӧн батьыс. — Но, вермас лоны, тайӧ племя йывсьыс позьӧ лыддьыны Публичнӧй библиотекаысь?
— Бур туялысь вермис эськӧ аддзыны сы йылысь казьтывлӧмъяссӧ, — шуис доктор Форбс. — Ми, пӧжалуй, нимсьыс ӧтдор, нинӧм сы йылысь огӧ тӧдӧй, гашкӧ сӧмын, мый тайӧ вӧліны вывті шань да справедливӧй йӧз.
Позьӧ шуны, бур войтыр!
— Гӧгӧрвоана, — шуис Тонилӧн батьыс, чеччис, прӧщайтчис да муніс гортас.
— Но мый, куритін сигаратӧ? — юаліс Тонилӧн мамыс, кор сійӧ воиис гортас.
— Веськыда кӧ шуны, ме сы йылысь вунӧді.
Сэсся сійӧ пырис Тони дорӧ.
Зонка узис.
Комнатасӧ югдӧдіс тӧлысь, и Тони ун йывсьыс нюмъяліс, быттьӧ сылы вӧтасис мыйкӧ зэв бур да збыль вӧвлытӧмтор.
МӦД ГЛАВА
ТОНИ ДА ПӦРЫСЬ ДОКТОР
Мисс Клэтт вӧлі терпеливӧй, но сійӧс мучитісны помасьлытӧм тӧждысьӧмъяс.
Сійӧ велӧдіс сійӧ кадӧ, кор миян школаясын эз на вӧвны ӧнія велӧдан пособиеяс.
Сійӧ урокъяс вылын класс тырыс пукалісны партаяс сайын ловъя да визув челядь — нелямын нёль морт.
Та вӧсна сыын, мый лои Тони да сы костын, мисс Клэтт мыжа сы мында жӧ, мыйта и Тони.
Гашкӧ, сійӧ эськӧ и справитчис нелямын куим велӧдчысьыскӧд, но нелямын нёльӧдыс лои медбӧръяӧн, коді петкӧдіс сійӧс терпенньӧсьыс; сэтчӧ жӧ нелямын нёльӧднас вӧлі Тони Мак-Тэвиш Ливи.
Вот мый вӧсна оз позь вӧйпны мисс Клэттӧс сыысь, мый тайӧ шондіа луннас сійӧс дӧзмӧдіс ӧшиньӧ видзӧдысь Тонилӧн мечтательнӧй настроениеыс.
Регыд став классыс ылалі аслас мӧвпъясӧн, быттьӧ тӧв пӧльыштіс.
Ӧд тайӧ вӧлі медводдза тувсов шондіа лун, кодӧс быттьӧ лӧсьӧдӧма челядьлы гаж вылӧ да найӧс велӧдысьяслы лёк вылӧ.
Кӧть мисс Клэтт висьталіс урок, Тони сійӧс эз кывзы, мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь.
Петкӧдлыны кӧ схематичнӧя, ӧткодьӧсь-ӧ Тонилӧн мӧвпъясыс, либӧ, стӧчджыка, абу ӧткодьӧсь сыкӧд, мый висьталіс мисс Клэтт, артмис эськӧ татшӧмтор:
Мисс Клэтт. Капитан Гендрик Гудзон нуӧдіс ассьыс «Джын тӧлысь» катерсӧ Сэнди Хук пӧлӧн Лоуэр Бэйӧ 1609 вося кӧч тӧлысьын.
Тони. (Интереснӧ, кыдзи шусьӧ со эсійӧ, косьмӧм важ пуыс ӧшинь саяс?)
Мисс Клэтт. «Джын тӧлысьлӧн» артмис воӧдчыны дзик Касл діӧдз.
Тони. (Навернӧ, сійӧ платан.
Сӧмын платанъяс и вермасны быдмыны Мотт-стрит вылын).
Мисс Клэтт. Делӧыс сыын, мый капитан Гудзон корсис легендарнӧй саридз туй миян континент вомӧн.
Тони. (А со и пышкай.
Тешкодь лэбач!
Весиг зэв кӧдзыд дырйи Нью-Йоркысь пыр аддзан пышкайӧс.)
Мисс Клэтт. «Джын тӧлысь» вӧлі медводдза европейскӧй катерӧн, коді пырис Войвыв ю вомӧ.
Тони. (Сійӧ шусьӧ «английскӧй пышкай».
Буракӧ, сы вӧсна, мый сійӧс вайисны Англияысь.
Ньӧтчыд на эг аддзыв татшӧм лэбачьяссӧ ӧдзӧс мӧдарладорысь.
Ноко, кутшӧм нӧ лэбачьяс сэні?)
Мисс Клэтт. Но кор капитан Гудзон убедитчис, мый аддзис эз морскӧй пролив, а сӧмын ю, сійӧс зэв ёна шогӧдіс.
Тони. (Ӧдзӧс мӧдарладорас лэбачыс ӧд вывті уна.
Ме аддзылі, сэні эмӧсь и каменнӧй и лӧз пелыськайясӧс, и ӧмидзкайясӧс, и джианъясӧс, и колибриясӧс, и сизьясӧс...)
Мисс Клэтт. Тони!
Тони. (А вот английскӧй пышкайяс сэні абуӧсь.
Сідзкӧ, збыль, мый найӧс вайисны Англияысь.
Интереснӧ, мый лоӧ, татшӧм пышкайыс кӧ ме бӧрся лэбыштас ӧдзӧс пыр?
Сійӧ лоӧ сэні, кор сійӧ сэні эз на вӧв, и дзик нинӧмла лоӧ сійӧс вайны Англияысь.)
Мисс Клэтт (ёна гораджыка да стрӧгджыка).
Тони!
Кутӧй тӧд вылын: эз ӧтнас Тони мечтайт да эз кывзы уроксӧ.
Классас вӧлі нӧшта нелямын куим морт — и дзик ставнысӧ, нывкаясӧс и детинкаясӧс, тшӧтш шымыртіс тувсов руыс, но налӧн сійӧ петкӧдчис мӧдног.
Найӧ педзисны да бергалісны партаяс саяс, гыжъясисны, вашкӧдчисны да чукрӧдлісны чужӧмъяссӧ.
Тони кӧ эськӧ вӧчис мыйкӧ та кодьӧс жӧ, мисс Клэтт терпитіс эськӧ тайӧс.
Сылӧн дӧзмӧм горӧдӧмыс артмис сы вӧсна, мый Тони пукаліс мыр моз да лунатик моз вӧрзьытӧг видзӧдіс ӧшиньӧ.
— А?.. Да, мисс Клэтт, — шыасис сійӧ.
Мисс Клэтт аслас рассказын удитіс нин мунны некымын нэм водзӧ сійӧ лунсяньыс, кор капитан Гудзон восьтіс Войвыв ю.
Сійӧ сӧмын на сетіс юалӧмсӧ да та вӧсна скӧра шуис:
— Тони, тэ кӧ кылін менсьым юалӧмӧс, вочавидз, пӧжалуйста!
Мисс Клэтт юасис Уолл-стрит йылысь да стена стрӧитӧм йылысь, кодсянь уличаыслы сетісны сылысь нимсӧ.
Миян кадӧ Уолл-стрит, коді дзик Нью-Йорк шӧрын, — сійӧ ыджыд керкаяса улича, кӧні вӧчӧны ассьыныс делӧяссӧ гырысь монополияяс.
Мисс Клэтт сӧмын на висьталіс сы йылысь, мый ёна важӧн, кор Нью-Йорк вӧлі сӧмын неыджыд голландскӧй сиктӧн, Питер Стайвесант стрӧитіс стена став посёлок пӧлӧныс, ӧти юсянь мӧд юӧдз, медым видзны голландскӧй овмӧдчысьясӧс индеечьяслӧн уськӧдчӧмъясысь.
Та бӧрын мисс Клэтт и юаліс сы йылысь, кор да мыйла вӧлі стрӧитӧма стенасӧ.
Веськыда кӧ шуны, Тони эз кывлы юалӧмсӧ, кыдзи эз кывлы и мисс Клэттлысь та водзвывса гӧгӧрвоӧдӧмъяссӧ, та вӧсна сійӧ и ачыс оз тӧд мыйла вочавидзис:
— Нинӧмла вӧлі стрӧитны стенасӧ индеечьясысь дорйысьӧм могысь.
Индеечьяс некодӧс некор эз вӧрзьӧдлыны, кытчӧдз Минхер Ван-Дайк эз ви персик вӧсна коньӧр Драмакаӧс.
Сійӧ вӧлі лёк морт, и овмӧдчысьяс кӧ сетісны сійӧс индеечьяслы, кыдзи вӧзйис Питерлӧн батьыс, ставыс эськӧ бура помасис и эз ковмы эськӧ стрӧитны стенасӧ.
— Мый Сэтшӧмыс? — юаліс мисс Клэтт. — Мый йылысь тэ висьталан?
— Уолл-стрит стена йылысь.
— Тони Мак-Тэвиш Ливи, кыдзи тайӧ сӧрӧмыс йитчӧ Уолл-стрит стенакӧд?
— Ме думайті, ті юалінныд менсьым, мыйла стрӧитісны тайӧ стенасӧ, — шуис Тони. — Со ме и висьталі, мый старик... но, стӧчджыка кӧ, Стайвесант — Пу кок... стрӧитіс сійӧс сы вӧсна, мый овмӧдчысьяс элясисны сы вылӧ.
А овмӧдчысьяслы стенаыс вӧлі дзик оз ков.
Минхер Ван-Дайклы некутшӧма эз вӧлі позь лыйны нывбабаӧс персик вӧсна.
Ставыс пыр мыжалӧны ставсьыс индеечьясӧс, но шуам...
Класс вак-вакӧн сераліс, а мисс Клэтт горӧдіс ёна шогсьӧмӧн:
— Тырмас, Тони, дугды!
Тони ворсіс йӧрын, кор мисс Клэтт сійӧ жӧ луннас воис сёрнитны сылӧн мамыскӧд.
Мисс Клэтт лыддис аслас могӧн пыравны миссис Ливи дінӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс:
— Вӧлі кӧ Тони, мый шусьӧ, прӧстӧ лёк зонкаӧн, ме эськӧ эг кут тӧждысьны.
Думайта, мый ме ачым эськӧ сійӧс велӧді.
— Тони — абу лёк зонка, — шуис миссис Ливи.
— Дерт, абу лёк, дзик абу лёк.
Сӧмын вывті нин сылӧн вежӧрыс сюсь, сы вӧсна сійӧ висьтавлӧ быдсяма нинӧмабусӧ.
Ог тӧд, кытысь сійӧ найӧс босьтӧ и кытысь кывлӧ, но лёкыс сыын, мый сійӧ торкӧ классын дисциплина.
«Таысь кындзи, сійӧ янӧдӧ менӧ», — думнас содтіс мисс Клэтт, но гора эз шу.
— Да, вӧліны сыкӧд миян та вӧсна лёкторъяс, — сӧгласитчис миссис Ливи. — Ог гӧгӧрво, мыйла сійӧ лӧсьӧдлӧ нинӧмабуяссӧ, ӧд быд боксянь сэсся сійӧ шань зонка.
«Гашкӧ, и таын на сійӧ кольӧ шаньӧн», — думыштіс сійӧ.
Миссис Ливиӧс ӧбидитіс сійӧ, мый мисс Клэтт шуӧ Тониӧс пӧръясьысьӧн.
Йӧз, кодъяс оз вермыны гӧгӧрвоны челядьӧс, век дасьӧсь лыддьыны челядьӧс пӧръясьысьясӧн.
А ӧд кагалы тшӧкыда кажитчӧ, мый наӧн лӧсьӧдӧм мирыс збыльысь эм, и сійӧ ньӧти оз пӧръясь, кор висьталӧ тайӧ мир йывсьыс.
Миссис Ливи юасис ассьыс, правильнӧ-ӧ висьталӧ сылӧн верӧсыс, мый сэтшӧм йӧз, кыдзи мисс Клэтт, сэтчӧдз оз кутны вермыны радейтны челядьӧс да збыльысь найӧс велӧдны, кытчӧдз оз шедӧдны аслыныс бурджык олӧм.
Збыль ӧд, велӧдысьяс нажӧвитӧны сэтшӧм этша — гашкӧ, тайӧн ставыс и гӧгӧрвосьӧ?
— Со и талунъя история урок вылын... — бара заводитіс мисс Клэтт да висьталіс ставсӧ, мый вӧлі. — И висьталіс сійӧ сэтшӧм эскӧдана! — помаліс сійӧ.
Тонилӧн мам думыштіс заборын ӧдзӧс йывсьыс, код йылысь висьтавліс сылы верӧсыс, и кӧсйис нин висьтавны сы йылысь мисс Клэттлы, но медбӧръя здукас вежис думсӧ да эз висьтав.
Бӧрынджык сійӧ гӧгӧрвоис мыйла: сійӧ пӧшти вӧлі уверен, мый, Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь кылӧм бӧрын мисс Клэтт кутас серавны.
А сійӧ лыддис, мый некод оз вермы серавны та вылын.
— Колӧ ӧлӧдны сійӧс татшӧм думъяссьыс, — решительнӧя шуис мисс Клэтт.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Тонилӧн мамыс. — Ме сёрнитла верӧскӧд.
— Тайӧ этша на.
Ме чайта, мый тіянлы ковмас отсӧг, — шуис мисс Клэтт.
— Отсӧг?
Кутшӧм отсӧг?
Ми век на быдтылім Тониӧс йӧз отсӧгтӧг.
— Врачлӧн отсӧг, — велӧдӧмӧнмоз шуис мисс Клэтт.
— Ті кӧсъянныд шуны, мый Тони абу дзоньвидза?
Абу, Тони нормальнӧй, дзоньвидза зонка.
Прӧстӧ сылӧн вежӧрыс вывті сюсь, со ставыс.
— И век жӧ татшӧмторъястӧ бурджык бырӧдны заводитчигас.
Ме эськӧ тіян местаын думыштлі та йылысь.
— Ме думыштла, — коса шуис Тонилӧн мамыс.
И мисс Клэтт мунӧм бӧрын сійӧ дыр думайтіс тайӧ сёрни йывсьыс.
А налӧн сёрнитігкості Тони пукаліс крӧвать сетка вылын керкасайса йӧрын да видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ.
Тайӧ вӧлі нинӧмӧн торъявтӧм ӧдзӧс пожӧм пӧвъясысь, кодъясӧс вӧлі увсяньыс, вывсяньыс да пӧперегӧн крепитӧма.
Тайӧ вӧлі прӧстӧй ӧдзӧс, коді важысянь нин тӧдса став йӧзлы, и тайӧ конструкцияыс бӧръя сюрс во чӧжӧн ньӧти эз вежсьы.
Тони эз на бура гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧм сюрс воыс, но сійӧ бура помнитіс, мый ӧдзӧсыслӧн мӧдар бокыс, коді тыдалӧ Питер Ван-Добен бать ферма йӧрсянь, вӧчӧма дзик сідз жӧ.
А век жӧ тайӧ тешкодь: ӧд Ван-Добенъяс усадьбаын став мукӧд ӧдзӧссӧ вӧчӧма голландскӧй ног — кык джынйысь, ӧтиыс мӧд вылас, и сідз артмӧ быттьӧ ӧти местаын кык ӧдзӧс.
Но заборас ӧдзӧсыс вӧлі пӧвъясысь вӧчӧм нинӧмӧн торъявтӧм ӧдзӧс, и сы вылӧ видзӧдігӧн Тонилы лои висьтасьны, мый ӧдзӧсас нинӧм торъяланаыс абу.
Сійӧ петкӧдіс налӧн йӧрсянь зпбор дорӧ веськалан орчча уличавывса керка йӧрӧ, и вӧчӧмаӧсь сійӧс, тыдалӧ, сэки, кор йӧрысь йӧрӧ тайӧ туйыс колӧма да вӧлӧма удобнӧйӧн.
Ӧдзӧсыс важӧн нин оз вӧлі ков; кӧрт каличыс сімӧма да ӧдва ветліс, а кӧрт дзиръясыс ӧдзӧссӧ быд восьтігӧн да пӧдлалігӧн гораа да нора дзуртісны.
Ӧдзӧссӧ, кыдзи и заборсӧ, вӧлі краситӧма турунвиж краскаӧн, коді вушйӧма да кульсьӧма нин.
Татшӧм турунвиж рӧмсӧ сэсся некытысь мирсьыс он аддзы — сӧмын Нью-Йоркса керка сайса йӧръяслӧн заборъяссьыс.
Сідзжӧ некытысь сэсся он аддзы сумах — Нью-Йоркса йӧръясысь  пу, — коді чушкӧдчӧма крӧватьлӧн важ сетка пыр.
Дерт, висьтасис аслыс Тони, быд вежӧра морт, торйӧн нин тайӧ вывті вежӧртӧм вежӧра йӧзыс, кодъяс дугдісны нин лоны челядьӧн да лоины верстьӧ йӧзӧн, эскӧны сыӧ, мый ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын позьӧ аддзыны сӧмын заборсайса йӧрсӧ.
Сідзи и лои, кор ӧдзӧссӧ восьтіс батьыс.
Но Тонилы вӧлі кажитчӧ зэв естественнӧйӧн, мый ӧдзӧсыс петкӧдӧ оз сӧмын дзик мӧд местаӧ, но и дзик мӧд кадӧ.
Кад да места йылысь юалӧм некор эз шемӧсмӧд Тониӧс.
Позьӧ тайӧ ӧдзӧссӧ восьтывны сюрсысь и пыр аддзыны сӧмын лӧп чукӧр — тайӧ районса быд керка дворса быть лоанатор.
Кымынысь сыкӧд тадзсӧ вӧлі!
Но ӧтчыд воис лун, кор Тонилӧн чужис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство, и тайӧ кадсяньыс сійӧ некор эз восьтыв ӧдзӧссӧ, кытчӧдз эз чужлы тайӧ чувствоыс.
Кор тайӧ медводдзаысь лои, сійӧ муніс веськыда ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс — и аддзис сэтысь...
Аддзӧмторйыс эз шемӧсмӧд сійӧс, эз шӧйӧвошт и ньӧти эз шензьӧд.
Тайӧ сідзи и должен вӧлі лоны: нинӧмӧн торъявтӧм ӧдзӧсыс друг пӧри волшебнӧйӧ и воссьывліс важъя олӧмӧ, сійӧ важ кадас, кор Манхэттен ді вӧлі свет вылас медмича местаӧн, кор сэтчӧ эз на мисьтӧмтны джуджыд, мисьтӧм стрӧйбаяс да эз вомӧнавны няйт уличаяс: эз, гӧгӧрбок шыльквидзисны сӧмын веж пӧскӧтинаяс да сук вӧръяс да ӧткымынлаын паськӧдчӧмаӧсь голландскӧй овмӧдчысьяслӧн неыджыд фермаяс.
Тони тӧдіс, мый став чудеснӧйторъяссьыс, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс аслас нэмын, медся чудеснӧйыс — тайӧ волшебнӧй ӧдзӧсыс.
И сійӧ юасис ассьыс:, мыйла сійӧ кутіс висьтавлыны сы йылысь?
Мыйкӧ сылы подсказывайтліс, мый ӧдзӧс пыр туйыс зэв абу надёжнӧй: тайӧ туй вылас быдтор вермас лоны, и весиг ӧдзӧс йылысь сёрнияс вермасны жугӧдны сійӧс, торйӧн нин сійӧ йӧзкӧд сёрнияс, кодъяс оз эскыны Тонилы да оз гӧгӧрвоны сійӧс.
И век жӧ волшебнӧй ӧдзӧсыс вӧлі сэтшӧм збыльӧн, мый Тони эз вермы не сёрнитны сы йылысь.
Со, шуам, сы водзын ӧні ӧдзӧс.
Сійӧ видзӧдӧ сы вылӧ, и сыын — Тони Мак-Тэвиш Ливиын, кыптӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство: сэні и волнуйтчӧм, и виччысьӧм, и долыдтор водзвыв чувствуйтӧм.
Кор сійӧс шымыртліс татшӧм чувствоыс, сійӧ тӧдіс, мый видзӧ ас саяс ӧдзӧсыс.
Сійӧ эз сомневайтчы сыын, мый лоӧ, сійӧ кӧ восьтас ӧні ӧдзӧссӧ.
Тони дышпырысь нюжӧдчис сетка вылӧ.
Уличасянь кылісны ворсысь челядьлӧн кок шыяс да гӧлӧсъяс.
Но Тонилы эз вӧв окота мунны на дінӧ, сійӧ весиг жалитіс найӧс.
Позьӧ ӧмӧй ӧткодявны налысь ворсӧмсӧ сылӧн волшебнӧй ӧдзӧскӧд!
И сылӧн абу на пӧвстын ни ӧти сэтшӧм бур да вернӧй ёрт, кутшӧм Питер Ван-Добен.
«Интереснӧ, — думайтіс Тони, — мый вӧчӧ ӧні Питер?»
Тайӧ вопрос вылас позьӧ вочавидзны сӧмын сэки, кор аслад синъясӧн видзӧдлан.
Тони чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сылӧн чужӧм вылын ворсіс нюм, сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис.
— Мисс Клэтт радейтӧ сюйны ассьыс нырсӧ йӧз делӧӧ, — шуис Тонилӧн батьыс рытнас, кор локтіс гортас да тӧдмаліс велӧдысьлӧн волӧм йылысь.
— Мед сідзи, — шуис миссис Ливи. — Но сылӧн и татӧг нин уна тӧждысянторйыс, а сэні ещӧ Тони...
— Мыйла Тониным пӧръясьӧ? — юаліс батьыс.
— Гашкӧ, сылы кажитчӧ, мый сійӧ збыльтор висьталӧ, — вочавидзис мамыс. — Тэ ӧд тӧдан, челядьлӧн овлӧ татшӧмыс.
— Тӧда.
Но мукӧд челядьлӧн абу тадзи.
Мукӧд челядь ворсӧны...
— Тони ворсӧ жӧ.
— Этайӧ ӧдзӧснас да аслас нинӧмабуяснас?
Кутшӧм морт сыысь быдмас, кутас кӧ сійӧ тадзи ылӧдчыны?
— Оз нин сэтшӧм ёна сійӧ ылӧдчы, — шуис мамыс.
— Вывті ёна.
Меным яндзим сійӧс кывзынысӧ!
Ме эськӧ гӧгӧрвои, ылӧдліс кӧ зонка коланлун серти, медым мынтӧдчыны накажитӧмысь.
Лёк, но век жӧ гӧгӧрвоана.
Но сылы, тыдалӧ, прӧстӧ кажитчӧ пӧръясьнысӧ.
И ӧд со лёкыс: мукӧддырйиыс сійӧ пӧръясьӧ сэтшӧм эскӧдана, мый весиг ме ачым заводитла эскыны сылы.
Ӧні, кор ме видзӧда сійӧ ӧдзӧс вылас, менӧ быдпӧрйӧ шымыртӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство.
— Гӧгӧрвоа, — гогнитіс мамыс. — Но тайӧ оз висьтав, мый зонкаыс висьӧ.
Оз ков йӧйтавны.
Тайӧ ворсӧм; сійӧ ачыс регыд вунӧдас аслас ӧдзӧс йывсьыс.
— Тэ чайтан, сійӧс оз ков нуӧдны врач дорӧ?
— Дерт, оз ков!
Сійӧ ӧд дзоньвидза зонка...
И шань зонка...
Кытчӧ сійӧ воши, кӧсйи эськӧ ме тӧдны!
Быттьӧ сылы вочакыв пыдди комнатаӧ пырис Тони; гач пидзӧсыс сылӧн косяссьӧма, ӧти чулкиыс лэччӧма.
Чужӧмыс сылӧн нимкодьысла ӧзйис нимкодьӧн да кыпыдлунӧн, а став тшӧка вомӧныс вӧлі югыд гӧрд гыж туй.
— Вот и ме! — шуис сійӧ. — Бур рыт.
— Тэ тышкасин, Тони? — юаліс батьыс.
— Эг.
— Кытысь нӧ тайӧ гыж туйыс?
— Парсасис и ставыс, — пельпомъяссӧ лэптыштліг шуис Тони.
— А кыдзи тайӧ лоис?
Тэ он кӧсйы висьтавны?
— Тэ ӧд всё равно он эскы, — вочавидзис Тони.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый парсаси ме сэні, ӧдзӧс сайын.
— Кутшӧм ӧдзӧс сайын? — спокойнӧя юаліс батьыс.
— Заборса ӧдзӧс сайын.
— Тэ кӧсъян шуны, мый парсасин орчча йӧрын?
Тони ланьтліс здук кежлӧ, сэсся шуис:
— Ог, парсаси ме сэки, кор ворсі индеечьяскӧд «сум-воӧн».
— Сідз, — шуис батьыс. — Ӧні ставыс гӧгӧрвоана.
Ми талун жӧ мунам доктор Форбс ордӧ.
Тони, кыдзи и Мотт-стритса пӧшти став челядьыс, радейтліс пӧрысь доктор Форбсӧс.
Эмӧсь йӧз, кодъяс пӧрысьладорыс ылыстчӧны челядьысь; мукӧдыс, мӧдарӧ, матыстчӧны налань.
Татшӧм вӧлі и доктор Форбс.
И вот Тони батьыскӧд воисны доктор Форбс кабинетӧ.
Комнатаыслӧн став обстановкаыс — докторлӧн дипломъяс, индеечьяслӧн паськӧм да кӧлуй, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма стенъясас, небӧгъяс, кутшӧмкӧ тешкодь препаратъяс тыра банкаяс да бутылкаяс — ёна лӧсяліс кӧзяиныслы.
Доктор пукаліс кучикӧн эжӧм ыджыд сьӧд креслӧын; сыысь — эз докторсьыс, а креслӧсьыс — быд бокӧ чурвидзис сюйӧдыс, и быдлаын — креслӧ вылын и мукӧдлаын — бусыс вӧлі чунь кызта; доктор важӧн нин вӧлі дӧвечӧн, и тайӧ быдӧнлы вӧлі шыбитчӧ синмас, коді пыравліс сы ордӧ.
Доктор лэптіс ӧчкисӧ кымӧсас, кресталіс ассьыс кыз кияссӧ гӧгрӧс кынӧм вылас, мый вӧчис сійӧс ёна арлыдаӧн, да интересӧн, весиг нимкодясьӧмӧн, кутіс видзӧдны Тони вылӧ.
— Вай ми Тоникӧд варовитыштам кыкӧн ас костаным, — шуис сійӧ мистер Ливилы. — Ті пукалыштӧй приёмнӧйын да лыддьыштӧй «Географическӧй журнал», а ми Тоникӧд сёрнитыштам сійӧ ӧдзӧс йывсьыс, кыдзи мужчина мужчинакӧд.
Ме ёна радейта сёрнитны ӧдзӧсъяс йылысь, торйӧн нин сэтшӧмъяс йылысь, кодъяс воссьӧны.
Миян кадӧ вывті уна ӧдзӧс топыда тупкӧма.
Тонилӧн батьыс сӧгласитчис, сылы весиг таысь кокньыдджык лои.
Сійӧ петіс приёмнӧйӧ да заводитіс лыддьыны «Географическӧй журналысь» Тибет йылысь, а доктор Форбс нюммуніс Тонилы да перйис драже тыра кӧрӧбка.
— Ме найӧс дзеба, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ, — велавсьӧма да.
Меным ковмыліс дзебны кампетъяссӧ нывъясысь.
Менам кык нылӧй пыр полісны, мый ме тшӧга и кынӧмӧй быдмас.
Найӧ верӧс сайынӧсь нин, и менам важӧн нин кынӧмӧй быдмис, а ме век дзеблала дражесӧ велалӧм верти...
Босьт гӧрдъяссӧ.
Найӧ анисаӧсь...
Сідзкӧ, некод оз эскы тэныд, кор тэ висьтавлан ӧдзӧс йывсьыд?
— Буракӧ, некод, — вочавидзис Тони, вомсӧ кампетӧн тыртігӧн.
— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, — серьёзнӧя шуис доктор Форбс, кодлӧн гӧлӧсас ньӧти серам эз вӧв, — делӧыс артмӧ тадзи: тэнӧ шымыртӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство, и тэ нин тӧдан, мый тэнӧ виччысьӧ.
Тэ восьтан ӧдзӧс, пыран сы пыр и веськалан Питер Ван-Добен йорӧ, коді овлӧма зэв нин важӧн, кор Нью-Йорк вӧлі сӧмын на дзоляник голландскӧй сиктӧн.
Сідз ӧд, Тони?
— Да, сэр, — гогнитіс Тони.
— Сідзкӧ, Ван-Добенлӧн фермаыс должен лоны ӧнія Мотт-стрит да Хустон-стрит пельӧсын.
Тайӧс позьӧ прӧверитны, — шуис доктор Форбс, кӧть сы бӧрын, кор мистер Ливи висьталіс сылы весквейстикъяс племя йылысь, сійӧ сомневайтчис, сулалӧ-ӧ прӧверитны Тонилысь шуӧмсӧ. — Тайӧ ферма, Тони?
— Ті эськӧ, доктор, шуинныд сійӧс фермаӧн.
Питер шуӧ сійӧс мӧдног.
— А кыдзи шуӧ сійӧс Питер?
— «Баувери», — вочавидзис Тони.
Доктор Форбс шӧйӧвошӧмысла тшӧкмуні да чургӧдіс Тонилы драже тыра кӧрӧбкасӧ.
Тони босьтіс кык гӧрд да ӧти турунвиж кампет да кутіс сьӧлӧмсяньыс йирны найӧс.
Важӧн нин сійӧ эз чувствуйтлы асьсӧ татшӧм спокойнӧя.
— Но, а талунъя лӧсьыдтӧмторъясыд урок вылад, — водзӧ нуӧдіс доктор Форбс, — заводитчисны Уолл-стрит вӧсна?
Кыдзи ме гӧгӧрвои, тэ шуин, мый нинӧмла вӧлі стрӧитны стенасӧ, эз кӧ эськӧ тайӧ дурак да подлеч Ван-Дайкыс лый коньӧр индианкаӧс.
Ме тэ ног жӧ думайта, кӧть эмӧсь йӧз, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ Нью-Йорк история серти специалистъясӧн да шуӧны, мый стенасӧ вӧлі стрӧитӧма тайӧ лоӧмторӧдзыс.
Ставсӧ тайӧс тэ вермин тӧдмавны ӧти час чӧжӧн публичнӧй библиотекаын.
Но тэ, буракӧ, тӧдан весиг, кыдзи шулісны сійӧ индианкасӧ.
Кӧть ӧнӧдз сылӧн нимыс вӧлі тӧдмавтӧм.
— Ставыслы тӧдса сылӧн нимыс, — вочавидзис Тони. — Питер висьталіс меным ставсӧ мӧд луннас жӧ.
Сійӧс шулісны Драмакаӧн.
«Алгонкинскӧй ним», — думыштіс доктор Форбс.
Сійӧ пыр чайтліс, мый Манхэттен ді вылын овлісны алгонкинскӧй группаса индеечьяс.
Но здук мысти нин доктор серӧктіс ас кежсьыс, гӧгӧрвоис, мый збыльысь сетчис ворсӧмӧ.
— Сійӧ вӧлі вождьлӧн ныв, — водзӧ висьталіс Тони.
— Энлы! — горӧдіс доктор Форбс, коді медводдзаысь эз вермы кывзыны спокойнӧя да эз куж кутчысьны. — Налӧн вождьыс эз вӧв!
Весквейстикъяслӧн вождьясыс эз вӧвны!
— Налӧн вӧліны вождьяс, — настойчивӧя шуис Тони. — Ме тӧда, сы вӧсна мый тайӧ лои сэки, кор вождьясыс локтісны ирокезъяс ордысь.
Старик ыстыліс нала.
— Кутшӧм старик?
— Стайвесант.
Менам голландскӧй ёртӧй пыр шуӧ сійӧс сідз — старик.
— Тэ сёй, сёй дражесӧ, — шуис доктор Форбс, ачыс матыстчис неыджыд шкап дорӧ да кисьтіс дзоляник стӧканӧ бренди.
Сійӧ ӧтпырйӧ ньылыштіс брендисӧ, дзебис бутылкасӧ, Тонилань бергӧдчӧмӧн чургӧдіс сылань ассьыс кыз водз чуньсӧ:
— Збыль, ме кывлі легенда, быттьӧ куим ирокезскӧй вождь волӧмаӧсь Питер Стайвесант ордӧ сылӧн корӧм серти, но ме некор талы эг эскыв.
Мыйла нӧ налы вӧлі волынысӧ?
— Ог тӧд, — вочавидзис Тони. — Тӧда сӧмын, мый ме найӧс аддзылі.
— Кӧні?
Навернӧ, сійӧ аслад проклятӧй ӧдзӧс саяд?
Тони гогнитіс.
— Налӧн военнӧй пыжыс сулаліс каналын, — шуис сійӧ надеятӧг, ачыс мӧвпыштіс, мый ӧні и доктор Форбс, кыдзи тсав мукӧдыс, дугдас эскыны сылы.
А доктор Форбс тайӧ кадӧ мӧвпъясас видіс асьсӧ.
«Но вот,— висьталіс сійӧ аслыс, — воштан вежӧртӧ кутшӧмкӧ зонкалӧн фантазия вӧсна!
Кыдзи нӧ тэ сылы отсалан, ачыд кӧ сы вылӧ горзыны заводитін!
Колӧ жугӧдны сылысь сӧрӧмсӧ, розьӧдны сійӧс майтӧг гаддьӧс моз, мед сійӧ ачыс потас.
Петкӧдлы сылы, мый ставыс тайӧ сӧмын сійӧ вежӧрын.
Эн шу сійӧс пӧръясьысьӧн, но вӧч сідз, медым сійӧ гӧгӧрвоис, мый ставыс тайӧ сӧрӧм».
Тайӧс аслыс шуӧм бӧрын доктор Форбс пуксис кучикӧн эжӧм сьӧд креслӧӧ да босьтіс ӧти кампет.
— Да, Тони, — шуис сійӧ, — тэ аддзӧмыд дивӧ кодь ӧдзӧс, збыльысь волшебнӧйӧс.
Ме эськӧ ачым кӧсйи петны сы пыр мӧдарас.
Но сэні, дерт, сьӧкыд сёрнитчыны.
Найӧ ӧд сёрнитӧны голландскӧй кыв вылын, сідз?
Весиг тэнад ёртыд, Питер Ван-Добен, буракӧ, сёрнитӧ голландскӧй кыв вылын?
— Да, — шуис Тони.
— Сідзкӧ, голландскӧй кыв тӧдтӧг сыкӧд сёрнитны он вермы?
— Он, — гогнитіс Тони.
— Но тэ ӧд он куж голландскӧй ногӧн сёрнитнысӧ? — юаліс доктор.
— Кужышта, — вочавидзис Тони. — Ме велӧдчи неуна сёрнитны голландскӧй кыв вылын, а Питер — английскӧй кыв вылын.
Тадзи ми и сёрнитам.
— Гӧгӧрвоана, — шуис доктор Форбс, весиг синсӧ эз лапнитлы. — Тэ, кӧнкӧ, и мекӧд верман голландскӧй кыв вылын варовитыштны?
— А ті голландскӧй кывсӧ тӧданныд? — юаліс Тони.
— Ме сёрнита немецкӧй кыв вылын и гӧгӧрвоа голландскӧй кыв.
Тэ кӧ мыйкӧ меным висьталан, ме гӧгӧрвоа.
Но юав, шуам, кыдзи менӧ шуӧны.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — юаліс Тони.
Доктор Форбс тшӧкмуні виччысьтӧмысла, сэсся бара нюжӧдчис дражела.
— Мый тіянкӧд? — шуис Тони.
— Мый?
— Прӧститӧй, доктор.
Ті вежсинныд чужӧм вылад, ме и юалі, мый тіянкӧд.
Ме кыдзкӧ вунӧді мый сэсся оз ков сёрнитны голландскӧй кыв вылын.
— Тэ збыль аддзӧмыд волшебнӧй ӧдзӧс, — ньӧжйӧник шуис доктор Форбс. — Весиг ме здук кежлӧ вунӧдчылі, мый ме доктор, сэтшӧм сійӧ волшебнӧй...
Тэнад тшӧкаад вель ыджыд гыж туй.
Вай ме сійӧс мыська.
Доктор Форбс гӧгӧрвоис, мый ӧдйӧджык колӧ вежны сёрнисӧ, чеччис, босьтіс водородлӧн перекись тыра бутылка да мыськис Тони щӧкаысь гыж туйсӧ.
— Кӧні тэ тадзсӧ гыжйыштчин? — юаліс сійӧ.
— Ворсі «сум-воӧн».
— «Сум-воӧн»?
— Тайӧ индеечьяс тадзсӧ ворсӧны, — неуна яндысьыштӧмпырысь кутіс гӧгӧрвоӧдны Тони. — Талун ми Питеркӧд ветлім индейскӧй сиктӧ.
Медводз найӧ миянӧс ворснысӧ эз примитны.
А сэсся примитісны.
Сэні и гыжйыштчи.
— А кыдзи «сум-вонас» ворсӧны? — юаліс доктор Форбс.
— Мачӧн, — вочавидзис Тони, — Мачыс ыджыд апельсин ыджда.
Быд командаын кызь кык ворсысь; корсюрӧ ворсӧны челядь, а мукӧддырйи и верстьӧяс, но ворсӧмыс пыр заводитчӧ сысянь, мый «патрия» шыбитӧ мачсӧ ворсанінас...
— Кыдзи тэ сійӧс шуин?
— «Патрия».
Тадзи шуӧ сійӧс Питер, и Питерлӧн батьыс тшӧтш.
Сійӧ зэв пӧрысь и лыддьыссьӧ став сиктыслы батьӧн.
Сійӧ пӧшти нинӧм оз вӧч и — сӧмын пукалӧ шонді водзын да ладмӧдӧ вензьӧмъяс, торйӧн нин кор челядь заводитасны вензьыны.
А корсюрӧ сійӧ нӧшта ворсӧмсӧ панӧ.
Вот кыдзи «сум-воын» — шыбитӧ мачсӧ.
Индеечьяс шуӧны сійӧс «паталоӧн», а ми Питеркӧд шуам сійӧс «патрияӧн».
Сійӧ сетлывлӧ миянлы чери торъяс, кампет кодь юмов сы вӧсна, мый сійӧс пуӧма клёнӧвӧй сиропын.
Но вот, сійӧ панӧ ворсӧмсӧ — шыбитӧ мачсӧ сынӧдӧ, а кодкӧ кутӧ мачсӧ аслас клюшкаӧн да мырддьӧ сійӧс...
— А кутшӧмджык сійӧ клюшкаыс, Тони? — торкис доктор Форбс.
— Да прӧстӧ ӧрек бедь.
Ӧти помсяньыс сійӧс кусыньтӧма, кыдзи тростьлӧн вуг.
И бедь да чукыльтӧм юкӧн костас зэвтӧма вӧчтӧм кучик визьясысь кыӧм сетка — cійӧн мачсӧ куталӧны да шыблалӧны.
— А-а, травянӧй хоккей.
Кытысь тэ аддзылін тайӧ ворсӧмсӧ, Тони?
— Ме ог тӧд, мый сэтшӧм турунвыв хоккейыс, — вочавидзис Тони. — Но талун найӧ примитісны миянӧс Питеркӧд ворсны.
Сэки ме и гыжйыштчи.
Доктор Форбс юрсӧ пӧлыньтӧмӧн дыр пукаліс чӧв, малаліс куш юрсӧ да думайтігтыр видзӧдіс Тони вылӧ.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Вай помалам дражесӧ, Тони.
Кыкнанныс кутісны сёйны кампет, а кор помалісны, доктор Форбс лэдзис ӧчкисӧ ныр вылас да Тони вылӧ ещӧ ӧти здук видзӧдлӧм бӧрын шуис:
— Тэ бара лӧсьӧдчан сэтчӧ ветлыны, ӧдзӧстіыс?
— А ті некодлы онӧ висьталӧй?
— Но, ёртӧй, тэ и думыштны он вермы, мыйта гусятор менам пӧрысь юрын!
— Ог вермы, — веськыда шуис Тони.
— А мый, тэ кӧ мыйкӧ сэтысь ваян меным?
— Ӧдзӧс сайсьыс? — юаліс Тони.
— Да.
— Ме ногӧн, тайӧ оз ло лӧсьыд.
— Тэ ӧд тӧдан, мый ме чукӧрта мыйсюрӧ индеечьяслӧн овмӧсысь, — водзӧ нуӧдіс доктор Форбс. — Меным эськӧ кӧсйи, мед менам вӧлі кык татшӧм клюшка, да и мачыс эськӧ эз мешайт...
Тони видзӧдліс сы вылӧ шӧйӧвошӧмпырысь.
— Думыштлы, Тони, та йылысь, думыштлы.
И думыштан кӧ сетны отсӧг меным, выжывлы, мыйкӧ, ме тэнӧ ёна аттьӧала.
А ӧні котӧрт гортад, а ме батьыдкӧд сёрнитышта.
Но кор Тони петӧ нин вӧлі кабинетсьыс, доктор Форбс сетіс сылы вопрос, и ачыс сэк жӧ шуис асьсӧ йӧйӧн, мый некыдзи нин эз лӧсяв почтеннӧй гортса врачлы.
— Тони, — шуис сійӧ, — помнитан, тэ висьталін, мый куим ирокезскӧй вождь кывтісны ю кузя аддзӧдчывны Стайвесанткӧд — Пу коккӧд?
— Сійӧ зэв ёна вӧлі дӧзмӧ, кор шулісны сійӧс «Пу кокӧн».
Тадзи нерлісны сійӧс челядь, и сійӧ пыр вӧтлысьліс на бӧрся беддьӧн.
— Сідз, сідз.
Но бергӧдчам ирокезскӧй вождьяс дорӧ.
Кыдзи найӧ вӧліны пасьтасьӧмаӧсь?
Тэ ӧд шуин, мый аддзылін найӧс?
— Найӧ вӧліны кузь плащьясаӧсь, — заводитіс висьтавлыны Тони, зілис ставсӧ уськӧдны дум вылас став посниторсӧ да весиг читкыртіс кымӧссӧ. — Ме ногӧн, еджыд кӧр куясысь.
Вождьясыс ньӧти абу сэтшӧмӧсь, кыдзи миянлы ӧні висьталӧны.
Ме дзик пыр думышті, мый найӧ корольяс: плащьясыс налӧн вӧліны корольяслӧн кодь, ставнас мичмӧдӧма бисерӧн да кӧр сюръясысь неыджыд торъясӧн.
Кокъясаныс кӧмалӧмаӧсь мыйкӧ крага кодьӧс.
А юрсиныс налӧн вӧлі кузь да лым кодь еджыд.
— И юр выланыс, дерт, лэбач бордъясысь вӧчӧм юр кышӧд?
— Ньӧти абу! — горӧдіс Тони. — Некутшӧм лэбач борд.
А сэтшӧм коронаясыс, сӧмын пуысь, и бокъясас кӧр сюръяс лӧсьӧдӧма.
Тӧданныд, дзик картинавывса важ викингъяслӧн кодь...
— Челядь, — шуис пӧрысь доктор Форбс Тони батьлы, — олӧны асланыс, наӧн лӧсьӧдӧм мирын.
Сійӧ мирыс ӧтлаасьӧ миян миркӧд, но оз найӧ кӧсйӧм серти, а колӧмлун серти.
Лёкыс сыын, мый ми, верстьӧ йӧз, асывсянь рытӧдз нырам, зілям нажӧвитны олӧм вылӧ да могмӧдны юр весьтын вевт, со и вунӧдам челядьлӧн тайӧ мир йылысь, весиг дзикӧдз ӧтдортам сійӧс, а мукӧддырйиыс ылыстам ас дінысь тайӧн и ассьыным челядьнымӧс.
— Сідзкӧ, ті лыддянныд, мый Тониӧс оз ков петкӧдлыны...
— ...психиатрлы?
Сӧрӧм!
Психиатрыс сылы миян дорысь оз ёнджыка ков, а гашкӧ, и этшаджык.
Сылы колӧ, медым сійӧс гӧгӧрвоисны да радейтісны.
Он ӧмӧй ті аддзӧй, мый сыкӧд вӧчсьӧ?
Эм уна сэтшӧмтор, кодӧс оз вермы сылы сетны Мотт-стрит вылын олӧмыс, та вӧсна сійӧ лӧсьӧдіс ассьыс мир.
Тэ либӧ ме кӧ петам сійӧ ӧдзӧсӧдыс, ми веськалам ёг чукӧр дорӧ.
А сійӧ веськалӧ ӧдзӧс пырыс сэтчӧ, кӧні сійӧ кӧсйӧ лоны, — Нью-Йоркӧ, коді вӧлӧма куимсё во сайын.
Сылӧн ловъя вежӧрыс овмӧдӧма карас йӧзӧс, ӧнія олӧм дорӧ сэтшӧм матысаясӧс, кутшӧмӧн сійӧ аддзӧ ачыс тайӧ олӧмсӧ.
Сылӧн думыштӧмыс аслысногӧн зэв бур, и сійӧ лӧсьӧдіс Выль Амстердамлысь олӧмсӧ став посниторнас.
Но тані абу нинӧм гӧгӧрвоӧдны позьтӧмыс да гусяторйыс, став тайӧ юӧрсӧ позьӧ корсьны быд публичнӧй библиотекаысь.
И ме ог ӧшибитчы, шуа кӧ, мый Тони эз ӧтчыд и эз кыкысь часъяс чӧж корсьысь важ, бусӧссьӧм небӧгъясын.
— Но мый миянлы сыкӧд вӧчны? — юаліс Тонилӧн батьыс. — Оз ӧд позь, медым сійӧ быдӧнлы висьтавліс ассьыс лӧсьӧдӧмторъяссӧ.
— Ӧти-кӧ, тайӧ сылы абу лӧсьӧдӧмтор.
Найӧ олӧны сылӧн вежӧрын, и сійӧ эскӧ налы, кыдз кужӧны эскыны сӧмын челядь.
Ставыс тайӧ сылы сідз жӧ збыль, кыдзи миянлы — унатор, мыйлы эскам ми, верстьӧ йӧз.
Торъялӧмыс сӧмын сыын, мый ми кувтӧдз олам, асланым иллюзияяслы эскыны дугдывтӧг, а Тонилы локтас лун, кор сійӧ восьтас ассьыс волшебнӧй ӧдзӧссӧ и аддзас сэтысь сӧмын няйт йӧрсӧ.
Но таысь сійӧ ачыс лёкджык оз ло.
И ме сӧветуйта тіянлы — нинӧм энӧ вӧчӧй, мед зонкаыс олӧ, кыдзи кужӧ.
Но кор Тонилӧн батьыс муніс гортас «Аттьӧ, доктор» шуӧм бӧрын, кодӧс пӧрысь Форбс кывліс нин пӧшти ветымын во, доктор бара пуксис кучикӧн эжӧм аслас сьӧд креслӧӧ, лэптіс ӧчкисӧ кымӧсас, кунис синъяссӧ да кутіс думайтны Тони Мак-Тэвиш Ливилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь.
Шензьӧмыд босьтӧ, мый лӧсьӧдіс тайӧ дзолюкыс, коді сэтшӧм стӧча да дыр думайттӧг вочавидзис став юалӧм вылас.
Сійӧ заставитіс доктор Форбсӧс казьтыштны важ-важ кадсӧ, кор сійӧ ачыс вӧлі зонкаӧн.
Доктор чужліс Нью-Йоркын сійӧ кадас, кор Манхэттен ділӧн войвыв юкӧныс вӧліны на вевттьӧма видзьясӧн, вӧръясӧн да лӧсьыд посньыдик фермаяс.
Сійӧ кадӧ, мунан кӧ вӧлі экипажын Джордж Хилл фортлань либӧ Инвудлань, ті веськаланныд вӧлі кар сайӧ, вӧр-ваӧ — дзик збыль вӧр-ваӧ.
Ставыс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мича: неыджыд мылькъяс, долинаяс, юяс — му шарса быд мукӧд местаысь абу лёкджык.
А Трайон фортлӧн кыртӧсь, кыръя берегсянь кӧть кытчӧ он видзӧдлы, позьӧ вӧлі аддзыны сӧмын лӧзов-турунвиж мылькъяс, и сӧмын лунвылын вӧлі кар.
«Но ставыс тайӧ, — думыштіс доктор Форбс, — коли бӧрӧ, а ӧні гӧгӧрбок кар — уличаяс, керкаяс...»
Докторлӧн эз вӧв сэтшӧм ӧдзӧсыс, кутшӧм Тонилӧн, — ӧдзӧс, кодӧс сійӧ вермис эськӧ восьтыны, медым бӧр воӧдчыны аслас ылі челядьдырӧ.
Сэки важӧн Спайтен Дайвил берегъяслань петысь веж долинаын овліс дзик ӧти индейскӧй семья, и пӧрысь доктор Форбс, сэки зонка на, тшӧкыда волывліс на ордӧ.
Тані чужис сыын ӧнӧдз на кольӧм интерес гӧрдкучикаяслӧн вӧдитчан кӧлуй, обычайяс да олан образ дінӧ, кодъяс коркӧ, ёна важӧн, овлісны тайӧ канмуас да веськӧдлісны сійӧн.
Доктор Форбс казьтыліс важсӧ жалиттӧг — сійӧ оліс талунъяӧн да радейтіс ассьыс карсӧ, кыдзи радейтӧны сійӧс сӧмын ӧткымынъяс.
И век жӧ сійӧс эз эновтлы мӧвп — кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, вермис кӧ эськӧ сійӧ кӧть ӧтчыд пыравны Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧсӧ.
— Сё мокасьтыд! — некод дінӧ шыӧдчытӧг шуис сійӧ гораа. — Кажитчӧ, ме заводита эскыны зонкаыслы!
И век жӧ доктор Форбс бура вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ вывті пӧрысь, сылӧн вежӧрыс вывті идӧра дай сылӧн пациентъяс костын уна гӧль йӧз, медым кӧть здук кежлӧ эскыны Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь кӧть ӧти кывлы.
Та вӧсна сійӧ шуис аслыс абу вӧчны нинӧмабусӧ да заводитіс лыддьыны турунвиж переплёта кыз небӧг, гажтӧм, унмовськӧдысь пытшкӧсса висьӧмъяс йылысь небӧг, коді вермис лӧньӧдны быд ӧддзӧм вежӧр.
Но сылӧн мӧвпъясыс век ӧтарӧ бергӧдчисны волшебнӧй ӧдзӧслань — и медбӧрын сійӧ пӧдлаліс небӧгсӧ да босьтіс телефон трубка, медым звӧнитны аслас важ ёртыслы.
Тайӧ ёртсӧ шуисны Айзек Гилменӧн, и вӧлі сійӧ музей видзысьӧн, стӧчджыка кӧ ассьыс унджык кадсӧ сійӧ коллявліс музейын, тӧждысис сылӧн экспонатъяс вӧсна, мыйлакӧ дугдывтӧг вештавліс найӧс местаысь местаӧ, ӧтиясӧс лэдзаліс пӧдвалӧ, мӧдъясӧс пукталіс витринаясӧ да пыр думайтіс сы йылысь, мый музейлӧн оз тырмы сьӧмыс, медым ньӧбны выль экспонатъяс да важъяссьыс унджыксӧ лэччӧдны пӧдвалӧ.
Музейыс, кодӧс видзис Айзек Гилмен, шусьыліс Американскӧй индеечьяслӧн музейӧн.
Сійӧ медбур музей Нью-Йоркын, да и абу сӧмын Нью-Йоркын.
Тіянлы кӧ интереснӧ, ті верманныд пыравны сэтчӧ — сійӧ и ӧні на эм Бродвей да Сё ветымын витӧд улича пельӧсын, но сэні ӧні выль видзысь нин: ӧд Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧскӧд историяыс вӧлі уна во сайын.
Пӧрысь доктор Форбс да Айзек Гилмен вӧліны бур ёртъясӧн; веськыда кӧ найӧ пыр вензисны, равзісны ӧта-мӧд вылас, мыжавлісны ӧта-мӧднысӧ быдсикас грекъясын и... кольлісны ёртъясӧн.
Вензьылісны найӧ ёнджыкасӧ индеечьяс йылысь.
Со тайӧ ёртыслы и звӧнитіс телефон пыр доктор Форбс.
— Айк, — заводитіс сійӧ, — мый тэ шуан, ме кӧ висьтала тэныд, мый весквейстик племяысь индеечьяс ворслӧмаӧсь турунвыв хоккейӧн?
— Шуа, мый индеечьяс йылысь тэ тӧдан весиг этшаджык сы серти, мыйта ме чайтлі.
— А мый, тэ чайтан, найӧ эз тӧдлыны тайӧ ворсӧмсӧ?
— Дерт, эз.
Ни ӧти аддзылысь та йылысь нинӧм оз казьтывлы, а ӧдвакӧ найӧ эськӧ эз казявлыны тайӧ чукӧра ворсӧмсӧ.
— Дерт, — ехиднӧя шуис доктор Форбс, — тэ сэні эн вӧв.
— А тэ вӧлін, пӧрысь бӧлбан? — равӧстіс Айк Гилмен. — Колӧ жӧ: звӧнитӧ мортлы вой шӧр войын, медым тӧдмавны, ворслісны-ӧ весквейстикъяс турунвыв хоккейӧн!
— Надзӧнджык, а то вирыдлӧн давлениеыс тэнад, пӧжалуй, кыптас, — ӧлӧдіс доктор Форбс. — Кут асьтӧ он кӧ нин джентльмен моз, то кӧть учёнӧй моз да вочавидз ӧти юалӧм вылӧ.
Кутшӧмджык вӧлі юркышӧдыс Ирокезскӧй лигаса великӧй вождьлӧн?
— Тайӧс быд йӧйыс тӧдӧ!
— Оз, оз быдӧн, сӧмын тэ, ме да нӧшта морт квайт.
Но, гашкӧ, тэ вочавидзан менам вопрос вылӧ?
Представит, мый тэ вежавидзӧмӧн варовитан миллионеркӧд, коді вермас сетны сьӧм тэнад бакшасьӧм музейыдлӧн выль юкӧн вылӧ.
— Но ладнӧ.
Тайӧ юркышӧдсӧ вӧчӧма пуысь, кутшӧмӧс ляскӧма змей ку вылӧ; юркышӧдсӧ мичмӧдӧма уна рӧма изъясӧн.
Сы вылӧ крепитӧма кык кӧр сюр, быдӧн нёль вожа, кыдзи викингъяс шлемын бордъяс.
Тайӧ ӧткодьлуныс вайӧдіс кутшӧмкӧ дзугсьӧмӧдз, но викингъяскӧд тайӧ юркышӧдыс ньӧти абу йитчӧма.
Тайӧ традиционнӧй ирокезскӧй юркышӧд.
— Вывті мичаа висьталан! — шуис доктор Форбс. — Кымын татшӧм юркышӧд тэнад коллекцияын?
— Ни ӧти! — скӧрысь орӧдіс Айк Гилмен. — Найӧ некод ордын абуӧсь.
И тэ, пӧрысь выжыв, тайӧс зэв бура тӧдан!
Гашкӧ, тэ аддзин сэтшӧм юркышӧд Мотт-стрит вывса вӧдитчӧм мебельӧн вузасян лавкаысь?
— Эг, но, гашкӧ, ме аддза кык кымын хоккейнӧй клюшка.
— И сӧмын та вӧсна тэ сирасин ме дінӧ войнас?
— Айк, збыльысь, кытысь позьӧ тӧдмавны, кутшӧм вӧлі юркышӧдыс ирокезскӧй вождьлӧн?
— Сы йылысь казьтывсьӧ ӧткымын рукописьясын, сійӧс серпасалӧма Историческӧй обществолӧн статьяын.
Миян гравюраяс коллекцияын эм ӧти зэв важся серпас.
Морган да мукӧд специалистъяс сы йылысь оз гижны.
— А тэ эн казявлы: тіян гравюраяс пӧвстын эз корсьысьлы ичӧтик беринӧсь зонка?
— Мый?
— Нинӧм, нинӧм.
Ещӧ ӧти юалӧм, и верман бара дыш песны.
Вермис-ӧ прӧстӧй индейскӧй вождь новлыны татшӧм юркышӧдсӧ?
— Некутшӧм ногӧн.
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кытысь тӧда?
Да сэтысь, мый тайӧ королевскӧй юркышӧдыс великӧй, а абу прӧстӧй вождьлӧн.
Вот кытысь!
Пӧрысь доктор Форбс ӧшӧдіс трубкасӧ да заводитіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ аслас мебельӧн тыртӧм кабинетті.
Медбӧрын сійӧ гораа, но некод дінӧ шыӧдчытӧг, шуис:
— Буракӧ, ме, а оз Тони Мак-Тэвиш Ливи, веськала йӧйталысьяслӧн керкаас!
А тайӧ кадӧ Тони Мак-Тэвиш Ливи друг садьмис.
Сійӧ вӧтасис, мый сійӧ да мукӧд челядь вӧтчӧны Фронт-стрит кузя тшӧг чивзысь порсь бӧрся, и найӧ кутісны эськӧ порсьсӧ, эз кӧ аддзы найӧс караульнӧй.
Караульнӧй кутіс вӧтчыны на бӧрся, и сэки Тони садьмис.
Стӧчджыка кӧ садьмис сійӧ эз 1654 вося Нью-Йоркын, коді сылы вӧтасис, а 1924 вося Нью-Йоркын.
Сійӧ вӧтасис, мый караульнӧйыс гырысь чеччалӧмъясӧн вӧтчӧ буретш сы бӧрся.
Тони вӧтас эз и думайт, мый порсьӧс кутны видлӧм сэтшӧм нин ыджыд мыж, но караульнӧйлӧн, тыдалӧ, вӧлі мӧд видзӧдлас.
А ті кӧ чайтанныд, мый 1654 воын караульнӧйыс Выль Амстердамын (сэки сійӧ эз на шусьы Нью-Йоркӧн) вӧлі шань мортӧн, то бурджык юалӧй Тонилысь.
Правда, ті тайӧс вӧчны онӧ вермӧй.
Но шуам, быттьӧ тайӧс позьӧ.
Вот, сёрнитӧй Тоникӧд, сійӧ сӧмын на аддзыліс вӧтнас Выль Амстердам.
— Уф... ф... — кокньыдджыка ышловзис Тони. — Сійӧ муртса менӧ эз кут.
Шуам, мый ті юалінныд эськӧ сылысь:
«Мый сэтшӧм караульнӧйыс?»
«Пӧрысь Доопер де Гроот», — вочавидзис эськӧ Тони.
«Но, а век жӧ, мый сэтшӧм караульнӧйыс?»
«Сійӧ кадӧ полицияыд эз вӧв, — висьталіс эськӧ Тони. — На пыдди некымын олысь быд вой кытшовтлывлісны уличаяссӧ дӧзьӧрӧн.
Караулитчисны ӧчередьӧн пӧшти ставыс.
Найӧс и шулісны караульнӧйясӧн».
«Медся страшнӧйыс на пӧвстысь, — думыштіс Тони, — пӧрысь Доопер де Гроот.
Сылӧн зэв кузь гӧрд ус, паськыд шляпа, паськыд сапӧгъяс, гӧрда-виж вӧнь йылын сэтшӧм ыджыд да чукля меч.
А главнӧй, сійӧ оз радейт челядьӧс.
Татшӧмыд кӧть кодӧс повзьӧдас!»
Ӧні тіянлы, буракӧ, лои гӧгӧрвоана, мыйла Тонилӧн вӧліны помкаяс нимкодясьны, мый сійӧ садьмис буретш сійӧ минутаӧ, кор Доопер де Гроот кватитіс сійӧс шошаӧдыс.
Садьмӧм бӧрын Тони водзӧ лӧня куйліс аслас векньыдик кӧрт крӧвать вылын.
Неуна восьтыштӧм кухня ӧдзӧсӧд пемыд жырйӧ пырис би югӧр да кылісны мамыслӧн да батьыслӧн гӧлӧсъяс.
Тони кывзысьыштіс — первой унзільйывсьыс, сідзи нинӧм вӧчӧмысь, но сэсся кутіс кывзыны сюся.
— Старик Форбслы лӧсьыд сёрнитнысӧ, — кыліс сійӧ батьыслысь гӧлӧссӧ. — Тони абу сылӧн пи.
— Но сійӧ радейтӧ Тониӧс.
Оз ӧд позь шуны, мый Тони сылы веськодь.
— Ме ог и шу тайӧс.
Доктор Форбс, навернӧ, тӧждысьӧ Тони вӧсна сы мында жӧ, мыйта и мукӧд челядь вӧсна, кодъясӧс сылы ковмӧ бурдӧдны.
Ме прӧстӧ шуа, мый Тони абу сылӧн пи.
— Сійӧ — миян пи, — вочавидзис мамыс.
— Сійӧ и эм.
И тэ он вермы менӧ мыжавны сыысь, мый ме кӧсъя, медым Тони збыльмӧдіс менсьым надеяӧс.
Вӧлі кӧ эськӧ миян уна сьӧм, гашкӧ, ставыс вӧлі мӧд ног.
Но сьӧмыс миян абу.
Тонилы ковмас аслыс писькӧдны ассьыс туйсӧ олӧмас.
— Тэ чайтан, сійӧ оз писькӧдчы?
Мыйла?
Сійӧ бур, шань да авъя зонка.
— Кыдзи тэ он гӧгӧрво, мыйла!
А сылӧн йӧй сӧрӧмыс?
Сійӧ висьталӧ найӧс быттьӧ удовольствие ради.
Кутшӧм нӧ морт сыысь артмас, сійӧ кӧ пыр пӧръясьӧ?
— Тэ вывті жӧ нин! — горӧдіс мамыс. — Тони — шань детинка.
Оз жӧ сійӧ дзик пыр пӧръясь, сӧмын...
— Сӧмын сійӧ ӧдзӧс йывсьыс.
— Но и мый, сійӧ лӧсьӧдалӧ быдсяма мойдсӧ тайӧ важ ӧдзӧс йывсьыс, и ме ог аддзы татысь ыджыд лёксӧ.
— Гашкӧ, тэ и прав, — нурбыльтіс батьыс.
Сійӧ эз кӧсйы висьтасьны, мый ӧдзӧсыс майшӧдлӧ сійӧс да весиг неуна повзьӧдлӧ.
Вывті нин збыль кодьӧсь Тонилӧн тайӧ думайтӧмторъясыс. — Вермас лоны, вермас лоны...
Но мый нӧ лоӧ зонкаыскӧд, сійӧ кӧ оз куж торйӧдны збыльсӧ думыштӧмторсьыс?
— А тэ нӧшта сёрнитлы сыкӧд тайӧ ӧдзӧс йывсьыс.
— Ог, тырмас ме вылысь!
Ме сёрнитлі нин сыкӧд.
Тӧдан, мый ме думайта вӧчны?
Ме судзӧда дӧскаяс да кӧрт тув и тувъяла ӧдзӧссӧ, медым сійӧ сэсся некор эз вермы восьтыны сійӧс.
Вот сэки Тони, кыдзи вӧлі, пижаманас, ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь каштанӧвӧй юрсиӧн, чеччыштіс крӧватьысь да уськӧдчис кухняӧ.
— Эн вӧрзьӧд менсьым ӧдзӧсӧс! — шуис сійӧ. — Тэ кӧ тувъялан менсьым ӧдзӧсӧс, ме муна сэті и ог во сэсся тіянӧ... некор.
КОЙМӦД ГЛАВА
ТОНИ ДА МУЗЕЙ ВИДЗЫСЬ
Тайӧ луннас Тони школаӧ эз мун.
Мотт-стрит вылын тайӧ эз вӧв мыйкӧ тешкодьӧн — татчӧс челядь радейтлісны жуйвидзыштны, но войдӧр Тони некор эз пышъяв велӧдчӧмысь.
Медся нин шензянаыс сійӧ, мый Тони ачыс эз ёна гӧгӧрво, мыйла сійӧ тадзи талун вӧчис.
Дерт, делӧыс тані вӧлі йитчӧма волшебнӧй ӧдзӧскӧд.
Тони пӧшти эскис, мый пӧртас олӧмӧ ассьыс тӧрытъя грӧзитчӧмсӧ: мунас ӧдзӧс пыр и сэсся некор нин оз лок; веськыда кӧ, сійӧ и эскис таӧ и такӧд тшӧтш эз эскы.
Сійӧ радейтіс бать-мамсӧ, найӧ сылӧн вӧліны вывті бурӧсь.
Но ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм ӧбидитӧмаӧн да ӧтдортӧмаӧн, мый гортсьыс пыр кежлӧ мунӧм йылысь думыс эз эновтлы сійӧс, кӧть тайӧ думсьыс ёна висис сьӧлӧмыс.
Волшебнӧй ӧдзӧс сайын ставыс мыйлакӧ гӧгӧрволісны сійӧс да ставыс артмыліс сідзи, кыдзи сылы вӧлі колӧ.
Важ, муса Манхэттенын, кытчӧ Тони веськавліс волшебнӧй ӧдзӧс пыр, некор эз зэрлы.
Сэні пыр вӧлі шондіа, а чача сикт кодь нималана Выль Амстердам сэтшӧм лӧсьыда шыльквидзис ділӧн лунвыв юкӧнын.
Голландскӧй овмӧдчысьяслӧн челядьыс лунтыр ворслісны; бергалісны тӧвйыв мельничаяслӧн бордъясыс, и небесаті шлывгисны еджыд пашкыр кымӧръяс.
Ставыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧмӧн и колӧ лоны, кутшӧмӧн ставсӧ кӧсйис аддзыны Тони.
И кор талун сійӧ шуис школаӧ не мунны да пыравны сэтчӧ, ӧдзӧс сайӧ, сійӧ бура представитіс аслыс, кутшӧм сэні лӧсьыд.
Но, мӧдарсянь кӧ, сійӧ кольччис гортас эз сӧмын ӧдзӧс вӧсна.
Сылы кажитчис, мый сійӧ сэсся оз нин вермы пырны классӧ да паныдасьны мисс Клэтткӧд да челядькӧд.
Да и мыйла сылы мунны на дінӧ? — юасис сійӧ ассьыс.
Вот мыйла и Тони примитіс татшӧм решениесӧ.
А кор примитіс сійӧс, жугӧдіс ассьыс ичӧтик сёй копилкасӧ да сюяліс зепъясас аслас олӧм чӧжӧн чукӧртӧм центъяссӧ.
Мамыс Тонилӧн майшасис.
Кыдзи гӧгӧрвоӧдны пиыслы, мый найӧ батьыскӧд скӧралӧны да чорыда сёрнитӧны сыкӧд сы вӧсна, мый радейтӧны да тӧждысьӧны сы вӧсна?
Челядь гӧгӧрвоӧны радейтӧмсӧ да тӧждысьӧмсӧ ас ногыс, дзик оз сідзи, кыдзи верстьӧ йӧз.
Таысь кындзи, Тони эз вермы на моз жӧ майшасьны волшебнӧй ӧдзӧс вӧсна.
Тайӧ ӧдзӧсыс — медся шензьӧданаыс, медся интереснӧйыс, мый эм сылӧн олӧмын, сідзкӧ, мыйла нӧ батьыслы да мамыслы повны сыысь?
Тонилӧн мамыс неуна гӧгӧрвоӧ вӧлі писӧ.
Сылы окота вӧлі висьтавны Тонилы, мый сылы да батьыслы сійӧ вывті донатор, ӧд сыын — налӧн став надеяыс да виччысьӧмъясыс.
Но кыдзи ставсӧ тайӧс висьтавны дас ӧти арӧса детинкалы?
Тайӧ асылас сылы колӧ вӧлі ветлыны видлыны висьысь чойсӧ, кодлӧн вӧлі кык посни челядь.
Туйӧ лӧсьӧдчигас сійӧ думайтіс: «Отсавны кӧ эськӧ мыйӧнкӧ чойлы!
Мӧдӧдны эськӧ сійӧс челядьыскӧд гӧраясӧ, медым ставныс сэні шойччыштісны да шонтысьыштісны шонді водзын».
Сылы и дум вылас эз усьлы, мый сійӧ ачыс сэтшӧм жӧ гӧль, кыдзи и чойыс, мый сылы аслыс эськӧ эз вӧв омӧль олыштны недель-мӧд кар сайын.
Сэтшӧм нин морт вӧлі Тонилӧн мамыс.
Батьыс Тонилӧн сӧмын на муніс удж вылӧ.
Тони пасьтасигкості мамыс лӧсьӧдіс сылы завтрак: пуктіс пызан вылас зӧр рок тыра миска, йӧв стӧкан, мавтіс выйӧн нянь шӧрӧм; и пыр шӧпкӧдіс сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс лӧсьӧдчис висьтавны пиыслы.
Тони пуксис пызан сайӧ да заводитіс сёйны, а мамыс пуксис паныд да видзӧдіс сы вылӧ, сылӧн гӧгрӧс чужӧм вылӧ да чангыль ныр вылӧ.
Сійӧ сэтшӧма радейтӧ писӧ!
Сылы окота лои весиг бӧрддзыны, но сійӧ кутчысис да шуис:
— Эн ӧбижайтчы батьыд вылӧ, Тони.
Сійӧ зэв ёна тӧждысьӧ да сы вӧсна и сёрнитӧ тэкӧд сідзи.
— А мыйла сійӧ грӧзитчӧ тувъявны менсьым ӧдзӧсӧс? — нурбыльтіс Тони.
— Сійӧ оз вӧч тайӧс.
Сылы унатор йылысь лоӧ тӧждысьны, а сэні ещӧ тэ аслад ӧдзӧс йылысь заводитан сёрнитны.
Тайӧ дзикӧдз нин сійӧс дӧзмӧдӧ.
— Некодлы ме некутшӧм лёктор ог вӧч аслам ӧдзӧсӧн, — вочавидзис Тони да паньыштіс пӧсь юмов рок.
— Но, Тони, он ӧмӧй тэ гӧгӧрво, мый ӧдзӧс йывсьыд став мойдъясыд — прӧстӧ сӧрӧм?
Тэ ӧмӧй думайтан, мый кодкӧ тэныд эскас?
— Пӧрысь доктор Форбс эскӧ.
Сійӧ весиг тшӧктіс мыйкӧ вайны сылы сэтысь, ӧдзӧс сайсьыс.
— Ок, вай бурджык дугдам сёрнитнытӧ, Тони, тайӧ ӧдзӧс йывсьыд!
Меным колӧ ветлыны больничаӧ.
Кор сёян, чукӧрт тасьті-паньтӧ тазйӧ да котӧрт школаӧ.
Мамыс муніс, а Тони коли ӧтнасӧн да тэрмасьтӧг, мый йылысь кӧ мӧвпалігтырйи завтракайтіс.
Сэсся чукӧртіс тасьті-паньсӧ, босьтіс небӧгъяс да лэччис улӧ.
Но Тони решитіс нин школаас не мунны — да сійӧ муніс керкасайса йӧрӧ.
Йӧрсӧ югдӧдіс яр асъя шонді.
Тони пуксис важ крӧвать сетка вылӧ.
Мед кӧть мый гижасны поэтъяс, но тувсовъя шонді Мотт-стрит вылын керкасайса йӧрын, пӧжалуй, койӧ югӧрсӧ ёнджыка, му шарвывса мукӧдін дорысь; ӧд некӧн сэсся, кӧнкӧ, шондіыс оз мичмӧд тадзи олӧмсӧ, кыдзи Мотт-стрит вылын керкасайса йӧрын.
А доныс кӧ лоӧмторйыслӧн артавсьӧ сылӧн колӧмлунӧн, оз ло сомневайтчыны Мотт-стрит вылӧ усьысь шонді югӧръяслӧн качествоӧн.
Сетка вылын пукаліг да синъяссӧ вештывтӧг заборса ӧдзӧс вылӧ видзӧдіг Тони думайтіс.
Мыйла ставыс сэтшӧма оз радейтны сылысь волшебнӧй ӧдзӧссӧ.
Стӧчджыка кӧ ставыс, пӧрысь доктор Форбс кындзи.
Збыльвылас найӧ кутӧны асьныссӧ сідзи, быттьӧ полӧны сыысь.
А мыйла нӧ налы повнысӧ?
Ачыс Тони поліс унаторйысь.
И ӧні, бӧрладор йӧрын шонді водзын шонтысигӧн, сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс, мыйысь сійӧ медся ёна полӧ.
— Хустон-стрит вылысь Майк Грэдиысь?
Да, пола.
И, сійӧ ӧд меысь ыджыдджык ӧти арӧсӧн.
Мисс Клэттысь?
Быттьӧкӧ, ог пов. — И сійӧ збыльысь эз пов мисс Клэттысь. — Мамысь да батьысь? — Тони долыдпырысь казяліс, мый сійӧ наысь ньӧти оз пов. — А пемыдысь пола?
Да, и меным абу яндзим таысь.
А лоны верстьӧ мортӧн? — юаліс сійӧ ассьыс да думыштчис.
Полӧ-ӧ сійӧ лоны верстьӧ мортӧн? — Окота абу меным быдмыны? — бара вомгораа юаліс сійӧ да, вочакывсӧ эз аддзы да, гӧгӧрвотӧма довкнитіс юрнас. — А мыйла эськӧ меным не быдмыны? — гораа ещӧ ӧтчыд юаліс сійӧ ассьыс.
Но курыд збыльысь некытчӧ он пышйы — верстьӧ мортӧн сійӧ эз кӧсйы лоны.
Тони лэптыштліс пельпомъяссӧ да видзӧдліс аслас волшебнӧй ӧдзӧс вылӧ — важ, турунвиж краскаӧн мавтӧм ӧдзӧс вылӧ.
Ӧні ӧдзӧсыс лӧсталіс шонді водзас да кӧсйис петкӧдлыны сы мында чудеса...
Тони пыркнитіс юрнас, медым мынтӧдчыны мӧвпъяссьыс, кодъясысь сылӧн весиг юрыс висьмис, некымынысь чеччыштіс пружина сетка вылын да ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс важ пач вылӧ, сы вылысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ кытшовтіс сімӧм консервнӧй банкаяс чукӧр гӧгӧр, кыдзи пыр, чужйис ӧтиӧс кокнас, йӧткыштіс жугалӧм туалетнӧй пызан да котӧртіс холодильник гӧгӧр.
Сэсся сійӧ тӧвзьыштіс сімӧм труба кузя да звирк чеччыштіс фургон пуклӧс вылӧ.
Сысянь сійӧ чеччыштіс важ диван вылӧ, сы вылын бара жӧ куимысь чеччыштіс, и вот сійӧ волшебнӧй ӧдзӧс дорын, восьтӧ сійӧс да уськӧдчӧ мӧд йӧрӧ.
Аслас приёмнӧй часъясӧ — дас кык чассянь кык час лунӧдз — пӧрысь доктор Форбс векджык примитліс кызь сайӧ мортӧс.
Сійӧ весиг мукӧддырйиыс дӧзмывліс, мый практикаыс воысь воӧ содӧ и сылы лоӧ уджавны пыр унджык.
Доходъясыс сылӧн эз содны, а висьысьяслӧн лыдыс тӧдчӧмӧн содіс.
«А медся лёкыс, — тшӧкыда шулывліс сійӧ аслыс, — мый ме ог ло тӧлкаджык».
Веськыда кӧ шуны, мукӧддырйиыс пӧрысь докторлы кажитчыліс, мый ставыс артмӧ дзик мӧдарӧ, сы вӧсна мый сійӧ пыр тшӧкыдджыка кутіс думайтны Тони Мак-Тэвиш Ливилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь.
Сійӧ пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кыйліс асьсӧ сыын, мый мӧвпалӧ ичӧтик зонка фантазияӧн стрӧитӧм мир йылысь.
Сійӧ думайтіс та йылысь и талун, кор триньгис кык час да сылы отсасьысь медицинскӧй сестра висьталіс, мый приёмнӧйын пукалӧ сӧмын ӧти чангыль ныра ичӧтик зонка.
— Сійӧ висьӧ? — юаліс доктор Форбс.
— Ме ногӧн, сылӧн прӧстӧ лолыс тырӧма ӧдйӧ котӧртӧмысла.
Кажитчӧ, мый сійӧ дзонь миля котӧртӧма, а висьысьлы тайӧ, пӧжалуй, абу вын серти.
— Но-но, огӧ кутӧй вензьыны.
Ыстӧй сійӧс ме дінӧ, — вочавидзис доктор.
И сійӧ ньӧти эз чуймы, кор комнатаӧ пырис Тони, кияссӧ мыш саяс дзебӧмӧн да ӧдйӧ котӧртӧмысь неуна пошкӧмӧн.
Пӧрысь доктор мыйлакӧ чайтіс, мый Тони ӧні нинӧмӧн нин оз вермы сійӧс шензьӧдны.
Но, кыдзи ті аддзанныд, сійӧ ёна ылаліс.
— Мый тэкӧд?
Висьмин? — юаліс доктор Форбс.
— Эг...
— А мый, талун ӧмӧй праздник?
— Вежа дышпозлӧн, — веськыда вочавидзис Тони.
— Мый тэнад сэні, мышкад?
Турунвыв хоккейӧн ворсӧм вылӧ кык клюшка?
— Ме эг вермы судзӧдны найӧс, — шуис Тони, — зато со мый ме тіянлы вайи. — И сійӧ чургӧдіс доктор Форбслы Ирокезскӧй лигаса великӧй вождьлысь кӧр сюръясӧн мичмӧдӧм юркышӧд.
Кытчӧ сӧмын вошины пыдди пуктана олӧма врачлӧн асьсӧ кутны кужӧмыс да достоинствоӧн тыр осанкаыс!
Ӧчкиыс исковтіс ныр вывтіыс, и сійӧ муртса удитіс кутны сійӧс да лэптыны кымӧсас.
Скряга моз, код дорысь быттьӧ пышйӧ зарни чукӧр, сійӧ нюжӧдіс ассьыс тіралысь кыз кияссӧ юркышӧдлань, кватитіс сійӧс Тонилысь да нимкодьысь юрсӧ дзикӧдз воштӧмӧн заводитіс бергӧдлыны сійӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ӧти видзӧдлас вӧлі тырмымӧн, медым казявны, мый тайӧ абу подделка.
Юркышӧдыслысь пуинъяссӧ вӧлі вӧчӧма шонді водзын косьтӧм орешникысь да сэтшӧма полируйтӧма, мый найӧ лоины из кодьӧсь.
Ӧта-мӧдныскӧд найӧс вӧлі йитӧма резнӧй лыӧн да ставсӧ тайӧс ӧтлаын клеитӧма змей ку вылӧ.
Пӧшти еджыд кӧр сюръяссӧ вӧлі крепитӧма пу дінӧ кутшӧмкӧ сирӧн да лы зажимъясӧн.
Юркышӧдсӧсӧ мичмӧдісны уна рӧма из торъяс.
Доктор дыр бергӧдліс сійӧс киас, а сэсся матыстчис ӧшинь дорӧ, медым видзӧдлыны бурджыка югыдінас.
Медбӧрын сійӧ бергӧдчис Тонилань:
— Кытысь тэ судзӧдін тайӧс, Тони Мак-Тэвиш Ливи?
— Прӧстӧ босьті, — эз сразу вочавидз Тони.
— Шуны кӧ, гусялін?
— Эг, босьті, — упрямӧя шуис Тони.
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, кытысь позьӧ вӧльнӧй светас судзӧдны татшӧмторсӧ?
— Ме босьті сійӧс Гилдхоллысь! — друг шуис Тони да тэрыба висьталіс: — Ме локті Питер Ван-Добен ордӧ, и ми кӧсйим мунны индеечьяс дінӧ, но батьыс сійӧс ыстіс Гилдхоллӧ мынтыны охранаысь дон, и ме муні сыкӧд.
Прӧйдитім посёлок пыр, и Питер пырис Гилдхоллӧ мынтыны ассьыс куим талерсӧ, а ме гусьӧникӧн видзӧдлі сӧветлӧн заседание жырйӧ, а сэні ыджыд пызан вылын, код сайын пукалӧны бургомистръяс, куйліс тайӧ юркышӧдыс — сійӧс кольӧма залогӧ пӧрысь индейскӧй вождь кӧрт военнӧй шлем пыдди, и ме босьті сійӧс.
Комнатаас некод эз вӧв, некод менӧ эз аддзыв, и ме босьті сійӧс.
Ог тӧд мыйла, но ме босьті.
Ме тӧді, мый сійӧ тіянлы кажитчас.
Ме сӧмын кӧсйи петкӧдлыны тіянлы, а сэсся бӧр нуны.
Мый нӧ сэні лёкыс?
Но найӧ, дерт, кӧнкӧ, казялісны, мый сійӧ воши, сы вӧсна мый караульнӧйыс кутіс горзыны, и ме уськӧдчи котӧртны ӧтнам, Питертӧг.
Ме котӧрті стен пӧлӧн да дзебси Гофман конюшняӧ, а сэсся котӧрті туйсӧ быд, пӧшти ӧдзӧс дорӧдз.
Но Питер, кӧнкӧ, висьталіс ме йылысь, сы вӧсна мый скачитісны кык верзьӧма, и меным лои пышйыны ӧдзӧс пыр, и ӧні ме сэсся ог вермы сэтчӧ бӧр мунны, ме сэсся некор сэтчӧ ог вермы мунны...
И Тони бӧрддзис.
— Пуксьы, — шуис доктор Форбс.
Тони пуксис кӧртысь вӧчӧм чорыд табуретка вылӧ — татшӧм табуреткаясыс пыр сулалӧны врачьяслӧн кабинетъясын — и водзӧ бӧрдіс, а пӧрысь доктор Форбс дӧзмытӧг виччысис.
Медбӧрын Тони ӧвсис.
— Вот мый, Тони, — шуис доктор, — ме сэсся ог кут тэнсьыд юасьны, кытысь тэ босьтін тайӧ коронасӧ, ме эг на дзикӧдз вошты вежӧрӧс и гӧгӧрвоа, мый тэ меным нинӧм лючкиджыксӧ он висьтав.
Ме сідзжӧ ог кӧсйы обсуждайтны, колӧ-ӧ бӧр нуны коронасӧ йӧзлы, кодъяс некымын сё во нин абуӧсь...
Тӧдан мый?
Ветлам вай ми тэкӧд менам ёрт Айк ордӧ.
Татшӧм решениесӧ чуйдіс эз вежӧр, а регыдджык матӧвоӧм.
Ӧні доктор Форбс нинӧм вылӧ эз кӧсйы кольччыны ӧтнасӧн аслас мӧвпъяскӧд: сійӧ налы эз дӧверяйт.
Сылы окота вӧлі, медым коронасӧ видзӧдліс тӧдысь морт, коді вермис эськӧ висьтавны сы йылысь стӧчджыка, а кор сёрниыс мунӧ вӧлі индеечьяс йылысь, сьӧкыд вӧлі аддзыны Айк Гилменысь тӧдысьджык мортӧс.
— Да, — шыасис доктор Тони дінӧ, — тэ вӧвлін эн коркӧ Американскӧй индеечьяслӧн музейын?
Тони пыркнитіс юрнас.
— Эн вӧвлы?
Ладнӧ, ӧні ми сэтчӧ мунам.
Тайӧс шуигӧн доктор Форбс кватитіс зэв уна папироснӧй бумага да кужтӧма, но старайтчӧмӧн гартыштіс сэтчӧ коронасӧ; сэсся пасьталіс ассьыс сьӧд, важмӧмысла быгалӧм пальтосӧ, пуктіс куш юр вылас котелоксӧ да Тоникӧд петіс ывла вылӧ.
Кор Тони аддзис, мый сюрас гольгыштны доктор Форбслӧн «Т» моделя «форд» вылын, синваыс сылӧн ӧти здукӧн косьмис и став полӧмъясыс вунісны.
Ӧд сійӧс виччысис сэтшӧм гаж!
Сылы эз тшӧкыда сюрлы ветлыны автомобильӧн, да ещӧ татшӧм шикарнӧй «Т» моделя форд вылын.
Машинаыс эськӧ вӧлі важ, но Тони чувствуйтіс, мый сійӧ кӧзяин кодьыс жӧ дружелюбнӧй да почтеннӧй.
Доктор Форбс радейтіс ассьыс машинасӧ; фордикыс казьтывліс сылы сійӧ кад йывсьыс, кор сійӧ ветлывліс вӧлӧ доддялӧм бричкаын.
Тайӧ маркаа фордиксӧ позьӧ вӧлі шуны и тупкӧсаӧн и восьсаӧн.
Содтӧд сійӧ вӧлі джуджыд, ходульяса циркӧвӧй клоун кодь.
Пемыд дырйи ветлӧм вылӧ сылӧн вӧліны ыджыд ыргӧн фараяс.
Кор доктор шыбитліс моторӧ китыр графитӧвӧй порошок, буретш тайӧ, а эз бачокӧ бензин кисьтӧм, тшӧктыліс сійӧс казьтыштлыны, кыдзи сійӧ сёӧдліс коркӧ вӧвсӧ.
Пока доктор заведитіс ручкаӧн моторсӧ, Тони пырис машинаӧ.
Доктор кужӧмӧн да тэрыба бергӧдліс ручкасӧ, но кор моторыс медбӧрын заводитіс уджавны, сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ уськӧдчас местаас, мый быть уськӧдас вӧлі ассьыс котелоксӧ, а сэк кості, пока вӧтлысяс сы бӧрся да кутӧм бӧрас пуксяс шофёрскӧй пукаланінӧ, моторыс яндысьӧмпырысь кызӧктас да ланьтас.
— Тӧдан, Тони, коркӧ ме коля котелокӧс машинаӧ да кута заведитны моторсӧ сідзи, — шуис доктор Форбс. — Но сэки ме ог нин ло бур докторӧн; кутшӧм нӧ доктор котелоктӧгыд, вернӧ?
Тони, коді видзӧдіс тайӧ неыджыд драма бӧрсяыс, гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Тайӧ сэтшӧма кажитчис докторлы, мый сійӧ сэки жӧ сетіс аслыс кыв: мед кӧть коляс любопытствоыс могмӧдтӧг, но сійӧ некор, дзик некор сэсся оз юав Тонилысь, кытысь сійӧ босьтіс ирокезскӧй коронасӧ.
Доктор сьӧлӧмнас тӧдіс, мый кӧть кутшӧма сійӧ оз юась Тонилысь, ӧтветыс пыр лоӧ ӧти.
Сёрниыс кӧ эськӧ муніс мыйкӧ мӧдтор йылысь, а эз тайӧ корона йывсьыс, позис эськӧ чайтны, мый гусялӧма.
Но Тони вайис Ӧтувъя Штатъясын дзик ӧти предмет, кодӧс некод эз вермы гусявны, сы вӧсна мый сійӧ абу, — а кыдзи позьӧ гусявны сійӧс, мый абу?
Тайӧ мӧвпъяссьыс докторлӧн кутіс юр садьыс бергӧдчыны, мый некыдз нин эз лӧсяв пыдди пуктана гортса врачлы, но медбӧрын доктор Форбс шуис эновтны став думъяссӧ да Тони моз жӧ наслаждайтчыны прогулканас.
А Тони и збыльысь наслаждайтчис тайӧ мунӧмнас.
Ӧд сійӧ сэтшӧм шоча ветлывлӧ автомобильӧн!
Венеция кузя гондолаын прогулкаыс ӧдвакӧ ёнджыка эськӧ сійӧс радуйтіс тайӧ путешествие дорсьыс, Хустон-стрит да Квайтӧд авеню (тайӧ вӧлі ёна водзджык сыысь, кыдзи сійӧ кутіс шусьыны Америка проспектӧн) кузя тайӧ путешествие дорсьыс.
Со тувсовъякодь свеж Сентрал-парк, ставнас нэриник турунвиж коръяса да зарни рӧма виж дзоридзьяса.
Тані доктор Форбс, быттьӧ тӧдлытӧг, юаліс:
— Дзик сэтшӧм, кыдзи ӧдзӧс саяд, збыль ӧд, Тони?
Тони нюммуніс да гогнитіс юрнас; всё равно ӧд сійӧ некодлы оз вермы висьтавны, кутшӧм мича коркӧ вӧвлӧма Манхэттен ді; весиг тувсовъя Сентрал-парк нинӧм оз сулав сы дорын!
Сё дасӧд улича кузя найӧ петісны Риверсайд-драйв набережнӧй вылӧ да мӧдӧдчисны паськыд, мича, шонді водзын лӧсталысь Гудзон ю пӧлӧн.
Грант гу дорын фордик кутіс асьсӧ бура, и моторыс сылӧн кызӧкталіс дзик надзӧник.
Тони сайӧдны позьтӧм шензьӧмӧн видзӧдіс мича керкаяс вылӧ да паськыд площадь вылӧ, коді тыдовтчис Сё ветымын витӧд улича пельӧссянь.
— Локтім, — шуис доктор Форбс да веськӧдіс фордиксӧ стоянкалань. — Ӧні ми смела пырам пӧрысь левлӧн оланінӧ.
Айк Гилмен кӧ друг петкӧдлас морт чувствояс, эн шед, ёртӧй, тайӧ вугырас.
Сёрнитны кута ме, а кор воас тэнад кадыд, вӧч менам индӧм серти.
Сійӧ петіс «фордиксьыс» да, Тонилань бергӧдчӧмӧн, содтіс, быттьӧ тайӧ сӧмын на юрас локтіс:
— Тӧдан, тэнад местаын кӧ эськӧ ме нинӧмвылӧ эг кут висьтавны тайӧ ӧдзӧс йывсьыд...
Миянлы тэкӧд тайӧ гӧгӧрвоана, но Айк Гилмен...
— Ладнӧ, — шуис Тони.
Найӧ кыпыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ, пӧрысь доктор Форбс весиг мигнитіс Тонилы да йӧктыштіс кутшӧмкӧ важ танец.
— Тони, — шуис сійӧ, — тэ, кӧнкӧ, он и чайт, мый талунъя луныс лоӧ медся шудаӧн менам олӧмын!
Найӧ пукалісны музей видзысьлӧн кабинетын.
Тонилӧн юр садьыс бергӧдчис сыысь, мый аддзыліс сійӧ тайӧ комнатаас вотӧдз.
Сійӧ некор эськӧ эз кужлы думыштны, мый музей вермас лоны сэтшӧм чудеснӧй местаӧн, кӧні быд воськолын тэнӧ виччысьӧ выль приключение.
Сылы кӧ разрешитасны, сійӧ регыдӧн бара волас татчӧ, ветлӧдлыштас некымын час чӧж да видзӧдлас дзик ставсӧ.
Сылӧн вежӧрас кутіс чужны дзик выль мӧвп — гашкӧ, му вылас волшебнӧй ӧдзӧсыс абу ӧти?
Но ӧні, кор сійӧ пукаліс ыджыд креслӧын музей видзысьлӧн ыджыд, шондіа кабинетын, коді вӧлі тырӧма предметъясӧн, кодъяс абу на аддзӧмаӧсь аслыныс местаяссӧ ни стенын, ни витрина вылын, ни пӧдвалын да, кажитчӧ, падъялісны, мый налы бӧрйыны, Тонилы та йылысь некор вӧлі мӧвпавны.
Ӧд гӧгӧрбок вӧліны бордъясысь вӧчӧм боевӧй юркышӧдъяс, ыджыд ньӧввужъяс, барабанъяс да палицаяс, кӧр куысь вӧчӧм мокасинъяс, сюмӧдысь вӧчӧм ичӧтик каноэяс, ракпаньясӧн мичмӧдӧм вӧньяс, томагавкаяс, каллянъяс...
А вот доктор Форбс быттьӧ ньӧти эз интересуйтчы тайӧн — сійӧ пукаліс, тыдалӧ, аснас зэв дӧвӧльнӧй, нежнӧя, кагаӧс моз, качайтіс пидзӧс вылас папироснӧй бумагаӧ гартыштӧм ирокезскӧй юркышӧдсӧ.
Кабинетлӧн кӧзяиныс вӧлі ыджыд тушаа, косіник, кузь ки-кокъяса да югыдлӧз синъяса морт.
Доктор Форбс представитіс сылы Тониӧс веськыда, гӧгрӧдлытӧг:
— Менам ёрт да коллега Тони Мак-Тэвиш Ливи.
Айк Гилмен мигнитіс кыкысь кымын, гогнитіс юрнас да зэв серьёзнӧя кутліс Тонилысь кисӧ.
Мыйӧнкӧ сійӧ вӧлі дзик доктор кодь и мыйӧнкӧ торъяліс сыысь.
Тони пыр жӧ велаліс сы дінӧ и кыптылӧм полӧмыс ӧдйӧ бырис.
— Тіянлы, врачьяслы, — шуис Айк Гилмен, кор помӧдз тӧдмасисны, — либӧ, шуны кӧ веськыдджыка, татшӧм шарлатанъясыдлы, кыдзи тэ, тыдалӧ, нинӧм вӧчнысӧ, тэ кӧ он жалит менсьым кадсӧ не сӧмын войын, но и лунын.
— Бурджык нин мекӧд кӧ воштан кадсӧ, а то сідз жӧ весь коллялан тэ сійӧс этайӧ моргас, — воча видзис доктор.
— Тайӧ моргас, кыдзи тэ шуан сійӧс, видзсьӧны кольӧм эпохалӧн да великӧй народлӧн озырлуныс.
— Аддзӧмыд тай!
— Мый?!
— Ме шуи: аддзӧмыд тай!
Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана?
— Кытчӧ тэ синан, пӧрысь козёл?
— Озырлун! — горӧдіс доктор Форбс. — Кутшӧм тэнад тані озырлун?
Возъясӧн сёйӧм важ кӧлуй.
И весиг на кодьыс ещӧ на эмӧсь.
Ньӧввужъяс, палицаяс, ракпаньясӧн мичмӧдӧм вӧньяс!
Да Рытыввылын туристъяслы быд медічӧт музейысь ставыс тайӧ сюрӧ.
— И кагаӧс лэдзӧны тэкӧд лӧсясьны! — горӧдіс музей видзысь да бергӧдчис Тонилань: — Извинит менӧ, зонка, но тэнад коллегаыдлӧн вежӧрыс зэв ичӧт, а тактыс сыысь на этшаджык.
— Тактыс! — зывӧка шпыньмуніс доктор Форбс.
— А мый тэнад тайӧ тубрасас? — юаліс Айк Гилмен.
— Нинӧм торъяыс.
Сідз, неыджыд ковтӧмтор, кодӧс ми коллегакӧд ӧні туялам.
— И кодӧс тэ дзик случайнӧ босьтін сьӧрсьыд, да? — шуткаӧнмоз шуис Гилмен.
— Да, да, дзик случайнӧ!
— Он, пӧрысь козёл, менӧ он ылӧдлы!
Ме тэнӧ тӧда.
Вайӧдін аскӧдыд кагаӧс, медым ме ылалі, а сэсся кӧвъялан меным важ военнӧй юркышӧд пыдди кутшӧмкӧ ылӧсас вӧчӧмтор, да нӧшта кутан эскӧдны, мый сійӧс новлывліс ачыс Сидячӧй Бык.
Оз артмы!
Ну сійӧс бӧр важ кӧлуй чукӧртысьыдлы, кодлысь ньӧбин.
— Военнӧй юркышӧд?
Да мый тэ, ен тэкӧд! — шуыштіс доктор Форбс. — Тэ чайтан, ме кӧсъя тэныд мыйкӧ вузавны?
— Тэ меным нинӧм на эн пӧдаритлы.
— Тони, миянлы, тыдалӧ, бурджык мунны, — ӧбидитчис доктор. — Менам ёрт мистер Гилмен кутӧ асьсӧ этша вылӧ вежавидзтӧг.
Тониӧс дзикӧдз шемӧсмӧдіс тайӧ пинясьӧмыс, да сійӧ чеччис нин вӧлі креслӧсьыс, но мистер Гилмен кинас петкӧдлӧмӧн тшӧктіс бӧр пуксьыны, сэсся грӧзитыштіс доктор ныр улын крукыля чуньяснас, кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Мый тэнад тайӧ пакетас?
— Нинӧм.
Дзик нинӧм. — Тайӧ кывъяс бӧрас доктор Форбс разис коронасӧ да сувтӧдіс музей видзысь пызан вылӧ. — Сідз, нинӧмабу.
Медъёна Тониӧс чуймӧдіс сійӧ, мый музей видзысь шемӧсмис дзик сідзи жӧ, кыдзи и доктор, кор сійӧ первойысь аддзис коронасӧ.
Медводз сійӧ воштіс кывворсӧ да, кӧть кыдзи эз зіль, эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сэсся копыртчис пызан весьтас да кутіс сэтшӧм сюся видзӧдны корона вылас, мый Тони повзис, мед эськӧ сылӧн синъясыс эз жӧ быльснитны.
Сэсся видзчысьӧмӧн инмӧдчыліс коронаас, кватитіс, бергӧдлыштіс киас да бара кутіс горша видзӧдны.
Сэсся уськӧдчис ӧдзӧслань, весиг вунӧдіс аслас солидносьт йылысь, коді лӧсялӧ аслас олӧмысь учёнӧй деятельносьтлы нелямын во сетысь мортлы, да кыз гӧлӧсӧн торкис музейлысь кыпыд чӧв-лӧньсӧ, кодӧс некор и некод на эз торклы сэтшӧм яндысьтӧг.
— Эткинс! — горзіс сійӧ. — Мисс Моррисон!
Голдстейн!
Некымын минута мысти музейса став уджалыьыс вӧліны кабинетынӧсь, сулалісны ирокезскӧй великӧй вождьлӧн корона гӧгӧр.
А пӧрысь доктор Форбс спокойнӧя пукаліс аслас креслӧын, шпынняліс да мигайтіс Тонилы.
Час мысти важкодьыс спокойнӧй да невозмутимӧй доктор меліа нюмъяліс сы вылӧ горзысь Айк Гилменлы.
— Тэ абу доктор! — горзіс Гилмен. — Тэ абу учёнӧй!
Тэ миртуйвывса рӧзбойник!
— Кӧсъян — босьт, он кӧсйы — эн, — небыдика вочавидзис доктор. — Доныс — сизимсё ветымын доллар и ни ӧти центӧн абу этшаджык.
А сэсся кыдзи кужан.
— Да гӧгӧрво тэ, миян музейлӧн татшӧм фондъясыс абуӧсь!
— Быд музейлӧн некор абуӧсь фондъяс.
Ме донсӧ ичӧтӧс инді.
Менӧ весиг сӧвесьт йирӧ, эг-ӧ ылӧд ме ассьым коллега Тони Мак-Тэвиш Ливиӧс тэ дінӧ дружескӧй чувствояс вӧсна.
Вай огӧ воштӧй ковтӧг миянлысь ни тэнсьыд кадсӧ.
Эмӧсь ӧд и мукӧд музейяс.
И Естественнӧй историялӧн музей и Смитсоновскӧй.
Эмӧсь, медбӧрын, и частнӧй коллекционеръяс; да, пӧжалуй, ме и ачым верма ньӧбны сійӧс.
Абу лёк лоны ирокезскӧй великӧй вождьяслӧн му вылас дзик ӧти юркышӧдӧн владейтысьӧн.
Кажитчӧ, ме сідзи и вӧча.
Ӧд и ёртасьӧмлӧн эм кутшӧмкӧ предел.
— Ёртасьӧм! — серамсорӧн шуис Гилмен.
— Мӧдім, Тони! — командуйтіс доктор Форбс.
— Энлӧй! — равӧстіс Гилмен, кватитіс коронасӧ да бара горша видлаліс сійӧс гӧгӧрбок. — Ёна лӧсялӧ тэныд — сетан сійӧс Джонсонлы Естественнӧй история музейӧ.
А ӧд ми тэкӧд ёртасям ветымын во нин!
Оз жӧ позь тадзи!
Висьтав кӧть меным, кытысь тэ тайӧс судзӧдін.
— Ме висьталі нин: менам коллега Тони Мак-Тэвиш Ливилысь.
— Тэ висьталін нин!
А мыйӧн ме тӧда, мый сійӧ абу поддельнӧй?
— Таысь тэныд мынтӧны удждон, — вочавидзис доктор Форбс. — Кор мортыс висьӧ, ме тайӧс пыр жӧ аддза.
Тэ кӧ он аддзы, мый тайӧ Ирокезскӧй лигаса великӧй вождьлӧн збыльвывса корона, грӧш тэныд доныс.
Гилмен бергӧдчис Тонилань, быттьӧ эз и кыв тайӧс:
— Кытысь тэ босьтін тайӧ коронасӧ, пиук?
— Ме ог вермы тайӧс тіянлы висьтавны, сэр, — вочавидзис Тони.
— Шуны кӧ, тэ он тӧд?
— Шуны кӧ, ме сӧветуйті сылы не висьтавны, — небыдика шуыштіс доктор Форбс. — Мый тэ шуан та вылӧ?
— А гашкӧ, сійӧ гусялӧма?
— Кытысь сійӧс вермисны гусявны? — вочавидзис доктор юалӧмӧн юалӧм вылӧ. — Татшӧмыс кӧ вӧлі кӧнкӧ Америкаын, тэ эськӧ тӧдін та йылысь.
А сійӧ кӧ абу, сійӧс оз позь и гусявнысӧ, сідз ӧд?
— Но сійӧ ӧд эм! — горӧдіс музей видзысь.
— Дерт, — нюммуніс доктор Форбс.
— Сійӧ эм!
Со сійӧ! — водзӧ горзіс Гилмен, юркышӧдсӧ кватитӧмӧн.
— Ставыс сідз!
Но менӧ виччысьӧны висьысьяс, а Тонилы пӧра гортас.
Миянлы колӧ мунны.
— Витсё! — корис Гилмен.
— Айк, — серьёзнӧя шуис доктор Форбс, — миян донным — сизимсё ветымын доллар.
Ни ӧти центӧн унджык, ни ӧти центӧн этшаджык, а сэсся кыдз кужан.
— Но ладнӧ, грабитель, — нурбыльтіс Гилмен. — Мед лоӧ тэ ног.
Но ӧні коронаыс менам.
Эн лысьт весиг инмӧдчыны сы дінӧ!
— Гиж чектӧ Тони Мак-Тэвиш Ливи ним вылӧ, — меліа нюмъялігтыр шуис доктор Форбс.
И вот найӧ бара мунӧны важ фордикӧн, да веськыда ас водзас видзӧдӧмӧн доктор Форбс висьталӧ:
— Ӧти вопрос, пиук.
Ми ӧні тэкӧд кыдз быттьӧ компаньонъяс, а бур компаньонъяс век долженӧсь висьтавны ӧта-мӧдныслы сӧмын правда.
Ме век жӧ кӧсъя тӧдны, эн-ӧ гусяв тэ тайӧ коронасӧ.
Дерт, эн куимсё во сайын кулӧм мортлысь, а кодлыськӧ, коді ӧні олӧ да здравствуйтӧ.
Тэ збыль меным висьталан?
— Эг, эг гусяв, — вочавидзис Тони.
— Вот и бур.
Гашкӧ, коркӧ тэ висьталан меным та йылысь стӧчджыка.
А ӧні ме ог кут сэсся юасьны тэнсьыд.
Но ӧні тэнад уна сьӧм, и тайӧ вермас вайӧдны тэнӧ виччысьтӧмторъясӧ.
Со мый: нуӧда ме тэнӧ гортад да сёрнитышта тэнад бать-мамкӧд.
— Ыджыд аттьӧ тіянлы, доктор! — вочавидзис Тони. — И тӧданныд мый? — водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Ті менам медся бур ёрт, тіян кодь ёртыс менам некор на эз вӧвлы.
Весиг ог тӧд, кыдзи аттьӧавны тіянӧс.
Доктор паськыда нюммуніс.
— Оз и ков аттьӧавнытӧ. — висьталіс сійӧ. — Некор на ме эг пӧлучитлы татшӧм удовольствиесӧ.
Но тӧдан, Тони, меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый тэ сэсся некор нин он веськав сэтчӧ, аслад волшебнӧй ӧдзӧс саяд.
Тешкодь кӧть абу, но Тони думайтіс сідзи жӧ.
Дерт, позьӧ шуны, мый та вылын и помасьӧ волшебнӧй ӧдзӧс йылысь историяыс, кӧть Тони, став лоӧмторъяс йывсьыс казьтыштлӧм бӧрын, шуис эськӧ, мый сійӧ тасянь сӧмын на заводитчӧ.
Тадзи-ӧ, решайт тэ ачыд, лыддьысьысь.
Тӧдан кӧ, артмис сідзи, мый Тони вӧчис ыджыд радлун аслас меддона кык мортлы — мамыслы да батьыслы.
И делӧыс тані ньӧти абу сьӧмын.
Сьӧмыд ачыс нинӧм на оз решайт.
Делӧыс Тони характерлӧн да поведениелӧн выль чертаясын.
Дерт, деньгаыс тшӧтш ёна згӧдитчис.
Унджык деньгасӧ пуктісны, медым мынтыны колледжын Тонилӧн велӧдчӧмысь, а ӧстальнӧй вылас Тонилӧн мамыс, сылӧн чойыс да кык племянник кык недель чӧж шойччисны кар сайын.
Тайӧ кык недель чӧжнас Тони оліс батьыскӧд, и тайӧ каднас найӧ дружитчисны кыдзкӧ выльног, на костын лои сэтшӧм жӧ дружба, кыдзи Тони да пӧрысь доктор Форбс костын.
Тони кутіс вежсьыны.
Докторъяс шуасны тіянлы, мый сійӧ заводитіс лоны верстьӧ мортӧн либӧ эз кут лоны челядьӧн, но бурджык шуны тайӧс быдмӧмӧн, сӧвмӧмӧн, бурлань вежсьӧмӧн, коді вӧчӧ олӧмсӧ мичаӧн да увлекательнӧйӧн.
Тони кутіс гӧгӧрвоны, мый олӧм — сійӧ тышкасьӧм, мый тайӧ тышкасьӧмас уна долыдлун да сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧм челядьдырся фантазируйтӧм дорысь.
Дерт, ставсӧ тайӧс сійӧ гӧгӧрвоис да вежӧртіс эз ӧтпырйӧ, но панассӧ вӧлі пуктӧма, а та бӧрын пӧрысь доктор Форбслӧн регыдӧн кувсьӧмыс заставитіс Тониӧс видзӧдны олӧм вылас серьёзнӧйджыка.
Кӧть доктор Форбс вӧлі нин и пӧрысь, но сылӧн кувсьӧмыс ёна вӧрзьӧдіс зонкаӧс: сійӧ медводдзаысь воштіс матысса, ёна радейтана мортӧс.
И сэки сійӧ шуис быдторйын лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі пӧрысь доктор Форбс.
Сідзкӧ вот, лыддьысьысь: Тони сідзи и эз висьтав доктор Форбслы индейскӧй вождьяслӧн корона йылысь став збыльсӧ...
А гашкӧ, и висьталіс.
Решайт ачыд.
Ме кӧсъя висьтавны сы йылысь, кыдзи доктор Форбс кулӧм бӧрын вежон мысти Тони пукаліс Мотт-стрит вывса асланыс керкасайса йӧрын да сылы друг окота лои ещӧ кӧть ӧтчыд пыравны волшебнӧй ӧдзӧс сайӧ.
Сійӧ сідзи и вӧчис: матыстчис ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс — и веськаліс орчча керка йӧрӧ, лӧп да ёг пӧвстын.
Сійӧ некымынысь пыравліс-петавліс, но весьшӧрӧ.
Волшебнӧй ӧдзӧсыс эз нин вӧв волшебнӧйӧн, лои нинӧмӧн торъявтӧм калиткаӧн.
Ӧтчыд татшӧм ӧти попытка дырйи Тониӧс суис мисс Клэтт.
Тони аддзис сійӧс да чуймис и неуна повзискодь: сійӧ эз нин велӧдчы мисс Клэтт классын и эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ локтіс.
— Мамыд тэнад висьталіс, мый тэ йӧрын... — заводитіс мисс Клэтт.
— Ы-ы!
— Меным окота лои аддзӧдчывны тэкӧд, Тони. — Сійӧ эськӧ эз вермы тӧлкӧн висьтавны мыйла, сійӧ и ачыс оз вӧлі гӧгӧрво, мыйла Тони, коді пыр сійӧс дӧзмӧдліс, воис сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ вӧлі Тонилӧн велӧдысьӧн, а сылы окота лои лоны сылы ёртӧн.
— Ы-ы, — бара муркнитіс Тони.
Сэки мисс Клэтт заводитіс веськыда:
— Вай лоам ёртъясӧн, Тони!
Сӧгласен?
— Да.
Во джын сайын тайӧ вӧлі эськӧ позьтӧмторйӧн, а ӧні быттьӧ сідзи и колі.
И Тони гӧгӧрвоис, мый быдмыны да лоны верстьӧ мортӧн ньӧти абу страшнӧ, а, мӧдарӧ, вывті интереснӧ.
— Позьӧ меным кытчӧкӧ пуксьыны? — юаліс мисс Клэтт.
— Ме пыр пукавла со эстӧн. — Тони юрнас довкнитӧмӧн индіс крӧватьысь важ сетка вылӧ. — Но...
— Ме видла, — шуис мисс Клэтт да, мыйӧн чуймӧдіс Тониӧс, збыль пуксис сетка вылӧ.
Мисс Клэтт друг кутіс кажитчыны Тонилы томиникӧн да лӧсьыдикӧн — шуны кӧ, дзик эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн Тони ногӧн колӧ лоны велӧдысьлы.
(Тайӧ вӧлі бара жӧ сэтшӧм признакӧн, мый Тони заводитіс лоны верстьӧ мортӧн.)
Найӧ зэв бура коллялісны кадсӧ: варовитісны быдтор йылысь и ни ӧтчыд эз вензьыны.
Прӧщайтчигас мисс Клэтт юаліс:
— Тэ кутан ме дорӧ корсюрӧ волывлыны, Тони?
— Кута, — шуис Тони — и шуӧмсӧ пӧртіс олӧмӧ.
Та бӧрын Тони сэсся эз нин видлы пырны волшебнӧй ӧдзӧсӧд важ кадся чудеснӧй канмуӧ.
Сійӧ ачыс нин дугдіскодь эскыны, мый сійӧ коркӧ вӧвлі сэні, и вочасӧн сійӧ пӧшти вунӧдіс важ Нью-Йоркын аслас шензьӧдан приключениеяс йылысь.
Но кӧть, вермас лоны, тайӧ и тешкодь — волшебнӧй ӧдзӧсыс колис ассьыс пас.
Пока Тони быдмис да дорйис ассьыс право, пӧрысь бур ёрт мозыс жӧ, лоны докторӧн, сійӧ тӧдмаліс, мый олӧмыс, збыль олӧмыс, сыын и эм, медым восьтавны ӧти бӧрся мӧд волшебнӧй ӧдзӧсъяс.
Вӧчны тайӧс вермӧны сӧмын ыджыд сьӧлӧма йӧз.
Мукӧд ӧдзӧссӧ он восьты ни ключӧн, ни вуг отсӧгӧн — найӧс колӧ жугӧдны, а та вылӧ колӧ вель ыджыд сьӧлӧм, сы вӧсна мый тайӧ ӧдзӧсъясыс невежество да предрассудокъяс, полӧм да несправедливосьт стенъясын.
Но мортлӧн кӧ эм ыджыд сьӧлӧм, медым прӧйдитны тайӧ ӧдзӧсъяс пырыс, сійӧс виччысьӧ абу ичӧтджык козин, сыысь, кутшӧмӧс босьтіс зонка, коді прӧйдитіс аслас медводдза волшебнӧй ӧдзӧс пыр.
Ӧд эмӧсь ӧдзӧсъяс, кодъяс вайӧдӧны сэтшӧм чуймӧдана да мича приключениеясӧ, кодъяс йылысь ичӧтик зонка и мӧвпавнысӧ эз вермыв...
А сёрнитны кӧ Тонилӧн медводдза ӧдзӧс йылысь да сы йылысь, кытысь лои ирокезскӧй юркышӧдыс, то медся бур юавны та йылысь ассьыс Тонилысь.
Да, тайӧ вӧлі вывті нин важӧн, и сійӧ, чайта, нюммунас да вочавидзас, мый тайӧ гусяторсӧ некодлы оз висьтав.
Но тэныд, лыддьысьысь, нинӧм оз мешайт, кӧсъян кӧ, ас ногыд вежӧртны быдтор, да кад нин тэныд тӧдны, кыдзи ас кадӧ тӧдмаліс Тони, мый медся кывсян чудесаясыс вӧчсьӧны вежӧра йӧзӧн, а оз волшебство да сьӧд магия отсӧгӧн.
Ме эськӧ ньӧти эг шензьы, кывлі кӧ, мый Тони аслас став центъяс вылӧ, кодъясӧс сійӧ бурадыр чӧжис, ньӧбис ӧти кӧлуй Бауэри-стрит вывса лавкаысь, кӧні вузасьӧны быдсяма важ кӧлуйнас.
А кыдзи сэтчӧ веськаліс сійӧ кӧлуйыс?
Но, тэ кӧ тӧдан Нью-Йорк, тэ сідзжӧ тӧдан, мый Бауэри-стрит вывса лавкаӧ вермӧ веськавны быдтор.
Но тадзи сӧмын позьӧ чайтны.
Тони бура видзӧ ассьыс гусяторсӧ.
{Гримм вокъяс @ Рок гырнич @ беллетристика @ В. К. Гримм, Я. Гримм. Рок гырнич. Кӧч да ёж @ 1939 @}
Гримм вокъяс.
Рок гырнич
Оліс-выліс ӧти нывка.
Муніс нывка вӧрӧ вотчыны да паныдаліс сэні старука.
— Олан-вылан, нывка, — шуис сылы старука. — Вайышт меным, пӧжалуйста, ягӧдтӧ.
— На, пӧчӧ, — шуис нывка.
Сёйыштіс старука ягӧдтӧ да шуӧ:
— Тэ меным ягӧд сетін, а ме тэныд мыйкӧ козьнала жӧ.
Вот тэныд гырнич.
Тэныд колӧ сӧмын шуны:
Ӧтик, кык, куим,
Гырничӧй, пу! —
и гырнич пондас пуны чӧскыд да юмов рок.
А шуан кӧ сылы:
Ӧтик, кык, куим,
Сэсся эн пу! —
и сійӧ дугдас пуны.
— Аттьӧ, пӧчӧ, — шуис нывка, сэсся босьтіс гырничсӧ да муніс гортас, мамыс дінӧ.
Мамыс пондіс нимкодясьны тайӧ гырнич вылас.
Да и кыдзи нӧ он нимкодясь?
Вын пуктытӧг да ноксьытӧг ӧбед кежлӧ пыр дась чӧскыд да юмов рок.
Вот ӧтчыд муніс нывкаыд кытчӧкӧ гортсьыс, а мамыс сувтӧдіс гырничсӧ ас водзас да и шуис:
— Ӧтик, кык, куим,
Гырничӧй, пу!
Сійӧ и пондіс пуны.
Уна и рок пуис.
Мам сёйис да пӧтіс.
А гырничыд пыр водзӧ и водзӧ пуӧ роктӧ.
Кыдзи сійӧс дугӧдны?
Колӧ эськӧ вӧлі шуны:
Ӧтик, кык, куим,
Сэсся эн пу! —
Но мамыс вунӧдіс тайӧ кывъяссӧ, а нылыс эз вӧв гортас.
Гырничыд пуӧ и пуӧ.
Став жырйыс нин тыри рокӧн, и водзпомын нин тырыс рок, и кильчӧ вылын рок, и ывла вылын рок, а гырнич пыр пуӧ и пуӧ.
Повзис мамыс, котӧртіс нывсӧ корсьны, да оз вермы вуджны туй вомӧныс — сэні пӧсь рок шорӧн визувтӧ.
Ладнӧ, мый нылыс вӧлӧм горт дінсянь абу ылын.
Аддзис нывка, мый керсьӧ ывла вылын, да котӧрӧн локтіс гортас.
Ӧдва кыдзкӧ кавшасис кильчӧ вылӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да горӧдіс:
— Ӧтик, кык, куим,
Сэсся эн пу!
И гырнич дугдіс рок пуӧмысь.
А пуис сійӧ роксӧ сы мында: кодлы ковмас вӧлі сиктысь карӧ мунны, лоӧ медводз рок пыр писькӧдны туй, роксӧ сёйӧмӧн.
Сӧмын некод та вылӧ эз норась.
Вывті нин рокыс вӧлі чӧскыд да юмов.
Кӧч да ёж
Тайӧ мойдкывлы, пӧжалуй, ті он эскӧй.
Но менам дедӧй тайӧ мойдкывсӧ висьтавлігӧн пыр шулывліс:
— Абу жӧ тайӧ мойдкылас ставыс вӧвлытӧмтор.
Эм тані и збыльтор.
А то мыйла нӧ эськӧ сідз кӧ йӧзыс тайӧс мойдӧны?
Заводитчӧ тайӧ мойдкылыс тадзи:
«Ӧтчыд шондіа мича лунӧ сулалӧ вӧлі ёж аслас керка ӧдзӧс дорын, кияссӧ кресталӧма кынӧм вылас да сьылӧ сьыланкывъяс.
Сьыліс сійӧ ассьыс сьыланкывсӧ, сьыліс и друг шуис:
«Ветла вай ме муяс вылӧ да видзӧдла сёртни вылӧ.
Гӧтырӧй менам ӧні челядьӧс на мыськалӧ да пасьтӧдӧ, а ме сэк коста вевъяла ветлыны муяс вылӧ и гортӧ бӧр локны».
Муніс ёж и туй вылас паныдасис кӧчкӧд, коді мунӧ вӧлі муяс вылӧ жӧ, ассьыс капуста градъяссӧ видзӧдлыны.
Аддзис ёжыд кӧчӧс, копыртчыліс сылы да и шуис зэв меліа:
— Олан-вылан, пыддзи пуктана кӧч.
Кыдзи нин тэ овсьылан?
А кӧчыд вӧлі зэв тшап да вышитчысь.
Ёжкӧд вежавидзӧмӧн видзаасьӧм пыдди, сійӧ сӧмын юрнас пыркнитыштіс да шуис зэв лёкысь:
— Мый нӧ тэ, ёж, татшӧм водз муяс вывті шӧйтан?
— Ме петі гуляйтыштны, — шуӧ ёж.
— Гуляйтны? — юаліс кӧч шмонитӧм пырысь. — А, ме думысь, татшӧм дженьыдик кокъяс вылад ылӧдз он мун.
Дузмуніс ёж тайӧ кывъяссьыс.
Эз радейтлы сійӧ, кор сёрни панлісны сы кок йылысь: кокъясыс сылӧн збыльысь вӧліны дженьыдикӧсь да чукляӧсь.
— Он-ӧ нин тэ мӧвпав, — юаліс сійӧ кӧчлысь, — мый тэнад кокъясыд котралӧны ӧдйӧджык да бурджыка.
— Дерт жӧ, — шуӧ кӧч.
— А он-ӧ кӧсйы тэ мекӧд котралӧмӧн панйысьны? — юалӧ ёж.
— Тэкӧд панйысьны? — шуӧ кӧч. — Ёна кора, серамӧс менсьым эн петкӧд.
Тэ ӧмӧй аслад дженьыд кокъяс вылад панъян менӧ?
— А вот аддзан, — вочавидзис ёж. — Аддзан, мый панъя.
— Но, вай котӧртам, — шуӧ кӧч.
— Энлы, — шуӧ ёж. — Медводз ме ветла гортӧ, завтракайтышта, а часджын мысти локта тайӧ местаас, сэки и котӧртам.
Бур?
— Бур, — шуӧ кӧч.
Мӧдӧдчис ёж гортас.
Мунӧ и мӧвпалӧ:
«Кӧчыд, дерт, меысь ӧдйӧджык котралӧ.
Но сійӧ йӧй, а ме сюсь.
Ме сійӧс мудерлунӧн верма».
Воис гортас и шуӧ гӧтырыслы:
— Гӧтыр, пасьтась ӧдйӧнджык, ковмас тэныд мекӧд муяс вылӧ мунны.
— А мый лои? — юалӧ ёж гӧтыр.
— Да вот, ми кӧчкӧд спорӧ воим, коді ӧдйӧнджык котралӧ: ме или сійӧ.
Меным колӧ панйыны кӧчӧс, а тэ меным отсалан тайӧ делӧас.
— Мый тэ, йӧймин али мый? — пондіс шензьыны ёж гӧтыр. — Кытчӧ нӧ тэныд кӧчкӧд панйысьны?
Сійӧ тэнӧ пырысь-пыр панъяс.
— Абу тэныд делӧ сэтчӧдз, гӧтыр, — шуис ёж. — Пасьтась и мунам.
Ме тӧда, мый ме вӧча.
Пасьтасис гӧтырыс да мӧдӧдчис ёжкӧд муяс вылӧ.
Туй вылас ёж и шуӧ гӧтырыслы:
— Ми котӧртам кӧчкӧд вот тайӧ кузь му вывтіыс.
Кӧч пондас котӧртны ӧти бӧрӧздаӧд, а ме мӧдӧд.
А тэ, гӧтыр, сувт му помас, менам бӧрӧзда весьтӧ.
Мыйӧн сӧмын котӧртас тэ дінӧ кӧчыд, тэ горӧд: «Ме тані нин».
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзӧ гӧтырыс.
Сідзи и вӧчисны найӧ.
Нуӧдіс ёж ассьыс гӧтырсӧ бӧрӧзда помас, ачыс локтіс бӧр сійӧ местаас, кытчӧ кольліс кӧчӧс.
— Но мый нӧ, — шуӧ кӧч, — котӧртам?
— Котӧртам, — шуӧ ёж.
Сувтісны найӧ кыкнаныс асланыс бӧрӧзда помӧ.
— Ӧтик, кык, куим! — горӧдіс кӧч.
И кыкнаныс найӧ котӧртісны мыйвынсьыныс.
Котӧртіс ёжыд куим-нёль воськов, а сэсся ньӧжйӧник бергӧдчис бӧр аслас местаӧ и пуксис.
Пукалӧ да шойччӧ.
А кӧч пыр котӧртӧ и котӧртӧ.
Котӧртіс аслас бӧрӧзда помӧдз, а сэні ёж гӧтыр сылы горӧдіс:
— Ме тані нин!
А колӧ тані висьтавны, мый ёж да ёж гӧтыр зэв ёна вӧлі мунӧны мӧда-мӧд вылас.
Шензьыны пондіс кӧч, мый ёжыд сійӧс панйис.
— Котӧртам ӧні мӧдарӧ, — шуӧ сійӧ ёж гӧтырлы. — Ӧтик, кык, куим!
И котӧртны пондіс кӧчыд мӧдарӧсӧ воддза дорсьыс ӧдйӧнджык.
А ёж гӧтыр коли пукавны аслас местаас.
Котӧртіс кӧчыд бӧрӧзда помад, а сылы паныдӧн ёж горзӧ:
— Ме тані нин!
Кӧчыд нӧшта на ёнджыка пондіс шензьыны.
— Нӧшта ӧтчыдысь котӧртам, — шуӧ сійӧ ёжлы.
— Ладнӧ, — вочавидзӧ ёж, — окотитан кӧ, позьӧ котӧртны нӧшта ӧтчыдысь.
Котӧртісны нӧшта и нӧшта ӧтчыдысь.
Тадзи, сизимдас куим пӧв котӧртліс кӧч ӧтарӧ да мӧдарӧ.
А ёжыд пыр сійӧс панйӧ.
Котӧртас кӧчыд бӧрӧзда помӧ, а ёж сылы горзӧ:
— Ме тані нин!.
Котӧртас кӧчыд мӧдар бӧрӧзда помӧ, ёж гӧтыр сылы горзӧ:
— Ме тані нин!
Сизимдас нёльӧдысяс кӧч котӧртіс му шӧрӧдзыс да сунгысис муас.
— Мудзи, — шуӧ, — ог вермы сэсся водзӧ котӧртны.
— Вот аддзан ӧні, — шуӧ сылы ёж, — кодлӧн кокъясыс тэрыбджыкӧсь?
Кӧч немтор эз вочавидз, муніс муяс вылысь — муртса-муртса кокъяссӧ кыскис.
А ёж да ёж гӧтыр чукӧстісны ассьыныс челядьсӧ да мӧдӧдчисны накӧд гуляйтны.
{Л. Кассиль (комиӧдісны Прошев, Карманов) @ Дядя Коля, гуткыйысь @ беллетристика @ Л. Кассиль. Дядя Коля, гуткыйысь @ 1939 @}
Л. Кассиль. Дядя Коля, гуткыйысь
СИНЪЯСЫС БАЛЯБӦЖАС
— Тадзтӧ вот бурджык, — шуис сійӧ, кор сы небыдик чуньяс костын нораа тиньгӧмысь да лапаяснас дергайтчӧмысь дугдіс гут. — Тадзтӧ бурджык, — мӧдпӧв шуис сійӧ.
Сэсся кыскис сумкасьыс флакон, тэрмасьтӧг перйис пробкасӧ, мыйкӧ войтыштӧдіс вата тор вылӧ.
Гӧгӧр пондіс кывны аптека дук.
Детинкаяс матыстчисны нӧшта матӧджык да зілисны видзӧдлыны пельпом вывтіыс.
— Обыкновеннӧй Мухус-цокотухус, сідзи и гижам, — сьылан гӧлӧсӧн моз вомгорулас шуыштіс гажа гуткыйысь да сутшкис гутӧс кузь булавка йылӧ.
— Немтор, мый ми видзӧдам? — юаліс Ларик, медым кыдзкӧ паннны сёрнисӧ.
— Зэв даже абу немтор, — бергӧдчывтӧг шуис гуткыйысь, — видзӧдны позьӧ, а кыйӧдчыны — форменнӧй срам.
А ті, томйӧз, локтінныд гусьӧникӧн да, именнӧ, кыйӧдчанныд.
Ме вуджӧръястӧ тіянлысь важӧн нин аддза.
Ме ставсӧ аддза.
Вот ме ог и бергӧдчыв, а веськыда шуа тіянлы: том мортыслӧн, коді сулалӧ менам мышкын шуйгаладорас, нырулыс сылӧн... ва.
Ларик ӧдйӧ зэв кыскыштіс нырнас.
Нырыс сылӧн збыльысь вӧлі ва.
Ларик тӧрыт неуна прӧстудитчыштіс: зэр бӧрын ва гуранъясті котралӧм вӧсна.
Но кыдз та йылысь тӧдӧ гуткыйысьыс?
Насмӧкаыд ӧд вуджӧр вылад оз тӧдчы...
— Ме ставсӧ тӧда, — бергӧдчывтӧг водзӧ нуӧдіс сёрни гуткыйысь и пондіс ноксьыны аслас кӧрӧбкаясӧн. — Менам сэні балябӧжын, картуз улын, эм син, сӧмын оз тыдав!
Ставсӧ тӧда!
Куим лун чӧж нин ті ме бӧрся вӧтлысянныд, кустъяс пӧвсын дзебсясянныд...
Ӧтиныд тіян пиысь пашкыртчӧм кузь юрсиа, а мӧдныд шырӧма.
Шырӧмаыс кутӧ вугыр шатин.
— Вуджӧр сертиыд и ме тадзтӧ верма, — шуис Вадька, Лариклӧн ёртыс, — сюсь жӧ ті.
Гуткыйысь бергӧдчис да гажаа видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
СТРАННӦЙ ДАЧНИК
Синъясыс сылӧн вӧліны еджгов-лӧзӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны нёнясьысь кагаяслӧн, нырыс лӧсталӧ, гӧрд да кучикыс кульсьыштӧма.
Гуткыйысь нюмъёвтіс и сылӧн тешкодя вӧрзис мочалка модаа еджыд тошкыс.
— Но, ладнӧ нин, тырмас сэн мыш сайын дзебсясьны, — шуис сійӧ, — локтӧй нин параднӧй кильчӧсянь.
Милости просим.
Детинкаяс кытшовтісны му вылӧ рӧзнитӧм банкаяс, кӧрӧбкаяс, сачокъяс да сувтісны гуткыйысь водзӧ.
И Ларик и Вадька кыкнаныс неуна яндысисны.
Збыльысь ӧд куим лун чӧж нин найӧ кустъяс сайсянь кыйӧдчисны тайӧ страннӧй дачник бӧрсяыс.
Сійӧ ветліс вӧрті, келаліс шор пӧлӧн, вугравліс мыйкӧ ваысь.
Ыджыд турунвиж сакӧн ӧвтчӧмӧн сійӧ вӧтлысис бобувъяс бӧрся.
Гуткыйысь дачник вылын вӧлі паськыд парусиновӧй гач, тугъяса кыз сьӧд шнурӧн вӧнялӧм чесучевӧй косоворотка-дӧрӧм, куш кок вылас кӧмалӧма сандалияс, шонді водзын багралан альпагысь вӧчӧм сьӧд пинжак, а юр вылас люфаысь вӧчӧм каска модаа тешкодь картуз.
Татшӧм картузъяссӧ шуӧны: «Водзсянь — здраствуй, а бӧрсянь — прӧщай».
Сы вӧсна, мый сійӧ кык кӧзырока: ӧтиыс водзас, мӧдыс бӧрас.
Сакъяс да вугыръяс кындзи, дачник киас новлӧдліс неыджыд кузьмӧс баульчик.
Сэтшӧмсӧ вӧлі рисуйтӧма ӧти важ детскӧй лото карточка вылӧ, кодӧс Лариклы пӧдаритіс тьӧткаыс.
Лотоын тайӧ шусьыліс: «Ботаническӧй кӧрӧбкаӧн».
— Вот, томйӧз, — кокнидика и приятнӧя окайтӧмӧн шуис гуткыйысь, — чукӧрта гутъясӧс, жукъясӧс кыя, бобувъясӧс.
Но, а ті мыйӧн прӧмышляйтанныд?
— Ми чери вугралам, — шуис Ларик, — сӧмын зэв омӧля кутчысьӧ.
Оз сёй некыдз и ставыс.
— Чери вуграланныд?
Тожӧ зэв бур удж.
Но ме тіянӧс велӧда, ме черикыйӧмын став секретъяссӧ ӧтитӧг тӧда.
— Ті тані дача вылын жӧ?
Дачник? — юаліс Ларик.
— Вот именнӧ, — горӧдіс гажа гуткыйысь, — кор ме дачаын, ме дачник, кор дача бердын — удачник, кор абу дача бердын — абу удачник, а дача сайын кӧ — задачник.
Мый, лӧсьыд?
Вот ӧд кыдз!
Детинкаяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас: налы кажитчис тайӧ варов да серам петкӧдлысь мортыс.
— А ті кӧні уджалан, — юаліс Вадька.
— Быдлаын и быд местаын, — шуис гуткыйысь и паськыда кинас шеныштӧмӧн индіс вӧр вылӧ, ю вылӧ, енэж вылӧ, ылыс град йӧръяс вылӧ.
— Командировкаӧ ветлывлан? — юаліс Вадька.
— Природа тӧдмала, тӧдмала мирсӧ да сылысь окрестностьяссӧ, наукалы служита.
— Ме тӧда, ті натуралист, — шуис Ларик, и Вадька видзӧдліс ёртыс вылӧ уважениеӧн, но пырысь-пыр вӧчис чужӧмсӧ равнодушнӧйӧн.
— А мыйла тіян картузыд пывсянса кӧлуй кодь? — юаліс сійӧ, — кыдз быттьӧ мочалкаысь?
— Абу мочалкаысь, а люфянӧй, — шуис гуткыйысь. — Но, том йӧз, пондам водзӧ нуӧдны кыйсьӧм.
Кӧсъянныд отсавны?
Дружба — дружбаӧн, а служба — службаӧн.
Тадз бурджык.
Мӧдімӧй!
ЧЕРНОБРЫСӦЙ КАНЬ ДА ЖОРЖЕТТА МАЛЯЗІ
И вот найӧ мунӧны вӧрӧд: кык друг да гажа гуткыйысь — сійӧс, вӧлӧмкӧ, шуӧны дядя Коляӧн, а тыр нимнас — Николай Петрович Сидоров.
Ставсӧ свет вылысь тӧдӧ гуткыйысь!
Быд воськов, любӧй трӧпа вылысь, быд куст дінысь сійӧ аддзӧ мыйкӧ выльтор, шензьӧдантор, мый йылысь детинкаяс эз кужлыны и мӧвпыштлынысӧ.
Сійӧ аддзӧ ручлысь помёт, сійӧ корсяс бордъя шырӧс пу пытшкысь, сійӧ сизьӧс повзьӧдӧ пожӧм йылысь, сійӧ пу кырсь вылысь петкӧдлӧ урлысь коктуйсӧ.
Сійӧ здоровайтчӧ быд турункӧд, быд дзоридзкӧд.
Став вӧрыс сылы тӧдса.
Сійӧ сквӧзь тӧдӧ кодзувкотъяс йылысь, висьтавлӧ детинкаяслы зэв тешкодь историяяс кодзувкотъяс йылысь.
Папоротникъяс, нитшъяс, трутъяс — ставсӧ сійӧ аддзӧ, тӧдӧ быдтор йылысь мыйкӧ интереснӧйтор.
Сэсся найӧ петӧны вӧрысь да мунӧны ыджыд колхознӧй двор пыр.
И тані тшӧтш ставныс вӧлӧм тӧдсаяс дядя Колялы.
Ставнысӧ сійӧ торйӧдӧ серамсяма нимъясӧн да прӧзвищеясӧн.
Вот пуртыкасьӧ куйӧд чукӧр вылын ноксьысь курӧг Феклуша, вот пукалӧ зорӧд вылын петук Кирик, забор дорын горӧдіс дзодзӧг Гога.
Чепӧсйис ворота улысь да пондіс бӧжнас ниглясьны пон Фунтик.
А забор вывсяньыс недовольствуйтчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ виж синма кань Чернобрыс.
Лэбзис малязі Жоржетта.
Бордтывъяснас тшӧттьысьӧмӧн, бордъяснас мусӧ гирскӧмӧн да веер моз бӧжсӧ паськӧдӧмӧн, горӧдіс да пондіс ропкӧдчыны скӧр индюк Миклуха-Маклай.
И ставныскӧд накӧд дядя Коля здоровайтчӧ, ставнысӧ тӧдӧ нимнас.
Тайӧ лунсяньыс Лариклӧн заводитчис дзик выль сикас олӧм.
Муртса на чеччас, а думайтӧ нин дядя Колякӧд аддзысьлӧм йылысь.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ ни ӧти лун нин оз вермы овны тайӧ быдтор тӧдысь шензьӧдана мортыстӧг.
Сійӧ кадӧдзыс, кытчӧдз эз лок Клементьевкаӧ тайӧ гажа дачникыс аслас баулӧн, Ларик ёна гажтӧмтчыліс дача вылын.
Дачаыс вӧлі ыджыд да вӧля.
Тайӧ дачасӧ пӧдаритісны тӧдчана конструктор Ф-лы, Ларик батьлы.
Батьыс стрӧитліс зэв бур самолётъяс, ӧдйӧ лэбалысьясӧс да мичаясӧс.
Сы пыдди сылы сетісны кык орден да зэв бур дача.
Но Лариклы дачаыс эз кажитчы.
Сійӧ вӧлі вывті нин карса сяма керка.
Телефон, электричество, ваннӧй, водопровод.
Сідз жӧ кыдзи и карын.
Ларик думайтліс, мый тыдалӧ кӧ эськӧ вӧлі керка керъяс костъясӧдыс сад, интереснӧйджык вӧлі.
Вала кӧ колӧ вӧлі эськӧн котравны юкмӧс дорӧ и зэригъясын пӧтӧлӧксянь эськӧн войталіс кӧ войтва...
Сэки эськӧн вӧлі, по крайней мере, настоящӧй дача.
Мамыс муніс лечитны почкаяссӧ Крымӧ.
Батьыс волывліс карысь и пыр жӧ кайлывліс выліӧ, кӧні сылӧн вӧлі кабинет да ыджыд ӧшиньяса мастерскӧй.
Сійӧ мыйкӧ сэні чертитіс, гижис, и ыджыд стеклӧяс сайын сёр войӧдз сотчисны югыд электрическӧй лампаяс.
А овмӧс дінын ставнас веськӧдлыліс тётя Женя, Ларик кӧсйысис кывзысьны тётялысь, кор муніс мамыс.
Но тётяыскӧд Ларик эз ладмы.
Сійӧ вӧлі зэв гажтӧм нывбаба и пыр поліс мокрицаясысь да чодзувъясысь.
Татшӧм ӧмӧй вӧлі дядя Коля!
Вот сы дінын збыльысь позьӧ вӧлі не гажтӧмтчыны.
Водз асылын Ларик да Вадька терпенньӧ воштӧмӧн виччысисны дядя Коляӧс урчитӧм местаын, ю дінын.
— Со сійӧ локтӧ, насекомӧйыд, дядя Коляыд, — шулывліс Вадька — ой, и чудак!..
И дядя Коля мыччысьлывліс аслас паськыд да боквыв таляссьӧм сандалияснас, люфянӧй картузнас, вугыръясӧн, сакӧн, сьӧрсьыс пыр новлӧдлан баульчикӧн.
Ларик первойсӧ весиг ревнуйтіс дядя Коляӧс Вадька дінӧ.
Но тешкодь гуткыйысь радейтіс ёнджыка Ларикӧс, кӧть эськӧн Вадька вӧлі нин коймӧд классын, а Ларик сӧмын на мӧд классӧ вуджис.
«ТУРУНВИЖ САКЛӦН ОБЩЕСТВО»
Детинкаяс отсалісны дядя Колялы кыявны жукъясӧс, бобувъясӧс.
Найӧ чукӧртісны гербарий.
Найӧ вугыръясӧн кыйисны чери.
Дядя Коля збыльысь тӧдіс чери кыйӧмын гуся кыв.
«Чигорчух» — горӧдас сійӧ, шыбытас блесна, а сэсся пелькиника каттьӧ лескасӧ и чериыд — кыдз быттьӧ сэні и вӧвлӧм! — югъялӧ ваысь кыскӧм бӧрын.
Сійӧ тӧдіс сё саяс татшӧм историяяссӧ, мый весиг некор синтӧ лапнитлыны, кор найӧс кывзан.
«Вот миян вӧвлӧм важ Нижегородскӧй губерняын...» — заводитас сійӧ, и детинкаяс синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, вомъяссӧ паськӧдӧмӧн часъясӧн кывзӧны сылысь.
Сійӧ тӧдіс привычкаяссӧ лэбачьяслысь, ёжъяслысь.
Сійӧ тӧдмавлывліс черияслысь да зверьяслысь мудеритӧмъяссӧ.
Толькӧ дзик ӧтчыдысь детинкаяслы удайтчис докажитны, мый и найӧ тӧдӧны мыйсюрӧ, мый оз тӧд дядя Коля.
Найӧ куйлӧны вӧлі сійӧ луннас пруд дорын лыа вылын, да видзӧдісны енэж вылӧ.
И енэжтіыс сэк кымӧрсянь кымӧрӧдз жургӧмӧн вуджис самолёт.
— «БФ», — шуис Ларик енэж вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Тайӧ Ларик батьлӧн, — шуис Вадька, Ларик вылӧ юрнас довкнитӧмӧн, — сылысь батьсӧ Богдан Георгиевичӧн шуӧны, а фамилиеыс «Ф» вылӧ заводитчӧ.
Тайӧ сійӧ стрӧитіс, вот и нимтісны «БФ»-ӧн.
Но дядя Коля эз петкӧдлы самолёт дінӧ некутшӧм интерес ассяньыс.
— Ме, вокъяс менам, дона козявкаяс менам, — шуис дядя Коля, — ме стрекозаясын рӧзбирайтча, лэбачьясӧс тшӧтш тӧда.
Мыйсюрӧ жукъяс йылысь тӧда.
А вот тайӧ штукаыд меным ӧнӧдз абу дзикӧдз гӧгӧрвоанаӧсь.
Кыдзкӧ менӧ на дінӧ оз кыскы.
Детинкаяс весиг неуна ӧбидитчисны.
Самолётъяс кажитчисны и Лариклы и Вадькалы медся главнӧйӧн олӧмас.
Но минута мысти нин найӧ сералісны да быглясисны лыа вылын.
Сы вӧсна, мый Ларик юаліс лукавӧя: «А мыйла лэбалӧ самолётыс, тӧдан?».
А дядя Коля прӧстӧя вочавидзис: «Пропеллерӧн воздухсӧ ас улас сынӧ, но, вот и та вӧсна... лэбӧ».
Сэсся сэн жӧ дядя Коля предложитіс детинкаяслы вӧчны ыджыд лэбалысь модель стрекозалысь.
Стрекозаясын сійӧ тӧдіс тӧлксӧ.
Пондісны гӧтӧвитны материал стрекоза вӧчӧм вылӧ.
Таӧдз ещӧ дядя Коля предложитіс детинкаяслы лӧсьӧдны гуся, — обязательнӧ гуся, мӧдног абу интереснӧ, — «Турунвиж Саклысь общество».
Некутшӧм гусяторъяс тан эз вӧвны.
Но детинкаяслы зэв сьӧлӧм вылас воис, мый тані вӧлі тайна.
Татшӧм прӧстӧй занятиеяс, кыдз бобувъясӧс куталӧм, пыжын катайтчӧм, чери кыйӧм, гербарий вылӧ быдмӧгъяс косьтӧм, — ставыс тайӧ дядя Колялӧн артмыліс интереснӧя да таинственнӧя.
И кор Ларик аддзысьліс кӧнкӧ йӧз дінын Вадькакӧд, кыкнанныс видзӧдлывлісны мӧда-мӧд вылас таинственнӧя, а Вадька зурӧдліс гырддзанас Лариклы бокас да шулывліс: — «Турунвиж сак?», Ларик заговорщик моз гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын вочавидзліс: «Сьӧд жук»...
Лариклы вӧлі зэв нимкодь, мый сылӧн ӧні эм жӧ аслас тайна.
Водзын тайнаяс вӧліны сӧмын батьыслӧн.
Батьыс эз лэдзлыв пыравны сійӧс аслас мастерскӧйӧ.
Мунігас сійӧ ключӧн томнавліс ӧдзӧссӧ.
Бӧръя кадас батьыс уджаліс зэв ёна и дзонь вежон оліс дача вылын, пӧшти эз петавлы аслас кабинетысь.
Мукӧддырйи сійӧ рытъясын петавлывліс чай юны.
Синъясыс сылӧн вӧліны мудзӧмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь.
Табак тшыныс кымӧрӧн пырлывліс сыкӧд.
Сійӧ нюжмасьыштас, босьтас киняулӧдыс Ларикӧс, лэптылас вывлань да шуас:
— Но, Ларец, регыд, вокӧ, лэбам!
— Кытчӧ лэбам, мыйӧн?
— Уна кӧ пондан тӧдны, сэк тош быдмас...
Стрекоза вӧлі нин пӧшти гӧтов.
Вӧсни сутугаысь вӧлі вӧчӧма бордъяс, турунвиж тушаыс картонысь.
Ӧні колӧ вӧлі вевттьыны сутуга каркассӧ кутшӧмкӧ зумыд да пырыс тыдалана материалӧн.
Дядя Коля корис Лариклысь батьыслысь судзӧдны калька.
Но, кыдз быттьӧ нарошнӧ, батьыс войнас муніс карӧ.
«ТУРУНВИЖВИЖ САК ДА СЬӦД ЖУК...»
Асывнас тьӧткаыс муніс станцияӧ няньла да ягӧдъясла.
Ларикӧс колисны дача видзны.
Друг сійӧ аддзис, мый терраса вылын тыдовтчис дядя Коля.
Ларик ёна шензис.
Тайӧ кадӧдзыс дядя Коля некор эз волывлы на дача вылӧ.
Дядя Коля эз радейтлы йӧзӧс, дядя Коля радейтліс вӧр и дружитіс сӧмын Лариккӧд да Вадякӧд.
— Но, кутшӧма олан, кӧні калькаыд? — юаліс дядя Коля. — Тэ сайын, вокӧ, став делӧыс — ставыс гӧтов.
Стрекоза лоӧ ставӧс шензьӧдана.
Ларик висьталіс, мый батьыс муніс.
Дядя Коля быттьӧ зэв ёна чуймис.
— Муніс?
Но?
Вот ӧказияыд!
Но, нинӧм, ми этшаник босьтам, тырмымӧн на сылы кольӧ.
Бать кабинетсьыс мӧд ключыс куйліс тьӧтка пызанас.
Тайӧ Ларик вӧлі тӧдӧ.
Но позьӧ ӧмӧй вӧчны, мый эз тшӧктыны вӧчны?!
Батьыс ӧд некодлы эз тшӧктыв пырны сы кабинетӧ.
— Но, кыдз нӧ... но оз кӧ позь, — нор гӧлӧсӧн шуис Ларик.
Сійӧ поліс, мый дядя Коля пондас ёна корны, но дядя Коля гӧгӧрвоис:
— Дерт жӧ абу лӧсьыд, — сӧгласитчис дядя Коля, — да тэнад, кӧнкӧ, и ключыд абу.
Сідз мед и висьталін, мый нӧ сэні потшсьытӧм потшӧссӧ потшны.
— Ключыс эм, ключыс тьӧтка пызанын, — шуис Ларик, — но раз оз позь...
— Но оз кӧ позь, мед оз позь, мый нӧ сэсся тӧлкуйтнысӧ! — горӧдіс дядя Коля. — Кӧнешнӧ, не кывзысьны батьлысь — медбӧръя делӧ.
Молодец, Ларион!
Сійӧ пондіс думайтны да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Ӧшинь пыр кылісны гажа чирзӧмъяс да горзӧмъяс орччӧнса участок вылын волейболӧн ворсысьяслӧн.
— Но, ошка тэнӧ аслад настойчивостьыд вӧсна, — шуис дядя Коля, — мунам, вокӧ, ме тэныд та пыдди сэтшӧм жук-плавунецӧс петкӧдла, мый тэ нэмнад на эн аддзывлы.
Багатырь кодь жук, дзонь броненосец!
Кӧні тіян ваныд!
Найӧ мунісны ваннӧйӧ.
Дядя Коля восьтіс крансӧ.
Лариклы кажитчис, мый ваыс тайӧ разын петӧ нарошнӧ зэв надзӧн.
Сылы эз терпитсьы: колӧ вӧлі ӧдйӧнджык аддзывны жук-плавунецӧс, кодӧс дядя Коля вайис сьӧд банкаын.
Кор ваннаыс тыри, жукӧс дядя Коля лэдзис ваӧ.
Жукыс збыльысь вӧлі зэв ыджыд.
Гӧна лапаяснас курасьӧмӧн, сійӧ варччис, быттьӧ черепаха, и вӧлі зэв ыджыд.
— А тэ сы вылӧ пӧляв, пӧляв, — шуис дядя Коля.
Ванна дор вывті копыртчӧмӧн, пӧшти паръяснас ва веркӧсас инмӧдчыштӧмӧн, Ларик пондіс пӧлявны жук вылӧ.
И друг дядя Колялӧн небыд киясыс, кодъяс лоисны друг зэв чорыдӧсь да лёкӧсь, кватитісны Ларикӧс, пельпомӧдыс да балябӧжӧдыс и лёкысь сюйисны ваӧ.
Ларик кӧсйис горӧдны, но ваыс пырис сылы нырас и вомас.
Сійӧ пондіс нетшкысьны да пӧдны.
Ваыс кажитчӧ, вот-вот сразу косялас сылысь пельяссӧ, нырсӧ, морӧссӧ...
Тэрмасьтӧг дядя Коля чышкаліс кӧтасьӧм кияссӧ колонка вылын ӧшалысь гӧна прӧстыняӧ.
Гуткыйысьлӧн чужӧмыс вӧлі неуна кельыд.
Сійӧ нӧшта ӧтчыдысь видзӧдліс вӧрзьӧдчытӧм Ларик вылӧ.
Детинкалӧн юрыс и пельпомъясыс ӧшалісны ва пытшкын, ваннаын.
— Зо ист бессер, — гуткыйысь шуис по-немецки, — тадзтӧ лӧсьыдджык.
КАПИТАН К-лӧн ВИСЬТАЛӦМ
— Вот кутшӧм история вӧлі зэв на неважӧн Клементьевка посёлкаын, — коварнӧй гуткыйысь да коньӧр Ларик йылысь висьталӧмсӧ помалӧм бӧрын шуис капитан К. — Тэ эськӧ мед, — водзӧ нуӧдіс капитан К., — та йылысь гижин книга...
Татшӧмторъяс оз мешайт тӧдны и гырысьяслы и челядьяслы.
— Энлы, энлы...
А мый лои водзӧ?
Ларикыс тадзи и пӧгибнитіс?
Водзӧ кыдзи?
— Водзӧ со кыдзи вӧлі.
Гуткыйысь ӧти здукӧн судзӧдіс тьӧтка пызанысь ключ, уськӧдчис инженер мастерскӧйӧ и тэрмасьӧмӧн пондіс чукӧртны чертёж тыра папкаяс, кодъясӧс колис Лариклӧн батьыс.
Но тайӧ минутас кыліс сійӧ терраса вылысь кодлыськӧ кок шыяс.
— Ларик...
Фью-ю-ю!..
Кӧн тэ, Ларка?..
Но-да, Ларик жӧ! — горзіс Вадька дача вывті котралӧмӧн. — Ларик мый тэ сэн ваннаас вӧчан?
Гуткыйысь уськӧдчис ӧшиньӧ, кор кыліс тӧдса гӧлӧс да шутлялӧм.
И друг Вадька ланьтіс...
Гуткыйысь гӧгӧрвоис: Вадька, тыдалӧ аддзис...
Гуткыйысь кватитіс чертёжъяс, чеччыштіс ӧшинь пыр садйӧ да уськӧдчис кустъяс пӧвсӧ.
Ачыс Вадька муртса эз кув повзьӧмысла, кор аддзис, мый Лариклӧн юрыс ва пытшкын.
Сійӧ кватитіс ӧшалан тушасӧ Лариклысь и кыскис сійӧс ваннаысь.
Секунда мысти дачникъяс, кодъяс ворсӧны вӧлі орччӧнса участок вылын волейболӧн, кылісны лёкысь горӧдӧм:
— Ой-ой... ӧдйӧджык!..
Ларик пӧдӧма...
Оз нин лолав...
Ой, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
Котӧрӧн локтіс орччӧнса дом отдыхаысь доктор, и кӧть зэв сьӧкыдпырысь, но ловзьӧдіс бӧр Ларикӧс.
Прӧйдитіс неуна кад, и медбӧрти Ларик восьтіс синъяссӧ.
— Но, детинка, — шуис мудзӧм, но довольнӧй доктор, — тэнад другыд кӧ локтіс минутаӧн сёрӧнджык, эськӧ сёр лои...
Кыдз нӧ тайӧ тэ тадзсӧ ваннаӧ сунін?
— Менӧ дядя Коля, дядя Коля...
Турунвиж сак...
Сьӧд жук!.. — горӧдіс друг Ларик, но Вадька вылӧ видзӧдлӧм бӧрын тшӧк ланьтіс.
Но сэк повзьӧм тьӧтка кватитчис ключ дінӧ.
Аддзисны, мый инженерлӧн кабинетыс восьса, чертёжъяссӧ шыблалӧма... ӧшиньыс восьса дзир йывтіыс.
Ваннаын пыр на плавайтіс жук-плавунец.
Сійӧ вартчис гӧна лапаяснас, люкасьліс ванна доръясӧ, зілис кайны, но вильыд эмаль кузя эз вермы кайнысӧ.
— Тайӧ менам жукыс, — догадайтчис Вадька, — ме тайӧс тӧрыт дядя Колялы кыйи.
Дядькаыс ӧмӧй тані вӧлі?..
Да тырмас нин секретничайтны...
Турунвиж сак, сьӧд жук...
Тадзи тыдовтчис ставыс.
Детинкаяс эрдӧдісны тайнасӧ, висьталісны страннӧй дачниккӧд тӧдмасьӧм йылысь.
Висьталісны, кутшӧм сійӧ ачыс туша да чужӧм сертиыс.
Гуткыйысьӧс час мысти вӧлі кутӧма станция вылысь.
Гусялӧм чертёжъяссӧ сылысь мырддисны.
И тыдовтчис, мый дядя Коля збыльвылас абу вӧлӧм Николай ни абу Сидоров.
Сылӧн вӧлӧм нимыс дзик мӧд.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ иностранец.
Миянӧ сійӧ вуджӧма заграницасянь.
Сійӧ вӧлӧм фашистскӧй шпион.
Лариклӧн батьыс ас ордас дача вылын видзис важнӧй чертёжъяс, кӧть правилӧяс серти татшӧм чертёжъяссӧ колӧ хранитны-видзны специальнӧй местаын.
Шпион тӧдмаліс, кутшӧм дача вылын олӧ инженер Б. Ф.
Сійӧ овмӧдчис сы дачакӧд орччӧн гуткыйысь натуралист улӧ лэччӧмӧн, нарошнӧ заинтересуйтӧдіс аслас таинственнӧй поведениеӧн детинкаясӧс, пондіс дружитны накӧд.
Бӧрын сійӧ Вадька пыр тӧдмаліс, мый Лариклӧн батьыс муніс карӧ.
Шпион кыйӧдіс, кор тьӧткаыс муніс, и Ларик коли ӧтнасӧн.
Медым Ларик эз вермы бӧрынас сійӧс выдайтны, гуткыйысь решитіс вины детинкаӧс шумтӧг, гусьӧникӧн...
Ва пытшкын Ларик эз вермы горзыны.
— Вот кутшӧм история вӧлі миян лӧнь местаын, — кӧрталана кывйӧн висьталіс капитан К., — тэ мед эськӧ гижин та йылысь.
Татшӧмторъяссӧ оз мешайт тӧдны ыджыдъяслы и челядьяслы, — шуис сійӧ мӧдысь.
{Коковин Евгений (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Соломбалаын челядьдыр @ беллетристика @ Евгений Коковин. Соломбалаын челядьдыр @ 1952 @}
Коковин Евгений
Соломбалаын челядьдыр
Первойя глава
ПРӦЩАЙ, БАТЬ!
Миян улича Соломбала помын вӧлі лӧнь да йӧзтӧм.
Гожӧмнас туй шӧрын дзоридзаліс йӧлатурун.
Керка воротаяс дорын шонді водзын шонтысисны понъяс.
Весиг телегаяс шоча торклывлісны уличавывса чӧвлунсӧ.
Ыджыд зэръяс бӧрын уличаыс ставнас — керкаяснас, заборъяснас, улича вылын сулалысь пуяснас да вылын лӧзалысь небесанас — тыдаліс ыджыд ва гӧпъясын.
Бумажнӧй парусъяса ассьыным корабльяснымӧс ми мӧдӧдавлім ылі плаваниеӧ.
Тувсов ытва дырйи челядь катайтчылісны уличаясӧд пыжъясӧн да ичӧтик пуръяс вылын.
Уличаыс заводитчӧ вӧлі ичӧтик Соломбалка ю берег дорсянь.
Пу вевтъяса ичӧтик керкаяс пӧвстын грымвидзис чериӧн вузасьысь Орликовлӧн кык судта керка.
Орликов керкаын, улі судтаас, оліс миян семья.
Бать менам служитіс «Святая Ольга» нима ичӧтик судно вылын матросӧн.
Ме бура помнита июль тӧлысся сійӧ лунсӧ, кор ми колльӧдім батьӧс рейсӧ.
Портын вӧлі жар да сьӧкыд лолавнытӧ.
Пӧсь шондіыс донӧдӧма изйӧн вольсалӧм бусӧсь мостовӧйсӧ.
Грузчикъяслӧн чужӧмъясныс кӧтасьӧмаӧсь пӧсьнас.
Ю вылын — дзик чӧв-лӧнь.
Шоналӧм сынӧдсьыс кыліс тюлень гос дук да сола треска дук.
Аддзылінныд-ӧ ті, кыдзи грузитӧны ылі плаваниеӧ мунысь ыджыд корабльясӧс?
Причал вылын пызь мешӧкъяс тэчас дорын недыр ноксьыштӧм бӧрын друг кылӧ лэчыд гӧлӧсӧн горӧдӧм: «Вир-ра!»
Тайӧ лоӧ: «Лэпты!»
И сійӧ жӧ здукас палуба вылын, ру кымӧр пытшкӧ саялӧм бӧрын, заводитӧ гораа сяргыны лебёдка.
Тросыс зэлалӧ сэтшӧма, мый страшнӧ лоӧ: друг оз выдержит да орӧ!
А збыльвылас, повнысӧ дзик нинӧмысь.
Стальнӧй тросыдлы некымын пызь мешӧкыд — дзик нинӧм оз сулав.
Лолывлі меным аддзывны, кыдзи стальнӧй тросъяс вылын чача моз ӧшавліс быдса буксирнӧй пароход.
Гезйӧн зэлыда кӧртавлӧм мешӧкъяс кокниа кыптӧны вольсалӧм пӧвъяс вылысь.
Ӧні лебёдка оз нин сяргы, а кыдзкӧ броткӧ, быттьӧкӧ сылы дӧсаднӧ груз сьӧктасьыс.
Пызьӧссьӧм грузчикъяс, мешӧкъяссӧ кутыштігмоз, видзчысьӧмӧн вайӧдӧны кипасӧ пароход борт дорӧ.
— Давай ещӧ! — горзӧ грузчикъяслӧн старшӧйыс. — Ньӧжйӧник лэпты!
— Лэдз!
Палуба весьтын шатовмунӧм бӧрын мешӧк чукӧр ньӧжйӧникӧн заводитӧ лэччыны трюмӧ.
Мукӧддырйиыс палуба весьтӧ ӧшйывлӧны кыз кынӧма ыджыд бӧчкаяс, кыз ньӧрйысь кыӧм гӧгрӧс кӧрзинаяс, и весиг ловъя мӧсъяс.
Гажтӧмпырысь видзӧдӧ грузитчӧм вылӧ штурман.
Сійӧ — лӧз кителя.
Китель кизьясас дзирдалӧ шонді.
Брезентӧвӧй ыджыд кепысьясыс ньӧти оз лӧсявны штурманлӧн мичаник костюм дінас да торъя нин сылӧн зэв лӧсьыд якӧра мичаник фуражка дінас.
Тӧдса, мый татшӧм фуражкаяссӧ вермӧны новлыны став капитанъяс, штурманъяс да торговӧй флотса механикъяс.
Но мыйлакӧ уна моряк оз радейтны тайӧ форменнӧй фуражкаяссӧ да новлӧны прӧстӧй кепкаяс.
Менӧ тайӧ ёна шензьӧдӧ.
Чудакъяс!
Соломбаласа детинкаяс пиысь быдӧн дасьӧсь лоны морякӧн сӧмын ӧти фуражка вӧснаыс.
Грузитӧм, «Святая Ольга» меным зэв ёна воис сьӧлӧм вылӧ.
Збыль, сійӧ кажитчис зэв ичӧтикӧн сыкӧд орччӧн сулалысь ыджыд океанскӧй пароход серти, коді сулаліс сэні жӧ да кодӧс грузитісны.
Но челядькӧд ворсігӧн кӧ кык команда вылӧ юксигӧн менсьым юалісны: «Ӧтик-мӧтик, тэныд кодсӧ?
«Иртышӧс» али «Ольгаӧс»?» — ме эськӧ эг думыштчыв бӧрйысьны.
«Иртыш» — медся ыджыд да медся роскошнӧй океанскӧй пароход.
«Ольга» — ичӧтик зверобойнӧй судно.
Но и мый нӧ!
Дерт жӧ, «Ольгасӧ».
Ӧти-кӧ, «Ольгалӧн», джуджыд мачтаяса, зэлыда гаровтӧм парусъяса да таинственнӧя гартлӧм снастьяса крепыд важ ботлӧн ӧти видыс сразу жӧ заводитліс волнуйтны детинкаяслысь воображениесӧ.
Мӧд-кӧ, ми тӧдім, мый ботъяс да шкунаяс вылын плавайтӧны медся смел, медся ӧтчаяннӧй да медся опытнӧй морякъяс.
Коймӧд-кӧ — и тайӧ медшӧрыс, — «Ольга» судно вылын мунӧ вӧлі плавайтны менам бать.
«Ольга» палуба вылын увтчисны сувтса ёсь пельяса, сук гӧна нартӧвӧй понъяс.
Зюйдвесткаяса да брезентӧвӧй курткаяса матросъяс крепиталісны шлюпкаяс, вевттялісны брезентӧн трюмъяслысь люкъяссӧ.
Лӧз четырёхугольника еджыд отходнӧй флаг ӧшйис мачта йылӧ.
Ставыс вӧлі дась петны мореӧ.
Тайӧ луннас ме запомниті батьӧс веселӧн да варовӧн.
Сійӧ вӧлі дзик на том, тоштӧм, гӧлубӧй синъяса да еджыд юрсиа.
Бать менам векджык чӧв оліс.
— Тэнсьыд, Николай, кывтӧ он вермы перйыны, — частӧ шулывліс сылы мам. — Ош кодь!
Бать гӧрдӧдліс, нюмъяліс, но нинӧм эз вочавидзлы.
Сійӧ вӧлі шань и ньӧти эз мун ош вылӧ.
Вӧрзьӧм водзвылас мукӧд матросъяскӧд тшӧтш трактирын сійӧ юис вина, и сы вӧсна сэки вӧлі сійӧ варовджык.
Бать некымынысь котӧртліс трап кузя миян дорӧ причал вылӧ.
Мам гусьӧник бӧрдіс.
— Таня, — бурӧдіс сійӧс бать, — локтан во бӧр воа, получита уна деньга и сэсся ог нин петав мореӧ.
Сэки ми кутам бура овны!
Видз питӧ!..
Прӧщай, Димка!..
Бать шуис: «Ми кутам бура овны!»
Ме тайӧс запомниті торъя нин бура.
Кор трапсӧ идралісны, матросъяслӧн гӧтыръясныс берег дорын мӧдісны лимзавны, лыддьӧдлӧмӧн гораа бӧрдны.
Мамныс юбкаяс дорӧ кутчысьӧмӧн ыджыд гӧлӧсӧн лёкысь бӧрдісны посни челядь.
Куимысь кыза тутӧстӧм шы вайис кутшӧмкӧ тӧдтӧм, сьӧлӧмтӧ топӧдысь тревога.
«Ольга» вешйис пристань дорысь, бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдіс кывтны Войвыв Двина кузя морелань.
Колльӧдысьяс дыр сулалісны берег дорын да видзӧдісны «Ольга» бӧрся, кытчӧдз сійӧ эз саяв ю чукыль сайӧ.
...Ми бӧр воим гортӧ.
Сэсся воис дед.
Сійӧ кӧнкӧ юӧма, муртса сулаліс аслас пу кок йылас да дворӧд прӧйдитіс заборӧ мыджсьӧмӧн нин.
Кор вӧвлі садь, дед некор эз норасьлы.
Вина жӧ заставляйтліс сійӧс быдӧнлы висьтавлыны ассьыс шогсӧ.
— «Ольга» муніс, а ме коли...
Татьяна, мый меным тані вӧчнысӧ?
Сьӧкыд тані овны боцманлы.
Проклятӧй море!
Тэ эн шогсьы, Татьяна, Николай бӧр воас. — Дед кучкаліс бедьнас пу кокас. — Проклинайтлім ми нэм чӧж саридзсӧ, а мый ми саридзтӧгыд?
Но кытчӧ ӧні ме тайӧ путорнас?
Ме шогма сӧмын берег дорысь васӧ багырӧн йӧтлавны.
Вот бать менам сизимдас арӧсӧдз плавайтіс да дзебис лыяссӧ море пыдӧсӧ...
Мам водтӧдлывліс дедӧс узьны, но сійӧ эз ланьтлыв.
Сійӧ заводитліс висьтавны аслас олӧм йылысь, видіс мореӧс да сэк жӧ норасис, мый сылы сэсся оз нин сюрлы плавайтны мореӧд.
Кольӧма том кадыс, кор Андрей Максимыч тэчліс рюжаяс беломорскӧй заливъясын да йи вылын багырӧн виавліс тюленьясӧс, кор сійӧ уджавліс ылӧ плавайтысь суднояс вылын да вӧвлі уна чужеземнӧй портъясын.
Аддзыліс Максимыч уна шог.
Смерть видзӧдлывліс судно бортъясса пробоинаяс пыр, дзебласис сійӧ страшнӧй штормӧвӧй поводдя дырйи лыа бӧжъясын да изъя берегъясын.
Но и берег вылын эз вӧв кокни, кор моряк кольлі уджтӧг.
Удж корсигӧн сійӧ помтӧг ветлӧдліс, кайліс посъясӧд уна дас парусник вылӧ да пароход вылӧ.
Сьӧкыд, шог олӧмыс заставитіс сійӧс пыдди пуктыны да ненавидитны кӧпейка.
Сійӧ тӧдіс моресӧ, качайтчис сы гыяс вылын ичӧтысянь.
И плавайтны эськӧ сылы, пӧрысь, опытнӧй боцманлы, кувтӧдзыс!
Но коктӧмъясыд суднояс вылад оз ковны.
Обыкновеннӧй ревматизм вуджис гангренаӧ.
Максимыч дедлысь вундісны коксӧ, и тайӧ вӧлі сылӧн медся ыджыд шогыс.
Боцман олӧм чӧжын вӧлі кызь кымын авария да кораблекрушение.
Но некор сійӧ эз xfqnks, мый кувтӧдзыс водзджык эновтас cfhblp да кутас таджикасьны пу кокӧн.
Мӧд глава
МАТРОССКӦЙ ДОЛЯ
Ми дыр да терпеливӧя виччысим батьӧс.
Лёк поводдяа войясӧ, кор вӧлі шторм, мам эз узьлыв.
Нора шутьлялысь тӧв кывзігмоз сійӧ следитіс лампадка бӧрся, думайтіс бать йылысь.
Кор тӧлыс помасис да миян Соломбалка ю вылысь кывтіс йи, ме быд лун юасьлі мамлысь:
— Мамӧ, кымын лун ещӧ коли?
— Регыд, ӧні регыд нин, — вочавидзліс сійӧ.
Батьлӧн локтан луныс, весиг матӧ рейсӧ ветлӧм бӧрын, миян семьялы пыр вӧлі праздникӧн.
Сійӧ вайліс морскӧй ёкыш либӧ палтус чери.
Мам заводитліс жаритны черисӧ.
Сэсся бать сетліс мамлы деньга, и сійӧ мунліс купеч Селиванов лавкаӧ.
Деньгаыс кӧ тырмывліс Селивановлы долгъяс мынтӧм вылӧ, мам вайліс меным фунтджын кымын медся донтӧм мятнӧй кампет, кутшӧмъяс вӧліны лавкаын.
А мукӧддырйиыс сійӧ ньӧблывліс ещӧ аниса кыз кӧлач кытш.
Дед ветлывліс жӧ кытчӧкӧ да регыд вайліс сьӧрсьыс водка бутылка.
Сэсся найӧ пуксьылісны батькӧд пызан сайӧ.
Ичӧтик чашка юыштӧм бӧрын бать заводитліс уна сёрнитны да серавны.
Сійӧ некор эз видчыв мукӧд морякъяс моз, кодъяс олісны миян улича вылын да кодъясӧс ме аддзывлі код юраӧн.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ шуліс, мый капитансӧ мед чӧртъяс нуасны, сы вӧсна мый капитаныс оз мынты лишнӧй вахта сулалӧмысь.
Сійӧ луннас, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, бать дыр сьыліс ӧти и сійӧ жӧ сьыланкыв.
Лӧсьыд вӧлі, кор бать кольччывліс гортӧ вой кежлӧ.
Тайӧ лоӧ вӧлі, мый судноыс сувтӧма чиститны котёл да команда кутас нуны вахтаяссӧ берегын.
Рытнас бать пуксьывліс мекӧд пызан сайӧ да карандашӧн рисуйтліс меным пароходъяс.
Пароход гӧгӧрас гыясыс вӧліны быттьӧкӧ настоящӧйӧсь — еджыд быгъяӧсь.
Пароход трубасьыс пуркйис сук сьӧд тшын.
Мачта вылас гаровтчӧма вымпел, и пароход, дерт, муніс полнӧй ходӧн.
Рисуйтігас бать гӧгӧрвоӧдліс:
— А тайӧ якорнӧй цеплы клюз, — и сійӧ рисуйтліс пароход нырӧ син кодь ичӧтик кытштор. — А тайӧ брашпиль, сэтшӧм машина, якӧр лэптыны.
А тайӧ штормтрап — гезйысь вӧчӧм пос...
Тадзи бать рисунокъяс серти ме велӧді корабельнӧй наука...
Но во мысти бать эз во.
Кадыс коли, а «Святая Ольга» йылысь некутшӧм юӧр эз вӧв.
Сэки нин заводитчис Германиякӧд война.
Быдлаысь кывны позьӧ вӧлі меным выль да тӧдтӧм «мобилизация» кыв.
Ме аддзывлі салдатскӧй шинельяса тӧдса рабочӧйясӧс: найӧ муналісны война вылӧ.
Газетаясын гижисны сӧмын военнӧй действиеяс йылысь.
«Всемирная панорама» журналысь ме аддзылі зэв тешкодя рисуйтӧм Вильгельмӧс — германскӧй императорӧс.
Сійӧ вӧлі каскаа, кодлӧн вылысыс вӧлі ёсь йыла йӧга шпиль кодь.
Вывлань читкыльтӧм ускыс чурвидзис штык моз, чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр.
«Святая Ольга» вывса морякъяслӧн рӧдвуж йывсьыс вунӧдісны.
Мам клопочитіс, гижліс Петроградӧ, но ӧтветсӧ эз получайтлы.
Висьталӧны вӧлі, мый «Ольгаӧс» вӧйтӧма немецкӧй подводнӧй лодка Белӧй море вомын.
Но мам эз эскы тайӧ сёрниясыслы, и тулыссяньыс ми бара мӧдім быд лун виччысьны батьлысь воӧмсӧ.
Арнас Архангельскӧ воис Мурманскысь матрос Платонов.
Сійӧ висьталіс, мый налӧн судноыс босьтӧма «Ольга» судновывса кык мортӧс.
Йияс костӧ топалӧм «Ольга» судносӧ тайӧ морякъясыс эновтӧмаӧсь Новӧй Земля войладор помын.
— Лёк делӧыс «Ольгалӧн», — веськыда висьтавліс Платонов. — Отсӧг кӧ он ысты — пӧгибнитасны йӧзыс.
Но отсӧг, дерт, некод эз ысты.
Ми мамкӧд пыр на ещӧ виччысим.
Мам быд лун ветлывліс йӧз ордӧ мыськавны джоджъяс да пеславны бельё.
Тадзи коли нёль во.
Ӧтчыд рытын мам воис сёрӧн нин да шуис дедушкалы:
— Царӧс чӧвтӧмаӧсь.
— Виӧмаӧсь, али мый? — спокойнӧя юаліс дед.
— Ог тӧд, — шуис мам. — Сӧмын висьталӧны, мый войнаыс пӧ сэсся оз ло.
— Тайӧ код тӧдас на кыдзи, — шпыньмуніс дед.
Ме эг тӧд, кутшӧм пӧчӧс тӧд вылӧ уськӧдіс дед.
Но, сійӧ, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ татшӧм случай: ӧти царӧс виӧмаӧсь, а аскинас выль царь нин лоӧма.
Ме юалі дедлысь, кытысь лоӧны царьясыс, а сійӧ бара шпыньмуніс да шуис:
— Юрыд кӧ эм, петляыд сюрас.
— Гашкӧ, кор войнаыс помасяс, сэки «Ольгаӧс» корсьны пароход мӧдӧдасны, — надейтчӧмпырысь шуис мам.
Войдӧр дед пыр бурӧдліс мамӧс, шуліс, мый Николай (менам бать) обязательнӧ бӧр воас.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ сӧмын довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Оз, Татьяна, ӧні сёр нин.
Некутшӧм тӧлк оз ло корсьӧмъяссьыд.
Мам бӧрддзис.
И ме гӧгӧрвои, мый сэсся некор нин ог аддзыв ассьым батьӧс.
Коймӧд глава
ДЕД
Воскресенье.
Асыв.
Училищеӧ мунны оз ков.
Важ кӧбрег вевт улын ӧшалӧ дзоридзалысь ыджыд йисыр.
Сылӧн ёсь йылас ӧзйӧ сьӧкыд синва войт.
Тӧрыт рытнас на ывлаын гартчис март тӧлысся дурмӧм пурга.
Рытнас тӧлыс вежсис.
Лои лӧнь да зэв шоныд.
Лым вылӧ нем виччысьтӧг кутіс шливгыны тувсов зэр.
А югдігас кынмыштіс.
Сӧмын миян войвывса тулыс вермӧ сэтшӧм кокниа ворсны тӧвъясӧн да руясӧн, зэръясӧн да кынмышталӧмъясӧн.
Дед кучкалӧ чуньнас барометр стеклӧӧ да видчӧ.
Барометрлӧн стрелкаыс чеччалӧ посъясӧд-делениеясӧд.
Дедлы веськодь, кутшӧм кӧть поводдя.
Мунны некытчӧ — ю вылын йи, карбас — берегын, а тывъяс ӧшалӧны чулан стенын.
Но дед скӧралӧ сідз прӧстӧ, привычка сертиыс.
Дӧзмис нин сійӧ дзескыд комнатаын олӧмысь, кухняын да дворын кӧзяйкаяслӧн помтӧм пинясьӧмысь.
Кыскӧ ва вылӧ.
Орчча керка вевт сайсянь видзӧдӧ быттьӧкӧ мый вылӧ кӧ чуймӧм шонді.
Ичӧтик асъя кӧдзыдыс дзикӧдз слабмис.
Сӧмын эз сыв йиыс ва гӧпъясын, кытчӧ эз веськав шондіыс.
Да ещӧ эз на сыв кӧбрег вевт улысь тайӧ сказочнӧй йисырйыс.
Тайӧ йисырйыс тӧд вылӧ уськӧдіс меным хрустальнӧй дворец йылысь мойд, кодӧс висьтавліс менам покойнича Василиса баб.
Гашкӧ нӧ, тайӧ бара нин уджыс лёк злӧдей-колдунлӧн, коді пӧртіс шань молодецӧс йисырйӧ?
Но меным молодецыс абу жаль.
Всё равно сійӧ бӧр мортӧ пӧрӧ.
Шондіыс кыпӧдчис крыша весьтӧд да югыда югдӧдіс миянлысь став дворнымӧс.
Эг на удит ме помавны юны пуӧм ва кружка, кыдзи менам друг Костя Чижов локтіс нин миян дворӧ.
Сылӧн киас вӧлі дженьыдик бедь.
Беддьыс пропеллер моз жӧ гартіс воздухсӧ.
Трак-та-так!
Йиторйыс швачмуні-поті, гӧгӧр сявкмуніны посни торъяс.
Костя, тэ энлы, ме талун тшӧтш вӧча мыйкӧ тэ дорысь водзджык!
Василиса баблысь мойдсӧ ме сэк жӧ вунӧді.
Пельӧсысь пельӧсӧ комната вомӧн дед нюжӧдіс тыв.
Регыд воссяс ю — колӧ гӧтӧвитчыны ва воссьӧм кежлӧ да чери кыйӧм кежлӧ.
Дед вӧчалӧ пуысь рӧжъяс, кодъяс дзик жӧ дикӧй племяяслӧн причудливӧй ньӧвъяс кодьӧсь, кодъясӧс ме аддзылі Костя Чижов книгаысь.
Рӧжъяс вылас быдмалӧма шӧрт.
Дедлӧн чукырӧсь ыджыд киясас рӧжйыс кажитчӧ ловъяӧн.
Сійӧ змей моз тювкъялӧ тыв синъяс костӧд.
Быд выль гӧрӧдӧн тывъяс розьыс чинӧ.
— Коді нӧ тайӧс косяліс?
Сир али мый?
Ме ветлӧдла дед дінті да юася сылысь чери кыйӧм йылысь.
Дед радейтӧ висьтавны чери кыйӧм йылысь.
Ме бура тӧда тайӧс.
Колӧ, сӧмын мед дед варовмис.
Сэки, гашкӧ, и позяс тӧд вылас уськӧдны кыдзкӧ шкуна йылысь.
Дед важӧн нин кӧсйысис вӧчны меным шкуна.
— Кутшӧм нин сэні сир! — кисӧ паськыда шевкнитӧмӧн гӧрӧдсӧ зэлӧдігмоз вочавидзӧ дед. — Асыввыв Ядаын вужляӧ сибдыліс.
И коді сӧмын сэтчӧ сы мында лӧпсӧ лэдзӧма!..
Зато сэні ёкыш эм.
Дивӧ кодь ӧд: кӧні быдсяма лӧптыс уна, сэтчӧ сійӧ и сюйсьӧ.
Со кутшӧм сійӧ зловреднӧй чери!
Сёянсӧ корсьӧ сэтшӧм местаясысь.
А миянлы, чери кыйысьяслы, мученье сӧмын — став тывтӧ торпыригӧдз косявлан.
Ёкышыд да сынпиыд оз мунны лыааинӧ, кытчӧкӧ Шилов ді дорӧ.
Лыа вылад лӧптыс абу, и чериыс абу.
Гуринаыд — сійӧ ӧмӧй чери!
Каньлы сёян.
Этадзнад и колюхаӧс позьӧ чериӧн шуны...
— Колюхасӧ весиг каньяс оз сёйны, — тшӧтш висьтала ме, кор колӧ лэптыштла тывсӧ, сета дедушкалы запаснӧй рӧж да ножич. — Миян Матроско сӧмын исалыштас колюха черисӧ, да оз и сёй.
Пӧрысьысь-пӧрысь Матроско вугралӧ джоджын.
Тайӧ зэв мудер кань.
Кор шондіыс вешйыштӧ бокӧ и сыкӧд тшӧтш вешйӧ шонді югӧрыс, Матроско тшӧтш вежӧ ассьыс местасӧ.
Сійӧ радейтӧ шондісӧ.
Матроско куньӧма синъяссӧ, быттьӧкӧ ставыс сылы дзик веськодь, мед кӧть мый сы йылысь оз сёрнитны.
Ок и мудер!
Матроско пӧрысьмис и важысянь нин оз ворс мекӧд.
Зато шыръясӧс кыйӧ сійӧ важ моз на зэв пелька.
Но медъёна Матроско радейтӧ свежӧй чери.
— Матроско миян — вильышпоз, — шуӧ дед. — Сійӧ дзик жӧ «Ксения» пароходвывса покойник капитан кодь.
Ни ӧти пӧвар эз вермыв первойсяньыс честьӧ воны сылы.
Ме тӧда, мый «Ксения» — пароход, но нарошнӧ юала:
— «Ксения» — сійӧ сэтшӧм шкуна али мый вӧлі?
— Э-эз, «Ксения» — пароход, кӧрт пароход...
Шкунаяс вылад капитанъясыд абу разборчивӧйӧсь, ставсӧ сёйӧны...
Народ поморскӧй, прӧстӧй.
— А коді нӧ, дедушка, шкунаяссӧ вӧчалӧ?
Плӧтникъяс?
— Корабельнӧй мастеръяс вӧчалӧны.
— А тэ эськӧ, дедушка, верман он вӧчны шкунасӧ, а?
— Шкунатӧ ӧтнад он вермы вӧчны.
Тьӧс колӧ.
Уджыс уна...
— Дедушка, оз ыджыдӧс, а татшӧмӧс...
Ме петкӧдла киясӧн чача ыджда шкуна.
— Тайӧ нӧ кутшӧм шкуна! — шпыннялӧ дед. — Мода вылӧ...
— А тэ, дедушка, кӧсйысьлін.
Вӧчан?
Ме тэныд тшӧтш мыйкӧ вӧча...
Тӧдан, ме тэныд вая...
Он тӧд?
Ме тэныд кошка корся.
Мый вылӧкӧ вежа и вая.
Кошка — ичӧтик якӧр.
Кольӧм во дед вӧйтіс ассьыс кошкасӧ.
А чери кыйысьлы сытӧг некыдз оз позь.
Кутшӧм нӧ чери кыйӧм кошкатӧг!
Но дед оз сӧглашайтчы.
Шкунасӧ сійӧ вӧчас, а кошкаыс оз ков.
Гашкӧ, гусялӧм.
Кутасны нинӧм абусьыс — сэсся и ветлӧдлы да корсьысь, коді сэні мыжа, коді прав.
Йӧзыдлӧн сылы оз ков.
Меным веськодь, медым сӧмын шкуна вӧлі-а.
Дед пукалӧ ляпкыдик скамейка вылын, кодӧс вӧчис ачыс.
Сійӧ бур плӧтник.
Быд матрослы колӧ лоны плӧтникӧн.
Дедлӧн юрсиыс дзугсьӧма, дӧра дӧрӧм юрйылыс кизявтӧм.
Ассьыс тывсӧ дӧмигӧн сійӧ сьылӧ поморскӧй нор сьыланкывъяс.
Сьыланкывъясас ловзьывлӧ Поморье — важ посадъяс, чери кыйысьяслӧн становищеяс, беломорскӧй промыселъяс.
Ме кевмыся дедлы висьтавны Поморье йылысь.
— Некор меным, — кинас ӧвтчӧ дед. — Абу кад ӧні мойдъяс мойдны!
Тулыс воас, чери кыйны мунам, сэні кӧть лунтыр мойд.
А черитӧ кыйны кӧ эськӧ миянлы тэкӧд мунны Белӧй мореӧ!
Вот кӧні паськыд местаыс!
Ме чӧв ола, кывза.
Дед эз кӧсйы висьтавны, да вунӧдчис.
А меным тайӧ и колӧ.
— Ми эськӧ тэкӧд мореас ылӧ мунім, кыдзи вӧвлывлі важӧн.
Тӧв ньылыд да парусӧн, карбасӧн.
Тӧлыс сэні морскӧй рӧсолӧн пызйыштас, здоровьетӧ содтас — зумыд лоан, палубавывса кнехт моз сулавны кутан!
Сэні висьтавлысьыд сы мында, мый и кывзынытӧ он удит.
А мыйта сарапаныс, чышъяныс, кокошникыс дӧлалӧ — видзӧдан да он пӧт видзӧдӧмнас.
Сьӧлӧмыд радлӧ, кор нывъяс чукӧртчасны пос дорӧ сьывны да йӧктыны.
Дӧрӧмъясныс — лым кодь еджыдӧсь.
А лентаясыс — сэтшӧм рӧмъяссӧ ӧшкамӧшкаысь он аддзы.
А море дорас вӧрыс — парусникъяс вылӧ сӧмын мачтаяс сувтӧдавны.
Пожӧмъяслӧн лапъясыс — паськыдӧсь, сьӧкыдӧсь...
Лӧсьыд кывзыны Максимыч дедлысь!
Тӧлын рытъяснас дед ветлывлӧ ӧзтавны пӧнаръяс.
Дзик нин пемыд.
Ми петам ывлаӧ.
Бара кынмыштӧма.
— У-у...
Кодзулыс мыйта? — шензя ме.
— Та мында ӧмӧй ещӧ овлӧ, — веськодьпырысь вочавидзӧ дед.
— Дедушко, а ставыс — дзик ставыс — кымын кодзув небесаас?
Сюрс эм?
— Унджык на эм.
— Миллион?
— И миллионысь на унджык.
— А миллионысь миллион эм?
— Гашкӧ, и эм, эг артавлы.
— А коді нӧ артавліс, дедушко?
— Академияясын, шуӧны, артавлӧмаӧсь.
Академия — сійӧ зэв ыджыд, мича керка.
Йӧзыс, кодъяс олӧны тайӧ керкаас, шусьӧны профессоръясӧн.
Найӧ пыр артасьӧны, рисуйтчӧны да велӧдчӧны.
Тадзи висьталӧ Костя Чижов.
Максимыч дед мыйлакӧ оз верит академиялы.
— Поморьеын миян и академиятӧгыс кодзувъяс серти мореӧд ветлӧдлывлісны.
— Дедушко, а коді нӧ кодзувъяссӧ вӧчӧма?
Ен?..
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Мам шуӧ, мый кодзувъяссӧ вӧчӧма ен.
Костя шуӧ, мый кодзувъяссӧ тӧдмалӧмаӧсь профессоръяс.
Дед шпыннялӧ, но чӧв олӧ.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ, коді вӧчӧма кодзувъяссӧ!
Нёльӧд глава
СОЛОМБАЛА
Соломбала — ді.
Ми — дівывса олысьяс.
Тайӧс висьталіс Костя Чижов, но ми сылы эгӧ веритӧй.
Приходскӧй училищеын миянлы висьтавлісны: ді эм сушалӧн юкӧн, кодӧс кытшалӧма ваӧн.
А Соломбалаӧс ӧмӧй быдладорсянь кытшалӧма ваӧн?
— Вай клятва сет! — тшӧктіс Гриша Осокин.
Сійӧ радейтӧ вӧлі торжественность.
Костя зэв тэрыба сяркӧдіс-висьталіс кутшӧмкӧ таинственнӧй кывъяс.
Но ребята всё равно эз веритны.
— Колӧ веськыд китӧ вывлань лэптыны, — ас кыв вылас сулаліс Гриша.
— Висьтав, мый тэ лоан гӧрба, абу кӧ ді!
Костя вӧчис ставсӧ, мый ми тшӧктылім.
Челядь сулалісны сы гӧгӧр и эз тӧдны, мый сэсся вӧчны.
— Пернапас чӧвт, — ньӧжйӧник шуис Аркашка Кузнецов.
— Ачыд чӧвт! — зывӧкпырысь вочавидзис Костя. — Енмыс абу!
Сійӧ эз нин ӧтчыд шулы, мый енмыс абу.
Ми чӧв олім.
Сэки Костя ӧти коксӧ вештіс бӧрвыв, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис наступайтны челядь вылӧ, да шуис:
— Заклад вартам, мый Соломбала — ді.
Кодкӧд?
Мый, поланныд?..
«Пари» кыв вӧлі выльторйӧн.
Кор вӧвлі татшӧмыс, ми векджык шулывлім «Вай вензям» либӧ «Заклад вартам».
Но тайӧ ӧні эз ло.
Кор Костя объяснитіс ставсӧ, ми признайтім, мый сійӧ прав.
Ми вӧлім дівывса олысьясӧн.
Соломбала гӧгӧр вӧлі ва — Войвыв Двина, сылӧн вожыс Кузнечиха да векньыдик Соломбалка ю.
Тайӧ вӧлі аслыссяма ю: сылӧн вӧлі кык ю вом, но ю йылыс эз вӧв.
Ӧтар вомыс Соломбалкалӧн вӧлі усьӧ Двинаӧ, мӧдыс — Кузнечихаӧ.
Чукыльӧсь ю пырӧ ылӧдз вӧрӧ.
Пӧрысь чукля ловпуяс берегсяньыс копыртчӧмаӧсь ю весьтас.
Весиг шторм дырйи, кор Двина вылын ён тӧв улын пуигтыр бузгӧны гыяс, кор паськыд ю вылӧ страшнӧ петны пыжӧн, весиг сэки сӧмын Соломбалка муртса-муртса серӧссьывлӧ посни гыясӧн.
Сӧмын варовджыкӧсь лоӧны да ёнджыка вӧрӧны сэки берегдорса пуясыс.
Соломбала дівывса коръя ляпкыдик вӧрсӧ сывтыртӧмӧн тайӧ юыс ӧтлаасьӧ Войвыв Двинакӧд.
Тані Маймакса — Двиналӧн вожыс, кыті ветлӧны пароходъяс.
Океансянь и Белӧй моресянь Архангельскӧй портӧ воалӧны шкунаяс, ботъяс да пароходъяс.
Маймакса берегъяс вылын — лесопильнӧй заводъяс да лесобиржаяс: пилитӧм вӧр складъяс.
Лесобиржаяс причалъяс дорын лун и вой грузитсьӧны английскӧй, норвежскӧй, шведскӧй транспортъяс.
...И сідз, Костя Чижов прав.
Соломбала збыльысь ді.
Вообще Костя пыр мыйкӧ придумывайтӧ интереснӧйӧс да аслыссямаӧс.
Костя вӧлі миянысь быдӧнысь ёнджык, кӧть и первойсӧ ми эгӧ кӧсйылӧй признайтны тайӧс.
Ылі плаваньеӧ ветлысь пароходъясвывса зонъяс моз жӧ юрсисӧ сійӧ вӧлі сыналӧма боквыв.
Ми та вылӧ ставӧн зэв ёна гусьӧн вежалім.
Ме унаысь заводитлі тадзи жӧ шыльӧдны ассьым юрсиӧс.
Ковмыліс кисьтны юр вылӧ кӧш джын ва, но ваыс косьмыліс — юрсиӧй бӧр сувтліс, быттьӧкӧ эг и шыльӧдлы.
Костя Чижов новліс волыса паськыд руд гач.
Волысъясыс вӧліны сьӧдӧсь.
Найӧс, буракӧ, вурӧмаӧсь неважӧн на, сы вӧсна мый важысянь велалӧм сертиыс Костя век на лэптыштлывліс гачсӧ.
Портнихаыс, коді вурӧма Костялы дӧрӧмсӧ, буракӧ, дыркодь вуравлӧма картупель мешӧкъяс.
Кор Костя первойысь воис миян улича вылӧ, челядь встретитісны сійӧс эз зэв меліа.
Войдӧр сійӧ овлӧма Коймӧд проспект вылын.
А Коймӧд да Мӧд проспектъясвывса челядь — миян противникъяс.
Найӧ вӧлі мучитӧмаӧсь Кузнецовъяслысь гулюсӧ, во сайын Войвыв Двина вылысь кутӧмаӧсь ичӧтик пыж да вӧчӧмаӧсь миян дорысь пӧшти кык пӧв ыджыдджык йи чой.
Кокъяссӧ кресталӧмӧн Костя пукаліс сюръя вылын.
Ми локтам вӧлі берег дорсянь.
Вӧлі рыт, сэтшӧм югыд, сэтшӧм лӧнь да шоныд, мый гортӧ мунны эз вӧв окота.
Выль, тӧдтӧм детинкаӧс аддзӧм бӧрын Аркашка Кузнецов мигнитіс миянлы да матыстчис дзик сы бердӧдз.
Аркашкаысь косясьысьджык морт миян улича вылын сэсся эз вӧв.
— Эй, мыйла тэ миян улича вылӧ локтін?
— Тэ сійӧс ньӧбин?
Миянлы шензьӧм вылӧ Костя ньӧти эз повзьы.
Сійӧ спокойнӧя видзӧдіс миян вылӧ.
— Ньӧби — вит кӧпейка мынті! — збодьӧра вочавидзис Аркашка.
— Донтӧма, — шуис Костя. — Тадзтӧ Соломбаласӧ ставнас ӧти шайт вылӧ позяс ньӧбны.
— Тэ ёнасӧ эн ышнясь, а то сетышта...
Весась миян улича вылысь!
— Ме аслам улича вылын.
Менам бать дзонь пуд картупель сетіс, медым комнатаӧ лэдзисны.
Тайӧ тэнад абу вит кӧпейкаыд!
— Тэ миян улича вылӧ локтін овны?
Кор? — юалі ме.
— Тӧрыт рытнас.
— Но, тадзи мед эськӧ и висьталін, — раммыштіс Аркашка Кузнецов. — Сідзкӧ, ӧні миян ёрт...
Ладнӧ...
Мый нӧ, ребята, сетны сылы видлыны баблысь улӧс?
«Баб улӧсӧн» шусьыліс ӧти местаӧ кокниа чужйыштӧм.
— Видлы! — Костя чеччис да воськовтіс Аркашкалань. — Сэтшӧм улӧс ме тэныд петкӧдла, мый нэмтӧ он вунӧд.
Аркашка бӧрыньтчис.
— Ладнӧ, ог вӧрзьӧд.
Ме сідзи прӧста...
Эн пов...
— Ёна тэысь повзи! — шпыньмуніс Костя. — Тэ ачыд эн пов.
— А тэ вартчыны кужан? — сійӧс серамвыв лэптӧм могысь юаліс Гришка Осокин.
— Тэнӧ велӧда.
Тайӧ тӧдтӧм выль детинкаыс воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Ме мыччи сылы киӧс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Костя...
А тэнӧ?
— Менӧ шуӧны Димкаӧн, а овӧй Красов.
Мунам миянкӧд ворсны!
Орликовъяслӧн паськыд двор пельӧсас вӧлі эновтӧм, джынвыйӧ сісь, важ кӧбрег.
Кӧбрегсӧ важӧн нин кӧсйылісны косявны, но ӧні кытчӧдзкӧ сійӧ вӧлі челядьлы зэв бур ворсанінӧн.
Тайӧ вӧлі миян пещера.
А мукӧддырйиыс кӧбрегас вӧлі миянлы корабельнӧй каютаӧн.
Збыль, керка кӧзяеваыс частӧ вӧтлывлісны миянӧс кӧбрегсьыс, но ми гусьӧникӧн бара волім сэтчӧ.
Анна Павловна Орликова, керкаса кӧзяйкаыс, радейтӧ вӧлі шойччыны керка бердас ичӧтик садйын.
Сэні, изйӧн дорӧсалӧм клумбаясын, цветитісны астраяс, анютины глазки да маргаритка цветъяс.
Миянлы весиг матӧ матыстчыны сад дорас оз вӧлі позь.
Миянӧс аддзӧм бӧрын Анна Павловна заводитліс горзыны да чуксавны слугаяссӧ либӧ писӧ.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сы вылӧ уськӧдчӧмаӧсь грабительяс.
Сэки волывліс Юра — векни пельпомъяса, кузь тушаа гимназист, кодӧс миянын важысянь нимтылісны дженьыд гачаӧн.
Сійӧ пӧрччыліс тасмасӧ да воинственнӧя вӧтлысис миян бӧрся.
Воздухын яръюгыда дзирдаліс югыда чиститӧм тасма пряжкаыс.
Ми повзьылім да котӧртлывлім кытчӧсюрӧ.
Ӧтчыд асывнас сад дорсьыс Анна Павловна аддзас нетшыштӧм маргаритка цвет.
Коді сійӧс нетшыштӧма, ми эгӧ тӧдӧй.
Но кӧзяйкалӧн скӧрыс, дерт, уси миян вылӧ.
— Корысьяс!
Вӧръяс!
Ставсӧ жугӧдлысьяс! — горзіс Анна Павловна.
И мыйла сійӧ сэтшӧм ёна скӧрмис!
Ыджыд тай — маргаритка!
Да миянлы кӧ окота вӧлі, ми эськӧ войнас став цветъяссӧ нетшким.
Сӧмын мый миянлы наысь, тайӧ цветъяссьыс!
Вот эськӧ сёркни кӧ — сійӧ мӧд делӧ!
Мамыс горӧдӧм вылӧ воис Юра.
Ми уйкнитім-пышйим дворсьыс улича вылӧ.
Юрка уськӧдчис миян бӧрся, и сылы удайтчис кутны Гриша Осокинӧс.
— Тэ нетшыштін?
Тэ?
Висьтав!
— Нинӧм ме эг нетшышт.
Лэдз!
Ме Сашкалы висьтала.
Сашка вӧлі Гришалӧн ыджыдджык вокыс.
Дерт, сійӧ кӧ сувтіс Гриша дор, Юркалы эськӧ эз ло бур.
Сашка ӧд вӧлі дзик нин верстьӧ морт да уджаліс нин мастерскӧйын.
Но кутас ӧмӧй сійӧ косясьны Орликовъяскӧд!
Сэки сылы и аслыс сюрас батьыссянь.
Орликовъясӧс эз радейтлыны, но полыштісны наысь.
Юрка кыскис Гришкаӧс дворас да мам син водзас нӧйтіс сійӧс.
Нырсьыс петысь вирсӧ чышкалігмоз Гришка горзіс да грӧзитчис.
Анна Павловна пыр на пукаліс садъяс, ышлолаліс да веськӧдліс коньӧр маргариткалысь лепестокъяссӧ:
— Коньӧрӧй цветӧй!
Юрочка, петкӧдлы налы, кыдзи йӧзлысь цветъяс нетшкыны!
Гриша сійӧ луннас сэсся эз нин петав ывлаӧ.
А рытнас ми аддзылім Соломбалка берег дорысь Сашка Осокинӧс.
Ми гӧгӧрвоим: сійӧ виччысис Юрка Орликовӧс.
Молодец!
Сашка оз пов.
Ага!
Вот Юрка петіс гортсьыс.
Сійӧ, буракӧ, мӧдӧдчӧма карӧ, гожся садйӧ.
Дзик нинӧм подозревайттӧг Орликов, зумыда восьлалігтыр, петіс набережнӧй вылӧ.
— Ноко, сувтлы! — горӧдіс Александр Осокин.
Юрка сувтіс, читкыртіс синъяссӧ, вӧчис сэтшӧм вид, мый оз гӧгӧрво, мыйла сійӧ ковмис Осокинлы.
— А но, лок пыралам пос улас, сёрнитыштам! — скӧрысь шуис Сашка.
— Мый тіянлы колӧ?
Войдӧр Юрка век жӧ корсюрӧ петавліс улича вылӧ, ворсліс Сашкакӧд да ас арлыда мукӧд челядькӧд.
Сэки сійӧ эз вӧвлы сэтшӧм вежливӧйӧн да детинкаясӧс эз шулы «ті»-ӧн.
Ӧні сійӧ помалӧ вӧлі гимназия да зывӧкпырысь видзӧдіс миян уличавывса ас кодь арлыдаяс вылӧ.
«Тіянлы»!
Сашка Осокин сідз жӧ скӧрысь нюммуніс.
— Колӧ.
Мунам сёрнитыштам!
Тӧдчӧ вӧлі, мый Юрка повзис.
Сійӧ кельдӧдіс, мӧдіс видзӧдны бокӧ да чӧв оліс.
— Мунан?
— Мыйла?
Ме нинӧм эг вӧч...
— Нинӧм? — Сашка кутіс гимназистӧс морӧсӧдыс да дернитіс асланьыс. — А мыйысь Гришкасӧ нырас зульӧдін?
Ичӧтъяскӧд воюйтан, а пос улас мунны полан!
Смотри, ӧні абу нин эсійӧ кадыд, цардырся кадыд.
Эн вунӧдчы!
Сашка дернитіс Орликовӧс асланьыс да мыйвынсьыс бӧр тойыштіс:
— Ещӧ ӧтчыд кӧ вӧрзьӧдан челядьӧс — ловтӧ ме тэнсьыд перъя!
Но «эсійӧ кадыс» ещӧ эз на коль.
Царыс кӧть и эз ло, Соломбалаын да медся нин миян улича вылын нинӧм эз вежсьы.
Юрка Орликов регыд мысти помаліс гимназия да муніс Архангельскысь.
Сійӧ луннас, кор ми тӧдмасим Костя Чижовкӧд, миянлы удайтчис гусьӧник пырны кӧбрегӧ.
— Тайӧ миян каюта, — шуи ме Костялы.
— А кӧні нӧ иллюминаторыс? — юаліс экипажса выль член. — Колӧ писькӧдны.
И збыльысь, мыйлакӧ эгӧ кужӧй думыштны тайӧс водзджык!
И сійӧ жӧ рытнас кӧбрег ӧдзӧсӧ ми писькӧдім ичӧтик гӧгрӧс ӧшинь — «иллюминатор».
Костя Чижов вӧлӧмкӧ выдумщик да збой детинка.
Сійӧ висьталіс миянлы уна сэтшӧмтор, мый йылысь ми войдӧр эгӧ весиг кужлӧ думыштлыны.
Ӧтчыд воскресеньеӧ Костя петіс улича вылӧ эз кӧмтӧг, кыдзи век вӧлі овлӧ, а шӧртысь кыӧм туфлиа.
Батьыс сійӧс ыстӧма карӧ зэв важнӧй поручениеӧн.
Костя корис тшӧтш аскӧдыс миянӧс.
Сійӧ кӧсйысис петкӧдлыны Пётр I-лы памятник.
— Сійӧ ӧд миянлысь Соломбалатӧ Соломбалаӧн нимтӧма, — челядь водзладорын восьлалігтыр висьтавліс Костя. — Пётрыслӧн тані верфь вӧлӧма...
Миянлы, дерт, вӧлі тӧдса нин, кытысянь лоӧма «Соломбала» нимыс.
Первой корабль ва вылӧ лэдзан торжественнӧй лунӧ Пётр вӧчӧма бал.
Паркетнӧй залъяс тані абу вӧлӧмаӧсь.
Йӧктысьяс кок улын вӧлӧма идзас — рочӧн солома.
Кык роч кывйысь — «солома» да «бал» — артмӧма нимыс діыслӧн, кӧні ми олім.
— Ставыс тайӧ сӧрӧм, — важнӧя шуис Костя. — А ме вот тӧда.
Кывзӧй.
Кор лэдзӧмаӧсь вӧлі первой корабль, вӧлӧма зэв ыджыд шторм.
Став штормъяс вылас шторм.
И вот сійӧ луннас Двина вылын путкыльтчӧма бот, а тайӧ ботас вӧлӧма Пётрлӧн радейтана отсасьысь.
Но вот, отсасьысьыс и вӧйӧма.
А сійӧ луннас кутшӧмкӧ случай кузя чукӧртӧмаӧсь вӧлі бал.
Ставыс гажӧдчӧны, а Пётр сэтшӧм гажтӧм ветлӧдлӧ.
«Мый нӧ тэ, — юалӧны, — государь, сэтшӧм гажтӧм?»
А сійӧ и вочавидзӧ: «Сола меным тайӧ балыс».
Вот и артмӧма «Солон-бал».
А сэсся нин діыс кутіс шусьыны Соломбалаӧн.
Ми сӧгласитчим: тайӧ вӧлі тшӧтш збылькодь сяма.
Ми мунім чукӧрӧн пу москияс кузя да висьтавлім быдсямапӧлӧс историяяс да случайяс.
Коді кӧсйыліс, медым кывзылісны сылысь, котӧртліс водзӧ да, мукӧдсӧ торкигтыр, горӧдліс:
— Но, тайӧтӧ мый!..
А вот...
Миянлы тӧд вылӧ уси Иван Лобанов — архангельскӧй богатырь, коді скӧрмӧма копёрса рабочӧйяс вылӧ да сваяяс нӧйтан «бабаӧс» шыбитӧма шорӧ.
Мӧд пӧрйӧ пристаньын Лобанов кутас пароходӧс, кодлӧн машинаыс уджалӧма «полнӧй вперёд» вылын.
Висьтъяслы, казьтылӧмъяслы эз вӧв помыс.
Шондіӧн шоналӧм моски пӧвъясыс сотӧны вӧлі кӧмтӧм кокъяснымӧс.
Кор кокъяснымлы лоліс терпитны позьтӧм пӧсь, ме муні моски бокӧдыс, эжа вывті.
Соломбала — моредорса гӧль слобода, Архангельсклӧн юкӧн.
Олӧны тані морякъяс, судоремонтникъяс да лесопильщикъяс.
Соломбалаӧс торйӧдӧ Архангельскысь Войвыв Двиналӧн вож — Кузнечиха ю.
Кузнечиха вомӧн нюжӧдчӧма кузь пу пос.
Пос кузяыс мунны зэв интереснӧ.
Гӧгӧр видзӧдлан — бӧрвылад рӧднӧй Соломбала: флотскӧй полуэкипажлӧн ыджыд еджыд керка, собор, Макаровлӧн лесопильнӧй завод, набережнӧй дорын — мачтаяс да пароход трубаяс.
Пос улӧдыс дугдывтӧг тювъялӧны пыжъяс.
Посувса сваяяс бердын муртса вӧрӧ ичӧтик пароход да кыскӧ баржа.
И он гӧгӧрво, то ли сійӧ оз вермы вӧчны тайӧ сьӧкыд уджсӧ — кыскыны баржасӧ пос улӧд, то ли пароходвывса капитаныс кодӧскӧ виччысьӧ, но оз кӧсйы сувтны.
Пос вывсяньыс тыдалӧ паськыд Войвыв Двина, код весьтын муртса лӧзалыштӧ тшын.
А водзын — джуджыд берег вылын веж бульваръяс пиысь тыдовтчылӧ мича башняяса, кӧрт керка вевтъяса, вичко куполъяса Архангельск.
Карӧдыс ми мунам подӧн да любопытнӧя видзӧдалам керкаяссӧ Немецкӧй слободалысь.
Тані олӧны медозыр йӧзыс Архангельскысь — найӧ, кодъяс владейтӧны лесопильнӧй заводъясӧн, пароходъясӧн, магазинъясӧн.
Троицкӧй проспект кузя грымакылігтыр да зёльӧдчигтыр мунӧ трамвай, но сійӧ абу миянлы.
Гугӧдны кӧ миянлысь ставнымлысь зепъяснымӧс, то сэтысь оз усь ни ӧти ур.
Миянлы колис сӧмын нимкодясьыштны вагоннас да ас костаным сёрнитны, кодыс вынаджык: трамвай али речнӧй пассажирскӧй пароход — «макарка».
Речнӧй пароходъясыс вӧліны архангельскӧй коммерсант Макаровлӧн.
Кӧть миянлы трамвайыс и зэв ёна воис сьӧлӧм выланым, но ми вӧлім Соломбалаысьӧсь, водникъяс, и сы вӧсна, торъя ёна споруйттӧг, сӧгласитчим, мый пароход, дерт, трамвайысь вынаджык.
Костя тшӧктіс миянлы виччысьыштлыны, а ачыс пырис ичӧтик керка дворӧ.
Недыр мысти сійӧ котӧрӧн бӧр петіс.
Батьыслысь поручениесӧ вӧлі выполнитӧма.
Ӧні позьӧ мунны видзӧдлыны Пётр I-лы памятник.
Памятникыс сулаліс Войвыв Двина берег дорын.
Треуголка шапкаа да мундира, киас босьтӧма подзорнӧй труба, Пётр быттьӧкӧ чеччӧма корабль вылысь выль му вылӧ.
Паськыд лента да звезда мичмӧдісны сылысь морӧссӧ.
Паськыд дора кепысь пӧвсӧ сюйӧма тасма костас.
Ми некымынысь кытшовтім памятник гӧгӧрыс.
— Сійӧ ачыс корабльяс стрӧитліс! — шуис Гриша.
— Кыдзи «ачыс»?
— Зэв прӧстӧя: босьтліс чер да уджавліс.
Ме аддзылі картина вылысь.
— Эн сӧр, Гришка!
Сійӧ царь вӧлі.
Мастерӧвӧйясыс али мый эз тырмывлыны?
— Сэтшӧм нин царь, — вочавидзис Гриша. — Сійӧ петкӧдлывлӧма, кыдзи колӧ вӧчны.
— Прӧстӧ кияссӧ кӧсйис песыштны, — шуис Костя. — Дӧзман ӧд пыртӧ приказывайтны да приказывайтны...
Витӧд глава
ТУЛЫС
Ме помнита батьлысь кывъяссӧ: «Бӧр воа, босьта уна деньга, сэки ми кутам бура овны!»
А дедӧ шулывліс, мый батьӧ кӧть и бӧр воис, всё равно нинӧм бурсӧ сійӧ эськӧ эз аддзы.
«Матрос — сійӧ матрос и эм, — содтыліс дед. — Матрослы, кыдзи мастерӧвӧйлы заводын, нэм чӧжыс лоӧ гӧрбсӧ песны».
Бур олӧм вӧлі Орликовъяслӧн!
Найӧ сёйисны еджыд нянь, сиктъясысь йӧв вузалысьяс ваялісны налы йӧв, сливочнӧй вый, рысь, колькъяс да быдпӧлӧс мукӧд сёянтор.
Налӧн слугаыс Мариша быд лун кильчӧ вылас куштывліс госа дзодзӧгъясӧс.
Юрка Орликов новліс пыр выль башмак.
Сылӧн вӧлі велосипед.
Сійӧ частӧ ветлывліс «Марс» кинематографӧ да Павловъяс циркӧ.
Сійӧ вӧтлывліс миянӧс дворсьыс да горзыліс: «Ноко, кӧмтӧм команда, брысь!
Тайӧ миян керкаыс!
И дворыс миян жӧ.
Весасьӧй!»
И ми нинӧм эгӧ вермылӧй вочавидзны Юркалы.
Дворыс вӧлі збыль Орликовъяслӧн.
Найӧ вермисны вӧтлыны дворсьыс эз сӧмын ворсысь челядьӧс, но и керкасьыс миянлысь семьяӧс.
Орликовыс ачыс некымынысь нин грӧзитліс вӧчны тайӧс.
Ми мунлывлім, кӧть эськӧ и миянлы вӧлі зэв ӧбиднӧ.
Коли гожӧм, пуксис ар.
Первойя кӧдзыдъясӧн воис тӧв.
Ми заводитім ворсны лымйысь вӧчӧм крепость штурмуйтӧмӧн да заводитім иславны ас вӧчӧм конькиясӧн москияс вылын.
...Тӧвнас Архангельскын рӧмдӧ водз.
Училищеысь воӧм бӧрын челядь чукӧртчисны кӧбрегӧ.
Ывлаын гартчис пурга, и ворсны эз вӧв окота.
Ме вайи дедушкалысь «летучая мышь» пӧнар.
Кӧбрегса гыӧра, куш стенъясас довъялісны ыджыд тешкодь вуджӧръяс.
Пемыдысла кӧбрегыс вӧлі быттьӧ таинственнӧй.
— Кор ме быдма, сэки ме кута босьтны уна деньга, — ньӧжйӧник шуис Гриша Осокин. — Вот сэки овмӧдчам!
— Кытысь нӧ тэ унасӧ босьтан?
— Велӧдча...
— Менам бать быдса куим во велӧдчис, а деньгаыс абу.
— Ме мӧда дас во велӧдчыны, — мӧвпалігтыр шуис Гриша.
Став челядь пиысь, кодъяс олісны миян улича вылын, сӧмын ӧтнас Орликов помаліс гимназия.
Мукӧдыс велӧдчисны кык-куим воӧн.
И ми тӧдім — миян пиысь дыр велӧдчыны некодлы оз удайтчы: колӧ уджавны.
Ми эгӧ веритӧй, мый Гришка Осокин кутас велӧдчыны дас во.
А сэки муніс миянлы гӧгӧрвотӧм уна событие.
Ещӧ арнас на кывсис, мый Петроградын кыпӧдчӧмаӧсь рабочӧйяс да вӧтлӧмаӧсь Керенскийлысь буржуйскӧй правительствосӧ.
Сёрнитісны, мый Москваын да Петроградын ӧні Сӧветъяс — рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн власть.
Став Россияын — революция.
Соломбалаын, судоремонтнӧй мастерскӧйяс клубын, рабочӧйяс нетшыштӧмаӧсь стенсьыс Керенскийлысь портретсӧ да сотӧмаӧсь сійӧс.
Шуӧны вӧлі, мый тайӧс вӧчӧма Костялӧн батьыс, котельщик Чижов.
Мунісны сёрнияс сы йылысь, мый регыд пӧ вӧтласны став заводчикъяссӧ, а заводъясын кӧзяинъяснас лоӧны асьныс рабочӧйяс.
Маймаксаын чукӧртчалісны нин отрядъяс, кодъяс шусисны Краснӧй гвардияӧн.
А Архангельскын тшӧтш вӧлі Сӧвет.
Но лесопильнӧй заводӧн пыр на ещӧ владейтӧ вӧлі Макаров.
И кор рабочӧйяс вӧчисны забастовка, Макаров найӧс ставнысӧ вӧтліс удж вывсьыс.
Тайӧ пыр на меньшевикъяс пакӧститӧны Сӧветын, — шуис меным Костя. — Найӧ буржуйяс дор сулалӧны.
Ме эг тӧд, кодъяс сэтшӧмъясыс меньшевикъяс, но ме эг висьтав, а сӧмын юалі:
— Мыйла нӧ найӧс оз вӧтлыны?
— Нӧрӧвитлы — вӧтласны.
Костя унатор татшӧмсӧ тӧдіс, мый йылысь ме и думыштлыны эг кужлы.
Ӧтчыд, кор ме локті сы ордӧ, сійӧ петкӧдліс меным «Архангельскӧй Сӧветлӧн известияяс» газета.
Газетасьыс ми лыддим заголовокъяссӧ: «Революция да свобода опасностьын», «Рабочӧйяс да крестьяна ёртъяс!
Кыпӧдчӧй революционнӧй правояс дорйӧм вылӧ!», «Став истиннӧй революционеръяс, сувталӧй Краснӧй Армиялӧн гӧрд знамяяс улӧ!»
Ме ачым аддзылі уличаяс вылысь Краснӧй гвардиялысь отрядъяссӧ, гӧрд флагъяс, красногвардеецъяс сосъяс вылысь гӧрд бантъяс да гӧрд повязкаяс.
Ме аддзылі красногвардеецъяслысь винтовкаяссӧ да шензьылі, мыйла найӧ, красногвардеецъясыс, пырысь-пыр жӧ оз вӧтлыны буржуйясӧс, накӧд тшӧтш и Орликовӧс.
...Воис тулыс.
Терпитны вермытӧг ми виччысим шоныд лунъяс, кор кутас позьны котравны ӧти дӧрӧм кежысь, вуграсьны да луннас дасысь купайтчыны.
Соломбаласаяс лӧсьӧдчисны навигация кежлӧ.
Берег дорын быдлаын ӧзйисны бипуръяс.
Кокньыдик руд тшын вевттьыліс ремонт вылӧ пӧрӧдӧм пыжъяслысь гӧрба пыдӧсъяссӧ.
Бипуръяс вылын жӧч банкаясын да пӧртъясын сывдалісны сир.
Тшынсьыс да сир дуксьыс вӧлі лӧсьыда бергӧдчӧ юрыд.
Тувсов ва ямис надзӧн, кӧть и визулыс вӧлі ыджыд.
Пӧвторъяс, маслянӧй пятнояс, няйт быг — ставыс тайӧ кыдзсюрӧ кывтіс гаваньӧ.
Он тӧд миянлысь Соломбалка юнымӧс водз тулысын.
Пырджык ляпкыдик, лӧнь, ӧні сійӧ петӧма берегъяссьыс, лоӧма паськыд, визув юӧн.
Кажитчӧ, вот-вот ыджыд морскӧй шкуна, парусъяснас шпорӧдчигтыр, пырас ю вомас да чӧвтас якӧръяс ю шӧрас.
Дед ремонтируйтіс ассьыс пыжсӧ.
Быд асыв сійӧ вӧлі босьтас инструментъяс, пакля, сир ведра да мунас берег дорӧ.
Сійӧ уджаліс радейтӧмӧн — дӧмліс да сирӧн мавталіс польдчӧм бокъяса поморскӧй карбаслысь важ дӧскаяссӧ.
Волывлісны сы дінӧ тӧдса рабочӧйяс, матросъяс.
Чери кыйны лӧсьӧдчан, Максимыч?
— Колӧ свежӧй юквала ветлыны, — вочавидзліс дед.
Пӧрысь боцманӧс пыдди пуктісны кыдзи бур, опытнӧй чери кыйысьӧс.
Тӧдісны, мый Максимыч кӧ муніс, черитӧг сійӧ бӧрсӧ оз лок.
Йӧзыс веритісны сылӧн чери кыян шудыслы.
А Максимыч дедлӧн шудыс эз вӧв сэтшӧм, кутшӧмӧс чайтлісны йӧзыс.
Частӧ ми кыскывлім тывсӧ тыртӧг.
А некымын посни сынпитӧ да йӧрштӧ дед скӧрысь бӧр шыблавліс ваас.
Но неудачаыс регыд мысти вунліс.
Скӧрлуныс да ӧбидаыс прӧйдитліс, мыйӧн сӧмын сійӧ пуксьывліс берегӧ да заводитліс куритчыны аслас ичӧтик коричневӧй каллянӧн.
— Делӧыс абу шудын, — шуліс сійӧ. — Кутшӧм нӧ шуд, кор войтӧв пӧльтӧ!
Луншӧр бӧрын лӧняс — сэки и кыйсьыны позяс.
Поводдясӧ дед стӧча тӧдліс водзвыв.
Сійӧ видзӧдлывліс кымӧръяс вылӧ, шонді вылӧ.
Пинявліс лыа бӧжъясын шӧйтысь каляясӧс — тайӧ нин вернӧя петкӧдліс, мый лоас войтӧв.
Нимкодясьліс, кор шонді лэччанінын небесаыс вӧлі сэзь, кымӧртӧм.
Комнатаын вӧлі барометр.
Но весиг сы вылӧ видзӧдлывлытӧг дед бура тӧдіс, кор лоӧ зэр, кыптас тӧв либӧ пуксяс сэзь лӧнь поводдя.
Квайтӧд глава
ЧЕРИ КЫЙНЫ
— Но, Димка, пыжыд дась, — бипурсӧ ваӧн кисьталігмоз шуис дед. — Чери кыйны, внук, ёкышла ветлам!
— Дедушка, босьтам тшӧтш Костяӧс, — кори ме.
Дед эз радейтлы босьтны чери кыянінӧ бокӧвӧй йӧзӧс.
Ме, дерт, быд ногӧн ошки ассьым другӧс.
Менам висьталӧм серти, Костя вӧлі раминик, кывзысьысь детинка, кутшӧмъяс этшаӧсь не сӧмын Соломбалаын, но и дзоньнас Архангельскын.
— Да сэсся, сійӧ сэтшӧм ён — тывтӧ ӧтнас вермас кыскыны.
Тӧрыт берег дорысь сійӧ став челядьсӧ вӧтліс.
А Васькалы кыдзи тай сетыштас, сійӧ веськыда канаваӧ бузгысис!
Сідзи и колӧ: медым оз шыблав изъяс йӧз керка вевт вылӧ!
— Тыдалӧ, мый раминик, — нурбыльтіс дед. — Но, ладнӧ, кор, оз кут мешайтны.
— Сійӧ и сынны бура кужӧ, — водзӧ висьталі ме. — Ӧтчыд сійӧ ӧтнас морелань мунас войбыд кежлӧ.
Вот сэки мамыс и корсис сійӧс!
Бӧрдіс... чайтіс, мый вӧйи...
Аскинас ми лӧсьӧдчим мунны.
Костялы нимкодь лои, кор ме сійӧс тшӧтш кори чери кыйны мунны.
Дерт, сійӧ мунас.
Коді нӧ челядь пиысь ӧткажитчас чери кыйӧмысь, да ещӧ Максимыч дедкӧд!
Кӧть кӧні, а Соломбалаын татшӧм чудакъясыс абуӧсь.
Асывнас шондіыс мыччысис эз яръюгыд, а тупкысьыштӧма гӧрдов кӧдзыд тшынторйӧн.
Тайӧ бур поводдя водзын.
Луныс лоӧ мича, лӧнь.
Ставсӧ вӧлі дасьтӧма рытсяньыс: пелыс-ӧпаснӧй, парус, кӧрзинаын нянь, чери кыян угодье.
Асывнас колӧ вӧлі сӧмын грузитны тайӧс ставсӧ пыжӧ.
Зюйдвесткаа да вушйӧм клеёнка гача, кыдзи и век, дед пукаліс пыж нырса пуклӧс вылын.
Ме пукси бӧжас, медым сынны пелысӧн.
Костя водіс мешӧкъясӧ сюялӧм тыв вылӧ.
Ме сійӧс чорыда ӧлӧді пыжын не вильшасьны, не больгыны, медым не скӧрмӧдны Максимыч дедӧс.
Соломбалка ю вылын вӧліны зэв уна пыжъяс.
Ыджыд карбасъяс, корабльвывса шлюпкаяс, кокни веткияс да моторкаяс сулалісны пристаньяс дорын либӧ прӧстӧ домалӧма берег дорас.
Миян паськыд ныра поморскӧй карбас торъялӧ вӧлі тайӧ унасикас зэв лӧсьыд флотилиясьыс.
Карбасыс вӧлі важ да мисьтӧм.
Меным яндзим вӧлі сыысь, вежалі мукӧдъяслы, кодъяслӧн вӧлі мичаа мавтӧм лӧсьыдик шлюпкаяс.
Ме тӧді, мый тайӧ став пыжъяс пиысь ни ӧтикӧс ыджыд тӧвъяс дырйи оз позь сравнитны миян морскӧй карбаскӧд.
Но признайтлі: найӧ вӧліны мичаджыкӧсь.
Нинӧм он шу!
Ыджыд ю вылысь, Соломбалка вомсянь неылысь, ми аддзим чери кыйысьясӧс.
Кык мужичӧй пукалісны пыжын, кысянь вӧліны чӧвтӧмаӧсь якӧръяс.
Пыж доръяс вылас ӧшалісны вугыр шатинъяс.
Куим таб вӧрзьывтӧг куйлісны ваын: кыкыс еджыд тувторъясаӧсь, гӧрдӧсь, коймӧдыс — прӧстӧй пробка, а шӧрас ёсь тув.
Дед кӧрыштіс чужӧмсӧ.
Сылӧн лӧгыс петіс вугырӧн кыйсьӧм вылӧ.
— Чери кыйӧны, а гутъясӧс пуӧны, — броткыштіс дед. — Пукав, виччысь, кор дӧбнитас.
Тожӧ чери кыйысьяс!
Да медым кӧть кытчӧкӧ ылӧджык нин мунісны.
Кутшӧм нӧ тані чери, дзик кар бердас!..
Максимыч дед чери кыйӧ век йӧзсяньыс ылын, вӧрса ылыс юясын, и обязательнӧ тывйӧн либӧ ботанъясӧн.
Ваыс вӧлі ямӧ.
Пыж ӧдйӧ кывтіс паськыд Кузнечиха ю кузя.
Ва вылас миян бӧрын колисны кык визьӧн воронкаяс, — тайӧ ӧпаснӧйясӧн сынӧмысь.
Костялы гажтӧм лои куйлыны ботанъяс вылын да чӧв овны.
Сійӧ мӧдіс сьӧлавны ваас да быд сьӧлыштӧмӧн зілис веськавны воронкаӧ.
Сэсся вӧзйысис сійӧ дедлы пуксьыны сынны.
— Ваыс ямигкості ми воам Юросӧдз, — каллянсӧ ӧзтігмоз шуис дед, — а сэні туысь ваыскӧд тшӧтш Еловушаӧдз каям.
Юрос — уна ваа ичӧтик ю, Кузнечихалӧн вож.
Юрослӧн тшӧтш эмӧсь вожъяс — вӧрса ичӧтик юяс Яда да Еловуша.
Дедлӧн тайӧ радейтана местаясыс.
Вӧрса юясын ваыс сьӧд, загадочнӧй.
Мый сэні вӧчсьӧ, пыдіас?
Тӧдӧмысь, уялӧны сьӧд мышка, гӧрба ёкышъяс.
Пелька тювкъялӧны эзысь рӧма кельчияс.
Посни черияс бӧрся вӧтлысьӧны горш сиръяс.
Лыааинъяс корсьӧны йӧршъяс, сӧмын видзӧднысӧ скӧрӧсь, сутшкасьысь черияс.
Балаболка быдмӧглӧн ыджыд гӧгрӧс коръясыс тупкӧмаӧсь юсӧ.
Балаболкаяслӧн чав виж юръясыс думыштчӧмӧн бовъялісны ва весьтын.
Мукӧддырйиыс паныдасьлӧны ыджыд еджыд запанкияс.
Дед шуӧ найӧс кувшинкаясӧн.
Найӧ збыльысь ичӧтик фарфорӧвӧй кувшин кодьӧсь.
Пыж гӧгӧрын дугдывтӧг дзизгисны лӧдзьяс.
Шондіыс нем жалиттӧг сотіс.
Дедлӧн чепӧсйис пӧсьыс.
Бур!
Шоналасны кӧть пӧрысь лыясыс.
Дед шыбитіс юр вывсьыс зюйдвесткасӧ да разис воротник кизьсӧ.
Меным плеш вылӧ пуксис лӧдз.
Ме надзӧник тупки сійӧс ки пыдӧсӧн.
Сэсся сьӧлышті сылы юрас да бӧр лэдзи.
Сійӧ качис вывлань да пыр жӧ воши син улысь.
Ми Костякӧд заводитім сьывны:
— Сідзи и колӧ, сідзи и колӧ!
Эн пуксьы, кытчӧ оз ков!
Тайӧ пӧрйӧ ми сувтім Еловуша дорӧ.
Сэккості кор дедӧ разяліс мешӧкъяс да кыскаліс сэтысь ботанъяс, ми Костякӧд кералім майӧгъяс.
Еловуша вомӧ дзик ва шӧрас ми чӧвтім трегубеч — медся ыджыд ботансӧ.
Берег доръясас чӧвталім поснияссӧ.
Ӧні юсӧ лои дзикӧдз потшӧма.
Максимыч дед ботанъяссӧ мичӧдӧма ваыс кодь рӧма ловпу кырсьӧн.
Дед лыддьӧ черитӧ мудерӧн и ачыс кыйсигас тшӧтш быдногыс мудеритӧ.
Но медся главнӧйыс — чери кыянінын мед вӧлі дзик лӧнь.
Пыжын миян ӧключинаясыс некор оз дзуртны.
Сёрнитам ми гусьӧник.
Ботанъяс чӧвталӧма.
Ӧні позьӧ шойччыштны да юыштны чай.
Час мысти берег дорын ыпъяліс нин бипур.
Жӧч чайник сюрӧд чеччалісны пузьысь ва войтъяс.
Юрос мӧдар берегын тыдаліс ванас шыльӧдӧм виж лыа визь.
Код тӧдас кытысь друг сэтчӧ воисны каляяс.
Сӧстӧмӧсь, еджыдӧсь, найӧ вӧліны гипсысь вӧчӧм чачаяс кодьӧсь.
Дедлы тайӧ лёк примета.
— Морыс мед лыяс тіянӧс! — видчис дед. — Вреднӧй лэбач!
Шондіыс увтасмис, и мӧдіс нин кӧдздӧдыштны.
Пу йывъясӧд котӧртіс ыркыд тӧв.
Мӧдісны вӧрыштавны бадь кустъяс, а юыс серӧссис посньыдик сьӧд гыясӧн.
Ваыс ляпкыд — буретш эськӧ ӧні тыв чӧвтлыны.
Да тӧлкыс абу — кыптас тӧв!
Дедушка весиг сьӧлыштіс дӧзмӧмысла.
А ме, веськыда кӧ шуны, вӧлі зэв рад та вылӧ, мый дедушка ӧткажитчис тывъялӧмысь.
Сынӧмсьыс кияс мудзисны.
Колӧ вӧлі шойччыштны.
— Дедушко, тэ сідзи эн и висьтав Трубин клад йывсьыс.
Висьтав, дедушко!
Дед куритчис каллянӧн да висьтавліс, а ми Костякӧд куйлім бипур дорын да, вомъяснымӧс калькнитӧмӧн, кывзім.
Сизимӧд глава
ШТОРМ
Егор Трубинлӧн, Белӧй море Зимньӧй берегса озыр поморлӧн, вӧлі промыслӧвӧй бот.
Тайӧ вӧлі скуп морт, кутшӧмъясӧс аддзывлан шоча.
Висьтавлісны, мый промыселъяс вылын, а сэсся Архангельсксянь Поморьеӧдз грузъяс новлӧмӧн сійӧ нажӧвитӧма ыджыд озырлун.
Соломбалаын сійӧ ньӧбис керка да век кежлӧ эновтіс ассьыс поморскӧй становищесӧ.
Ичӧтдырсяньыс сійӧ плавайтӧма ботъясӧн да зэв бура вӧлі тӧдӧ моресӧ.
Сійӧ вӧлі опытнӧй капитан да ачыс ветлывліс быд рейсӧ: некор эз дӧверяйтлы бокӧвӧй йӧзлы.
Трубин шензьӧдліс морякъясӧс: вина вӧлі ньӧти оз ю сійӧ.
Гашкӧ, скупитчӧм радиыс, гашкӧ, помор-староверъяс обычайяс серти, нэм чӧжыс сійӧ вина вылӧ, коньяк вылӧ либӧ сур вылӧ абу видзлӧма ни ӧти ур.
— «Тэ кытчӧ деньгатӧ лӧдан? — юавлісны Трубинлысь купечьяс да капитанъяс. — Банкын тэныд счёт абу восьтӧма.
Керкаыд омӧлик, бабаыд треска вылын да нянь вылын олӧ.
Пач улад кубышкаын али мый видзан?»
«Эм менам деньга: ӧти зептын — гез йылын той, мӧдын — чеп йылын пытш», — соссьывліс Егор Трубин.
Но Трубин эз веськыда висьтавлы.
Банклы сійӧ эз дӧверяйтлы, ассьыс барышъяссӧ йӧз делӧӧ эз пуктыв.
А зӧлӧтӧй деньгаыс сундукас пыр содіс и содіс.
Плаваниеӧ ветлігӧн Трубин поліс аслас дорӧм ящик вӧсна.
Ӧтчыд войнас, кыдзи та йылысь бӧрынджык висьтавліс Егорлӧн гӧтырыс, сійӧ пуктас сундуксӧ пыжас да нуас судно вылас.
«Надежнӧджык, кор ас дінын видзан, — думайтіс сійӧ. — Ботыс вӧйӧ, ме вӧя, и зӧлӧтаыс море пыдӧсӧ пырас».
Плавайтіс Егор Трубин ещӧ некымын во, и сыкӧд тшӧтш плавайтіс сылӧн зӧлӧтаыс.
Арся войӧ шторм дырйи Трубинлысь ботсӧ шыбитас ляпкыдінӧ.
Трубин бӧр воис Архангельскӧ.
Став командасьыс ловйӧн кольӧмаӧсь сӧмын сійӧ да матрос Илья.
Некымын недель мысти найӧс кыкнаннысӧ аддзылӧмаӧсь, кыдзи найӧ кывтӧмаӧсь мореӧ палубатӧм прӧстӧй карбасӧн.
Кытчӧ найӧ мунісны, некод эз тӧд.
А ещӧ сёрӧнджык аддзисны Егор Трубинлысь шойсӧ Войвыв Двина вомысь.
Судовӧй журналыс, кодӧс аддзӧмаӧсь Егор зептысь, висьталіс сы йылысь, мый промышленникъяс волӧмаӧсь аслас пӧгибнитӧм судно дінӧ.
Илья дзикӧдз кытчӧкӧ воши.
Чайтісны, мый матрос виис Егор Трубинӧс.
Но регыд мысти Двиналӧн гыясыс шыбитісны Ильялысь шойсӧ Маймаксаса ӧти лесопильнӧй завод дорӧ.
Мӧд вонас тувсов ыджыд ваыс перйис ляпкыдінсьыс Трубинлысь ботсӧ.
Сійӧс буксируйтісны да сувтӧдісны Войвыв Двина вомӧ, «корабльяс кладбищеӧ».
Корсисны трюмсьыс, кубрикъяссьыс, капитанскӧй каютасьыс — Трубинлысь кладсӧ некысь эз аддзыны.
Регыд мысти тайӧ историяыс вуні.
И сӧмын корсюрӧ старикъяс казьтывлісны вошӧм зӧлӧта йылысь да кык промышленниклӧн таинственнӧя кулӧм йылысь.
...Тайӧ став йывсьыс висьталіс миянлы Максимыч дед.
— Кывзы, Костя, — ньӧжйӧник шуи ме, медым дед эз кывлы, — вот эськӧ миянлы кӧ сюрӧ Трубинлӧн кладыс!
— Но и мый?
— Сэки эськӧ миянлы вӧлі лӧсьыд овны!
— Вай корсям...
Сӧмын кытысь?
— Кытыськӧ...
Ми шуим Соломбалаӧ воӧм бӧрын заводитны корсьны кладсӧ.
Ассьым думыштӧмторйӧс висьтавтӧг, ме юаси дедлысь сійӧ керка йывсьыс, кӧні овліс Трубин.
Вӧлӧмкӧ, важ керкаыс ещӧ дзонь на, но тувъявлӧма, и сэні некод оз ов.
— Миянлы тайӧ и колӧ, — шуи ме Костялы, — некод нин оз мӧд мешайтны миянлы.
Тӧлыс ёнмис.
Юрос гызис.
— Мунам бурскыны, а то асывнас бур поводдя эн виччысь.
Тайӧс шуӧм бӧрын дед кӧрталіс беддьӧ посньыдик розьӧсь ыджыд жӧч банка.
Пыжӧн ми катім ю катыд.
Ми Костякӧд пукалім да сынім, а дед «бурскис» — кучкаліс банканас ваӧ.
— Бур-с-с!
Бурс-с-с! — черисӧ повзьӧдлігтыр да сійӧс ичӧтик юысь ыджыд юӧ вӧтлігтыр бурскис банка.
Но ю вомсӧ вӧлі надежнӧя потшӧма, и черияс долженӧсь вӧлі быть веськавны ботанъясӧ.
Та бӧрын колӧ вӧлі лоны медся интереснӧйыс — ботанъяс лэпталӧм.
Шойччигмозыс дед куритчис.
А ми терпитны вермытӧг виччысим.
Костя чӧв олігтыр видзӧдіс дедушка вылӧ да ёна тӧждысис: а друг да чериыс мынтӧдчас ботанъяссьыс да пышъяс!
Ме ачымӧс куті солиднӧя, кыдзи и колӧ настоящӧй чери кыйысьлы; корсюрӧ шочиника панлывлі дедкӧд сёрни поводдя йылысь, кольӧм вося кыйсьӧмъяс йылысь да мукӧдпӧлӧс чери кыян делӧяс йылысь.
Но дед век на куритчис и, кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ оз и лӧсьӧдчы мунны ботанъяс лэптавны.
Медбӧрын ме эг вермы кутчысьны:
— Абу-ӧ нин кад лэптавны?
— Пӧжалуй, кад нин, — сӧгласитчис дед.
Веськыда шуны, ме чайта вӧлі, дедлы и аслыс окота вӧлі лэптавны ботанъяссӧ, но нарошнӧ нюжӧдӧ удовольствиесӧ.
Дерт, медся главнӧйсӧ вӧчи ме — лэпталі ботанъяс.
Дед надзӧник сыніс, медым визулыс эз кылӧд пыжсӧ ботанъяс вылас.
Костя вӧлі ме дінын; сійӧ вӧлі дась отсавны, кор ме тшӧкта.
Вообще чери кыйигӧн менам другӧй быдтор кывзіс менсьым.
Сійӧ ӧд некор на эз кыйлы черисӧ ботаннас.
А вугырӧн да донкаӧн — кутшӧм нӧ сійӧн чери кыйӧм!
Первой лэптылім трегубеч — кыкпӧвста кузь сеть.
Сійӧс кыӧма вӧлі вӧсни сунисысь да шӧртысь.
Вӧсни суниснас кыӧм синъясыс — посниӧсь, а шӧртысь кыӧм синъясас вермис тӧрны сьӧмга.
Костя дугдывтӧг пыр юасис менсьым:
— Дима, мыйла тайӧ «трегубечӧн» шусьӧ?
— Сы вӧсна мый трегубеч...
Ме и ачым эг тӧд, мый вӧсна тайӧ шусьӧ сідзи, но висьтасьны эз вӧв окота.
— Тайӧ жӧ кыкпӧвста — ассьыс долис Костя. — Сідзкӧ, двоегубица...
— Эн сюйсьы, Костя!
Аддзан, уджала...
Трегубечсӧ лэптыштӧмӧн ме сюся видзӧді ваас.
Мыйкӧ сьӧдтор дзугсьӧма синъясас.
Дерт, тайӧ сын!
Ме тӧді сійӧс, мыйӧн сӧмын трегубечсӧ лэптыштӧм бӧрын тыдовтчис сылӧн эзысь рӧма бокыс.
Сэсся ме перйи трегубечысь кык кыз гӧрдов ёкышӧс да сеті Костялы.
Но вот трегубечыс зэлавліс, личавліс да бара зэлаліс.
И ваыс друг пузис.
Виччысьтӧмла ме тӧкӧтьӧ эг путкыльтчы пыжсьыс.
— Дедушко, сир! — аслам вын вылӧ надейтчытӧг шӧпкӧді ме. — Ок и ыдж-ы-д!..
Сэки дед эз вермы кутчысьнысӧ да, пыж дорас кутчысьӧмӧн, локтіс ме дінӧ бӧжас.
Ми видзчысьӧмӧн вайӧдім сирсӧ пыж дорӧ да мӧдлім лэптыны сійӧс пыжӧ.
Но горш сир уськӧдчис увлань, мыніс миян киысь да резыштіс миянӧс ванас.
Пыжӧ гумовтчис ва.
Пыдіас чериыс ланьтіс, дзебсис.
— Вот чӧртыд! — ышловзис да, миян вылӧ шензьӧмӧн видзӧдігмоз, шуис дед. — Нинӧм, ӧні сійӧ миян.
Оз пышйы.
Збыльысь, сир дзугсьӧма зэв ёна.
Ковмис трегубеч помсӧ разьлыны да пыжӧ каттьыны ставнас.
Мыйӧн сӧмын сир веськаліс пыжӧ, дед кучкис ӧключинаӧн сылы юрас да оглушитіс.
Сирлӧн вӧлі страшнӧй вомыс да мышкуыс сьӧд чутъясӧсь.
Пыж пыдӧсӧ чери нюжӧдчис быттьӧкӧ шойччыны.
Юрыс сылӧн куйліс ӧти пуклӧс улын, а бӧжыс пласьвидзис — мӧд улын.
— Фунт дас вит лоӧ, — черилы чутӧсь бокас тапкӧдігмоз шуис дед. — Шань чери!
Посни ботанъясысь ми перйим некымын ёкышӧс да кельчиӧс, кодъясӧс ыджда сертиыс дед шуліс «ӧткодьясӧн».
Вӧлі сёр нин.
Тӧлыс эз лӧнь.
Лои ыркыд.
Ми петім берегӧ да водім узьны.
Ме садьми шумысь да тӧлысь.
Костя да дед вӧлі чеччӧмаӧсь нин.
Тыдалӧ, найӧ лӧсьӧдчисны мунны.
Небесаыс вӧлі сэзь, лӧз, а паськыд Юрос ю кузя быглясисны еджыд быгъяса сьӧкыд гыяс.
Колӧ вӧлі кыявны да лэптавны ботанъяснымӧс.
Кор ме думайті ва йылысь, менам мышку кузя котӧртліс кӧдзыд йирмӧг.
Но, дивӧ вылӧ, ваыс вӧлӧма дзик шоныд.
Тайӧ пӧрйӧ миянлы нинӧм эз шед, он кӧ артав ичӧтик сынпиӧс, коді, код тӧдас кыдзи, дзугсьӧма трегубечса гырысь синъясӧ.
Дед бӧр шыбитіс сынписӧ юас:
— Мун гуляйт, бӧб...
Тӧлыс вӧтлӧма став черисӧ пыдӧ, ю пыдӧсас.
Ӧні чери кыйӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
— Зэр — сійӧ терпитанатор, и весиг кӧдзыд позьӧ терпитны, а вот тӧлыд ми воклы некытчӧ нин оз лӧсяв, — сынны пуксигмоз броткис дед. — Татшӧм поводдянад йӧршӧс он кый.
Мунамӧй, челядь, гортӧ.
Юрос вылын пыжнымӧс мӧдіс качайтны.
Татшӧм шторм дырйи суднояс мореӧ оз петны.
Войвыв Двина вылын путкыльтлӧ карбасъясӧс.
Тӧлыс пӧрӧдлывлӧ пуясӧс да керка вевтъяс вылысь нетшыштлӧ кӧрт листъяссӧ.
Карыс, юыс, вӧрыс — ставыс тырӧма дугдывтӧм шумӧн.
Джуджыд гыяс вӧтлігтыр тӧлыс дыр эз лэдз миянлысь пыжнымӧс Юросысь.
Гыыс кучкывліс пыжлы паськыд нырас да ньӧжйӧникӧн кыпӧдліс вывлань.
Сэсся нырыс тэрыба сунліс увлань.
Мӧд сьӧкыд, ызгысь скӧр гы уськӧдчыліс пыж вылӧ да, быттьӧкӧ пельпомӧн сьӧкыд груз, бара лэптыліс сійӧс.
Ми сынім куим гоз пелыс-ӧпаснӧйӧн, но пыжыс пӧшти эз мун.
Ме пукалі пыж бӧжса пуклӧс вылын да, пыжнас веськӧдлігмоз, сыні пелысӧн.
— Нырсӧ гы вылас! — горӧдіс дед, кор гыыс кучкис пыж бокас.
Зверь моз лёкмӧм гыяс ызгигтыр уськӧдчылісны ичӧтик карбас вылӧ.
Пыж пыдӧсӧ чукӧрмис уна ва, и кор нырыс лыбліс, ваыс чукӧрмывліс ме дінӧ пидзӧс улӧ.
Тӧлыс пӧльтіс ӧтик берегсянь мӧдас пӧлӧн, и кывтны Кузнечиха кузя нинӧм вӧлі и думайтны.
— Гы вылас! — ӧпаснӧйяснас мыйвынсьыс уджалігмоз горӧдіс дед! — Вудж ю вомӧныс!
Костя чужӧм вылысь ме казялі повзьӧм.
Пӧжалуй, сійӧ повзис эз сы мында гыяссьыс, мыйта дедысь.
Збыльысь, сӧмын штормӧвӧй поводдя дырйи дед лолі татшӧм скӧрӧн.
Сыніс сійӧ ёна, матрос ногӧн, ӧпаснӧйяссӧ лэпталіс тэрыба да дернитлігмоз.
Здоровӧй кокнас сійӧ пыксьӧма пуклӧсӧ, кӧні пукаліс Костя.
Парусинӧвӧй дӧрӧмыс сылӧн кӧтасис да кажитчис сьӧдӧн.
Зюйдвестка вывсьыс пельпомъяс вылас шорӧн киссис ва.
Татшӧм здукъясӧ сылысь колӧ вӧлі кывзысьны кыв шутӧг.
Гортын дед вермыліс мыйсюрӧ дыр больгыны, юасьны, сӧветуйтны, серавны.
Но карбас вылын, да торйӧн нин шторм дырйи, дед сёрнитліс этша — сӧмын сійӧ горзыліс да приказывайтліс.
Веськыда шуны, татшӧм здукъясас ме тшӧтш полышті дедысь.
Кор карбас вуджис ю вомӧныс, дед тшӧктіс Костялы жӧч банкаӧн койны карбассьыс васӧ.
Берег дорас гыясыс вӧліны посньыдджыкӧсь, и кывтны лои кокньыдджык.
Дед ӧзтіс каллянсӧ.
Кӧкъямысӧд глава
МИ КОРСЯМ КЛАД
Ми кӧ аддзам Трубинлысь кладсӧ, то...
Медводз мунам «Марс» кинематографӧ да ньӧбам билетъяс огӧ коймӧд местаясӧ, а мӧд местаясӧ — экрансянь ылӧджык, барьер сайӧ, кӧні пыр пукалӧны миян учительяс, либӧ весиг первой местаясӧ, кытчӧ пуксьывлӧны Орликов гӧтырыскӧд да Соломбаласа мукӧд озыр йӧз.
Ми ньӧбам билетъяссӧ миян уличаса став челядьлы и Кривӧй Яма уличаса, и Новоземельскӧй, и Саженнӧй, и Базарнӧй уличаясса челядьлы.
А Орликовъяслы местаыс оз нин шед.
Вот эськӧ кутшӧм тешкодь лоӧ, кор найӧс оз лэдзны «Марсӧ».
Мӧд луннас ми мунам Павловъяс циркӧ.
Циркас уна интереснӧйтор — лэбалӧны, вермасьӧны, фокусъяс петкӧдлӧны, эмӧсь сэні велӧдӧм понъяс да вӧвъяс.
Сэсся ньӧбам ыджыд еджыд парусъяса да кливеръяса яхта.
Важ кӧлуйясӧн тӧргуйтысьяслысь ньӧбам уна книгаяс да вӧчам челядьлы библиотека...
Костя воис рытнас ми ордӧ, и ми мӧдӧдчим Егор Трубинлӧн ичӧтик керкалань.
Шензьӧдана, мый тайӧ керкашойыс абу на киссьӧма.
Вевта двора важ керка, кутшӧмъясӧс ӧні эз нин стрӧитны Соломбалаын, пӧшти ӧшиньясӧдзыс вӧйӧма муас.
Ми писькӧдчим дворас, пырим гӧбӧчас да ӧзтім пӧнар.
Тыртӧм сельди бӧчкаысь кындзи, жугалӧм сёй гырничьяс кындзи да некымын сімӧм асыкъяс кындзи, гӧбӧчас нинӧм эз вӧв.
Ичӧтик зырйӧн Костя заводитіс кодйыны мусӧ.
Регыд мысти сылӧн весиг чепӧсйис ньылӧмыс — сэтшӧм зіля сійӧ уджаліс.
Ме вежи Костяӧс да тшӧтш уджалі пӧсь петтӧдз.
Ми кодйим, пӧжалуй, дас кымын джуджыд гу, пӧшти лолавтӧг виччысим, кор зырйыс зурасяс кӧртӧн дорӧм ичӧтик сундукӧ.
Но кымын уна ми кодйим, сымын ми мӧдім этшаджык веритны, мый тані эм клад.
Медбӧрын ми дӧзмим кодйыны.
Мудзӧмаӧсь, ми видзӧдім ӧта-мӧд вылӧ.
Некутшӧм клад некӧн абу.
Гашкӧ, ставыс тайӧ — Трубин деньга йылысь историяыс — сӧрӧм?
Ми петім гӧбӧчсьыс, видзӧдлім гӧгӧр керка пытшкӧссӧ да мунім гортӧ.
Кинематограф, цирк, яхта, бур олӧм — ставыс тайӧ лои ылісаӧн да лоны позьтӧмӧн.
Меным эз вӧв лӧсьыд Костя водзын: ме ӧд сійӧс кори мунны кладсӧ корсьны.
Медым ыштӧдыштны другӧс, ме шуи:
— А тӧдан, Костя, кӧні кладыс?
— А чӧрт сыкӧд!
— Кладыс корабельнӧй кладбище вылын, сэні, бот пытшкас.
Сӧмын колӧ бура корсьны.
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Костя. — А тэ тӧдан, кӧні сійӧ кладбищеыс?
— Дедушка петкӧдліс.
— Сідзкӧ, вай мунам кладбище вылас.
Ми шуим тайӧ жӧ неделяс ветлыны корабльяс кладбище вылӧ, море дорӧ.
Улича вылын паныдасис миянлы Костялӧн батьыс — котельщик Чижов.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, латшкӧсіник тушаа морт.
Сійӧ новліс фуражка-бескозырка, коді, буракӧ, кольлӧма военнӧй флотын служитӧмсянь на.
Сӧмын фуражкаас ленточкаясыс эз нин вӧвны.
Орликовъяс мыйлакӧ эз радейтны Костя Чижовлысь батьсӧ, шулісны сійӧс матросняӧн да арестантӧн.
Сёрнитӧны вӧлі, мый военнӧй службасӧ Чижов помалӧма арестантскӧй ротаясын.
Костяӧс батьыс шуис Котькаӧн, но сёрнитліс сыкӧд пыр серьёзнӧя, скӧркодь, неуна серамнога гӧлӧсӧн.
Тадзи сійӧ сёрнитліс быдӧнкӧд.
— Но, Котька, мый нин выльыс миян делӧясын?
— Кынӧм сюмалӧ, — спокойнӧя вочавидзис Костя.
— Но, мунам, менам тані мыйсюрӧ эм.
— А Димкалы позьӧ тшӧтш?
— Кыдз нӧ!..
Мунам...
Кор ми воим цветъяса руд шпалерӧн клеитӧм налӧн ичӧтик комнатаас, Чижов разис тубрассӧ, ми сёйим селёдка да зӧр нянь торйӧн морт вылӧ.
Костялӧн мамыс кыскис пачсьыс рок гырнич.
— Тайӧ нӧ кытчӧ ті, вокъяс, ветлінныд пӧнарнас да зырнас? — юаліс Чижов.
Ме шӧйӧвоши, а Костя веськыда крапкис:
— Ми, папка, клад корсим.
— Мый?
— Клад.
— Мыйла нӧ тіянлы кладыс?
— Медым бур олӧм лӧсьӧдны!
И Костя висьталіс миянлысь думыштӧмторнымӧс.
Чижов меліа тапкӧдыштіс пиыслы банбокас:
— Бур олӧмыд колӧ, тайӧ збыль.
Сӧмын кладъяссьыд ставыслы татшӧм бур олӧмыд оз ло — кладъясыс оз тырмыны. — Сійӧ серӧктіс да водзӧ висьталіс: — Нӧрӧвитлӧй, вокъяс.
Сӧветскӧй власть татшӧм бур олӧмсӧ и кӧсйӧ лӧсьӧдны рабочӧйяслы да крестьяналы.
Ӧні медводдза мог — белогвардеецъясӧс жугӧдны, контраӧс пӧдтыны.
Сэки лоӧ кокньыдджык лолавны.
— Контра, — выльысь шуис Костя.
— Но да, контра, контрреволюция.
Тайӧ найӧяс, кодъяс революциялы паныд, рабочӧйяслы да крестьяналы паныд мунӧны.
— А уна тайӧ контраыс? — юаліс Костя.
Чижов зумыштчис:
— Уна на ещӧ, вокъяс.
Сибирын Колчак кӧзяйничайтӧ.
Быдладорсянь белогвардеецъяс лӧсьӧдчӧны походӧн Москва вылӧ.
Да ещӧ мукӧд странаясса капиталистъяс миян вылӧ кӧинъяс моз видзӧдӧны.
Налы тшӧтш сӧветскӧй властьыд оз кажитчы.
Но нинӧм, миян властьыс — рабоче-крестьянскӧй, и Краснӧй Армия — рабоче-крестьянскӧй, народнӧй.
А народ став врагъяссӧ победитас.
Ставыс, вокъяс, лоӧ!
Сӧмын виччысьыштлӧй!
— Аддзан, — шуис меным Костя, — ме тэныд шулі!
Сӧветскӧй власть вӧтлас буржуйясӧс, и сэки лоӧ лӧсьыд.
Вӧлі тыдалӧ, мый Костя пыдди пуктӧмӧн относитчӧ ставтор дінас, мый висьталӧ сылӧн батьыс.
Котельщик Чижов меным тшӧтш воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Ӧд тайӧ сійӧ нетшыштӧма Керенскийлысь портретсӧ.
А быдӧнлы тӧдса, мый Керенский сулаліс буржуйяс дор и, сідзкӧ, Орликовъяс дор.
Гожӧмыс вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма, тревожнӧй.
Кывсисны сёрнияс сы йылысь, мый Мурманскӧ высадитчӧмаӧсь английскӧй войска.
Корабльяс кладбище вылӧ ми сідзи и эг кыпавлӧй ветлыны.
Помасьӧ вӧлі 1918 вося июль.
Ӧкмысӧд глава
МЫЙЛА НАЙӦ ВОИСНЫ?
Асывнас Соломбала весьтті жургис гидроплан.
Сійӧ лэбис сэтшӧм уліті, мый, кажитчӧ весиг, вот-вот аслас пыжъяснас крукасяс да нетшыштас кутшӧмкӧ керка вевт.
Соломбаласа олысьяс полігтыр дзебсялісны асланыс дворъясас.
Нывбабаяс бӧрдісны.
Иваниха пӧч, кильчӧ вылас пласькысьӧмӧн, лёкысь омляліс-горзіс, туналіс олӧм помассьӧм.
Ещӧ тӧрытсянь на Орликовъяслӧн слугаыс, Мариша, кутіс заптыны ва.
Сійӧ дасысь кымын лэччыліс ведраясӧн ю дорӧ.
Орликов ачыс шуӧма, мый краснӧйяс пӧ, Архангельскысь мунігӧн, отравитасны став васӧ.
Миянӧс, челядьӧс, тшӧтш ыстісны ва ваявны.
Костя шуис, мый Орликов ылӧдчӧ.
Но мый нӧ вӧчан, мамъяс кӧ тшӧктӧны!
Быдсямапӧлӧс сёрнияс чардби моз ӧдйӧ паськавлісны Соломбала пасьтала, и нывбабаяс ставсӧ веритлісны.
Кывсьӧ вӧлі, мый портын гӧтӧвитӧны взрывъяс.
Ми полігтыр дыр виччысим.
Но некутшӧм взрыв эз вӧв.
Ставыс тайӧ вӧлӧма прӧстӧй сӧрӧм.
Регыд мысти гидроплан бара мыччысис Соломбала весьтын.
Ӧні сійӧ лэбис зэв выліті.
Мыйкӧ зэв лёк да тревожнӧйтор вӧлі тайӧ ыджыд бордъяса тӧдтӧм лэбач лэбӧмас.
Кӧть и вӧлі зэв на водз, став челядь вӧліны ывлаынӧсь.
Некод эз кӧсйы ворсны.
Челядь споруйтісны.
Быдӧн шуӧны, мый гидропланыс лэбис буретш найӧ керка весьтті.
Дерт, найӧ ставныс сӧрисны.
Ме зэв бура аддзылі, кыдзи сійӧ лэбис миян керка весьтті.
Но ме эг споруйт да висьталі та йылысь сӧмын Костя Чижовлы.
Костя нинӧм эз вочавидз.
Судоремонтнӧй мастерскӧйясладорын сьӧкыда кутісны гыпйӧдлыны-лыйсьыны.
Но тайӧ эз вӧвны взрывъяс.
Кык во сайын портын вӧвлӧм взрывъясысь миян уличаса некымын керкаясысь гылаліны ӧшинь стеклӧясыс.
А тайӧ вӧлі орудиеясысь лыйсьӧм шы.
Оръясяна йӧла шы унапӧв юрӧбтіс Соломбала сайын, ещӧ на ёнджыка повзьӧдіс сідз нин повзьӧм йӧзӧс.
Мӧдіс кывсьыны, мый Белӧй Мореӧ воӧмаӧсь английскӧй, американскӧй да французскӧй крейсеръяс.
Аэропланъяс ӧні лэбалісны сэтшӧм уна, мый на вылӧ дӧзмим видзӧднысӧ.
Аркашка Кузнецов висьталіс, мый гидропланъяс потшӧмаӧсь Двинасӧ ставнас.
Миянлы зэв окота вӧлі котӧртлыны гаваньӧ да видзӧдлыны, кыдзи пуксьӧны да кыпӧдчӧны гидропланъяс.
Но ми полім.
Ӧти-кӧ, код тӧдас, гашкӧ, сэні и збыль мыйкӧ взорвитчас.
А мӧд-кӧ, миянлы нинӧмысь эз тшӧктыны мунны горт дорысь.
Но рытнас, кор ставыс неуна лӧньыштіс, ми эновтім ассьыным лӧнь уличанымӧс.
Тайӧ кадас «Марс» кинематограф дорын петӧны вӧлі катеръяс вылысь берегӧ английскӧй да американскӧй салдатъяс.
Ворсіс духӧвӧй оркестр.
Дзирдалысь ыджыд трубаяс, быттьӧ змейяс, гартовтӧмаӧсь музыкантъясӧс.
Быдӧнысь медъёна зілис барабанщик.
Мыйвынсьыс сійӧ кучкаліс дженьыдик колотушкаӧн кыз кынӧма барабанӧ и быдпӧрйӧ вывсяньыс клопнитліс ыргӧн тарелкаӧн.
Татшӧм барабансӧ, кодӧс вӧлі дорӧма кӧрт асыкъясӧн, ме аддзылі карын карусель дорысь.
Кинематограф дорӧ чукӧртчӧмаӧсь йӧз.
Сэсся коляскаясӧн воисны Соломбаласа быдпӧлӧс озыр йӧз.
Тані вӧлі и Орликов гӧтырыскӧд.
Мукӧд купечьяскӧд тшӧтш йӧз чукӧр пырыс сійӧ прӧйдитіс дзик гавань стен дорӧдзыс.
Анна Павловна нуис цветъясысь вӧчӧм ыджыд букет.
Мича астраяс, левкойяс да гвоздика — миянлы киӧ босьтны запретитӧм цветокъяс — ставсӧ вӧлі нетшкӧма клумбаяссьыс.
Меным тӧд вылӧ уси ичӧтик маргаритка цвет, код вӧсна Анна Павловна нимтіс миянӧс вӧръясӧн, а Юрка Орликов нӧйтіс Гриша Осокинӧс.
Тыдалӧ, Орликовъяс вӧліны вывті радӧсь иностранецъяс воӧм вылӧ, налы вылӧ кӧ весиг став цветъяссӧ нетшкӧмаӧсь.
Катерсянь трап кузя петіс офицер, буракӧ, иностранецъяс пиысь медся главнӧйыс.
Орликов улӧдз копыртчыліс да мыччис сылы вышивайтӧм кузьчышъян вылӧ пуктӧм нянь тупӧсь.
Нянь тупӧсь вылыссӧ вӧлі розьӧдыштӧма да сэтчӧ пуктӧма сов тыра чашка.
Английскӧй офицеръяс топӧдлісны кияссӧ Орликовлысь да Анна Павловналысь, а найӧ, зэв радӧсь да гордӧйӧсь, нюмъялісны.
Здук кежлӧ ланьтлысь музыка выльысь грымӧбтіс двинскӧй гыяс весьтын.
Ставыс тайӧ вӧлі дзик ярманга кодь.
Меным тӧд вылӧ бара уси карусель, мичаа вӧччӧдӧм петрушка, шарманка да синмад чеччысь уна рӧмъяса йӧз чукӧр.
Йӧз чукӧрас кодсюрӧ горзісны «ура».
Орликов лэптыліс кияссӧ да дернитӧмӧн лэдзліс найӧс — сеталіс сигналъяс: «Ура-а-а!».
— Найӧ вайисны татчӧ еджыд нянь, и консервъяс, и шоколад, — висьталіс миянлы Аркашка Кузнецов. — Вот овмӧдчам!
Костя зумыштчис.
Сійӧ, буракӧ, мыйкӧ тӧдіс, но чӧв оліс.
Недель сайын Костя висьтавліс меным, мый кӧнкӧ Кемын англичана лыйлӧмаӧсь куим большевикӧс.
Меным вӧлі гӧгӧрвоана сӧмын ӧтитор: Орликовъяс кӧ сэтшӧм радӧсь иностранецъяслы, сідзкӧ, найӧ мӧдасны овны оз лёкджыка.
Краснӧйяс мунісны Архангельскысь.
А мый нӧ лоас сӧветскӧй властькӧд, коді, кыдзи висьтавліс Костялӧн батьыс, кӧсйыліс лӧсьӧдны миянлы бур олӧм?
Та йылысь ме юалі Костялысь.
— Ланьт! — шӧпнитіс сійӧ меным.
Рытнас иностранецъяслӧн войска маршӧн прӧйдитісны Соломбаласа шӧр улича кузя.
Изъя мостовӧй кузя грымгисны американскӧй ботинкияслӧн подковъясыс, да тешкодя бовъялісны шотландскӧй салдатъяслӧн дженьыдик юбкаясыс.
Мыйла найӧ воисны Архангельскӧ?
Кӧмтӧм, тшыг челядь чукӧр бергалісны салдатъяс гӧгӧр.
Тешитчӧм могысь, гораа сералігтыр, салдатъяс шыблавлісны туй вылас галетъяс да флягаясысь киськалісны челядьӧс ваӧн.
Салдатъяслӧн аслыспӧлӧс, тешкодь паськӧмыс, тӧдтӧм сёрниыс, унасикас оружиеыс — ставыс тайӧ ёна интересуйтіс миянӧс, челядьӧс.
Собор дорын, площадь вылас, аслас офицеръяс кытшын сулаліс английскӧй генерал да любуйтчис маршнас.
Друг сійӧ лэптіс кисӧ.
Миянлы тӧдтӧм кутшӧмкӧ кывъясысь друг мӧдісны жӧдзны сы дорын став сулалысьясыс.
Генераллӧн веськыда нюжӧдӧм киыс индіс ичӧтик пу керка вылӧ, кӧні вӧлі заводскӧй комитет.
Керка вылын дӧлаліс яръюгыд гӧрд флаг.
Офицеръяс — кык англичанин да русскӧй белогвардеец — котӧртісны заводскӧй комитетлань да саялісны ворота саяс.
Здук мысти найӧ кыскисны улича вылӧ мортӧс.
Тайӧ вӧлі флотскӧй бушлата, но прӧстӧй сьӧд кизьяса том рабочӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, абу удитӧма весиг фуражкаасьнысӧ; юрсиыс сылӧн лёзьнитчӧма.
Стройысь чукӧстӧм салдатъяс кытшалісны сійӧс.
Роч офицер горзіс:
— Коді ӧшӧдіс большевистскӧй флагсӧ?
Ӧтветсӧ виччысьтӧг сійӧ мыйвынсьыс кучкис рабочӧйлы чужӧмас.
— Гадъяс! — кылі ме Костялысь шӧпнитӧм.
Йӧзыс мӧдісны шумитны, вӧрзисны местасьыныс.
— Мыйысь нӧйтанныд? — кылісны ньӧжйӧникӧн горӧдӧмъяс.
Салдатъяс тойлалісны рабочӧйӧс керка дорӧдзыс да заставитісны кайны керка вевт вылас.
Рабочӧй сувтіс карниз вылӧ да заводитліс судзӧдчыны кияснас водосточнӧй труба скӧбаӧдз.
Но киясыс сылӧн мынісны, и сійӧ уси муас.
— Пыкӧй сійӧс штыкъясӧн!
Белогвардеец кватитіс салдат киысь винтовкасӧ да зургис рабочӧйлы.
Рабочӧй вылын сералісны да лёкысь горзісны, медбӧрын сійӧ кавшасис керка вевт вылӧ да видзчысьӧмӧн босьтіс флагсӧ.
Мичаа кусняліс сійӧс да сюйис морӧс зептас.
Кор сійӧ лэччис, сійӧс уськӧдісны кок йывсьыс, нетшыштісны бушлатсӧ.
Муртса сійӧ чеччис, кыдзи бара заводитісны кучкавны кулакъяснас да прикладъясӧн.
Вирӧсь чужӧма, кучкалӧмсьыс кияснас тупкысьӧмӧн, сійӧ бара уси муас.
Гӧрд матерье торъяс, кодъяс колины флагсьыс, туплясисны туй вылас.
Офицер команда улын нёль салдат нуӧдісны нӧйтӧм рабочӧйӧс площадь вылысь.
— Кытчӧ сійӧс? — юалі ме Костялысь.
— Тӧдса кытчӧ, — зумыша вочавидзис Костя. — Лыйлыны.
Ме чуйми да повзи аслам друг кывъясысь.
Меным некыдз эз веритсьы, мый тайӧ том судоремонтниксӧ, кодӧс ме частӧ аддзывлі Соломбалаысь, ӧні лыйласны.
Мый сійӧ вӧчис налы, бокӧвӧй странаясса тайӧ йӧзыслы!
Найӧ сӧмын талун воисны Соломбалаӧ да заводитӧны виавны роч рабочӧйясӧс.
Парадсӧ видзӧдны сэсся дышӧдіс.
Ми бӧр локтім гортӧ.
Ме ньӧжйӧник пыри асланым комнатаӧ, и Максимыч дед эз аддзыв менӧ.
Сійӧ пукаліс аслас ляпкыдик скамейка вылын да дӧмліс сапӧг.
Пӧдметкиас еджыд кыдз пу тувъяс тувъялігмоз сійӧ сьыліс поморъяслысь нор сьыланкыв.
Кутшӧм кортӧм гӧстьяс йылысь сьыліс сійӧ?
Гашкӧ, на йылысь, кодъяс талун воисны Архангельскӧ?..
Дасӧд глава
КОСТЯ ЧИЖОВ ЛӦСЬӦДЧӦ ПЫШЙЫНЫ
Но медся ёна миянӧс чуймӧдіс, мый миян уличаӧд бара мӧдіс ветлӧдлыны Орликов-пи.
Сійӧ муніс пу моски кузя, нюмъялыштігтыр да пӧлӧстчӧм сюръяясӧ мича беддьӧн кучкалігтыр, быттьӧкӧ арталіс найӧс.
Быд кучкигӧн беддьыс нораа шутьляліс.
Английскӧй формаа рудов-виж френча Юрка Орликов вӧлі настоящӧй офицер кодь, кутшӧмъясӧс ми аддзылім «Всемирнӧй панорама» журнал картинкаяс вылысь.
Френчас вӧлі торйӧн вурӧма шӧръясӧдыс кӧрыштӧм нёль зеп.
Юркалӧн ичӧт чужӧм весьтас чурвидзис ёсь пельӧса фуражка.
Виж крагаясыс вӧліны дзик на выльӧсь, ӧти гирснитӧмтӧг.
И портупеяа топыда зэлӧдӧм тасмаас ӧшаліс настоящӧй револьверлӧн кобура.
Эз, тайӧ эз нин вӧв Юрка-гимназист, дженьыд гача Юрка.
Тайӧ вӧлі прапорщик Орликов — вӧсньыдик, ыджыд тушаа, гордӧй.
Миян лӧгным петіс Юрка Орликов вылӧ, но ӧні сы вылӧ лоис вежавны: фуражкаыс, крагаыс да револьверыс, нинӧм он шу, вӧліны сылӧн шикарнӧйӧсь.
— Мыйла сылӧн татшӧм зепъясыс? — юалі ме Костялысь.
— Оружие новлӧдлыны, дерт, — вочавидзис менам другӧй, — но маузер либӧ гранатаяс новлӧдлыны...
— Кутшӧм маузер?
Костя зывӧкпырысь видзӧдліс ме вылӧ.
«Ок тэ, рака вом, нинӧм он тӧд!» — висьталісны сылӧн синъясыс.
— Костя, висьтав, — эг ӧвсьы ме, — мый тэныд жаль, али мый...
— Но сэтшӧм револьверъяс.
Вот эмӧсь наганъяс, кольтъяс, маузеръяс...
Меным яндзим лои, и медым не янавны челядь водзын, ме пӧръялі:
— Миян дедушкалӧн вӧлі кольт.
Сійӧ сетліс меным лыйсьыны.
— Эн ылӧдчы! — горӧдіс Аркашка Кузнецов. — Тэнад дедыд — стӧрӧж, водолив.
— А кор сійӧ боцманӧн вӧлі, думайтан, эз вӧв... эз вӧв, да?
Ме нин ачым заводитлі веритны, мый дедушкалӧн вӧлі кольт и ме лыйсьылі тайӧ зэв бур револьвернас.
Но менсьым тайӧ приятнӧй казьтылӧмъяссӧ торкис Костя Чижов.
— Боцманъяслӧн кольтъясыс оз овлыны, — шуис Костя. — Овлӧны капитанъяслӧн, да и то оз ставныслӧн.
Вот миян, батьлӧн...
Костя друг ланьтіс, и меным кажитчис, мый сійӧ тӧкӧтьӧ эз висьтав мыйкӧ гусятор.
Тайӧ здукас водзын мунысь Орликов кучкис бедьнас медбӧръя сюръяӧ да кежис аслас керка воротаӧ.
...Войнас миян улича вылын лоины выль событиеяс.
Керкаас, кӧні оліс Костя Чижов, воӧмаӧсь офицеръяс.
Накӧд тшӧтш вӧлӧма и Орликов.
Чижовъяс комнатаысь найӧ путкыльтӧмаӧсь ставсӧ да сэсся нуӧдӧмаӧсь Костялысь батьсӧ.
Быдӧн мӧдісны сёрнитны, мый Чижов — большевик.
Лунтыр ме шӧйті уличаӧд, ог-ӧ аддзы Костяӧс.
Но сійӧ эз петав.
Ме думайті сы йылысь, мый, гашкӧ, мися, Костялысь батьсӧ тшӧтш нуӧдісны лыйлыны, кыдзи и парад вылын эсійӧ рабочӧйсӧ.
Рытнас ме пукалі пыжын да вуграси: кыйи колюшка чери.
Но тайӧ ковтӧм уджсьыс регыд дӧзми: колюшка — сёйтӧм чери.
Ме куті качайтны пыжӧс да любуйтчыны пыжсяньыс мунысь гыяснас.
— Эй, пыжын пукалысь! — кылі ме гӧлӧс берегсянь.
Берегын сулаліс Костя.
— Лок татчӧ, качайтчыштам! — кори ме сійӧс.
Костя лэччис пристаньӧ, чеччыштіс пыжӧ.
Сійӧ пуксис пуклӧс вылӧ да гусьӧник висьталіс:
— Ме тэныд мыйкӧ висьтала.
Сӧмын тэ некодлы, кылан!
— Дерт жӧ, некодлы!
— Кӧсъян пышйыны?
— Кытчӧ?
— Краснӧйяс дінӧ, фронт вылӧ.
И сійӧ висьталіс ас планъяс йылысь.
Тӧрыт, арестуйттӧдзыс некымын час водзджык, котельщик Чижов кичышкӧдӧ гартыштӧма ассьыс документъяссӧ да револьверсӧ и пуктӧма найӧс йӧв ведраӧ.
Сэсся сетӧма ведрасӧ Костялы да ыстӧма сійӧс ю дорӧ.
Кыдзи тшӧктӧма батьыс.
Батьыс тшӧктӧм серти Костя петӧма пыжӧн Соломбалка юысь да сувтӧма Кузнечевскӧй вал бердӧ, Шилов ді дорӧ.
Тані сійӧ кутас виччысьны батьсӧ.
Белӧйясӧн да интервентъясӧн займитӧм Архангельскысь Чижов думыштӧма мунны пыжӧн Двина катыд.
Но индӧм кадас, войшӧр кадӧ, батьыс абу локтӧма.
Батьсӧ арестуйтӧмаӧсь сійӧ здукас, кор сійӧ лӧсьӧдчӧма петны керкасьыс.
Дыр виччысьӧм бӧрын Костя дзебӧма ведрасӧ кустъяс пӧвстӧ да бӧр локтӧма Соломбалаӧ.
Аскинас сійӧ вайӧма батьыслысь тубрассӧ да дзебӧма миян кӧбрегӧ, кӧні ми век ворслывлім.
— Ӧні миянлы колӧ судзӧдны ещӧ ӧти револьвер, и ми пышъям.
Ме полі да сэки жӧ, сьӧлӧмсянь нимкодясигтыр, видзӧді аслам друг вылӧ.
Кор Костя петкӧдліс меным зепсьыс револьвер воропсӧ, ме решиті, мый ме кута действуйтны другкӧд ӧтвылысь.
Пуксис вой — войвывса югыд, шоныд вой.
Аслыспӧлӧс нежнӧй, кельыдлӧз небесаыс шыльквидзис чӧв олысь Соломбала весьтын.
Небесаяс вылын ӧшйӧмаӧсь вӧсньыдик розӧвӧй кымӧр пластъяс.
Шондіыс эз нин дзирдав ӧшинь стеклӧясын, и ӧні ӧшиньясыс керкаясас вӧліны пемыд гу кодьӧсь.
Костя ышловзис, петіс пыжсьыс пристаньӧ да шогпырысь видзӧдліс ме вылӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый Костя мӧвпалӧ батьыс йылысь.
— Кывзы, Костя, мыйысь сійӧс арестуйтісны?
Збыль, мый сійӧ большевик?
— Но да, большевик.
Да тэ эн больгы!
— Тэ нӧ мый, Костя, менӧ нывкаӧн арталан?
— Гришка Осокин — абу нывка, а кывйыс сылӧн кузь, — скӧрысь шуис Костя. — Сылы нинӧм оз позь висьтавны.
А нывкаяс быдсямаыс овлӧны.
Тэ тӧдан Оля Лукинаӧс, вот сійӧ молодеч!
Колӧ шуны, Оля нылысь казьтыштігӧн ме гӧрдӧді.
Дерт, ме тӧді тайӧ нывкасӧ, каботажнӧй плавание кузя капитанлӧн ныв.
Тшӧтш оліс миян улича вылын.
Сійӧ меным вӧлі кажитчӧ.
Пӧжалуй, ме сійӧс весиг радейті.
Но тайӧс эськӧ ме некодлы свет вылас эг висьтав.
Тайӧ вӧлі менам медся ыджыд гусятор.
— Сылы и висьтавнысӧ оз ков, — шпыньмуніс Костя, — сійӧ тэся унджык тӧдӧ.
Но тайӧ нин вӧлі вывті!
Ме радейті Оляӧс, но некыдз эг вермы признайтны, мый сійӧ меся унджык тӧдӧ.
Кыдзи и быд нывка, сійӧ, дерт, оз тӧд, мыйӧн торъялӧны бак да ют и весиг думыштнысӧ оз куж, кыдзи колӧ гӧрддзавны рифовӧй гӧрӧд.
Медбӧрын, ме вӧлі уверен, мый сійӧс кӧ пуксьӧдны сынны, то найӧн сійӧ кутас ӧвтчыны сідз жӧ, кыдзи бордъяснас лэбач.
Но сійӧ, мый висьталіс меным Костя, заставитіс вунӧдны ӧбидасӧ.
Вӧлӧмкӧ, капитан Лукинӧс тшӧтш арестуйтӧмаӧсь.
Кор Архангельскын вӧлӧма на сӧветскӧй власть, капитан Лукин ордӧ гусьӧн локтӧмаӧсь кык тӧдтӧм морт.
Найӧ вӧлӧмаӧсь иностраннӧй агентъяс.
Капитанлы найӧ гусьӧн предложитӧмаӧсь: вознаграждениеысь сійӧ должен вӧлӧм вайӧдны Архангельскӧ иностраннӧй военнӧй корабльяслысь эскадра.
Но капитан ӧткажитчӧма.
Капитан Лукинлысь ӧткажитчӧмсӧ тӧд вылас уськӧдісны ӧні.
Сійӧс мӧдісны мыжавны большевикъяслы отсасьӧмысь.
— Асывнас мамыскӧд Оля воліс миянӧ, — водзӧ висьталіс Костя. — Сійӧ весиг эз бӧрд.
Офицер сійӧс допроситӧма.
Сӧмын Оля нинӧм абу висьталӧма сылы.
Молодеч!
Капитан Лукинлӧн историяыс ёна чуймӧдіс менӧ.
Коді эськӧ думайтліс, мый миян Соломбалаын лоӧны татшӧм событиеяс!
Он гӧгӧрво!
Сёрнитісны ӧд, мый англичана да американецъяс воӧмаӧсь отсавны Россиялы воюйтны немецъяслы паныд.
А збыль вылас найӧ арестуйталісны русскӧй рабочӧйясӧс да весиг лыйлісны найӧс.
Миян керка дорӧдз ми мунім чӧв олігтыр.
Костя первой шыасис:
— Ӧні ме мӧда уджавны, нянь вылӧ нажӧвитны.
— Кӧні уджавны?
— Муна пароход вылӧ котёлъяс чиститны.
— А кыдзи нӧ фронтыд? — юалі ме. — Огӧ пышйӧй?
— Мамлы деньга нажӧвитышта — сэки и фронт вылӧ.
— И он мӧд велӧдчыны?
— Кор краснӧйяс воасны, сӧветскӧй власть лоӧ — сэки механикӧ мӧда велӧдчыны.
— А кор краснӧйясыс воасны?
— Жугӧдасны став белогадъяссӧ да инглишменъяссӧ, мездасны наысь Архангельск.
— А англичана да американецъяс ӧмӧй тшӧтш кутасны воюйтны краснӧйяслы паныд?
— А мыйла нӧ найӧ воисны татчӧ!
— Орликов висьтавліс: немецъяслы паныд пӧ миянлы отсавны...
— Йӧй тэ, Димка!
Орликовлысь тэ ёнджыка кывзы, сійӧ висьталас тэныд...
— Да ме эг кывзы сылысь, а Кузнецовъяс ордын сёрнитісны, мый сійӧ висьталӧма.
Но, ладнӧ...
А тайӧ тэ, Костя, бура думыштӧмыд — уджавны!
Ме уджавны жӧ мӧда.
Коді нӧ челядьдырйи эз мечтайтлы нажӧвитны деньга, отсавны батьлы да мамлы.
Ме нин вӧлі син водзысь аддза, кыдзи вая мамлы ассьым первойя нажӧтка.
Вот сійӧ радлыны мӧдас!
Сылы ӧд ӧні кутшӧм сьӧкыд уджавны ӧтнасыслы, пеславны йӧзлы белльӧ.
Но менӧ шензьӧдіс, мый мам эз мӧд радлыны.
Сійӧ весиг шуис, мый оз лэдз менӧ уджавны.
Первойтор, мый меным воис юрӧ, — тайӧ бӧрддзыны.
Уджавны кӧсйӧм содіс кык пӧв.
Меным вӧлі эськӧ яндзим висьтавны Костялы, мый менӧ оз лэдзны.
Но синваыд эз отсав.
Зато дедушка отсаліс.
— Мед уджалыштас, — шуис сійӧ. — Ми тайӧ арлыдас чери кыйим, зуйкаӧн плавайтім.
Мам чӧв оліс, и ме гӧгӧрвои: сійӧ менӧ лэдзас.
Дас ӧтикӧд глава
ОРЛИКОВЪЯС ГАЖӦДЧӦНЫ
Некор ме эг чайтлы, мый Соломбалаын сэтшӧм уна большевик.
Войын и весиг луннас волывлісны керкаясӧ офицеръяс да салдатъяс.
Найӧ нуӧдавлісны рабочӧйясӧс тюрьмаӧ.
Висьтавлісны, мый унаӧс лыйлӧмаӧсь кар сайын, Мхи дорын.
«Мхи» — лои страшнӧй кывйӧн, и сійӧс пыр шулывлісны шӧпкӧмӧн.
Та йылысь сёрнитны миянлы оз вӧлі позь.
Таысь вермим сюрны и ми, челядь, и миян бать-мамным.
Миян улича вылысь арестуйтісны нӧшта куим рабочӧйӧс.
Кутіс кывсьыны выль кыв, ещӧ на страшнӧйджык, шуштӧмджык — «Мудьюг».
Архангельсксянь нелямын верст сайын, Белӧй мореын, куйлӧ нюра ляпкыдик ді.
Войдӧр лесопильнӧй заводъясса рабочӧйяс воскресеньеясӧ ветлывлісны сэтчӧ турипув вотны.
Белӧй морелӧн гыясыс ньӧжйӧник швачӧдчисны Мудьюг ді берегӧ.
Ӧні Мудьюг йылысь сёрнитісны сідзжӧ шӧпкӧмӧн.
Белогвардеецъяс да интервентъяс вӧчисны Мудьюг ді вылӧ катарга.
Ваӧн тырӧм землянкаясын, кодъясӧс кытшалӧма колючӧй проволокаӧн, олісны арестуйтӧмаяс.
Тшыглунӧн да пыткаясӧн мучитӧм йӧзыс вӧліны призрак кодьӧсь.
И ачыс Мудьюгыс — смерть діыс — кажитчис призрак-чудовищеӧн, коді кыпӧдчӧ моревывса гыясысь.
Вӧлӧмкӧ, мый арестуйталӧны, пуксьӧдалӧны тюрьмаӧ да ысталӧны ссылкаӧ Мудьюгӧ оз сӧмын большевикъясӧс.
Менам син водзын американецъяс кватитісны ӧти нывбабаӧс, мырддьӧмаӧсь сылысь кутшӧмкӧ прокламация.
Ме вӧлі тӧда тайӧ нывбабасӧ.
Сійӧс шулісны Мотя тьӧткаӧн.
Лыддьысьны сійӧ вӧлі оз куж и, кор аддзас прокламациясӧ, тшӧктас лыддьыны сійӧс мӧд нывбабалы.
Таысь и арестуйтісны сійӧс.
Кутшӧм нӧ сійӧ прокламация?
Син пӧлӧн кӧть видзӧдлыны да тӧдмавны, мый йылысь сэтчӧ гижӧма!
И вот сэтшӧм случайыс сюри.
Неыджыд бумага лист куйлӧ вӧлі моски вылын.
Ме аддзи сійӧс ещӧ ылысянь на, кор муна вӧлі Соломбалка набережнӧй кузя.
Бумага листыс эз вӧв чукрасьӧма, а мичаа вундалӧм доръяса.
Эз вӧв некутшӧм сомнение: тайӧ вӧлі прокламация, дерт, прокламация.
Ме видзӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ: некод эз вӧв!
Копыртчи, гусьӧник босьті сійӧс да сюйи зептӧ.
Сэсся спокойнӧя ме ещӧ вӧчи кымынкӧ воськов да бергӧдчылі.
Эз, некод нинӧм эз аддзыв.
Ме кежи первойя уличаас, кытшовті квартал.
Меным паныд сюрины английскӧй офицеръяс.
Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мый вӧлі менам зептын!
Вӧлі страшнӧ и неуна гажакодь.
Но англичана весиг эз видзӧдлыны ме вылӧ.
Ме муні кладбище сайӧ, кушинӧ.
Тані позьӧ вӧлі повтӧг лыддьыны прокламациясӧ.
Тіралігтыр ме перйи листокӧс, коді ӧні вӧлі чукрассьӧма менам зептын, да шыльӧді сійӧс.
— «Дона ёртъяс!» — шӧпкӧмӧн лыдди ме.
Ме куйлі куст улын муас, но эг вунӧдлы видзӧдлывлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— «...Контрреволюциялӧн мирӧвӧй гидра — американскӧй да английскӧй империализм...»
Уна кывъяс прокламацияын вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь: «мирӧвӧй гидра», «колонияяс».
Зато ме гӧгӧрвои, мый англичана да американецъяс решитӧмаӧсь пӧдтыны революцияӧс.
Найӧ кӧсйӧны, медым Россияын вӧлі эз рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн власть, а озыръяслӧн власть.
Найӧ воюйтӧны русскӧй рабочӧйяслы да крестьяналы паныд, а налӧн пароходъясыс нуалӧны Англияӧ роч вӧр.
Прокламацияын висьтавсис, мый колӧ мунны Краснӧй Армияӧ да киясын оружиеӧн дорйыны сӧветскӧй власть мирӧвӧй разбойникъясысь.
Дерт, буракӧ, Костя Чижов лыддьылӧма татшӧм прокламацияяссӧ, сійӧ кӧ решитіс пышйыны краснӧйяс дінӧ фронт вылӧ.
Первойсӧ ме кӧсйи гартыштны прокламация пытшкас из да вӧйтны юӧ.
Оз жӧ позь вӧлі видзны сійӧс зептын!
Но сэсся, кор казялі, мый матігӧгӧрын некод абу, кӧрт тув йылӧ ӧшӧді прокламациясӧ заборӧ.
Мед Соломбаласа олысьяс лыддясны да тӧдны мӧдасны, мыйла воӧмаӧсь Архангельскӧ иностраннӧй офицеръяс да салдатъяс.
...Сэк, кор быдлаын арестуйталісны да Соломбалаын олісны полігтыр, Орликовъяс квартираын быд рыт вӧлі шума да гажа.
Юрий Орликов волывліс гортас мукӧд офицеръяскӧд ӧтлаын.
Частӧ сыкӧд тшӧтш волывлісны англичана да американечьяс.
Миян пӧтӧлӧк тіраліс кокшыясысь.
Выліын йӧктісны.
Пырыс тыдалана тюль занавесъясӧн ӧшлӧм восьса ӧшиньяс пыр кылӧ вӧлі фисгармония шы; шума, уна гӧлӧсъяса сёрни торксьывліс серамӧн, стӧканъясӧн да рюмкаясӧн зильӧдчӧмӧн.
Войнас компанияыс петавліс дворӧ.
— Господа, — горзіс Юрий, — код ордӧ талун ми пыралам?
Ордеръяс эмӧсь?
— Ме арестуйтала ордеръястӧг, кодӧс ачым окотита, — вочавидзис ӧти офицер.
Кор найӧ прӧйдитісны улича кузя, керка ӧшиньясас то сэні, то тані неуна лэптыштлывлісны занавес пельӧсъяссӧ.
Полӧмысла уна дас узьтӧм синъяс колльӧдлісны тайӧ гажа компаниясӧ.
Асывъяснас Мариша слуга аслас ыджыд партукнас петкӧдліс помӧй кисьталанінӧ сулеяяс, банкаяс, тыртӧм сигарет кӧрӧбкаяс.
Шоколад да сигарет бумага улын вӧлі «зӧлӧта» — свинечысь вӧчӧм дзирдалысь бумага.
Гӧгӧрвотӧм зарни букваяса шоколад да сигарет бумагасӧ челядь чукӧртлісны кампет бумагакӧд — «рубликъяскӧд» — ӧтмоза.
Рубликъяс вылӧ ворслісны бабкиӧн, на вылӧ позьӧ вӧлі ньӧбны челядьлысь вугыръяс, ас вӧчӧм чачаяс, важ книгаяс, картинкаяс — ӧти кывйӧн шуны, быдторсӧ, мый колӧ вӧлі миянлы.
Медся посни челядьыс, кодъяс чукӧртчылісны дворӧ, кытшавлісны Маришаӧс.
Найӧ кевмысьлісны сылы, медым сійӧ эз шыблав озырлунсӧ помӧйӧ.
Восьтӧм жӧч банкаясӧ кольлывлісны сгущеннӧй йӧв войтъяс.
Мукӧддырйиыс банкаясас вӧвлі еджыд нянь тор, печенье торъяс.
Ми вӧлім тшыгӧсь...
Гырысьджык челядь сулалісны бокынджык.
Весиг тшыгӧсь, найӧ эз матыстчывны Мариша дорӧ да шогпырысь видзӧдісны поснияс вылӧ, на вӧсна переживайтісны тайӧ унижайтчӧмсӧ.
Ӧтчыд, кор петіс Мариша, дворын вӧлі Костя Чижов.
Квайт арӧса Борька Кузнецов первойӧн котӧртіс Мариша дорӧ:
— Тётенька, вай меным нянь тор!..
Тётенька...
Мариша мыччис сылы булки тор.
Но Борька сӧмын на кӧсйис курччыны булкисӧ, кыдзи сы дінӧ уськӧдчис Костя да, ёна кучкӧмӧн, уськӧдіс булкисӧ шӧйӧвошӧм детинка киысь.
Борька паськӧдіс синъяссӧ да друг гораа да горш тырнас мӧдіс бӧрдны двор тырнас.
— Некор эн босьт! — скӧрысь шуис Костя.
Сійӧ зывӧкпырысь видзӧдліс Орликовъяс квартира ӧшинь вылӧ.
Но ичӧтик Борька нинӧм вӧлі оз гӧгӧрво да бурасьтӧг бӧрдіс.
Сэки Костя перйис зепсьыс жӧч кӧрӧбка да мыччис сійӧс Борькалы:
— Вот, тайӧс на босьт.
А бӧрынджык ме тэныд нянь вая.
Эн бӧрд!
Челядь ставныс тӧдісны тайӧ кӧрӧбкасӧ да важысянь нин вежалісны сы вылӧ, но некутшӧм донаторйӧн найӧ эз вермыны ыштӧдны Костяӧс вежны сійӧс.
И сэки весиг медся посниясыс гӧгӧрвоисны, мый Костя ньӧти эз кӧсйы ӧбидитны Борька Кузнецовӧс.
Дас кыкӧд глава
КОТЁЛ ЧИСТИТЫСЬЯС
— Димка, чеччы!
Ме кыла Костялысь гӧлӧссӧ.
Ун локтӧ.
Войнас ме вӧтӧн аддзылі страшнӧйтор.
Английскӧй офицеръяс вӧтлысисны ме бӧрся.
Найӧ лыйлісны револьверъясысь, но ни ӧти пуля эз инмы меным.
Сэсся найӧ кватитісны дедушкаӧс да нуӧдісны лыйлыны.
Дед воштіс ассьыс пу коксӧ да чеччаліс, быттьӧкӧ чертаӧн ворсіс.
Ме котӧрті дед бӧрся, медым сетны сылы коксӧ, но кокыс нетшыштчис менам киысь да тшӧтш мӧдіс чеччавны туй кузяыс.
Кор садьми, ме мӧді радлыны: вӧлӧмкӧ, ставыс тайӧ сӧмын вӧт.
Дед пукаліс скамья вылын да дӧмис ассьыс сапӧгсӧ.
Ме успокоитчи да бӧр унмовси...
— Димка, чеччы!
Менам юр весьтын кӧ лыйисны пугачысь, либӧ меным кӧ кӧсйысисны сетны настоящӧй яхта, либӧ выя еджыд нянь — тайӧ минутаас ме эськӧ всё равно эг восьты синъясӧс.
Но тайӧ Костя Чижов локтӧма нуӧдны менӧ удж вылӧ — котёлъяс чиститны.
Ме пасьталі дӧра дӧрӧм.
Мам гартыштіс бумагаӧ завтрак — нянь тор.
«Но, ме муні», — шуи ме.
Судно вылас мунігӧн тадзи век войдӧр шулывліс бать.
Страшнӧй вӧтӧй вуні.
Менам кыптіс любопытство, но такӧд сорласис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм волнуйтчӧм.
Костялӧн вӧлі кабалатор, код серти миянӧс лэдзисны судоремонтнӧй мастерскӧйяс ворота пыр.
Ме тӧді Соломбаласӧ ставнас кузьталаыс и пасьталаыс.
Купайтчылі Войвыв Двинаын запретитӧм местаясын — ворота вылас пуысь вӧчӧм левъяса керкакӧд паныд.
Кайлывлі Соломбаласа важ собор кӧлӧкӧльня вылӧ, кытысянь вӧлі тыдалӧ оз сӧмын Соломбала ставнас да Архангельск ставнас, но и Маймакса.
Ме ветлывлі «Марс» кинематографӧ да циркӧ, кыйлі кладбище вылын лэбачьясӧс да эновтӧм кӧрт туй кузя катайтчылі кар сайын вагонеткаясӧн.
И сӧмын судоремонтнӧй мастерскӧйясын ме некор эг вӧвлы.
Ми мунім жугӧдлӧм шлакӧн киськалӧм туй кузя.
Быдлаын вӧліны дзирдалысь изшомлӧн сьӧд пирамидаяс.
Ылынджык тыдалісны ремонт вылын сулалысь пароходъяслӧн мачтаясыс да корпусъясыс.
Дерт, ми пырим кузнечнӧй цехӧ.
Сэтчӧ пыравтӧг некыдзи вӧлі оз позь.
Сэні вӧлі настоящӧй ад.
Вентиляторъясыс жургисны аэропланъяс моз.
Колпакъяс улын горъяссьыс биыс ыпнитліс вывлань брандспойтысь моз.
Чуймӧмӧн ми дыр сулалім парӧвӧй мӧлӧт дорын.
Накӧвальня вылын вӧлі доналӧм гӧгрӧс ыджыд кӧрт тор.
Сы вылысысь чеччалісны посньыдик, шочиник бикиньяс.
Ассьыс чужӧмсӧ жарсьыс бергӧдӧмӧн рабочӧй кутіс кӧртсӧ ыджыд клещиӧн.
Вылісяньыс друг нетшыштчис мыйкӧ сьӧкыдтор.
Кучкӧм бӧрас кӧртсьыс сявкмуні уна сюрс би кинь.
Рабочӧй пелька бергӧдыштіс кӧртсӧ, и мӧлӧтыс бара гыпнитіс вылісянь.
Сэсся ми пырим механическӧй мастерскӧйӧ.
Токарнӧй станокъяслӧн кузь радъясыс шумитісны шкивъяснас да ременьяснас.
Быттьӧкӧ станокъясыс кытчӧкӧ тӧвзисны-лэбисны, и сэки жӧ некытчӧ эз вешйывны асланыс местаысь.
Ременьяссӧ вуралӧмин гӧрӧдъясыс вӧліны шырпиян кодьӧсь, найӧ котралісны вылӧ и улӧ, вылӧ и улӧ.
Шыльӧдӧм, дзирдалысь шкивъяс тшупӧдъясӧн котӧртісны увлань.
Найӧ бергалісны дурмӧмаяс моз ӧдйӧ.
Ӧдзӧс дорын сулаліс кӧрт стружки тыра кӧрзина.
Сарӧга, кузь спиральяс вӧліны шоныдӧсь на: найӧс сӧмын на вайӧмаӧсь станокъяс дорысь.
Татшӧм спиральяссӧ вӧчӧмыс кажитчис меным вӧвлытӧм ыджыд мастерствоӧн.
А збыльысьсӧ, кыдзи ме тӧдмалі бӧрынджык, тайӧ шензьӧдана пружинаясыс вӧлӧмаӧсь токарнӧй уджлӧн отбросъясӧн.
Котельнӧй цехын куйлісны паськыд плитаяс.
Дзик сэтшӧм жӧ рельс, кутшӧм и трамвайнӧй туй вылын, мунӧ вӧлі ӧти стен бердсяньыс мӧд стен бердӧдзыс.
Но сійӧ эз вӧв муас, а выліас балкаяс вылын.
Рельс кузяыс ислаліс кык блока да чепъяса ролик.
Первойсӧ роликыс кажитчис меным ковтӧмӧн, чача кодьӧн.
Но вот ӧти котельщик лэдзис чепъяссӧ, и крюкъясыс кватитісны кӧрт лист.
Листыс ньӧжйӧник лыбис да шатовмуні боквыв.
Ролик вывті листыс исковтіс пресс дорӧ.
Кӧртыс вӧлі чунь кызта кымын.
А пресс улас сійӧс вундалісны бумагаӧс моз.
Вундӧм доръясыс гартчисны да шыграсисны, быттьӧкӧ вӧліны ловъяӧсь.
Тайӧ часнас ми аддзылім сэтшӧм чудесаяс, кутшӧмъясӧс эгӧ аддзылӧй, пӧжалуй, нэм чӧж.
— Кутшӧм лӧсьыд тані, Костя! — цехысь петігӧн шуи ме. — Ме обязательнӧ кута уджавны татшӧм мастерскӧйясын.
Костя видзӧдліс ме вылӧ синкым увтіыс:
— Тэ эськӧ мед недель сайын татчӧ волін — аддзылін эськӧ, кутшӧм тані вӧлі лӧсьыд!
— А мый вӧлі?
— Забастовка вӧлі...
Костя чинтіс гӧлӧссӧ шӧпкӧмӧдз да гӧгӧрбок видзӧдліс: оз-ӧ кывзы кодкӧ?
— Тэ сӧмын эн больгы, а то... миянӧс кыкнаннымӧс сэтчӧ...
Ме гӧгӧрвои: «сэтчӧ» — сідзкӧ Мудьюгӧ, тюрьмаӧ, Мхиӧ.
Костя тӧдіс унатор.
Недель сайын мастерскӧйясын мӧдіс кывсьыны — получитӧма заказ снарядъяс вӧчӧм вылӧ да кымынкӧ пароход вылӧ пушкаяс сувтӧдӧм вылӧ.
А рабочӧйяс эз кӧсйыны выполнитны тайӧ заказсӧ.
Пароходъясыс долженӧсь вӧлі катны Двина кузя вывлань, медым воюйтны гӧрдъяслы паныд.
Асывнас судоремонтникъяс воисны мастерскӧйясӧ, но уджавны эз заводитны.
Сэки ӧбед вылӧ перерыв бӧрын кык грузӧвикӧн воисны салдатъяс.
Рабочӧйяс петісны цехъясысь.
Салдатъясӧн командуйтысь офицер шуис, мый кутас пӧ лыйлыны, пырысьтӧм-пыр жӧ кӧ оз дугдыны бастуйтны.
Но рабочӧйяс эз мунны мастерскӧйяс дворысь.
Сэки офицер тшӧктіс салдатъяслы гӧтӧвитны пулемёт.
Но тайӧ кадас воис кутшӧмкӧ инженер да юӧртіс, мый снарядъяс вӧчӧм вылӧ заказыс оз ло.
Сӧмын та бӧрын мӧдісны уджавны цехъясын.
Зато аскинас котельнӧй цехса куим рабочӧй эз воны удж вылӧ.
Найӧс арестуйтӧмаӧсь войнас кыдзи забастовка организуйтысьясӧс.
И судоремонтникъяс бара заводитісны бастуйтны.
Кык рабочӧйӧс бӧр лэдзисны.
Найӧ воисны шогӧсь, абу варовӧсь.
Бӧрын нин ӧтиыс висьталіс, мый коймӧд арестованнӧйыслысь, котельщик Фёдор Феликсовлысь, обыск дырйи аддзӧмаӧсь револьвер да листовкаяс.
Сійӧс, буракӧ, нуӧдісны Мудьюгӧ, а гашкӧ, и лыйлісны.
— Вот тані кутшӧм «лӧсьыд» овлӧ! — аслас висьт дорӧ содтіс Костя.
— Но, кор воасны гӧрдъяс, ми мӧдам тані уджавны.
Сэки, збыль ӧд, лӧсьыд лоӧ, Костя?
Сэки ӧд рабочӧйяс асьныс лоӧны кӧзяинъясӧн мастерскӧйяс вылас! — меным колӧ вӧлі мыйӧнкӧ ыштӧдыштны ассьым другӧс.
Ме тӧді, мый сійӧ ӧні думайтӧ бать йывсьыс.
Коді-коді, а ме нин зэв бура тӧді, мый сэтшӧмыс батьтӧ воштӧмыд.
Менам тшӧтш друг сьӧлӧмӧй доймыштіс.
Мый лои сыкӧд, менам муса батькӧд.
Том, ён, сійӧ ӧд тшӧтш, кыдзи и ми ӧні, думайтліс бур олӧм йылысь.
— Нинӧм, Костя, нинӧм, — шуалі ме и эг тӧд, мый эськӧ ещӧ шуны аслам друглы сійӧс такӧдӧм могысь.
...Парӧвӧй котёлъяс чиститны миянӧс ыстісны каботажнӧй плаваниеса «Енисей» пароход вылӧ.
Пароход сулаліс стена бердын и некымын лун мысти должен вӧлі мунны рейсӧ.
«Енисей» палуба вылын уджалісны котельщикъяс.
На пиысь ӧтик бергӧдліс шарманкалысь моз ки вылын новлӧдлан горнлысь воропсӧ.
Кымын ӧдйӧ сійӧ заводитліс бергӧдлыны, сымын югыдджыка ыпнитліс горнас биыс.
Котельщик клещиӧн перъяліс би пытшсьыс кисьмӧм ягӧд кодь доналӧм заклёпкаяс да мыччывліс клепальщикъяслы.
Частӧ мӧлӧтъясӧн кучкалӧмысь, мый вӧсна артмӧ вӧлі дугдывтӧм ратшкӧдчӧм, заклёпкаыс пемдыліс да тыртліс воронка сяма розь.
Бак вылын матрос гартіс кытшӧ кыз ён канат.
Машинистъяс разялісны пароход нырса лебёдка.
Тайӧ йӧз вылас — мастерӧвӧй да морякъяс вылӧ — видзӧдігӧн тшӧтш окота лои мыйкӧ вӧчны, стрӧитны, ремонтируйтны.
Окота вӧлі, медым тэнад киясыд сідзи жӧ пелька мӧлӧтъясӧн котшкӧдісны заклёпкаяссӧ, медым найӧ кужисны клепайтны, пилитны, стружитны, зэлӧдны гайкаяс, лэдзны донкаяс, шуруйтны топкаын изшом, гӧрддзавны гӧрӧдъяс да кыпӧдавны флагъяс.
Коймӧд механик нуӧдіс миянӧс машиннӧй отделениеӧ.
Тані кыліс отработаннӧй парлӧн дукыс.
Куим цилиндра джуджыд машина чусыда дзирдышталіс маслӧӧн, коді вӧлі кынмӧма шыльыд частьяс вылас.
Неужели татшӧм ыджыд сьӧкыд машинаыс вермӧ уджавны пар вынӧн.
Меным кажитчӧ вӧлі, мый тайӧ став штокъясыс, шатунъясыс да валыс сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый найӧс оз вӧрзьӧд некутшӧм вын.
Ичӧтик ӧдзӧс, сэтшӧм ичӧтик, мый сэтчӧ пыригӧн весиг меным ковмыліс копыртчывны, пыртӧдіс кочегаркаӧ.
Куим топкаа котёл код орччӧн сулаліс ичӧтик вспомогательнӧй котёл.
Вспомогательнӧйыслӧн, кыдзи и колӧ, тшӧтш вӧліны ва мерайтан стеклӧ да манометр.
Кыдзи висьталіс механик, манометрыс петкӧдліс котёлсьыс давлениесӧ.
Меным окота вӧлі юасьны.
Кочегаркаын ӧд вӧлі сы мында тӧдтӧмторйыс да гӧгӧрвотӧмыс!
«Мый нӧ сэтшӧм давлениеыс?», «А тайӧ ичӧтикторйыс кыдзи шусьӧ?»
Но механиклы эз вӧв окота дыр сёрнитны мекӧд.
— Давление — сійӧ давление... но, парлӧн выныс.
Уджавны колӧ!
Миянӧс некод эз велӧдлы, ставсӧ асьным тӧдмалім.
Практика вылын.
Практика вылын кӧ и практика вылын!
Уджалыштам — тӧдмалам.
А ва мерайтан стеклӧыс мыйла, ме и ачым гӧгӧрвои.
Ва мерайтан.
Сідзкӧ, котёлсьыс васӧ мерайтны.
Миянлы сетісны инструментъяс: мӧлӧтъяс да стальнӧй щӧткаяс.
Мӧлӧтъясыс вӧліны нарошнӧ чиститчӧм вылӧ, кыкнанладорыс ёсьӧсь.
Векньыдик вомӧд Костя пырис ыджыд котёлӧ.
Ме — сы бӧрся.
Котёл пытшкас вӧлі ульруа да ыркыд.
Топкаяс весьтын вӧліны уна рада трубаяс.
Тайӧ трубаясӧдыс, кор котёлас вӧлі пар, прӧйдитліс тшын, и трубаясыс шусисны тшын петан трубаясӧн.
Чиститны, медым югъяліс чӧрт синъяс моз! — шуис механик. — Горчицын ачыс... регистрысь ... кутас принимайтны.
Костя петкӧдліс меным, кыдзи колӧ мӧлӧтӧн гылӧдны котёл пытшкысь накипсӧ, кыдзи уджавны шкрапкаӧн да щӧткаӧн.
Ме уджалі зіля, полі регистрса кутшӧмкӧ Горчицынысь.
Костя шуис, мый чиститны колӧ бура, а то вермас котёлыс взорвитчыны.
Лун шӧр кадӧ корисны миянӧс ӧбедайтны.
— Позьӧ шойччыштны, — шуис старшӧй кочегар. — Мунӧй кубрикӧ, ребята сетасны тіянлы сёйыштны.
Кубрикын вӧлі рӧмыд.
Тайӧ векньыдик, кузь помещениеыс, кӧні олісны кочегаръяс, вӧлі коридор кодь.
Стенъяс бердас вӧлі лӧсьӧдалӧма кык судта койкаяс.
Пызан весьтас ӧшаліс крук.
Ме тӧді, мый тайӧ крук йылас штормӧвӧй поводдя дырйи ӧшӧдлӧны чайник.
Пызан сайын пукалісны кочегаръяс да угольщикъяс — кочегаръяслӧн отсасьысьясыс.
Найӧ ӧбедайтісны.
Ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр найӧ висьтавлісны быдсямапӧлӧс тешкодь историяяс.
Медся ёна торъяліс аслас гажа висьтъяснас угольщик Голубок — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, но зэв томиник зон.
Сійӧ вӧлі дӧрӧмтӧм, и сӧмын сьылі гӧгӧрыс гартыштӧм сетка помъясыс галстук моз ӧшалісны восьса морӧс вылас.
— Вот медасис тайӧ Ваняыс матросӧн судно вылӧ, — синъяссӧ мудера читкыралігтыр висьталіс Голубок, — а тайӧ луннас долженӧсь вӧлі рейдӧ сувтны.
Ме жӧ висьтала, Ваня катыдысь воӧма, море вылын абу вӧвлӧма.
Луннас помалісны грузитчыны да вешйисны причал дорысь, медым сувтны рейдӧ.
Вот капитан горзӧ Ванялы: «Сет якӧрсӧ!»
Ваня сулалӧ бак вылын да чуймӧмысла синъяссӧ быльӧдіс.
А судносӧ кылӧдны кутіс.
Капитан скӧрмис да ещӧ на гораджыка горӧдас рупор пыр: «Сет якӧрсӧ!»
Сэки Ваня дзикӧдз повзис да мӧдіс кевмысьны: «Дяденька, ме, — шуӧ, — эг босьтлы тэнсьыд якӧртӧ»...
Кочегаръяс гораа сералісны, а Голубок висьтавліс пыр выль и выль историяяс:
Тайӧ ӧмӧй пароход миян, «Енисейыд!»
Вот ме плавайтлі, вӧлі миян пароход «Селивёрст», вот сылӧн мачтасяньыс мачтаӧдзыс — сизим верст.
Вахта вылас кочегаръяс ветлісны эз мыйӧнкӧ, а трамвайӧн.
А ӧтик матрос мачта кузя клотикӧдз кайигкості — тӧлысь-джынйысь деньга получитіс...
А тіянлы удайтчыліс вӧвлыны Лондонын?
Эз удайтчыв?
Но вот, ме тіянлы висьтала, сэні руа кӧ и руа овлӧ!
Пелыстӧ сатшкан руас, а сэсся тайӧ пелыс вылас дӧрӧмтӧ да гачтӧ песлалӧм бӧрын ӧшлан.
— А тропикъясын тэ вӧлін, Голубок?
Кыдзи сэні, ёна жар?
— А кыдзи нӧ!
Ми ӧтчыд тропическӧй рейсын якӧръяс воштім.
Матросъяс кок йывсьыс усины корсьысьӧмысла.
Абу якӧръясыс, и ставыс!
А сэсся гӧгӧрвоисны — якӧръясыс жарысла сылӧмаӧсь.
Со кутшӧм жар!
Но медся лёк — йияс пиын дрейфуйтны.
Кӧдзыд — нинӧм он шу.
Кывъясыд веськыда вомдорад кынмӧны.
Но сэсся ми велалім: ӧтик сёрнитӧ, а кыкӧн бедьясӧн перъялӧны кывъяссӧ.
Миянлы эз вӧв окота мунны кубриксьыс тайӧ гажа йӧз дінсьыс.
Кор ми вежливӧя прӧщайтчим кочегаръяскӧд, Голубок шуис:
— Чиститігкостіыд тӧдмалӧй нӧдкыв: миян «Енисей» вылын кутшӧм пом медся дженьыд да кутшӧм медся кузь?
Котёл пытшкын уджалігӧн ми Костякӧд тӧд вылӧ уськӧдлім быд гез да канат, кутшӧмъяс вермисны лоны пароход вылын.
Кутшӧм медся дженьыд помыс — тайӧс ми тӧдмавны эгӧ вермӧй.
Медся кузь помнас судно вылын, решитім ми, должен лоны лагдорса гез.
Ми петім котёл пытшкысь рытнас сёрӧн.
Ме ёна мудзи.
Юрын ставыс жувгис.
Ме повзьӧмӧн видзӧді няйтысь сьӧдасьӧм, доймалӧм аслам кияс вылӧ.
Сёйны вӧлі оз ков, и кӧсйӧ вӧлі восӧдны.
Ӧдйӧджык эськӧ узьны!
Асывнас ми бара вӧлім «Енисей» вылын.
Палуба вылын миянлы паныдасис Голубок.
— Тӧдмалінныд нӧдкывсӧ? — юаліс сійӧ.
— Эгӧ вермӧй, — вочавидзис Костя. — Медся кузьыс — лаг дорын.
— Миян кузьджык эм, — серӧктіс Голубок. — Миян боцманлӧн кывйыс — кузьджык пом он корсь...
Медся дженьыд помнас судно вылын вӧлӧма склянкаяс кучкалӧм вылӧ кӧлӧкӧл-рында дорын гез пом.
Ме сералі, но тайӧс вӧчи мырдӧн.
Ещӧ тӧрытсянь на менам висис юрӧй да юкалісны киясӧй.
Ӧні меным кажитчис, мый парӧвӧй котёлъяс чиститӧм дорысь сьӧкыдджык уджыс сэсся абу.
Рытъявылыс пароход вылӧ воис ыджыд дзор тошка старик.
Тайӧ вӧлі Горчицын.
Котёл пытшкас сійӧ эз пырав.
— А ноко, детинка, кучкы бӧр стенас! — горзіс Горчицын да, синъяссӧ куньӧмӧн, кывзіс кучкӧм шысӧ.
Тайӧ старикыс шы сертиыс тӧдмавліс котёллысь исправностьсӧ да сӧстӧмлунсӧ.
Медбӧрын котёлсӧ примитісны.
Позьӧ вӧлі качайтны ва да лэптыны пар.
Аски асывнас «Енисейлы» колӧ вӧлі петны плаваниеӧ.
Дас коймӧд глава
ВОСЬСА КИНГСТОНЪЯС
Пӧльтіс побережник — кос да лёк тӧв рытыв-войвывсянь.
Быгзьӧм гыяс усьласисны причальнӧй стенка вылӧ да дзирдалӧмӧн сявкйысисны-резсисны вывлань.
Рейдын сулалысь пароходлӧн лёкысь тракйысис штормтрап.
Сы улын гыяс вылас йӧктіс крут бокъяса шлюпка.
Асывсяньыс ми заводитім чиститны котёл «Святӧй Михаил» вылын.
Лун шӧр кадӧ друг миянлы тшӧктісны вуджны «Прибой» вылӧ.
— Ми, дяденька, сӧмын на заводитім, — шуис Костя Чижов. — Мыйла сэтчӧ вуджнысӧ?
— Абу тіян делӧ! — горӧдіс механик. — Мунӧй, кытчӧ ыстӧны!
«Прибой», неыджыд буксирнӧй пароход, сулаліс Соломбалка ю вомын причал бердын.
Ми шӧйтім берегӧд да виччысим, кор миянӧс корасны.
«Прибой» дорын ветлӧдліс винтовкаа салдат: видзис кузьмӧс ящикъясысь тэчӧм штабель.
Палуба кузя ветлӧдліс офицер.
Рубкасьыс юрсӧ чургӧдӧмӧн кывзіс сылысь буксирвывса капитан.
— Дас кык час кежлӧ медым ставыс вӧлі дась!
Ті кыланныд, капитан!
— Видлам.
— Грузитчӧм бӧрсяыс ме кута видзӧдны ачым личнӧ, — резкӧя шуис офицер. — Командалы ни ӧти кыв не висьтавны.
Сійӧ петіс берегӧ.
Миянӧс Костякӧд лэдзисны пароход вылӧ.
— Рытнас пар лэптыны мӧдам, — шуис капитан старшӧй машинистлы.
— Тэрмасьны некытчӧ, — вочавидзис машинист. — Ме ӧтказывайтча, ог мун.
Мый менсьым босьтан!
— Эн волнуйтчы, Ефимыч, тӧв йылын гораа сёрнитны вреднӧ, — синъяснас салдат вылӧ индігмоз шуис капитан. — Дерт, тэнсьыд нинӧм он босьт.
Зато тэныд сетасны... свинечтор тайӧ запассьыс.
— Всё равно ог мун.
И кочегаръяс ӧтказывайтчӧны.
— А найӧ кытысь тӧдӧны груз йывсьыс?
— Эн тӧждысь, тӧдӧны...
А но, молодечьяс, мый пельястӧ чургӧдінныд!
Пырӧй котёл пытшкӧ!
Ми лэччим машиннӧй отделениеӧ.
Ичӧтик суднояс вылын кочегаркасӧ абу торйӧдӧма машинаясысь.
Ми босьтім шкрапкаяс, щёткаяс да рузумторъяс да котёл вомті пырим пытшкас.
— «Прибой» ыстӧны Двина катыдлань — оружие да патронъяс белӧйяслы нуны, — висьталіс меным Костя, — а командаыслы абу окота.
Кывлін, кыдзи найӧ сёрнитісны?
Ме тӧда: тайӧ машинистыслысь воксӧ арестуйтӧмаӧсь.
Котёл пытшкын вӧлі дзескыд да кӧдзыд.
Топкасьыс бисӧ важӧн нин кусӧдӧмаӧсь.
Кык сюра дзузган чусыда югдӧдіс тшын петан трубаяссӧ да котёл стенсӧ.
Ме куйлі, эг вермыв весиг бергӧдчывны да кывзі Костялысь.
— А друг миянӧс вунӧдасны, — Костялӧн гӧлӧсыс кыз, тревожнӧй, — либӧ нарошнӧ пӧдлаласны!
Тупкасны котёл вомсӧ, качайтасны ва да парсӧ лэптасны.
«Пожарский» вывса кочегар висьтавліс — татшӧм случайыс пӧ вӧлӧма, ӧти детинкаӧс пуӧмаӧсь...
Менам син водзӧ сувтіс татшӧм жӧ, кутшӧм и ме, котёл чиститысь детинка.
Кулакъяснас вир петтӧдз сімӧ кучкалӧ котёллы кӧрт стенас, горзӧ.
Но некод сылысь оз кыв.
Зялькӧдчӧ котёл вом вевтсӧ зэлӧдысь гаечнӧй ключ.
Уджалӧ нин донка да бузгӧ ва.
Топкасӧ ӧзтыны кочегаръяс дасьтӧны маслӧӧсьтӧм пакля...
Меным окота лои петны котёл пытшкысь палуба вылӧ, кӧні свободнӧя лолавсьӧ, кӧні яръюгыда дзирдалӧ шонді да снастьясын шувгӧ ыркыд тӧв.
Ми уджалім сёр рытӧдз.
— Босьт инструменттӧ, — шуис Костя. — Мунам, сдайтам.
Ме чургӧді юрӧс котёл вомӧд.
Машиннӧй отделениеӧ трап кузя лэччӧ вӧлі капитан.
Верстак весьтӧ копыртчӧмӧн уджаліс машинист.
— Ещӧ баржа вайисны, — ньӧжйӧник шуис капитан. — Буксирӧн пӧ ковмас кыскыны.
Каюта тырыс грузитісны.
Пломба ӧшӧдісны.
Сӧмын оз артмы!
Ті дасьӧсь?
— Дасьӧсь, — вочавидзис машинист. — Дас часын дзик нин пемдас.
Сэки и мунам.
Оз казявны.
— Матросъяс оз локны.
Помощникыс муніс нин...
Юаласны кӧ — висьтала: команда пышйис.
Сӧмын, чайта, оз удайтчы налы юасьны менсьым.
Ме, Ефимыч, тэкӧд муна.
Меным вӧчнысӧ Архангельскын ӧні кежлӧ нинӧм.
Капитан пуксис трап тшупӧд вылӧ да думыштчис.
Машинист шыбитіс напильниксӧ верстак вылӧ, матыстчис капитан дінӧ да вашкӧдіс:
— Тэ водзджык мун, а ме кольчча...
— Мыйла?
— Вит во «Прибой» вылын.
Гӧгӧрвоан, налы кольны жаль.
Кингстон восьта... медым ставыс чӧрту... налӧн патронъясыскӧд тшӧтш ва пыдӧсас лэччас!
Меным кажитчис, мый машинист бӧрддзис.
— Костя, мый сэтшӧм кистоныс? — юалі ме.
— Абу кистон, а кингстон.
Тайӧ клапан сэтшӧм.
Восьтан сійӧс — пароход пытшкас ва пырас, и сійӧ вӧйӧ.
Со мый думыштӧма машинист!
А гашкӧ, сійӧ тшӧтш большевик!
Котёл вомсянь ме внимательнӧя видзӧді машинист чужӧм вылӧ.
Чужӧмыс вӧлі бриттӧм, прӧстӧй.
— Но пет нин, мый сэні тэ! — бӧрсянь йӧткыштіс менӧ Костя.
Ми петім котёл пытшкысь.
Машинист тапнитіс Костялы пельпомас.
Костя пинжакысь пуркнитіс бус.
— Котӧртӧй гортаныд, сьӧд чужӧмъяс!
— А котёлтӧ он примитӧй?
Машинист ӧвтыштіс кинас:
— Огӧ.
Палуба вылӧ кайӧм бӧрын ме кокньыдпырысь ышловзи.
Причал дорын, «Прибой» бӧрвылын, ньӧжйӧник качайтчис неыджыд баржа.
Рульыс сылӧн вӧлі ыджыд, пӧшти баржа джын ыдждаыс.
Нырсьыс ме аддзи гижӧд: «Лит. В».
Ми заводитлім тӧдмавны, мый лоӧ татшӧм тешкодь гижӧдыс.
Но тӧдмавны ми некыдзи эг вермӧй.
Берегӧд ветлӧдліс часӧвӧй.
Вӧлі пемыд.
Тӧлыс эз лӧнь.
Двиналӧн гыясыс ыджыд шумӧн усьласисны берег вылӧ.
Кӧнкӧ военнӧй портланьын кыліс сиреналӧн тревожнӧй шы.
— Мунам, — шуис Костя.
Ми, чӧв олігтыр, прӧйдитім часӧвӧй дорті, кытшовтім изшом гӧра, бокӧ колим мастерскӧйяс.
Соломбаласа уличаяс вылын вӧлі чӧв-лӧнь да некод эз вӧв.
Миянлы паныдасис английскӧй салдатъяслӧн патруль.
Тыдалӧ, матысмӧ нин вӧлі кад, кор оз вӧлі позь петны улича вылӧ.
Соломбала, кыдзи Архангельск ставнас, вӧлі военнӧй положение вылын.
Миянлы колӧ вӧлі тэрмасьны: сёрмысь йӧзӧс английскӧй салдатъяс нуӧдавлісны асланыс комендант дорӧ.
А английскӧй коменданткӧд сёрнитӧм, быдӧн тӧдӧны, — абу зэв лӧсьыдтор.
Гортӧ ме вои мудзӧма да пыр жӧ воді узьны, дерт, кыв ни джын эг висьтав некодлы сы йылысь, мый тӧдмалі «Прибой» вылын.
Аскинас ми Костякӧд мунім сійӧ местаас, кӧні тӧрыт сулаліс «Прибой».
Но салдатъяс весиг матӧ эз лэдзны миянӧс сэтчӧ.
Буксирыс эз вӧв.
Берег весьтын гӧрбыльтчӧма вӧлі подъёмнӧй кран.
Катер вылын укшаля ветлӧдліс водолаз.
Дзирдалісны скафандрлӧн стеклӧясыс.
Машинист Ефимыч абу вежӧма ассьыс кывсӧ.
«Прибой» куйліс Войвыв Двина пыдӧсын.
А оружие да патронъяс тыра баржа вошӧма.
Дас нёльӧд глава
КОСТЯЛӦН ТАЙНА
Костя дзикӧдз решитӧма пышйыны фронт вылӧ, краснӧйяс дінӧ.
Тадзи сійӧ висьталіс ачыс.
Удж вылӧ мунігӧн быд лун сійӧ висьтавліс меным ассьыс планъяссӧ.
И быд лун сійӧ думыштлывліс выльӧс.
Ӧтчыд Костя шуис, мый пышйытӧдзыс сійӧ ещӧ отомститас на Орликовлы батьсьыс.
— Кыдзи нӧ тэ отомститан? — юалі ме.
Ме верми думыштны, мый Костя кирпичӧн лыяс Орликовъяс квартира ӧшиньӧ либӧ вундас проводсӧ электрическӧй звоноклысь.
Медбӧрын, сійӧ вермас нетшкыны став цветъяссӧ налӧн садйысь да мелӧн гижны ӧдзӧсас Юрий Орликовлысь оскорбительнӧй прӧзвищесӧ.
Но Костя шуис, мый ставыс тайӧ дзик нинӧм оз сулав сы серти, мый виччысьӧ Орликовӧс:
— Сійӧ должен кувны!
Ме тырвыйӧ ошки Костялысь решениесӧ.
Орликов ӧд предайтіс сылысь батьсӧ.
А батьыс, котельщик Чижов, сулаліс сы дор, медым Россияын вӧлі сӧветскӧй власть.
А сӧветскӧй власть должен вӧлі лӧсьӧдны став рабочӧйяслы да крестьяналы бур олӧм.
Орликов эз кӧсйы тайӧс.
Сійӧ враг, и правильнӧ шуис Костя: сійӧ должен кувны!
Татшӧм гадъясыслы оз позь сетны некутшӧм пӧщада!
Костя Чижов решитіс лоны краснӧй партизанъяс отрядса начальникӧн.
Сійӧ мӧдас тышкасьны озыръяслы паныд да дорйыны сӧветскӧй власть.
Костя менӧ назначитас аслыс отсасьысьӧн.
Аслас эскадраӧн сійӧ локтас Архангельскӧ да мездас сійӧс белӧйясысь, американскӧй да английскӧй захватчикъясысь да палачьясысь.
Иностранецъяс воан первойя луннас ми видзӧдім на вылӧ любопытствоӧн.
Ӧні ми найӧс ненавидитім.
Найӧ локтісны татчӧ, медым арестуйтавны миянлысь русскӧй рабочӧйясӧс да виавны найӧс.
Найӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ Костя Чижовлысь батьсӧ да Оля Лукиналысь батьсӧ.
Найӧ ӧтвылысь Орликовкӧд.
Ми вӧлім тшыгӧсь да кыдъя нянь сёйны миянлы вӧлі шудӧн.
А найӧ сёйисны еджыд нянь да галетъяс, юисны консервируйтӧм сгущённӧй йӧв да какао.
Найӧ куритісны «кепстен» табак да зарни визьяса сигаретъяс.
А Максимыч дед аслас калляныслы косьтыліс нитш.
Воис ар.
Рытъясыс лоины пемыдӧсь.
Кор зэрыс эз вӧв, челядь пеставлісны Соломбалка берег вылӧ бипуръяс.
Бипур дорын пукалысьясӧс, миянӧс, кытшавліс пемыдыс.
Ю вылын тӧдчис биыслӧн вуджӧрыс.
Би киньяс качисны вылӧ-вылӧ.
Портын ылын куимысь тутӧстіс пароход.
— Мунӧ, — шуис Костя.
— Мореӧ?
— Оз, тайӧ буксир «Яков».
Шуйгаладор берегас вуджис.
Двина шуйга берегын — вокзал, складъяс, пакгаузъяс.
Сэні стена дорын пароход бункеръясӧ грузитӧны изшом.
— Лӧсьыд лоны капитанӧн! — ньӧжйӧник шуис Гриша Осокин. — Сулав рубкаын да бергӧдлы штурвал.
Тихий ход!
Задний!
Вперёд до полного!
— Капитан уна деньга нажӧвитӧ, — шуис Аркашка Кузнецов.
— Оз сэтшӧм уна, — серьёзнӧя шуис Костя.
— Менам кӧ эськӧ вӧлі уна деньга, ме эськӧ ньӧби став книгаяссӧ, кутшӧмъяс эмӧсь свет вылас да лыдди, — шуис Гриша. — И сёйи эськӧ булки да кампет.
— А ме эськӧ ньӧби ыджыд пароход да нэм чӧж эськӧ плавайті, — шуи ме. — А тэ, Костя?
Костя эз вочавидз.
Буракӧ, сійӧ ӧні думайтіс мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Сійӧ частӧ гӧгӧр видзӧдлывліс да кывзысьліс, быттьӧкӧ кодӧскӧ виччысис.
— Тэ нӧ мый? — ньӧжйӧник юалі ме.
— Нинӧм, — грубӧя вочавидзис Костя.
Друг сійӧ сувтіс.
— Ме пырысь-пыр локта, — шуис сійӧ, — виччысьышт менӧ тані.
Сійӧ саяліс пемыдас, пес чипасъяс сайӧ.
Вочасӧн челядь заводитісны разӧдчавны, и регыд мысти бипур дорын коли ме ӧтнам.
Кӧні нӧ Костяыс?
Кытчӧ сылы ковмис мунны татшӧм сёрнас?
Бипурсӧ беддьӧн гудралыштігмоз ме пукалі да видзӧді, кыдзи тшыннас вӧтлӧм бикиньясыс лэблісны вылӧ-вылӧ да вошлісны пемыдас.
Бипур дорас друг матыстчис морт.
Сійӧ вӧлі ыджыд лӧз воротника-гюйса — выль парусинӧвӧй матросскӧй дӧрӧма.
— Здорово! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Здорово! — вочавидзи ме.
Матрос лажыньтчис.
Биыс югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ да бескозырка ленточка вывсьыс гижӧдсӧ: «Флотский полуэкипаж».
Ме частӧ аддзывлывлі военнӧй матросъясӧс.
Найӧ олісны Соломбалаын ыджыд каменнӧй керкаын, коді сідзи шусьыліс — флотскӧй полуэкипаж.
Прӧстӧй лунъясӧ матросъяс командаясӧн петавлісны удж вылӧ, а воскресеньеясӧ найӧ гуляйтісны Никольскӧй проспект кузя.
— Костяыс кӧні? — друг юаліс матрос.
— Пырысь-пыр локтас.
А мый, колӧ?
— Колӧ.
Ваймысь бипур киссис.
Бикиньясыс сюръяясӧн сявкнитісны вывлань.
Матрос чеччис, вешйис, ещӧ минута джын сулалыштіс, быттьӧкӧ мыйкӧ думайтіс.
Тайӧ здукас воис Костя.
Сійӧ тӧдчымӧн яндысьыштіс.
Тыдалӧ, сылы оз вӧлі ков, медым ме тӧді, мый сійӧ тӧдса матроскӧд.
Сійӧ чуньнас корис да нуӧдіс матросӧс бипур дорысь.
— Но мый, ветлін? — юаліс матрос.
— Да, — юрнас довкнитіс Костя.
— Мый висьталісны?
— Висьталісны — кӧмкотыс абу на дась.
Ме аддзылі, кыдзи матрос кыскис зепсьыс ичӧтик тубрас да сетіс Костялы.
Мый висьталіс матрос, ме эг кыв.
— Ладнӧ, — вочавидзис Костя. — Ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
И матрос муніс.
Мый лоӧ вӧчӧма?
И коді тайӧ матросыс?
Мыйла тӧдӧ сійӧ Костяӧс?
Меным зэв интереснӧ вӧлі ставсӧ тӧдны.
Ме чайті, мый Костя пырысь-пыр жӧ висьталас ставсӧ.
Но менсьым корӧмӧс сійӧ и кывзыны эз кӧсйы.
— Ме тшӧтш мыйсюрӧ тӧда, — шуи ме, — и тэныд нин нинӧмысь ог висьтав.
Но мудеритны эз удайтчы.
Костя чӧв оліс.
Сэсся сійӧ мӧдіс больгыны быдсяма нем абусӧ, дерт нин сы могысь, медым ме эновтчи юасьӧмысь.
Но ӧд и менӧ он жӧ сідз прӧстатӧ ылӧд.
Сэки Костя кӧсйысис ставсӧ висьтавны аски.
Дас витӧд глава
НЕСЧАСТНӦЙ СЛУЧАЙ
Ме быдногӧн зіли дзебны ассьым любопытствоӧс.
Асывнас, удж вылӧ мунігӧн, ме сюся видзӧдлывлі пу москиясдорса сюръяяс вылӧ, быттьӧкӧ сэтчӧ вӧлі дзебӧма кутшӧмкӧ гусятор.
Весиг кыкысь пыравлі йӧз керка воротаясӧ да гораа лыдди ассьым воськовъясӧс.
Ме кӧсйи петкӧдлыны, мый занят кутшӧмкӧ важнӧй да интереснӧйторйӧн.
Медым Костя чайтас, мый меным дзик веськодь сылӧн тайнаӧдзыс.
А збыльысьсӧ меным вӧлі окота панны сыкӧд сёрни.
Сійӧ кӧ юалас, мый ме вӧча, ме пыр жӧ кора висьтавны ставсӧ соссьытӧг.
Веськыда шуны, матрос йылысь дум эз петавлы менам юрысь.
А Костя восьлаліс орччӧн да кыдзи быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы сьыліс песня кочегар йылысь, кодлӧн выныс эз вӧв сулавны вахта вылын.
Медбӧрын ми пиньӧ воим.
Стӧчджыка шуны, эг настоящӧя пинясьӧ, кыдзи тайӧ овлӧ челядьлӧн.
Ми эгӧ петкӧдлӧ ӧта-мӧдлы кулакъяс, эгӧ повзьӧдлӧй ӧта-мӧднымӧс.
Ме сӧмын шуи, мый ог ло Костялы отсасьысьӧн и ачым думышта мыйкӧ ещӧ на интереснӧйджык пышйӧм дорысь.
Но Костя век чӧв оліс.
Сійӧ луннас миянӧс торйӧдісны.
Менӧ ыстісны парӧвӧй шаланда вылӧ.
Костяӧс колисны «Святӧй Михаил» вылӧ.
Видзӧднысӧ шаландаыс вӧлі тешкодь.
Дзик ӧтик мачта сылӧн вӧлі самӧй нырас, а мачта джуджда трубаыс, — бӧжас.
Шӧрас шаландаыслӧн палубаыс эз вӧв, и гӧрба подвеснӧй пос вӧлі нюжӧдӧма баксяньыс шаланда бӧжӧдзыс.
Ставыс тані вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь да лӧсявтӧм.
Весиг капитансӧ шаланда вылас шуисны багермейстерӧн.
Парӧвӧй шаланда вылын новлӧдлісны му да лыа, кодъясӧс перйылісны ю джудждӧданінъясысь.
Гӧгӧрвоана, ме эг ёна радлы, кор веськалі няйт кыскалысь тайӧ шаланда вылас.
И кутшӧм окота командаыслы плавайтны татшӧм судно вылас!
Менӧ встретитіс старик-механик, кузь дзор уска, видзӧднысӧ бур сьӧлӧма морт.
Шаланда вылын ставныс сійӧс шуисны Николай Ивановичӧн.
Механик чышкаліс пакляӧн кияссӧ да нюжӧдіс найӧс меным.
— Уджалан нин, — шуис сійӧ. — Ладнӧ.
А кодлӧн нӧ лоан?
— Красов.
— Андрей Максимовичлӧн внук, сідзкӧ.
Важӧн нин эг аддзыв старикӧс...
Век чери кыйӧ?..
— Чери кыйӧ.
— А батьыд кӧні?
Мыйлакӧ ме ог помнит сійӧс.
Вылысын али улысын?
Пӧрысь механик сёрнитіс мекӧд верстьӧ морткӧд моз, и тайӧ меным сьӧлӧм вылӧ воис.
Сійӧ юаліс, кутшӧм командаын менам бать — вылысын али улысын, мӧд ногӧн кӧ, матрос али кочегар.
— Вылыс командаын вӧлі.
— Сідзкӧ, рогаль, — серӧктіс старик.
Кывлін?
Важысянь матросъясӧс шуӧны рогальясӧн, а кочегаръясӧс да угольщикъясӧс — духъясӧн.
Гожӧмнас, кор море вылын лӧнь, палуба вылын матросъяс шойччӧны.
Зато уліас, котёлъяс дорын, мучитчӧны кочегаръяс.
Тӧлыс кӧ абу — тягаыс абу, парыс омӧля кутчысьӧ.
Но арнас, кор мореын шторм да гы бӧрся гы быглясьӧны палуба вомӧн, сьӧкыд да ӧпаснӧ уджавны матросӧн.
И тайӧ кадас блаженствуйтӧны, кыдзи найӧ асьныс шуӧны, кочегаръяс.
Кочегаркаын абу сэтшӧм ыджыд жар, и парыс кутчысьӧ бура.
Тайӧ став йывсьыс ме тӧді.
Механиклӧн шутитӧмыс эз ӧбидит менӧ.
— Кутшӧм пароход вылын плавайтӧ батьыд? — юаліс сійӧ.
— «Ольга» пароход вылын плавайтліс да пӧгибнитіс.
— Вот тайӧ кыдзи...
Тӧда тайӧ делӧсӧ, тӧда...
Механик чӧв ланьтіс.
Сійӧ перйис зепсьыс часі-луковица, видзӧдліс небесаас, быттьӧ шонді сертиыс кадсӧ прӧверитіс, да шуис:
— Кадыс кольӧ, уджавны колӧ.
— Мыйла ті плавайтанныд шаланда вылын? — юалі ме.
— А кӧні нӧ ещӧ плавайтнысӧ?
— Шуам, ыджыд пароход вылын, мореын.
— Тырмас, ме пӧттӧдз плавайті нин.
Дерт, ме эг вермы кутчысьны, медым не заводитны висьтавлыны пӧрысь моряклы сы йылысь, кутшӧм интереснӧ плавайтны мореын.
— Ми тэнад дедыдкӧд плавайтлім, — торкис механик, — аддзывлім, уджалім, и некод миянлы аттьӧсӧ эз висьтав.
Кыкнаннымӧс миянӧс море вывсьыс вӧтлісны.
Максимычӧс сы вӧсна, мый сійӧ калека.
Менӧ — мӧдторйысь...
— Мыйысь?
Механик шпыньмуніс:
— Уна кутан тӧдны — водз пӧрысьман.
Палуба вылын сулалігкості Николай Иванович висьталіс меным землечерпалкаяс удж йылысь.
Няйт шаландаяс, землечерпалкаяс да рефулёръяс весалісны портовӧй карса гаваньсӧ.
Моресянь пӧльтысь ыджыд ён тӧвъяс да тувсов ытваяс вайӧны ӧтик лыа чирӧн да ичӧтик изторйӧн да артмӧны быдса діяс.
Гаваняс ваыс вочасӧн ляпкалӧ, пыдӧсыс тырӧ.
И важӧн нин эськӧ эз вермыны пырны портӧ морскӧй транспортъяс, эз кӧ уджавны землечерпалкаяс.
— Ми, дворникъяс моз жӧ, весалам да чышкам фарватерсӧ, — шпыннялігтыр шуис механик.
Шаландаын машиннӧй отделениеыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и морскӧй пароходъясын.
Кочегаркасӧ тшӧтш вӧлі торйӧдӧма кӧрт стенаӧн, кыті оз прӧйдит ва.
Шкуркаӧн — наждачнӧй бумагаӧн — зыралӧм металлическӧй порученьяс дзирдалісны.
Котёл пытшкын ме уджалі зіля: меным вӧлі колӧ, медым менӧ ошкис пӧрысь механик.
Друг найӧ аддзысьласны дедкӧд.
«Шань, — шуас Николай Иванович, — тэнад внукыд, старина».
Но механик весиг эз пырав кочегаркаӧ, эз видзӧдлы котёл пытшкӧ.
Сійӧ чуксаліс менӧ удж помасьтӧдзыс ёна водзджык:
— Котӧрт гортад, талун кежлӧ тырмас.
Максимычлы поклон висьтав, шу, мый коркӧ пырала, видла старикӧс.
Меным лои нимкодь, и ме котӧрті шаланда вылысь.
Дӧзми котёлъяссьыс.
Кор ме уджалі тшын петан трубаяс костын копыртчӧмӧн, ме ёна мудзлывлі да пыр думайтлі асланым лӧнь улича йылысь.
Сэні пӧльтіс тӧв и сэтшӧм вӧлі лӧсьыд ворсны!
Первой колӧ вӧлі пыравны «Михаил» вылӧ, Костя дінӧ.
Кӧть ми и пинясим асывнас, но ӧбидаыс менам эз нин вӧв.
Збыльысь, Костя вылӧ оз позь дыр скӧравны.
Сытӧг гажтӧм.
Ме велалі сы дінӧ.
Ме котӧрӧн кайи трап кузя «Михаил» палуба вылӧ, видзӧдлі вентиляторнӧй трубаӧдыс да гораа чукӧсті:
— Костя!
Кочегаркаысь петысь пӧсь воздухыс гильӧдіс менсьым чужӧмӧс.
Гӧлӧсӧй менам пель чунӧдмӧн юрӧбтіс кӧрт листъяс пӧвстын.
Но кочегаркаысь некод эз шыась.
— Костя, ме мӧді гортӧ!
Трубаыс бара гораа мӧдысь шуис менсьым кыв помъяссӧ.
Друг кодлӧнкӧ сьӧкыд киыс кватитіс менӧ бӧрвывсянь пельпомӧд:
— Мый колӧ?
Ме бергӧдчи да ас весьтысь аддзи кочегарлысь изшом бусысь рудмӧм, пӧсялӧм косіник чужӧмсӧ.
— Костяӧс, котёл чиститысьӧс, ме чуксала.
— Костяыд абу тані, — зумыштчӧмӧн видзӧдліс сійӧ. — Сійӧ нӧ мый, вок тэныд лоӧ?
— Абу, ми ӧти улича вылынӧсь.
Друг менам.
Кочегар бара зумыштчис да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Тані сыкӧд неладнӧ артмис.
Но вот, гортас нин тэнад Костяыд.
— Гортас?
Мый сыкӧд лои?
— Пӧсь ваӧн сотчис сійӧ, гортас нуисны сійӧс.
Кулӧ, буракӧ, детинкаыс.
Ме мыйвынысь котӧрті Костя дінӧ.
Неужели сійӧ кулі нин?
Оз вермы лоны!
Ӧти здукӧн ме вои керка дінӧдз, кӧні олісны Чижовъяс.
Меным паныдасис Гриша Осокин.
Сійӧ кытчӧкӧ вӧлі котӧртлӧма, лолыс тырӧма да сёрнитнысӧ эз вермы.
— Костя...
Костя... ставнас... ставнас сотчӧма...
Сідзкӧ, збыль!
Ме ньӧжйӧник пыри Чижовъяс ордӧ.
Костя куйліс крӧвать вылын кельдӧдӧм чужӧма, синъяссӧ куньӧма.
Крӧвать дорас пукаліс мамыс да бӧрдіс.
Костялӧн вӧлі сотчӧмаӧсь киясыс и кокъясыс.
«Святӧй Михаил» вылын кык котёл.
Ӧтик котёлсӧ чиститӧма Костя, мӧдсьыс вӧлі парсӧ абу лэдзӧма.
Кочегар тшӧктӧма Костялы пырны площадка улас да тупкыны клапансӧ.
Костя бергӧдіс вентильлысь штурвальчиксӧ, и тайӧ здукас резьбаыс жугалӧ.
Страшнӧй ыджыд вынӧн да шумӧн чепӧсъяс парыс да уськӧдас котёл чиститысьӧс...
Ме муні Чижовъяс ордысь ёна тревожитчӧмӧн аслам друг вӧсна.
Аски рытнас, кор ме вои удж вылысь, миянӧ локтіс Костялӧн мамыс:
— Димушка, тэнӧ Костя корӧ.
Талун сылы кокньыдджык.
Кор ми пырим Чижовъяс комнатаӧ, Костя куйліс восьса синъясӧн.
Сійӧ нюммуныштіс меным.
Кыкнан киыс вӧлі сылӧн бинтуйтӧма.
— Димка, — шӧпнитіс Костя, кор мамыс петіс комнатасьыс, — вай честнӧй кыв, мый он висьтав...
Ме эг гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитӧ Костя.
— Колӧ ӧти удж вӧчны.
Ме тэныд висьтала.
Вай честнӧй кыв, мый некодлы... ни ӧти мортлы...
— Честнӧй кыв, Костя!
Некодлы!
Костя лэптыштіс юрсӧ пӧдушка вывсьыс да мӧдіс сёрнитны ещӧ на гусьӧнджык:
— Тані Соломбалаын эм ӧти морт, Антон дядь.
Сійӧ большевик.
Сӧмын та йылысь некод оз тӧд.
И тэ чӧв оз!
Гӧгӧрвоан?
Ме довкниті юрӧн.
— Ме ордын сысянь письмӧ эм.
Колӧ карӧ нуны.
Нуан? — И Костя висьталіс меным, кытчӧ колӧ нуны письмӧсӧ.
— Дерт жӧ, нуа.
Костя синнас петкӧдліс меным пӧдушка вылас:
— Со сэтысь босьт.
Пӧдушка увсьыс ме перйи конверт.
— Дзеб пыдӧджык! — шӧпнитіс Костя.
— А мый тайӧ... Антон дядьыс вӧчӧ? — юалі ме.
— Сійӧ матрос флотскӧй полуэкипажысь.
Батьлӧн ёртыс.
А тӧдан, мый вӧчӧ: уджалӧ белогадъяслы паныд.
Сӧмын та йылысь кыв ни джын.
Гӧгӧрвоин?..
Но эз на ставыс вӧв гӧгӧрвоана меным.
Костя ордсянь гортӧ мунігӧн ме нин мӧдтор йылысь думайті.
Менам друг, коді мекӧд ӧтлаын чиститліс котёлъяс да коді ворсліс челядькӧд казак-разбойникъясӧн, менам друг Костя отсасис большевикъяслы, вӧлӧма налӧн почтальон пыдди.
Таысь ӧд сійӧс вермисны мӧдӧдны Мудьюгӧ либӧ весиг вины.
Но сійӧ нинӧмысь эз пов.
Збой зон!
— Костя...
Костя... — зептысь конверт видлалігмоз шуалі ме. — Вот тэ кутшӧм вӧлӧмыд!
Дас квайтӧд глава
ПАРӦВӦЙ ШАЛАНДАВЫВСА МЕХАНИК
Аскинас ме муні училищеӧ.
Помасис гожӧм — помасисны каникулъяс.
Приходскӧй училищеса кузь коридорын тырыс челядь.
Переменаяс дырйи бара кутасьӧмӧн, «ичӧт кучкаӧн» ворсӧм, бумагаысь вӧчӧм ракаяслӧн да гулюяслӧн шлывъялӧм-лэбалӧм.
Уляша стӧрӧжика дыр звӧнитӧ ичӧтик кӧлӧкӧльчикӧн.
Ми котӧрӧн пырам классӧ.
Выльтор!
Миян классын выль велӧдысь.
А кӧні нӧ Яков Парамонович?
— Кӧні Яков Парамонович?
Учительница яндысьӧ, оз лысьт висьтавны.
Сійӧ ещӧ зэв на том.
— Сійӧ сэсся оз нин мӧд велӧдны тіянӧс...
Сійӧ... сійӧ... муніс.
— Кытчӧ муніс?
Сійӧ некытчӧ эз лӧсьӧдчыв муннысӧ да...
— Челядь, заводитам урок.
Миян талун арифметика.
Ме ог зэв верит.
Збыль, Яков Парамонович некытчӧ эз кӧсйы мунны.
Гашкӧ, и сійӧс...
Ме повзя тайӧ мӧвпсьыс.
Яков Парамонович вӧлі бур велӧдысь, и ми сійӧс зэв ёна радейтлім.
Урокыс кыссьӧ кузя да гажтӧма.
Ме думайта конверт йылысь, коді куйлӧ менам зептын.
Талун колӧ Костя поручение серти мунны карӧ.
Куим кок йылын сулалӧ сьӧд дӧска.
Гырысь букваясӧн да цифраясӧн сэтчӧ мелӧн гижӧма задачаыслысь условие:
«Барышник мынтіс чери кыйысьлы 1 пуд чериысь 50 кӧпейка.
Рынок вылын сійӧ вузаліс черисӧ 3 кӧпейкаӧн пунт.
Уна-ӧ босьтіс сійӧ барышсӧ?»
Ме ас син водзысь аддза эзысь рӧма пессьысь чериӧс, кодӧс тошка чери кыйысь перйӧ садӧкысь, ме син водзын сулаліс и барышник: сійӧ вӧлі Орликов кодь.
Но кӧть кыдзи ме эг зіль, задачасӧ решитны эг вермы.
Быд здукӧ видлавлі зептысь конвертӧс да зіли гӧгӧрвоны задачаыслысь смыслсӧ.
Училищеысь воӧм бӧрын ме эг вермы пукавны гортын.
Кор виччысян — кадыс, кыдзи нарошнӧ, кольӧ вывті ньӧжйӧ.
Ме петавлі ывлаӧ, пукавлі сюръяяс вылын, сьылі сьыланкывъяс.
Тадзи ме сьылі став песняяссӧ, кутшӧмъясӧс тӧдлі, но вӧлӧмкӧ, мый песняяссӧ колӧ тӧдны этша вылӧ вит пӧв унджык.
Сэки ме заводиті артавны.
Но таысь ме регыд дӧзми.
Кадыс коли шензьымӧн ньӧжйӧ.
Но ме помниті Костялысь тшӧктӧмсӧ: мунны позьӧ сӧмын рытнас, кор пемдас.
А друг менӧ кутасны?
Сэки конвертсӧ колӧ тӧдлытӧг шыбитны.
Он кӧ, тӧдмаласны Антон дядь йылысь, большевикъяс йылысь, кодъяс гусьӧн уджалӧны Архангельскын.
И мамӧс и Максимыч дедӧс арестуйтасны, кӧть найӧ и нинӧм оз тӧдны тайӧ история йывсьыс.
«Нинӧм, Димка, эн пов! — такӧді ме ачымӧс. — Костя ӧд оз пов.
Сійӧ збой зон!»
Медбӧрын, кыдзи меным кажитчис, кадыс воис.
Ме зіли мунны тэрмасьтӧг, но кокъясӧй асьныс менӧ нуисны водзӧ.
Регыд мысти ме нин вӧлі Кузнечевскӧй пос вылын.
Меным паныдасьлісны да ордйӧдлісны менӧ коляскаяс.
Синсӧ сайӧдан сьӧд лапӧда вӧвъяс ӧдйӧ тӧвзьӧдісны-нуисны найӧс пуӧн вольсалӧм шыльыд туй кузя.
Кузнечиха ю вом сайӧ Войвыв Двиналӧн ылыс берегас сутшкысьӧма лэччысь шонді.
Паськыд, пемдӧм, ыджыд ю визувтіс лӧня да кажитчис кынмӧмаӧн.
Первойсӧ ме муні набережнӧй кузя.
Сэсся кежи улича вылӧ, коді шусис Садоваяӧн.
Сэні, збыльысь, вӧлі сад.
Сійӧ занимайтіс быдса квартал.
Кузь кыдз пуяс вылысь гылалісны моски вылӧ виж коръяс.
Садсӧ вӧлі кытшалӧма решёткаа кӧрт ӧградаӧн.
Лӧсьыд эськӧ ворсыштны тайӧ садъяс!
Но кытысь нин... челядьӧс сэтчӧ оз лэдзны.
Ме эг казяв пемдӧмсӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, и ме котӧрті корсьны чардака флигель.
Летньӧй садйын ворсіс оркестр.
Но ме эг вермы сувтлыны здук кежлӧ.
Колӧ вӧлі патрульяс петтӧдз бӧр мунны Соломбалаӧ.
Поморскӧй улича кузя восьлалігмоз ме вуджи кык проспект да регыд мысти аддзи кык судта керка, код двор пытшкын сулаліс вит ӧшиня ляпкыдик флигель.
Вевт вылас ӧтик слухӧвӧй ӧшинь пыдди, кыдзи овлывлӧ пырджык, тыдаліс куим ӧшинь.
Ме кытшовті флигель гӧгӧрыс да чардакас каян векньыд поскӧд кайи.
— Мый висьталан, детинка? — пемыдсьыс кылі ме гӧлӧс.
Волнуйтчӧмысла муртса ме эг дзуг условнӧй кывъяссӧ:
Миша дядь... Миша дядь, ме вайи тіянлы сандали дӧмны, Агния Ивановна ыстіс...
— Уджыс уна, регыд ог вӧч, — кылі вочакыв.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи шуліс Костя.
— Агния Ивановналы новлынысӧ нинӧм.
Среда кежлӧ вӧчанныд?
— Вай сандалитӧ.
Пыр.
Кодкӧ восьтіс ӧдзӧс.
Чусыд югӧр визь уси чардакас.
Ме пыри комнатаӧ.
Тайӧ комнатаас ставыс вӧлі прӧстӧ: прӧшвиа пызан дӧраӧн вевттьӧм комод, пызан вылас — самӧвар, стенъясас — ӧти ыджыд рамка пытшкын зэв уна фотографическӧй карточкаяс, куим кока подставкаяс вылын — герань цвета сёй гырничьяс.
— Вай сандалитӧ...
О, да ми тэкӧд, вӧлӧмкӧ, тӧдсаӧсь нин!
Ме водзын сулаліс парӧвӧй шаландавывса уска механик, Николай Иванович.
Ме падмышті.
Меным кажитчӧ нин вӧлі, мый ме ӧшибитчи да веськалі эг сійӧ керкаас.
— Вай сандалитӧ, — мӧдысь шуис Николай Иванович.
Ме перйи конвертсӧ, и тайӧ ньӧти эз чуймӧд механикӧс.
Сідзкӧ, ставыс артмӧ сідзи, кыдзи колӧ.
Николай Иванович восьтіс конвертсӧ да лыддис гижӧдсӧ.
— Сідз, сідз, — шуис сійӧ.
Ме виччыси, мый ещӧ шуас механик.
Гашкӧ, сійӧ сетас меным ещӧ мӧд, ӧпаснӧйджык поручение?
А сійӧ шуис:
— Пуксьы, чай юышт!
— Аттьӧ, Николай Иванович.
Меным колӧ патрульяс петтӧдз гортӧ воны.
— Вот вӧлӧм мый!
Тайӧ вернӧ.
Патрульяс...
Сідзкӧ, тэ миян.
Видзӧдж, видзчысьджык! — сійӧ чӧв ланьтіс, сэсся нюммуніс да шуис: — Максимычлы поклонтӧ висьталін?
Но-но, котӧрт.
А тайӧ патрульясыд регыд бара оз лоны.
Овмӧдчам сэки!..
Дас сизимӧд глава
ТӦЛЫН
Регыд мысти ме ачым аддзылі Антон дядьӧс.
Сійӧ воліс Чижовъяс ордӧ видлыны Костяӧс.
Сійӧ вӧлі ыджыд лӧз воротника — гюйса — парусинӧвӧй матросскӧй дӧрӧма.
Сылӧн бескозырка лентасьыс ме лыдди: «Флотскӧй полуэкипаж».
Антон дядь воліс Чижовъяс ордӧ здук кежлӧ.
Сылы оз позь вӧлі дырджык кежлӧ кольччыны: сійӧс вермисны кыйӧдны шпионъяс.
Сійӧ колис миянлы выль письмӧ, сиис Костялы ӧдйӧджык бурдны да муніс.
Ещӧ куимысь ме ветлі карӧ, Николай Иванович ордӧ, нулі сылы письмӧяс Антон дядьсянь.
Костя дзикӧдз бурдіс сӧмын тӧвнас, кор Соломбала вӧлі тырӧма лымйӧн.
Ичӧтик керкаясыс миян улича вылын вӧліны лым вата пытшкӧ гартыштӧмакодьӧсь.
Лым толаясыс вӧліны кайӧмаӧсь керка вевтъясӧдз.
Лымйысь весалӧм москияс кыкнанладорас сідзжӧ вӧліны джуджыд лым толаяс.
Лым сьӧктасьыс копыртчыштӧмаӧсь топольяс да кыдз пуяс.
Ывла рӧмдігас кӧдзыд воздухыс лоліс лӧз.
Быдлаын ломтысисны пачьяс.
Лӧзов-руд тшын ньӧжйӧник рувъяліс-петіс трубаясысь да вольсасис улича кузяыс, мый вӧсна воздухыс лолі ещӧ на сукджык.
Пемыд сёр рытъясын ми волывлім орчча уличавывса ичӧтик керка дорӧ да пуксьывлім скамейка вылӧ.
Тайӧ вӧлі Антон дядькӧд аддзысьлан места.
Письмӧяскӧд тшӧтш матрос сетлывліс миянлы нянь тор либӧ некымын галет.
Аскинас письмӧсӧ ми нулывлім Николай Ивановичлы.
Декабрь тӧлысся кӧдзыдъяс бӧрын пуксисны шоныд лунъяс.
Соломбалаын ичӧтик ты вылын вӧлі вӧчӧма каток.
Ме кӧртавлі гынсапӧгъясӧ сімӧм «снегурка» коньки да луннас иславлі моски кузя, а рытнас гусьӧникӧн вуджлі забор вомӧн каток вылӧ.
Дерт, катокыс ньӧти эз вӧв ӧткодь Кузнечиха юкӧд да весиг Соломбала юкӧд.
Но ӧні ювывса йисӧ тыртӧма лымйӧн.
А арнас, кор первойя кӧдзыдъясыс дорлісны юсӧ, иславны бурджык места корсьны вӧлі оз ков.
Сьӧд йиыс нюклясис да предательскӧя рутшкакыліс.
Но Соломбаласа челядьӧс ӧмӧй повзьӧдан!
Каток вылын пыр вӧлі шума.
Медся ыджыд кытшӧдыс ислалісны рейтузъяса да кыӧм дӧрӧмъяса конькобежечьяс.
Кияснас ёна ӧвтчигтыр либӧ кияссӧ мышкас пуктӧмӧн найӧ лэбавлісны лэбачьяс моз.
Площадкасӧ кытшалысь паськыд кытшын ньӧжйӧник довгисны-мунісны помтӧм уна шарфъяс, пеля шапкаяс, шляпаяс, капоръяс да кыӧм шапкаяс.
Тайӧ вӧлі медся гажтӧм местаыс каток вылын.
Кияснаныс воча кутчысьӧмӧн, параӧн-параӧн лайкъялісны зонъяс да нывъяс.
Унаӧн эз кужны иславнысӧ да мучитчисны, муртса вешталісны кокъяссӧ, быттьӧкӧ йи вылӧдыс мунісны подӧн да чотісны.
Буретш тайӧ гажтӧм йӧз чукӧрас и позьӧ вӧлі иславны миянлы, челядьлы.
А миянлы окота вӧлі петны бегӧвӧй дорожка вылӧ либӧ каток шӧрас, фигурнӧя катайтчан площадка вылас.
Каток шӧрас вӧчсьӧ вӧлі быдсяма дивӧыс, кутшӧмӧс весиг и циркысь он аддзыв.
Фигуристъяс рисуйталісны тані йи вылас мича узоръяс, чертиталісны восьмёркаяс, чеччалісны, тэрыба бергавлісны да конькияснас йӧктісны вальс.
Костя эз ветлыв каток вылӧ: доктор шуис, мый кытчӧдзкӧ сылы колӧ видзчысьны вӧчавны резкӧй движениеяс.
Англичана да американецъяс вӧчисны садйын чой.
Сійӧ вӧлі пуясысь джуджыдджык.
Соломбаласа олысьяс некор на эз аддзывны татшӧм йи чойяссӧ.
Иностранецъяслӧн вӧвлытӧм джуджыд да векни, кузь ската йи чойыс ньӧти эз вӧв миян русскӧй йи чойяс кодь.
Ӧтчыд воскресеньеӧ ми мунім садйӧ.
Сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь английскӧй да американскӧй офицеръяс.
Весиг медся косіникъясыс на пиысь асланыс ыджыд виж пасьяснас кажитчисны кызъясӧн.
Офицеръяс куритчисны, гораа сёрнитісны да сералісны.
— Эй, детинкаяс! — горӧдіс ӧтик. — Коді кӧсйӧ получитны сюрс шайт?
Коді медся збой?
Иностранецъяс вӧзйисны тысяча шайт сійӧ детинкалы, коді исковтас чой йывсяньыс конькиӧн.
Найӧ йӧймисны, али мый, тайӧ американечьясыс?
Мед колӧкӧ асьныс исковтасны конькинас та вылнасяньыс!
Миян паськыд чой йывсянь иславны ми эгӧ полӧй.
Но чужеземецъяслӧн йи чойыс вӧлі кык-куим пӧв джуджыдджык.
Йи туйыс муніс чойсяньыс увлань пуяс костӧд чукльӧдлігтыр.
Иностранецъяс ассьыныс йи чойсӧ вӧчисны лымтӧг.
Кӧдзыд дырйи найӧ киськалісны куш пӧвъяссӧ ваӧн.
Вӧсньыдик, пырыс тыдалана йи улас вӧлі тӧдчӧны весиг увъясыс да пӧв костъясыс.
Шутка-ӧ - исковтны татшӧм чой йывсянь!
Но век жӧ челядь пиысь збойыс сюри.
Тайӧ вӧлі Мишка Сычов, Нёльӧд проспектса дас куим арӧса детинка.
— Дугды, Мишка! — горӧдіс сылы ёртыс. — Аддзан, найӧ кодӧсь.
Ылӧдасны...
Но Мишка повтӧг кавшасис нин пос кузя чоййывса площадка вылӧ.
Но сэні, сы вылнаад, сійӧ друг повзис.
Сійӧ кыкысь матыстчыліс дорйылас да кыкнансьыс бӧрыньтчывліс.
— Гуд, бой!
Исковт вай, детинка! — горӧдіс офицер. — Трус, детинка!
Челядь, ӧта-мӧд дінас топыда топӧдчӧмӧн да юръяснысӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны Мишка вылӧ да чӧв олісны.
Миянлы зэв окота вӧлі, медым Мишка Сычов докажитіс иностранецъяслы русскӧй челядьлысь повтӧмлунсӧ.
И тайӧ жӧ кадас ёрт вӧсна полӧм йирис сьӧлӧмнымӧс.
— Эн исковт, Миша, — кевмысяна гӧлӧсӧн шуис Мишкалӧн ёртыс. — Оз ков, кувтӧдзыд дойман...
Лэччы...
Но Мишка эз кыв.
Медся страшнӧ вӧлі заводитны — первойя кымынкӧ аршиныс вӧлі пӧшти дзик веськыд.
Мишка вешйис бӧрӧ, сэсся, синсӧ лапниттӧг кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігмоз, пидзӧсъяссӧ кусыньттӧг, прӧйдитіс площадка вомӧныс да уськӧдчис увлань.
Сійӧ эз исковт, а дзоньнас ёкмыльӧ ёкмыльтчӧмӧн уси, а здук мысти вӧлі нин чой горулас.
Уліас, кузь скат кузя зэв ӧдйӧ тӧвзигӧн, сійӧ кутіс веськӧдчыны.
Сійӧ прӧйдитіс первой туй чукыльсӧ, и, кажитчӧ вӧлі, мунӧмыс сылӧн кутіс надзмыны.
Челядь видзӧдісны збой детинка бӧрся ловшынысӧ кутӧмӧн.
И друг туйыслӧн мӧд чукыляс, век на сэтшӧм ӧдӧн лэбигтыр, Мишка эз удит веськӧдны да сутшкысис лымъяс.
Челядь ойӧстісны.
Ставыс!
Пом!
Прӧпадитіс!
Секунда кымын нинӧм вӧлі оз тыдав усьӧмсьыс пуркнитӧм лым пырыс.
Сэсся пу дорын вылын вуджӧртчылісны Мишкалӧн кокъясыс, и сьӧлӧмтӧ дойдан страшнӧй горӧдӧм поткӧдіс чӧв-лӧньсӧ:
— А-а-а!..
Ми уськӧдчим Мишка дорӧ.
Сійӧ куйліс, ставнас лымйӧсь, вӧрзьӧдчывтӧм, парсассьӧм кельыд чужӧма.
Челядь копыртчисны сы весьтӧ:
— Мишка!
Миша!
Мый тэкӧд?
Гӧгӧрыс ӧдйӧ чукӧрмисны йӧз.
Иностранецъяс тэрыба мӧдісны разӧдчыны садйысь.
Найӧ, тыдалӧ, повзисны, мый налы вермас сюрны чукӧрмысь йӧзсянь.
Видзчысигтыр Мишаӧс нуисны скамейка вылӧ.
Сылӧн вӧлі чегӧмаӧсь кокъясыс.
Сійӧ ойзіс да эз восьтыв синъяссӧ.
— Калечитісны детинкасӧ, — зумыша шуис олӧма рабочӧй, пасьсӧ пӧрччигмоз да шебрӧдіс Мишаӧс.
— Аддзӧмаӧсь ворсантор!
Детинкаыс ӧні нэм кежлас калекаӧн лоӧ...
— Колӧ комендантлы норасьны!..
— Комендантыд нинӧм оз вӧч...
Ме видзӧді Мишка вылӧ да тіралі, буракӧ, кӧдзыдысла.
Регыд мысти воис вӧла.
Мишкаӧс пуктісны доддьӧ да нуисны больничаӧ.
Тайӧ кадсяньыс челядь некор нин эз матыстчывны иностранецъяслӧн йи чой дорӧ.
...Тӧлыс мӧдіс кольны.
Лымйыс ӧдйӧ сылі.
Двина вылын йиыс рудӧдіс да кыптіс.
Архангельскын мӧдіс кывсьыны Войвыв Двина кузя да кӧрт туй кузя Краснӧй Армия частьяс наступайтӧм йылысь.
Гусьӧн висьтавлісны интервентъяслӧн поражение йылысь да белӧй армияын восстаниеяс йылысь.
Да и Архангельскса олысьяс асьныс аддзылісны ӧти татшӧм восстание.
Кузнечевскӧй казармаясын салдатъяс ӧткажитчисны мунны фронт вылӧ.
Найӧ вӧтлӧмаӧсь офицеръяссӧ да чукӧртчӧмаӧсь митинг вылӧ.
Сэки казармаяс дорӧ воӧма английскӧй морскӧй пехота.
Мӧдісны лыйсьыны.
Англичана, американецъяс да белогвардеецъяс кутісны лыйлыны восставшӧйясӧс пулемётъясысь да бомбомётъясысь.
Пуляяс сяргӧмысь зильгисны стеклӧяс да киссис штукатурка.
Восставшӧйяс воча лыйсисны ӧшиньяссянь да казарма чардаксянь.
Матыс керкаса олысьяс полігтыр дзебсялісны гӧбӧчьясас.
Восстаниесӧ пӧдтісны.
Салдатъясӧс сувтӧдісны стройӧ да торйӧдісны дас мортӧн.
Быд дасӧд мортсӧ вӧлі петкӧдӧма стройысь.
«Дасӧдъяссӧ» нуӧдісны Мхиӧ да сэки жӧ лыйлісны.
Сёрнитӧны вӧлі, мый англичана да американечьяс регыд мунасны Архангельскысь.
Английскӧй салдатъяс тшӧтш эз шоча ӧтказывайтчывны воюйтӧмысь.
Ӧтчыд асывнас училищеын Костя майшасьӧмӧн шӧпнитіс меным:
— Тӧрыт Антон дядьӧс да ещӧ ӧти матросӧс нуӧдісны кытчӧкӧ кладбищелань.
Колӧ Николай Ивановичлы висьтавны.
Тайӧ луннас ми долженӧсь вӧлі встретитчыны Антон дядькӧд.
Ми мунім надейтчӧмӧн: а вермас лоны...
Кӧть пӧраыс матыстчис вой шӧр кадлань, вӧлі югыд.
Ӧні ми эгӧ нин пуксьӧй скамейка вылӧ, медым эз вӧв некутшӧм подозрение, а шӧйтім уличаӧдыс.
Мый нӧ сэні лёкыс — кык детинка кӧ оз водны узьны да войын котралӧны уличаӧд!
А гашкӧ найӧ лӧсьӧдчӧны чери кыйны мунны!
Но мый дыра кӧть ми эг виччысьӧй, матрос эз лок.
И ми гӧгӧрвоим: Антон дядьӧс лыйлӧмаӧсь...
Буракӧ, сылысь аддзисны листовкаяссӧ...
Аски рытнас ми мунім Николай Иванович ордӧ.
Сэні вӧліны ещӧ тӧдтӧм куим рабочӧй.
Кор Костя висьталіс Николай Ивановичлы лоӧмтор йывсьыс и Николай Иванович висьталіс та йылысь аслас ёртъясыслы, ӧти рабочӧй стрӧга юаліс миянлысь:
— А ті ӧшибитчӧмӧн энӧ висьталӧй кодлыкӧ?
— Ми тӧдам, абу нывкаяс, — серьёзнӧя да ӧбидапырысь вочавидзис Костя.
— Надежнӧй йӧз, важӧн тӧдсаӧсь, — меліа нюммунігмоз шуис Николай Иванович.
Ми кылім, кыдзи Николай Иванович ньӧжйӧник сёрнитіс ёртъясыскӧд.
— Выступитны колӧ, ме важӧн нин шуа, — джоджӧ видзӧдігмоз шуис мӧд рабочӧй. — Мый сэні миян нюжмасьӧны!
— Укватъясӧн он выступит, — шуис Николай Иванович. — Оружие абу, и йӧзыс абу дасьӧсь.
Комитетын тӧдӧны та йылысь.
Наступлениеыс миян йӧзлӧн задержитчис.
Интервентъяс бара ыстісны подкрепление кӧрт туй кузя.
— Маймаксаын йӧзыс важӧн дасьӧсь, — вочавидзис сійӧ жӧ рабочӧйыс. — Мый дыра виччысьны колӧ!
Тадзнад миянӧс ставнымӧс пуксьӧдаласны да лыйласны...
Николай Иванович чеччис.
Синкымъясыс сылӧн чукыртчисны.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс рабочӧй вылӧ, коді сыкӧд споруйтіс:
— Эн сӧр, Богданов!
Ставнымӧс миянӧс оз вермыны лыйлыны.
Весьшӧрӧ тэ паникасӧ лэптан.
Выступитнысӧ колӧ кад бӧрйыны.
Вот оружие судзӧдам да фронтыс Архангельск дорӧ матыстчас — сэки и выступитам.
— А мый, оружиеыд этша?
— Пока этша, — вочавидзис механик.
Николай Иванович ордын ми юим няньӧн чай.
— Ребята, мыйкӧ дыра ӧні энӧ волывлӧй.
Ті бура отсасинныд миянлы. — Николай Иванович мыччис миянлы кисӧ да ньӧжйӧник шуис Костялы: — Тӧдмалім, батьыд тэнад ловъя, Мудьюгын пукалӧ.
Висьтав мамыдлы, а сэсся некодлы...
Кылан!
Ок, кутшӧм нимкодь лои тайӧ юӧрсьыс Костялы!
Сійӧ кватитіс Николай Ивановичӧс соскӧдыс, и тюрӧбӧн мӧдіс визувтны сылӧн синваыс.
— Збыль ловъя?
— Зэв бура тӧдам.
Сӧмын чӧв ов...
Кажитчӧ, первойысь ме аддзылі, кыдзи Костя бӧрдіс.
Гортӧ бӧр мунігӧн сійӧ туй чӧжыс бӧрдіс, сераліс да кутліс менӧ.
Бур другӧй менам, Костя Чижов!
Соломбалаын челядь дырйи ми ни ӧти кыв эг шулӧй Антон дядь йылысь да Николай Ивановичкӧд тӧдмасьӧм йылысь.
Ӧні, ас кежаным, ми частӧ казьтывлім матрос-большевикӧс.
Ми этша тӧдім тайӧ военнӧй матросскӧй формаа, этша сёрниа да век видзчысьысь мортсӧ.
Буракӧ, сылы эз вӧв зэв кокни овны да выполняйтны подпольнӧй комитетлысь заданиесӧ, кор сійӧ пӧшти пыр вӧлі аслас унтеръяс да офицеръяс син улын.
Опасность лоны подозритӧмаӧн либӧ казялӧмаӧн Антон дядьӧс кыйӧдіс быд воськолын.
— Кыдзи нӧ оз пов сійӧ! — мукӧддырйи шулі ме Костялы. — Ӧд казармаын сылӧн сы мында врагыс!
— Сійӧ большевик! — вочавидзліс Костя.
И тайӧ ӧтветыс объясняйтіс ставсӧ.
Ми тӧдім нин уна большевикӧс да аддзылім налысь повтӧмлунсӧ.
Но вот ӧні Антон дядь абу.
Тайӧс казьтыштігӧн лолі зэв шог.
Ӧні кыдзкӧ торйӧн нин окота вӧлі аддзӧдлыны сійӧс, инмӧдчывны сылы бескозырка дінас, ленточкаяс дінас, лӧз воротник дінас да шуны: «Аттьӧ, Антон дядь!»
Соломбалаын быдлаын тӧдчис, мый интервентъяс да белогвардеецъяс лӧсьӧдчӧны фронт вылын наступление кежлӧ.
Кладбище сайын тэрмасьӧмӧн лун-лун велӧдісны салдатъясӧс.
Муяс вылысь челядь аддзылісны патронъяс, взорвитчытӧм гранатаяс да пироксилиновӧй шашкаяс.
Митька Ильинлысь орӧдіс кисӧ: сійӧ кутӧма киас ӧзтӧм шашка.
Взорвитчысь бомба осколок перйис синсӧ Лида Крыловалысь.
Мукӧддырйиыс патронъяса обоймаяс сюрлісны Соломбала уличавывса канаваясысь.
Костя бара лӧсьӧдчис мунны котёлъяс чиститны.
А ӧні ми катайтчим Соломбалка ю вылын ыджыд шлюпкаӧн, кодӧс кутім Войвыв Двина вылысь тулыснас йи кылалігӧн.
Шлюпкаыс вӧлі важ да сьӧкыд.
Но ми ӧні вӧлім сылӧн кӧзяинъясӧн, и сійӧ миянлы кажитчис зэв бур судноӧн.
Асланым суднолы ми сетім ним «Молния».
Ми бара решитім корсьны клад, но тайӧ пӧрйӧ корабельнӧй кладбище вылысь нин.
Дас кӧкъямысӧд глава
МУНАМ КЛАД КОРСЬНЫ
Вой.
Кокни, пӧшти пырыс тыдалана ру кыптӧ ыджыд ю весьтын.
Руыс муртса-муртса тупкыштӧ сӧмын ю шӧрсӧ.
Ылыс мӧдар берегыс бура тыдалӧ ыркыд да кельыд ру вывтіыс.
Войвывса гожся вой.
Югыд, помтӧм, сійӧ тырӧма вӧвлытӧм сӧстӧм, вӧрзьӧдлытӧм чӧвлунӧн.
Кымӧртӧм паськыд небесаыс абу нин лунся кодь лӧз.
Сійӧ сэтшӧм жӧ сэзь да лӧнь, кутшӧм и став тайӧ чудеснӧй, сэтшӧм сэзь да загадочнӧй еджыд войыс.
Ді сайысь муртса кылыштіс землечерпалкалӧн сярган шыыс.
Пыж ньӧжйӧник кывтӧ вӧлі ва ньылыд.
Первойсӧ мый вынысь сынім, но регыд миянлы дышӧдіс сыннысӧ.
Тэрмасьнысӧ вӧлі некытчӧ, кӧть и туйыс вӧлі кузь.
Ми мунім корабльяс кладбищеӧ корсьны Трубинлысь кладсӧ.
Тӧрыт лунтыр ми лӧсьӧдчим экспедицияӧн мунігкежлӧ.
Костя тшӧктӧм серти дедлысь ме кори карта.
Ми бура тӧдім туйсӧ и сідзи, но кутшӧм экспедиция нӧ овлывлӧ картатӧг!
Вӧліны миян и компас, и разнӧй цвета рузум торъясысь вурӧм флаг, и ас вӧчӧм подзорнӧй труба.
Пыж нырын вӧліны гезъяс, чер, зыр, вугыр шатинъяс.
Ӧти кывйӧн шуны, экспедициялӧн снаряжениеыс вӧлі тырмымӧн.
Дерт, гортын ми эгӧ висьталӧй, кытчӧ мӧдӧдчам.
Сідз прӧста, мунам чери кыйны вой кежлӧ.
Висьталім кӧ ӧд асланым мӧвпъяс йылысь, ставныс эськӧ мӧдісны серавны.
Та вӧсна экспедицияӧ мунан плансӧ видзим ми ёна гусьӧн.
Кор пыж миян петіс Соломбалка ю вомысь паськыд ю вылӧ, ме сувтӧді гаровтӧм паруса мачта.
Тӧлыс эз вӧв, и тайӧ дӧзмӧдіс миянӧс.
Ӧти-кӧ, оз позь вӧлі паськӧдны парус; мӧд-кӧ, мачта йылын флагыс ӧшаліс шпорӧдчытӧг.
А миянлы окота вӧлі кывтны парусӧн, тӧв йылын шпорӧдчысь флагӧн.
Татшӧм торжественнӧй да важнӧй делӧас, кыдзи экспедицияӧ мунӧм, парус вӧлі зэв колана.
Ми радейтлім тӧвтӧм еджыд войяссӧ.
Но ӧні ми мечтайтім штормӧвӧй поводдя йылысь.
Костя некымынысь скамейка вылӧ паськӧдліс карта, и ми внимательнӧя видзӧдалім сійӧс.
Карта вылас вӧлі гижӧма: «Войвыв Двиналӧн дельта».
Юыс уна вожъяса, а вожъясыс кытшалісны діяссӧ да діторъяссӧ.
Зэв уна ичӧтик юяс усьӧны вӧлі паськыд юӧ.
А сэні, кӧні юыс ёна паськалӧ, заводитчӧ саридз, Двинскӧй губа.
Карта вылын неуна улынджык лӧсьыдіник места, кодӧс юыс топӧдӧма берегас да тупкӧма чукля кузь діӧн, вӧлі пасйӧма ичӧтик крестӧн.
Тайӧ и вӧлі корабльяслӧн кладбищеыс.
Мукӧд посни юясыс карта вылын кажитчисны сук лапъясӧн.
Татчӧ позьӧ вӧлі вошны.
И кар, и Соломбала саялісны син улысь.
Миян шлюпка гӧгӧрын вӧліны ю да вӧръяса да кустарникъяса берегъяс.
Торйӧн нин мича да заманчивӧй вӧлі веськыдладор берегыс.
Джуджыд гӧра йылын быдмисны гырысь коз пуяс, кодъяс веж турун пӧвстас да кустъяс пӧвстас кажитчисны сьӧдӧн.
Абу-ӧ бурджык эновтны экспедициянымӧс да кольччыны татчӧ?
Кыйны чери, ворсны сук вӧрын.
Но тайӧ предложениенас Костя эз сӧгласитчы.
Шонді лэччӧмсянь коли часысь не унджык, а асыввылын небеса дорыс бара нин пӧртмасис — висьталіс шонді петӧм йылысь.
Вой помасис.
— Веськыдвывлань рульсӧ! — командуйтіс аслыс Костя да крута бергӧдіс шлюпкасӧ береглань.
Ассьыным суднонымӧс ми сувтӧдім крут берег дорӧ да биасим.
Экспедициялӧн продовольственнӧй запасас вӧлі сукар да кос чери.
Тайӧ запасыслысь джынсӧ ми тэчим котелокӧ, пуктім сэтчӧ ва да котелоксӧ ӧшӧдім бипур весьтӧ.
Завтрак миянлы кажитчис зэв чӧскыдӧн — тадзи, пӧжалуй, век овлывлӧ свежӧй воздух вылын.
— Кор ми мунам настоящӧй экспедицияӧ, — мӧвпалігтыр шуи ме, — миян лоӧны консервъяс, сола яй, еджыд сукар, ром.
— А тайӧ ӧмӧй абу настоящӧй? — скӧрысь горӧдіс Костя.
— Абу, тӧдан, Костя, сэки миян лоӧ ещӧ шоколад...
— И какао, — содтіс Костя.
— И мехӧвӧй паськӧм, кыдзи настоящӧй путешественникъяслӧн...
— И винтовкаяс, Пржевальскийлӧн моз...
Сэки ми дзикӧдз ӧзйим.
Ми лыддьӧдлім сы мында коланатор, мый, пӧжалуй, весиг медся ыджыд корабльыс эськӧ лои грузитӧма мачта йылӧдзыс.
Гӧгӧрвоана, мый ми ни ӧти минута эгӧ сомневайтчӧй, мый озырлуныс сюрӧ миянлы.
Кольӧм вося неудачаным пӧшти вуні.
Сэки ӧд ми кладсӧ корсим сідз прӧста, а ӧні миян вӧлі настоящӧй экспедиция.
Да, ӧні миян лоӧ ром, консерв да шоколад, а асьным ми аппетитнӧя сёйим да ошким чери лы сора сукар рок.
Кор ми помалім ассьыным водз асывся завтракнымӧс, шуйгаладор берегын сулалысь ёсь йыла коз пуяс весьтӧд кыпӧдчис югыд шонді.
Турун пӧвстын мӧдісны дзирдавны лысва войтъяс, но ю весьтын руыс эз нин вӧв.
Посньыдик гыяс котӧртісны ю вывті.
Мӧдісны катласьны да коръяснас шумитны кустарникъяс.
Рытыв-лунсянь пӧльтысь тӧв ыдждіс.
Мачта йылын мӧдіс вӧрны да шпорӧдчыны воздухас миян уна рӧма вымпел.
Шлюпканымӧс ми йӧткыштім ляпкыдінысь да паськӧдім парус.
Сійӧ мӧдіс шлопӧдны ваас шкотнас, кыдзи циркын плетьнас шлопӧдӧ зверьясӧс велӧдысь.
Ме куті да зэлӧді шкотсӧ.
Паруссӧ зэлӧдіс тӧлыс, да сійӧ польдіс.
Борт улын гораа мӧдіс сёльӧдчыны ва.
— Лӧсьыд! — пыж бӧжӧ нёровтчӧмӧн да синъяссӧ читкыртӧмӧн шуис Костя.
Дас ӧкмысӧд глава
КОРАБЛЬЯСЛӦН КЛАДБИЩЕ
Пока ваыс ямис да пӧльтіс пӧпутнӧй тӧв, шлюпка ӧдйӧ кывтіс ю кузя.
Ми, пыжын куйлігмоз, висьтавлім ӧта-мӧдлы быдсяма вӧвлытӧмторъяссӧ.
Мукӧддырйиыс Костя ырскӧбтыліс-чеччыліс да подзорнӧй труба пыр видзӧдіс берегъяссӧ.
Сэсся трубасӧ сійӧ сетліс меным да шуліс:
— Ті аддзанныд, менам друг, со сэні, берегас, вражескӧй лагерь...
Кӧть трубаас и вӧлі пуктӧма увеличительнӧй стеклӧ, но сійӧ сӧмын мешайтіс видзӧднысӧ, ыліыс сы пыр вӧлі руа.
Труба пырыс ме нинӧм ог аддзы, зато труба вевдортіыс ме бура аддзи чери кыйысьяслысь ичӧтик керкаяссӧ, либӧ, кыдзи шуліс Костя, вражескӧй лагерсӧ.
Регыд мысти Костя аддзис ю вылысь ылысь пыж.
— Вӧтӧдны! — командуйтіс сійӧ.
Но пыжсӧ вӧтӧдны эз ковмы.
Сійӧ локтіс миянлы паныд.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ абу прӧстӧй пыж, а моторнӧй катер.
Сэні пукалісны офицеръяс да матросъяс.
Катер матыстчис миян «Молния» бердӧ.
— Кытчӧ мунанныд? — юаліс руль бердын пукалысь морскӧй офицер.
— Чери кыйны, — шӧйӧвоштӧг вочавидзис Костя.
— Кысянь?
— Соломбалаысь.
— Ылӧдз сюйсьӧмныд.
Тіянлы чериыд матысьджык сюрас, — шуис офицер.
И друг прикажитіс: — Обыщитны!
Ми повзим.
Ӧти минутаӧн миян экспедициялысь став снаряжениесӧ вӧлі пузувтӧма да лукйӧма.
— Тайӧ кутшӧм пулемёт? — миянлысь подзорнӧй труба видлалігмоз юаліс офицер да, ӧтветсӧ виччысьтӧг, шыбитіс сійӧс борт сайӧ.
— Господин офицер, энӧй, — няргыны мӧді ме, — тайӧ ми ворсам.
— Дурацкӧй ворсӧм!..
Тіянлы пыжа эз паныдась?
— Эз, — шуи ме.
— Этайӧ коді сынӧмнас мунӧ? — быттьӧкӧ мыйкӧ тӧдвылас уськӧдігтыр торкис менӧ Костя.
— Став пыжъясыс сынӧмӧн ветлӧны, — шпыньмунігмоз шуис офицер.
— Этайӧ, коді тай ичӧтик, сьӧдкодь? — нюжӧдіс сёрнисӧ Костя. — Ми жӧ, Димка, аддзылім — сійӧ Курья юӧ кежис.
Помнитан?
— Помнита, — утвердительнӧя шуи ме. — Сэні ещӧ кыкӧн вӧліны...
Костя чужӧм вылысь ме казялі дӧзмӧм.
Некутшӧм пыж ӧд ми эгӧ аддзылӧй.
А сійӧ пыжас, код йылысь юасис офицер, вермис лоны и куим морт.
Но, кутшӧмкӧ шуда случайность кузя, ме эг ӧшибитчы.
Офицер лоис внимательнӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, веритіс миянлы.
— Кытчӧ кежис?
— Курьяӧ! — ӧтпырйӧ горӧдім ми кыкнанным да ӧта-мӧд вежмӧн мӧдім висьтавлыны, кыдзи веськавны Курья юӧ.
Некымын минута мысти ми вӧлім свободнӧйӧсь да мунім водзӧ.
— А мый, найӧ кӧ юсӧ ставнас корсьысясны да оз аддзыны некодӧс? — юалі ме Костялысь.
— Дерт, найӧ некодӧс оз аддзыны, — радлігтыр вочавидзис Костя, — а тайӧ кадас найӧ, кодъясӧс корсьӧны, лоӧны ылынӧсь нин...
— Сэки найӧ вӧтчасны миян бӧрся.
Костя шутёвтіс:
— Оз вӧтӧдны!
Сэккості тӧлыс вежсис, и шлюпканымӧс мӧдіс нуны шуйгаладор берегланьыс.
Визулыс тшӧтш бергӧдчис.
Пыжыс пӧшти сулаліс места вылас.
— Вай бечеваӧн кыскам, — шуи ме. — Ю паныдыс ми век бечеваӧн кыскам карбастӧ, кор дедушкакӧд ветлывлам чери кыйны.
Шлюпка бортӧ ми кӧрталім гез.
Ӧтиным миянысь муніс берегӧд да кыским шлюпканымӧс.
Мӧдным пукаліс шлюпкаын да веськӧдліс.
Кор нин мудзим, ми решитім виччысьны, пока ваыс кутас ямны.
Берег дорӧ, кустъяс пӧвстӧ, ми биасим да бипур весьтӧ ӧшӧдім чайник.
Ме чӧвті вугыръяс да донкаяс.
Эз прӧйдит и минута, кыдзи меным шеді былькъя синма ёкыш.
Костя тшӧтш чӧвтіс вугыръяс.
Но сэсся ни ӧти чери эз видлы самсӧ.
Ёкышсӧ лэдзим ва тыра ведраӧ.
Вӧлі интереснӧ видзӧдны, кыдзи сійӧ, кусыньтчӧмӧн да, гӧрд бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, ветлӧдліс миян аквариумын, дугдывтӧг зурасьліс стенъясас.
Пуӧм ва юыштӧм бӧрын да сукаръясӧн нуръясьыштӧм бӧрын ми водім эжа вылӧ да унмовсим.
Миянӧс садьмӧдіс лун шӧр кадся жар шонді.
Воздухас дзизгисны лӧдзьяс.
Вӧлі терпитны вермытӧм жар.
Ми купайтчим да бара мӧдӧдчим туйӧ.
Тайӧ местаыс, кодӧс тупкӧ вӧлі чукыля кузь ичӧтик ді, збыльвылас вӧлі кладбище кодь.
Тані вӧлі чӧв-лӧнь.
Ді вылас сука быдмисны кузь кыдз пуяс да ловпуяс, найӧ видзисны бухтасӧ тӧвъясысь.
Мелодичнӧя сьылісны пу коръяс пӧвстын тыдавтӧм лэбачьяс.
Пӧлыньтчӧм да чегъяссьӧм мачтаяс чурвидзисны бухта весьтын крестъяс моз.
Кӧнсюрӧ корабль корпусъясыс оз вӧлі тыдавны, и сӧмын мачтаясыс да реяясыс мыччысьӧмаӧсь васьыс.
Тайӧ вӧліны вӧйӧмаяс весьтын крестъяс.
Ва веркӧс вылас быдлаын чурвидзисны жугалӧм рульяса вушйӧм кормаяс.
Важ, сьӧдасьӧм бот сунгысьӧма берегас.
Обшивкаыс бортъяссьыс нетшкыссьӧма да чурвидзис, быттьӧкӧ кулӧм ыджыд лэбачлӧн гӧныс.
Берегын пласьвидзисны шкунаяслӧн бортъясыс, куйлісны кильяслӧн да шпангоутъяслӧн скелетъясыс, рубка да палубнӧй надстройкаяслӧн колясъясыс, кодъяс пыдӧ тырӧмаӧсь лыа пиас.
Найӧ аддзӧмаӧсь тані, бухтаас, аслыныс покой.
Пӧрысьмӧм странникъяс — шкунаяс, ботъяс, яхтаяс, пыжъяс, карбасъяс — помалӧмаӧсь олӧмнысӧ.
Коркӧ найӧ ветлӧдлісны Белӧй мореӧд да Ледовитӧй океанӧд, пыравлісны Новӧй Земля дорӧ, норвежскӧй фиордъясӧ, Христианияӧ, Лондонӧ да Ливерпульӧ.
На вылын плавайтысь морякъяс кыйлісны треска, зубатка да морскӧй ёкыш, прӧмышляйтісны тюленьӧс, ӧктылісны гӧгӧра колькъяс.
Тшӧтшкӧс пыдӧсъяса речнӧй баржаяс тыдалісны морскӧй суднояс пӧвстын.
Но медся интереснӧйнас, мый ми аддзылім, вӧлі зэв мича ыджыд шкуна.
Сійӧ весиг абу пӧлыньтчӧма, и сы мачтаяс вылӧ кольӧмаӧсь на снастьясыс.
Шкуна нырас зарниӧн гижӧм выпуклӧй букваясыс муртса пӧлӧстчыштӧмаӧсь, но ми кокниа лыддим шкунаыслысь нимсӧ — «Белуха».
Мачтаясыс вӧліны джуджыдӧсь, неуна нёрӧмаӧсь бӧрвыв.
Та вӧсна шкунаыс кажитчис торъя мичаӧн.
Татшӧм шкунаяссӧ рисуйтӧны книгаясын.
Шкуна нырас вӧлі вундалӧма нывлысь фигура.
— Кутшӧм кузь юрсиа нывбабаыс! — шуис Костя.
— Абу нывбаба, а обыкновеннӧй русалка.
Тӧдан, Костя, ловъяясыс найӧ зэв лёкӧсь: ылӧдлӧны морякъясӧс да отравляйтӧны.
— Сӧрӧм, ловъя русалкаясыс оз овлыны.
— Зато морскӧй чӧртъяс овлӧны.
— И чӧртъясыс оз овлыны.
— А вот овлӧны, — настаивайті ме. — Дедушка ачыс аддзылӧма морскӧй чӧртсӧ.
Мурманын кыйӧмаӧсь.
Ичӧтик сэтшӧм, бытшласьысь.
— Ог тӧд, — шензис Костя, — сӧмын бать меным висьтавліс, мый чӧртсӧ выдумайтӧмаӧсь попъяс.
И вӧрсаясӧс, и русалкаясӧс, и олысяясӧс — ставсӧ выдумайтӧмаӧсь.
— Миян дедушка енмыслы оз верит.
Но сӧмын, тӧдан, морскӧй чӧрт — сійӧ абу настоящӧй, а животнӧй сэтшӧм...
— Но, тайӧ мӧд делӧ, — серьёзнӧя шуис Костя.
Шкуна бортъяс дінын ваыс гыалыштӧ, и кажитчӧ вӧлі, мый судноыс сулалӧ якӧритчӧмӧн да качайтчӧ.
Но шкунаыс зумыда сулаліс ляпкыдінын.
Ми весиг вунӧдім клад йылысь да домалім шлюпканымӧс шкуна бердас.
— Кутшӧм тані лӧсьыд! — палуба вылас чеччыштӧм бӧрын шуис Костя. — Ме кӧ тӧді, важӧн нин эськӧ локті татчӧ.
Палуба вылас вӧлі тырыс пукталӧма важ пӧвъяс, гезторъяс, канатторъяс да клянича торъяс.
Палуба пӧвъяс костъясас сывлӧма да бӧр кынмӧма бусысла рудӧдӧм сир.
Сирыслӧн тӧдса, чӧскыд дукыс кыдзкӧ аслысногӧн волнуйтіс.
Ми видлалім шкунасӧ ставсӧ.
Ӧта-мӧд бӧрся ми бергӧдлім тӧчитӧм воропъяса ыджыд штурвал, лэччылім кубрикӧ.
Пыралім трюм люкӧ.
Сэні шуштӧм пемыдас дзирдаліс ва.
Миян сёрниным гораа юргис трюмас.
Ӧти кывйӧн шуны, миянлы зэв вӧлі гажа.
Костя друг тӧдвылас уськӧдіс клад йылысь:
— «Белуха» вылын нинӧмыс абу.
Деньгаыс эськӧ тані абу нин, но весиг абу и сійӧ, мый вылӧ сюрӧ деньгаыс.
Кызьӧд глава
ВӦЛЬНӦЙ ВОЗДУХ ВЫЛЫН
Но кладыс миянӧс мыйлакӧ эз волнуйт.
Миян мӧдіс сюмавны кынӧмъясным и тэрмасим петны берегӧ.
Паськыд лапъяса кык ён коз улӧ ми вӧчим миян экспедициялысь лагерсӧ.
Парусысь да пу лапъясысь вӧчӧм чом бура видзис миянӧс зэръясысь, тӧлысь да шондіысь.
«Молния» мачта вылысь флагсӧ торжественнӧя ми вайим берегӧ да сувтӧдім палатка весьтӧ.
Истӧгным вӧлі этша.
Костя заводитіс би перйыны зыртӧмӧн.
Но кӧть кутшӧма сійӧ эз зіль, нинӧм эз артмы.
Сэки решитім биасьны да не кусӧдлыны сійӧс лун и вой.
— Вай татчӧ кольччам пыр кежлӧ, — предложитіс Костя. — Стрӧитам ичӧтик керка да овны кутам сэтчӧдз, кытчӧдз карӧ оз воны краснӧйяс.
— А кыдзи нӧ кладыд? — юалі ме.
— Кольччам, огӧ кӧ аддзӧй.
Кутам вӧравны да чери кыйны.
Тайӧ вӧлі ыштӧдана — кольччыны да вӧралысьяс моз овны вӧрын.
— Жаль, мый тані тигръяс да слӧнъяс абуӧсь.
Зато ошъяс да кӧчьяс, буракӧ, уна.
Бипур ыпъяліс-ломтысис югыда да тшынтӧг.
Тшыныс кӧ петӧ, йӧзыс ылысянь аддзӧны.
Колӧ бӧрйыны кос увъяс — сэки бипурсьыд тшыныс оз пет; та йылысь ми тӧдмалім индеецъяс йылысь книгаысь.
Но тайӧс ми и сідз тӧдім книгаястӧг.
Дедушка пыр жӧ тадзи вӧчлывліс, кӧть сійӧ и некор эз лыддьыв индеецъяс йылысь тайӧ книгасӧ.
Бипур весьтын ӧшаліс тшынысла сьӧдасьӧм котелок.
Котелокын пусис ёкышысь юква.
Пуксис вой.
Кыптіс ру да тупкис дісӧ да шкунаяслысь и ботъяслысь корпусъяссӧ.
Кӧть ми и эгӧ веритӧй, мый эмӧсь чӧртъяс — русалкаяс да васаяс, кӧть и ун эз на лок, но ми эновтім кладбище видлалӧмсӧ аски асылӧдз.
Веськыда кӧ висьтавны, рытыс вайис миянлы кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шог.
Кутшӧм лӧсьыд эськӧ ӧні узьны гортын.
Клад йылысь мӧвпъяс кажитчисны ӧні тешкодьӧн.
И дзик нин лӧсявтӧмӧн кажитчис ӧні татчӧ овны кольччыны кӧсйӧмыс.
Кыдзи вермис воны Костялы юрас татшӧм чепухаыс!
Ми сёйим ёкыш юква да сукар колясъяссӧ.
Мый сэсся водзӧ вӧчны?
Ме тӧді, мый Костя тшӧтш думайтӧ та йылысь.
Но ми кыкнанным эгӧ кӧсйӧй висьтасьны ӧта-мӧдлы асланым жугыльмӧм йылысь.
«Асылыс рыт дорысь бурджык» поговорка тӧд вылын кутӧмӧн ми, чӧв олігтыр, водім узьны.
Чомйын вӧлі рӧмыд.
Важ паруслӧн уна розьяс пыр видзӧдчис кельыд вой.
Ыркыд лои.
Эз узьсьы.
Куйлыны вӧлі гажтӧм.
Ме видзӧдлі Костя вылӧ.
Сійӧ эз жӧ узь.
Сылӧн паськыда восьтӧм синъясыс видзӧдісны вывлань.
— Костя, гажтӧм.
Тэныд окота гортад мунны?
— Ньӧти, — вочавидзис Костя. — Ме верми эськӧ тані дас во овны.
— А ме эськӧ верми сё во овны!
— А ме кыксёӧс!
— А ме куимсёӧс!
— А ме витсёӧс!
— А ме быдса тысяча во!
Вочасӧн мудзыс мӧдіс личкыны менӧ.
Чӧскыда вугралігтыр ме кылі Костялысь гӧлӧссӧ, а вочавидзны эз нин вӧв окота да и эг вермы.
...Садьмӧмыс вӧлі тешкодь.
Первойсӧ ме некыдзи эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла ме узя паськӧмӧн.
Асыв ӧні али рыт?
Мыйла нӧ ӧти пельпомлы жар, а мӧдыслы ыркыд?
Медбӧрын, мыйла эшкыныс менам сэтшӧм чорыд да сылӧн пом ни дор абу?
Вӧтӧн ме аддзылі ёлка, кытчӧ тырыс вӧлі ӧшлӧма ма кодь юмов преникъяс...
Юр весьтын гажаа сьыліс лэбач.
Эшкын улӧд писькӧдчис бипурйысь курыд, но лӧсьыд тшынтор.
И сэки меным ставыс уси дум вылӧ.
Тайӧ абу эшкын, а парус; чомным миян киссьӧма ми узигӧн на.
Шуйга пельпомлы васӧд муас вӧлі кӧдзыд.
Веськыд пельпомӧс брезент пырыс шонтіс шондіыс.
Вӧлӧма абу асыв, а лун шӧр кад.
Мекӧд орччӧн Костя эз вӧв.
Сійӧ ноксис бипур дорын, черӧн поткӧдліс корабль вылысь ваялӧм пӧвъяс.
Бипур весьтын таган йылын ӧшалісны котелок да чайник, найӧс нюліс джуджыд биыс.
Менам друг вӧлі зэв серьёзнӧй, быттьӧкӧ уджалысь настоящӧй моряк.
Кӧмтӧм Костя дугдывтӧг лэптыштлывліс пидзӧсъяс улӧдзыс пуджӧм гачсӧ.
Ме петі парус улысь да матыстчи бипур дорӧ.
Тӧрытъя гажтӧмтчӧмсьыс нинӧмыс абу кольӧма.
Бухта весьтын вылын шлывъялісны каляяс.
Веж пуясыс да веж туруныс шонді югӧръяс водзас вӧліны картинкаяс вылын моз жӧ югыдӧсь.
Чикышъяс зэв тэрыба жбыркъялісны воздухас берегъяс костӧд.
Сэні, ю чукыльтанінас, шонділӧн косьтӧм виж крут бужӧдын тыдалісны розьяс — чикышъяслӧн позъясыс.
Бужӧдыс вӧлі географическӧй карта кодь: зэв уна векни потасъясыс — юяс, чикыш позъяслӧн сьӧд кытшъясыс — каръяс.
Ваыс вӧлі медся ичӧт.
Бухтаыс вежӧдіс нюйт турунӧн, эжӧрӧн да балаболкалӧн паськыд коръяснас.
Лӧсьыд, гажа да лӧнь вӧлі корабельнӧй кладбище вылын.
Но, оз кӧ нин дас во, то некымын лун овны тані зэв лӧсьыда позьӧ!
Но сэки меным тӧд вылӧ уси, мый талун сёйны миян нинӧм.
И менӧ бара гажтӧм босьтіс, быри асъя кыпыдлунӧй.
Костя эз казяв менӧ да сёрнитіс ас кежас.
Сійӧ командуйтіс котелокӧн да чайникӧн, да сэтшӧм гораа да скӧрысь, быттьӧкӧ сылӧн вӧлі военнӧй крейсерлӧн экипаж.
— Мыйла тэныд та мында пуӧм ваыс? — юалі ме.
— Пывсьӧдны кӧсъя кӧчьясӧс да ошъясӧс.
Колӧ жӧ зверьясыслы мыссьыштны...
Но сэки Костя кисӧ сюйис ведраӧ, коді сулаліс кустъяс вуджӧр улын, да нёкчимӧдыс кыскис гӧрд синдоръяса, эзысь рӧма кельчиӧс.
Со мыйла ковмӧма пуан ваыс!
Талун завтрак кежлӧ миян лоӧ юква.
Ме ошкышті другӧс, а Костя та кості торжествуйтігтыр перйис ведраысь ыджыд вома, асныра сирӧс.
Этша вылӧ нин сирыс вӧлі фунт вита кымын.
Таысь кындзи, ведраын уялісны ӧти фунта кымын кык сын, кык ёкыш да кутшӧмсюрӧ посни чери — йӧршъяс, сынпиян, кельчияс.
Асывнас водз, узьсьытӧмысла мучитчӧмӧн, кыдзи шуліс сійӧ ачыс да кыдзи век шулывлӧны олӧма йӧз, Костя петӧма чомйысь.
Сійӧ думыштӧма кыйыштны чери.
«Молния» бортсянь сійӧ чӧвтӧма вугыръяс, а крут берегсянь посни чери самалӧмӧн вӧйтӧма донкаяс да сир вугыръяс.
Гӧгӧрвоана, дедкӧд чери кыйигӧн ме аддзывлі и таысь на унджык кыйӧм черисӧ, но некор на меным эз ковмыв тадзи нимкодясьны чери шедан шудлы.
Сӧмын вӧлі дӧсаднӧ, мый черисӧ кыйис Костя, а ме тайӧ кадас узи.
Завтракыс миян вӧлі озырсьыс-озыр.
Сӧмын нянь эз вӧв, но и гортын ми велалӧмаӧсь пукавны няньтӧг некымын лун чӧжӧн.
Зато сов вӧлі мыйта колӧ — ми сійӧс чукӧртім пристаньысь гаваньын лун войдӧр экспедицияӧ петтӧдз.
Сэні вӧлі грузитчигас кисьтӧмаӧсь быдса мешӧк.
Завтракайтӧм бӧрын ми йӧтким шлюпканымӧс ваӧ да мӧдӧдчим видлавны эновтӧм суднояссӧ.
Бура узьӧм, пӧтӧса сёйӧм да шондіа шоныд лун кыпӧдісны миянлысь настроениенымӧс.
Ми эгӧ сомневайтчӧй, мый кладсӧ аддзам.
Кызь ӧтикӧд глава
АДДЗИМ!
Первой бот вылас ми сӧмын саӧссим и интереснӧйсӧ нинӧм эгӧ аддзӧй.
Ботыс вӧлі сотчӧма.
Гашкӧ, сійӧ сотчӧма мореын ылі рейсысь бӧр воигӧн.
Бикиньясыс чеччалісны борт вывсяньыс да дзижгигтыр кусалісны гыяс вылас.
Вӧлі кӧ арся пемыд вой, ыджыд би югӧрсӧ полӧмӧн видзӧдісны берегсянь поморскӧй сиктъясса да становищеясса олысьяс.
Вӧлі кӧ мича сэзь лун, мореыс тупкысьліс сьӧд тшынӧн.
Важ суднояс видлалігӧн, мачтаяс вылӧ кавшасьлігӧн, трюмъясӧ да кубрикъясӧ пыравлігӧн позьӧ вӧлі представитны уна пӧлӧс история — загадочнӧй, страшнӧй да гажа история.
«Белуха» нима мича шкуналӧн кӧзяиныс вӧлӧма, буракӧ, зэв озыр.
Сійӧ некутшӧм могтӧг плавайтліс мореӧд, гуляйтліс гыяс вывті, мукӧддырйиыс тайӧ ветлӧмъяссӧ арталіс Троицкӧй проспект вылын гуляйтӧм дорысь бурджыкӧн.
«Белуха» вӧлӧма плавайтысь ичӧтик дачаӧн.
А вот тайӧ бот вылас, вахтаяс вылын пӧсьнысӧ кисьтігтыр, уджалісны йӧз.
Ботыс и ачыс вӧліс мучитчӧм, терпеливӧй уджалысь кодь.
Архангельскӧ мунігас трюмъясас сылӧн вӧлі чери либӧ сов.
Кор ботыс петавліс портысь мореӧ, сійӧ нуліс поморъяслы быдсямапӧлӧс кӧзяйственнӧй предметъяс.
Тайӧ ботыслӧн кӧзяиныс вӧлӧма зэв скуп да горш.
Ачыс сійӧ поліс петавлыны мореӧ.
Важ бот вермис быд рейсын дзикӧдз киссьыны; сійӧ важӧн нин уджалӧма ассьыс пайсӧ.
Бот вылын капитаныс вӧлӧма нинӧмысь повтӧм пӧрысь помор.
Сылы веськодь кӧні кувны — керка пӧлатьын либӧ мореын гыяс улын.
Матросъясӧс сійӧ вӧтлӧдліс сідзи жӧ, кыдзи пон каньясӧс.
«Ме уджалі, — горзіс сійӧ, — уджалӧй и ті!»
Гашкӧ, тайӧ капитансӧ матросъяс шыбитісны борт сайӧ.
Вӧвліны татшӧм случайясыс...
Зато зверобойнӧй судновывса капитанӧс матросъясыс, тыдалӧ, радейтлӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі бур сьӧлӧма морт, отважнӧй мореход да кыйсьысь.
Сійӧ медводдзаӧн лэччывліс йи вылӧ морскӧй зверь куйланінӧ да багырӧн виліс медводдза тюленьсӧ.
Тадзи заводитчылісны прӧмышляйтан бур лунъяс.
Колӧ чайтны, мый «Промышленник» вылын вӧлі лабутнӧй зон-пӧвар.
Команда висьталӧм сертиыс, сійӧ кужис черпуысь пуны шыд, ювывса лыаысь пӧжавны пирӧгъяс да гажаа сьывліс.
И тайӧ судновывса командаыс вӧлӧма смел да зіль зверобойясысь — море вылын, гажӧдчысьясысь да бобыльясысь — берегын.
Ӧти шкунаын каютаас ми аддзим ӧдзӧссьыс некымын ичӧтик гӧгрӧс розь.
Тайӧ вӧліны пуля туйяс.
Ӧти пуля сибдӧма пӧвъяс.
А джоджас сідзи мыськытӧг кольӧмаӧсь вир войтъяс.
Дерт, ми пыр жӧ лӧсьӧдім зэв страшнӧй висьт шкуна вылӧ морскӧй разбойникъяс уськӧдчылӧм йылысь.
Но вот ми видзӧдалім став корабльяссӧ.
А Трубинлӧн озырлуныс эз сюр.
Миян став корсьысьӧмъясным вошины весьшӧрӧ.
Луныс бара нин вӧлі помассьӧ.
Миянлы колӧ вӧлі бӧр мунны гортӧ.
И бара гажтӧм босьтіс миянӧс.
— Гашкӧ нӧ, клада шкунаыс вӧйи, — шуи ме. — Вермас лоны, сундукыс куйлӧ со тайӧ судно трюмас.
Миян шлюпка качайтчис вылӧ кыптӧм бӧжа да жугалӧм руля шкуна дорын.
Шкуна корпусыслӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі ва улын.
— Да, ставсӧ лукйӧмаӧсь, — бухта гӧгӧр видзӧдігмоз вочавидзис Костя. — Кольӧмаӧсь вӧйӧмаяс да баржаяс.
Баржаясыс выльӧсь, сэтысь весиг лягушаясӧс он аддзы.
А вӧйӧмаяс трюмас он письт...
Ладнӧ, мунам гортӧ!
Сӧмын тэ эн висьтась, кытчӧ ветлім...
Йӧюкъяс ми тэкӧд, Димка!
Кладъясыс ӧд сӧмын мойдъясын сюрлывлӧны.
— А овлӧ и не мойдъясын.
— Сӧрӧм.
Оз овлы.
Некутшӧм клад ог мӧд сэсся корсьны.
Ӧтнад корсь.
А ме фронт вылӧ пышъя, краснӧйяс дінӧ.
Ӧні фронтыс матын, краснӧйяс наступайтӧны.
Тэрмасьтӧг ми кывтім бухтаӧд асланым лагерлань.
Стена кодь крут берег дорын сулаліс неыджыд баржа.
Баржа нырас вӧлі гижӧма: «Лит. В»
Мыйкӧ зэв тӧдса вуджӧртчис менам юрын.
Кытысь ме аддзылі татшӧм жӧ тешкодь гижӧдсӧ?..
И меным сэки тӧд вылӧ уси «Прибой» вылын котёлъяс чиститӧм, зэв тӧла арся лун, машинист Ефимыч, восьса кингстонъяс.
— Костя!..
Костя, видзӧдлы, эсійӧ баржаыд... помнитан?..
— Помнита!
Мыйла сійӧс татчӧ вайӧмаӧсь?
Сійӧ дзик на выль да дзонь.
— Вай видзӧдлам!
Дыр думайттӧг ми кайим баржа вылӧ.
Каюта ӧдзӧсыс да люк вевтыс трюмыслӧн вӧліны тувъялӧма кӧрт тувйӧн.
Но миян вӧлі чер.
Ӧдзӧс дорсьыс кӧрт тувсӧ веськӧдӧм бӧрын ми лэччим ичӧтик каютаӧ, кӧні пырджык олӧны баржаяс вылын шкипер да водолив.
Ичӧтик ӧдзӧс, коді нуӧдіс каютасянь трюмӧ, вӧлі томналӧма пытшкӧсса томанӧн.
Костя дыр тільсис восьтыны ӧдзӧссӧ чер дорышӧн, но ӧдзӧс эз воссьы.
Сэки сійӧ чер тышкӧн чуктӧдіс ӧти улыс пӧвсӧ.
Пӧвйыс чеччыштіс, но мыйӧкӧ пыр жӧ пыксис.
Костя сюйис кисӧ костас.
Менӧ мучитіс любопытство: ме вӧрзьӧдчывтӧг сулалі да виччыси.
— Кутшӧмкӧ кӧрт, — шӧпнитіс Костя, — и пу.
Буракӧ, ружье...
— Ноко, вай, Костя, видзӧдла!
Костас сюйӧм киӧй менам инмис мавтӧм кӧдзыд кӧртӧ да мольӧдӧм шыльыд пуӧ.
Кытчӧдз позис, ме нюжӧді киӧс пыр водзӧ.
Сэні вӧлі кык приклад, куим... нёль...
Веськыда шуны, ми зэв ёна повзим.
А друг да тані, кладбище вылас, кодкӧ эм!
— Мунам видзӧдлам, — шӧпнитіс меным Костя. — Кодкӧ кӧ тані эм, колӧ усйысьны.
Ми петім каютаысь да видзӧдалім баржасӧ ставнас.
Некысь нинӧм сэтшӧмсӧ эгӧ аддзӧй.
Ми бара лэччим каютаӧ да чуктӧдім ещӧ ӧти пӧв.
Костя ӧзтіс истӧг.
Маслӧӧн сука мавтӧм уна дас винтовкаяслӧн приклад помъясыс видзӧдісны миян вылӧ шуруп синъяснас.
— Вот тайӧ клад!
— Мый нӧ ми кутам вӧчны, Димка?
— Ог тӧд...
— Колӧ видзӧдлыны трюмас палуба вывсяньыс.
Трюмса люксӧ вӧлі тувъявлӧма баржаяс тувъявлан ыджыд, ён настоящӧй кӧрт тувъясӧн.
Черӧн найӧс он вӧлі вермы веськӧдны.
Ми царпалім кияснымӧс да дзикӧдз пӧсялім, пока восьтім вевтсӧ.
Вевт улас вӧлі вольсалӧма кыкпӧвста сиралӧм брезент.
Баржа трюмас тырыс вӧлі тэчӧма патрон тыра ящикъяс.
Чуймӧмӧн ми дыр сулалім чӧв олігтыр.
Мый вӧчны миянлы тайӧ сюрӧмторнас?
— Висьтавны? — Костя юасяна видзӧдліс ме вылӧ да, ӧтветсӧ виччысьтӧг, шуис: — Нинӧмысь ог!
— Мый нӧ кутам вӧчны, Костя?
Тадзи и колям?
— Менам кӧ эськӧ вӧлі отряд, ставнысӧ эськӧ ӧні вооружиті!
— Костя, а ми кӧ босьтам морт ӧти винтовкаӧн?
Ковмасны ӧд, кор фронт вылад пышъям.
— Босьтам кык винтовкаӧн да дзебам, а мукӧдсӧ ставсӧ ваас...
Медым белӧйяслы оз сюр!
Ми бӧр воим лагерӧ.
Меным вӧлі жаль вӧйтны винтовкаяссӧ да патронъяссӧ.
Гашкӧ, ковмас.
И сэки меным тӧд вылӧ уси — оружиеыс колӧ Архангельскса большевикъяслы.
— Кутшӧм жӧ ми тэкӧд бӧлбанъяс, Костя! — горӧді ме.
Та йылысь колӧ висьтавны Николай Ивановичлы.
Костя весиг чеччыштліс да печиктіс аслыс плешкас.
Кыдзи сійӧ ачыс эз дӧгадайтчы!
— Колӧ нуӧдны баржасӧ мӧд местаӧ, — шуи ме. — Кодкӧ сы йылысь тӧдӧ.
Но кыкӧн ми весиг эг вермӧй и вӧрзьӧднысӧ оружие да боеприпасъяс видзан плавайтысь складсӧ.
Ковмис тупкавны люксӧ да ӧдзӧсъяссӧ да эновтны баржасӧ.
Колӧ вӧлі ӧдйӧджык мунны карӧ.
Муртса-муртса ми йӧжгылясим югдытӧдз.
Узьныс эгӧ вермӧй.
Коді нӧ вермас узьны татшӧм чуймӧдана приключение бӧрас!
Кор шондіыс мыччысис пу йывъяс сайсянь, ми киськалім бипурнымӧс ваӧн, лэптім парус да мӧдім мунны Архангельсклань.
Кызь кыкӧд глава
ОРУЖИЕ ЭМ!
Кор ми котӧрӧн воим Николай Иванович ордӧ да висьталім сюрӧмтор йылысь, миянлы эз эскыны.
Тэрмасигтыр, тшӧкъялігтыр да ӧта-мӧднымӧс торкалігтыр ми висьталім:
— Став шкунаясыс важсьыс-важӧсь, а баржаыс тайӧ выль на.
Мыйла сэтшӧм баржаыс кладбище вылын сулалӧ!..
Сэки ме и шуа Димкалы...
Костя ыджыда лолыштіс да видзӧдліс ме вылӧ.
А ме эг вермы кутчысьны:
— Сулав!
Тайӧ ӧд ме тэныд, Костя, шуа: «Помнитан, Костя, буретш эсійӧ баржаыс...»
Николай Иванович пукаліс пызан сайын, гребёнкаӧн сыналіс ассьыс пашкыр дзор уссӧ да, буракӧ, думайтіс, мый ми йӧймим либӧ лыддим тайӧ лӧсявтӧм став историясӧ книгаысь.
Сійӧ нюмъялыштіс, но миянӧс эз ӧлӧд.
Вай, висьталӧ пӧ, гажӧдчӧм могысь, пока кадыс эм!
Гажа!
Со ӧд кутшӧм тешкодьторъяс йылысь позьӧ лыддьыны книгаясысь!
Челядь — найӧ челядь эм.
Крӧвать вылас куйліс морт, кодӧс ми водзджыксӧ эгӧ аддзылӧй.
Сійӧ куйліс пинжаксӧ пӧрччытӧг, кокъяссӧ улӧс вылӧ пуктӧмӧн, медым эз няйтӧссьы эшкыныс.
Николай Иванович шуис сійӧс Королёв ёртӧн.
Королёв куритчис, видзӧдіс пӧтӧлӧкас ӧтилаӧ да, буракӧ, мыйкӧ мӧвпаліс.
Сэсся сійӧ кутіс видзӧдлывлыны миян вылӧ да кывзысьны.
Бӧрыннас сійӧ весиг пуксис крӧвать вылас.
— Сэки ме кватиті чер, — пӧся висьталіс Костя, — да кыдзи та-а-й сетӧбта ӧдзӧсас!
Пӧвйыс сідзи и чеччыштіс.
— А ме сэтчӧ киӧс сюйи и...
— Да эн тэрмась тэ, Димка!
Вай вочасӧн...
Вот онӧ веритӧй, видзӧда — винтовка.
Юалӧй Димкалысь...
Ми ланьтім - мый шуас та вылӧ Николай Иванович?
— Энлӧй, ребята, а кутшӧм тайӧ баржаыс? — друг юаліс Королёв. — Сы вылӧ гижӧма мыйкӧ?
Но, нимыс эм?
— Некутшӧм ним абу, — юрсӧ довкйӧдліс Костя. — А баржа нырас гижӧма сӧмын виж букваясӧн...
— «Лит. В», — терпитны вермытӧг содті ме.
Меным пыр кажитчӧ, мый Костя висьталӧ зэв ньӧжйӧ.
Нюжӧдӧ и нюжӧдӧ!
— Да, «Лит. В», — тшӧтш шуис Костя. — Ми сӧмын некыдз эг вермӧй тӧдмавны, мыйся «лит» сэтшӧмыс.
— Э-э, чӧрт босьт! — горӧдіс Королёв сідзи, мый ми весиг повзим! — Да ӧд тайӧ буретш сійӧ баржаыс!
Сійӧ кватитіс Костяӧс моздорас да мӧдіс бергӧдлыны сійӧс.
Сэсся сідзжӧ кватитіс менӧ да лэптыліс пӧтӧлӧкӧдзыс.
— Неужели сійӧ Прошиныд збыльтор гижліс?!
Николай Иванович, вайлы менсьым папкаӧс.
Чуймӧм механик котӧрӧн петіс комнатаысь.
Бӧрсӧ сійӧ пырис тесёмкаясӧн кӧртавлӧм канцелярскӧй папкаа.
Королёв лукйысьыштіс папкаас да перйис нёльпельӧ кусыньтӧм бумага лист.
— Да-да, да-да... — ас кежас лыддигмоз долис сійӧ.
Сэсся письмӧсӧ сетіс Николай Ивановичлы. — Аддзанныд, мичаа гижӧма: «Литернӧй В сулалӧ надежнӧй местаын».
Но, веськыда кӧ висьтавны, ме эг зэв ёна верит тайӧ гижӧдыслы.
Прошин гижӧма тайӧс тюрьмаын.
Но сӧмын сійӧс сэтшӧма мучитӧмаӧсь, мый коньӧр абу выдержитӧма... вежӧрсӧ воштӧма.
Помнитан, Николай Иванович, ме висьтавлі тэныд та йылысь?
А таысь кындзи, ме омӧля тӧді тайӧ Прошинсӧ.
Вермис лоны провокация.
А ӧні позьӧ чайтны...
Тыдалӧ, буретш сійӧ луннас, кор вӧлі вӧйтӧма «Прибойӧс», моторист Прошин кыдзкӧ аддзӧма Двина кузя ӧткӧн кывтысь баржасӧ.
Сы серти, пыдын-ӧ пукаліс баржаыс ваас, кокниа позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый баржаыс груза.
Баржасьыс винтовкаяс да патронъяс аддзӧм бӧрын Прошин аслас катернас кыскӧма сійӧс корабльяс кладбище вылӧ.
Но Архангельскӧ воӧм мысти сійӧс арестуйтӧмаӧсь.
И оружие йылысь тайнаыс сыкӧд тшӧтш муніс тюрьмаӧ.
Тӧвнас Королёв получитӧма Прошинсянь записка, но подпольщикъяс вӧлӧмкӧ тӧдӧны нин, мый уна допросъяс да пыткаяс бӧрын моторист йӧймӧма.
Со кыдзи веськалӧма баржаыс корабельнӧй кладбище вылӧ!
Дерт, Прошин местасӧ эз инды, полӧма, мый запискаыс вермас сюрны тюремщикъяс киӧ.
Таысь кындзи, сійӧ, гашкӧ, надейтчис, мый сійӧс регыд лэдзасны.
— А мый нӧ ті вӧчинныд сэні, сійӧ кладбище вылас? — друг юаліс Николай Иванович.
Вӧлі неуна яндзим да тешкодь сознайтчыны и висьтавны клад корсьӧм йылысь.
Николай Иванович да Королёв дыр сералісны да ошкисны миянӧс.
Сэсся Николай Иванович, кыдзи и пыр, гӧститӧдіс миянӧс тшайӧн, и ми, шудаӧсь да веселӧсь, мӧдӧдчим гортӧ.
Куим лун мысти ми бара кывтім корабльяс кладбище вылӧ.
Кор миян «Молния» петіс паськыд ю вылӧ, Костя шуис:
— Видзӧд сюсьджыка, найӧ долженӧсь тані лоны!
Ю вылын вӧлі чӧв-лӧнь.
Асыввылын шонділӧн рӧвнӧя пӧртмасьӧмӧн петӧмыс висьталіс, мый лоӧ мича да лӧнь поводдя.
Войся ыркыдсьыс йиджласигтыр Костя тэрмасьтӧг сыніс да сьыліс.
Миянӧс нинӧмӧн вӧлі оз позь заподозритны — шлюпкаын вӧліны вугыр шатинъяс да донкаяс, сам тыра банка да сак.
Нинӧм сэтшӧмыс абу — челядь мӧдӧдчӧмаӧсь чери кыйны.
Ю шӧрсьыс ме аддзи кык пыж.
Костя куимысь сувтліс пуклӧс вывсьыс.
Тайӧ вӧлі условнӧй знак — «ас йӧз».
Верст вит ми кывтім ӧтнаным, эгӧ матыстчылӧй пыжаяс дорӧ, кодъяс тшӧтш кывтісны корабельнӧй кладбищелань.
Ӧтлаын кывтысь куим пыж вермисны кыпӧдны подозрение.
Сӧмын сэки, кор Архангельск саяліс ю чукыль сайӧ, ми матыстчим пыжаяс дорӧ да здоровайтчим подпольщикъяскӧд.
На пиын вӧлі миянлы тӧдса нин Королёв.
Николай Иванович кладбище дорӧ эз мун.
Ӧти-кӧ, сійӧ вӧлі пӧрысь нин, медым уджавны баржа ректігӧн, а мӧд-кӧ, сылы оз позь вӧлі эновтны ассьыс парӧвӧй шаландасӧ.
Королёв ӧні эз вӧв пинжака, а матросскӧй лӧз курткаа.
Паськыд чужӧма, гожъялӧм, сійӧ и збыльысь вӧлі архангельскӧй моряк кодь.
И сӧмын сёрниыс выдавайтӧ вӧлі сійӧс: сійӧ сёрнитіс чистӧя, шыльыда — Петроградсаяс моз.
Видзчысьӧм могысь ми регыд мысти бара разӧдчим.
Ми кывтім дыр, но ни ӧтчыд эгӧ сувтлӧй берегӧ.
И вот бара миян водзын корабельнӧй кладбище — шкунаяслӧн пӧлыньтчӧм мачтаяс, чукыля векни ді, лӧнь бухта, балаболкалӧн веж коръясыс.
Менӧ чеччӧдісны ді вылӧ.
Тасянь вӧлі тыдалӧ юыс ставнас чукыльясӧдзыс.
Ме должен вӧлі наблюдайтны ю бӧрсяыс да мӧдарладор берег бӧрсяыс, пока подпольщикъяс ректасны баржасӧ да дзебасны оружиесӧ вӧрӧ.
Ю вылын кӧ тыдовтчас кутшӧмкӧ пыж либӧ катер, меным пырысь-пыр колӧ вӧлі сетны условнӧй сигнал.
Королёвкӧд да мукӧд подпольщикъяскӧд тшӧтш Костя муніс баржа дінӧ.
Корабельнӧй кладбищеса бухтаын вӧлі важ мозыс лӧнь да гажа.
Дібокса лыа бӧжын ляпкыдінас чеччалісны посни черияс, ва вылас вӧчалісны ӧдйӧ бырысь кытшъяс.
Кустъяс пӧвстысь кыліс лэбачьяслӧн унапӧлӧс шыа мичаа сьылӧмыс.
Бадь куст сайӧ дзебсьӧмӧн ме куйлі му вылын да сюся видзӧді ылӧ да кывзыси.
Костялы, пӧжалуй, сюрис интереснӧйджык удж — петкӧдлыны подпольщикъяслы баржа да уджавны накӧд.
Но и наблюдайтны — абу прӧстӧй поручение.
Тані медводз колӧ ёсь син.
И, дерт нин, гӧгӧрвоана, оз быд детинкалы позь дӧверитны наблюдайтны.
Регыд мысти ме кылі чер шы да тувъялӧм пӧвъяс чуктӧдлӧм дзуртан шы.
Заводитісны!
Куйлыны да наблюдайтны ковмис зэв дыр.
Уна-ӧ кадыс коли, ме эг тӧд, но сӧмын сійӧ кыссис вӧвлытӧма ньӧжйӧ, тайӧ мудзтӧдана виччысян кадыс.
Шондіыс кутіс нин нёровтны береглань, кор ме медбӧрын кылі ӧключинаяслысь дзуртӧмсӧ.
Тайӧ «Молнияӧн» мела воис Костя.
— Помалім! — шуис сійӧ. — Мунам.
Колӧ сёйыштны — и гортӧ!
Ставныс зэв ёна мудзӧмаӧсь, и та вӧсна решитісны неуна шойччыштны бӧр туйӧ петтӧдз.
Эгӧ биасьӧй.
Ми сёйим нянь сорӧн сола сельди да юим юысь ва.
Дерт, ми вермим кыйны и свежӧй чери, но ӧні та йылысь некор вӧлі и думайтнысӧ.
Королёв водіс эжа вылӧ.
— И сідз, господа Пуль да Айронсайд, делӧныд тіян ворссьӧма, — нюмъялігтыр да гылалӧм цветъяса катшасинъясӧн ворсігтыр шуис сійӧ. — Ӧні тіянлы сӧмын и коли — регыдджык усйысьны.
А то тіянлы бокъясаныд ещӧ на чорыдджыка инмалас.
Ми тӧдім, мый Пуль да Айронсайд — английскӧй генералъяс, кодъяс вӧліны Архангельскынӧсь.
— Вот получитӧма бӧръя номер, — ёртъясыс водзӧ газета паськӧдігмоз водзӧ висьталіс Королёв. — «Оперативнӧй сводка.
Северодвинскӧй направлениеын упорнӧй бой бӧрын миян войска босьтісны некымын сикт Войвыв Двина ю кузя.
Краснӧй войскалӧн могучӧй ударъяс улын союзникъяс да белӧйяс отступайтӧны.
Шенкурскӧй уездын быдлаын восстановитӧма сӧветскӧй власть».
— Кытысь татшӧм газетыс? — юалі ме Костялысь.
— Москваысь.
— Союзникъяс, буракӧ, пышйӧны нин, — шуис том рабочӧй, коді куйліс Королёвкӧд орччӧн. — Уна судно мунӧ, и ставыс тыр грузӧн.
— Грабитӧны, — подтвердитіс мӧд подпольщик.
— Да, грабитӧны, — довкнитіс юрнас Королёв. — Но нинӧм, русскӧй мусӧ налы сьӧрсьыс не нуны.
Найӧ кӧсйылісны татчӧ пыр кежлӧ кольччыны, миянлысь войвылӧс колонияӧн вӧчны.
Нинӧм эз артмы!
Подпольщикъяс сёрниысь ми тӧдмалім, мый тайӧ винтовкаяснас лоӧ вооружитӧма Архангельскса рабочӧйяслысь отряд, коді заводитас боевӧй действиеяс, кор Краснӧй Армиялӧн частьясыс мӧдасны матыстчыны карлань.
Кызь коймӧд глава
КӦБРЕГЫН
Пуксис тӧв.
Англичана да американецъяс ещӧ арнас на, французъяс бӧрын сразу, мунісны миян карысь.
Пемыд войясын муналісны пароходъяс войскаясӧн.
Архангельскӧ ӧні колины белогвардеецъяс асланыс генерал Миллер юрнуӧдӧм улын.
Соломбалаын явӧ нин сёрнитісны, мый краснӧйяс грӧмитӧны белогвардеецъясӧс да регыд босьтасны Архангельск.
Ӧтчыд Войвыв Двиналадорсянь кыліс лыйсьӧм.
Миянлы оз ков вӧлі висьтавны, мый лои.
Ми важӧн виччысим тайӧ лунсӧ да тӧдім, мый сійӧ регыд воас.
Ми Костякӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, тэрыба дзеблалім ассьыным лыжияс да карта сайясӧд, заборъяс вомӧн, петім орчча улича вылӧ.
Тайӧ вӧлі миян медся бур да безопаснӧй туй — карта сайясті, заборъяс вомӧн.
Некод оз сувтӧд, оз кут, а Двина дорӧ воам ми регыдджык.
Никольскӧй проспект вылысь ми аддзим гӧрд повязкаяса да винтовкаяса рабочӧйяслысь отряд.
Площадь кузя котӧртісны салдатъяс да лыйсисны.
Налӧн тшӧтш вӧлі сосъясас кӧрталӧма гӧрд повязкаяс.
Но главнӧй событиеясыс вӧліны Двина вылын.
Двина кузя, кыз йисӧ жуглігтыр, морелань муніс ледокол «Минин».
Ледоколлӧн кыкнан паськыд трубаяссьыс пуркйис кыз сьӧд тшын.
Кочегаръясыслы, буракӧ, тшӧктӧмаӧсь изшомсӧ не жалитны.
Весиг ылісянь, берегсянь, вӧлі тыдалӧ, кыдзи ледокол вылын шӧйӧвошӧмӧн ноксисны.
Палуба вылысь весиг абу на идралӧмаӧсь тюкъяссӧ, мешӧкъяссӧ, чемоданъяссӧ, кодъясӧс грузитӧмаӧсь кыдзи веськалӧма пышйыны тэрмасигас.
Военнӧй папахаяс да башлыкъяс пӧвстысь позьӧ вӧлі аддзыны шляпаяс, каракулевӧй шапкаяс да чышъянъяс.
Архангельскса озыръяс унаӧн тшӧтш решитӧмаӧсь пышйыны ледоколӧн суйӧр сайӧ.
«Минин» ледоколкӧд тшӧтш мореӧ вӧлі мунӧ ыджыд парӧвӧй яхта «Ярославна».
И сэні тырыс вӧліны белогвардеецъяс.
Рабочӧйяслӧн да матросъяслӧн группаяс берегсянь винтовкаясысь лыйлісны мунысь суднояссӧ.
Ми Костякӧд дзебсим ичӧтик керка дворӧ да восьса воротаӧд видзӧдім Двина вылӧ.
— Эк, винтовка эськӧ миянлы! — шуис Костя. — Вот эськӧ лыйсим...
Вай котӧртам сэтчӧ!
Копыртчӧмӧн, сідз жӧ, кыдзи тайӧс вӧчисны матросъяс, ми котӧртім дзик ю дорӧдзыс да сайӧдчим берегӧ лэптӧм катер сайӧ.
— А кӧні ачыс Миллерыс? — юаліс ӧти рабочӧй, коді миянкӧд ӧтлаын сулаліс катер корпус сайын.
— «Минин» вылын, — вочавидзис мӧд. — Сылӧн штабыс ставнас «Минин» вылын, некымын лун нин!
— Да ӧд сійӧ мунас!
Колӧ йи вылас петны.
— Куш ӧти винтовкаясӧн ледоколтӧ он кут.
Татчӧ эськӧ орудие!
Капитанскӧй мостик кузяыс да руляс пызйыштны.
Дугдывтӧг ледоколӧс лыйлігмоз рабочӧйяс котӧртісны водзӧ.
«Минин» вывсянь друг лыйисны орудиеысь.
— Водӧй!
Ми уськӧдчим лымйӧ.
Та бӧрын гымӧбтіс мӧдысь, сэсся коймӧдысь.
Ӧти снаряд разорвитчис берегын да пуркнитіс-лэптіс воздухас лымсӧ да изшом бус быдса кымӧр.
Мӧд снаряд веськаліс ичӧтик пу вичко вевтӧ.
— Садьтӧмалӧмысла оз тӧд, кытчӧ лыйлӧ, — серӧктіс томиник матрос, коді вӧлі пидзӧсчань вылас сувтӧмӧн сайӧдчӧма причальнӧй сюръя сайӧ.
Винтовка магазинас обойма бӧрся обойма сюялігтыр сійӧ тэрмасьӧмӧн метитчыліс да лыйліс ледоколӧ. — Эк, повзисны!
Неужели пышъясны, гадъясыд!..
— Мед тӧлыс найӧс и нӧбӧдас!.. — сиис белогвардеецъяслы кутшӧмкӧ старик.
«Минин» муніс пыр ылӧджык и ылӧджык.
Ми бӧр воим Соломбаласа главнӧй улича вылӧ.
Сэні быдлаын шпорӧдчисны гӧрд флагъяс.
Гӧрд повязкаяса рабочӧйяс мунісны колоннаясӧн да сьылісны сьыланкывъяс.
Тӧдам нин вӧлі, мый карӧ пырӧмаӧсь Гӧрд Армиялӧн частьясыс.
— Вот эськӧ Николай Ивановичӧс аддзӧдлыны! — шуи ме.
— Ӧні сылы некор, не миянӧдз, — рабочӧйяс колоннаӧ тшӧтш сувтігмоз вочавидзис Костя. — Бӧрынджык аддзылам на ещӧ.
Ме сувті Костякӧд орччӧн.
Ми прӧйдитім колоннанас став Соломбала кузя.
Костя восьлаліс серьёзнӧй, думыштчӧм да тшӧтш отсаліс оръясяна вӧсни гӧлӧсӧн сьывны песнясӧ, кодӧс сьылісны рабочӧйяс.
Сьылігас сійӧ вӧлі кольӧ, сы вӧсна мый сійӧ эз тӧд сьыланкывйыслысь кывъяссӧ да сӧмын горӧдлывліс налысь помъяссӧ.
Мудзӧмаӧсь да кыпыдӧсь, ми воим гортӧ сӧмын рытнас.
Ме кӧсъя нин вӧлі водны узьны, но сэки ми ордӧ воис Костя:
— Димка, ветлам прожектор видзӧдлыны!
Мича!
Ми петім ывлаӧ.
Вӧлі кӧдздӧдӧ.
Небесаын, вылын, дзирдалісны ыджыд, шензьӧдана чистӧй кодзувъяс.
Прожекторлӧн вӧсни югӧрыс кодзлаліс небесаӧдыс.
Сійӧ то усьліс керка вевтъяс вылӧ, то друг бара кыпӧдчыліс джуджыд еджыд сюръясӧн да пыксьыліс небесалӧн кизьӧриник пемыдас.
Ми любуйтчим прожекторӧн, кытчӧдз сійӧ эз кус.
Вӧлі кӧдзыд.
— Ӧні бать бӧр воас, — шуис Костя да думыштчӧмӧн содтіс: — Эз кӧ лыйлыны...
— Эз лыйлыны, — увереннӧя, медым ыштӧдыштны Костяӧс, шуи ме. — Николай Иванович ӧд шуліс!
— Сійӧ важӧн шуліс...
А этайӧяслы ӧні петкӧдласны пуж! — Костя ыршасис кулакнас Орликовъяс квартиралань.
Тюлевӧй занавескаяс пыр ӧшиньяссянь уси дворӧ югыд би югӧр, сійӧ артмӧдіс лым вылас еджыд квадратъяс.
— Ӧні сӧветскӧй власть лоӧ! — шуис Костя, и синъясыс сылӧн дзирдыштісны. — Челядьлы ӧні позьны кутас велӧдчыны, мыйӧ найӧ кӧсъясны.
— А тэ, Костя, мыйӧ кутан велӧдчыны?
— Ме инженерӧн лоа!
— А инженеръясыс мый вӧчӧны?
— Ме кута стрӧитны пароходъяс, кодъяс плавайтӧны океанъясӧд.
Ыджыдъясӧс!
И сэсся ме изобретита сэтшӧм машина, коді и муӧд ветлӧдлӧ, и ваӧд плавайтӧ, и воздухӧд лэбалӧ.
— Кыдзи нӧ тэ изобретитан, Костя?
— Велӧдча и изобретита.
Сӧветскӧй власть дырйи кутас ковны уна быдсикас машина, медым рабочӧйяслы кокньыдджык вӧлі уджавны.
— А мый эськӧ сэтшӧмсӧ меным изобретитны?
— Тэ изобретит сэтшӧм керка... — Костя эз помав.
Дзуртыштіс дзиръя.
Дворӧ пырисны кутшӧмкӧ йӧз.
Тӧдны найӧс оз позь вӧлі пемыдысла.
Костя лажыньтчис кӧбрег дорӧ пемыдінас да ӧвтыштіс меным: «Пуксьы!»
Ловшынымӧс кутӧмӧн да вӧрзьӧдчывтӧг ми пукалім лым вылын да виччысим.
— Коді тайӧ? — шӧпкӧмӧн юалі ме.
Костя бара ӧвтыштіс кинас:
— Ланьт!
Тӧдтӧм йӧз кайисны параднӧй пыранінса джуджыд кильчӧ вылӧ, коді вӧлі дзик калитка дорын.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи на пиысь ӧти личкыштіс звонок кнопкасӧ.
Пос вылын кыліс Юрий Орликовлӧн гӧлӧсыс:
— Коді?
— Восьтӧй!
Ӧдзӧсыс выліас клоп пӧдлассис.
Воысь йӧз звӧнитісны мӧдысь, сэсся заводитісны таркӧдчыны да сэтшӧм ёна, мый ӧдзӧсыс гораа дрӧжжитіс.
Воысьяс пиысь кодкӧ муртса кывмӧн, но лёкысь ёрччыштіс.
Выліас ӧдзӧсыс бара воссис, и ӧні нин Маришалӧн кодь нывбаба гӧлӧс полігтыр юаліс:
— Коді колӧ?
— Юрий Орликов.
— Сійӧ абу.
— Сӧрӧны! — шӧпнитіс Костя.
— Восьтӧй! — тшӧктісны улісянь.
Мариша видзчысьӧмӧн лэччис пос кузя да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Йӧзыс кайисны выліӧ.
Ми гӧгӧрвоим: красноармеецъяс воисны Юрка Орликовла.
Сӧрӧны, сӧрӧны, сӧрӧны!
Ми вӧлі кӧсъям нин котӧртны да висьтавны красноармеецъяслы, мый Орликов гортас.
Тӧдӧмысь, сійӧ кытчӧкӧ дзебсис.
Энӧ эскӧй тайӧ гадъясыслы!
Сійӧ тані, дзебсясьӧ гортас, тайӧ прапорщикыс, коді предавайтліс большевикъясӧс да ачыс арестуйтавліс найӧс, а гашкӧ, и лыйлывліс!
Тайӧ сійӧ выдайтіс Костя Чижовлысь батьсӧ!
Да, ми вӧлі дасьӧсь нин чеччыштны, но тайӧ здукас воссис ӧдзӧсыс Орликовъяс квартираса чёрнӧй ходысь.
Кодкӧ петіс да забор дорӧдыс ньӧжйӧник кутіс кыссьыны миянлань, кӧбрег дорлань.
Волнуйтчӧмысла да кӧдзыдысла ме тіралі.
Костя ещӧ на топыдджыка топӧдчис кӧбрег стен бердӧ.
— Тайӧ Юрка, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Тс...
И збыльысь, тайӧ вӧлі Орликов-пи.
Гӧгӧр видзӧдігтыр сійӧ недыр сулалыштіс.
Сэсся смела матыстчис кӧбрег дорӧ, чашнитіс ӧдзӧссӧ да дзумгысис сэтчӧ.
Буракӧ, сійӧ кӧсйӧ вӧлі виччысьны кӧбрегын войӧдзыс, медым войнас некод тӧдлытӧг пышйыны карсьыс.
И эг на удит садьӧ воны, кыдзи Костя чеччыштіс кӧбрег ӧдзӧс дорӧ да каличаліс.
— А-а-а... сюрин! — чеччалігтыр да радлігтыр горзіс Костя. — Сюрин, проклятӧй гад!
Шӧйӧвошӧмӧн ме век на пукалі лым вылын да эг вермы чеччыны.
Юрка Орликовлы пышйыны эз удайтчы, и кутіс сійӧс Костя Чижов!
Вот тэ кор, Юрка, кутан мынтысьны ставсьыс!
Ставсьыс — чой йылын калечитӧм Мишка Сычовысь, Гришка Осокинӧс нӧйтӧмысь, аслад барствуйтӧмысь, Костя Чижов батьысь, ставсьыс, кодъясӧс предайтін да арестуйтін!
— Восьты! — полӧмӧн киргис Орликов. — Восьты, детинка!
Сійӧ видзӧдіс «иллюминаторӧд» да пӧшти бӧрдіс.
Нинӧм, зато тэ сералін, кор Гриша Осокинлӧн нырсьыс петіс вир!
Тэ сералін, кор бӧрдісны рабочӧйяслӧн челядьыс, кодъяслысь батьяссӧ тэ нуӧдавлін тюрьмаӧ!
— Сюрин, сюрин! — век на горзіс да чеччаліс Костя. — Димка, мун кор красноармеецъясӧс!
Орликов нюжӧдіс «иллюминаторӧд» кисӧ, и сы киысь ме аддзи револьвер.
— Костя, видзчысь! — равӧсті ме.
— Восьты, шуа! — скӧрысь шӧпкӧдіс Орликов. — Восьты, а то лыя!
Костя чеччыштіс «иллюминатор» дорысь.
Но Орликов лыйнысӧ эз лысьт.
Сійӧ, буракӧ, гӧгӧрвоис, мый лыйӧм шысӧ кыласны керкаас.
— Димка! — горӧдіс ме вылӧ Костя. — Мый тэ сулалан!
Мун котӧрт да кор...
Орликов дзебис револьверсӧ да шӧпкӧдіс:
— Оз ков, детинка!
Ме тэныд деньга сета.
Ӧні жӧ сета деньга.
Восьты, кора тэнсьыд... пӧжалуйста, восьты!
— Деньга?!
Ньӧбны кӧсъян!
А вот эсійӧ оз ков?! — Костя петкӧдліс кулаксӧ.
Кӧдзыдысла да волнуйтчӧмысла пиньясӧн зяткӧдчигтыр ме котӧрӧн кайи поскӧдыс Орликовъяс квартираӧ.
Ме эг вермы сёрнитнысӧ да мыкталі:
— Сійӧ сэні... кӧбрегас!
Ми сійӧс... кутім.
Сійӧ... кӧсйис... вины Костяӧс!
Ӧдйӧджык!..
...Сэсся ме нинӧм эг помнит.
Сійӧ рытнас ме прӧстудитчи да висьми.
Некымын лун ме садьтӧг куйлі вольпась вылын жарысла.
Ас син водзысь ме аддзи ассьыным уличанымӧс, чукыльӧсь Соломбалка ю, Войвыв Двиналысь лымъя паськыд эрдсӧ.
Ме кылі пароходъяслысь кузя тутсӧмъяссӧ да аддзылі менам друг Костя Чижовлысь думыштчӧм, но шуда синъяссӧ.
Кызь нёльӧд глава
МЕД ОЛАСНЫ СӦВЕТЪЯС!
Максимыч дед бара нюжӧдіс комнатаӧ ассьыс ботанъяссӧ.
Март тӧлысся небыдик тӧв друг вайис шоныд поводдя, заводитіс сывны.
Водз тулыслӧн абу на яснӧй, но волнующӧй приметаясыс беспокоитісны да радуйтісны старикӧс.
Сійӧ вунӧдтӧм рытас прӧстудитчӧм бӧрын да ёна волнуйтчӧм бӧрын ме куйлі вольпась вылын пӧшти тӧлысь.
Максимыч дед ачыс ухаживайтіс ме бӧрся.
Кашкигтыр сійӧ ветлӧдліс крӧвать дорӧд.
Сійӧ мерайтліс менсьым температура, пӧсявтӧдз менӧ шонтыліс чайӧн да сьыліс меным радейтана поморскӧй сьыланкывъяс.
Муса дедушкаӧй менам!
— Регыд, регыд, внук, чери кыйны, ёкышъясла ветлам! — менӧ гажӧдігмоз шулывліс дед.
Школасьыс воигӧн быд лун ми ордӧ пыравліс Костя.
— Помнитан, кор ме сотчылі пуан ваӧн да куйлі, а тэ волывлін ме дорӧ... — казьтывліс Костя. — Важӧн тайӧ вӧлі.
Ми сэки письмӧяс нулывлім Николай Ивановичлы Антон дядьсянь.
— Да, важӧн нин, ещӧ белӧйяс дырйи на, — вочавидзлі ме.
Збыль, кажитчис, мый тайӧ ставыс вӧлі зэв нин важӧн.
Ӧні ми быдтор йылысь вермим сёрнитны гораа, не повны ни Мхиысь, ни Мудьюгысь.
Кутшӧм лӧсьыд, кор позьӧ думайтны, и сёрнитны, и мечтайтны сэтшӧм свободнӧя!
Ӧтчыд, кор ме заводиті нин чеччывлыны крӧватьысь, воис Костя.
Сійӧ мыйкӧ горзіс, и чеччаліс, и сераліс.
И ме нинӧм эг вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ висьталіс.
Сӧмын неуна сайкалыштӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоанаджык шуис:
— Мый нӧ тэ он гӧгӧрво!
Аски бать воас!
Аски!
Ура-а!.. — Сійӧ пыр на чеччаліс да горзіс: — Аски!
Ура-а-а!!!
Аскинас котельщик Чижов збыль воис гортас.
Но ме сійӧс ещӧ эг на аддзыв.
...Вӧлі воскресенье, и та вӧсна челядь школаӧ абу мунӧмаӧсь.
Найӧ ворсісны улича вылын.
Ме видзӧді на вылӧ ӧшинь пыр.
Костя гӧрд флагӧн сулаліс сюръя вылын да мыйкӧ пӧся висьталіс челядьлы.
Буракӧ, ворсігас сійӧ вӧлі красногвардейскӧй отрядса командирӧн.
Флагыс кокниа шпорӧдчис сылӧн юр весьтас, и менам другӧй збыльысь вӧлі командир кодь.
Улича вылын пыр на куйлісны лым толаяс, но шондіыс ӧні эз дзирдав на вылын.
Лым толаясыс сьӧдасисны да ляпкалісны, налы недыр коли куйлынысӧ.
Регыд мысти тувсов шондіыс дзикӧдз сывдас найӧс.
Ме кылі, кыдзи челядь горӧдісны «ура».
Найӧ чеччалісны да ӧвтчисны кияснаныс.
Буракӧ, Костя Чижов висьталіс налы мыйкӧ зэв интереснӧйӧс.
Челядь дыр на ещӧ чеччалісны да горзісны, но со Костя друг чеччыштіс сюръя вывсьыс да, кинас мыйкӧ юлань петкӧдлігмоз, котӧртіс сэтчӧ.
Уличатырнас гораа горзігтыр челядь уськӧдчисны асланыс командир бӧрся.
Мый найӧ сэтысь вермисны аддзыны?
Ме вӧлі дась ачым пышйыны керкаысь да тӧдмавны, мый сэні лои.
Но меным колӧ вӧлі пукавны гортын нӧшта быдса лун.
А аски ме муна нин школаӧ.
Регыд мысти ме кылі тешкодь шум; сійӧ вӧлі дзик автомобиль шум кодь.
Ме ляскыси стеклӧ бердӧ.
Да тайӧ жӧ вӧлӧма самӧй настоящӧй грузӧвӧй автомобиль!
Ӧшинь тас сайысь тыдовтчисны водз кӧлесаясыс.
Грузӧвик муртса вермӧ вӧлі мунны ветлытӧм векни туй кузя.
Миян улича вывті ӧд ни ӧти автомобиль на эз прӧйдитлы.
Грузӧвик радиатор вылын шпорӧдчис ичӧтик гӧрд флаг.
Чеччалігтыр, лымйӧ вӧйласигтыр да горзігтыр челядь котӧртісны машинаыскӧд орччӧн.
И вот грузӧвик сувтіс миян керка дорӧ.
Эз, сійӧ эз сибды лымйӧ.
Шофёр нарошнӧ сувтӧдіс машинасӧ.
Та йылысь позьӧ вӧлі висьтавны сы серти, мый шофёрыс пырысь-пыр жӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да петіс кабинасьыс.
Сэсся кабинасьыс петіс и мӧд морт.
Тайӧ вӧлі эз кодкӧ мӧд, а ачыс Николай Иванович.
Кузовсьыс чеччыштіс нӧшта ӧти морт.
Сы дінӧ сэки жӧ котӧртіс Костя.
Ме, дерт, пыр жӧ гӧгӧрвои: тайӧ Костялӧн батьыс, котельщик Чижов.
Николай Иванович, Костялӧн батьыс, шофёр да накӧд тшӧтш челядь пырисны миян жырйӧ.
— Чери кыйны лӧсьӧдчан? — Николай Иванович кутліс дедӧс. — Важӧн нин эг аддзыв тэнӧ, старик!
— Внук висьтавліс, мый век на машинаясӧн ноксян, — вочавидзис дед. — Но, да тэ том на, костыс миян ар дас кымын лоӧ.
А ме аслам пыжӧн ичӧтикаӧн кыйышта чери.
Да ӧні чериыс полысь лои, мудермис.
Кадыс мӧд лои...
— Тэныд пенсия ӧні сетасны, старик! — гажаа шуис механик. — Нэм чӧжыд мырсин, а ӧні тэнад арлыдӧ и шойччыштны колӧ.
А видзӧд, Максимыч, олӧмыс кутшӧм заводитчӧ!
Выль олӧм — пароходнӧй компаниеястӧг, Макаровъястӧг, Ульсенъястӧг да Фонтейнесъястӧг, Орликовъястӧг.
Ӧні ми, Максимыч, асьным став вылас кӧзяинъяс!
И заводъяс вылын и пароходъяс вылын — кӧзяинъяс!
Костялӧн батьыс пуксис ме дорӧ.
Ме видзӧді тайӧ неыджыд тушаа, паськыд лыяса, омӧльтчӧм, но век сэтшӧм жӧ насмешливӧй да неуна грубӧй морт вылас.
Костя вӧлі пӧшти дзик батьыс кодь.
— Со и миян улича вылын праздник!
Абу ставыслӧн, дерт. — Чижов индіс пӧтӧлӧкӧ, выліас, кӧні олісны Орликовъяс. — А ті клад корсинныд, бур олӧм.
Сійӧс оз ков корсьны, а колӧ завоюйтны да сэсся стрӧитны!
Но, да ті шедӧдінныд тшӧтш сійӧс, молодцы!
Бура отсасинныд...
Нюмъялігтыр Чижов чӧв олыштіс, сэсся, став челядь дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Ӧні тіянлы, вокъяс, сӧмын велӧдчыны.
Став правоясыс!
Сӧветскӧй власть тайӧс тіянлы и добивайтчис.
Кӧсъянныд велӧдчыны?
— А кыдзи нӧ! — серьёзнӧя, кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Костя.
Челядь мӧдісны шумитны.
Верстьӧ йӧз пиысь некод на накӧд эз сёрнитлыв татшӧм серьёзнӧя да дружескӧя.
— А мыйӧ кӧсъянныд велӧдчыны? — юаліс Николай Иванович.
— Капитанӧ, — яндысигмоз шуис Гриша Осокин. — Позьӧ?
— Ме механикӧн лоа, — шыасис Костя Чижов. — И изобретательӧн...
— Бур, — шуис Костялӧн батьыс. — Вот арсяньыс Соломбалаын морскӧй школа воссяс.
Сэні тіянӧс унаторйӧ велӧдасны.
А коді кӧсйӧ — Москваӧ либӧ Петроградӧ позьӧ.
Велӧдчӧм — сійӧ ыджыд делӧ!
Морскӧй школа миянлы!
Тайӧ нин вӧлі заводитчӧмыс сійӧ олӧмыслӧн, код йылысь ми сэтшӧм дыр мечтайтлім.
Николай Иванович да Чижов прӧщайтчисны Максимыч дедкӧд.
Котельщик Чижов мигнитіс челядьлы:
— А грузӧвик вылас, ме чайта, ті эськӧ энӧ ӧткажитчӧй прокатитчыны?
Сэки лыбис сэтшӧм шум да зык, мый Николай Иванович сералігтыр весиг тупкаліс ки пыдӧсъяснас пельяссӧ, а миян пӧрысь кань Матроско полігтыр звирк чеччыштіс пач вылӧ да чуймӧмӧн видзӧдлывліс занавес сайсянь.
Кӧсйӧны-ӧ челядь катайтчыны грузӧвик вылын?
Да коді нӧ ӧткажитчас татшӧм удовольствиесьыс!
Миян пиысь ӧд некодлы на ещӧ ас нэмас некор эз удайтчыв катайтчыны автомобильӧн.
Челядь уськӧдчисны ывлаӧ.
И ме кватиті шапкаӧс.
— А тэ кытчӧ? — юаліс мам. — Тэныд ещӧ водз на петнысӧ ывлаас.
Сӧмын позьӧ аскисянь, понедельниксянь.
Меным зэв лои ӧбиднӧ.
Челядь ставныс мунасны грузӧвикӧн, а ме должен пукавны гортын!
— Талун шоныд, — шуис Николай Иванович. — Ми сійӧс кабинаӧ пуксьӧдам.
Дерт, тайӧ зэв лӧсьыд — мунны кабинаын.
Важнӧ!
Но кузовын гажаджык...
Ставыс гӧгӧр тыдалӧ — и водзысь, и бӧрвылысь, и бокъясысь.
И, таысь кындзи, позьӧ сёрнитны челядькӧд.
Ме кори, медым менӧ пуксьӧдісны кузовӧ.
Машинаыс вӧлі важ, шофёр дыр бергӧдліс рукояткасӧ, кытчӧдз моторыс эз заводитчы.
Грузӧвик вӧрзис, челядь шатовмуніны да зэв нимкодьпырысь серӧктісны.
Ми петім Соломбалка ю набережнӧй вылӧ, и машинаыс мӧдіс мунны ӧдйӧджык.
Костя сулаліс кабина решёткаас кутчысьӧмӧн да вылын кутіс ассьыс гӧрд флагсӧ.
Ичӧтик пос дорӧ грузӧвик сувтіс, лэдзис прӧйдитны ва тыра бӧчка вӧлаӧс.
Тайӧ здукас кузовӧ кавшасис Соломбаласа челядь пиысь этша вылӧ ещӧ дас морт.
Пос дорсяньыс машинаыс тӧвзис Соломбала кузя сэтшӧм ыджыд ӧдӧн, кутшӧмӧс вермис сӧмын сетны важ мотор.
Ми пукалім кузов борт дорас ӧта-мӧд дорӧ кутчысьӧмӧн да горзім.
Но ми весиг эгӧ кылӧй ассьыным гӧлӧсъяснымӧс.
Тувсов тӧлыс жургис пельясын да нуис горзӧм шытӧ ылӧ-ылӧ.
Ӧтар-мӧдарас керкаяс дорын дӧлалісны гӧрд флагъяс и стенъясын — сэтшӧм жӧ гӧрд полотнищеяс, кытчӧ гижалӧма кывъяс, кодъясӧс ми шуалім: «Мед оласны Сӧветъяс!»
А паныд, шоныд тӧлӧн да лунвылысь воысь первойя лэбачьяслӧн кыпыда горӧдлывлӧмӧн, Соломбалаӧ воӧ вӧлі миян тулыс.
{Короленко В. Г. (комиӧдіс Н. Колегова) @ Макарлӧн вӧт @ беллетристика @ В. Г. Короленко. Макарлӧн вӧт @ 1953 @}
Короленко В. Г.
Макарлӧн вӧт
Вежадырся висьт
I
Тайӧ вӧтсӧ аддзыліс сійӧ коньӧр Макарыс, коді ассьыс куканьяссӧ нуӧдіс ылі, шуштӧм странаясӧ, — сійӧ Макарыс, код вылӧ, кыдзи тӧдса, век пу кольяс усялӧны.
Сылӧн чужаніныс — гажтӧм Чалган слӧбӧда — вошӧма вӧлі ылі якутскӧй тайгаӧ.
Макарлӧн батьясыс да дедъясыс мырддьӧмаӧсь тайгалысь кынмӧм мутор, и кӧть эськӧ зумыш сук вӧрыс век на сулаліс враждебнӧй стена моз, найӧ шогӧ эз усьлыны.
Весалӧминъясті регыд нюжӧдчисны потшӧсъяс, кыпталісны сёрӧмъяс да зорӧдъяс, быдмисны да содісны тшына посньыдик юртаяс; и медбӧрын, быттьӧ победалӧн знамя, посёлокшӧрса мыльк вывсянь качӧдчис-кыптіс небесалань кӧлӧкӧльня.
Чалган лои ыджыд слӧбӧдаӧн.
Но пока Макарлӧн батьясыс да дедъясыс воюйтісны тайгакӧд, сотісны сійӧс биӧн, кералісны кӧртӧн, найӧ ас казявтӧг дугдісны волысьны йӧзкӧд.
Гӧтрасьлісны якуткаяс вылӧ, кутісны сёрнитны якутскӧй кыв вылын да велалісны якутъяс олансямӧ.
Великӧй русскӧй племялӧн характеристическӧй чертаясыс кутісны вушйыны да бырны.
Кӧть мед кыдзи тайӧ эз вӧв, а век жӧ менам Макар чорыда помнитіс, мый сійӧ кӧреннӧй чалганскӧй крестьянин.
Сійӧ тані чужис, тані оліс, тані жӧ чайтіс кувны.
Сійӧ ёна гордитчыліс аслас званиеӧн да корсюрӧ видлывліс мукӧдъяссӧ «пӧганӧй якутъясӧн», кӧть эськӧ, збыль кӧ сёрнитны, ачыс ньӧти эз торъявлы якутъясысь ни аслас привычкаясӧн, ни оланногнас.
Рочӧн сійӧ сёрнитліс этша и зэв омӧля, новлывліс зверь ку паськӧм, кокас кӧмавліс «торбаса», сёйліс прӧстӧй лунъясӧ ӧтипӧлӧс лепёшка да кирпичнӧй чай настой, а праздник лунъясӧ да мукӧд экстреннӧй случайяс дырйи сёйлывліс тӧпитӧм вый, сёйлывліс сійӧс сы мында, мыйта вӧлі сы водзын пызан вылын.
Сійӧ зэв бура ветлывліс верзьӧмӧн ӧшъяс вылын, а висьмывліс кӧ, корлывліс шаманӧс, коді йӧй моз пиньяссӧ гирчгигтыр усьласьліс сы вылӧ, зілис повзьӧдны да вӧтлыны Макар пытшкӧ пырӧм висьӧмсӧ.
Уджавліс сійӧ вывті ёна, оліс гӧля, терпитліс тшыгъялӧм и кынмалӧм.
Вӧвліны-ӧ сылӧн ещӧ кутшӧмкӧ мукӧд думъяс, лепёшка да тшай йылысь кындзи?
Да, вӧвліны.
Кодъюрӧн сійӧ бӧрдлывліс.
«Кутшӧм миян олӧм, — шулывліс сійӧ, — енмӧй-господьӧй!»
Таысь кындзи мукӧддырйиыс ещӧ шулывліс, мый сылы окота эськӧ эновтны ставсӧ да мунны «гӧра» вылӧ.
Сэні сійӧ оз кут ни гӧрны, ни кӧдзны, оз кут ни пес керавны, ни кыскавны сійӧс, оз кут весиг кипом изки вылын нянь изны.
Сійӧ кутас сӧмын кевмысьны.
Кутшӧм тайӧ гӧраыс, кӧні сійӧ, стӧчсӧ Макар эз тӧд; тӧдіс сӧмын, мый гӧраыс тайӧ эм, сійӧ ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ, мый сійӧ кӧнкӧ ылын, — сэтшӧм ылын, мый сэтысь сійӧс весиг ачыс тойон-исправник оз вермы судзӧдны...
Вотъяс мынтыны, тӧдӧмысь, сійӧ сідз жӧ оз кут...
Садь юрӧн сійӧ шыбитліс юрсьыс татшӧм думъяссӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый ачыс гӧгӧрволіс, мый татшӧм чуднӧй гӧрасӧ он вермы аддзыны, но кодъюрӧн лолывліс збойджыкӧн.
Сійӧ думайтліс и сэтшӧмтор, мый настоящӧй гӧрасӧ вермас не аддзыны да вермас веськавны мӧд гӧра вылӧ.
«Сэки пропадита дзикӧдз», — шулывліс сійӧ, но век жӧ лӧсьӧдчыліс мунны; И эз кӧ выполнитлы тайӧ кӧсйӧмъяссӧ, то, тыдалӧ, сӧмын сы вӧсна, мый татара-поселенецъяс пыр вузавлывлісны сылы зэв лёк вина, кодӧс ёнмӧдӧм могысь вӧлі сулӧдӧма табак вылын, кодысь сійӧ вынтӧммывліс да висьмывліс.
II
Вӧлі рӧштволань паныд, и Макар тӧдіс, мый аски ыджыд праздник.
Праздник лун кузя сылы окота вӧлі юыштны, а юнысӧ вӧлі нинӧм вылӧ: няньыс этша; Макар вӧлі нин уджйӧза татчӧс купечьяслы да татаринъяслы.
Но, а вот аски ыджыд праздник, уджавны оз позь, — мый нӧ сійӧ кутас вӧчны, оз кӧ ю?
Тайӧ мӧвпыс вӧчис сійӧс шудтӧмӧн.
Кутшӧм сылӧн олӧмыс!
Весиг ыджыд тӧвся праздникӧ сійӧ оз вермы юны ӧти вина бутылка!
Юрас сылы воис шуда мӧвп.
Сійӧ чеччис да пасьталіс ассьыс киссьӧм сонасӧ (пасьсӧ).
Сылӧн гӧтырыс, крепыд, кос, зэв ён да зэв мисьтӧм нывбаба, коді век зэв бура тӧдлывліс мужикыслысь мудеритӧмъяссӧ, гӧгӧрвоис и ӧні.
— Кытчӧ, дьявол?
Бара ӧтнад вина юны кӧсъян?
— Ланьт!
Ньӧба ӧти бутылка.
Аски ӧтлаын юам. - Макар тапнитіс гӧтырыслы пельпомас сэтшӧм ёна, мый мӧдыс шатовмуні, да лукава мигнитіс.
Сэтшӧм нин нывбаба сьӧлӧмыд: гӧтырыс тӧдіс, мый Макар непременнӧ ылӧдлас сійӧс, но сетчис мужик меліалӧмлы.
Макар петіс, кутіс аласысь пӧрысь лысанкаӧс, вайӧдіс сійӧс бурысьӧдыс додь дінӧдз да пондіс доддявны.
Регыд лысанка петкӧдіс ассьыс кӧзяинсӧ ворота сайӧ.
Сэні сійӧ сувтіс да, юрсӧ кӧзяинлань бергӧдӧмӧн, юалӧмӧнмоз видзӧдліс зумыштчӧм Макар вылӧ.
Сэки Макар тракнитіс шуйгаладор вӧжжиӧн да веськӧдіс вӧвсӧ слӧбӧда помланьӧ.
Дзик слӧбӧда помас сулаліс неыджыд юрта.
Юртаысь, кыдзи и мукӧдъясысь, вылӧ-вылӧ кайис камелёкысь тшын да тупкис гыалысь массаӧн кӧдзыд кодзувъяссӧ да яръюгыд тӧлысьсӧ.
Йиторъяс пыр тыдаліс, кыдзи биыс гажаа вераліс.
Ывлаын вӧлі шы ни тӧв.
Тані олісны ылысса, бокӧвӧй йӧз.
Кутшӧм ногӧн найӧ веськалісны татчӧ, кутшӧм лёк поводдя найӧс шыбитіс тайӧ ылі сьӧд вӧрас, Макар эз тӧд дай эз и интересуйтчы, но сійӧ любитліс накӧд нуӧдны делӧяс, сы вӧсна мый найӧ эз дзескӧдны сійӧс да и эз донъясьлыны.
Юртаӧ пырӧм бӧрын Макар пыр жӧ матыстчис ломтысян камелёк дорӧ да нюжӧдіс билань ассьыс кынмӧм кияссӧ.
— Ча! — шуис сійӧ, мыйӧн петкӧдліс ассьыс кынмӧмсӧ.
Бокӧвӧй йӧз вӧліны гортаныс.
Пызан вылын ломаліс сись, кӧть найӧ и нинӧм вӧлі оз вӧчны.
Ӧти куйліс вольпась вылын да, чигарка тшынсӧ кольчаясӧн лэдзалігмоз, думайтігтыр, видзӧдіс тайӧ кольчаяс бӧрсяыс, тыдалӧ, йитіс накӧд аслас думъясыслысь кузь сунисъяссӧ.
Мӧдыс пукаліс камелёклы паныд да думайтӧмӧн жӧ видзӧдіс, кыдзи сотчӧм пу вывті ӧтиласянь мӧдлаӧ котраліс биыс.
— Здорово, — шуис Макар, медым торкны сьӧкыд шы ни тӧвсӧ.
Сійӧ, дерт, эз тӧд, кутшӧм шог вӧлі тайӧ ылысса йӧз сьӧлӧм вылын, кутшӧм казьтылӧмъяс волывлісны на юръясӧ тайӧ рытнас, кутшӧм образъяс чудитчисны налы би да тшын фантастическӧя вералігӧн.
Да и сэтчӧ жӧ сылӧн аслас вӧлі тӧждысянтор.
Том морт, коді вӧлі пукалӧ камелёк дорын, лэптіс юрсӧ да видзӧдліс Макар вылӧ гудыр синмӧн, быттьӧкӧ эз тӧд сійӧс.
Сэсся сійӧ пыркнитіс юрнас да ӧдйӧ чеччис стул вылысь.
— А, здорово, здорово, Макар!
Вот и бур.
Юыштан миянкӧд чай?
Макарлы кажитчис тайӧ юалӧмыс.
— Чай? — выльысь юаліс сійӧ. — Тайӧ бур!..
Вот, вокӧ, бур...
Вывті бур!
Сійӧ ӧдйӧ мӧдіс пӧрччысьны.
Шапка да пась пӧрччӧм бӧрын сійӧ асьсӧ кутіс чувствуйтны неуна збойджыка, а кор аддзис, мый самӧварын ӧзйӧ нин пӧсь шом, кутіс висьтавны том мортлы:
— Ме тіянӧс радейта, збыль!..
Сэтшӧма радейта, сэтшӧма радейта...
Войяснас ог узь...
Бокӧвӧй морт бергӧдчис сылань да шога нюммуніс.
— А, радейтан? — шуис сійӧ. — Мый нӧ тэныд колӧ?
Макар падмыштіс.
— Делӧ эм, — шуис сійӧ. — А тэ кыдзи тӧдмалін?..
Ладнӧ.
Чай юӧм бӧрын инӧ висьтала.
Сы вӧсна мый кӧзяева асьныс предложитісны Макарлы юны чай, то сійӧ лыддис, мый позьӧ и унджык корны.
— Абу-ӧ тіян жаритӧм яй?
Ме радейта, — шуис сійӧ.
— Абу.
— Но, нинӧм, — шуис Макар спокойнӧй тонӧн, — мӧдысь сёя...
Вернӧ? — выльысь юаліс сійӧ, — мӧдысь?
— Ладнӧ.
Ӧні Макар лыддис, мый бокӧвӧй йӧз уджйӧзаӧсь сылы жаритӧм яй тор, а сылӧн татшӧм нога уджйӧзъясыс некор эз вошлывлыны.
Час мысти Макар бара пуксис аслас пу доддьӧ.
Шӧр донӧн вит додь пес вузалӧмысь сійӧ судзӧдіс быдса шайт.
Збыль, сійӧ божитчис да кӧсйысис, мый талун тайӧ деньгасӧ оз ю, а ачыс кӧсйис вӧчны тайӧс пырысьтӧм-пыр жӧ.
Но мый нӧ?
Водзын лоысь удовольствие вӧсна сійӧ воштіс яндзимсӧ.
Сійӧ эз думайт весиг сы йылысь, мый сійӧс, кодъюра мортӧс, чорыда нӧйтас ылӧдӧм вернӧй гӧтырыс.
— Кытчӧ нӧ тэ, Макар? — сералӧмӧн горӧдіс бокӧвӧй морт, кор аддзис, мый Макарлӧн вӧлыс веськыда мунӧм пыдди кежис шуйгаладорӧ, татаринъясладорӧ.
— Тпру-у!..
Тпру-у!..
Видзӧд жӧ, кутшӧм тайӧ проклятӧй вӧв... кытчӧ мунӧ! — правдайтчис Макар, ачыс век жӧ чорыда зэлӧдіс шуйга вӧжжисӧ да гусьӧник кучкышталіс лысанкаӧс веськыд вӧжжинас.
Тӧлка вӧв, кӧзяинсӧ янӧдӧм могысь бӧжнас ӧвтчигтыр, надзӧник мӧдӧдчис колана туйӧд, и регыд додь сювлӧн дзуртӧмыс ланьтіс татаринъяс ворота дорын.
III
Татарскӧй воротаяс дорын домалӧмӧн сулалісны джуджыд якутскӧй седлӧяса кымынкӧ вӧв.
Дзескыд керкаын вӧлі зэв жар.
Сулаліс чорыд табак тшын, кодӧс надзӧникӧн кыскис юртаса камелёк.
Пызанъяс сайын да скамейкаяс вылын пукалісны ылысь воӧм якутъяс; пызанъяс вылас сулалісны вина тыра чашкаяс; кӧнсюрӧ тыдалісны картіӧн ворсысь йӧз чукӧръяс.
Чужӧмъясыс пӧсялӧмаӧсь да гӧрдӧдӧмаӧсь.
Ворсысьяслӧн синъясыс йӧйяслӧн моз кыйӧдісны картіяс бӧрся.
Перйывлісны деньгаяссӧ да пырысь-пыр жӧ дзеблывлісны зепъясас.
Пельӧсас, идзас вылын катласьӧмӧн, пукаліс код юра якут да сьыліс помасьлытӧм сьыланкыв.
Сы горшысь петлісны кирган, йӧйсяма шыяс; сійӧ уна ног повторяйтіс, мый аски ыджыд праздник, а талун сійӧ код.
Макар мыччис деньга, и сылы сетісны бутылка.
Сійӧ сюйис бутылкасӧ питшӧгас да, йӧзлы син улас веськавтӧг, вешйис пемыд пельӧсӧ.
Сэні сійӧ кисьталіс чашка бӧрся чашка да юис ӧти бӧрся мӧдӧс.
Винаыс вӧлі курыд, разведитӧма, праздник аддза джынсьыс унджыксӧ пуктӧма ва.
Зато табаксӧ, тыдалӧ, абу жалитӧмаӧсь.
Макар быд юыштігӧн тшӧкмунліс, да син водзас сылӧн веравлісны кутшӧмкӧ лӧза-гӧрда гӧгыльяс.
Регыд Макар коддзис.
Сійӧ тшӧтш жӧ лэдзчысис идзас вылӧ да, пидзӧсъяссӧ кияснас сывйыштӧмӧн, лэдзис на вылӧ сьӧктӧм юрсӧ.
Сы горшысь сідз жӧ кутісны петны некодлы гӧгӧрвотӧм кирган шыяс.
Сійӧ сьыліс, мый аски праздник да мый сійӧ юис вит додь пес.
Керкаын лои ӧтарӧ дзескыдджык и дзескыдджык.
Пырисны выль йӧз, якутъяс, кодъяс воисны юрбитны да юны татарскӧй вина.
Кӧзяин гӧгӧрвоис, мый регыд оз кут тырмыны местаыс.
Сійӧ петіс пызан сайысь да видзӧдліс быдлаысь йӧзсӧ.
Видзӧдліс сійӧ и пемыд пельӧсӧ да аддзис сэтысь якутӧс да Макарӧс.
Сійӧ матыстчис якут дінӧ, кватитіс сійӧс шошаӧдыс да шыбитіс ывлаӧ.
А сэсся матыстчис Макар дінӧ.
Сійӧс, кыдзи татчӧс олысьӧс, татарин ыджыдджык почётӧн вӧтліс: паськыда восьтіс ӧдзӧссӧ да коньӧрлы кокнас мышкас сэтшӧм ёді сетіс, мый Макар лэбзис керкаысь да сутшкысис нырнас веськыда лым толаӧ.
Сьӧкыд висьтавны, скӧрмис-ӧ сійӧ татшӧмторсьыс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый соскас сылӧн лым, чужӧм вылас лым.
Кыдзкӧ ӧдва толаысь петӧм бӧрын сійӧ довгис аслас лысанка дорӧ.
Тӧлысьыс кыпӧдчис нин вылӧ.
Сизима Кодзув кутіс лэдзны бӧжсӧ увлань.
Кӧдзыдыс век ёнмис.
Корсюрӧ войвылын, пемыд кымӧр сайсянь омӧлика ворсігтыр, кыптывлісны заводитчысь севернӧй сияниелӧн биа сюръяяс.
Лысанка, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧ вӧлі кӧзяиныслысь положениесӧ да видзчысьӧмӧн да ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортланьыс.
Макар катласигтыр пукаліс пу доддьын да век на сьыліс ассьыс сьыланкывсӧ.
Сійӧ сьыліс, мый юис вит додь пес и мый старукаыс сійӧс кутас нӧйтны.
Сы горшысь петан шыясыс киргисны да дзуртісны рытъя воздухас сэтшӧм гажтӧма да нора, мый бокӧвӧй мортлӧн, коді тайӧ кадӧ кайис юрта вылӧ труба тупкыны, Макар сьылӧмысь сьӧлӧм вылас лои ещӧ сьӧкыдджык.
Сэккості лысанка петкӧдіс пу додьсӧ мыльк вылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧны матігӧгӧрса местаясыс.
Тӧлысь югӧр улын лымйыс зэв ёна дзирдаліс.
Пӧраясӧн тӧлысь югыдыс быттьӧ бырлывліс, лымйыс пемдыштліс, и сэки пырысьтӧм-пыр жӧ лым вылас усьлі севернӧй сияниелӧн югӧрыс.
Сэки кажитчис, мый лымъя мылькъясыс да тайгаыс то матыстчылісны, то бӧр ылыстчылісны.
Макарлы бура тыдаліс дзик тайга дорын Ямалахскӧй мыльклӧн лымъя кушиныс, код сайын тайгаын сылӧн вӧлі октӧма налькъяс быдсямапӧлӧс вӧрса зверлы да пӧткаяслы.
Тайӧ вежис Макарлысь думъяссӧ.
Сійӧ заводитіс сьывны, мый сы налькйӧ шедӧма руч.
Сійӧ аски вузалас руч кусӧ, да старукаыс сійӧс оз кут нӧйтны.
Кор сійӧ пырис керкаас, кӧдзыд воздухын кыліс кӧлӧкӧллӧн медводдза кучкӧм шы.
Макар пыр жӧ юӧртіс старукаыслы, мый на налькйӧ шедӧма руч.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мый старукаыс сыкӧд эз ю винасӧ, да зэв ёна чуймис, кор, сэтшӧм долыд юӧр вылӧ видзӧдтӧг, старука пырысьтӧм-пыр жӧ зэв чорыда чужйис сылы мышсьыс улӧджык.
А сэсся, вольпась вылас усьтӧдз на, старука ещӧ на удитіс кулакнас тувкнитны сылы сьыліас.
А тайӧ каднас Чалган весьтын юргис, ылӧ-ылӧ разалӧмӧн, торжественнӧй праздничнӧй звӧн...
IV
Сійӧ куйліс вольпась вылын.
Юрыс сылӧн сотчис.
Гырк пытшкӧссӧ быттьӧ биӧн сотіс.
Сӧнъяс кузя паськаліс табак сора виналӧн крепыд настойыс.
Шорӧн визувтіс сы чужӧм вывті сылысь кӧдзыд лымйыс, ваыс лэччис и спинаӧдыс.
Старука думайтіс, мый Макар узьӧ.
Но сійӧ эз узь.
Сы юрысь эз пет руч.
Сійӧ дзикӧдз нин убедитчис, мый руч веськалі сы налькйӧ; сійӧ весиг тӧдіс, кутшӧм налькйӧ именнӧ.
Макар аддзӧ ручсӧ, — аддзӧ, кыдз сійӧ топалӧма сьӧкыд плака костӧ, кыдз сійӧ кодйӧ ёсь гыжъяснас лымсӧ да зільӧ мынтӧдчыны.
Тӧлысь югӧръясыс, пемыд вӧр пыр писькӧдчӧмӧн, ворсісны руч зарни гӧнӧн.
Синъясыс зверлӧн югъялісны сылы паныд.
Макар эз вермы терпитнысӧ, чеччис вольпась вылысь да мӧдӧдчис аслас вернӧй лысанка дорӧ, медым мунны тайгаӧ.
Мый нӧ тайӧ?
Старукалӧн ӧмӧй ён киясыс кватитісны сійӧс пась воротникӧдыс да бара шыбитісны вольпась вылӧ?
Эз, со сійӧ нин слӧбӧда сайын.
Додь сювъясыс дзуртӧны топыд лым вывті.
Чалган коли бӧрвылӧ.
Бӧрвывсянь кылӧ вичко кӧлӧкӧллӧн торжественнӧй шы, а горизонтлӧн сьӧд визь вылысладорас, югыд небеса вылын сьӧд вуджӧръяс моз тыдалӧны ёсь йыла джуджыд шапкаа якутскӧй верзьӧмаяс.
Якутъяс тэрмасьӧны вичкоӧ.
Сэк кості тӧлысьыс лэччис, а выліас, самӧй юр весьтын, лои еджгов кымӧртор, коді кутіс югъявны вералысь фосфорическӧй дзирдӧн.
Сэсся сійӧ быттьӧ ори, нюжаліс, прысьнитіс и сысянь быд бокӧ ӧдйӧ разалісны уна рӧма бияс, а войвылас гӧгыль джын кодь пемыд кымӧр ещӧ ёнджыка пемдіс.
Сійӧ лои дзик сьӧд, сьӧдджык тайга дорысь, код дінӧ вӧлі матыстчӧ Макар.
Туйыс чукльӧдліс-муніс посньыдик тшӧкыд леторос пӧвстті.
Веськыдвылас и шуйгавылас кыпӧдчӧмаӧсь вӧлі мылькъяс.
Кымын водзӧ, сымын джуджыдджыкӧсь лолісны пуяс.
Тайгаыс пыр лои сукджык.
Сійӧ сулаліс шы ни тӧв да тайнаӧн тырӧм.
Ниа пулӧн кортӧм пуясыс вӧлі гыӧртӧмаӧсь эзысь гыӧрӧн.
Севернӧй сияниелӧн небыд югӧрыс, пу йывъяс костӧд писькӧдчигмоз, ветлӧдліс тайгаӧд, югдӧдліс сэтысь то лымъя эрдъяс, то пӧрӧдӧм вӧрса гигантъяслысь куйлан шойяссӧ, кодъясӧс вӧлі тыртыштӧма нин лымйӧн...
Ӧти здук — ставыс нин бара вӧйӧ сап пемыдӧ, коді вӧлі тыр чӧв-лӧньӧн да гусяторъясӧн.
Макар сувтіс.
Тайӧ местаас, пӧшти дзик туйсяньыс, заводитчӧ вӧлі налькъяслӧн быдса система.
Фосфорическӧй югӧр улын сылы вӧлі бура тыдалӧ кос пӧрӧм пуясысь вӧчӧм ляпкыдик потшӧс; сійӧ аддзӧ вӧлі весиг первойя плакасӧ — куим сьӧкыд кузь кер, кодъясӧс вӧлі пыкӧма веськыда сатшкӧм майӧгӧн да кодъясӧс вӧлі кутӧма мудера лӧсьӧдӧм си кӧвъяса рычагъясӧн.
Правда, тайӧ налькъясыс вӧліны йӧзлӧн, но ӧд руч вермис веськавны и йӧз налькйӧ.
Макар тэрыба чеччис пу доддьысь, туй вылас колис тӧлка лысанкасӧ да кутіс сюся кывзысьны.
Тайгаын шы ни тӧв.
Сӧмын ылыс слӧбӧдаысь, коді ӧні эз нин тыдав, важ мозыс на кыліс торжественнӧй звӧн.
Позьӧ вӧлі не повны.
Налькъяслӧн кӧзяиныс, Алёшка чалганец, Макарлӧн соседыс да медлёк врагыс, тӧдӧмысь, вӧлі ӧні вичкоын.
Неважӧн усьӧм шыльыд лым вылын эз тыдав ни ӧти кок туй.
Сійӧ мӧдӧдчис сук вӧраинас, — нинӧм.
Кок улын дзуртӧ лым.
Плакаяс, быттьӧ восьса вома пушкаяслӧн радъяс, сулалісны орччӧн, шытӧг, мыйкӧ виччысигмоз.
Сійӧ муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ, — дзик весьшӧрӧ.
Сэсся мӧдӧдчис бара туй вылӧ.
Но, энлы!..
Кокньыдик кышакылӧм...
Тайгаын вуджӧртіс гӧрдов гӧн, ӧні югыдджыкинын нин, и сэтшӧм матын!..
Макар бура вӧлі аддзӧ ручлысь ёсь пельяссӧ; сылӧн пашкыр бӧжыс легъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ ылӧдлӧмӧн нуӧдіс Макарӧс сук вӧр пытшкас.
Руч воши пуяс костӧ, сылань, кытӧн вӧліны Макарлӧн налькъясыс, и регыд вӧр пасьта юрӧбтіс эз гора, но зэв чорыд кучкӧм шы.
Шыыс кыліс первойсӧ оръясьлӧмӧн ылыса гым моз, а сэсся кыліс быттьӧ тайга весьтын да ланьтіс ылі оврагын.
Сьӧлӧмыс Макарлӧн кутіс тіпкыны.
Тайӧ уси плака.
Сук вӧр пыр писькӧдчигтыр сійӧ уськӧдчис водзӧ.
Кӧдзыд пу вожъяс кучкалісны сылы синъясас, коялісны чужӧмас лымйӧн.
Сійӧ джӧмдаліс; лолыс сылӧн дзикӧдз тырис.
Со сійӧ котӧрӧн петіс прӧсека вылӧ, кодӧс коркӧ ачыс жӧ керавліс.
Прӧсека кыкнанладорбокас сулалісны гыӧра едждӧдӧм пуяс, а уліас тыдаліс векняммысь туй, туй помас, быттьӧ кыйӧдчис паськыд вомсӧ паськӧдӧмӧн, плака...
Неылын...
Но вот туй вылын, плака дорын, кодкӧ вуджӧртіс, — вуджӧртіс и бӧр саяліс.
Макар тӧдіс чалганец Алёшкаӧс: сылы бура вӧлі тыдалӧ Алёшкалӧн латшкӧс, водзлань копыртчӧм ошлӧн кодь покодкаа тушаыс.
Макарлы кажитчис, мый Алёшкалӧн пемыд чужӧмыс лои ещӧ пемыдджык, а ыджыд пиньясыс жервидзисны мукӧддырся дорысь ещӧ на ёнджыка.
Макарлӧн вирыс дзикӧдз пузис.
«Вот подлецыд!..
Сійӧ ветлӧдлӧ менам налькъяс дорті».
Кӧть эськӧ Макар и ӧні на ачыс муніс Алёшка плакаяс дорті, но ӧд тайӧ дзик мӧд делӧ...
Торъялӧмыс вӧлі сыын, мый кор Макарыс ачыс ветлӧдліс йӧз налькъяс дорті, сійӧ поліс суӧмысь, а кор сы плакаясӧд ветлывлісны мукӧд, сійӧ скӧравліс да сылы окота вӧлі суны места вылас сылысь правояссӧ нарушитысьӧс.
Сійӧ уськӧдчис веськыда усьӧм плака дорӧ.
Сэні вӧлі руч.
Алёшка аслас ош кодь покодканас писькӧдчӧ вӧлі сэтчӧ жӧ.
Колӧ вӧлі удитны воны руч дінӧ водзджык.
Со и усьӧм плака.
Сы улын тыдалӧ лямӧдӧм зверлӧн гӧрд гӧныс.
Руч гыжъяснас чашйис лымсӧ дзик сідз, кыдзи Макар аддзыліс водзынджыксӧ вӧтӧн, и сідз жӧ паныдӧн видзӧдіс сы вылӧ аслас ёсь, ӧзъян синъяснас.
— Тытыма (эн вӧрзьӧд)!..
Тайӧ менам! — горӧдіс Макар Алёшкалы.
— Тытыма! — кыліс, быттьӧ йӧлӧга, Алёшкалӧн гӧлӧс. — Менам!
Найӧ кыкнанныс воисны ӧтпырйӧ да тэрыба, ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны лэптыны плакасӧ, мездыны сы улысь зверӧс.
Кор кыптіс плакаыс, кыпӧдчис плакакӧд тшӧтш и руч.
Сійӧ чеччыштіс бокӧ, сувтіс, видзӧдліс сералысь видзӧдласӧн кыкнан чалганец вылӧ, сэсся юрсӧ бергӧдыштӧмӧн нюлыштіс плакаӧн топӧдлӧм местасӧ да гажаа котӧртіс водзӧ бӧжнас долыда легӧдігтыр.
Алёшка эськӧ уськӧдчыліс сы бӧрся, но Макар кватитіс сійӧс мышсяньыс пась пӧлаӧдыс.
— Тытыма! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ менам! — и ачыс котӧртіс руч бӧрся.
— Тытыма! — бара йӧлӧга моз кыліс Алёшкалӧн гӧлӧс, сэсся Макар кыліс, кыдзи Алёшка сійӧс сідз жӧ кватитіс пась пӧлаӧдыс, да ӧти здукӧн бара петіс водзӧ.
Макар скӧрмис.
Сійӧ вунӧдіс руч йылысь да уськӧдчис Алёшка бӧрся.
Найӧ котӧртісны пыр ӧдйӧджык.
Ниа пулӧн вожыс нетшыштіс Алёшка юрысь шапкасӧ, но сылы некор вӧлі сійӧс лэптыны: Макар лёкысь горзігтыр вӧлі суӧдӧ нин Алёшкаӧс.
Но Алёшка пыр вӧлі мудерджык коньӧр Макар дорысь.
Сійӧ друг сувтіс, бергӧдчис да копыртіс юрсӧ.
Макар зурасис рушкунас Алёшка юрӧ да патурликсис лым пиӧ.
Сійӧ усигкості проклятӧй Алёшка кватитіс Макар юрысь шапкасӧ да саяліс тайгаӧ.
Макар надзӧникӧн кыпӧдчис.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ нӧйтӧмаӧн да зэв шудтӧмӧн.
Сылы вӧлі вывті сьӧкыд.
Руч вӧлі киын нин, а ӧні...
Сылы кажитчис, мый пемыд вӧр пытшсянь сійӧ ещӧ ӧтчыд легнитіс бӧжнас да дзикӧдз саяліс.
Пемдіс.
Еджгов кымӧртор ӧдва-ӧдва тыдалыштіс вылын, юр весьтын.
Сійӧ быттьӧкӧ надзӧникӧн сыліс, и кымӧрторсянь мудзӧмӧн да ньӧжйӧникӧн разалісны кусысь югӧръяс.
Макар пӧсялӧм туша кузя шор моз визувтіс сылӧм лым.
Лым веськаліс сылы сос пытшкас, сона юрйылӧ, визувтіс спинаӧд, киссис торбаса пытшкӧ.
Проклятӧй Алёшка нуис аскӧд сылысь шапкасӧ.
Кепысьсӧ сійӧ котӧртігас кытчӧкӧ воштӧма.
Делӧыс вӧлі омӧль.
Макар тӧдіс, мый лёк мороз оз шутит йӧзкӧд, кодъяс мунӧны тайгаӧ кепысьтӧг да шапкатӧг.
Сійӧ дыр нин муніс.
Арталӧм сертиыс сылы важӧн нин эськӧ колӧ петны Ямалахысь да аддзыны кӧлӧкӧльня, но сійӧ пыр на гӧграліс тайгаӧд.
Сук вӧрыс, быттьӧ, кӧлдуйтӧма, кутіс сійӧс аслас сывтырйын.
Ылісянь кыліс век на сійӧ жӧ торжественнӧй звӧныс.
Макарлы кажитчис, мый сійӧ мунӧ звӧн шы вылас, но звӧныс век ылысмис и ылысмис, звӧн шы ылысмӧмыскӧд тшӧтш Макар сьӧлӧмӧ вочасӧн пырис гӧгӧрвотӧм отчаяние.
Сійӧ мудзис.
Настроениеыс вӧлі омӧль.
Кокъясыс омӧля новлӧдлісны.
Нӧйтӧм тушаыс ставнас юкаліс.
Лолыс дзикӧдз тырис.
Киясыс да кокъясыс турдісны.
Куш юрсӧ сылысь кутіс асыкӧн моз топӧдны.
«Пропадита, тыдалӧ!» — пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка вуджрасис сы юрын.
Но сійӧ пыр муніс.
Тайга чӧв оліс.
Сійӧ сӧмын топавліс Макар бӧрвылын кутшӧмкӧ скӧр упрямствоӧн да эз сет некутшӧм югыдлун, ни надея.
«Пропадита, тыдалӧ!» — век думайтіс Макар.
Сійӧ дзикӧдз слабмис.
Ӧні том пуясыс веськыда, некутшӧм яндысьтӧг, кучкалісны сылы чужӧмас, издевайтчисны сійӧ вермытӧмлун вылын.
Ӧтилаын кушинӧ котӧрӧн петіс ушкан (кӧч), пуксис бӧр кокъяс вылас, кывзысьыштіс аслас сьӧд пасъяса пельяснас да кутіс мыссьыны Макарӧс быдногыс неригмоз.
Кӧч быттьӧ кӧсйис висьтавны Макарлы, мый сійӧ Макарӧс тӧдӧ зэв бура, — тӧдӧ, мый тайӧ и эм самӧй сійӧ Макарыс, коді тайгаын пукталіс сійӧс, кӧчӧс, кыян быдсямапӧлӧс мудер машинаяс.
Но ӧні кӧч сы вылын издевайтчӧ.
Макарӧс шогӧдіс.
Тайӧ каднас тайга пыр ловзис, но ловзис враждебнӧя.
Ӧні весиг бокын сулалысь пуяс нюжӧдавлісны ассьыныс увъяссӧ сы туй вылӧ да нетшкисны сылысь юрсисӧ, кучкалісны синъясас, чужӧмас.
Асланыс гуся репасъясысь петавлісны кӧнтаръяс да дзоргисны сы вылӧ асланыс гӧгрӧс любопытнӧй синъяснаныс, а сьӧд таръяс котралісны на пӧвстті; найӧ увлань лэдзӧм бӧжаӧсь да скӧрысь шевгӧдӧм бордъяӧсь, гораа висьтавлӧны кӧнтаръяслы Макар йылысь да сы лёк делӧяс йылысь.
И медбӧрын, ылі чащаын кутісны вуджрасьны уна сюрс ручлӧн нырвомъясыс.
Найӧ кыскисны ныръяснаныс воздухсӧ да ёсь пельяснаныс кывзысигтыр серамсорӧн видзӧдісны Макар вылӧ.
А кӧчьяс, бӧр кокъяс вылас сувтӧмӧн, сералісны да докладывайтісны, мый Макар ылалӧма и оз аддзы тайгаысь петантуйсӧ.
Тайӧ вӧлі вывті нин.
«Пропадитны лоӧ!» — думыштіс Макар да шуис вӧчны тайӧс пырысьтӧм-пыр жӧ.
Сійӧ водіс лым пиӧ.
Пыр ёнджыка кӧдздӧдіс.
Вой кыалӧн медбӧръя югӧръясыс омӧлика вералісны, тайгаса пу йывъяссянь видзӧдыштавлісны Макар вылӧ.
Ылі Чалганысь кылыштіс кӧлӧкӧллӧн медбӧръя шыясыс.
Сияние ыпнитіс да кусі.
Ланьтіс и звӧн.
И Макар кулі.
V
Кыдзи тайӧ лои, сійӧ эз казяв.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый сы пытшкысь мыйкӧ должен петны, да виччысис, мый вот-вот мыйкӧ петас...
Но нинӧм эз пет.
Но, а ачыс гӧгӧрвоис, мый сійӧ кулі нин, да сы вӧсна и куйліс шы ни тӧв, вӧрзьывтӧг.
Куйліс сійӧ дыр, — сэтшӧм дыр, мый сылы дышӧдіс нин куйлынысӧ.
Вӧлі дзурс пемыд, кор Макар кыліс, мый сійӧс кодкӧ тувкис кокнас.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да восьтіс куньӧм синъяссӧ.
Ниа пуяс ӧні сы весьтын сулалісны рамӧсь, лӧньӧсь, быттьӧ яндысисны ӧнтая дурӧмсьыс.
Пашкыр козъяс нюжӧдлывлісны ассьыныс паськыд, лымйӧн тырӧм лапъяссӧ да надзӧник-надзӧник качайтчисны.
Воздухын сідзжӧ ньӧжйӧникӧн тыдалісны дзирдалысь лым чиръяс.
Югыд бур кодзувъяс видзӧдчисны лӧз небесасянь тшӧкыд увъяс костӧд да быттьӧ шуалісны: «со, аддзанныд, коньӧр мортыс кулі».
Дзик Макар весьтын, сійӧс кокнас йӧткышталігтыр, сулаліс пӧрысь Иван поп.
Сылӧн кузь рясаыс вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн; лымйыс тыдаліс мехӧвӧй бергес (шапка) вылын, пельпомъяс вылас, Иван поплӧн кузь тош вылын.
Но медся тешкодьторйыс сыын, мый тайӧ вӧлі самӧй сійӧ Иван попыс, коді кувлі нёль во сайын нин.
Тайӧ вӧлі бур поп.
Сійӧ некор эз дзескӧдлы Макарӧс руга вӧсна, некор эз корлы требаысь деньга.
Макар сылы ачыс пуктывліс донсӧ челядь пыртӧмысь да молебен сьылӧдӧмысь и ӧні яндысьӧмӧн думыштіс, мый ӧткымынысь мынтывліс этшаджык, а мукӧддырйи и дзик нинӧм эз мынтывлы.
Иван поп эз и ӧбижайтчывлы; сылы колӧ вӧлі сӧмын ӧтитор: быд раз колӧ вӧлі сувтӧдны вина бутылка.
Макарлӧн кӧ эз вӧв деньгаыс, сэк Иван поп ачыс ыстыліс бутылкала, да найӧ юлывлісны ӧтлаын.
Поп непременнӧ юлывліс садь быртӧдзыс, но косясьліс татшӧм кадъясас зэв шоча дай эз ёна.
Кор сійӧ дзик нин нинӧм вӧлі оз кут вермыны вӧчны, Макар век вайӧдлывліс сійӧс гортӧдзыс, попаддя-матушка кипод улӧ.
Да, тайӧ вӧлі бур поп, но кулі сійӧ лёк смертьӧн.
Ӧтчыд, кор ставыс петісны гортсьыс, а кодъюра поп ӧтнас куйліс вольпась вылын, сылы окота лоӧма куритчыштны.
Сійӧ чеччис да шатласигтыр матыстчис ыджыд, жара ломтысян камелёк дінӧ, медым ӧзтыны каллянсӧ.
Но сійӧ вӧлі вывті нин код, катовтчис да уси веськыда биас.
Кор воисны гортсаясыс, поплӧн вӧлі кольӧмаӧсь сӧмын нин кокъясыс.
Ставныс жалитісны бур оласнога Иван попӧс; но сы вӧсна мый сылӧн колины сӧмын кокъясыс, то ни ӧтик доктор мирас лечитны сійӧс эз нин вермы.
Кокъяссӧ сылысь гуалісны, а Иван поп местаӧ пуктісны мӧд попӧс.
Ӧні тайӧ Иван попыс, дзоньвидза, сулаліс Макар водзын да чужйышталіс сійӧс кокъяснас.
— Чеччы, Макарушко, — шуис сійӧ. — Мунам вай.
— Кытчӧ ме муна? — дӧзмӧмӧн юаліс Макар.
Сійӧ вӧлі думайтӧ, мый «пропадитіс» кӧ нин, сылӧн делӧ — куйлыны лӧня и сылы нинӧмла нин мунны бара тайгаӧд, кевны туйястӧг.
А мӧд ногӧн кӧ, мыйла сылы сэсся вӧлі пропадитнысӧ?
— Мунам ыджыд Тойон дінӧ.
— Мыйла ме сы дінӧ муна? — юаліс Макар.
— Сійӧ кутас тэнӧ судитны, — шуис поп шог да неуна леститчан гӧлӧсӧн.
Макарлы уси дум вылас, мый кулӧм бӧрын збыль колӧ мунны кытчӧкӧ суд вылӧ.
Тайӧс сійӧ кывліс коркӧ вичкоын.
Сідзкӧ, поп вӧлі прав.
Быть лоӧ чеччыны.
И Макар кыпӧдчис нырулас броткигтыр, мый весиг кулӧм бӧрад оз сетны мортлы спокой.
Поп муніс водзвылас, Макар сы бӧрся.
Мунісны найӧ пыр веськыда.
Ниа пуяс лӧня кежыштавлісны, сетісны налы туй.
Мунісны асыввылӧ.
Макар чуймӧмӧн казяліс, мый Иван поп бӧрвылын некутшӧм кок туй оз тӧдчы.
Видзӧдліс аслас кок улӧ да сідз жӧ эз аддзы некутшӧм кок туй: лымйыс вӧлі сӧстӧм да шыльыд, быттьӧ пызан дӧра.
Сійӧ думыштіс, мый ӧні сылы зэв лоӧ лӧсьыд ветлӧдлыны йӧз налькъяс дінті, сы вӧсна мый некод та йылысь оз кут тӧдны; но поп, тыдалӧ, тӧдмаліс сылысь тайӧ думсӧ, бергӧдчис сылань да шуис:
— Кабысь (шыбит, эновт)!
Тэ он тӧд, мый тэныд лоӧ быд татшӧм мӧвпысь.
— Но, но! — скӧракодь шуис Макар. — Оз нин и думыштны позь!
Мый тэ ӧні лоин сэтшӧм стрӧг?
Ланьт нин!..
Поп довкйӧдлыштіс юрсӧ да муніс водзӧ.
— Ылӧдз-ӧ мунныс? — юаліс Макар.
— Ылӧдз, — шог гӧлӧсӧн вочавидзис поп.
— А мый кутам сёйны? — тӧждысьӧмӧн бара юаліс Макар.
— Тэ вунӧдін, — сыланьӧ бергӧдчӧмӧн шуис поп, — мый тэ кулӧмыд и мый тэныд сёйны ни юны оз ков.
Макарлы татшӧмторйыд эз ёна кажитчы.
Тайӧ, дерт, лӧсьыд сэтшӧм кадъясын, кор нинӧм сёйны, сэки нин колӧ вӧлі сідзи куйлыны, кыдзи сійӧ куйлӧ вӧлі кулӧм бӧрас.
А мунны, да ещӧ мунны ылӧ, и нинӧм не сёйны, тайӧ кажитчис сылы некытчӧ лӧсявтӧмӧн.
Сійӧ бара кутіс броткыны.
— Эн броткы! — шуис поп.
— Ладнӧ! — вочавидзис Макар ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн, но ачыс пыр на норасис ас кежсьыс да ропкис лёк порядокъяс вылӧ: «Мортӧс тшӧктӧны ветлӧдлыны, а сёйны сылы оз ков!
Кытысь тайӧс позьӧ кывлыны?»
Поп бӧрся мунігчӧж сійӧ пыр вӧлі недовольнӧй.
А мунісны найӧ, тыдалӧ, дыр.
Збыль эськӧ, эз на тӧдчы югдӧмыс, но, местаяс вылас видзӧдігӧн, Макарлы кажитчис, мый найӧ мунісны быдса вежон нин: сы мында найӧ колисны ас бӧрсяыс сён да сопка, ю да ты, сы мында найӧ прӧйдитісны вӧр да кушин.
Кор Макар видзӧдлывліс бӧрвылас, сылы кажитчыліс, мый сьӧд тайга ачыс пышйӧ на дінысь бӧрлань, а джуджыд лым гӧраяс быттьӧ сылісны войся рӧмыдас да ӧдйӧ вошлісны горизонт сайӧ.
Найӧ быттьӧ век кыпӧдчисны вывлань.
Кодзувъяс лоисны пыр гырысьджыкӧсь да югыдджыкӧсь.
Сэсся мыльк йывсянь, код вылӧ найӧ кайисны, тыдовтчис важӧн нин лэччӧм тӧлысьлӧн чарла кодь дорыс.
Сійӧ быттьӧ тэрмасис пышйыны, но Макар да поп сійӧс вӧтӧдісны.
Медбӧрын, тӧлысь бӧр кутіс кыптыны горизонт весьтті.
Найӧ мӧдісны мунны зэв джуджыд шыльыд местаӧд.
Ӧні лои югыд, — ёна югыдджык вой заводитчигӧн дорысь.
Тайӧ лои, дерт, сы вӧсна, мый найӧ вӧліны ёна матынӧсь кодзувъяс дорын.
Кодзувъяс, ыджданас ставыс яблок кодьӧсь, сідзи и югъялісны, а тӧлысь, быттьӧ ыджыд зарни бӧчкалӧн пыдӧсыс, югъяліс шонді моз, югдӧдіс равнинасӧ ӧтар помсяньыс мӧдар помӧдзыс.
Равнинаын бура-мичаа тыдаліс дзик быд лым чир.
Сэті муніс уна туй, и ставыс найӧ ӧтлаасисны ӧтилаӧ, асыввылӧ.
Туйяс кузя подӧн и вӧлӧн мунісны разнӧй паськӧма уна пӧлӧс йӧз.
Ӧти верзьӧма морт вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын Макар друг кежис туй вывсьыс да кутіс котӧртны верзьӧма бӧрсяыс.
— Сувтлы, сувтлы! — горзіс поп, но Макар весиг эз и кывлы.
Сійӧ аддзис тӧдса татаринӧс, коді квайт во сайын пышйӧдліс сылысь пеганӧй вӧвсӧ, а вит во сайын кулі.
Ӧні татарин муніс сійӧ жӧ пеганӧй вӧв вылас.
Вӧлыс сідзи и тӧвзьӧ кыккокйыв.
Сы кок улысь лэбисны быдса лым бус кымӧръяс, лымйыс вӧлі дзирдалӧ уна рӧма кодзув югӧрӧн.
Макар шензис, кыдз вермис сійӧ, пода морт, татшӧм бешенӧя вӧв скачитігӧн, сэтшӧм кокньыда суӧдны верзьӧма татаринӧс.
Но татарин, кымынкӧ воськов сайысь Макарӧс аддзӧм бӧрын, пырысьтӧм-пыр сувтіс.
Макар скӧрысь уськӧдчис сы вылӧ.
— Мунам старӧста ордӧ! — горзіс сійӧ. — Тайӧ вӧлыс менам.
Веськыд пельыс со тшупыштӧма...
Видзӧдтӧ, кутшӧм сюсь!..
Мунӧ йӧз вӧв вылын, а вӧв кӧзяиныс, корысь моз, подӧн кыссьӧ.
— Ланьтлы! — шуис тайӧ кывъяс вылӧ татарин. — Оз ков старӧста дінӧ.
Тэнад, шуан, вӧлыс?
Но и босьт сійӧс!
Проклятӧй живӧтина!
Витӧд во со тадзи муна та вылын, а век на быттьӧ места вылысь эг вӧрзьыв...
Пода йӧз сідзи век и панйӧны менӧ; бур татаринлы весиг яндзим.
И сійӧ лэптіс нин коксӧ, лӧсьӧдчис вӧв вывсьыс лэччыны, но сэки котӧрӧн воис сэтчӧ поп, кодлӧн дзикӧдз вӧлі лолыс тырӧма, да кватитіс Макарӧс киӧдыс.
— Коньӧрӧй! — горӧдіс сійӧ, — мый тэ вӧчан?
Он ӧмӧй аддзы, мый татарин кӧсйӧ тэнӧ пӧръявны.
— Дерт жӧ, пӧрйӧдлӧ, — горӧдіс Макар кияснас ӧвтчигтыр, — вӧлыс вӧлі бур, настоящӧй кӧзяйскӧй вӧв...
Меным коймӧд во вылас на сетлісны сы вылӧ нелямын шайт...
Оз артмы, вокӧ!
Тэ кӧ нин тшыкӧдін вӧвсӧ, ме сійӧс начка яй вылӧ, а тэ меным мынтан чистӧй деньгаӧн.
Думайтан, мый тэ татарин, да тэ вылӧ сэсся и суд абу?
Макар скӧраліс да горзіс нарӧшнӧ, мед чукӧртны ас гӧгӧрыс унджык йӧзӧс, сы вӧсна мый сійӧ полӧ вӧлі татаринъясысь.
Но поп ӧлӧдіс сійӧс.
— Надзӧнджык, надзӧнджык, Макар!
Тэ ӧтарӧ вунӧдан, мый тэ кулӧмыд нин...
Мыйла тэныд вӧлыс?
А сэсся тэ ӧмӧй он аддзы, мый подӧн тэ мунан ёна ӧдйӧджык татарин дорысь?
Кӧсъян, медым тэныд лои мунны верзьӧмӧн быдса сюрс во.
Макар гӧгӧрвоис, мыйла татарин сэтшӧм окотапырысь заводитліс сетны вӧвсӧ.
«Мудер йӧз!» — думыштіс Макар да шыасис татарин дінӧ.
— Ладнӧ нин!
Мун вӧв вылас, а ме, вокӧ, прӧстита тэнӧ.
Татарин скӧрысь сюйыштіс юрас шапкасӧ да швачкӧбтіс вӧлыслы.
Вӧв мӧдӧдчис кыккокйыв, лым чукӧр резыштчис сы кок улысь, но кытчӧдз Макар да поп эз мӧдӧдчыны, татарин эз вӧрзьы ни ӧти воськов.
Сійӧ скӧрысь сьӧлыштіс да шыасис Макар дінӧ:
— Кывзы, другӧ, абу-ӧ тэнад ӧти табак лист?
Вывті окота куритчыны, а ассьым табакӧс ме нёль во сайын нин куриті.
— Пон тэныд друг, абу ме! — скӧрысь шуис Макар. — Видзӧдтӧ: вӧв гусяліс дай табак корӧ!
Пропадит тэ дзикӧдз, и то он ло меным жаль.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Макар мӧдӧдчис водзӧ.
— А ӧд тэ дзик весьшӧрӧ эн сет сылы табак листтӧ, — шуис сылы Иван поп. — Сы пыдди суд вылын Тойон прӧститіс эськӧ тэнсьыд сё грек дорысь не этшаджык.
— Сідзкӧ нӧ мый тэ меным та йылысь эн висьтав водзджык? — горӧдіс Макар.
— Да ӧні сёр нин тэнӧ велӧднысӧ.
Тэныд тайӧс колӧ вӧлі тӧдмавны ловъядырйиыд на асланыд попъяслысь.
Макар скӧрмис.
Попъясысь сійӧ эз аддзывлы некутшӧм тӧлк: руга босьтны босьтӧны, а весиг эз вермыны велӧдны, кор колӧ татаринлы сетны табак лист, мед эськӧ грекъяс прӧститчисны.
Шутка ӧмӧй: сё грек... и ставыс тайӧ ӧтик табак лист пыдди!..
Сійӧ ӧд мыйкӧ мында да сулалӧ!
— Энлы, — шуис Макар. — Тырмас миянлы и ӧтик листыс, а нёльсӧ ме ӧні сета татаринлы.
Сійӧ лоӧ нёльсё грек.
— Бергӧдчыв, — шуис поп.
Макар бергӧдчыліс.
Бӧрвылас вӧлі пластнитчӧма сӧмын еджыд тыртӧм равнина.
Татарин ӧти здук кежлӧ вуджӧртыштліс зэв ылыса чут моз.
Макарлы кажитчис, мый сійӧ аддзыліс на, кыдзи еджыд бус лэбӧ татаринлӧн пеганӧй вӧв кок улысь, но ӧти здук мысти и сійӧ чутыс воши.
— Но, но, — шуис Макар. — Татаринлӧн и табактӧг овсяс.
Видзӧдтӧ: вӧвсӧ тшыкӧдӧма, проклятӧйыд!
— Абу сідз, — шуис поп, — сійӧ тэнсьыд вӧвтӧ эз тшыкӧд, но вӧлыс тайӧ гусялӧм.
А тэ ӧмӧй эн кывлы пӧрысь йӧзлысь, мый гусялӧм вӧв вылын ылӧдз он мун?
Макар татшӧмторсӧ збыль кывлывліс старикъяслысь, но сы вӧсна, мый ловъядырйиыс эз этшаысь аддзыв, кыдз татаринъяс гусялӧм вӧвъяс вылын мунлывлісны карӧдз, то, гӧгӧрвоана, сійӧ эз верит пӧрысь йӧзлы.
А ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый корсюрӧ и пӧрысь йӧз висьталӧны збыльтор.
И сійӧ равнинаті мунігӧн кутіс панъявны зэв уна верзьӧма йӧзӧс.
Быдӧн найӧ гӧнитісны сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и медводдзаыс.
Вӧвъяс лэбзисны лэбачьяс моз, вӧв вылын пукалысьяс вӧлі пӧсялӧмаӧсь, а Макар век на жӧ панйывліс и кольліс найӧс.
Унджыкыс на пытшкысь вӧліны татаринъяс, но веськавлісны и кӧреннӧй чалганса йӧз.
Чалганса йӧз пытшкысь кодсюрӧ пукалісны гусялӧм ӧшъяс вылын да вӧтлісны найӧс ньӧръясӧн.
Татаринъяс вылӧ Макар видзӧдіс зэв скӧрысь и быдпӧрйӧ броткис, мый налы тайӧ этша на.
А кор паныдасьліс чалганса йӧзкӧд, то сувтлывліс да бурпырысь сёрнитлывліс накӧд: век жӧ найӧ вӧліны сылӧн другъясӧн, кӧть и вӧръяс.
Корсюрӧ сійӧ весиг заводитліс отсыштны налы, лэптывліс туй вывсьыс ньӧр да сьӧлӧмсьыс вӧтлывліс ӧшъясӧс да вӧвъясӧс; но сӧмын сійӧ кымыныськӧ воськовтліс, кыдзи верзьӧмаяс бара кольлывлісны бӧрӧ, да пӧрлісны зэв омӧля тыдалан чутъясӧ.
Шыльыдіныс кажитчис помтӧмӧн.
Найӧ дугдывтӧг панйывлісны верзьӧмаясӧс да пода йӧзӧс, но на гӧгӧр пыр кажитчис тыртӧмӧн.
Быд кык мунысь костын быттьӧ куйлісны быдса сё либӧ тысяча верст.
Унапӧлӧс йӧз пӧвстысь Макарлы паныдасис тӧдтӧм старик; сійӧ, тыдалӧ, вӧлі чалганец; тайӧ тӧдчис чужӧм сертиыс, паськӧм сертиыс, весиг походка сертиыс, но Макарлы некыдз дум вылас эз усь, аддзывліс-ӧ сійӧ коркӧ тайӧ стариксӧ.
Старик вылын вӧлі киссьӧм пась, сэтшӧм жӧ киссьӧм ыджыд пеля шапка, важ кучик гач да куысь вӧчӧм киссьӧм торбасъяс.
Но самӧй омӧльыс вӧлі сійӧ, мый, аслас пӧрысьлун вылӧ видзӧдтӧг, пельпомъяс вылас старик нуис ас дорсьыс нин пӧрысь старукаӧс, кодлӧн кокъясыс кыссисны муӧдыс.
Старик сьӧкыда лолаліс, джӧмдаліс да сьӧкыда мыджсьыліс бедь вылӧ.
Макарлы старикыс лои жаль.
Сійӧ сувтіс.
Старик тшӧтш жӧ сувтіс.
— Капсе (сёрнит)! — приветливӧя шуис Макар.
— Ог, — вочавидзис старик.
— Мый кывлін?
— Нинӧм эг кывлы.
— Мый аддзылін?
— Нинӧм эг аддзыв.
Макар ланьтыштліс недыр кежлӧ да сы бӧрын вӧлисти кутіс юасьны стариклысь, коді сійӧ да кытысянь кыссьӧ.
Старик висьтасис.
Важӧн нин, — сійӧ и ачыс оз тӧд, кымын во сайын, — сійӧ эновтіс Чалгансӧ да муніс «гӧра» вылӧ кевмысьны.
Сэні сійӧ нинӧм эз вӧчлы, сёйис сӧмын мырпом да турун вужъяс, эз гӧрлы, эз кӧдзлы, эз излы изкиӧн нянь, ни эз мынтыв податьяс.
Кор сійӧ кулі, воис Тойон дінӧ суд вылӧ.
Тойон юаліс, коді сійӧ и мый вӧчліс.
Старик висьталіс, мый муніс «гӧра» вылӧ да кевмис.
«Бур, — шуис Тойон, — а кӧні нӧ тэнад старукаыд?
Мун вай татчӧ ассьыд старукатӧ».
И сійӧ муніс старукала, а старукаыд сылӧн кувтӧдзыс корӧма, сійӧс некодлы вӧлӧм верднысӧ, сылӧн эз вӧв ни керка, ни мӧс, ни нянь.
Сійӧ омӧльтчӧма да коксӧ нин оз вермы кыскавны.
Сы вӧсна сылы лоӧ ас вылас кыскыны старукаӧс Тойон дінӧ.
Старик бӧрддзис, а старука чужйис сылы ӧшлы моз кокнас да шуис слаб, но скӧр гӧлӧсӧн:
— Ну!
Макарлы ещӧ нин жаль лои старикыс, и сійӧ сьӧлӧмсяньыс нимкодясис, мый сылы эз удайтчы мунны «гӧра» вылӧ.
Сылӧн старукаыс вӧлі зэв ыджыд, кузь тушаа, и кыскыны сійӧс вӧлі ещӧ нин эськӧ сьӧкыд.
А ещӧ кӧ, содтӧд, сійӧ кутіс чужъявны кокнас ӧшкӧс моз, то, тӧдӧмысь, мӧдысь ковмис Макарлы кувны.
Жалитӧм могысь сійӧ эськӧ босьтліс жӧ старукаӧс кокъясӧдыс, медым отсыштны стариклы, но ӧдва кыкысь-куимысь воськовтіс, кыдзи ковмис старукаыслысь кокъяссӧ лэдзны, медым эськӧ кокъясыс эз кольны Макар киӧ.
Ӧти здукӧн старик аслас ношаыскӧд воши на син улысь.
Водзӧ туй вылын сэсся эз нин паныдасьлыны сэтшӧм йӧз, кодъяс йылысь эськӧ Макарлы окота вӧлі тӧдны.
Сэні вӧліны вӧръяс, налы скӧтинаяс вылӧ моз вӧлі тэчӧма гусялӧм кӧлуй, да кодъяс ӧдва-ӧдва восьлалісны; кыз якутскӧй тойонъяс, кодъяс пукалісны джуджыд седлӧяс вылын, треситчисны башняяс моз да джуджыд шапкаяснас кымӧрӧдзыс инмӧдчывлісны.
Сэні жӧ, орччӧн, котӧртісны коньӧр комночитъяс (работникъяс), кӧчьяс кодь омӧликӧсь да кокньыдикӧсь.
Лёкысь кодзлалысь синъяса, зумыштчӧмӧн муніс вирӧн тырӧм морт виысь.
Весьшӧрӧ уськӧдчывліс сійӧ сӧстӧм лым пиӧ вир чутъяссӧ бырӧдӧм могысь.
Лымйыс пырысьтӧм-пыр жӧ гӧрдӧдлывліс, а морт виысь вылын вир пятнӧясыс ещӧ ёнджыка тӧдчисны, и сы синъясын вӧлі надеясӧ дзикӧдз воштӧм да повзьӧм.
Сійӧ пыр муніс да видзӧдіс бокӧ йӧз повзьӧм видзӧдласъясысь видзчысьӧмӧн.
А посньыдик челядь ловъяс ӧтарӧ вуджрасисны воздухас, быттьӧ лэбачьяс.
Найӧ лэбалісны гырысь чукӧръясӧн, и Макар та вылӧ эз шензьы.
Омӧль, лёк сёянысь, камелёкъяслӧн биысь да юртаса кӧдзыд сквӧзнякъясысь сӧмын ӧти Чалганысь сёясӧн кувлісны челядьыс.
Морт виыськӧд ӧтвесьтасьӧм бӧрын найӧ повзьӧм лэбачьяс моз уськӧдчывлісны бокӧ, и дыр на сы бӧрын кыліс посньыдик бордъяслӧн тэрыб, повзьӧм швачӧдчӧм шыяс.
Макар, дерт, казяліс, мый мукӧд дорысь сійӧ мунӧ ёна ӧдйӧджык, и тэрмасьыштіс нин думыштны, мый тайӧ сы бурлун вӧсна.
— Кывзы, агабыт (отец), — шуис сійӧ, — кыдзи тэ чайтан?
Ме кӧть ловъядырйи и любитлі юыштны, а мортыс вӧлі бур.
Енмыс менӧ радейтӧ...
Макар зэв сюся видзӧдліс Иван поп вылӧ.
Сылӧн вӧлі гуся мӧвп: тӧдмавны мыйсюрӧ пӧрысь поплысь.
Но поп шуис дженьыда:
— Эн ышнясь!
Матын нин.
Регыд ачыд тӧдмалан.
Макар водзджык эз и гӧгӧрво, мый шыльыдінын быттьӧ кутіс югдыны.
Медводз горизонт сайысь чепӧсйис кымынкӧ югӧр.
Найӧ тэрыба котӧртісны небесаӧд да кусӧдісны югыд кодзувъяссӧ.
И кодзувъяс кусіны, а тӧлысь лэччис.
И лымъя равнина пемдіс.
Сэки сы весьтӧ кыптіс ру да сувтіс равнина гӧгӧр, быттьӧ почётнӧй стража.
И ӧти местаын, асыввылас, руыс лои югыдджык, быттьӧкӧ зарни кӧлуйӧн пасьтасьӧм воинъяс.
И сэсся руыс кутіс гыавны-вӧрны, зарниӧн пасьтасьӧм воинъяс копыртчисны увлань.
И на сайысь петіс шонді, сувтіс налӧн зарни юръяс вылӧ да видзӧдліс шыльыдінсӧ гӧгӧр.
И шыльыдіныс ставнас кутіс дзирдавны некор аддзывтӧм син ёран биӧн.
И ру торжественнӧя кыпӧдчис ыджыд хороводӧн, рытыввывладорас ори да лайкъясигтырйи кайис вывлань.
И Макарлы кажитчис, мый сійӧ кылӧ зэв лӧсьыд сьыланкыв.
Тайӧ быттьӧ вӧлі самӧй сійӧ, важӧн нин тӧдса сьыланкывйыс, кодӧн муыс быд раз чолӧмалӧ шондісӧ.
Но Макар ещӧ некор на сы вылӧ эз обращайтлы колана внимание и сӧмын первойысь гӧгӧрвоис, кутшӧм тайӧ лӧсьыд сьыланкыв.
Сійӧ сулаліс да кывзіс и эз кӧсйы мунны водзӧ, а кӧсйис нэмыс сулавны сэні да кывзыны.
Но поп Иван вӧрзьӧдіс сійӧс соскӧдыс.
— Пырам, — шуис сійӧ. — Ми воим.
Сэки Макар аддзис, мый найӧ сулалӧны ыджыд ӧдзӧс дорын, кодӧс войдӧр сайӧдліс ру.
Сылы зэв неокота вӧлі мунны, — но нинӧм он вӧч, — лои кывзысьны.
VI
Найӧ пырисны лӧсьыд, ыджыд керкаӧ, и сӧмын татчӧ пырӧм бӧрын Макар казяліс, мый ывлаас вӧлӧма зэв кӧдзыд.
Керка шӧрын сулаліс зэв мичаа серӧдӧм камелёк, сійӧ вӧлі чистӧй эзысьысь, да сэні жургисны-ломтысисны зарни пес чуркаяс, кодъяс шонтісны быдлаті ӧтмоза, тайӧ шоныдыс паськавліс став туша пасьтаыд.
Тайӧ мича камелёкыслӧн биыс эз ёр синъястӧ, эз сот, а сӧмын шонтіс, и Макарлы бара лои окота сулавны тані нэмыс да шонтысьны.
Иван поп сідзжӧ матыстчис камелёк дінӧ да нюжӧдіс сэтчӧ кынмӧм кияссӧ.
Керкаын вӧлі нёль ӧдзӧс, на пытшкысь сӧмын ӧти ӧдзӧс вӧлі петӧ ортсӧ, а мукӧд ӧдзӧсъясӧд дугдывтӧг пырисны-петісны кутшӧмкӧ еджыд кузь дӧрӧма том йӧз.
Макар думыштіс, мый тайӧ, тыдалӧ, татчӧс Тойонлӧн уджалысьяс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кытыськӧ найӧс аддзывліс нин, но эз вермы дум вылас уськӧдны, кытысь.
Эз омӧля шензьӧд сійӧс и сэтшӧмтор, мый быд уджалысьлӧн мыш вылас летъялісны гырысь еджыд бордъяс, и сійӧ думыштіс, мый Тойонлӧн, тыдалӧ, эм ещӧ и мукӧд уджалысьяс, сы вӧсна мый тайӧ уджалысьясыс, тӧдӧмысь, эз эськӧ вермыны асланыс бордъясӧн писькӧдчыны тшӧкыд тайга пытшті пес либӧ потш керавны.
Ӧти работник тшӧтш жӧ локтіс камелёк дорӧ да, Макарлань мышкӧн бергӧдчӧм бӧрын, кутіс сёрнитны Иван попкӧд:
— Висьтав!
— Нинӧм йылысь, — ӧтветитіс поп.
— Мый тэ кывлін свет вывсьыс?
— Нинӧм эг кывлы.
— Мый аддзылін?
— Нинӧм эг аддзыв.
Кыкнанныс чӧв олыштісны, да сэсся поп шуис:
— Вайи со ӧтикӧс.
— Тайӧ Чалганысь? — юаліс работник.
— Да, Чалганысь.
— Но, сідзкӧ, колӧ ыджыд вески лӧсьӧдны.
И сійӧ петіс ӧти ӧдзӧсӧд, медым тшӧктыны лӧсьӧдны вески, а Макар юаліс поплысь, мыйла колӧ вескиыс да мыйла нӧ эськӧ ыджыд?
— Тӧдан, — ӧтветитіс поп неуна смутитчӧмӧн, — вески колӧ, мед веситны бурсӧ да лёксӧ, кодӧс тэ вӧчин олігад.
Мукӧдыслӧн бурыс да лёкыс ӧтмында; сӧмын чалганса йӧзлӧн грекыс сы мында, мый налы Тойон тшӧктіс вӧчны особӧй вески, кытӧні грекъяслы лӧсьӧдӧма зэв ыджыд чашка.
Тайӧ кывъясысь Макарлӧн сьӧлӧм вылас лои зэв сьӧкыд.
Сійӧ пондіс повны.
Работникъяс пыртісны да сувтӧдісны ыджыд вески.
Ӧтик чашкаыс вӧлі зарни да зэв ичӧт, мӧдыс — пу, зэв ыджыд.
Бӧръя улас друг воссис джуджыд сьӧд розь.
Макар матыстчис да гӧгӧр бура видзӧдаліс вескисӧ, мед эськӧ эз жӧ ло некутшӧм ылӧдлӧм.
Но ылӧдлӧм эз вӧв.
Чашкаясыс сулалісны ӧтвесьтын, вӧрзьывтӧг.
Збыль кӧ шуны, сійӧ эз бура гӧгӧрво вескиыслысь устройствосӧ, да сы ногӧн, эськӧ, вӧлі бурджык безмен, мый вылын сійӧ аслас кузь нэм чӧж зэв бура велавліс и вузасьны и ньӧбасьны неыджыд выгӧдаӧн аслыс.
— Тойон локтӧ, — шуис друг Иван поп да кутіс ӧдйӧ лӧсьӧдны ряскасӧ.
Шӧр ӧдзӧсыс воссис, да пырис пӧрысьысь-пӧрысь Тойон, ыджыд, коскӧдзыс лэччӧм эзысь тошка.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма сэтшӧм озыр мехысь да тканьысь вурӧм паськӧмӧн, кутшӧмӧс ӧнӧдз на Макар эз аддзыв, а кокас сылӧн вӧлі плисӧн дорысалӧм шоныд сапӧг, кутшӧмӧс Макар аддзывліс пӧрысь иконописец вылысь.
Тойон вылӧ первойысь син чӧвтлігӧн жӧ Макар тӧдіс, мый тайӧ самӧй сійӧ старикыс и эм, кодӧс вӧлі рисуйтӧма вичкоын да кодӧс Макар унаысь аддзывліс.
Сӧмын тані сыкӧд эз вӧв пиыс; Макар думыштіс, мый, тыдалӧ, пиыс мунӧма кытчӧкӧ овмӧс кузя.
Зато гулю лэбзис комнатаӧ да, старик юр весьтын гӧгралыштӧм бӧрын, пуксис сылы пидзӧс вылас.
И пӧрысь Тойон малаліс гулюӧс, сылы вылӧ лӧсьӧдӧм улӧс вылын пукалігмоз.
Пӧрысь Тойонлӧн чужӧмыс вӧлі бур, и, кор Макарлы вывті нин сьӧкыд лолывліс сьӧлӧм вылас, сійӧ видзӧдліс Тойон чужӧм вылӧ да сылы лолывліс кокньыдджык.
А сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сьӧкыд сы вӧсна, мый друг дум вылас уси аслас став олӧмыс быд посниторйӧдз, уси сылы дум вылӧ аслас быд воськов, и черӧн быд сӧтыштӧм, и быд кералӧм пу, и быд пӧръясьӧм, и быд румка вина, кодӧс сійӧ юліс.
И сылы лои яндзим да страшнӧ.
Но пӧрысь Тойон чужӧм вылӧ видзӧдліс да неуна збоймыштіс.
А збоймыштӧм бӧрын думыштіс, мый, гашкӧ, мыйсюрӧ позьӧ на и дзебны.
Пӧрысь Тойон видзӧдліс сы вылӧ да юаліс, коді сійӧ и кытысь, и мый нимыс, и кымын арӧс сылы.
Кор Макар вочавидзис, пӧрысь Тойон бара юаліс:
— Мый тэ вӧчин аслад олігчӧжӧн?
— Ачыд тӧдан, — ӧтветитіс Макар. — Тэнад ӧд ставыс гижӧма.
Макар кӧсйис тӧдмавны пӧрысь Тойонлысь, збыль-ӧ сылӧн ставыс гижӧма.
— Ачыд висьтав, эн ланьтӧмӧн ов! — шуис пӧрысь Тойон.
И Макар бара збоймыштіс.
Сійӧ кутіс лыддьӧдлыны ассьыс уджсӧ, и кӧть эськӧ сійӧ помнитіс черӧн быд керыштӧм, и быд кералӧм потш, и гӧрйӧн вӧчӧм быд бӧрӧзда, но сійӧ содталіс быдса тысячаясӧн потшъяс, да сёясӧн пес додьяс, сёясӧн жӧ керъяс да уна сё пудъясӧн кӧдзаяс.
Кор сійӧ ставсӧ тайӧс лыддьӧдліс, пӧрысь Тойон шыасис Иван поп дінӧ:
— Вайлы татчӧ небӧгсӧ.
И сэки Макар аддзис, мый Иван поп служитӧ Тойон ордын писарӧн, да зэв ёна скӧрмис, мый сійӧ друг мортлы водзджык эз висьтав та йылысь.
Иван поп вайис ыджыд небӧг, восьтіс сійӧс да кутіс лыддьыны.
— Нолтӧ видзӧдлы, — шуис Тойон, — кымын потш?
Иван поп видзӧдліс да шогпырысь шуис:
— Сійӧ содтіс быдса дас куим сюрс.
— Ылӧдлӧ сійӧ! — горӧдіс скӧрысь Макар. — Тыдалӧ, сійӧ ӧшибитчӧма, сы вӧсна мый сійӧ пьянник да и кулі лёк смертьӧн.
— Ланьт тэ! — шуис пӧрысь Тойон. — Босьтліс-ӧ коркӧ сійӧ тэнсьыд лишнӧй дон челядь пыртӧмысь либӧ кӧлысьысь?
Корліс-ӧ сійӧ мырдӧн руга?
— Мыйла весьшӧрӧ шуны! — ӧтветитіс Макар.
— Со аддзан, — шуис Тойон, — ме и ачым тӧда, мый радейтліс сійӧ юыштлыны...
И пӧрысь Тойон скӧрмис.
— Лыддьы ӧні талысь грекъяссӧ книга вылысь, сы вӧсна мый тайӧ пӧръясьысь, и ме сылы ог эскы,  — шуис Тойон Иван поплы.
Сэккості работникъяс шыбитісны Макарлысь потшъяссӧ зарни чашка вылӧ, шыбитісны и песъяссӧ сылысь, и гӧрӧмсӧ, и став уджсӧ сылысь.
И ставыс тайӧ лои сы мында, мый вескилӧн зарни чашкаыс лэччис увлань, а пуыс кыптіс вылӧ-вылӧ, да сійӧс оз нин вӧлі позь судзӧдны киӧн, и енлӧн том работникъясыс кыпӧдчисны асланыс бордъяс вылас, и быдса сё работник кыскис сійӧс гезъясӧн увлань.
Сьӧкыд вӧлі уджыс чалганецлӧн!
А Иван поп кутіс артавны ылӧдчӧмъяссӧ, и ылӧдчӧмыс вӧлӧма — кызь ӧти тысяча ӧкмыссё комын куим ылӧдӧм; и поп кутіс артавны, кымын бутылка вина юис Макар, и лои нёльсё бутылка; поп лыддис водзӧ, а Макар аддзис, мый вескилӧн пу чашкаыс мӧдіс личкыны зарни чашкасӧ да мый пу чашкаыс лэччӧ нин гуранӧ, и поп лыддигкості, сійӧ пыр лэччис увлань.
Сэки Макар думыштіс ас кежсьыс, мый делӧыс сылӧн лёк, матыстчис вески дорӧ, да кӧсйис некод тӧдлытӧг кутыштны чашкасӧ кокнас.
Но ӧти уджалысь аддзис тайӧс, да налӧн кыптіс зык.
— Мый сэн сэтшӧмыс? — юаліс пӧрысь Тойон.
— Да вот тайӧ кӧсйис кокнас вескисӧ кутыштны, — висьталіс уджалысь.
Сэки Тойон скӧрысь шыасис Макар дінӧ да шуис:
— Ме аддза, мый тэ пӧръясьысь, дыш дай пьянник...
И тэ сайын коли недоимка, и поп тэ сайысь руга лыддьӧ, и исправник тэ вӧсна грекӧ вӧйӧ, тэнӧ лёк кывъясӧн видӧ да!..
Пӧрысь Тойон бергӧдчис Иван поп дінӧ да юаліс:
— Коді Чалганын вӧвъяс вылӧ пуктӧ медуна груз да коді медъёна найӧс гӧняйтӧдлӧ?
Иван поп шуис:
— Вичкоса трапезник.
Сійӧ новлӧдлӧ почта да исправникӧс.
Сэки пӧрысь Тойон шуис:
— Сетны тайӧ дыш мортсӧ трапезниклы мерин пыдди и мед сійӧ та вылын новлӧдлас исправникӧс, кытчӧдз кок йывсьыс оз уськӧд...
А сы бӧрын сэсся видзӧдлам.
И сӧмын на пӧрысь Тойон удитіс шуны тайӧ кывъяссӧ, воссис ӧдзӧс да пырис керкаӧ пӧрысь Тойонлӧн пиыс, пуксис сійӧ Тойон дінӧ веськыдладорас.
И пиыс шуис:
— Ме кывлі тэнсьыд приговортӧ...
Ме дыр олі свет вылын и тӧда сэтчӧс делӧяссӧ: сьӧкыд лоӧ коньӧрлы новлӧдлыны исправникӧс.
Но... да тырмас!..
Сӧмын, гашкӧ, сійӧ мыйкӧ ещӧ на висьталас.
Сёрнит, барахсан (коньӧр)!
Сэки лои мыйкӧ тешкодьтор.
Макар, самӧй сійӧ Макарыс, коді олігчӧжыс некор ӧтпырйӧ эз шулы дас кывйысь унджык, друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ вермӧ бура сёрнитны.
Сійӧ кутіс сёрнитны и ачыс чуймис.
Лои быттьӧ кык Макар: ӧтикыс сёрнитіс, мӧдыс кывзіс да дивуйтчис.
Сійӧ аслас пельяслы эз верит.
Сёрниыс сылӧн киссис шыльыда да пӧся, кывъясыс вӧтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс да сувталісны сэсся кузь, веськыд радъясӧ.
Сійӧ эз пов.
Сійӧ кӧ мытшасьліс, то пырысьтӧм-пыр жӧ веськӧдліс и горӧдлывліс кык пӧв гораджыка.
А главнӧйыс — ачыс вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сёрнитӧ убедительнӧя.
Пӧрысь Тойон, коді первойсӧ скӧрмыштліс сы збойлун вылӧ, бӧрынджык кутіс кывзыны зэв сюся, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый Макар абу нин сэтшӧм йӧй, кутшӧмӧн кажитчыліс водзынсӧ.
И Иван поп первой здукас весиг повзис да заводитліс тракйыны Макарӧс пась пӧлаӧдыс, но Макар ӧвтыштчис да бара кутіс важ мозыс висьтавны.
А бӧрын и поп дугдіс повны да весиг нюмъявны мӧдіс, кор аддзис, мый сылӧн прихожаниныс висьталӧ збыльтор и мый висьталӧмыс воӧ сьӧлӧм вылас пӧрысь Тойонлы.
Весиг кузь дӧрӧмъяса да еджыд бордъяса том йӧз, кодъяс олісны работникъяс пыдди пӧрысь Тойон ордын, петалісны асланыс оланінъясысь ӧдзӧс дорӧ да, ӧта-мӧдсӧ гырддзаяснас тувкнитышталігтыр, дивуйтчӧмӧн кывзісны Макарлысь висьталӧмсӧ.
Макар заводитіс сысянь, мый оз кӧсйы мунны трапезник ордӧ меринавны.
И оз кӧсйы мунны оз сы вӧсна, мый полӧ сьӧкыд уджысь, а сы вӧсна, мый тайӧ решениеыс абу правильнӧй.
А сы вӧсна, мый решениеыс неправильнӧй, то сійӧ оз подчинитчы и чунь помӧн оз вӧрзьӧд, ни коксӧ оз лэптыштлы.
Мед сыкӧд вӧчасны, мый налы колӧ!
Мед кӧть чӧртъяслы сетасны нэмӧвӧйся уджалысьӧ, — сійӧ оз кут новлӧдлыны исправникӧс, сы вӧсна мый решениеыс неправильнӧй.
И мед оз думайтны, мый сійӧ полӧ мериналӧмысь: трапезник ветлӧдлӧ мерин вылын, но вердӧ сійӧс зӧрйӧн, а Макарӧс олігчӧжыс пыр гӧняйтӧдлісны, но зӧрйӧн некор эз вердлыны.
— Коді тэнӧ гӧняйтӧдліс? — скӧра юаліс пӧрысь Тойон.
Да, сійӧс гӧняйтӧдлісны став олӧмсӧ!
Гӧняйтӧдлісны податьяс коригӧн старӧстаяс да старшинаяс, заседательяс да исправникъяс; гӧняйтӧдлісны попъяс руга коригӧн; гӧняйтӧдліс тырмытӧмлун да тшыглун; гӧняйтӧдліс кӧдзыдыс и жарыс, зэрыс и кослуныс; гӧняйтӧдліс кын муыс и лёк тайгаыс!..
Скӧтина мунӧ водзӧ да видзӧдӧ муӧ, а ачыс оз тӧд, кытчӧ сійӧс вӧтлӧны...
И сійӧ сідзжӧ...
Сійӧ ӧмӧй тӧдӧ вӧлі, мый лыддьыліс вичкоын поп и мыйысь сылы колӧ ругаыс?
Сійӧ ӧмӧй тӧдліс, мыйла да кытчӧ нуисны сылысь ыджыд писӧ, кодӧс босьтісны салдатӧ, да кӧні сійӧ кулі, да кӧні сылӧн коньӧр лыясыс куйлӧны?
Шуӧны, мый сійӧ уна вина юліс?
Дерт, тайӧ збыль: сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі корӧ винасӧ...
— Кымын бутылка, шуан тэ?
— Нёльсё, — висьталіс Иван поп книгаӧ видзӧдлӧм бӧрын.
Ладнӧ!
Но, а сійӧ ӧмӧй вина вӧлі?
Куим нёльӧд юкӧныс вӧлі ва и сӧмын ӧти нёльӧд юкӧныс прамӧй вина, да ӧд и сійӧ табакӧн сулӧдӧм.
Сідзкӧ, куимсё бутылкасӧ колӧ шыбитны лыд вывсьыс.
— Збыль-ӧ тайӧ ставсӧ висьталӧ? — юаліс пӧрысь Тойон Иван поплысь, и тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ век на скӧралӧ.
— Дзик збыль, — тэрыба ӧтветитіс поп, а Макар висьталіс водзӧ.
Сійӧ содтіс дас куим тысяча потш?
Мед сідз!
Мед сійӧ кераліс сӧмын дас квайт тысяча.
А тайӧ ӧмӧй этша?
Да сэтчӧ жӧ, кык тысяча потшсӧ сійӧ кераліс сэк, кор сылӧн вӧлі висьӧ медводдза гӧтырыс...
Сылы сьӧлӧм вылас вӧлі зэв сьӧкыд, сійӧ кӧсйис пукавны аслас старука дінын, а нуждаыс вӧтліс сійӧс тайгаӧ...
И тайгаын сійӧ бӧрдіс, и синваыс кынмис синлыс вылас, и шогысла кӧдзыдыс писькӧдчис дзик сьӧлӧмӧдзыс...
А сійӧ пыр керасис!
А сэсся гӧтырыс кулі.
Сійӧс колӧ вӧлі гуавны, а Макарлӧн деньгаыс эз вӧв.
И сійӧ медасис пес керавны, мед эськӧ мынтыны гӧтырлы мӧдаръюгыдын оланін вылӧ...
А купеч аддзис, мый сылӧн нужда, и сетіс сӧмын дас кӧпейкаӧн.
И старука куйліс ӧтнас ломтытӧм кӧдзыд керкаын, а сійӧ ачыс бара керасис да бӧрдіс.
Сійӧ думайтӧ, мый тайӧ додьяссӧ колӧ артавны вит пӧв донаджыкӧн да весиг унджыкӧн.
Пӧрысь Тойонлӧн доршасьны кутіс синваыс, и Макар аддзис, мый вескилӧн чашкаясыс вӧрзисны, да пу чашкаыс кыптыштіс, а зарниыс лэччыштіс.
А Макар висьталіс водзӧ: налӧн ставыс гижӧма книгаӧ...
Мед жӧ найӧ корсясны: аддзыліс-ӧ сійӧ коркӧ кодсянькӧ мелілун, бур кыв либӧ радлун?
Кӧнӧсь сылӧн челядьыс?
Кор найӧ кувлывлісны, сылы вӧлі шог да сьӧкыд, а кор быдмывлісны, мунлісны сы дінысь, медым ӧткӧн вермасьны сьӧкыд нуждакӧд.
И сійӧ пӧрысьмис ӧтнас аслас мӧд старукакӧд да аддзыліс, кыдзи бырӧ сылӧн выныс да матысмӧ лёк, некытчӧ туйтӧм пӧрысьлун.
Найӧ сулалісны ӧтнаныс, кыдзи степь вылын сулалӧны кык эновтӧм коз пу, кодъясӧс быд боксянь кучкалӧны лёк тӧвъяс.
— Збыль-ӧ? — юаліс бара пӧрысь Тойон.
Поп тэрмасьӧмӧн шуис:
— Дзик збыль!
И сэки вески бара вӧрзис...
Но пӧрысь Тойон думыштсис.
— Мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс, — шуис сійӧ: — ӧд эмӧсь жӧ свет вылас менам настоящӧй праведникъясыс...
Синъясыс налӧн югыдӧсь, и югыдӧсь чужӧмъясыс, и паськӧмъясыс сӧстӧмӧсь...
Сьӧлӧмъясыс налӧн небыдӧсь, бур му кодьӧсь; босьтӧны бур кӧйдыс да бӧрсӧ сетӧны полевӧй лилия да чӧскыд дука быдмӧгъяс, кодъяслӧн дукыс меным ёна кажитчӧ.
А тэ видзӧдлы ас вылад...
И ставныс видзӧдлісны Макар вылӧ, и сылы лои яндзим.
Сійӧ чувствуйтны кутіс, мый синъясыс сылӧн гудырӧсь и чужӧмыс пемыд, юрсиыс да тошкыс лёзь, паськӧмыс косясьлӧма.
И кӧть эськӧ кувтӧдзыс на ёна водз кӧсйыліс ньӧбны сапӧг, мед воны суд вылӧ, кыдз колӧ настоящӧй крестьянинлы, но деньгасӧ век юлывліс, а ӧні сулаліс Тойон водзын, быттьӧ медбӧръя якутыс, киссьӧм торбаса...
И сылы окота вӧлі му пырыс мунны.
— Чужӧмыд тэнад пемыд, — висьталіс водзӧ пӧрысь Тойон, — синъясыд гудырӧсь и кӧлуйыд киссьӧма.
А сьӧлӧмыд тэнад эжсьӧма быдсямапӧлӧс курыд ёг туруннас.
Со мый вӧсна ме радейта ассьым праведникъясӧс да мӧдарӧ бергӧда чужӧмӧс тэ кодь нечестивецъясысь.
Макарлӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Сылы лои яндзим аслас олӧмысь.
Сійӧ увлань лэдзис юрсӧ, но друг лэптіс бӧр да бара кутіс сёрнитны.
Кутшӧм праведникъяс йылысь нӧ сёрнитӧ Тойон?
На йылысь кӧ, кодъяс Макаркӧд ӧти кадын овлісны озыр короминаясын, то Макар тӧдӧ найӧс...
Синъясыс налӧн югыдӧсь сы вӧсна, мый найӧ эз кисьтлыны сы мында синва, мыйта Макар кисьтліс, да чужӧмъясыс сӧстӧмӧсь, сы вӧсна мый мыськӧма дукиясӧн, а сӧстӧм кӧлуйыс кыӧма йӧз киӧн.
Макар бара ӧшӧдліс юрсӧ, но пырысьтӧм-пыр жӧ бара лэптіс сійӧс.
А сійӧ ӧмӧй оз аддзы, мый мукӧд моз жӧ сійӧ чужис югыд, восьса синъясӧн, кӧні вӧлі тыдалӧны муыс и небесаыс, чужис сӧстӧм сьӧлӧмӧн, коді эськӧ вермис воссьыны светвывса быд бурторйыслы?
И ӧні кӧ сійӧ кӧсйӧ дзебны му пытшкӧ ассьыс мисьтӧм да позорнӧй тушасӧ, то сэні нин абу сылӧн мыжыс...
А кодлӧн нӧ? — Тайӧс сійӧ оз тӧд...
Но сійӧ тӧдӧ ӧтитор, мый терпеньеыс сылӧн дзикӧдз быри.
VII
Дерт, эськӧ Макар кӧ вермис аддзыны, кыдзи сылӧн кывъясыс действуйтісны пӧрысь Тойон вылӧ, сійӧ кӧ эськӧ аддзыліс, кыдзи сылӧн быд скӧр кыв свинеч гира моз усьӧ зарни чашкаӧ, сійӧ эськӧ раммӧдіс ассьыс сьӧлӧмсӧ.
Но сійӧ тайӧс ставсӧ эз аддзыв, сы вӧсна мый сылӧн сьӧлӧмыс пыр ёнджыка тырис отчаяниеӧн.
Со сійӧ видзӧдаліс быд боксянь ассьыс курыд олӧмсӧ.
И кыдзи сӧмын сійӧ вермыліс сы дыра кыскыны тайӧ ужаснӧй бремясӧ.
А кыскис сійӧс сы вӧсна, мый водзын век на вуджрасис — рупытшса кодзув моз — надея.
Сійӧ ловъя, сідзкӧ вермас да и должен аддзывны бурджык олӧм...
Ӧні сійӧ сулаліс помас нин, и надея кусі...
Сэки сы сьӧлӧмын лои пемыд, и сьӧлӧмас кутіс пуны скӧрыс, кыдзи тыртӧм степын пемыд войӧ ыджыд тӧв.
Сійӧ вунӧдіс, кӧні сійӧ, код водзын сулалӧ, — вунӧдіс ставсӧ аслас скӧр кындзи...
Но пӧрысь Тойон шуис сылы:
— Энлы, коньӧрӧй!
Тэ абу му вылын...
Тані и тэныд сюрӧ правдаыс...
И Макар дрӧгнитіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧс жалитӧны, сьӧлӧмыс сылӧн небзис; а сы вӧсна, мый сы син водзын пыр на сулаліс сылӧн гӧль олӧмыс, медводдза лунсяньыс медбӧръяӧдзыс, то ачыс аслыс лои вывті жальӧн.
И сійӧ бӧрддзис...
И пӧрысь Тойон тшӧтш бӧрдіс...
И бӧрдіс пӧрысь Иван поп, и енлӧн том работникъясыс кисьтісны синва да чышкалісны сійӧс еджыд паськыд сосъяснас.
А вескияс век вӧрисны, да пу чашкаыс качис век вывлань и вывлань!
«ШУВГӦ ВӦР»
(Полесскӧй легенда)
Было и быльем поросло
Шувгис вӧр...
I
Тайӧ вӧрас век кыліс шум — кузь, ӧтырышъя, быттьӧ ылысса звӧнлӧн йӧлӧга, спокойнӧй да неяснӧй, быттьӧ кывъястӧм да гортӧм сьыланкыв, кыдз быттьӧ рупырса важ казьтылӧм.
Тані век кыліс шум, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі пӧрысь, сук сьӧд вӧр, кытчӧ пилаӧн ни черӧн эз на инмӧдчыв вӧрса барышник.
Кыз да ён гӧрд стволъяса, кузь, сё арӧса пожӧм пуяс сулалісны зумыш ратьӧн выліас турунвиж йывъяснаныс топыда топӧдчӧмӧн.
Уліас вӧлі шы ни тӧв, кыліс сир дук; пожӧм лыска вон пыр, мыйӧн вӧлі вевттьысьӧма муыс, писькӧдчисны мича папоротникъяс, кодъяс паськыда шевкнитчӧмаӧсь да сулалісны лӧня, ни ӧти кор вӧрзьӧдтӧг.
Васӧд пельӧсъясын нюжӧдчисны асланыс кузь стебельясӧн веж турунъяс; еджыд бобӧнянь копыртӧма сьӧкыд еджыд юрсӧ, быттьӧкӧ дзикӧдз слабитӧма.
А выліын, дзик дугдывтӧг да ланьтлытӧг, кыссис вӧрса шум, быттьӧ пӧрысь сук пемыд вӧрлӧн сьӧкыда ышлолалӧмъяс.
Но ӧні тайӧ ышлолалӧмъясыс кутісны лоны пыр пыдысяньджык, пыр ёнджыкӧсь.
Ме муні вӧрса трӧпаӧд, и кӧть эськӧ небесаыс меным оз вӧлі тыдав, но вӧр пемдышталӧм сертиыс ме гӧгӧрвои, мый вӧр вылын ньӧжйӧник кыптӧ сьӧкыд кымӧр.
Кадыс эз нин вӧв водз.
Кӧнсюрӧ стволъяс костӧдыс писькӧдчыліс на лэччысь шонділӧн кӧсӧй югӧрыс, но чащаын разаліс нин рӧмыдыс.
Рытладорыс чукӧртчис гыма зэр.
Талун кежлӧ кыйсьӧм йылысь став думсӧ колӧ вӧлі нин эновтны; сӧмын эськӧ удитны зэртӧдзыс воны узьланінӧ.
Вӧлӧй менам кок гыжъяснас зяткӧдіс мыччысьӧм пу вужъясӧ, гӧрдліс да чошкӧдліс пельяссӧ, кывзысис гора вӧрса йӧлӧга шыӧ.
Вӧв ачыс содтывліс воськовсӧ тӧдса вӧр керкалань.
Кутіс увтчыны пон.
Шочмӧм пуяс костті тыдалісны мавтӧм стенъяс.
Тшынлӧн лӧз струяыс гартчӧ веж пуяс улын; лёзь вевта вежыньтчӧм керка дзебсьыштіс стволъяс стен улын; сійӧ быттьӧ пырӧ муас, а веськыд да тшап пожӧмъяс вылісянь довкйӧдлӧны сы весьтын асланыс юръяснас.
Эрд шӧрын, ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, сулалӧ том дуб чукӧр.
Тані олӧны менам вӧраландырся спутникъяс — Закар да Максим лесникъяс.
Но ӧні, тыдалӧ, некоднанныс абуӧсь гортас, сы вӧсна мый некод оз пет ыджыд понлӧн увтчӧм шы вылӧ.
Сӧмын куш юра да дзор уска пӧрысь дед пукалӧ керка мудӧд вылын да кыӧ нинкӧм.
Дедлӧн ускыс муртса абу коскӧдзыс, синъясыс гудырӧсь, быттьӧкӧ дед век мыйкӧ кӧсйӧ уськӧдны дум вылас да некыдзи оз вермы.
— Здорово, дед!
Эм кодкӧ гортад?
— Эге! — довкйӧдлӧ юрнас дед. — Абу ни Закар, ни Максим, да и Мотря довгис вӧрӧ мӧсла...
Мӧскыс кытчӧкӧ мунӧма, — пӧжалуй, ошъяс... чашйисны...
Со сійӧ кыдзи, некод абу!
— Но, нинӧм.
Ме тэкӧд пукалышта, виччысьышта.
— Виччысь, виччысь, — довкйӧдлӧ юрнас дед, да, дуб увйӧ вӧлӧс домалігкості, сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ слаб да гудыр синъяснас.
Слаб нин пӧрысь дед: синъясыс оз аддзыны, киясыс дзӧрӧны.
— А коді нӧ тэ ачыд лоан, зонмӧ? — юалӧ сійӧ, кор ме пукся сы дорӧ мудӧд вылӧ.
Тайӧ юалӧмсӧ ме кыла быд волігӧн.
— Эге, тӧда ӧні, тӧда, — шуӧ старик, ачыс бара заводитӧ кыны лапти. — Со пӧрысь юрыд пож кодь, нинӧм оз кут.
Найӧс, кодъяс важӧн нин кулӧмаӧсь, помнита, — ок, кутшӧм бура помнита!
А выль йӧзсӧ пыр вунӧда...
Вывті нин дыр свет вылас куті овны.
— А важӧн-ӧ нин тэ, дед, олан тайӧ вӧрас?
— Эге, важӧнкодь нин!
Француз царскӧй муӧ воліс, ме вӧлі нин.
— Уна жӧ нин тэ аддзылін аслад нэмӧн.
Дерт, нин эм мый йылысь висьтавны.
Дед чуймӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ.
— А мый нӧ меным аддзывныс, зонмӧ?
Вӧр аддзылі...
Шувгӧ вӧр, шувгӧ лун и вой, тӧлын шувгӧ и гожӧмын...
И ме, кыдзи эсійӧ пуыс, нэм олі вӧрын да эг и казявлы олӧмсӧ...
Со нин и кувны кад, а думышта мукӧддырйи, зонмӧ, да и ачым ог вермы гӧгӧрвоны: овлі ме му вылас али эг...
Эге, со кыдзи!
Гашкӧ, и ньӧти эг овлы...
Пемыд кымӧрлӧн дорыс мыччысис вӧрса эрд весьтын тшӧкыд пу йывъяс костӧд; пожӧм лапъяс, кодъяс сайӧдісны эрдсӧ, тӧвру пӧльтыштӧмысь кутісны качайтчыны, и вӧрлӧн шувгӧм муніс пыдісянь содан аккорд моз.
Дед лэптіс юрсӧ да кутіс кывзысьны.
— Бушков локтӧ, — шуис сійӧ минута бӧрын. — Вот тайӧстӧ ме тӧда.
Ой-ой, шувгыны кутас войнас тӧв, пожӧмъяссӧ кутас чегъявны, вужъяснас найӧс кутас нетшкыны!..
Ворсны заводитас вӧрса кӧзяин... — содтіс сійӧ ньӧжйӧджык.
— А мыйла тэ тӧдан, дедӧ?
— Эге, тайӧс ме тӧда!
Бура тӧда, кыдзи пу сёрнитӧ...
Пуыд, пиӧ, полӧ жӧ...
Со пипу, сійӧ ёрӧм пу, дугдывтӧг мыйкӧ боргӧ — тӧлыс нин абу, а сійӧ век дзӧрӧ.
Лыска вӧрын шондіа, мича лунӧ пожӧм пу ворсӧ-звӧнитӧ, а муртса кыпӧдчыштас тӧв, сійӧ здычкӧ да ружтӧ.
Тайӧ ещӧ нинӧм на...
А тэ вот кывзы ӧні.
Ме кӧть синъясӧн и омӧля аддза, но а пельнад кыла: дуб кутіс шувгыны, дубъясӧс нин вӧрзьӧдіс эрд вылысь...
Тайӧ бушков водзын.
И збыль, ляпкыдик на, но ён да крепыд дуб чукӧр, кодъяс быдмисны джуджыд, тшем сук вӧрӧн кытшалӧм эрд вылын, ӧвтчисны асланыс крепыд лапъяснаныс да шувгисны, налысь шувгӧмсӧ позьӧ вӧлі кокниа торйӧдны пожӧмъяслӧн гора збойысь.
— Эге! кылан-ӧ, зонмӧ? — шуӧ дед челядьлӧн кодь лукав нюмӧн. — Ме тӧда нин: тадзи кӧ нин дубӧс вӧрӧдӧ, сідзкӧ кӧзяин войнас мӧдӧдчас, чегъявны пондас...
Да оз, оз чег!
Дуб — сійӧ крепыд пу, весиг кӧзяинлӧн выныс оз судзсьы... со кыдзи!
— Кутшӧм кӧзяин нӧ, дедӧ?
Ачыд жӧ тэ шуан: ыджыд тӧлыс чегъялӧ.
Дед мудера лайкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Эге, ме ӧд тайӧс тӧда!..
Шуӧны, ӧні пӧ йӧзыс сэтшӧмӧсь лоины, мый нинӧмӧ нин оз веритны.
Со сійӧ кыдзи!
А ме ӧд сійӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ ӧні аддза, а гашкӧ и бурджыка на, сы вӧсна мый менам ӧні синъясӧй пӧрысьӧсь, а сэки томӧсь на вӧліны.
Ой-ой, кутшӧм ещӧ бура синъясыд менам томдырйи аддзисны...
— А кыдзи тэ сійӧс, деду, аддзылін, ноко висьтав?
— А вот дзик тадзи жӧ, кыдзи и ӧні: медводз тшем сук вӧрын пожӧм ружтыны кутас...
То гылыда юркнитлас, то бара ружтыны заводитлас: о-ок-ко-ко... о-ко-к! — дай ланьтлас, а сэсся бара, сэсся бара да пыр частӧджык, да пыр нораджыка.
Эге, тайӧ сы вӧсна, мый войнас зэв унаӧс найӧс кӧзяин пӧрӧдас.
А сэсся тупу кутас варовитны.
Рытладорыс пыр ёнджыка, а войнас сэсся мӧдас гартны: котралӧ вӧрӧд, сералӧ да бӧрдӧ, бергалӧ, йӧктӧ, а ачыс пыр ёнджыка дубъяс вылӧ личкӧ, век кӧсйӧ найӧс нетшкыны-пӧрӧдны...
А ме арын ӧтчыд и видзӧдлі ӧшинь пыр; вот тайӧ сылы и эз во сьӧлӧм вылас: котӧрӧн матыстчис ӧшинь дорӧ да кыдз тай сырса пуӧн тар-рак ӧшиняс; муртса менсьым став чужӧмӧс эз жугӧд, морӧн лыяныд; да ӧд и ме абу йӧй — чеччышті сэсь.
Эге, зонмӧ, со кутшӧм сійӧ скӧр!..
— А кутшӧм нӧ ачыс?
— А видзӧдныс сійӧ нюр вылын быдмысь бадь кодь.
Дзик сэтшӧм!..
А юрсиыс — дзик пувывса кос рой кодь, да и тошкыс сэтшӧм жӧ, а нырыс — зэв ён ув кодь, а чужӧмыс ставыс сер, быттьӧ лишайӧн тырӧма...
Тьпу, кутшӧм мисьтӧм!
Ен эськӧ мед видзас жӧ кодлыкӧ сы кодьӧн лоны...
Ей-бог!
Ме и мӧдысь нюр вылысь сійӧс аддзылі, зэв матысянь...
А кӧсъян кӧ, волы тӧвнас, тэ и ачыд сійӧс аддзылан.
Кай сэтчӧ, гӧра вылас, — то вӧрӧн гӧраыс тырӧма, — да кавшась медся джуджыд пу вылас, йылӧдзыс кай.
Вот сэсянь мукӧддырйи и позьӧ сійӧс аддзывны: мунӧ сійӧ еджыд столбӧн вӧр йывтіыс, ачыс сідзи и бергалӧ, гӧра вывсяньыс уліӧдзыс лэччылас...
Котӧртас, котӧртас, а сэсся вӧрас и вошӧ.
Эге!..
А кыті прӧйдитас, сэті ассьыс кок туйсӧ еджыд лымйӧн вольсалӧ...
Он кӧ верит пӧрысь мортлысь, коркӧ ачыд видзӧдлы.
Варовмис старик.
Тыдалӧ, вӧрыслӧн гажа да тревожнӧй сёрниыс, а сідзжӧ матысмысь бушколыс пузьӧдісны стариклысь пӧрысь вирсӧ.
Дед довкйӧдліс юрсӧ, шпынняліс, куньтыраліс пӧрысьмӧм синъяссӧ.
Но друг быттьӧ кутшӧмкӧ вуджӧр котӧртіс сылӧн паськыд да чукырӧсь плеш вывті.
Сійӧ тувкнитіс меным гырддзанас да шуис гусьӧнмоз:
— А тӧдан, зонмӧ, мый ме тэныд висьтала?..
Сійӧ, вӧрса кӧзяиныд, дерт, — лёк тварь кодь, тайӧ збыль.
Крещенӧй мортлы ӧбиднӧ и аддзывны татшӧм мисьтӧм рожатӧ...
Но сӧмын колӧ сы йылысь збыльтор висьтавны: сійӧ лёктӧ оз вӧч...
Дурыштны морткӧд дурыштас, а медым лёктор вӧчны, тайӧ оз овлывлы.
— Да кыдзи нӧ, дед, тэ ӧд ачыд висьтавлін, мый тэнӧ сійӧ сырса пуӧн кӧсйис кучкыны?
— Эге, кӧсйыліс тай!
Да ӧд сійӧ скӧрмис, мыйла ме ӧшинь пыр видзӧді, со сійӧ мый!
А сы дінӧ кӧ ныртӧ он сюй, сійӧ сэтшӧм мортыдлы некутшӧм пакӧсьт оз вӧч.
Со сійӧ кутшӧм, вӧрсаыд!..
А тӧдан, вӧрад йӧзыд лёкджык делӧяс вӧчлісны...
Эге, ей-богу!
Дед копыртіс юрсӧ да мыйкӧ дыра пукаліс шы ни тӧв.
Сэсся, кор сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, сы пӧрысь, гудыр синъясын быттьӧ вуджӧртліс садьмӧм паметьлӧн югӧртор.
— Вот ме тэныд, зонмӧ, висьтала тайӧ вӧрса вӧвлӧмторсӧ.
Вӧлі ӧтчыд тані, дзик тайӧ жӧ местаас, важӧн нин...
Помнита ме, быттьӧ вӧт, а мыйӧн сӧмын вӧрыс гораджыка кутас шувгыны, то и ставыс дум вылӧ усьӧ...
Кӧсъян кӧ, висьтала тэныд, а?
— Кӧсъя, кӧсъя, деду!
Висьтав!
— Сідзкӧ и висьтала, эге!
Кывзы вот!
II
Менам, тӧдан, бать-мам важӧн кувлісны, ме ичӧтик детинка на вӧлі...
Колисны найӧ менӧ свет вылас ӧтнамӧс.
Вот сійӧ кыдзи мекӧд лои, эге!
Миян йӧз и думайтны кутісны: «Мый нӧ ӧні миянлы тайӧ детинканас вӧчны?»
Но, и пан тшӧтш жӧ думайтӧ...
И воис сійӧ каднас вӧрысь лесник Роман да шуӧ миян йӧзлы: «Вайӧй меным тайӧ детинкасӧ вӧр керкаӧ, ме кута сійӧс вердны...
Меным вӧрын гажаджык лоӧ, и сылы нянь...»
Со сійӧ мый шуис, а миян йӧз вочавидзисны: «Босьт!»
Сійӧ и босьтіс.
Сідзи ме сійӧ кадсянь вӧрӧ и коли.
Тані менӧ Роман и быдтіс.
А мортыс сійӧ вӧлі сэтшӧм страшнӧй, ен мед видзас!..
Тушаыс ыджыд, синъясыс сьӧдӧсь, и син пырыс сылӧн душаыс сьӧдӧн тыдаліс, сы вӧсна мый тайӧ мортыс нэмыс ӧтнас вӧрын оліс: йӧзыс вӧлі шуӧны, ошкыд пӧ сылы рӧднӧй вок кодь, а кӧин — племянник кодь.
Ставпӧлӧс зверсӧ сійӧ тӧдліс да эз и повлы, а йӧз дінысь ӧтдортчыліс да весиг эз и видзӧдлывлы на вылӧ...
Со сійӧ кутшӧм вӧлі — сё ей-богу, дзик збыль!
Кыдзи вӧлі сійӧ ме вылӧ видзӧдлас, сідзи менам спинаті быттьӧ кань аслас бӧжӧн нуӧдас...
Но, а мортыс сідзсӧ вӧлі бур, вердіс менӧ, нинӧм шуны оз позь, бура: греча рок вӧвлі сылӧн век госа, а кор утка лыяс, и утка вӧвлывліс.
Мый збыль, сійӧ збыль, вердліс бура.
Сідзи ми кыкӧн и олім.
Роман вӧрӧ мунас, а менӧ стӧрӧжкаӧ игналас, мед зверьяс оз сёйны.
А бӧрынджык сылы «гӧтыр» сетісны, Оксанаӧс.
Пан сылы гӧтырсӧ сетіс.
Корис сійӧс сиктӧ да шуӧ: «Вот мый, шуӧ, Ромасю, гӧтрась!»
Первойсӧ Роман шуис панлы: «А кутшӧм бес вылӧ нӧ меным гӧтырыс?
Мый ме кута вӧрас бабанас вӧчны, кор менам и сытӧг нин детинка эм?
Ог кӧсйы, шуӧ, ме гӧтрасьны!»
Абу велалӧма сійӧ нывъяскӧд ноксьыны, вот мый!
Но, да и пан мудер жӧ вӧлі...
Мыйӧн ме казьтыштла, зонмӧ, тайӧ пан йывсьыс, пыр ачым и думышта, мый ӧні татшӧм панъясыд сэсся абуӧсь нин, — абуӧсь, — бырисны...
Босьтам кӧть со тэнӧ: шуӧны мый, и тэ панскӧй рӧдысь...
Гашкӧ, тайӧ и збыль сідзи, но абу тэын эсійӧ... настоящӧйыс...
Сідз мыйкӧ, ичӧтик детинка, сэсся и нинӧм.
Но, а сійӧ настоящӧй вӧлі, важъяс пӧвстысь...
Вот, шуа ме тэныд, сэтшӧмтор свет вылас овлывлӧ, мый уна сё морт ӧти мортысь полӧны, да ещӧ кыдзи!..
Видзӧдлы тэ, зонмӧ, варыш вылӧ да чипанпи вылӧ: кыкнанныс эськӧ кольк пытшкысь петісны, но варыш ӧтарӧ вывлань лэбны зільӧ, эге!
Кыдзи горӧдас небесаын, пырысьтӧм-пыр жӧ — оз нин сӧмын чипанпиян, — а и пӧрысь петукъяс кутасны котравны...
Вот варышыд — сійӧ панскӧй пӧтка, а курӧг — прӧстӧй...
Со, помнита, ме том детинкаӧн на вӧлі: мужикъяс кыскӧны вӧрысь кыз керъяс, морт комын, гашкӧ.
А пан ӧтнас аслас вӧв вылын мунӧ да уссӧ гартлӧ.
Вӧв сы улын ворсӧ, а ачыс гӧгӧр видзӧдӧ.
Ой-ой! аддзасны мужикъяс панӧс, котравны кутасны, вӧвъяссӧ лым пытшкӧ кежӧдӧны, асьныс шапкаяс пӧрччалӧны.
Бӧрвылас сэсся эштасны жӧ и пессьыны, лым пытшкысь керъяссӧ петкӧдлыны, а пан водзӧ скачитӧ, — сылы со, аддзан, и ӧтнаслы туй вылас дзескыд!
Синкымсӧ кӧ чукыртлас пан, мужикъяс повзьӧмаӧсь нин, серӧктас — ставныслы гажа, а зумыштчас — ставныс жугыльӧсь.
А медым эськӧ панлы кодкӧ паныда кыв шуис, сэтшӧмторйыд, кӧнкӧ, эз и вӧвлы.
Но, а Роман, тӧдӧмысь, вӧрын быдмис, кыдзи колӧ сёрнитны эз тӧд, да пан сы вылӧ эз и ёна скӧравлы.
— Меным колӧ, — шуӧ пан, — медым тэ гӧтрасин, а мыйла, сійӧ ме ачым тӧда.
Босьт Оксанаӧс.
— Ог кӧсйы ме гӧтрасьны, — вочавидзӧ Роман, — оз меным сійӧ ков, мый кӧть и Оксана!
Мед сы вылӧ чӧрт гӧтрасяс, а ог ме...
Со кыдзи!
Тшӧктіс пан вайны кучик плетьяс, водтӧдісны Романӧс, пан и юалӧ:
— Гӧтрасян, Роман?
— Ог, — шуӧ, — ог кут.
— Сідзкӧ, шуӧ пан, — сетыштӧй сылы мынта тӧрас.
Сетыштісны сылы эз этша; кутшӧм нин ён вӧлі Роман, а век жӧ и сійӧ дӧзмис.
— Эновтӧй нин, — шуӧ, — тырмас жӧ сэсся.
Мед сійӧс лучше чӧртъясыс босьтасны, чем меным баба вӧсна сы мында мученье примитны.
Вайӧй сійӧс татчӧ, гӧтрася!
Пан дворын оліс доезжачӧй Опанас Швидкий.
Тайӧ каднас, кор Романӧс лӧсьӧдісны гӧтравны, воис му вылысь Опанас.
Кыліс сійӧ Роман шог йылысь — клоп панлы кок улас.
Сідзи и уси кок улас, окалӧ кокъяссӧ...
— Лучше, — шуӧ, — мортӧс пӧвсалӧм-нӧйтӧм дорысь, ме гӧтрася Оксана вылӧ, пан, кыв ог шу...
Эге, ачыс кӧсйис гӧтрасьны сы вылӧ.
Со кутшӧм мортыс вӧлі, ей-богу!
Романлы и нимкодь лои, гажмис.
Сувтіс кок йылас, кӧрталіс гачсӧ да шуӧ:
— Вот, — шуӧ, — и бур.
Сӧмын мый эськӧ тэныд вӧлі водзджык не воны, мортӧ?
Да и пан сідзжӧ — век вот тадзи!..
Позьӧ эськӧ вӧлі юавны тӧлкӧн, гашкӧ, кодкӧ и ас окотаысь гӧтрасис.
Кватитісны мортӧс да и давай сылы лӧдны!
Тайӧ нӧ ен ног тадзсӧ вӧчны?
Тьфу!..
Эге, сійӧ корсюрӧ и панлы эз сетчыв.
Со кутшӧм вӧлі Романыд!
Кор сійӧ скӧрмас вӧлі, то лучше сы дінӧ не матыстчыны, кӧть сэсся и самӧй пан.
Но, а пан мудер вӧлі!
Сылӧн, аддзан-ӧ, мӧдтор вӧлӧма дум вылас.
Бара тшӧктіс Романтӧ водтӧдны турун вылӧ.
— Ме, — шуӧ, — тэныд, дураклы, шуда олӧм лӧсьӧдны кӧсъя, а тэ ныртӧ мӧдарӧ бергӧдан.
Ӧні тэ ӧтнад, гупытшса ош моз олан и пыравлыны тэ дінӧ гажтӧм...
Нӧйтӧй сійӧс, дуракӧс, кытчӧдз оз шу: тырмас!..
А тэ, Опанас, весась татысь.
Тэнӧ, шуӧ, ӧбедайтны кӧ эз корны, ачым пызан сайӧ эн пуксьы, а то аддзан, кутшӧм Романлӧн гӧститӧмыс?
Мед эськӧ тэнӧ татшӧмторйӧн эз жӧ гӧститӧдны.
А Романыд и збыльвылӧ нин скӧрмис, эге!
Сійӧс лупсуйтӧны прамӧя, сы вӧсна мый важ йӧз, тӧдан, кужлісны прамӧя плетьясӧн кучик поткӧдлыны, а сійӧ куйлӧ и куйлӧ да оз шу: тырмас!
Дыр терпитіс, а век жӧ сэсся сьӧвзис:
— Оз жӧ сідзи овлы, мед баба вӧсна крещенӧй мортӧс тадзи лупсуйтісны да ещӧ эз и лыддьыны.
Тырмас!
Мед эськӧ тіян киясыд косьмасны, бес дворнялӧн!
Велӧдӧма жӧ чӧртыс тіянӧс плетьясӧн уджавны!
Да ме ӧд тіянлы абу гумлавывса кольта, медым менӧ со тадзи вартісны.
Сідзкӧ, со вот тіянлы и гӧтрася.
А пан сӧмын сералӧ.
— Вот, — шуӧ, — и бур!
Ӧні тэ кӧть свадьба вылад пукавны и он вермы, но зато йӧктыны ёнджыка кутан...
Весел вӧлі паныс, ей-богу, весел, эге?
Да сӧмын бӧрынджык лёктор сыкӧд лои, мед эськӧ ни ӧти крещенӧйкӧд татшӧмторйыс оз жӧ ло.
Збыль, некодлы ог кевмы татшӧмторсӧ.
Пӧжалуй, весиг и жидлы оз ков кевмыны татшӧм лёкторсӧ.
Со мый ме думайта...
Вот татшӧм ногӧн Романӧс и гӧтралісны.
Вайис сійӧ стӧрӧжкаӧ том гӧтырӧс; первойсӧ пыр видіс да казьтывліс аслас плетьяс йылысь.
— И ачыд тэ, — шулывліс, — сы мындасӧ он сулав, мыйта тэ вӧсна мортӧс песісны.
Воас вӧлі вӧрысь да пыр жӧ и мӧдас Оксанаӧс керкаысь вӧтлыны:
— Мун, кытчӧ гажыд!
Менам стӧрӧжкаӧ некутшӧм баба оз ков!
Мед тэнад тані весиг дукыд эз вӧв?
Ог, — шуӧ, — любит, кор менам керкаын баба узьлӧ.
Дукыс, — шуӧ, — сылӧн лёк.
Эге!
Но, а бӧрвылас нинӧм, велаліс.
Оксана вӧлі керка мыськас да сӧстӧминика мавтас стенъяссӧ, пӧсудаяс тэчалас; ставыс югъялӧ, весиг сьӧлӧм вылад гажаджык лоӧ.
Роман аддзӧ: бабаыс бур, — надзӧникӧн и велаліс.
Да и эз сӧмын велав, а кутіс, зонмӧ, сійӧс любитны, ей-богу, ог ылӧдлы!
Со ӧд мый Романкӧд лои.
Мыйӧн бура тӧдмаліс бабасӧ и шуӧ сылы:
— Но и пасибӧ жӧ панлы, бур вылӧ менӧ велӧдіс.
Да и ме ачым сэтшӧм йӧй морт вӧлі: мыйта плеть меным инмис, а кыдзи ӧні аддза, нинӧм лёкторйыс абу и вӧлӧма.
Ещӧ весиг бур.
Со сійӧ мый!
Тадзи коли мыйкӧ дыра кад, ме ог нин и тӧд, уна-ӧ.
Водіс лабичӧ Оксана да кутіс ойзыны.
Рыт кежлас дзикӧдз висьмис, а асывнас ме садьми да кыла: кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн «чивзӧ».
Эге! — думайта ме, — тайӧ, тыдалӧ, кага чужӧма.
А сійӧ збыль сідзи и вӧлӧма.
Эз дыр ов кагаыд свет вылас.
Сӧмын и олыштіс асывсяньыс рытӧдзыс.
Рытнас и чивзыны дугдіс...
Бӧрддзис Оксана, а Роман и шуӧ:
— Вот и абу нин кагаыд, а абу кӧ, нинӧмла ӧні и попӧс корны.
Пожӧм улӧ гуалам дай.
Со кыдзи шуӧ Роман, да эз сӧмын шу, а сідзи дзик и вӧчис: кодйис ичӧтик гу да и гуаліс.
Со эстӧн пӧрысь мыр сулалӧ, чардби сійӧс сотліс...
Вот тайӧ и эм самӧй сійӧ пожӧмыс, код улӧ Роман кагатӧ дзебис.
Тӧдан, зонмӧ, вот жӧ мый ме тэныд висьтала: ӧнӧдз на, мыйӧн сӧмын шонді лэччас да асъя кодзув кыптас вӧр весьтӧ, лэбалӧ кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач да горзӧ.
Ок, и нораа жӧ чивзӧ тайӧ лэбачыс, весиг сьӧлӧмыд доймӧ!
Тӧдысь йӧз, кодъяс книгаяс вылысь велӧдчылісны, шуӧны, гашкӧ пӧ, сылы перна сетны и дугдас лэбавны...
Да ми со тані вӧрад олам, нинӧм ог тӧдӧй.
Сійӧ лэбалӧ, сійӧ корӧ, а ми сӧмын и шуалам: «Геть-геть, коньӧр лов, нинӧм ми ог вермӧ вӧчны!»
Сійӧ бӧрддзас дай бӧр лэбзяс, а сэсся и бара воас.
Эк, зонмӧй, и жаль жӧ коньӧр лолыс!
Коркӧ и бурдіс Оксана, да пыр гу вылӧ ветлӧдліс.
Пуксяс гу вылӧ да бӧрдӧ, сэтшӧм гораа бӧрдӧ, мый вӧр пасьталаыс вӧлі гӧлӧсыс сылӧн юргӧ.
Тайӧ сэтшӧма сійӧ ассьыс кагасӧ жалитліс, а Роман эз жалитлы кагасӧ, сійӧ Оксанаӧс жалитліс.
Локтас вӧлі вӧрысь, сувтас Оксана дінӧ да и шуӧ:
— Ланьт нин тэ, йӧй баба!
Вот эськӧ вӧлі кӧ мый вӧсна бӧрдны!
Кулі кӧ ӧти кага, ӧд мӧд на вермас лоны.
Да колӧкӧ ещӧ и бурджык на лоӧ, эге!
Сы вӧсна мый тайӧ, гашкӧ, эз на и менам вӧв, ме ӧд ог тӧд.
Йӧзыс тай шуӧны...
А тайӧ нин менам лоӧ.
Но и эз жӧ нин Оксана любитлы, кор Романыс тадзсӧ шулывліс.
Дугдас вӧлі бӧрдӧмысь да кутас сы вылӧ быд лёк кывнас «увтчыны».
Но Роман сы вылӧ эз скӧрмывлы.
— Да мый нӧ, — юалӧ, — видчан?
Ме ӧд нинӧм сэтшӧм лёкторсӧ эг шу, а сӧмын тай со шуи, мый ог тӧд.
Сы вӧсна и ог тӧд, мый войдӧр тэ эн вӧв менам и эн вӧрын ов, а мӧдлаын, йӧзкӧд.
Сідзкӧ, мыйӧн нӧ ме тӧда?
Ӧні со тэ вӧрын олан, вот и бур.
А со ӧд меным Педӧсся, кор ме сы ордӧ грездӧ ветлі, шуліс жӧ: «Мыйкӧ тай тэнад, Роман, водз кагаыд чужи!»
А ме сылы шуи: «Ме нӧ мыйӧн тӧда, водз али эз?»...
Но, а тэ дугды жӧ сэсся лыддьӧдлынытӧ, а то ме скӧрма, да, пӧжалуй, ещӧ и нӧйта тэнӧ.
Тадзи Оксана видас, видас сійӧс, да и дугдас.
Сійӧ вӧлі и видас Романӧс, и мышкас кучкылас, но мыйӧн сӧмын Роман ачыс скӧрмас, Оксана и ланьтас, — полӧ вӧлі сыысь.
Меліалас вӧлі сійӧс, кутыштлас, окыштас да синмас видзӧдлас...
Вот менам Романыд и бурмас.
Сы вӧсна, мый... аддзан-ӧ, зонмӧ...
Тэ, тыдалӧ, он тӧд, а ме, старик, кӧть ачым и эг гӧтрасьлывлы, а аслам нэмын всё-таки аддзылі: том бабаыд зэв чӧскыда окасьӧ, кӧть кутшӧм скӧр мужикӧс вермас сійӧ раммӧдны.
Ой-ой...
Ме ӧд тӧдышта жӧ, кутшӧмӧсь найӧ бабаясыд.
А Оксана вӧлі сэтшӧм лӧсьыд ичмонь, мый ӧні ме сэтшӧмъяссӧ весиг ог нин и аддзывлы.
Ӧні, висьтала ме тэныд, зонмӧ, бабаясыд абу важся кодьӧсь.
Вот ӧтчыд вӧрын тутсӧм шы кутіс кывны: тра-та, тра-та-ра-та-та-та!..
Сідзи и юргӧ вӧр пасьтаыс, гажаа да ёся.
Ме сэки томиник детинка на вӧлі да эг на гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс; аддза: лэбачьяс позъяссяньыс кыпӧдчалісны вывлань, бордъяснас ӧвтӧны, горзӧны, а кӧнсюрӧ и кӧчьяс пельяссӧ спина вылас шынькнитӧмаӧсь да мый вынсьыс котӧртӧны-пышйӧны.
Вот ме и думайта: гашкӧ, тайӧ кутшӧмкӧ некор аддзывтӧм зверь татшӧм лӧсьыда горзӧ.
А сійӧ, вӧлӧмкӧ, абу зверь, а пан аслас вӧв вылын верзьӧмӧн воӧ да пӧлянӧн тутсӧ; пан бӧрся верзьӧмӧн воӧны доезжачӧйяс, понъяссӧ чеп йылын вайӧдӧны.
А доезжачӧйяс пиысь медся мичаыс Опанас Швидкий, сійӧ лӧз казакина, тшапа локтӧ верзьӧмӧн пан бӧрся; Опанас юрын шапкаыс зарни вылыса, вӧлыс сы улын ворсӧ, пельпом саяс рушницаыс югъялӧ да пельпом вомӧныс тасма йылӧ бандура ӧшӧдӧма.
Радейтліс пан Опанасӧс, сы вӧсна мый Опанас лӧсьыда бандураӧн ворсліс да сьывны вӧлі мастер.
Ок, и мича жӧ вӧлі тайӧ Опанасыс, вывті мича!
Кытчӧ вӧлі панлы Опанаскӧд рӧвняйтчыны: пан куш плешка нин вӧлі, и нырыс панлӧн гӧрд, и синъясыс, кӧть и гажаӧсь, а всё-таки абу Опанаслӧн кодьӧсь.
Опанас кыдзи вӧлі видзӧдлас ме вылӧ, — менам, том детинкалӧн, и то серамӧй петӧ, а ме ӧд абу ныв.
Шулісны, мый Опанаслӧн батьясыс да дедъясыс запорожскӧй козакъясӧн вӧлӧмаӧсь, Сечын козачитлӧмаӧсь, а сэні йӧзыс ставыс вӧліны шаньӧсь, да мичаӧсь, да пелькӧсь.
Да тэ ачыд, зонмӧ, думыштлы: ӧткодь ӧмӧй, вӧв вылын копьёӧн лэбач моз лэбавны, али черӧн пу керавны.
Вот ме и петі керкаысь, видзӧда: матыстчис пан, сувтіс, и доезжачӧйяс сувтісны; Роман петіс керкаысь, кутыштіс панлысь стремясӧ: пан лэччис му вылӧ.
Роман сылы копыртчыліс.
— Здорово! — шуӧ Романлы пан.
— Эге, — ӧтвечайтӧ Роман, — да ме, пасибӧ, здоров, мый нӧ мекӧд лоӧ?
А ті кыдзи?
Эз кужлы, видзӧдтӧ, Роман, кыдз колӧ панлы вочавидзны.
Сы кывъясысь дворняыс ставнас серӧктіс, и пан тшӧтш.
— Но, и слава богу, мый тэ здоров, — шуӧ пан. — А кӧні нӧ тэнад гӧтырыд?
— Да кӧні нӧ гӧтырлы лоны?
Гӧтыр, тӧдӧмысь, керкаын...
— Но, и ми керкаӧ пырам, — шуӧ пан, — а ті, зонъяс, сэккості турун вылас ковёр вольсалӧй да лӧсьӧдӧй миянлы быдтор, медым вӧлі мыйӧн том гозъяӧс первойысь поздравитны.
Вот и пырисны керкаӧ: пан, да Опанас, да Роман на бӧрся шапкатӧг, да ещӧ Богдан — старшӧй доезжачӧй, панлӧн вернӧй слуга.
Вот татшӧм слугаясыд ӧні свет вылад сідзжӧ нин абуӧсь: морт вӧлі пӧрысь, дворнякӧд стрӧг, а пан водзын вӧлі дзик эсійӧ пон кодьыс.
Пан кындзи Богданлӧн некод свет вылас эз вӧв.
Висьтавлӧны вӧлі, мыйӧн кулісны Богданлӧн бать-мамыс, сійӧ вӧзйысьӧма панлысь, медым лэдзис сійӧс му участок вылӧ уджавны, да кӧсйӧма гӧтрасьны.
А пӧрысь пан эз лэдз, тшӧктіс сійӧс ассьыс писӧ видзны: вот тэныд, шуӧ, и бать, и мам, и гӧтыр.
Вот и быдтіс Богдан паничӧс, быдтіс да и вӧв вылӧ велӧдіс пуксьыны, и ружьеысь лыйсьыны.
Быдмис панич, ачыс мӧдіс панавны, а пӧрысь Богдан пон моз сы бӧрся пыр ветлӧдліс.
Ок, висьтала ме тэныд правдасӧ: унаӧн и ёрисны тайӧ Богдансӧ, уна и синва сы вӧсна киссис... ставыс пан вӧсна.
Пан кӧ тшӧктіс, Богдан вермис, пӧжалуй, ассьыс рӧднӧй батьсӧ посни торъяс вылӧ чашйыны...
А ме, ичӧт детинка, на бӧрся жӧ керкаӧ котӧрті: кыдзи жӧ, быдтор окота тӧдны.
Кодарӧ пан бергӧдчас, сыланьӧ жӧ и ме.
Видзӧда, сулалӧ пан джодж шӧрын, уссӧ малалӧ, сералӧ.
Роман сэні жӧ жӧдзӧ, киас шапкасӧ чабралӧ, а Опанас пельпомнас стенӧ пыксьӧма да сулалӧ, коньӧр, кыдзи со эсійӧ том дубыс бушков дырйи.
Зумыштчӧма, жугыль...
И вот найӧ куимнанныс бергӧдчисны Оксаналань.
Сӧмын пӧрысь Богдан лёзьгӧдӧма ассьыс юрси пратьсӧ да пуксьӧма пельӧсӧ лабичас, виччысьӧ, оз-ӧ пан прикажит мыйкӧ вӧчны.
А Оксана пачводз пельӧсӧ сувтіс, синъяссӧ увлань лэдзис, чужӧмыс аслас гӧрдӧдіс, быттьӧ ид пытшкын гӧрд мак.
Ок, тыдалӧ, коньӧрлӧн, сьӧлӧмыс водзвыв тӧдіс, мый лёктор сы вӧсна лоӧ.
Сідзжӧ ме тэныд, зонмӧ, висьтала: куим морт кӧ ӧти баба вылӧ видзӧдӧны, некор нин буртор оз ло — непременнӧ косьӧ воасны, оз кӧ ещӧ ыджыдджык лёктор ло.
Ме тайӧс тӧда нин, ачым аддзылі.
— Но мый, Ромась, — сералӧ пан, — бур гӧтыр ме тэныд коралі?
— Мый нӧ? — вочавидзӧ Роман. — Баба, баба и эм, нинӧм!
Веськӧдіс сэк пельпомъяссӧ Опанас, чӧвтіс Оксана вылӧ синъяссӧ да шуис аслыс ныр улас:
— Да, — шуӧ, — баба!
Кӧть эськӧ мед эз татшӧм дураклы веськав.
Роман кыліс тайӧ кывъяссӧ, бергӧдчис Опанаслань да и шуӧ сылы:
— А мый вӧсна нӧ эськӧ ме, пан Опанас, тэныд, дуракнас кажитча?
Эге, висьтав вай!
— А сы вӧсна, — шуӧ Опанас, — мый он куж тэ ассьыд гӧтыртӧ видзны, сы вӧсна и дурак...
Со кутшӧм кыв шуис сылы Опанас!
Пан весиг кокнас зымнитіс, Богдан юрнас довкнитіс, а Роман думайтыштіс мыйкӧ дыра, сэсся лэптіс юрсӧ да видзӧдліс пан вылӧ.
— А мый нӧ меным сійӧс видзнысӧ? — шуӧ Опанаслы, а ачыс век пан вылӧ видзӧдӧ. — Тані, зверь кындзи, весиг некутшӧм чӧрт абу, вот буди пан корсюрӧ волывлӧ.
Кодысь нӧ меным гӧтырӧс видзны?
Смотри тэ, вражӧй козаче, эн менӧ дэльӧд, а то ме, пӧжалуй, и юрсиӧдыд кватита.
Пӧжалуй, эськӧ сідзи и косьӧ воисны найӧ, да пан ӧлӧдіс: зымнитіс кокнас, — найӧ и ланьтісны.
— Ланьтӧй ті, — шуӧ, — бес пиян!
Ми ӧд татчӧ эг косясьны воӧй.
Колӧ том гозъяӧс поздравитны, а сы бӧрын, рытланьыс, кыйсьыны ветлыны.
Айда ме бӧрся!
Бергӧдчис пан да петіс керкаысь; а пу улын доезжачӧйяс сэк кості и закуска нин лӧсьӧдӧмаӧсь.
Пан бӧрся и Богдан петіс, а Опанас сувтӧдіс Романӧс посводзас.
— Эн скӧрав тэ ме вылӧ, воканӧй, — шуӧ козак. — Кывзышт, мый тэныд Опанас висьталас: аддзылін тэ, кыдзи ме пан кок улын тупляси, сапӧгъяссӧ сылысь окалі, мед Оксанаӧс сійӧ ме сайӧ сетас?
Но, ен тэкӧд, мортӧ...
Попыс тэнӧ венчайтіс, сідз нин, тыдалӧ, тайӧ шуӧма!
Да некыдз оз вермы терпитны менам сьӧлӧмӧй, медым лёк вӧрӧг бара сы вылын и тэ вылын смекайтчис-тешитчис.
Гей-гей!
Некод сійӧс оз тӧд, мый менам сьӧлӧм вылын...
Лучше нин ме найӧс кыкнаннысӧ ружьеысь лыя, вольпась пыдди кыз му улӧ сюя...
Видзӧдліс Роман козак вылӧ да и юалӧ:
— А тэ, козак, эн-ӧ неуна йӧймы?
Эг кывлы ме, мый Опанас та вылӧ гусьӧникӧн Романлы посводзын вочавидзис, кывлі сӧмын, кыдзи Роман тапнитіс сылы пельпомас.
— Ок, Опанас, Опанас!
Со ӧд му вылас йӧзыс кутшӧм лёкӧсь да мудерӧсь!
А ме вӧрад олігӧн нинӧм тайӧс эг и тӧдлы.
Эк, панӧй, панӧй, омӧльтор тэ думыштӧмыд!..
— Но, — шуӧ сылы Опанас, — мун ӧні да мед нинӧм оз гӧгӧрвоны, а медся главнӧйыс, Богдан мед оз казяв.
Тэ морт абу ёсь, а сійӧ, панскӧй понйыд, мудер.
Смотри: панлысь винасӧ уна эн ю, а мӧдӧдас кӧ тэнӧ доезжачӧйяскӧд нюрӧ, а ачыс окотитас татчӧ кольччыны, сэк тэ доезжачӧйяссӧ нуӧд пӧрысь дуб дорӧдз да инды налы кытшола туйсӧ, а налы висьтав, мый ачыд веськыда вӧр пыр мунан...
Да ӧдйӧджык бӧр бергӧдчы.
— Ладнӧ, — шуӧ Роман. — Лӧсьӧдча ме кыйсьыны, ружьеӧс ог дрӧбӧн зарадит да и ог пӧткаясӧс лыйӧм вылӧ, а ош вылӧ ӧтка пуляӧн...
Вот и найӧ петісны.
А пан пукалӧ нин ковёр вылын, тшӧктіс аслыс вайны фляжка да чарка, кисьтӧ чаркаӧ вина да гӧститӧдӧ Романӧс.
Эге, бур вӧлі панлӧн фляжкаыс да паркаыс, а винаыс ещӧ бурджык.
Ӧти чарка юыштан — сьӧлӧмыд радлӧ, мӧдӧс юан — сьӧлӧмыд морӧсад заводитӧ чеччавны, а велавтӧм морт кӧ, то коймӧд чарка юӧм бӧрын и лабич улын кутас туплясьны, оз кӧ бабаыс лабичас водтӧд.
Эге, висьтала тай тэныд, мудер вӧлі паныс!
Кӧсйис Романӧс коддзытӧдзыс юктӧдны аслас винаӧн, а сэтшӧм винаыс эз на и вӧвлы, коді эськӧ Романӧс вермис кок йывсьыс уськӧдны.
Юӧ Роман панлысь ӧти чарка, юӧ мӧдӧс, и коймӧдӧс юис, а аслас кӧинлӧн моз сӧмын синъясыс югъявны заводитісны да ускыс пыр тэрыбджыка вӧрис.
Пан весиг скӧрмис.
— Вот жӧ ӧд, вражӧй пиыд, кутшӧма винасӧ юӧ, а ачыс весиг и синсӧ оз лапнитлы!
Мукӧд кӧ эськӧ важӧн нин бӧрддзисны, а тайӧ, видзӧдлӧй жӧ, бур йӧз, ещӧ и нюмъялӧ...
Тӧдӧ жӧ ӧд вӧлі вражӧй паныд бура, мый вина понда кӧ нин морт бӧрддзис, то регыд и юрсӧ пызан вылӧ лэдзас.
Да эз сэтшӧм вылӧ пан ӧні веськав.
— А мыйысь нӧ эськӧ меным, — вочавидзӧ сылы Роман, — бӧрдны?
Сэтшӧмторйыд, пӧжалуй, эськӧ эз и вӧв лӧсьыд.
Воис ме дінӧ ыджыд милӧстя пан поздравитны менӧ, а ме эськӧ баба моз лимзавны куті.
Слава богу, нинӧмысь на меным бӧрдны, мед менам врагъяс лучше бӧрдасны...
— Сідзкӧ, — юалӧ пан, — тэ дӧвӧлен?
— Эге!
А мыйысь нӧ эськӧ недӧвӧльнӧйнас лоны?
— А помнитан, кыдзи ми тэнӧ плетьясӧн сватайтім?
— Кыдзи нӧ ог помнит!
Сійӧ тай со ме и шуа, мый тӧлктӧм морт ме вӧлі, эг тӧд, мый курыд, а мый юмов.
Плеть курыд, а ме сійӧс баба дорысь на ёнджыка любитлі.
Пасибӧ тіянлы, ыджыд милӧстя панӧй, мый велӧдінныд менӧ, йӧйӧс, ма сёйны.
— Ладнӧ, ладнӧ, — шуӧ сылы пан. — Сы пыдди и тэ меным буртор вӧч: вот мунан доезжачӧйяскӧд нюрӧ, лыйлы унджык пӧтка да непременнӧ лый меным пельтӧм тарӧс.
— А кор нӧ пан кӧсйӧ миянӧс нюрас ыстыны? — юалӧ Роман.
— Да вот юыштам ещӧ, Опанас миянлы сьылыштас, да и ен тіянкӧд.
Видзӧдліс Роман пан вылӧ дай шуӧ сылы:
— Вот тайӧ и сьӧкыд: кадыс абу нин водз, нюрӧдз ылын, да, содтӧд, ещӧ со и тӧлыс вӧртырнас шувгӧ, вой кежлас ыджыд тӧв кыптас.
Кыдзи нӧ ӧні сэтшӧм сюсь пӧткасӧ лыйны?
А пан гажмис нин, гажа юрӧн сійӧ вӧлі зэв скӧр.
Кыліс, кыдзи сылӧн йӧзыс ас костаныс вашкӧдчыны кутісны, шуӧны, мый «Роман прав, регыд тӧв кыптас», — да скӧрмис.
Швачнитіс чарканас, гӧгӧр видзӧдліс — ставныс и ланьтісны.
Ӧтнас Опанас эз повзьы; петіс сійӧ пан тшӧктӧм серти бандураӧн сьывны, кутіс бандурасӧ лӧсьӧдны, ачыс синбӧжнас видзӧдліс пан вылӧ да и шуӧ сылы:
— Думыштлы, милӧстивӧй пан!
Кытысь нӧ тэ аддзылін, мед вой кежлӧ да ещӧ ыджыд тӧв дырйи, йӧзӧс нюрӧ пӧткала вӧтлыны?
Со ӧд кутшӧм сійӧ вӧлі збой!
Мукӧдыс, тӧдӧмысь, панскӧй «крепакъяс», полӧны, а сійӧ — вӧльнӧй морт, козацкӧй рӧдысь.
Вайӧдіс сійӧс ичӧтик детинкаӧн на Украинаысь пӧрысь козак-бандурист.
Сэні, зонмӧ, Умань карын мыйкӧ йӧзыс зычитӧмаӧсь.
Вот пӧрысь козаклысь и перйӧмаӧсь синъяссӧ, вундӧмаӧсь пельяссӧ дай мӧдӧдӧмаӧсь сэтшӧмсӧ свет кузьта ветлыны.
Ветлӧдлӧма, ветлӧдлӧма сійӧ та бӧрын каръясті да сиктъясті и веськалӧма миянладорӧ новлӧдлыськӧд, Опанас нима детинкакӧд.
Пӧрысь пан босьтіс сійӧс ас ордас, сы вӧсна мый зэв ёна радейтліс бур сьыланкывъяс.
Вот старикыд и кулі, — Опанас панскӧй дворын и быдмис.
Выль пан сійӧс сідзжӧ любитліс и терпитліс корсюрӧ сэтшӧм кывъяс, код вӧсна мукӧдлысь кӧ эськӧ кучиксӧ кулисны.
Сідз жӧ и ӧні: водзынсӧ скӧрмыліс жӧ, чайтісны, мый сійӧ козаклы кучкас, а бӧрынджык и шуӧ Опанаслы:
— Ой, Опанас, Опанас, тӧлка тэ, зонмыс, а, тыдалӧ, сэтшӧмтор он гӧгӧрво, мый ӧдзӧс костӧ ныртӧ сюйны оз ков, мед эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ эз жӧ топӧдны сійӧс...
Со ӧд сійӧ кутшӧм нӧдкыв нӧдіс!
А козакыд пыр и гӧгӧрвоис.
И вочавидзис козак панлы сьыланкывйӧн.
Ок, эськӧ и пан кӧ гӧгӧрвоис козацкӧй сьыланкывсӧ, то, гашкӧ, сылӧн гӧтырыс эз кут кисьтны сы вӧсна синвасӧ.
— Пасибӧ, панӧй, наукаысь, — шуис Опанас, — вот та пыдди ме тэныд сьыла, а тэ кывзы.
И тринькнитіс-кучкис бандура струнаясӧ.
Сэсся лэптіс юрсӧ, видзӧдліс небесаӧ, кыдзи сэні орёл шлывгӧ, кыдзи тӧлыс сьӧд кымӧръяссӧ вӧтлӧ.
Чошкӧдіс пельсӧ, кывзыштіс, кыдзи джуджыд пожӧмъяс шувгӧны...
И бара тринькнитіс бандура струнаясӧ.
Эк, зонмӧ, эз удайтчы тэныд кывзыны, кыдзи ворсліс Опанас Швидкий, а ӧні он нин кывлы!
Некутшӧм жӧ ӧд мудертор бандураас абу, а кутшӧм бура сійӧ сёрнитӧ кужысь морт киын.
Вӧрзьӧдас вӧлі струнаяссӧ чуньяснас, и струнаясыс сылы ставсӧ висьталасны: и кыдзи сьӧд вӧр лёк поводдя дырйи шумитӧ, и кыдзи тӧв шувгӧ бурьян вывті тыртӧм степын, и кыдзи джуджыд козацкӧй гу вылын кос турун вашкӧдчӧ.
Оз, зонмӧ, оз нин тіянлы удайтчы кывлыны настоящӧй ворсӧмсӧ!
Волывлӧны ӧні татчӧ ставпӧлӧс йӧзыс, и сэтшӧмъяс, кодъяс эз сӧмын ӧти Полесьеын вӧвлыны, но и мукӧд местаясын, и став Украина пасьтаыс: и Чигиринын, и Полтаваын, и Киевын, и Черкасын.
Висьталӧны, бырӧмаӧсь пӧ нин бандуристъясыс, оз нин найӧ кывны ярмаркаяс да базаръяс вылын.
Менам ещӧ керка стенын важ бандура ӧшалӧ на.
Велӧдліс менӧ Опанас сы вылын ворсны, а ме некодӧс нин эг велӧдлы.
Кор ме кула, — а тайӧ регыд нин лоӧ, — пӧжалуй, некытӧн нин вӧльнӧй светас оз кут кывны бандуралӧн звӧныс.
Со сійӧ кыдзи!
И заводитіс Опанас ньӧжйӧник сьывны.
Гӧлӧсыс Опанаслӧн эз вӧв ыджыд, но жугыль, сідзи и сьӧлӧмад вӧлі писькӧдчӧ.
А сьыланкывсӧ, зонмӧ, козакыд, тыдалӧ, ачыс панлы вылӧ и думыштӧма.
Ме сэсся сійӧс некор эг кывлы, а кор вӧлі тшӧкта Опанаслы сьывны тайӧ сьыланкывсӧ, сійӧ некор эз сӧгласитчыв.
— Кодлы, — шуӧ, — тайӧ сьыланкывсӧ вӧлі сьылӧма, сійӧ мортыс свет вылас абу нин.
Сійӧ сьыланкывйын козак висьталіс панлы ставсӧ, мый сыкӧд лоӧ, и пан бӧрдӧ, весиг ус кузяыс синваыс визувтӧ, а сьыланкывсьыс, тыдалӧ, ни ӧти кыв абу гӧгӧрвоӧма.
— Ок, ог нин помнит ме тайӧ сьыланкывсӧ, неуна сӧмын помнита.
Сьыліс козак Иван пан йылысь.
Со жӧ ӧд, зонмӧ, быттьӧкӧ ӧні на ме тайӧ сьыланкывсӧ кыла и сійӧ йӧзсӧ аддза: сулалӧ козак, киас кутӧ бандура, пан пукалӧ ковёр вылын, юрсӧ ӧшӧдӧма да бӧрдӧ; дворняыс сы гӧгӧр сулалӧ, ӧта-мӧдсӧ гырддзаяснас тувкниталӧны; пӧрысь Богдан юрнас лайкйӧдлӧ...
А вӧрыс ӧнія моз жӧ шувгӧ, ньӧжйӧникӧн да шога триньгӧ бандура, а козак сьылӧ, кыдзи пани пан вӧсна, Иван вӧсна бӧрдӧ.
Ок, эз гӧгӧрво паныс сьыланкывсӧ, чышкис синвасӧ да шуӧ:
— Но, Роман, лӧсьӧдчы!
Зонъяс, пуксьӧй вӧвъяс вылӧ!
И тэ, Опанас, мун накӧд, тырмас меным тэнсьыд сьыланкывъястӧ кывзыны!..
Бур сьыланкывйыс, но некор свет вылын оз овлы сэтшӧмыс, мый йылысь сьылӧны.
А козаклӧн сьылӧм бӧрас сьӧлӧмыс небзис, синъясыс пемдісны.
— Ок, панӧй, — шуӧ Опанас, — пӧрысь йӧз миян шулывлӧны: мойдын правда и сьыланкывйын правда.
Сӧмын мойдын правдаыс кӧрт кодь: дыр свет вывтіыс киысь киӧ ветлӧдлӧма, сімӧма...
А сьыланкывйын правдаыс — зарни кодь, сійӧ некор оз сім...
Со кыдз шулывлӧны пӧрысь йӧз!
Ӧвтыштіс кинас пан.
— Но, гашкӧ, и сідз тіянладорын, а миян абу сідз...
Мун, мун, Опанас, — дышӧдіс меным тэнсьыд кывзыны.
Сулыштіс козак ӧти здук, а сэсся друг уськӧдчис панлы кок улас:
— Кывзы менсьым, пан!
Пуксьы вӧв вылад, мун аслад пани дінӧ: менам сьӧлӧмӧй мыйкӧ лёктор кылӧ.
Вот та бӧрын пан и скӧрмис, чужйис козакӧс понйӧс моз кокнас.
— Весась тэ менам син водзысь!
Тэ, тыдалӧ, абу козак, а баба!
Мун ме дінысь, а то мед эськӧ кутшӧмкӧ лёктор эз ло тэкӧд...
А ті мый сулаланныд, хамово племя?
Али ме тіянлы абу нин пан?
Вот ме тіянлы сэтшӧмтор петкӧдла, мый весиг тіян батьясныд менам батьлысь эз аддзывлыны!
Сувтіс Опанас кок йылас, ачыс сьӧд кымӧр кодь, Романкӧд видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
А Роман бокын сулалӧ, ружье вылас лэччысьӧма, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Швачкӧбтіс-кучкис козак бандурасӧ пуӧ, — бандура жульмуні-жугалі, сӧмын ойӧстӧм шы кыліс вӧр пасьтала.
— А мед жӧ, — шуӧ, — чӧртъясыс мӧдаръюгыдас велӧдӧны сэтшӧм мортсӧ, коді тӧлка сӧвет оз кывзы...
Тэныд, панӧй, тыдалӧ, вернӧй слугаыс оз ков.
Эз удит пан нинӧм вочавидзны, чеччыштіс Опанас вӧв вылӧ дай муніс.
Доезжачӧйяс тшӧтш жӧ вӧвъяс вылӧ пуксялісны.
Роман пуктіс ружьесӧ пельпом вылас и мӧдӧдчис, сӧмын стӧрӧжка дорті мунігӧн горӧдіс Оксаналы:
— Водтӧд детинкасӧ, Оксана!
Пӧра сылы узьны.
Да и панлы лӧсьӧд вольпасьсӧ.
Вот регыд мысти и мунісны ставныс со эсійӧ туй кузяыс вӧрӧ; пан керкаӧ пырис, сӧмын панлӧн вӧлыс сулалӧ, пу бердӧ домалӧма.
А ывлаас рӧмдӧ нин, вӧр пасьта шум кылӧ и зэр нин заводитіс войтавны, дзик ӧнія моз жӧ...
Водтӧдіс менӧ Оксана сарайӧ, пернапасаліс вой кежлӧ...
Кыла ме, Оксанаыд менам бӧрдӧ.
Ок, нинӧмсӧ жӧ ме сэки, ичӧт детинкаыд, эг гӧгӧрволы, мый ме гӧгӧр вӧчсьӧ!
Куткыртчи турун вылӧ, кывзышті, кыдзи тӧв ассьыс сьыланкывсӧ заводитӧ вӧрын, дай унмовсьны куті.
Эге!
Друг кыла, кодкӧ стӧрӧжка дорті ветлӧдлӧ... .матыстчис пу дорӧ, панлысь вӧвсӧ разис.
Гӧрӧктіс вӧлыс, кокнас мусӧ парсыштіс; кыдзи тай уськӧдчас вӧрӧ, регыд и кокшыыс эз кут кывны...
Сэсся кыла, бара кодкӧ тун вывті скачитӧ, стӧрӧжка дінӧ нин.
Воис керка дорӧдзыс, чеччыштіс муас седлӧ вылысь и веськыда ӧшинь дорӧ:
— Пан, пан! — кыліс пӧрысь Богданлӧн кодь гӧлӧс. — Ой, панӧй, восьты ӧдйӧджык!
Вражӧй козакыд лёктор, тыдалӧ, думыштӧма: вӧвтӧ тэнсьыд вӧрӧ лэдзис.
Эз удит старик помавны, кодкӧ мышсяньыс кватитіс сійӧс.
Повзи ме, — кыла, мыйкӧ уси...
Восьтіс пан ӧдзӧссӧ, чепӧсйис, киас ружье кутӧ, а Роман посводзас на и кватитіс сійӧс, да веськыда юрсиӧдыс да му бердӧ личкӧ...
Вот аддзӧ пан, мый сылы бур оз ло да и шуӧ:
— Ой, лэдз, Ромась!
Тадзи тэ менсьым бурсӧ помнитан?
А Роман сылы вочавидзӧ:
— Помнита ме, лёк панӧй, тэнсьыд буртӧ, кодӧс тэ вӧчин меным и менам гӧтырлы.
Со ӧні ме тэныд сійӧ бурсьыд и мынта...
А пан бара шуӧ:
— Мезды менӧ, Опанас, менам вернӧй слугаӧй.
Ме ӧд тэнӧ ассьым пиӧс моз жӧ радейтлі.
А Опанас сылы вочавидзӧ:
— Тэ ассьыд вернӧй слугатӧ понйӧс моз вӧтлін.
Любитлін менӧ сідзи, кыдзи бедь мышкӧс любитӧ, а ӧні сэтшӧма любитан, кыдзи мыш беддьӧс любитӧ...
Ме ӧд тэныд кевмыси, — тэ эн кывзы...
Сэки пан и Оксаналы нин кутіс кевмысьны:
— Мезды тэ менӧ, Оксана, тэнад сьӧлӧмыд бур.
Петіс Оксана, кияснас воча швачкис:
— Ме ӧд тэныд, панӧй, кутшӧма кевмыси, кок улад тупляси: жалит менсьым ныв мичлунӧс, эн позорит менӧ, мужика бабаӧс.
Тэ ӧд эн жалит, а ӧні ачыд кевмысян...
Ок, шудтӧмӧй, мый нӧ ме вӧча?
— Лэдзӧй, — бара горзӧ пан, — ме вӧсна ті ставныд Сибирын сісьманныд.
— Эн шогсьы миян вӧсна, панӧй, — шуӧ Опанас: — Роман тэнад доезжачӧйяс водзвылын на нюрӧ воас, а ме тэнад милӧсть вӧсна, свет вылас ӧтнам, меным аслам юр йылысь думайтны абу дыр.
Пукта ружьеӧс пельпом вылӧ дай муна вӧрӧ...
Чукӧрта збой зонъясӧс и заводитам гуляйтны...
Вӧрсьыс кутам петлывлыны туй вылӧ сӧмын войнас, а кор сиктӧ воам, веськыда панскӧй короминаӧ.
Эй, Ромась, лэпты пансӧ, петкӧдам ыджыд милӧстяӧс зэр улӧ.
Пессьыны сэки кутіс пан, горӧдіс, а Роман ош моз сӧмын мурзӧ ныр улас, а козак сералӧ.
Вот и петісны.
Ме повзи, уськӧдчи керкаӧ да веськыда Оксана дінӧ.
Пукалӧ менам Оксана лабичын — чужӧмыс стен кодь еджыд...
А вӧрын нин настоящӧй бушков: горзӧ вӧрыс уна пӧлӧс гӧлӧсӧн, тӧлыс омлялӧ, а корсюрӧ и гым гымыштас.
Пукалам ми Оксанакӧд лежанка вылын, друг ме кыла, мый вӧрын кодкӧ ойзыны кутіс.
Ок, да сэтшӧм нора, мый ме со ӧні казьтыштла да сьӧлӧм вылын сьӧкыд лолӧ, а сэсянь ӧд зэв уна во нин колис...
— Оксана, — шуа, — донаӧй, а коді нӧ вӧрас ойзӧ?
А сійӧ босьтіс менӧ ки вылас да качайтӧ:
— Узь, — шуӧ, — пиӧй, нинӧм!
Тайӧ сідз... вӧрыс шувгӧ...
А вӧрыс и збыль шувгис, ок, и шувгис жӧ!
Пукалыштім ми ещӧ мыйкӧ дыра, кыла ме: швачмуні мыйкӧ вӧрын, быттьӧ ружьеысь лыйисны.
— Оксана, — шуа ме, — донаӧй, а коді нӧ тайӧ ружьесьыс лыйсьӧ?
А сійӧ, коньӧр, век на менӧ качайтӧ да шуалӧ:
— Ланьт, ланьт, пиӧй, тайӧ вӧрын гым гымыштіс...
А ачыс бӧрдӧ да менӧ морӧс бердас пыр ёнджыка топӧдӧ, баййӧдлӧ: «Вӧрыс шувгӧ, вӧрыс шувгӧ, пиӧ, вӧрыс шувгӧ...»
Ме куйлі сы ки вылын и унмовси...
А асывнас, зонмӧй, садьми да видзӧда: шондіа, Оксана керкаын ӧтнас вылыс паськӧмнас узьӧ.
Дум вылӧ уси тӧрытъяыс дай думайта: ставсӧ ме тайӧс вӧтаси.
Но тайӧс ме эг вӧтась, ой, эг вӧтась, а тайӧ вӧлі збыль.
Петі ме котӧрӧн керкаысь, котӧрті вӧрӧ, а вӧрын посньыдик лэбачьяс дзользьӧны, да коръяс вылын лысва югъялӧ.
Вот котӧрті ме кустъяс дорӧдз, а сэні и пан, и доезжачӧй куйлӧны орччӧн.
Пан спокойнӧй и блед, а доезжачӧй дзор, дзик гулю кодь, скӧр чужӧма, быттьӧ ловъя.
А морӧсъясыс панлӧн да доезжачӧйлӧн вирӧсь.
* * *
— Но, а мукӧдъясыскӧд мый лои? — юалі ме, кор аддзи, мый дед ӧшӧдіс юрсӧ да ланьтіс.
— Эге!
Вот ставыс дзик сідзи и лои, кыдзи шуліс Опанас козак.
И ачыс сійӧ дыр вӧрын оліс, ветлӧдліс том йӧзкӧд паськыд туйяс вывті да панскӧй усадьбаясӧд.
Сідзи нин сылы вӧлі чужигас шуӧма: батьясыс гайдамачитлісны и сылы сэтшӧм жӧ шуд уси.
Эз ӧтчыд, зонмӧ, сійӧ волывлы миянӧ тайӧ керкаас, а ёнджыкасӧ сэки, кор Роман эз вӧв гортас.
Локтас вӧлі, пукалыштас да сьылыштас, бандураӧн ворсыштас.
А корсюрӧ и аслас ёртъяскӧд волывліс, — Роман да Оксана век сійӧс примитлісны.
Эк, збыль кӧ тэныд, зонмӧ, висьтавны, эз на ставыс и тані лючки-ладнӧ вӧв.
Вот регыд Максим да Закар воасны вӧрысь, видзӧдлы тэ на вылӧ кыкнан вылас: ме нинӧм налы ог шу, а сӧмын, коді тӧдліс Романӧс да Опанасӧс, сылы пыр и гӧгӧрвоана, кодыс код вылас мунӧ, кӧть эськӧ найӧ налы весиг абу нин пиян, а внукъяс...
Со жӧ ӧд кутшӧмторъяс вӧвліны, зонмӧ, менам нэмын тайӧ вӧрас...
А ёна жӧ вӧрыс шувгӧ, — бушков лоӧ!..
III
Бӧръя кывъяссӧ старик шуис кыдзкӧ мудзӧмӧн нин.
Тыдалӧ, сылӧн волнуйтчӧмыс прӧйдитіс, да ӧні мудзыс личкис сійӧс: кывйыс гартласьны кутіс, юрыс дзӧрны, синъясыс тырисны синваӧн.
Рыт нин пуксис, вӧрын пемдіс, пуяс шувгисны стӧрӧжка гӧгӧр, быттьӧ гызьӧм море; сьӧд пу йывъясыс лайкъялісны лёк поводдядырся гыяс моз.
Понъяслӧн гажа увтчӧмыс юӧртіс кӧзяинъяслысь локтӧмсӧ.
Кыкнан лесникыс тэрмасьӧмӧн матыстчисны керка дорӧ, а на бӧрся кашкигтыр вайӧдіс вошлӧм мӧссӧ Мотря.
Миян общество ставнас чукӧртчис.
Кымынкӧ минута мысти ми пукалім керкаын; пачын гажаа трачкӧдчис би; Мотря лӧсьӧдіс ужнайтны.
Кӧть ме и войдӧрсӧ эг ӧтчыд аддзывлы Закарӧс да Максимӧс, но ӧні ме на вылӧ видзӧдлі ыджыдджык интересӧн.
Чужӧмыс Закарлӧн вӧлі сьӧдов, ляпкыд, крут плеш вылас ӧтлаасьӧмаӧсь синкымъясыс, синъясыс видзӧдісны зумыша, кӧть чужӧм вылас тыдалӧ вӧлі природнӧй бурлун, кутшӧм овлывлӧ ён йӧзлӧн.
Максим мелі руд синъяснас видзӧдіс кыпыда да гажаа; корсюрӧ пыркнитлывліс ассьыс кудриа юрсисӧ, сераліс сійӧ кыдзкӧ вывті нин заразительнӧя.
— А мый, эз висьтав тіянлы старикыс, — юаліс Максим, — важ вӧвлӧмторсӧ миян дед йылысь?
— Да, висьталіс, — вочавидзи ме.
— Сійӧ вот пыр тадзи!
Мыйӧн ёнджыка кутас вӧрыс шувгыны, сылы важыс дум вылас и усьӧ.
Ӧні войбыд бара некыдзи оз унмовсь.
— Дзик ичӧт кага кодь, — содтіс Мотря стариклы шыд чӧвтігмоз.
Старик быттьӧ эз гӧгӧрво, мый сёрниыс именнӧ сы йылысь мунӧ.
Сійӧ дзик нин эз ло ас кодьыс, пӧраясӧн нинӧм вылас нюмъяліс, довкйӧдліс юрсӧ; сӧмын кор керка вылӧ уськӧдчывліс вӧрын шувгысь ыджыд тӧв ныр, сійӧ заводитліс тревожитчыны да чошкӧдлывліс пельсӧ, повзьӧмӧн мыйкӧ кывзіс.
Регыд вӧр керкаын лои шы ни тӧв.
Керка пытшкӧссӧ югдӧдыштіс кусны заводитысь дзузган, да сьылысь тӧрӧкан гирчкис ассьыс помтӧм ӧткодь сьыланкывсӧ...
А вӧрын быттьӧ кыліс пӧдыштӧм, но вына уна тысяча гӧлӧсъяслӧн сёрни, кодъяс войся пемыдас чуксасисны ӧта-мӧдыскӧд.
Кажитчис, кутшӧмкӧ грознӧй вын нуӧдӧ сэні, пемыдас, ыджыд шума сӧвещание, быттьӧ быд боксянь кӧсйӧ уськӧдчыны вӧрӧ вошӧм ичӧтик керка вылӧ.
Корсюрӧ шумыс ыдждывліс, быдмывліс, и сэки ӧдзӧсыс дрӧгнитліс, быттьӧ кодкӧ, скӧра мурзӧмӧн, личкис сійӧс ортсысяньыс, а трубаын войся тӧлыс ворсіс нор угрозаӧн сьӧлӧмад кутчысян век ӧтипӧлӧс нота.
Сэсся регыдик кежлӧ тӧлыс ланьтыштлывліс, шуштӧм шы ни тӧлыс мучитіс полысь сьӧлӧм, кытчӧдз бара эз кыптыв гым, быттьӧ пӧрысь пожӧмъяс сёрнитчӧмаӧсь друг мынтӧдчыны места вывсьыс да лэбзьыны тӧдтӧминъясӧ войся тӧлыскӧд тшӧтш.
Кымынкӧ минута кежлӧ ме ойбыртыштлі, но, тыдалӧ, зэв регыд бӧр садьми.
Тӧлыс омляліс вӧрын уна пӧлӧс гӧлӧсӧн да тонӧн.
Дзузганыс корсюрӧ ыпнитлывліс, югдӧдліс керкасӧ.
Старик пукаліс аслас лабичын да кималасӧн корсис ас гӧгӧрыс, быттьӧ кодӧскӧ надейтчис аддзыны матігӧгӧрысь.
Повзьӧм да челядь кодь вермытӧмлун тыдаліс коньӧр дед чужӧм вылын.
— Оксана, донаӧй, — кылі ме сылысь нор шӧпкӧм, — а коді нӧ эськӧ эстӧні вӧрас ойзӧ?
Сійӧ полігтыр видлаліс кинас да кывзысьыштіс.
— Эге! — шуліс сійӧ бара, — некод оз ойзы.
Тайӧ тӧлыс вӧрын шувгӧ...
А сэсся нинӧм, вӧрыс шувгӧ, шувгӧ...
Коли ещӧ кымынкӧ минута.
Посньыдик ӧшиньясӧд зэв частӧ тыдовтчылас лӧз чардби, джуджыд пуяс быттьӧ ыпнитласны ӧшинь сайын югыд вуджӧрӧн, а сэсся бара вошліны пемыдас тӧвлӧн скӧр ропкӧм шы улын.
Но вот зэв югыд югӧр ӧти здук кежлӧ тупкыліс дзузганлысь слабиник бисӧ, а сэсся кӧнкӧ матын сяркнитіс-кучкис, да паськаліс вӧр пасьта.
Старик бара мӧдіс ноксьыны-шарйысьны лабичын.
— Оксана, донаӧй, а коді нӧ тайӧ вӧрас лыйсьӧ?
— Узь, старик, узь, — кыліс паччӧрсянь Мотрялӧн спокойнӧй гӧлӧс. — Вот век тадзи: войясын ыджыд тӧв дырйи век Оксанаӧс чуксалӧ.
И вунӧдӧма, мый Оксана важӧн нин мӧдаръюгыдын.
Ок-ок-ок!
Мотря очсыштіс, шӧпкӧдыштіс молитва, да бара керкаын лои шы ни тӧв, кодӧс торкліс вӧрлӧн шувгӧм да дедлӧн тревожнӧй боргӧмыс:
— Вӧр шувгӧ, вӧр шувгӧ...
Оксана, донаӧй...
Регыд кутіс кӧш дорысь моз шливгыны-зэрны, зэр шыыс тупкис и тӧвлысь шумсӧ и пожӧм яглысь ружтӧмсӧ...
{Короленко В. Г. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Чуднӧй @ беллетристика @ В. Г. Короленко. Рассказъяс @ 1954 @}
Владимир Галактионович Короленко
ЧУДНӦЙ
(80-ӧд воясысь очерк)
I
— Ылын-ӧ станцияӧдзыс, ямщик?
— Абу на матын, — пургаӧдзыс ӧдвакӧ воам, — аддзан, кыдзи куржавитӧма, кутшӧм чизыр тӧв пӧльтӧ.
Да, тыдалӧ, пургаӧдз не воны.
Рытланьыс лоӧ век кӧдзыдджык.
Кылӧ, кыдзи додь сюв улын лымйыс дзуртӧ, кӧдзыд тӧвсьыс шувгӧ пемыд вӧрыс, коз пу лапъяс нюжӧдчӧны векньыдик вӧр туйлань да зумыша ӧвтчӧны рытъя рӧмыдас, коді тані пуксьӧ зэв водз.
Кӧдзыд дай абу удобнӧ.
Кибиткаыс векни, бокъястӧ топӧдӧ, дай сэтчӧ жӧ провожатӧйяcлӧн шашкаясыс да револьверъясыс бовъялӧны.
Кӧлӧкӧльчикыс сьылӧ кутшӧмкӧ кузь-кузь песня, увгысь тӧлыскӧд ӧтвыв.
Шудыд вылӧ, со и шувгысь вӧр дорын станциялӧн ӧтка би югӧр.
Менам провожатӧйяс, кык жандарм, быдсямапӧлӧс ружьеяснас зяльскӧдчигтыр, пыркӧдӧны ас вывсьыс лымсӧ шоныда ломтӧм, пемыд да коптитӧм керкаын.
Гӧль и гажтӧм.
Кӧзяйка пешӧ тшыналысь сартас.
— Оз-ӧ сюр мыйкӧ сёйыштны тэнад, кӧзяйка?
— Нинӧмыс ӧд миян абу...
— Чериыс нӧ?
Юыс ӧд тіян матын.
— Вӧлі чериыс, да чув сёйӧма ставсӧ.
— Картупель кӧть...
— О-о, батюшкаӧй!
Кынмис таво миян картупельыд, ставыс кынмис.
Вӧчны нинӧм, — а самӧвар, миян шензьӧм вылӧ, аддзысис.
Шонтысим чайӧн, нянь кудйын кӧзяйка вайис няньтор да лук.
А турӧбыс ывлаын век ӧддзис, посни лым чиръясӧн койис ӧшиньясӧ, кадысь кадӧ весиг сартас биыс дрӧгнитлывліс.
— Оз позь тіянлы туяд петны, — узьӧй! — шуӧ старука.
— Мый нӧ, узям дай.
Тіянлы ӧд, господин, тэрмасьнысӧ некытчӧ жӧ.
Аддзан — татчӧс местаясыд кутшӧмӧсь!..
Но, а сэні ещӧ лёкджык — веритӧй меным, — шуӧ провожатӧйяс пиысь ӧти.
Керкаын ставыс лӧнис.
Весиг кӧзяйка пуктіс печкансӧ да водіс, дугдіс ӧзтавны сартасъяс.
Лои сап пемыд да шы ни тӧв, сійӧс торкисны сӧмын тӧвлӧн чорыда швачӧдӧмъясыс.
Ме эг узь.
Юрын, тӧв шувгӧм улас, чужисны да лэбзисны мӧда-мӧд бӧрся шуштӧм мӧвпъяс.
— Оз узьсьы, тыдалӧ, господин, — шуӧ сійӧ жӧ провожатӧйыс — «старшӧйыс», вель симпатичнӧй морт, интеллигентлӧн кодь мича чужӧма, тэрыб, ассьыс делӧсӧ тӧдысь да сы вӧсна абу педант.
Туй вылын сійӧ оз дзескӧд ковтӧм формальностьясӧн.
— Да, оз узьсьы.
Мыйкӧ дыра пуксьылӧ чӧв-лӧнь, но ме кыла, мый и менам соседӧй оз узь, — чувствуйтчӧ, мый сылы абу узьӧмӧдз, мый и сы юрын жуӧны кутшӧмкӧ мӧвпъяс.
Мӧд провожатӧйыс, том «подручнӧй», узьӧ зэв чӧскыда, кыдзи узьлӧны здоров йӧз ёна мудзӧм бӧрын.
Мукӧддырйи сійӧ унйывсьыс мыйкӧ шуалӧ.
— Шензя ме тіян вылӧ, — бара кылӧ унтерлӧн кызкодь рӧвнӧй гӧлӧсыс: — том йӧз, благороднӧй йӧз, образованнӧйӧсь, позьӧ шуны, — а кыдзи ассьыныд олӧмтӧ колляланныд...
— Кыдзи?
— Эк, господин!
Ог ӧмӧй ми вермӧй гӧгӧрвоны!..
Вель ёна гӧгӧрвоам, не татшӧм, гашкӧ, олӧмын вӧвлім да не та дорӧ ичӧтдырсянь велавлім...
— Но тайӧ ті весьшӧрӧ шуанныд...
Вӧлі кад и эновтчыны сыысь...
— Тіянлы ӧмӧй долыд? — шуӧ сійӧ сомневайтчан гӧлӧсӧн.
— А тіянлы долыд?..
Чӧв.
Гаврилов (тадзи ми мӧдам шуны мекӧд сёрнитысьсӧ), буракӧ, мый йылысь кӧ думайтӧ.
— Абу, господинӧй, миянлы абу долыд.
Веритӧй меным: мукӧддырйи овлӧ, — кажитчӧ, кӧть свет вылас эськӧ эг видзӧд...
Мыйысь тайӧ — ог тӧд, — сӧмын мукӧддырйи сэтшӧма топӧдас — лэчыд пурт дай сӧмын.
— Службаыд сьӧкыд али мый?
— Служба службаӧн...
Дерт, абу гулянье, да и начальствоыс, колӧ шуны, стрӧг, а век жӧ абу таысь...
— Мыйысь нӧ инӧ?..
— Код тӧдас?..
Бара чӧв.
— Службаыд мый.
Кут асьтӧ ӧкуратнӧя, со и ставыс.
Меным ещӧ и гортӧ регыд.
Сдаточнӧйяс пӧвстысь ме, вот и срок воӧ.
Начальник тай шуӧ: «Кольччы пӧ, Гаврилов, мый тэныд сиктад вӧчны?
А тані тэ бур уджалысьӧн лыддьысян...»
— Кольччан?
— Ог.
Дерт, и гортад ми вокъяслӧн...
Кӧдзалі нин крестьянскӧй уджсьыс...
Сэсся и сёяныд.
Дерт, и обхождениеыд сэні...
Грубостьыс...
— Мыйын нӧ инӧ делӧыс?
Сійӧ думайтыштіс, сэсся шуис:
— Вот ме тіянлы, господин, он кӧ дӧзмӧй, висьтала ӧти случай...
Аскӧд вӧлі...
— Висьталӧй...
II
Служитны ме заводиті 1874 воын, эскадронын, веськыда сдаточнӧйяс пӧвстысь.
Служиті ме бура, позьӧ шуны, — став сьӧлӧмсянь старайтчӧмӧн, ёнджыкасӧ нарядъяс кузя: парад вылӧ ли, театрӧ ли, — асьныд тӧданныд.
Грамота бура велӧдлі, но и начальство эз кольлы бокӧ.
Миян майорыс менам земляк вӧлі и, менсьым старайтчӧмӧс казялӧм бӧрын, ӧтчыд корис ас дорас дай шуӧ: «Ме тэнӧ, Гаврилов, унтер-офицерӧ представита...
Вӧвлін-ӧ тэ командировкаясын?» — «Эг, мися, некор эг, ваше высокоблагородие». — «Но, шуӧ, мӧдпӧрйӧ ме тэнӧ подручнӧйӧн инда, видзӧдлан — делӧыс прӧстӧй». — «Кывза, мися, ваше высокоблагородие, рад старайтчыны».
А командировкаясад ме збыльысь ньӧтчыд на эг вӧвлы — ті вок кодьясыскӧд, мися.
Делӧыс сійӧ, шуам, кӧть прӧстӧй, а век жӧ колӧ тӧдны инструкцияяс, да и пелькӧн колӧ лоны.
Но, ладнӧ...
Недель мысти дневальнӧй корӧ менӧ начальник дорӧ дай ӧти унтер-офицерӧс корӧ.
Локтім.
«Тіянлы, шуӧ, командировкаӧ мунны.
Вот тэныд, — шуӧ унтер-офицерлы, — подручнӧй.
Сійӧ ещӧ эз на вӧв.
Смотри, эн зевайтӧй, справитчӧй, шуӧ, ребята, молодецъясӧн лоӧй, — барышняӧс пӧ ковмас тіянлы нуӧдны замокысь, политичкаӧс, Морозоваӧс.
Со тіянлы инструкция, аски пӧлучитӧй деньга, и ен тіянкӧд!..»
Иванов, унтер-офицер, мекӧд старшӧйӧн муніс, а ме подручнӧйӧн, — вот кыдзи ӧні менам мӧд жандармыс.
Старшӧйлы казеннӧй сумка сетсьӧ, деньга босьтӧ аслас ки улӧ, бумагаяс; сійӧ кырымасялӧ, деньга вылӧ счётъяс гижалӧ, но, а рядӧвӧйыд сылы отсӧг вылӧ: ыстывны кытчӧ ковмас, кӧлуй бӧрся видзӧдны да мый да.
Но, ладнӧ.
Асывнас, кор муртса на заводитіс югдыны, — начальник ордысь петім, — видзӧда: Ивановыд менам кыськӧ удитӧма нин юыштны.
А мортыс сійӧ вӧлі, колӧ веськыда шуны, лёк морт — ӧні разжалуйтӧма...
Начальство водзад кутӧ асьсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ унтер-офицерлы, и весиг йӧз вылӧ кляузничайтӧ, выслуживайтчӧ.
А муртса кӧ начальство син сайын лоӧ, пыр и пондас балуйтчыны, и первой делӧ — юны!
Локтім ми замокӧ, кыдзи следуйтӧ, бумагаяс сетім — виччысям, сулалам.
Зэв окота меным тӧдны, кутшӧм барышняӧс ковмас нуӧдны, а маршрут серти ковмас нуӧдны сійӧс зэв ылӧдз.
Буретш тайӧ жӧ туй кузяыс мунім, сӧмын уезднӧй карӧ сійӧс вӧлі индӧма, а не вӧлӧстьӧ.
Вот меным первойысьтӧ и окота тӧдны: кутшӧм, мися, сэтшӧм политичка?
Виччысьыштім ми тадзи час кымын, кор сылысь кӧлуйсӧ чукӧртісны, — а кӧлуйыд сылӧн ичӧтик тубрастор — юбка да мый да, — асьныд тӧданныд.
Книгаяс тшӧтш вӧліны, а сэсся нинӧм сылӧн эз вӧв: гӧлиник ай-мамлӧн, мися, думайта.
Со и петкӧдӧны сійӧс — видзӧда, том на, дзик на быттьӧ кага, кыдзи меным кажитчис.
Юрсиыс еджгов, ӧти кӧсаӧ кыӧма, банбокъясыс банйӧмаӧсь.
Но, а бӧрынджык казялі ме — дзик блед, туй чӧж вӧлі блед.
И пыр жӧ меным сійӧ лои жаль...
Дерт, думайта...
Начальство, извинитӧй... весьшӧрӧсӧ оз накажит...
Сідзкӧ, вӧчӧма мыйкӧ... эсійӧ... кыдз сійӧ... политика боксянь.
Но, а век жӧ... жаль, сэтшӧм жаль, — висьтавнысӧ он вермы!
Пондіс сійӧ пасьтасьны: пальто, колоши...
Кӧлуйсӧ сылысь миянлы петкӧдлісны, — правилӧыс сэтшӧм: инструкция серти ми обязанӧсь видлавны кӧлуйсӧ.
«Деньгаыд, юалам, эм-ӧ сьӧрсьыд?»
Ӧти шайт да кызь кӧпейка вӧлӧма, — босьтіс сійӧс старшӧй.
«Ме тіянӧс, барышня, шуӧ сылы, должен обыщитны».
Кыдзи тай сэки сійӧ пузяс!
Синъясыс ӧзйисны, банбокъясыс лоины ещӧ банйӧмаджыкӧсь.
Вомдоръясыс вӧсниӧсь, скӧрӧсь...
Кыдзи видзӧдліс миян вылӧ, — веритӧй: падми ме, ог лысьт сы дорӧ матыстчыны.
Но, а старшӧйыд миян, тӧдан ӧд, кодъюрнад: веськыда сы вылӧ зурӧдӧ.
«Ме, шуӧ, обязан, — менам, шуӧ, инструкция!..»
Кыдзи тай барышняыд сэки горӧдас — весиг Иванов, и сійӧ бӧрыньтчис сы дорысь.
Видзӧда ме барышня вылӧ — чужӧмыс бледӧдіс, ни ӧти вир пас абу, а синъясыс пемдісны, лои скӧрысь-скӧр...
Кокнас зымӧдӧ, сёрнитӧ зэв тэрыба, — сӧмын ме, колӧ шуны веськыда, бурасӧ эг и кывзы, мый сійӧ шуаліс...
Смотрительыс повзис жӧ, вайис сылы стӧканӧн ва.
«Успокоитчӧй, — шуӧ сылы, — пӧжалуйста, шуӧ, асьнытӧ жалитӧй!»
Но, сійӧ и сылы эз уважит.
«Варваръяс ті, шуӧ, холопъяс!»
И мукӧд татшӧм нога ёсь кывъяс шуалӧ.
Кӧть мый, а начальствоыдлы паныд мунны абу жӧ лӧсьыд.
Эстшӧм, думайта, змей рӧд...
Дворянскӧй отродье!
Сідз ми сійӧс эгӧ и обыщитӧй.
Нуӧдіс сійӧс смотритель мӧд комнатаӧ, да надзирательницаыскӧд пыр жӧ и петісны найӧ.
«Нинӧмыс, шуӧ, сы ордын абу».
А барышняыд видзӧдӧ сы вылӧ и быттьӧкӧ сералӧ сылы чужӧмас, а синъясыс век на скӧрӧсь.
А Ивановлы мый — мореыд пидзӧсӧдзыс — видзӧдӧ да ӧтитор броткӧ: «Абу пӧ закон серти, — менам пӧ инструкция!..»
Сӧмын смотритель тайӧс пыдди эз пукты.
Дерт, сы вӧсна мый Иванов код.
Код мортлы кутшӧм вера!
Мӧдӧдчим.
Кар кузя мунам, — барышня век карета ӧшиньӧд видзӧдӧ, быттьӧ прӧщайтчӧ, либӧ тӧдсаӧс кӧсйӧ аддзыны.
А Иванов босьтіс дай занавестӧ и лэдзис, тупкис ӧшиньсӧ.
Вешйис сэки барышняыд карета пельӧсӧ, йӧжгыльтчис да оз и видзӧд миян вылӧ.
А ме, веськыда кӧ шуны, эг вермы терпитны: босьті занавескасӧ ӧти пельӧсӧдыс, быттьӧ ачым кӧсъя видзӧдлыны, — да и восьті сідзи, медым барышнялы кутіс тыдавны...
Сӧмын сійӧ эз и видзӧдлы, — пельӧсас скӧр пукалӧ, вомдоръяссӧ курччӧма...
Вирӧдз, мися, думайта ачым, курччалас.
Мӧдӧдчим кӧрт туй кузя.
Поводдяыс тайӧ луннас вӧлі мича, — арын тайӧ делӧыс вӧлі, кӧч тӧлысьын.
Шондіыс югдӧдӧ, да тӧлыс ыркыд, арся, а сійӧ вагон ӧшиньсӧ восьтас, ачыс чургӧдас юрсӧ тӧв йылас, сідзи и пукалӧ.
Инструкция сертиыд тадзсӧ оз пӧлагайтчы, тӧдан кӧ, ӧшинь восьтыны, да Ивановыд менам, кыдзи пырис вагонӧ, сідзи и водіс да пондіс шкоргыны-узьны, а ме нинӧм ог лысьт шуны барышняыдлы.
Сэсся смелмӧдчи, матыстчи сы дорӧ да шуа: «Барышня, мися, пӧдлышт ӧшиньсӧ».
Нинӧм оз шу, быттьӧ оз сылы висьтавны.
Сулалі ме сэні, сулалі, сэсся бара шуа: «Прӧстудитчанныд, барышня, — кӧдзыд ӧд».
Бергӧдчис сійӧ мелань да синъяссӧ сідз вӧчліс, быттьӧ мый вылӧ кӧ шензис...
Видзӧдліс ме вылӧ, дай шуӧ: «Эновтӧй менӧ!»
И бара ӧшиньӧ юрсӧ мыччис.
Ӧвтышті ме киӧн, бокӧ вешйи.
Быттьӧ барышняыд спокойнӧйджык лои.
Пӧдлалас ӧшиньсӧ, тубыртчас пальтонас, шонтысьӧ.
Тӧлыс, мися, ыркыд вӧлі, кӧдзыд!
А сэсся бара ӧшинь дорӧ пуксяс, бара ставнас тӧв йылын, — тюрьма бӧрад, тыдалӧ, оз вермы пӧтны ывласӧ видзӧдӧмысь.
Весиг гажаджык лои, видзӧдӧ да нюмъялӧ.
И сэтшӧм лӧсьыд вӧлі та кадӧ сы вылӧ видзӧдны!..
Веритӧй сӧвестьлы...
Висьталысь ланьтіс да думыштчис.
Сэсся пондіс водзӧ висьтавны, быттьӧ неуна яндысьыштӧмӧн:
— Дерт, велавтӧгыд сійӧ...
Сэсся унаӧс новлӧдлі, велалі.
А сэки чуднӧйӧн кажитчис меным: кытчӧ, думайта, ми сійӧс нуӧдам, эстшӧм дитясӧ...
И сэсся... веськыда шуа тіянлы, господин, ті энӧ дивитӧй: мый, мися, корны кӧ начальстволысь да босьтны сійӧс гӧтыр вылӧ...
Ме эськӧ сы юрысь эсійӧ йӧйрусӧ вӧтлі.
Морт ме, сэтчӧ жӧ, служащӧй...
Дерт, том вежӧрыд... бӧб...
Ӧні верма нин гӧгӧрвоны...
Поплы сэки пӧкаитчигӧн висьтавлі, сійӧ шуӧ: вот буретш пӧ тэ тайӧ мӧвпсьыс и тшыксьӧмыд.
Сы вӧсна мый сійӧ, кӧнкӧ, и енмыслы оз эскы...
Костромасянь тройкаӧн ковмис мунны, — Иванов менам кодсьыс-код: узяс и бара юӧ.
Петіс вагонысь — шатлалӧ.
Но, думайта, делӧыс омӧль, мед кӧть эськӧ, мися, казеннӧй деньгасӧ эз вошты.
Пырис почтӧвӧй телегаӧ, водіс да пыр жӧ пондіс шкоргыны.
Нылыс пуксис сыкӧд орччӧн, — абу лӧсьыд.
Видзӧдліс сы вылӧ, но дзик быттьӧ кутшӧмкӧ гадина вылӧ.
Сідзи йӧжгыльтчис, медым некыдз нин не вӧрзьӧдны Ивановӧс, — пельӧсас йӧжгыльтчис, а ме кӧзла вылӧ нин пукси.
Мыйӧн мӧдӧдчим, — тӧлыс войвыв, — ме и то кынми.
Ёна пондіс кызны нылыд, чышъянсӧ вомдорас вайӧдліс, а чышъянас, видзӧда да, вир.
Меным сьӧлӧмӧ быттьӧ емӧн бытшкисны. - «Эк, — шуа, — барышня, кыдзи позьӧ!
Висянныд ті, а татшӧм туйӧ петінныд, — ар, кӧдзыд!..
Позьӧ ӧмӧй нӧ, мися, тадзи!»
Чӧвтіс сійӧ ме вылӧ синъяссӧ, видзӧдліс, и быттьӧ бара сы пиын мыйкӧ мӧдіс пуны.
«Мый ті, — шуӧ, — йӧйӧсь али мый?
Он гӧгӧрвоӧй, мый ме ог ас вӧляысь мун?
Бур тай, — шуӧ: — ачыс нуӧдӧ, да сэтчӧ жӧ ещӧ и жалитӧ!»
«Ті мед эськӧ, — шуа, — начальстволы висьталінныд, — больничаӧ кӧть мед водінныд татшӧм кӧдзыднас мунӧм дорысь.
Туйыс ӧд абу тай дженьыд!»
«Кытчӧ нӧ?» — юаліс.
А миянлы, тӧданныд кӧ, стрӧга запретитӧма висьтавлыны преступникъяслы, кытчӧ найӧс прикажитӧма нуӧдны.
Аддзӧ сійӧ, мый ме падми, да мӧдарӧ бергӧдчис.
«Оз ков, шуӧ, ме пӧ сідз...
Эн висьталӧй нинӧм, да и асьныд эн сюйсьӧй».
Эг вермы ме терпитны. - «Со, мися, тіянлы кытчӧ мунны.
Зэв ӧд ылын!»
Ныв топӧдіс паръяссӧ, кӧрис синкымъяссӧ да нинӧм эз и шу.
Ме довкниті юрӧн... - «Со ӧд, мися, барышня.
Томӧсь ті, он на тӧдӧй, мый сійӧ лоӧ!»
Ёна дӧсаднӧ вӧлі меным...
Скӧрми...
А сійӧ бара видзӧдліс ме вылӧ дай шуӧ:
«Весьшӧрӧ, — шуӧ, — ті сідз думайтанныд.
Тӧда ме зэв бура, мый сійӧ лоӧ, а больничаад ме век жӧ эг вод.
Спасибӧ!
Бурджык нин, кувны кӧ — кувны вӧля вылын, ас йӧз дорын.
А то, гашкӧ, и бурда на, то сэки бара жӧ вӧля вылын, а не тіян тюремнӧй больничаад.
Ті думайтанныд, — шуӧ, — тӧв йылын ме гашкӧ висьми, прӧстудитчи?
Кыдз не сідз!..» — «Сэні тіян, юала, кодкӧ рӧдвуж али мый эм?»
Тайӧ ме сы вӧсна, кыдз сійӧ шуис, мый ас йӧз дорын кӧсйӧ бурдӧдчыны.
«Абу, — шуӧ, — сэні менам ни рӧдня, ни тӧдсаяс.
Карыс меным тӧдтӧм, да, колӧ шуны, сэтшӧм жӧ, кыдзи и ме, ссыльнӧйяс эмӧсь, тӧварищьяс».
Шензьышті ме, — кыдзи сійӧ тӧдтӧм йӧзӧс ас йӧзӧн шуӧ, — неужели, думайта, кодкӧ сійӧс деньгатӧг сэні кутас вердны-юктавны, да ещӧ тӧдтӧм мортӧс?..
Сӧмын ме эг понды сылысь юасьны, сы вӧсна мый аддза: синкымсӧ лэптыштлӧ, недӧвӧльнӧй, мыйла ме сылысь юася.
Ладнӧ, думайта...
Мед!
Нуждасӧ ещӧ абу на аддзылӧма.
Видлас курыд шогсӧ, тӧдмалас, небось, мый сійӧ лоӧ бокӧвӧй местаыд...
Рытланьыс кымӧртчис, кутіс пӧльтны кӧдзыд тӧв, а сэсся и зэрмис.
Няйтыс и таӧдз эз вӧв косьмӧма, а ӧні сэтшӧма кизьӧрмис — кисель кодь лои, а абу туй!
Менам мышкӧй ставнас резсис няйтӧн, да и барышнялы пондіс унакодь веськавны.
Ӧти кывйӧн шуны, мый поводдяыс, сы шудтӧмлун шӧрӧ, пуксис медся лёк: зэрыс веськыда чужӧмад кырссьӧ; кибиткаыд миян, шуам, кӧть и тупкӧма, и рӧгӧзаӧн ме нывсӧ вевтти, да кысь сэн!
Быдлаті виялӧ; видзӧда, изӧймитӧма: ставнас дрӧжжитӧ и синъяссӧ кунис.
Чужӧм кузяыс зэр войтъяс визувтӧны, а банбокъясыс бледӧсь, весиг оз вӧрзьыштлы, быттьӧ нинӧм оз чувствуйт.
Ме весиг повзи.
Видзӧда: делӧыс неладнӧ, лёк...
Иванов код — шкоргӧ сӧмын, шог этша...
Мый вӧчны, ме ӧд татшӧм туяд первойысь на.
Ярославль карӧ рытнас воим.
Ме ӧдва чеччӧді Ивановӧс, петім станцияӧ, — тшӧкті ме самӧвар шонтыны.
А тайӧ карсяньыс пароходъяс ветлӧны, сӧмын инструкция сертиыд миянлы оз позь сэтчӧ пуксьыны.
Дерт, эськӧ ми вокыдлы сэні выгӧднӧджык — позьӧ экономитыштны, но полан.
Пристаняд, тӧдан кӧ, полицейскӧйяс сулалӧны, а то ми вок кодьясыс, местнӧй жандармъясыс, вермасны кляузничайтны.
Вот барышня и шуӧ миянлы: «Ме пӧ вӧв доддяд водзӧ ог мун.
Кӧть мый, шуӧ, пароходӧн нуӧдӧй».
А Иванов ӧдва синсӧ восьтіс пӧкмелляысла — скӧр.
«Тіянлы та йылысь, шуӧ, оз пӧлагайтчы рассуждайтны.
Кытчӧ нуӧдасны, сэтчӧ и мунанныд!»
Барышняыд нинӧм сылы эз ӧтветит, а меным шуӧ:
«Кывлінныд, — шуӧ, — мый ме висьталі: ог мун».
Нуӧді ме сэки Ивановӧс бокӧ.
«Колӧ, шуа, пароход вылын нуӧдны.
Тіянлы жӧ бурджык: экономия лоӧ».
Иванов та вылӧ сӧгласен, сӧмын полӧ.
«Тані, шуӧ, эм полковник, мед пӧ эськӧ нинӧм жӧ эз ло.
Вай, шуӧ, ветлы да юась, — меным, шуӧ, мыйкӧ зэв делӧ».
А полковникыд матын оліс.
«Ветлам, мися, ӧтлаын дай барышнясӧ сьӧрсьыным босьтлам».
Полі ме: Ивановыд, мися, кодъюрнад унмовсяс да мед, мися, нинӧм эз жӧ ло.
Пышъяс, мися, либӧ асьсӧ мыйкӧ вӧчас, — сюран ещӧ сэтчӧ.
Но, мунім ми полковник дорӧ.
Петіс сійӧ миян дінӧ.
«Мый колӧ?» — юалӧ.
Вот барышняыд и мӧдіс сылы висьтавлыны, дай неладнӧ мӧдіс сёрнитны.
Сылы эськӧ бурӧн корны: сідз пӧ и сідз, вӧчӧй милӧсть, — а сійӧ сэн асногыс: «Кутшӧм право серти», — шуалӧ да сідз водзӧ; став кывъясыс, тӧдан кӧ, сэтшӧм ёсьӧсь, кутшӧмъясӧс ті, политикъяс, вообще любитанныд шуавны.
Но, асьныд ті гӧгӧрвоанныд, начальствоыдлы тайӧ оз кажитчы.
Начальство любитӧ кывзысьӧм.
Но сійӧ кывзіс нывтӧ да вежливӧя ӧтвечайтӧ: «Ог вермы, шуӧ, нинӧм ог вермы вӧчны.
Закон кузя, шуӧ... оз позь!»
Видзӧда, барышняыд бара гӧрдӧдіс, синъясыс быттьӧ биа ӧгыръяс.
«Закон!» — шуӧ, и серавны пондіс ас ногыс, скӧрысь да гораа.
«Стӧч сідзи, — шуӧ сылы полковник: — закон!»
Веськыда висьтала, ме сэки неуна вунӧдчыштлі, дай и шуи: «Стӧч, мися, сідз, вашескородие, законыд закон и эм, да сійӧ, мися, ваше высокоблагородие, висьӧ».
Видзӧдліс ме вылӧ полковникыд стрӧга.
«Кыдзи тэнад овыд?» — юалӧ.
«А тіянлы, барышня, шуӧ, висянныд кӧ, — не водны-ӧ тюремнӧй больничаӧ?»
Бергӧдчис сэки барышняыд, петіс, кыв эз шу.
Ми сы бӧрся.
Эз кӧсйы водны больничаӧ, да и сійӧс колӧ шуны: места вылас кӧ нин эз кольччы, а тані деньгатӧг, дай ещӧ бокӧвӧй местаын, дерт нин, эз позь кольччыны.
Но, нинӧм он вӧч.
Иванов ме вылӧ жӧ уськӧдчис: «Мый, шуас, ӧні лоӧ; тэ вӧсна, дурак вӧсна, кыкнаннымлы быть лоӧ ӧтвечайтны».
Тшӧктіс вӧвъяс доддявны и войсӧ весиг эз сӧгласитчы коллявны, сідзи вой улӧ и лои петны.
Матыстчим ми барышня дінӧ.
«Пӧжалуйста, шуам, барышня, — вӧвъяс дасьӧсь».
А сійӧ диван вылӧ водӧма — муртса-муртса пондӧма шонавны.
Звиркнитіс кок йылас, сувтіс миян водзӧ — веськӧдчис ставнас, — миян вылӧ синъяссӧ сатшкис, мый весиг, шуа тіянлы, шуштӧм вӧлі сы вылӧ видзӧдлынысӧ.
«Проклятӧйяс ті», — шуӧ, и бара ас ногыс пондіс сёрнитны, гӧгӧрвотӧма.
Быттьӧкӧ и рочӧн, а нинӧм оз позь гӧгӧрвоны.
Сӧмын скӧрысь да нора: «Но, шуӧ, ӧні тіян вӧля, верманныд ті менӧ мучитны, — вӧчӧй мый гажныд.
Муна!»
А самӧварыд миян век на сулалӧ пызан вылын, барышняыд чайтӧ эз на и ю.
Ми Ивановкӧд ассьыным пайнымӧс заваритім, ме тшӧтш и сылы кисьті.
Еджыд нянь вӧлі миян, ме сылы сідзжӧ шӧрышті.
«Сёйыштӧй, шуа, туй вылӧ.
Нинӧм, кӧть неуна шоналыштанныд».
Барышняыд вӧлі колошиасьӧ, эновтіс кӧмасьӧмсӧ, бергӧдчис мелань, видзӧдіс, видзӧдіс, лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуӧ:
«Кутшӧм тайӧ морт!
Кажитчӧ, ті дзик йӧйӧсь.
Понда ме, — шуӧ, — юны тіянлысь чай!» - Сэтшӧм сэки меным ӧбиднӧ лои: и ӧні кӧ на дум вылӧ уськӧда, вирӧй чужӧмӧ чепӧсъяс.
Ті ӧд вот он жӧ зывӧктӧй миянкӧд нянь-сов сёйны.
Господин Рубановӧс, штаб-офицерскӧй пиӧс, нуӧдлім, да эз жӧ брезгуйт.
А тайӧ нылыс брезгуйтіс.
Тшӧктіс мӧд пызан вылӧ аслыс самӧвар шонтыны, а тӧдан ӧд, кыдзи овлӧ: чай-сакарсьыд кык пӧв унджык мынтіс.
А став деньгаыс сылӧн — ӧти шайт да кызь кӧпейка!
III
Висьталысь ланьтіс, и мыйкӧ дыра кежлӧ керкаын лои чӧв-лӧнь, сійӧс торкисны сӧмын младшӧй жандармлӧн рӧвнӧя лолалӧмыс да турӧблӧн шутьлялӧмыс.
— Ті он узьӧй? — юаліс менсьым Гаврилов.
— Ог, висьталӧй водзӧ; ме кывза.
— ...Ёна меным сы вӧсна, — недыр чӧв олӧм бӧрын пондіс водзӧ висьтавны, — лои мучитчыны сэки.
Туяд ӧд, асьныд тӧданныд, войнас, век зэр да зэр, поводдяыс лёк...
Вӧрті мунан, вӧрыс шувгӧмӧн шувгӧ.
Нылыд меным, дерт, оз и тыдав, сы вӧсна мый войыс пемыд, кӧть синмад чуткы, а веритӧй, — сійӧ ме син водзын сідзи и сулалӧ, сэтшӧм мичаа тыдалӧ, быттьӧ лунын аддза сійӧс: и синъяссӧ сылысь, и скӧр чужӧмсӧ, и кыдзи сійӧ кынмӧма ставнас, а ачыс век видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ, быттьӧ став мӧвпъяссӧ юрас ас кежсьыс бергӧдлӧ.
Мыйӧн ми мӧдӧдчим станциясянь, понді ме сійӧс тулупӧн пасьтӧдны.
«Пасьталӧй, шуа, тулупсӧ, — век жӧ, тӧданныд кӧ, шоныдджык».
Шыбитіс ас вывсьыс тулуптӧ.
«Тіян пӧ, шуӧ, тулупыс, — ті и пасьталӧй».
Тулупыс, збыльысь, менам вӧлі, да дӧгадайтчи ме и шуа сылы: «Абу, мися, тулупыс, менам, а казеннӧй, закон серти арестованнӧйяслы пӧлагайтчӧ».
Но, пасьталіс...
Сӧмын и тулупыд эз отсав: мыйӧн югдыштіс, — видзӧдлі ме сы вылӧ, а сы вылын чужӧмыс абу.
Станциясянь бара мӧдӧдчим, Ивановлы сійӧ тшӧктіс пуклӧс вылӧ пуксьыны.
Иванов броткыштіс неуна, да эз лысьт не кывзысьны, торъя нин сы вӧсна, мый кодъюрыс сылӧн неуна прӧйдитыштіс.
Ме пукси нывкӧд орччӧн.
Куим сутки чӧж ми мунім и некӧн эг узьлӧй.
Первой делӧ: инструкцияын шуӧма — вой узьны не сувтлыны, а ёна мудзӧм вӧсна кӧ, то позьӧ сувтлыны сӧмын каръясын, кӧні эмӧсь караулъяс.
Но, а тані, асьныд тӧданныд, кутшӧм каръяс!
Воим жӧ кыдзкӧ места вылӧдзыд.
Быттьӧ быдса гӧра пельпом вылысь уси, мыйӧн ми картӧ аддзим.
И колӧ висьтавны тіянлы: туй помсӧ нылыд пӧшти пыр ме ки вылын вӧлі.
Аддза — куйлӧ доддяс садьтӧм; тракнитас телегатӧ гуранын, сэки сійӧ сідзи юрнас и швачкысяс додь тасас.
Лэпті ме сійӧс веськыд ки вылӧ да сідзи и нуи: век жӧ сылы кокньыдджык.
Первойсӧ эськӧ менӧ йӧткыштіс: «Вешйӧй! — шуӧ. — Эн инмӧдчӧй ме дорӧ!»
А сэсся нинӧм.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый садьтӧм вӧлі...
Синъясыс куньсаӧсь, синлапъясыс дзикӧдз сьӧдӧдӧмаӧсь и чужӧмыс лоӧма бурджык, абу сэтшӧм скӧр.
И весиг сідз вӧлі, мый унйывсьыс нюмъёвтас да лолӧ кыпыдджык, топӧдчыштӧ ме дорӧ, шоныд дорӧ.
Тыдалӧ, сійӧ, коньӧр, вӧтасигас лӧсьыдторъяс аддзыліс.
Мыйӧн пондім матыстчыны карас, садьмис, пуксис...
Лёк поводдя прӧйдитіс, петіс шонді, — гажаджык лои нылыд...
Сӧмын губерниясьыд сійӧс водзӧ ыстісны, эз кольны губернскӧй карӧ, и миянлы жӧ ковмис сійӧс нуӧдны водзӧ — сэтчӧсса жандармъяс быдӧн вӧлӧмаӧсь туйын.
Кор ковмис миянлы мунны, — видзӧда, полицияӧ йӧз чукӧрмӧ: том барышняяс да господа, студентъяс, тыдалӧ, ссыльнӧйяс пӧвстысь...
И быдӧн, быттьӧ важся тӧдсаяс, сыкӧд сёрнитӧны, кинаныс здоровайтчӧны, юасьӧны.
Деньга сылы мыйтакӧ вайисны, пухӧвӧй чышъян туй вылас, бурӧс...
Колльӧдісны...
Мунігас вӧлі кыпыд, сӧмын частӧ кызіс.
А миян вылӧ эз и видзӧдлы.
Локтім уезднӧй карӧ, кӧні сылы овны шуӧма; сдайтім сійӧс расписка кузя.
Сэки шуис сійӧ кутшӧмкӧ ов.
«Тані, шуӧ, эм сэтшӧм мортыс?» — «Эм пӧ», — шуӧны сылы воча.
Локтіс исправник.
«Кӧні, шуӧ, овны кутанныд?» — «Ог тӧд, шуӧ, ӧні кежлӧ, шуӧ, муна Рязанцев ордӧ».
Исправник довкйӧдлыштіс юрнас, а барышняыд босьтіс кӧлуйторсӧ дай муніс.
Миянкӧд эз и прӧщайтчы...
IV
Висьталысь ланьтіс да кывзыштіс, ог-ӧ ме узь.
Но ті сійӧс сэсся эн нин и аддзылӧй?
— Аддзылі, да бурджык эськӧ вӧлі не аддзывны...
...И весиг регыд мысти ме сійӧс бара аддзылі.
Мыйӧн ми воим командировкаысь, — пырысьтӧм-пыр жӧ миянӧс бара мӧдӧдісны сійӧ жӧ местаас.
Ӧти студентӧс нуӧдім, Загряжскийӧс.
Гажа сэтшӧм, песняяс бура сьыліс дай и юыштны эз йӧй вӧв.
Сійӧс ещӧ на ылӧджык ыстісны...
Вот пондім ми мунны буретш сійӧ кар пырыс, кытчӧ ми нывтӧ колим, и меным зэв окота лои сы олӧм йылысь тӧдмавны.
«Тані, мися, юала, барышняыс миян?»
«Тані, шуӧны, сӧмын чуднӧй кутшӧмкӧ: кыдзи локтіс, сразу ссыльнӧй дорӧ муніс, и некод сэсся сійӧс эз аддзыв, — сы ордын и олӧ.
Коді шуӧ: висьӧ пӧ сійӧ, а то и сідз шуӧны: быттьӧкӧ сэні сійӧ гӧтыр пыдди олӧ.
Тӧдан ӧд йӧз больгӧмтӧ...»
И меным уси тӧдвылӧ, мый сійӧ шуліс: «Ас йӧз дорын пӧ меным кувны бурджык».
И сэтшӧм меным любопытнӧ лои... и непӧштӧ мый любопытнӧ, а, веськыда шуны, кыскыны мӧдіс.
Ветла, думайта, аддзӧдла сійӧс.
Месянь сійӧ лёксӧ эз аддзыв, а ме сы вылӧ эг лёкав.
Ачым, мися, ветла...
Мӧдӧдчи, — бур йӧз туйсӧ индісны; а оліс сійӧ кар помас.
Керкаыс ичӧтик, ӧдзӧсыс ляпкыдик.
Пыри ме сійӧ ссыльнӧй ордад, видзӧда: гӧгӧр сылӧн сӧстӧм, комнатаыс югыд, пельӧсас крӧвать сулалӧ, занавескаӧн пельӧссӧ тупкӧма.
Зэв уна книгаяс, пызан вылас, джаджъясас...
А орччӧн ичӧтик мастерскӧй, сэні скамьяяс вылӧ мӧд вольпась вольсалӧма.
Мыйӧн пыри ме, — барышняыд вольпась вылас пукаліс, кокъяссӧ шалльӧн гартыштӧма да улас сюркнялӧма — мыйкӧ вурӧ.
А ссыльнӧйыс... господин Рязанцевӧн шуӧны... сыкӧд орччӧн скамья вылын пукалӧ, книгаысь мыйкӧ сылы лыддьӧ.
Ӧчкиа, — мортыс, тыдалӧ, серьёзнӧй.
Вурсьӧ сійӧ, а ачыс кывзӧ.
Ме клопниті ӧдзӧснас, мыйӧн нылыд аддзис менӧ, кыпӧдчыштіс, кутчысис Рязанцев киӧ, да сідзи и кынмис места вылас.
Синъясыс гырысьӧсь, сьӧдӧсь да страшнӧйӧсь... но, ставнас сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧн и войдӧр вӧлі, сӧмын меным чужӧмыс ещӧ на бледджыкӧн кажитчис.
Киӧдыс ёртсӧ сэтшӧма топӧдіс, — сійӧ повзис, уськӧдчис сы дінӧ: «Мый, шуӧ, тіянкӧд?
Успокоитчӧй!»
А ачыс менӧ оз аддзы.
Сэсся нылыд лэдзис сылысь кисӧ — вольпась вывсьыс кӧсйӧ чеччыны.
«Прӧщайтлӧй, — шуӧ Рязанцевлы, — тыдалӧ, налы и бур смертьыс меным жаль».
Сэки Рязанцев бергӧдчис, аддзис менӧ, — кыдзи тай звирк сувтас кок йылас.
Думайта ме, — уськӧдчас... виас, пӧжалуй.
Торйӧн нин, мортыс ыджыд тушаа, ён...
Найӧ, тӧданныд кӧ, думыштӧмаӧсь, мый бара сыла локтім...
Сӧмын аддзӧ сійӧ, — ачым ме сулала кулӧм нисьӧ ловъя, да и ӧтнамӧн.
Бергӧдчис нывланьыд, босьтіс сійӧс киӧдыс.
«Успокоитчӧй, — шуӧ. — А тіянлы, кавалер, — юалӧ менсьым, — мый эськӧ татысь колӧ?..
Мыйла локтінныд?»
Ме висьталі, мися, меным нинӧм оз ков, ме, мися, сідз локті, ас вӧляысь.
Кор, мися, вайӧді барышнясӧ, вӧлі зэв нездоров, сы вӧсна локті видлыны...
Но, господиныд небзис.
А нылыд век на скӧр, ставнас пуӧ.
А мыйысь эськӧ сідзи?
Ивановыд сійӧ, дерт, эз вӧв прамӧй.
Но ме жӧ тайӧс дорйылі...
Гӧгӧрвоис господиныд, мыйын делӧыс, серӧктіс нывлань бергӧдчӧмӧн: «Но, вот аддзанныд, шуӧ, ме жӧ тіянлы висьтавлі».
Ме сідз гӧгӧрвои, мый на костын ме йылысь сёрниыс вӧлӧма нин...
Татчӧ воӧмсӧ, тыдалӧ, сылы висьтавлӧма.
«Извинитӧй, — шуа, — тіянӧс кӧ повзьӧді...
Гашкӧ, не ас кадын ли, мый ли...
Сідзкӧ, ме муна.
Прӧщайтлӧй, мися, эн казьтылӧй лёкӧн, бурнас эськӧ, тыдалӧ, он нин казьтылӧй да».
Сувтіс господиныд, видзӧдліс меным чужӧмӧ и кисӧ нюжӧдіс.
«Со мый, — шуӧ, — понданныд бӧр мунны, лоӧ кӧ прӧст кад — пыралӧй, пӧжалуйста». - А ныв видзӧдӧ миян вылӧ да сералӧ кыдзкӧ аслысног, лӧсьыдтӧма.
«Ог пӧ гӧгӧрво, — шуӧ, — мыйла сылы пыравнысӧ?
И мыйла коранныд?» - А господиныд сылы: «Нинӧм, нинӧм!
Мед пыралас, ачыс кӧ окотитас...
Пыралӧй, пыралӧй, нинӧм!»
Эг ставсӧ ме, шуны кӧ веськыда, гӧгӧрво, мый йылысь найӧ сэні ещӧ сёрнитісны.
Ті ӧд, господа, мукӧддырйи ас костаныд зэв мудрёнӧя сёрнитанныд.
А тӧдны окота.
Кольччывны эськӧ сідз, кывзыштны... но, меным абу лӧсьыд — вермасны ещӧ мыйкӧ думыштны.
Муні.
Но, сӧмын нуӧдім ми господин Загряжскийӧс места вылӧдз, локтам бӧр.
Корис исправник старшӧйӧс да шуӧ: «Тіянлы лоӧ татчӧ кольччывны индӧдъяс вотӧдз: телеграмма пӧлучиті.
Бумагаяс тіянлы виччысьны почтаӧн».
Но, ми, дерт, кольччим.
Вот ме бара на дорӧ: час, мися, пырала, кӧть кӧзяеваыслысь барышня йывсьыс юала.
Пыри.
Шуӧ керкаса кӧзяиныс: «Омӧль пӧ сылы, мед кӧть эз кув.
Пола, мед эз ло ӧтвечайтны, — сы вӧсна мый поптӧ найӧ оз корлыны».
Тадзи сулалам ми, сёрнитам, а та кадӧ буретш Рязанцев петіс.
Аддзис менӧ, здоровайтчис, да и шуӧ: «Бара локтін?
Но мый нӧ, пырав, пӧжалуй».
Ме и пыри ньӧжйӧникӧн, а господиныд ме бӧрся пырис.
Видзӧдліс нылыд ме вылӧ, да и юалӧ: «Бара тайӧ тешкодь мортыс!..
Ті али мый сійӧс коринныд?» — «Эг, шуӧ, эг кор ме — ачыс сійӧ локтіс».
Ме эг вермы терпитны дай шуа сылы:
«Мыйла, мися, барышня, тадз, мыйысь ме вылӧ ті сэтшӧм скӧрӧсь?
Али ме враг тіянлы кутшӧмкӧ?»
«Враг и эм, — шуӧ, — а ті нӧ тайӧс он ӧмӧй тӧдӧ?
Дерт жӧ, враг!»
Гӧлӧсыс сылӧн лоӧма слабиник, бандзибйывъясыс сідзи и ломзьӧны банйӧмысла, и чужӧмыс сылӧн сэтшӧм мича... кажитчӧ, кӧть помтӧг эськӧ видзӧді.
Эк, думайта, свет вылас сійӧ абу нин дыр олысь, — понді прӧща корны, — думайта, мися, прӧститтӧгыс эз жӧ мед кув.
«Прӧститӧй, мися, менӧ, мыйкӧ, гашкӧ, лёктор вӧчи да».
Известнӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ, миян ног, кыдзи овлӧ енлы веруйтысьяслӧн...
А сійӧ бара, видзӧда да, пузьӧ...
«Прӧститны!
Вот ещӧ!
Некор ог прӧстит, эн и думайтӧй, некор!
Кула регыд... сідзи и тӧдӧй: эг прӧстит!»
Висьталысь бара ланьтіс да думыштчис.
Сэсся пондіс водзӧ висьтавны, надзӧнджык да ёнджыка думайтчӧмӧн:
— Бара налӧн ас костаныс сёрни пансис.
Ті вот морт образованнӧй, налысь сёрнисӧ долженӧсь гӧгӧрвоны, сы вӧсна ме тіянлы висьтала, кутшӧм кывъяс на сёрниысь менам юрӧ колисны.
Кывъясыс меным пыдӧдз йиджисны, ме и ӧні помнита, но смыслсӧ ог гӧгӧрво.
Рязанцев шуӧ:
«Аддзанныд: эз жандарм ӧні лок тіян дорӧ...
Жандармыс тіянӧс вайӧдіс, сійӧ и мӧдӧс вайӧдас, но сійӧ тайӧс ставсӧ вӧчӧ инструкцияяс кузя.
А татчӧ нӧ сійӧс инструкция ӧмӧй вайӧдіс?
Ті со мый, — шуӧ, — господин кавалер, ог тӧд, кыдзи нимыд тіян...»
«Степан», — шуа.
«А бать кузяыд кыдзи?»
«Петровичӧн шуӧны».
«Но вот пӧ, Степан Петрович.
Ті нӧ татчӧ мыйла локтінныд?
Морт сьӧлӧмӧн ӧд?
Сідз-ӧ?»
«Дерт жӧ, — шуа, — морт сьӧлӧмӧн.
Тайӧ ті, — шуа, — вернӧ висьталанныд.
Инструкция сертиыд кӧ, миянлы некыдз оз пӧлагайтчы, медым тіян дорӧ могтӧг пырны.
Начальство тӧдмалас — оз ошкы».
«Но, вот аддзанныд», — шуӧ нывлы господиныд да кутӧ сійӧс киӧдыс.
Сійӧ кисӧ дернитіс.
«Нинӧм, — шуӧ, — ог аддзы.
Тайӧ пӧ ті аддзанныд, мыйыс и абу.
А ми сыкӧд (сійӧ быттьӧ мекӧдсӧ) прӧстӧй йӧз.
Врагъяс — сідзкӧ, врагъяс, и нинӧм сэн весьшӧрӧ больгыны.
Налӧн делӧ — видзӧд, миян делӧ — эн зевайт.
Сійӧ со, аддзанныд: сулалӧ да кывзӧ.
Жаль, мый оз гӧгӧрво, а то ставсӧ эськӧ гижис донесениеас...»
Бергӧдчис сійӧ мелань, видзӧдӧ ме вылӧ веськыда, ӧчкиӧ.
Синъясыс сылӧн ёсьӧсь, но бурӧсь: «Кыланныд? — шуӧ меным. — Мый жӧ ті шуанныд?..
Но да, эн и объясняйтӧй нинӧм: ме, сідз чайта, мый тіянлы тайӧ ӧбиднӧ».
Сійӧтӧ, шуам, дерт сідз... инструкция сертиыд сідз пӧлагайтчӧ, мый лоӧ кӧ мыйкӧ интересъяслы паныд, то должен ме, ас присяжнӧй должность кузя, рӧднӧй бать вылӧ донеситны...
Но, а сы вӧсна, мый ме, значит, татчӧ эг сы кузя лок, то и збыльысь, мый ӧбиднӧ меным лои, сьӧлӧм вылын эз ло лӧсьыд.
Бергӧдчи ӧдзӧслань, да Рязанцев кутіс.
«Энлы на, — шуӧ, — Степан Петрович, эн на мун». - А нывлы шуӧ: «Тадзитӧ абу лӧсьыд...
Но, шуӧ, эн прӧститӧй и эн миритчӧй.
Та йылысь мый сёрнитны.
Сійӧ и ачыс, колӧкӧ, эз прӧстит, гӧгӧрвоис кӧ ставсӧ бура...
Да ӧд и врагыд сідзжӧ вермӧ мортӧн лоны...
А вот ті тайӧс буретш да он кӧсйӧй гӧгӧрвоны.
Тэ пӧ сек-тан-тка, — шуӧ, — со мый!»
«Мед сідз, — шуӧ сылы нылыд, — а ті веськодь морт.
Тіянлы эськӧ, — шуӧ, — сӧмын книгаяс лыддьыны...»
Кыдзи тай нылыд тайӧ кывтӧ шуис, — господиныд весиг звирк чеччис.
Быттьӧ кучкис сійӧс.
Нылыд, видзӧда да, весиг повзис.
«Веськодя видзӧдысь? — шуӧ сійӧ. — Но ті асьныд тӧданныд, мый шуинныд неправда».
«Пӧжалуй, — ӧтвечайтӧ сылы нылыд. — А ті меным — правда?..»
«А ме, — шуӧ, — висьталі правда: ті настоящӧй боярыня Морозова...»
Думыштчис нылыд, кисӧ чургӧдіс ёртыслы; сійӧ босьтіс кисӧ, а нылыд сылы чужӧмас видзӧдіс-видзӧдіс, дай и шуӧ: «Да, ті, пӧжалуй, правӧсь!»
А ме сулала дурак моз, видзӧда, а аслам сьӧлӧмӧй сідзи и ёнтӧ, сідзи и ёнтӧ.
Сэсся нылыд бергӧдчис мелань, видзӧдліс и ме вылӧ бурпырысь да мыччис кисӧ.
«Со пӧ, мый ме шуа тіянлы: врагъяс ми кувтӧдзным...
Но да, ен тіянкӧд, сета тіянлы киӧс, — сиа тіянлы коркӧ лоны мортӧн — настӧящӧйӧн, не инструкция серти...
Мудзи ме», — шуӧ ёртыслы.
Ме и петі.
Рязанцев ме бӧрся тшӧтш петіс.
Ми сувтім дворас, и аддза: сы синъясын синва войтъяс дзӧвкъялӧны.
«Со мый, — шуӧ, — Степан Петрович.
Ті тані дыр-ӧ на ещӧ оланныд?»
«Ог тӧд, — шуа, — гашкӧ, ещӧ лун куим на, почта вотӧдз».
«Окотитанныд кӧ, — шуӧ, — ещӧ пыравны, то пыралӧй, нинӧм пӧ.
Ті пӧ, кажитчӧ, мортыс, ас делӧ кузяыд, ничево...»
«Извинитӧй, — шуа, — повзьӧді...»
«Сійӧ жӧ, — шуӧ, — ті нин сы йылысь кӧзяйкаыслы аслыс висьталӧй».
«А мый ме кӧсъя юавны, — шуа: — ті вот боярыня йылысь сёрнитінныд, Морозова йылысь.
Сійӧ, сідзкӧ, боярскӧй рӧдысь?»
«Боярскӧй, — шуӧ, — кӧть абу боярскӧй, а пӧрӧдаыс сэтшӧм: чегны сійӧс, — шуӧ, — позьӧ...
Ті и то чегинныд...
Но, а кусыньтны, — ачыд, буракӧ, аддзылін, татшӧмъясыд оз кусыньтчыны».
Та вылын и прӧщайтчим.
V
...Регыд мысти ныв кувсис.
Кыдзи дзебисны сійӧс, ме эг и аддзыв — исправник дорын вӧлі.
Сӧмын аскинас тайӧ ссыльнӧйсӧ аддзылі; матыстчи сы дорӧ, видзӧда: сылӧн чужӧмыс дзикӧдз вежсьӧма...
Рязанцев вӧлі кузь тушаа, чужӧмыс стрӧг, да войдӧрсӧ видзӧдіс бура, а ӧні ме вылӧ зверь моз, дзик зверь моз видзӧдліс.
Первой сетліс кисӧ, сэсся друг менсьым киӧс йӧткыштіс да ачыс бергӧдчис.
«Ог вермы, шуӧ, ме ӧні тэ вылӧ видзӧдны.
Мун, вокӧ, ен могысь, мун!..»
Копыртіс юрсӧ, да и муніс, а ме патераӧ локті, и сэтшӧма менӧ шогӧдіс — кык лун чӧж нинӧм эг сёйлы.
Буретш тайӧ кадсянь шоглуныс и кӧвъясис ме дорӧ.
Быттьӧ тшыкӧдӧм.
Аскинас исправник корис миянӧс да шуӧ: «Верманныд пӧ ӧні мӧдӧдчыны: воис бумага, да сёр нин».
Тыдалӧ, бара миянлы ковмис нуӧдны сійӧс, да енмыс сійӧс жалитіс: ачыс идраліс.
...Сӧмын та бӧрын бара на мекӧд ӧтитор лоліс, — абу на ӧд ещӧ пом.
Бӧр мунігӧн ми воим ӧти станцияӧ...
Пырам комнатаӧ, а сэні пызан вылас самӧвар сулалӧ, быдсяма закускаяс сэні, и кутшӧмкӧ старушка пукалӧ, кӧзяйкасӧ чайӧн гӧститӧдӧ.
Сӧстӧминик старушка, ичӧтик тушаа, да сэтшӧм долыд да варов.
Кӧзяйкалы ас олӧм-вылӧм йывсьыс век висьталӧ: «Со, шуӧ, чукӧрті ме ӧти-мӧдтор, керкаӧс, коді колис меным бать-мамсянь, вузалі дай мӧдӧдчи донаӧй дорӧ.
Кутшӧм ӧд лоӧ рад!
Но и видыштас, дерт, скӧрмас, тӧда, мый скӧрмылас, — а век жӧ рад лоӧ.
Гижліс меным, эз тшӧкты локны.
Некутшӧм ногӧн пӧ мед ме эг лысьт сы дорӧ локны.
Но, да нинӧм тайӧ!»
Сэки быттьӧ меным кодкӧ шуйга бокӧ зургис.
Петі ме кухняӧ.
«Коді, мися, тайӧ старушкаыс?» — юалі прислуга нывлысь.
«А тайӧ, шуӧ, самӧй сійӧ барышняыслӧн, кодӧс ті тӧндзитӧ нуӧдінныд, рӧдимӧй мам лоӧ».
Сэки ме весиг шатовмуні.
Аддзӧ ныв, кыдзи ме вежси чужӧм вылын, да юалӧ: «Мый, шуӧ, служивӧй, тэкӧд лои?»
«Надзӧнджык, — шуа, — мый сэтшӧма горзан... барышняыс ӧд куліс...»
Сэки сійӧ, нылыд, — кыдзи швачкерас кияснас да кыдзи бӧрддзас, и керкаысь петіс.
Босьті и ме шапкаӧс, да и ачым петі, — кылі сӧмын, кыдзи старука да кӧзяйка мӧда-мӧдыскӧд век сёрнитӧны залын, и сэтшӧм страшнӧ меным лои тайӧ старушкасьыс, сэтшӧм страшнӧ, весиг и висьтавны он вермы.
Мӧдӧдчи ме веськыда туй кузяыс — бӧрынджык нин Иванов вӧтӧдіс менӧ телеганас, да ме пукси.
VI
...Со кутшӧм делӧыс!..
А исправник донеситӧма, тыдалӧ, начальстволы, мый ме ссыльнӧйяс ордӧ ветлі, да и полковник сідзжӧ донеситӧма, кыдзи ме дорйи нывтӧ туй вылын, — ӧтиыс мӧдыс дорӧ и лӧсялісны.
Эз кӧсйы менӧ начальникыд унтер-офицерӧ представитны.
«Кутшӧм, шуӧ, тэ унтер-офицер, — баба тэ!
Карцерӧ эськӧ тэнӧ, дуракӧс!»
Сӧмын меным сэки вӧлі ставыс веськодь и весиг нинӧм меным эз вӧв жаль.
И век на ме тайӧ скӧр барышнясӧ эг вермы вунӧдны, да и ӧні на воддза моз кажитчӧ: сідзи и сулалӧ, овлӧ, син водзын.
Мыйла эськӧ тайӧ тадзи?
Коді эськӧ вермас меным висьтавны?
Да ті, господин, он-ӧ узьӧй?
Ме эг узь...
Вӧрса ӧтка керкаӧ ӧшйӧм сук пемыдыс личкис менсьым сьӧлӧмӧс, и бушков лимзӧм шы улын пемыдас сувтіс син водзӧ кулӧм нывлӧн скорбнӧй образыс...
МЕДБӦРЪЯ ЛУЧ
I
Нюйскӧй почтӧвӧй станция сулалӧ неыджыд эрд вылын, Лена берег дорын.
Некымын важиник керка мышнаныс жмитчӧны стена моз сулалысь скалаяс бердӧ, быттьӧ петитчӧны скӧр юсьыс.
Лена юыс тайӧ местаас векньыд, вывті визув да вывті букыш.
Мӧдлапӧвса гӧраяслӧн поддінъясыс сулалӧны ваас, и тані Ленаыс ёнджыка, кӧнкӧ мӧдлаын дорысь, заслуживайтӧ «Проклятӧй щель» нимсӧ.
Збыльысь, тайӧ кыдз быттьӧ гигантскӧй потас, код пыдӧсті муткыртӧ-визувтӧ пемыд ю; сы пӧлӧн сулалӧны мурыш скалаяс, обрывъяс, ущельеяс.
Потасас дыр сулалӧ сук ру, воздухыс кӧдзыд, уль руа и сэні пӧшти помся рӧмыд.
Тайӧ станцияса олысьясыс весиг Лена бердса мукӧд олысьяс серти чуймӧдӧны асланыс жеблуннас, ньӧжмыд вӧраснас, олӧм вылӧ веськодя видзӧдӧмнас.
Горнӧй хребетъясвывса ниаяслӧн гажтӧма шувгӧмыс быттьӧкӧ сьылӧ тайӧ йӧзлӧн курыд олӧм йылысь...
Ме локті тайӧ станцияас войын, мудзӧм да кынмӧм; асывнас ме садьми, тыдалӧ, зэв водз.
Вӧлі лӧнь.
Ӧшиньӧ видзӧдчис не то асъя рӧмыдыс, не то сёр рыт, — кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм пемыд.
Тӧлыс пӧльтіс «щелльӧд», быттьӧ трубаӧд, да вӧтліс сы кузя войся русӧ.
Ӧшиньӧд вывлань видзӧдіг ме верми аддзыны сэзь небесалысь лестукъяс.
Сідзкӧ, свет вылас чужис нин шондіа югыд асыв.
А станция дорті век на тӧвзис кӧдзыд ру...
Вӧлі рӧмыд, лӧнь, руд да гажтӧм.
Керкаас, кӧні ме узи, пызан вылас ломаліс прӧстӧйиник да ичӧтик лампа, кодсянь керка пемыдас разаліс вижоват югӧр.
Комнатаыс вӧлі вель сӧстӧм, спальнясӧ торйӧдысь пу перегородкасӧ вӧлі клеитӧма газетнӧй бумагаӧн.
Ен ув пельӧссьыс тыдалісны книгаясысь вундалӧм картинкаяс — медсясӧ генералъяслӧн портретъяс.
На пӧвстын ӧти вӧлі ыджыд портрет Муравьёв-Амурскийлӧн, кодлӧн морӧсас ӧшалісны орденъяс да медальяс, а сыкӧд орччӧн тӧрыт на ме казялі декабристъяслысь кык неыджыд портрет.
Аслам вольпась вылын куйлігӧн ме верми аддзыны перегородка сайсьыс, меным паныда стен бердсьыс, пызан, код вылын ломаліс лампа.
Пызан саяс пукаліс вель мича, но блед чужӧма старик.
Тошкыс сылӧн вӧлі рудов, ёна нин дзормӧма, джуджыд куш плешыс лӧсталіс вижов воск рӧмӧн, водзсяньыс юрсиыс вӧлі шоч, а бӧрсяньыс кузь да читкылякодь.
Ставнас фигураыс кажитчис поплӧн кодь, весиг, пӧжалуй, евангелистлӧн кодь, но чужӧмыс вӧлі блед, висьлӧс, синъясыс меным кажитчисны чусыдӧсь.
Голяас тыдаліс пыкӧс, буракӧ, зоб — висьӧм, коді ёна паськалӧма Лена кузя, Лена васьыс пӧ сійӧ, шуӧны.
Сыкӧд орччӧн пукаліс ар кӧкъямыса детинка.
Меным тыдаліс сӧмын сылӧн копыртӧм юрыс шабді кудель кодь еджыд небыд юрсинас.
Омӧля аддзысь синъяссӧ ӧчки пыр читкыралігтыр старик новлӧдліс указкаӧн пызан вылас куйлысь книга лист бок кузя, а детинка сьӧкыдпырысь лыддис по складам.
Кор сійӧ эз вермы лыддьынысӧ, старик зэв меліа отсаліс:
— Люди-он... ло... веди-есть, и краткое...
Детинка сувтіс.
Тӧдтӧм кывйыд, тыдалӧ, сылы эз сетчы...
Старик читкыртіс синъяссӧ да отсаліс:
— Соловей, — лыддис сійӧ.
— Соловей, — стӧча повторитіс ученик да, падмӧм синсӧ велӧдысь вылӧ лэптӧмӧн, юаліс: — Со-ло-вей...
Мый сэтшӧмыс?
— Лэбач, — шуис старик.
— Лэбач... — И детинка пондіс лыддьыны водзӧ: — Слово-иже, си, добро-ять-люди, дел...
Соловей сидел... на че... на черё... на че-рё-му-хе...
— Тайӧ нӧ мый лоӧ? — бара кыліс детинкалӧн веськодь гӧлӧсыс.
— На черёмухе.
Черёмухаыд сійӧ пу, льӧм пу.
Сы вылын сійӧ и пукаліс.
— Пукаліс...
Мыйла нӧ пукаліс?..
Лэбачыс ыджыд?
— Сійӧ зэв ичӧтик, сьылӧ лӧсьыда.
— Сьылӧ лӧсьыда.
Детинка дугдіс лыддьысьны да думыштчис.
Керкаын лои дзик лӧнь.
Точкис часі, ӧшинь сайын кывтіс ру...
Выліын тыдыштысь небесаыс уськӧдіс тӧдвылӧ мича шондіа лун, кыськӧ мукӧдлаысь, кӧні льӧм пуяс вылын тулыснас сьылӧны соловейяс...
«Кутшӧм тайӧ шудтӧм челядьдыр! — аслам кӧсйытӧг менам думыштчис детинкалысь ӧткодь шыа гӧлӧссӧ кылігӧн. — Соловейястӧг, дзоридзалысь тулыстӧг...
Сӧмын ва да изъяс, кодъяс тупкӧны енъюгыдсӧ.
Лэбачьяс пиысь — гашкӧ, сӧмын ӧти рака, гӧра бокъясын — гажтӧм ниа, да шочиника пожӧм...»
Детинка лыддис ещӧ кутшӧмкӧ фраза сэтшӧм жӧ гӧгӧрвотӧм, чусыд гӧлӧсӧн да друг сувтіс.
— Дедӧ, — юаліс сійӧ, — миянлы абу-ӧ пӧра нин, видзӧд?.. — Тайӧ пӧрйӧ сы гӧлӧсын кывлісны нин сьӧлӧмсянь петан ловъя шыяс, и сылӧн югвидзан синъяс, кодъяс вылӧ усис лампа югӧрыс, тӧдчана любопытствоӧн видзӧдлісны дедыс вылӧ.
Дедыс видзӧдліс веськодьпырысь точкысь часі вылӧ, сэсся ӧшиньӧд тыдалысь пемыдас да спокойнӧя шуис:
— Водз на.
Ещӧ на колӧ час джын!..
— Гашкӧ, дедушка, часіыд портитчис да.
— Но, но... пемыд на...
Да сійӧ ӧд, йӧюк, миянлы жӧ бурджык.
Аддзан, тӧв...
Гашкӧ, вӧтлас на кымӧръяссӧ, а то нинӧмсӧ он аддзыв, кыдзи войдӧрлун вӧлі.
— Бурджык, — дедыслысь кывсӧ шуис детинка воддза мозыс жӧ раминик гӧлӧсӧн, и лыддьысьӧм пондіс мунны водзӧ.
Прӧйдитіс минута кызь.
Старик видзӧдліс часі вылӧ, сэсся ӧшиньӧ да кусӧдіс лампасӧ.
Керка пасьта разаліс кельыдлӧз рӧмыдыс.
— Пасьтась, — шуис старик да содтіс: — Эн шумит, Таняыд мед эз кыв.
Детинка пелька чеччыштіс джек вылысь.
— А сійӧс ог босьтӧй? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс детинка.
— Огӧ... кытчӧ сылы...
Сідз нин кызӧ...
Мед узяс.
Детинка пондіс тэрмасигтырйи да видзчысьӧмӧн пасьтасьны, — и регыд мысти кыкнан мыгӧрыс — дедыслӧн да внукыслӧн — вуджӧртісны рӧмыд комнатаас.
Детинка вӧлі пасьталӧма карса нога кутшӧмкӧ пальто, кокас сюйӧма ыджыд валегияс, голясӧ гартыштӧма нывбаба шарпӧн.
Дедыс вӧлі полушубока.
Ӧдзӧсыс дзуркнитіс, и кыкнанныс петісны ывлаӧ.
Ме коли ӧтнамӧн.
Перегородка сайын кыліс узьысь нывкалӧн лӧня лолалӧмыс да часілӧн точкӧмыс.
Ӧшинь сайын руыс пондіс мунны ӧдйӧнджык, частӧджык коставліс, и костъясас век паськыдджыка тыдовтчылісны пемыд скалаяслӧн да ушельеяслӧн сурӧвӧй пятнояс.
Комната пытшкыс то югдыштліс, то бара рӧмдыліс.
Менам унзільӧй прӧйдитіс.
Тайӧ местаса немшыавтӧм гажтӧмлуныс заводитіс шымыртны менӧ, и ме пӧшти терпитны вермытӧг виччыси, кор нин дзуркнитас ӧдзӧсыс да пырасны старик да детинка.
Но найӧ век на эз вӧвны.
Сэки ме решиті видзӧдлыны, мыйла найӧ петісны керкасьыс тайӧ кӧдзыд да руа асывнас.
Узи ме паськӧмӧн, сы вӧсна меным эз ковмы уна кад, медым сапӧгасьны, пальтоасьны да петны...
Кыкнанныс — старик и детинка — сулалісны кильчӧ вылын, кияссӧ сосъясас сюйӧмӧн да быттьӧ мыйкӧ виччысигтырйи.
Местаыс ӧні меным кажитчис ещӧ на зумышджыкӧн ӧшинь пыр видзӧдӧм серти.
Выліас руыс разалӧма нин, да гӧра йывъясыс тыдалісны югдӧм небеса весьтас мичаа да сурӧвӧя.
Гӧра бокъясті мунісны сӧмын торъя ру слӧйяс, но уліас век на вӧлі кӧдзыд да пемыд.
Лена вылын ва визувъяс, кодъяс абу на кынмӧмаӧсь, но сьӧкыдӧсь нин да пемыдӧсь, зурасялісны дзескыд ва воргаас, артмӧдалісны вабергачьяс да йиръяс.
Кажитчӧ, быттьӧ юыс скӧрысла пуӧ да пессьӧ, зільӧ кӧть мый да петны вӧля вылӧ тайӧ пемыд шуштӧм ущельесьыс...
Асъя кӧдзыд тӧлыс, коді вӧтліс войся руыслысь колясъяссӧ, летйис миянлысь паськӧмнымӧс да скӧрысь тӧвзис водзӧ...
Станцияса керкаяс, кодъяс кыдзсюрӧ чукӧръясӧн разӧдчӧмаӧсь тайӧ изъя эрд вылас, пондісны садьмавны.
Ӧткымын трубаясысь пондіс петны тшын, ӧти-мӧдлаын югнитісны бияс; кузь тушаа, киссьӧм полушубока ямщик очсалігтырйи нуӧдіс юктавны дом повод йылын пара вӧлӧс да регыд саяліс берег улас.
Гӧгӧр вӧлі гажтӧм, нинӧм эз шыбитчы синмӧ.
— Мый нӧ ті виччысянныд? — юалі ме стариклысь.
— Внуклы тай со шонді петӧмсӧ окота видзӧдлыны, — вочавидзис сійӧ да юаліс ассяньыс:
— Ті кодлӧн?
Российскӧйяс?
— Да.
Старик кӧсйис мыйкӧ ещӧ на юавны, но та кадӧ детинка друг вӧрзис да тракнитіс сійӧс сос помӧдыс...
Ме аслам кӧсйытӧг видзӧдлі утёс йылас, коді сулаліс таладор берегас, Лена чукыльтанінын...
Таӧдз тайӧ местаыс кажитчис меным кутшӧмкӧ пемыд гуӧн, кытысь век на кыссис-петіс руыс.
Ӧні миян весьтын, выліас, из утёслӧн ёсь йылас, друг быттьӧ ыпнитісны да югдісны пожӧмлӧн туганыс да гылалӧм коръя ниаяслӧн йывъясыс.
Кыськӧ мӧдлапӧвса гӧраяс сайсянь писькӧдчысь, миянлы тыдавтӧм на шонділӧн первойя лучыс инмӧдчис нин тайӧ из выступас да сійӧ пуясас, кодъяс сэні быдмисны.
Миян щельлӧн кӧдзыд да лӧз вуджӧръяс весьтын найӧ быттьӧкӧ сулалісны кокни кымӧръяс вылын да лӧня югвидзисны — радуйтчисны асывлӧн первойя меліалӧмсьыс.
Ставӧн ми шынитӧв видзӧдім тайӧ гӧра йылас, быттьӧкӧ полім, мед эськӧ не повзьӧдны тайӧ ӧтка изйыслысь да ниа чукӧрыслысь лӧня радлӧмсӧ.
Детинка сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, дед соскӧ кутчысьӧмӧн.
Синъясыс сылӧн паськыда воссьӧмаӧсь, блед чужӧмыс ловзис да югдіс ыджыд радлунӧн.
Сэк кості выліас мыйкӧ бара дрӧгнитіс, тір-тірмуні, и мӧд утёс, коді ӧнӧдз на вӧлі саялӧма пемыд гӧраяс костӧ, — ыпнитіс, ӧтувтчис югдӧдӧм мукӧд гӧра йывъяс дорӧ.
Неважӧн на ньӧти тӧдчытӧмъяс, найӧ ӧні смела петкӧдчисны водзӧ, а на сайын сулалысьясыс быттьӧ ещӧ на ылыстчисны, лоисны рудджыкӧсь да пемыдджыкӧсь.
Детинка бара тракнитіс дедсӧ сос помӧдыс, и сылӧн чужӧмыс дзикӧдз нин вежсис.
Синъясыс югъялісны, вомдоръясыс нюмъялісны, вижов блед бандзибъясыс, кажитчӧ, банйыштісны.
Мӧдлапӧлас сідзжӧ лоины вежсьӧмъяс.
Гӧраяс век на ещӧ сайӧдісны петӧм шондісӧ, но небесаыс на весьтын дзикӧдз югдіс и мичаа пондісны тыдавны хребетъяс, кодъяс артмӧдісны кык гӧра йыв костын джуджыд гуран.
Миянлань бана гӧра пӧлӧн лэччисны улӧ йӧв еджыд ру струяяс да быттьӧ корсисны пемыдджык да уль руаджык местаяс...
А выліас небесаыс зарниасис, и ниа пуяслӧн радъясыс фиолетӧвӧй силуэтъясӧн мичаа мыччысисны югыдінас.
На сайын, кажитчӧ, быттьӧ мыйкӧ вӧрӧ — сэтшӧм радуйтчысь, зэв тэрыб да ловъя.
Кык гӧра костті шлывгис-муніс кокньыдик кымӧртор, коді ставнас быттьӧ ӧзйӧма, да саяліс орчча гӧра йыв сайӧ.
Сы бӧрся мӧд, коймӧд, быдса стая...
Гӧраяс саяс вӧчсис мыйкӧ зэв радуйтанатор.
Джуджыд ущелье пыдӧсыс век ӧтарӧ югдіс.
Кажитчӧ, шондіыс кыпӧдчӧ хребет сайсяньыс, медым видзӧдлыны татчӧ, тайӧ гажтӧм щелляс, тайӧ пемыд ю вылас, тайӧ сирӧта-керкаяс вылас, тайӧ старик да блед чужӧма детинка вылас, кодъяс виччысьӧны сылысь мыччысьӧмсӧ.
И вот сійӧ мыччысис.
Некымын югыд зарни луч, кодъяс писькӧдчисны сук вӧр пытшті, сявкнитісны мӧда-мӧд бӧрсяыс кык гӧракостса ущельеӧ.
Би кольтаяс усисны улӧ, пемыд ущельеясӧ, сёнъясӧ, югдӧдалісны пемыд письыс то торъя пуӧс, то сланцевӧй утёслысь йывсӧ, то неыджыд горнӧй эрдторйӧс...
На улын ставыс кутіс вӧрны да жуны.
Пу чукӧръяс, кажитчӧ, котӧртісны ӧти местаысь мӧдлаӧ, скалаяс водзлань сетчылісны да бӧр вӧйлісны пемыдас, эрдторъяс югдылісны да куслісны...
Ру полосаясыс уліас гыалісны тревожнӧйджыка да ӧдйӧнджык.
Сэсся некымын здук кежлӧ югдыліс весиг пемыд юыс...
Ыпнитавлісны миян береглань локтысь гыяслӧн бурысьясыс, пондіс югъявны-дзирдавны берегас лыаыс, кӧні куйлісны колльысян пыжъяс да юктасянінын сулалісны йӧз да вӧвъяс.
Пӧлӧн усьысь лучьяс вильснитісны важиник керка стенъясті, дзирдыштісны слюдаа ӧшиньясын, меліа инмӧдчисны детинкалӧн радлан блед чужӧмӧ...
А гӧраяс костын ущельеас вочасӧн петкӧдчис гӧрд шонділӧн гӧгыльыс, и миянладорын став берегыс радуйтчис да дзирдаліс, пӧртмасис уна рӧма сланецъясӧн, пашкыр пожӧмъяслӧн веж лыскӧн...
Но тайӧ вӧлі асывлӧн сӧмын недыр кадся мелілун.
Ещӧ некымын секунда, и долина пыдӧсын бара лои кӧдзыд да лӧз.
Ю кусіс да бара кутіс визувтны аслас пемыд руслоӧд, дурмӧм моз муткырасис вабергачьясӧн, слюдаа ӧшиньяс пемдісны, вуджӧръяс кыпӧдчисны век вылӧджык, неважӧнся уна рӧмъяса гӧраяс вевттьысисны ӧти рӧма лӧзов тускӧн.
Ещӧ на некымын секунда дыра ломаліс миянладорын ӧти гӧра йыв, быттьӧ пемыд ру вылын кусысь факел...
Сэсся и сійӧ кусіс.
Ущельеын эз мӧдны тыдавны некутшӧм костъяс, вӧр пуяс лоины, кыдзи вӧлі войдӧр, помся траурнӧй кайма кодьӧн, и сӧмын бӧрӧ кольччӧм кык-куим кымӧр пласт шлывгисны на весьтті, пемыдӧсь да кӧдзыдӧсь...
— Ставыс, — шогпырысь шуис детинка.
Жугыль синъяснас дед вылас видзӧдлӧм бӧрын юаліс:
— Сэсся оз нин ло?
— Оз нин, тыдалӧ, — вочавидзис дедыс. — Ачыд тай аддзылін: шондіыслӧн сӧмын дорйылыс мыччысьліс.
Аски мунас улітіджык нин.
— Помасис, другӧ! — горӧдіс ю дорсянь локтысь ямщик. — Оланныд-выланныд, деда-внука!..
Бергӧдчӧм бӧрын ме аддзи, мый мукӧд керкаяс дорас сідзжӧ сулалӧны шонді петӧм видзӧдысьяс.
Дзуртісны ӧдзӧсъяс, ямщикъяс пыралісны керкаясӧ, станция бара вӧйтчис пемыд кӧдзыд ру пиӧ.
И тайӧ уна тӧлысьяс кежлӧ нин!..
Старик висьтавліс меным, мый гожӧмнас шондіыс налӧн ветлӧдлӧ гӧра йывъясті, арланьыс сійӧ лэччӧ век улӧджык да дзебсьӧ паськыд хребет сайӧ, оз нин вермы кыпӧдчыны вылӧджык.
Но сэсся шонді петаніныс вешйӧ лунвывлань, и сэки некымын лун чӧж сійӧ бара мыччысьлӧ асывъяснас кык гӧра костӧдыс.
Первой сійӧ мунӧ гӧра йылысь гӧра йылӧ, сы бӧрын век улысмӧ, сэсся сӧмын некымын сутш дыра сылӧн зарни лунъясыс дзирдыштлӧны самӧй ущелье пыдӧсас.
Буретш сійӧ и вӧлі талун.
Нюйскӧй почтӧвӧй станция прӧщайтчис шондікӧд тӧвбыд кежлӧ.
Ямщикъясыд, дерт, аддзыласны сійӧс колльысигас, но старикъяс да челядь оз аддзывны тулысӧдз либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, гожӧмӧдз...
Медбӧръя лучьяс бырисны...
Гӧраяс сайын вӧлі тыр лун, а уліас бара сукмис ру, гӧра пӧкатъяс тупкысисны ӧти рӧма гудыр тшынӧн.
Сявмунӧм югӧрыс писькӧдчис гӧраяс сайсянь, кӧдзыд да гажтӧм...
МОРОЗ
I
Ми мунім Лена ю берег пӧлӧн лунвылӧ, а тӧлыс вӧтӧдіс миянӧс войвывсянь.
Но вермис и сідз кажитчыны, мый сійӧ локтӧ миянлы паныд, лэччӧ вылісяньыс ю кывтыдыс.
Сентябрь тӧлысьын Якутск дорын вӧлі вель шоныд на, ю вылас эз на тыдав ни ӧти йи тор.
Ӧти матысса станцияын ыштӧдліс миянлысь сьӧлӧмнымӧс тӧлыся мича войыс да, медым не узьны дука юртаын, кодӧс тӧв кежлӧ ортсысяньыс сӧмын на мавтӧма руалысь куйӧдӧн, — водім берег дорӧ, пыжъясӧ, да шебрасим кӧр куясӧн.
Войнас меным кутіс кажитчыны, мый кодкӧ сотыштіс биӧн менсьым веськыд чужӧмбанӧс.
Ме садьми да аддзи, мый тӧлыся войыс ещӧ на ёнджыка едждіс.
Гӧгӧр пужъялӧма, пужйыс пуксьӧма менам пӧдушка вылӧ, и ме банбокӧ сылӧн инмӧдчылӧмыс и кажитчис меным сэтшӧм пӧсьӧн.
Менам ёрт, коді узис мекӧд ӧти пыжын, буракӧ, сійӧс жӧ вӧтасис.
Тӧлысьыс швачкис сылы веськыда чужӧмас, и ме аддзи, кыдзи сійӧ частӧ лёкногӧн векыштчывліс.
Узис сійӧ крепыда и, тыдалӧ, ёна мучитчис.
Сэки орчча пыжын пуксис вольпась вылас менам мӧд ёрт, пуксигас вештіс вывсьыс дохаяссӧ да кӧр куяссӧ, кодъясӧн сійӧ вӧлі шебрасьӧма.
Пужсьыс сійӧ вӧлі ставнас едждӧдӧма, и сійӧ кажитчис еджыд привидениеӧн, коді немвиччысьтӧг петӧма дзирдалан пуж пиысь да тӧлысь югӧр увсьыс.
— Бррр... — шуис сійӧ. — Мороз, вокъяс...
Пыжыс сы улын катовмуніс, да сы вӧрзьӧдчӧмысь ва вылас кыліс зёльмунӧм, быттьӧкӧ стеклӧ жуглігӧн.
Тайӧ лӧньджыкинъясын, кӧні ваыс визувтӧ ньӧжйӧ, лоӧма дор йи, коді зэв на вӧсни, тӧдчисны на сэні кузь кристаллическӧй емъяс, кодъяс чегъясисны, зільӧдчисны вӧсни крусталь моз...
Юыс быттьӧ сьӧктаммӧма, кор кутӧма чувствуйтны морозлысь первойя кучкӧмсӧ, а гӧраа берегпӧлӧнса скалаясыс, мӧдарӧ, лоӧмаӧсь кокньыдджыкӧсь, воздушнӧйджыкӧсь.
Пужйӧн вевттьысьӧм скалаясыс кыссисны кытчӧкӧ ылӧ, дзирдалісны да вӧліны пӧшти пырыс тыдаланаӧсь...
Кузь туй заводитчигӧн тайӧ вӧлі морозлӧн первойя чолӧмалӧм...
Зэв гажа чолӧмалӧм, задорнӧй, пӧшти шутливӧй.
Сы серти, кыдзи ми ньӧжйӧ да сувтавлӧмӧн мунім водзӧ лунвылӧ, тӧв век ёнджыка крепаммис.
Дзонь затонъяс нин тупкысьӧмаӧсь пемыд рӧма сӧстӧм йи коркаӧн; берегсянь шыбитӧм из ылӧ-ылӧ тювис шыльыд йи вывті, кыдзкӧ аслыссямӧн звенитігтырйи, да сійӧ шылӧн йӧлӧгаыс кыліс гӧраяс костын.
Мукӧдлаас йиыс, коді дорӧма нин юсӧ берегъяс дортіыс, водзсасис ва визулыслы.
Мороз пыр водзӧ нуӧдіс ассьыс завоеваниеяссӧ, дор йиыс век паськаліс, и быд воськов тайӧ тышас пасйыссис йи торпыригысь артмӧм чертаӧн, кодъяс петкӧдлісны, кӧні неважӧн на вӧлі восьса ваыс, но коді бара нин бӧрыньтчӧма сажень-мӧд вылӧ ю шӧрланьыс...
Сэсся берегъясын ӧткымынлаын куйліс нин лым, мый вӧсна юыслӧн визулыс кажитчис торъя пемыдӧн.
Ещӧ водзынджык — посни горнӧй юяс ӧтлаасисны тайӧ тышас.
Найӧ заводитчанінсяньыс вочасӧн ыдждісны да устьеясас жуглісны ассьыныс йисӧ да шыблалісны сійӧс Ленаӧ, потшисны валысь туйсӧ да сідзикӧн сьӧктӧдісны кӧдзыдкӧд ассьыныс тыш нуӧдӧмсӧ.
Ю вылын чегъясьӧм йи визьяс век джудждаммисны; йи торпыригъяс, кодъясӧс ва визулыс шыблаліс дор йи вылӧ, — век кызісны.
Найӧ артмӧдісны нин джуджыд валъяс, и кадысь кадӧ миянлы вӧлі тыдалӧ берегсянь, кыдзи сійӧ валъяс костас заводитчыліс тревожнӧй вешласьӧм.
Тайӧ юыс скӧрысь шыблаліс асьсӧ дорӧм йи укреплениеяс вылӧ вӧляысь на кывтысь йияссӧ, зілис писькӧдны аслыс туй, крӧшитіс йисӧ торпыригӧдз, пӧртліс лымйӧ, но сэсся вынтӧмысла бара бӧрыньтчыліс, а мыйкӧ дыра мысти тыдовтчыліс, мый йи визьыс бара вешйӧма ещӧ водзӧ, йи веркӧсыс лоӧма паськыдджык, восьсаиныс векняммӧма...
Кымын водзӧ, сымын тайӧ тышыс лои чорыдджык да грандиознӧйджык.
Но визулыс шыблаліс эз вӧсни йияс нин, а быдса глыбаяс, сідз шусяна «торосъяс», кодъяс кыдзсюрӧ кавшасисны мӧда-мӧд вылас.
Картинаыс пондіс лоны век ёнджыка гажтӧмӧн.
Береглань матынджыкын торосъяс сувтӧмаӧсь кутшӧмкӧ безобразнӧй массаясӧн, а ю шӧрас сійӧ век на вӧрис сьӧкыд, беспорядочнӧй валъясӧн, сайӧдіс синъясысь кынмысь ю шӧрсӧ, кыдзи дикмӧм йӧз чукӧр тупкӧ казнитан местасӧ...
Став природаыс, кажитчӧ, вӧлі тырӧма повзьӧмӧн да мыйкӧ шогӧ уськӧданаӧс пӧшти торжественнӧя виччысьӧмӧн.
Гӧраа берегъяслӧн пустыннӧй ущельеяссянь кыліс жугласьысь йияслӧн ратшкакылӧмыс да вынтӧммӧм юлӧн сьӧкыда ружтӧмыс.
Ещӧ мыйкӧ дыра мысти ю шӧрын валӧн сьӧд визьыс сідзжӧ едждӧдіс: сы вывті, ньӧжмыда бергалігтырйи, мӧда-мӧдыскӧд зурасьӧмӧн, дзужгӧмӧн ӧтырышъя кывтісны йи пластъяс, кодъяс лӧсьӧдчисны помӧдз топӧдны раммӧм да вынтӧммӧм визувсӧ.
II
Ӧтчыд берегса неыджыд мыссянь ми аддзим тайӧ ньӧжмыда кывтысь йи пластъяс вывсьыс кутшӧмкӧ сьӧд тор, коді мичаа тӧдчис вижов-еджыд фон вылас.
Йӧзтӧминад быдтор шыбитчӧ синмад, и миян этша лыда мунысьяс пӧвстын пансис сёрни сійӧ предмет йывсьыс.
— Рака, — шуис кодкӧ.
— Ош, — паныд шуис мӧд ямщик.
Чайтӧмъяс юксины.
Ӧтияслы сьӧд чутыс кажитчис ракаысь не ыджыдджык, мӧдъяслы — ошкысь не ичӧтджык: ыліса ӧткодь еджыд йи пластъяс вӧснаыс, кодъяс дыша кывтісны джуджыд гӧраяс костті, дзик мӧдногаӧн кажитчӧны тыдалысь предметъясыс.
— Кысь нӧ ошкыслы лоны ю шӧрас? — юалі ме ямщиклысь, коді ю вывсьыс сьӧд чутсӧ шуис ошкӧн.
Мӧдар берегсьыс.
Воддза воын энь ош эсійӧ ді вывсяньыс вуджис мӧдарас куим ошпикӧд.
— Таво зверыс мӧдар берегсяньыс таладорас жӧ локтӧ.
Тыдалӧ, тӧлыс лоӧ зэв кӧдзыд...
— Кӧдзыдыс вӧтлӧ, — содтіс коймӧд.
Миян караван сувтіс мыс дорӧ, медым виччысьны матыстчысь да ставсӧ интересуйтысь тайӧ предметсӧ.
Сэк кості еджыд йи геженьыс ньӧжйӧник матыстчис миянлань, и вӧлі тыдалӧ, мый сьӧд чутыс йи вылас вежлалӧ инсӧ, быттьӧ збыльысь вуджӧ йияс вывтіыс миян берегӧ.
— А ӧд тайӧ, вокъяс, горнӧй кӧза, — шуис медбӧрын ямщикъяс пиысь ӧти.
— Кыкӧн, — видзӧдысьяс пиысь содтіс мӧд.
Збыльысь, тайӧ вӧлӧмаӧсь горнӧй кӧзаяс да, збыльысь, кыкӧн.
Ӧні миянлы бура нин тыдалісны йиа адысь налӧн пемыд лӧсьыд тушаясыс.
Ӧтикыс вӧлі ыджыдджык, мӧдыс — ичӧтджык.
Гашкӧ, найӧ вӧліны эня-ныла.
На гӧгӧр шуксисны йи пластъяс, зурасьлісны, бергалісны да крӧшитчисны; зурасялігас йи костъясас мыйкӧ пуис, резсис быгйӧн, а нежнӧй животнӧйяс, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, сулалісны ыджыдкодь йи вылын вӧсни кокъяснас ӧтилаӧ мыджсьӧмӧн...
— Мый бара лоас-а! — ёна интересуйтчигтыр шуис том ямщик.
Ыджыд йи пласт, коді кывтіс кӧзаясысь водзынджык, быттьӧкӧ мӧдӧдчис ньӧжйӧджык да кутіс бергӧдчыны, сувтӧдны сы бӧрвывса йи пластъяслысь мунӧмсӧ.
Та вӧсна животнӧйяс гӧгӧр бара кыптіс жугласьӧмлӧн да бузгӧмлӧн ад.
Йи пластъяс сувталісны дорышӧн, кавшасисны мӧда-мӧд вылас да жугласисны гораа, быттьӧкӧ лыйсьӧмъяс, ратшкакылӧм.
Кадысь кадӧ на костын воссьывліс да бӧр тупкысьліс пемыд ва.
Сутш кежлӧ кык сьӧд чутыс пӧшти дзикӧдз вошлісны, но сэсся ми пырысьтӧм-пыр жӧ бӧр аддзим найӧс мӧд йи вылысь нин.
Дрӧжжитысь вӧсни кокъяссӧ бара ӧтлаӧдӧмӧн кӧзаяс сулалісны мӧд йи пласт вылын да вӧліны дасьӧсь выльысь чеччыштӧм вылӧ.
Унапӧрйӧ найӧ чеччыштлісны, и быд чеччыштӧм вернӧя вайӧдіс найӧс миян береглань да ылысмӧдіс мӧдарсьыс.
Позьӧ нин вӧлі гӧгӧрвоны тӧлка животнӧйяслысь плансӧ.
Миянсянь неылын мыс помыс пыдӧкодь пырӧдчис ю шӧрлань, и тані йиясыс, кодъясӧс вайӧдіс ва визулыс, жугласисны торъя вынӧн.
Зато ылыссаджыкъясыс, кодъяс эз веськавны татчӧ воан ва визулас, пыр жӧ веськӧдчылісны ю струянас мӧдар береглань.
Кӧзаяс пиысь ыджыдджыкыс, тыдалӧ, вуджӧмнас веськӧдлысьыс, быд чеччыштӧмӧн веськӧдчис тайӧ мысланьыс, коді грымакыліс йи мунӧмсьыс...
Аддзис-ӧ кӧзаыс миянӧс али эз, но миянӧс сійӧ явӧ эз пыдди пукты.
Ми сідзжӧ сулалім мыс йылас вӧрзьӧдчытӧг, и весиг станцияса ёсь пеля да ыджыд скӧр пон, коді вӧтчис миян бӧрся, тыдалӧ, интересӧн видзӧдіс животнӧйяслӧн смел да вывті опаснӧй вуджӧм вылӧ...
Берегсяньыс зэв нин матын, йӧзсяньыс сажень дас сайын, кӧзаяс век сідзи жӧ вӧліны йиджтысьӧмаӧсь сӧмын йи палакъяслӧн зурасьӧмӧн да ас чеччалӧмъясӧн.
Кор йиыс, код вылын найӧ сулалісны, ньӧжйӧ бергалігтыр матыстчис медся опаснӧй местаас, миян весиг ловным сувтліс...
Сутш...
Кыліс гора ратшмунӧм, гартчисны-бергалісны йияс да друг кавшасисны да мӧдісны кыссьыны йизьӧм мыс дорышӧ, — и кык сьӧд телӧ кокниа, кыдзи шыбитӧм из, чеччыштісны берегӧ йияс вевдорті.
Найӧ вӧліны нин берегынӧсь.
Но мыс мӧдар бокас вӧлі восьса сьӧд ва, а петан туйсӧ потшис йӧз чукӧр.
Но тӧлка животнӧй весиг ӧти минута эз думыштчы.
Ме казялі сы гӧгрӧс синъяслысь видзӧдлассӧ, кӧні тӧдчис тешкодь дӧверие, да сэсся сійӧ уськӧдчис ачыс дай веськӧдіс ичӧтджыксӧ веськыда миян вылӧ.
Станцияса пон, кузь гӧна ыджыд Полкан, яндысьӧмпырысь кежис бокӧ, кор ыджыд кӧзаыс ичӧтджыксӧ сайӧдӧмӧн котӧртіс пон дінтіыс да пӧшти инмӧдчыліс бокнас сы кузь гӧнӧ.
Пон сӧмын бӧжсӧ люньгӧдіс да думыштчӧмӧн котӧртыштіс бокӧ, быттьӧкӧ повзис ассьыс бурлун петкӧдлӧмысь да сыысь, мый ми сійӧс вермам гӧгӧрвоны омӧльногӧн.
Но ми ошким сійӧс асьсӧ тадзи кутӧмысь да сӧмын радпырысь видзӧдім выліӧ, кӧні, скалаысь скалаӧ чеччалігтыр, мелькайтісны кӧзаяслӧн кык стройнӧй туша...
ЗДУК
I
— Тӧварищ, лоӧ бушков.
— Да, капрал, лоӧ ыджыд бушков.
Ме бура тӧда тайӧ асыв тӧвсӧ.
Море вылын войыс лоӧ вывті беспокойнӧй.
— Святӧй Иосиф мед видзас миянлысь морякъясӧс.
Чери кыйысьяс удитісны ставӧн мунны...
— Видзӧдлӧй жӧ: со эстысь, кажитчӧ, ме аддзылі парус.
— Абу, тайӧ лэбачлӧн бордйыс тыдовтчыштліс.
Тӧвсьыс верман дзебсьыны зубчатӧй стен саяс...
Прӧщай.
Смена лоӧ кык час мысти...
Капрал муніс, часӧвӧй кольччис неыджыд фортса стен бердӧ, форт гӧгӧр валъяліс-гыаліс море.
Збыльысь, матыстчис бушков.
Лэччис шонді, тӧлыс век чорзис, шонді лэччаніныс ёна гӧрдӧдіс, и кымын ёнджыка мӧдіс багравны небесаыс, сымын саридзлӧн лӧзыс лои век сукджыкӧн да кӧдзыдджыкӧн.
Ӧткымынлаын сылысь пемыд веркӧссӧ вундалісны нин валъяслӧн еджыд бурысьяс, и сэки кажитчис, мый океаныслӧн тайӧ таинственнӧй пытшкӧсыс, дыр кутан скӧрлунысла зловещӧй да блед, зільӧ видзӧдлыны выліӧ.
Небесаас тӧдчис сэтшӧм жӧ тревога.
Кузь полосаясӧн нюжӧдчӧм кымӧръяс тӧвзисны асыввывсянь рытыввылӧдз сэні ӧта-мӧд бӧрсяыс ӧзъялісны, быттьӧ ураганыс шыблаліс найӧс ыджыдысь-ыджыд доналӧм пачӧ.
Матыстчысь гым-чардлӧн лолалӧмыс ыркйӧдліс нин океан весьтын.
Сьӧд гыяс вылас, быттьӧкӧ повзьӧдӧм лэбачлӧн бордйыс, тыдыштавліс парус: сёрмӧм рыбак, бушковысь пышйиг, буракӧ, эз нин надейтчы воӧдчыны ылі берегӧ да ассьыс пыжсӧ веськӧдіс фортлань.
Ылысса берегыс важӧн нин воши ру пытшкӧ, резсьысь гыяс сайӧ, пуксьысь рытъя рӧмыдӧ.
Море ызгис пыдісянь да кузя, и вал бӧрся вал быгыльтчис ылӧ, ещӧ югыд на горизонтлань.
Парус дӧлаліс, то вошліс, то бара мыччысьліс.
Пыж лавируйтіс, ӧдва-ӧдва веніс гыяссӧ, ньӧжйӧ матыстчис ді дорӧ.
Часӧвӧйлы, коді видзӧдіс сы вылӧ форт стен вывсянь, кажитчис, мый рӧмыдыс да мореыс нарошнӧ тэрмасьӧны скӧрйывсьыс сайӧдны пемыдас тайӧ дзик ӧти пыжсӧ, кӧсйысьӧ вӧйтны сійӧс гырысь валъяснас.
Форт стенын ӧзйис би, мӧд, коймӧд.
Пыжыс эз нин тыдав, но чери кыйысь вермис аддзыны бияссӧ — помтӧм гыалысь океан весьтын некымын тіралысь битор.
II
— Сувт!
Коді локтӧ?
Часӧвӧй горӧдіс стен вывсяньыс пыжалы да кутіс метитчыны сыӧ.
Но мореыд тайӧ грӧзитӧмсьыс страшнӧйджык.
Чери кыйысьлы оз позь эновтны руль, сы вӧсна мый гыяс пырысь-пыр жӧ шыбитасны пыжсӧ изъяс вылӧ...
Сэтчӧ жӧ важ испанскӧй ружьеясыд абу зэв меткӧйӧсь.
Видзчысигтыр, быттьӧ плавайтысь лэбач, пыжа виччысьӧ гыыслысь ыльнитӧмсӧ, бергӧдчӧ гы бурысь йылас да друг лэдзӧ паруссӧ...
Гыыс шыбитіс сійӧс водзӧ, и пыж аслас пыдӧснас дзужнитіс ичӧтик бухтаса изъяс вывті.
— Коді локтӧ? — бара горӧдіс часӧвӧй, коді сюся видзӧдіс опасностьӧ веськалӧм пыж бӧрся.
— Вок! — вочавидзӧ чери кыйысь. — Восьтӧй воротатӧ святӧй Иосиф ен кузя.
Аддзан, кутшӧм бушков!
— Виччысьлы, регыд локтас капрал.
Стен вылас пондісны вӧрны вуджӧръяс, сэсся воссис сьӧкыд ӧдзӧс, югнитіс пӧнар, кылісны сёрнияс.
Испанечьяс примитісны чери кыйысьӧс.
Стен саяс, салдатскӧй казармаын, сійӧ аддзас войбыд кежлӧ шойччӧг да шоныдін.
Лӧсьыд лоӧ лӧнинын казьтыштны океанлысь ызгигтыр скӧралӧмсӧ да шуштӧм пемыдсӧ помтӧм джуджыд ва весьтысь, кӧні неважӧн на качайтчис сылӧн пыжыс.
Ӧдзӧс пӧдлассис, быттьӧ фортыс игнасис моресьыс, кыті, фосфорическӧй биа гыяснас таинственнӧя дзирдышталіг, воис нин медводдза шквал — став море пасьтаыс, гора кодь джуджыд.
А пельӧсса башня ӧшиньысь полігтыр дзузвидзис би, и пыжыс, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма бухтаӧ, пыр ӧткодя качайтчис да дзуртышталіс гыяс инмӧмысь, кодъяс татчӧ воисны пасьмунӧм бӧрын нин, но век на вӧліны вынаӧсь.
III
Пельӧс башняас вӧлі испанскӧй военнӧй тюрьмалӧн келья.
Сійӧ ӧшиньӧд тыдалысь гӧрд би югӧр сутш кежлӧ саявліс, и решётка сайын мыччысис мортлӧн силуэт.
Кодкӧ видзӧдліс сэсянь пемыд море вылӧ да вешйис бӧр.
Гӧрд би югӧрыс бара пондіс вӧрны гы бурысьяс вылын.
Тайӧ вӧлі Хуан-Мария-Хозе-Мигуэль Диац, инсургент. Колян восстание дырйи испанечьяс босьтісны сійӧс пленӧ да судитісны казнитны, но бӧрыннас кодлӧнкӧ бур сьӧлӧм вӧсна сійӧс вӧлі помилуйтӧма.
Сылы пӧдаритісны олӧм, мӧдногӧн кӧ — вайисны тайӧ ді вылас да пуксьӧдісны башняӧ.
Тані сійӧс мездісны кандалъясысь.
Найӧ оз вӧлі ковны: стенъяссӧ вӧлі тэчӧма изйысь, ӧшиняс кыз кӧрт решётка, ӧшинь саяс — море.
Став олӧмыс сылӧн вӧлі сыын, мый сійӧ вермис видзӧдны ӧшинь пыр ылысса берегӧ...
И казьтывны...
И, гашкӧ, ещӧ — надейтчыны.
Первойя пӧраас, югыд лунъясӧ, кор шондіыс дзирдаліс лӧз гыяс вылын да матыстіс ылысса берегсӧ, сійӧ дыр видзӧдіс сылань, тӧдмавліс рӧднӧй гӧраясыслысь мыгӧръяссӧ, муртса тӧдчысь, ущельеяссӧ, ылысса сиктъяслысь муртса тыдалысь чутъяссӧ...
Тӧдмаліс бухтаяс, туйяс, гӧравывса трӧпаяс, кыті, кыдзи сылы кажитчис, ветлӧдлӧны кокньыдик вуджӧръяс и на пӧвстын ӧти, сылы муса да матысса...
Сійӧ виччысис, мый гӧраясын бара юрӧбтасны лыйсьӧм шыяс, мый тшын сор ыпнитасны бияс, мый эстысянь, ылі берегсянь, гыяс вывті мӧдӧдчасны парусъяс возмущениелӧн да свободалӧн рӧднӧй флагӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис сэк кежлӧ да терпеливӧя, осторожнӧя да настойчивӧя сизьдіс изсӧ сімӧм решётка дорсьыс.
Но вояс мунісны.
Берегас вӧлі ставыс лӧнь, ущельеясын куйліс лӧзов ру, берегсянь торйӧдчыліс сӧмын неыджыд испанскӧй сторожевӧй катер да чери кыян мирнӧй суднояс джынъявлісны море вывті, быттьӧ морскӧй каляяс добычаяс бӧрся...
Вочасӧн став важсяыс сылы пондіс лоны вӧт кодьӧн.
Кыдз быттьӧ вӧтын, вуграліс зарни ру пиын миритчӧм берег, и вӧтын моз жӧ ветлӧдлісны сы вывті зэв нин важсяыслӧн призрачнӧй вуджӧръяс...
А кор берегсянь торйӧдчыліс тшынтор да, гыяссӧ вундігтыр, муніс военнӧй катер, — сійӧ тӧдіс: тайӧ вайӧны ді вылӧ тюремщикъяслысь да стражалысь выль смена...
И ещӧ на вояс прӧйдитісны тайӧ вӧтас.
Хуан-Мария-Мигуэль-Хозе Диац успокоитчис да пондіс весиг вунӧдны ассьыс вӧтъяссӧ.
Весиг ылысса берегас сійӧ видзӧдіс нин веськодя да важӧн нин дугдіс решётка боксӧ сизьдӧмысь...
Мый вылӧ?..
Сӧмын кор кыпӧдчыліс асыв тӧв, коді тайӧ местаясас торъя вына, да гыясыс заводитлісны вӧрӧдны ичӧтик діса берегсьыс изъяссӧ, — сы сьӧлӧм пыдӧсын, кыдзи море пыдӧсса тайӧ изъясыс, пондыліс чепсасьны шогыс, гӧгӧрвотӧм да ныж.
Руӧн тупкысьӧм берегсянь, кажитчис сылы, бара торйӧдчӧны кутшӧмкӧ вуджӧръяс и тӧвзьӧны море валъяс весьтӧдыс да горзӧны мый йылысь кӧ тэрмасигтыр, гораа, нора, тревожнӧя...
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ горзӧ сӧмын саридзыс, но эз вермы не кывзыны тайӧ горзӧмъяссӧ...
И сы сьӧлӧм пыдӧсын кыпӧдчылісны сьӧкыд да пемыд гыяс.
Сійӧ каморкаын пельӧсысь пельӧсӧ изйысь, вӧчӧм джоджас тӧдчис ворга кодь туй.
Бурнӧй войясӧ аслас клеткаӧд котраліг сійӧ талис тайӧ туйсӧ кӧмтӧм кокнас.
Мукӧддырйиыс татшӧм войяснас сійӧ бара парсаліс решётка боксьыс стенсӧ.
Но первойя жӧ асывнас, кор мореыс лӧньліс да меліа нюліс діыслысь изъя берегсӧ, сійӧ бара успокоитчывліс да вунӧдліс йӧйталан минутаясӧ...
Сійӧ тӧдіс, мый оз решёткаыс кут сійӧс тані.
Сійӧс кутӧ тайӧ коварнӧй, то скӧр, то мелі мореыс, да ещӧ... унзіля чӧвлуныс ылысса берегыслӧн, коді дыша вугралӧ аслас ру пиын...
IV
Тадзи прӧйдитісны ещӧ вояс, кодъяс кажитчисны нин лунъясӧн.
Узян кадыс сознаниеыдлы оз существуйт, а сылӧн олӧмыс ставнас нин вӧлі вӧтӧн — след кольтӧм сьӧкыд вӧтӧн.
Но кутшӧмкӧ кадсянь тайӧ вӧтас бара пондісны петкӧдчывны тешкодьторъяс.
Берег вылас зэв югыд лунъясӧ кыпӧдчыліс кӧстеръяслӧн либӧ пӧжаръяслӧн тшын.
Фортын шызьылісны: испанецъяс босьтчылісны дзоньтавны важ стенъяссӧ; жуглассьӧминъяссӧ, кодъяс лоины лӧня олан вояс чӧж, тэрмасигтыр пӧчинитавлісны; воддза дорысь, частӧджык дзувъялісны берега-діа костын военнӧй испанскӧй флагъяса парӧвӧй баркасъяс.
Гоз-мӧдысь, быттьӧ морскӧй чудовищеяслӧн кыз спинаяс, сьӧкыдпырысь кыссисны мониторъяс — башняясыс налӧн муртса петӧмаӧсь ва вылысас.
Диац видзӧдіс на вылӧ чусыд видзӧдласӧн, кӧні мукӧддырйиыс тӧдчис шензьӧм.
Ӧтчыд сылы весиг кажитчис, мый ущельеас да тӧдса гӧра бокъясас, кодъясӧс тайӧ лунӧ вӧлі ойдӧдӧма шондіӧн, пуркнитлӧны лыйсьӧмысь еджыд тшынторъяс, зэв ичӧтикӧсь, булавка юр ыдждаӧсь, друг да ясыда тыдовтчӧны пемыдвеж фон вылын да ньӧжйӧник сылӧны сӧдз воздухас.
Ӧтчыд мониторлӧн кузь да сьӧд полосаыс муніс ылысса береглань, и Диац ӧшиньӧ моресянь зурасисны некымын дженьыдик ён ударъяс.
Диац кутчысис решёткаас да мӧдіс мыйвынсьыс тракйыны сійӧс.
Решёткаыс гольсмуні да вӧрзис.
Из торъясыс гузь киссисны розьяссьыс, кытчӧ вӧлі сюялӧма решётка помъяссӧ...
Но коли ещӧ некымын лун...
Берегыс бара лӧнис да вугыртіс; море тыртӧммис, гыясыс ньӧжйӧник быгыльтчисны мӧда-мӧд вылас да, быттьӧ немвӧчигмоз, дышиника швачӧдісны изъя берегӧ...
И Диац думыштіс, мый тайӧ бара вӧлі сӧмын вӧт...
Но тайӧ лунӧ асывсяньыс мореыс бара пондіс сійӧс дӧзмӧдны.
Некымын гы шыбитчис нин бухтасӧ торйӧдысь волнолом вомӧн, и шуйгавывсянь вӧлі кывлӧ, кыдзи кайӧны море пыдӧссьыс алькӧс берегас изъясыс...
Рытладорнас ӧшинь пырыс тыдовтчыштліс быгъя ваыслӧн брыззьӧмыс.
Гыясыс панлісны ассьыс пыдісянь петан песнясӧ, берег вочавидзис пыдісянь петан ымӧстӧмӧн да шумӧн.
Диац сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуис водзджык водны.
Мед мореыс сёрнитас, мый кӧсйӧ; мед кыдз гажыс мездысяс валъяс костсьыс и тайӧ сёрмӧм пыжыс, кодӧс сійӧ казяліс ӧшинь пырыс.
Рабскӧй пыж рабскӧй берегысь...
Сылӧн абу некутшӧм делӧ ни сыӧдз, ни море гӧлӧсъясӧдз.
Сійӧ водіс аслас вольпась вылӧ.
Кор испанец-стӧрӧж, кыдзи и пыр, вайис пӧнар да сувтӧдіс сійӧс коридорсяньыс ӧдзӧс вевдорӧ вӧчӧм розьӧ, то сылӧн югӧрыс югдӧдіс куйлысь мортӧс да сылысь куньса синма блед чужӧмсӧ.
Кажитчис, мый Диац узьӧ спокойнӧя; сӧмын кадысь кадӧ чукыртчылісны сылӧн синкымъясыс, чужӧм вылас петкӧдчис ыджыд страдание, быттьӧ унмовсьӧм сознаниеас пыдын вӧрӧшитчис мыйкӧ зэв сьӧкыдтор, кыдзи море пыдӧсын берегдорса изъясыс...
Но друг сійӧ садьмис, быттьӧ кодкӧ чукӧстіс сійӧс нимнас.
Тайӧ море гыыс, коді ставнас клеснитчис волнолом вывті, кучкис стенӧ.
Ӧшинь сайын, пемыдас, лэбзисны фосфорическӧй быглӧн еджыд лестукъяс, и весиг сэк, кор лӧнис швачнитӧм шыыс, камераын гӧгӧр на дзужгис да шутьляліс.
Йӧлӧга шыыс пырис игана ӧдзӧс сайӧ да кутіс кывны коридоръясын.
Кажитчис, быттьӧ мыйкӧ повзьӧдчана нарошнӧ лэбзис ді весьтті да лӧнялӧ-сайкалӧ кӧнкӧ ыліын...
Диац пыр жӧ сувтіс кок йылас.
Сылы кажитчис, мый сійӧ узис сӧмын некымын секунда, и сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд, чайтіс, мый аддзас на ыліысь пыжлысь еджыд паруссӧ.
Но ӧшинь сайын вӧлі сьӧд, мореыс дурис-гыаліс сап пемыдын, да кылӧ вӧлі пышйысь гыяслӧн швачӧдчӧмыс.
Кӧть эськӧ татшӧм бушковъясыд овлісны эз тшӧкыда, но век жӧ Диац бура тӧдіс и тайӧ зык-шумсӧ, и шутьлялӧмсӧ, и чушйӧдлӧмсӧ, и изъя берегыслысь му пытшсянь тіралӧмсӧ.
Но ӧні, кор тайӧ лёкысь бушуйтчысь шумыс пондіс чинны, сы улысь кыліс ещӧ кутшӧмкӧ выль шы, мыйкӧ лӧниник, мелі да тӧдтӧм...
Диац уськӧдчис ӧшинь дорӧ да, кияснас решёткаӧ бара кутчысьӧмӧн, видзӧдліс пемыдас.
Мореыс вӧлі форматӧм да дурмӧм.
Ылысса берегыс ставнас вӧйӧма сап пемыдӧ.
Сӧмын некымын здук кежлӧ берега-кымӧра костас мыччысьліс ру пырыс гӧрд тӧлысь.
Сылӧн муртса-муртса тӧдчан югӧръяс вӧрыштісны дурмӧм гыяслӧн бурысьяс вылын да кусіны...
Кыліс сӧмын шум, вынйӧра, йӧймӧм кодь ловъя, тэрмасьысь да кыпыда чуксалысь...
Хозе-Мария-Мигуэль Диац кутіс чувствуйтны, мый сы пытшкын ставыс дрӧжжитӧ да гыалӧ, кыдзи море.
Душаыс садьмӧ кузя узьӧм бӧрын, югдӧ юр вежӧр, ловзьӧны важӧн нин кулӧм желаниеяс...
И друг сылы ясыда усис тӧд вылас сійӧ, мый аддзыліс берегысь некымын лун сайын...
Ӧд тайӧ жӧ эз вӧв вӧт!
Кыдзи вермис сійӧ шуны тайӧс вӧтӧн!
Тайӧ вӧлі вӧрӧм, тайӧ вӧліны лыйсьӧмъяс...
Тайӧ вӧлі восстание!..
Ещӧ воис шквал, бара кыптылісны дзирдалысь быгъяс, и бара дзужгӧм-клессьӧм сор кыліс ӧнтайя выль шыыс, тӧдтӧм да мелі.
Диац уськӧдчис решётка дорӧ да мыйвынсьыс кутіс тракйыны сійӧс.
Бара гузь киссисны известка да изторъяс, кодъяс чукталӧмаӧсь сола ва клессьӧмсьыс, усис некымын из, и решёткаыс кокниа чуктіс ас местасьыс.
А ӧшинь улас, бухтаас, катласис-дзуртышталіс пыж...
V
Стен вылас тайӧ кадӧ вежсис караул.
— Святӧй Иосиф...
Святая Мария! — шуис выль часӧвӧй да, юрсӧ капюшонӧн тупкӧм бӧрын, воши пельӧс сайӧ.
Море пасьтаыс, кыпӧдчыліг да усьлігтырйи, пемыдас быгъя гы бурысьяснас дзирдышталіг лэбзис-локтіс выль шквал.
Тӧлыс, кажитчӧ, помӧдз дурмӧма, діыс дрӧгмунліс нин да ымзіс.
Ва пыдӧссьыс, кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ блед призракъяс, петісны берегас зэв гырысь изъяс, кодъяс уна во чӧж нин куйлісны море пыдӧсас.
Шквалыс воис буретш сійӧ здукӧ, кор Диац чеччыштіс ӧшинь пырыс.
Сійӧс пыр жӧ клеснитіс ваыс, уськӧдіс кокйывсьыс...
Некымын секунда сійӧ куйліс садьтӧг, зэв ёна повзьӧмӧн лолас, кынмӧма да коньӧр кодь, а сы юр весьтті муніс-увгис мыйкӧ гырысь, дикӧй, враждебнӧй...
Кор грымакылӧмыс неуна лӧньыштіс, сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Небесатіыс дорвыв мунісны пемыд кымӧръяс.
Позис чувствуйтны, но не аддзыны мунӧмсӧ тайӧ громадаясыслысь, кодъяс век важ моз кутны позьтӧма тӧвзисны рытыввывлань.
А ылын бара кыпӧдчис мыйкӧ тыдавтӧм, но грознӧй, и увгис дугдывтӧг, шуштӧма, лёкысь.
Сӧмын фортлӧн из стенъясыс вӧрзьӧдчытӧг да спокойнӧя сулалісны гыалан море шӧрас.
Пемыд пырыс позьӧ вӧлі аддзыны амбразураясысь мыччысьӧм пушкаяслысь вомъяссӧ...
Кор муртса лӧньыштліс, ылысса казармаысь кыліс рытъя молитваяс лыддьӧм шы, барабанӧн таркӧдісны рытъя сигнал...
Сэні, стен саяс, кажитчӧ, ставыс лӧнис.
Сійӧ башняын биыс ломаліс рӧвнӧя, мигайттӧг.
Диац сувтіс да, кыдз быттьӧ нӧйтӧм пон, мӧдӧдчис сійӧ биланьыс...
Мореыд, зонмӧ, пӧръясьысь да ужаснӧй.
Диац бӧр пырас аслас лӧнь кельяӧ, пуктас решёткасӧ, водас пельӧсас аслас вольпась вылӧ да унмовсяс сьӧкыд, но невӧлялӧн неопаснӧй вӧтӧн.
Колӧ сӧмын решёткасӧ бура лӧсьӧдны, медым патрульыс эз казяв...
Вермасны ещӧ думыштны, мый сійӧ кӧсйис пышйыны тайӧ бушкола войнас...
Оз, сійӧ оз кӧсйы пышйыны...
Море вылын гибель...
Сійӧ кутчысис кияснас карнизӧ, кыпӧдчис ӧшинь дорӧ да сувтіс...
Камераын вӧлі тыртӧм да вель лӧнь.
Пӧнарсянь рӧвнӧй вижов югӧр усис стенъясӧ, талялӧм джоджӧ, пельӧсас куйлысь вольпась вылӧ...
Юр весьтас тыдаліс изйӧ пыдӧдз вундӧм гижӧд:
«Хуан-Мария-Хозе-Мигуэль Диац, инсургент.
Мед олас свобода!»
И быдлаын стен пасьтаыс, гырысьӧсь да посниӧсь, джуджыдӧсь и ляпкыдӧсь, тыдовтчисны сійӧ жӧ гижӧдъяс:
«Хуан-Мигуэль Диац...
Мигуэль Диац...»
И цифраяс...
Первойсӧ сійӧ пасъявліс кадсӧ лунъясӧн, недельясӧн, сэсся тӧлысьясӧн...
«Божия матерь, кык во нин...»
«Куим во...
Енмӧй, видз менсьым разумӧс...
Диац...
Диац...»
Дасӧд во пасйӧма прӧстӧ цифраӧн, горӧдан пастӧг...
Водзӧ арталӧмыс помасис...
Сӧмын нимыс век на тӧдчышталӧ, слабмысь да дыш киӧн вундӧм...
И тайӧ став вылас веськодя да рӧвнӧя усис пӧнарысь вижов югӧр...
И друг Диацлы кажитчис, мый сы вольпась вылын куйлӧ морт да узьӧ сьӧкыд унмӧн.
Муртса-муртса лыблӧ сылӧн морӧсыс...
Тайӧ сійӧ?
Сійӧ Диацыс, коді пырис татчӧ тыр виръяяӧн, олӧм да свобода помтӧм радейтысьӧн?..
Выль шквал увгиг-грымгигтырйи шыбитчис ді вылӧ...
Диац мынтӧдіс кияссӧ да бара чеччыштіс берегӧ.
Шквал прӧйдитіс да пондіс лӧньны...
Рӧвнӧй би югӧр бара петіс ӧшиньӧдыс пемыд ывлаӧ.
VI
Стенвывса часӧвӧй, спинанас тӧвлань бергӧдчӧмӧн да ружьесӧ кыкнан кинас шамыртӧмӧн, медым эз нетшышт ураганыс, лыддис вомгорулас молитваяс, кывзіс мореыслысь адскӧй грымгӧмсӧ да тӧлыслысь лёкысь шутьлялӧмсӧ.
Небесаыс ещӧ пемдіс; кажитчис, став мирсӧ ньылыштіс тайӧ форматӧм пемыдыс, ӧтмоза шебрӧдіс и кымӧръяссӧ, и сынӧдсӧ, и моресӧ.
Сӧмын кадысь кадӧ увгӧм-грымгӧм сорыс друг тыдовтчылісны еджыд бурысьяс, и гыыс уськӧдчыліс ді вылӧ, ылӧдз шыблаліс резӧм торъяссӧ ляпкыд стенъяс вомӧн.
Став тӧдса молитваяссӧ лыддьӧм бӧрын часӧвӧй бергӧдчис саридзлань да кынмис чуймӧмысла.
Бухта пӧлӧнӧдыс, кӧні вӧлі неуна лӧньджык, муніс пемыдас муртса тӧдчысь пыж, матыстчис сійӧ местаас, кӧні тӧвсьыс тупкытӧм мореыс пуис да шыбласис сап пемыдас.
Друг еджыд парус кыптіс да пӧльтчис тӧвсьыс.
Пыж лайкнитчис, кыпӧдчис да саяліс...
Тайӧ здукӧ Диац видзӧдліс бӧрвылас, и сылы кажитчис, мый пемыд діыс качнитчис да вӧйис ва пыдӧсас рӧвнӧй биыскӧд ӧтлаын, коді ӧнӧдз кыйӧдчис сы бӧрся аслас кулӧм югӧрнас.
Водзын вӧліны сӧмын хаос да бушков.
Пуан радлунӧн тырис сылӧн кынмылӧм сьӧлӧмыс.
Сійӧ крепыдджыка кутчысис рульӧ, зэлӧдіс паруссӧ да гораа горӧдіс...
Тайӧ вӧлі помтӧм радлунлӧн горӧдӧм, ассьыс олӧмсӧ гӧгӧрвоӧм, садьмӧм мортлӧн горӧдӧм...
Бӧрвылас кыліс ружьеысь лыйӧм шы, сэсся пушкаысь гымӧбтӧм, кодӧс косяліс-пӧдтіс ураганыс.
Боксянь воис шквал, кутіс кыпӧдны пыжсӧ...
Сійӧ кыпӧдчис, кыпӧдчис... кажитчӧ, помтӧг...
Хозе-Мария-Мигуэль Диац, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн, сюсь синъясӧн видзӧдіс сӧмын водзӧ, и сійӧ жӧ радлуныс пуис сы морӧс пытшкын...
Диац тӧдіс, мый сійӧ вӧля вылын, мый некод став мир кодяс ӧні оз вермы сыкӧд сравнитчыны, сы вӧсна мый быдӧн кӧсйӧны овны...
А сійӧ...
Сылы колӧ сӧмын мездӧм.
Пыж кыпӧдчис гы бурысь йылас, дрӧгмуніс, лайковтчис да пондіс лэччыны...
Стен вывсянь сійӧс аддзылісны медбӧръяысь...
Но дыр на ичӧтик форт коставлӧмӧн лыйліс бушуйтчысь мореӧ...
VII
А асывнас бара петіс лӧз небесаӧ югыд шонді.
Медбӧръя кымӧр пластъяс кыдзсюрӧ тӧвзисны небесаті; море кутіс лӧньны, муртса гыаліс, быттьӧкӧ яндысис войся дурӧмсьыс...
Лӧзов сьӧкыд гыяс век лӧньджыка нӧйтчисны берегдорса изъясӧ, шонді водзын югйышталісны мича да радуйтана резсьысь ванас.
Ылысса берегыс, зэрнас мыссьӧм да свеж, мичаа тыдовтчис югыд воздухас.
Быдлаын сераліс олӧм, коді садьмис бушкола вой бӧрын.
Неыджыд пароход ветлӧдліс берег пӧлӧнті, ас бӧрсяыс колис гыяс вылӧ рудов-сьӧд тшынлысь кузь бӧж.
Некымын испанец видзӧдісны сы бӧрся форт стен вывсянь.
— Навернӧ, пӧгибнитіс, — шуис ӧти морт. — Тайӧ вӧлі сӧдз этш воштӧм...
Кыдзи ті думайтанныд, дон-Фернандо?
Том офицер бергӧдіс сёрнитысьлань думыштчӧм чужӧмсӧ.
— Да, навернӧ, пӧгибнитіс, — шуис сійӧ. — А гашкӧ, видзӧдӧ аслас тюрьма вылӧ эсійӧ гӧраяссяньыс.
Но кӧть мый, а море сетіс сылы некымын здукся свобода.
А код тӧдас, настӧящӧй олӧмыслӧн ӧти здукыс оз-ӧ сулав уна вояс чӧж весьшӧрӧ олӧм дон!..
— Чӧвлы, мый сійӧ сэні?
Видзӧдлӧй... — И офицер индіс гӧраа берегыслӧн лунвывладорас.
Ӧти меддорса мыс вылын, кӧні вӧлі инсургентъяслӧн лагерь, ӧтилаын-мӧдлаын мӧда-мӧд бӧрсяыс кыпӧдчисны еджыд тшынторъяс.
Шыяс эз кывны, сӧмын мыччысьлісны да разалісны тэрмасьысь тшынторъяс, тешкодя ловзьӧдісны тыртӧм ущельесӧ.
Сылы воча моресянь гымӧбтіс пушкаысь лыйӧм шы, и, кор тшыныс ставнас пуксис бикиньясӧн дзирдалысь гыяс вылӧ, — ставыс бӧр лӧнис.
И берегыс и мореыс эз шыавны...
Офицеръяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас...
Мый висьталіс кыпӧдчӧм туземецъяслӧн позицияяс вылын тайӧ гӧгӧрвотӧм оживлениеыс?..
Гашкӧ, пышйысь морт судьба йылысь вочакыв?..
Либӧ прӧстӧ виччысьтӧм тревогалӧн случайнӧй лыйсьӧм?..
Вочакыв эз вӧв...
Дзирдалысь гыяс загадочнӧя сералісны, воисны берегӧ да гораа пасьмунлісны изъясӧ...
БИЯС
Коркӧ важӧн, пемыд арся рытӧ, ковмис меным кывтны мурыш сибирса ю кузя.
Друг ю чукыльын, водзын, пемыд гӧраяс улын югнитіс би.
Югнитіс яръюгыда, ёна, дзик матын...
— Но, слава богу! — шуи ме радлігтыр, — матын шойччӧг!
Сынысь бергӧдчыліс, видзӧдліс пельпом вомӧныс би вылӧ да бара зэлӧдчис сынны.
— Ылын на!
Ме эг верит: биыс сідзи сулаліс и вераліс сап пемыдас.
Но сынысь вӧлӧма прав: биӧдз, збыль, ылын.
Тайӧ войся биясыслӧн свойствоыс — матыстчыны, пемыдсӧ венігтыр, и дзирдавны, и кӧсйысьны, и кыскыны аслас матыслунӧн.
Кажитчӧ, вот-вот гоз-мӧдысь сыныштны пелысӧн, и туйлы пом.
Вӧлӧма кӧ зэв на ылын!..
И дыр на ещӧ ми кывтім са кодь сьӧд ю кузя.
Ущельеяс да скалаяс кыпӧдчылісны, матыстчылісны да колисны бӧрӧ, вошисны кытчӧкӧ помтӧм ыліӧ, а би век дзирдаліс водзын, кыскис ас дорас, — век сідз жӧ матын да сідз жӧ ылын...
Меным ӧні частӧ волӧ син водзӧ и тайӧ пемыд юыс, кодӧс топӧдӧма скалистӧй гӧраясӧн, и тайӧ ловъя биыс.
Уна бияс и войдӧр и бӧрынджык кыскисны эз сӧмын менӧ ӧтнамӧс асланыс матыслунӧн.
Но олӧмыс визувтӧ век сійӧ жӧ мурыш берегъяс костті, а биясыс ылынӧсь на.
И бара ковмӧ ёнджыка босьтчыны сынны...
Но век жӧ... век жӧ водзын — бияс!..
{Вадим Кожевников (комиӧдіс Митрук Як) @ Война йылысь висьтъяс @ беллетристика @ В. Кожевников. Война йылысь висьтъяс @ 1942 @}
Вадим Кожевников
СЕРЁЖА ИЗМАЙЛОВ
— Измайлов!
Шуӧны, тэнӧ талун ракаяс муртса абу уськӧдӧмаӧсь.
Измайлов, самолётлысь моторсӧ стеганӧй чехолӧн вевттигмоз, сӧгласитчыліс:
— А ті мый думайтінныд?
Муртса чеччышті.
— И кыдзи тайӧ тэ кислороднӧй прибортӧгыс лэбалан? — дивуйтчис капитан Лютов.
Лётчиклань бергӧдчӧмӧн, Лютов тӧдчӧдӧмӧн шуӧ: — Мукӧддырйи метр кыксё вылнаті лэбӧ.
Сулалӧ думыштны!
Юрыд гӧгӧр мунӧ.
— А збыльысь, Измайлов, кор тэ Тулаад пуксин, уличнӧй движение правилӧ нарушитӧмысь тэнӧ милиционер штрафуйтны кӧсйыліс?
— Мый сійӧ милиционерыд!
Мед лучше висьталас, кыдзи сійӧ немецкӧй штаб дорӧ лэбліс.
И, тӧданныд, ребята, — нарошнӧ вӧчӧм возмущениеӧн шуалӧ нывлӧн кодь чужӧма да лярингафонсянь мыш саяс, быттьӧ кӧсаяс, ӧшалан проводъяса банйӧм чужӧма пилот: — часӧвӧй сылы — на-караул, а сійӧ, грубиян, — гранатаӧн.
— Да ӧд руа вӧлі, — оправдывайтчӧ Измайлов да яндысьӧмпырысь нюмъялӧ.
Измайловлы долыд, мый сыкӧд, «музыкаа гортйӧн» шусьысь гражданскӧй машина вылын лэбалысь рядӧвӧй пилоткӧд, тадзи прӧстӧйпырысь сёрнитӧны боевӧй лётчикъяс, кодъяс асланыс личнӧй счёт вылын пӧшти быдӧн имейтӧны некымын уськӧдӧм вражескӧй самолётӧн.
Измайловӧс кытшалӧмӧн, лётчикъяс сійӧс нуӧдӧны ас орданыс завтракайтны.
Бура пасьтасьӧм, подтянутӧй воздухса рыцарьяс пӧвстас сійӧ, тайӧ пилотыс, кыдзкӧ кажитчӧ быттьӧ неуна тешкодь.
Измайлов пасьталӧма кыз куртка, кыдзкӧ извозчикъяс ног, улӧ вӧнясьӧма.
Юрас абу шлём, а пеля гӧна шапка.
Кокас — катаник.
А ватнӧй гач зепсьыс чурвидзӧ гранаталӧн турунвиж ручка.
Мунӧ сійӧ ӧтар-мӧдарӧ катласігтыр, кыз, ньӧжйӧ вӧрысь.
Сы вылын шмонитӧны, а сійӧ спокойнӧй да рассудительнӧй.
Дерт, правда, — кор сы кузя резыштісны зенитнӧй пулемётысь, сійӧ муртса-муртса воӧдчис сиктӧ да доморощеннӧй плӧтниккӧд дзоньталіс плоскостьысь пуля розьяссӧ.
И нинӧм сэні ӧбиднӧторйыс абу, отсасис кӧ плӧтник.
Эз кӧ вӧв плӧтникыс, сэки эськӧ сійӧ ещӧ кодӧскӧ корис отсасьны.
Кутшӧм разница!
Кор Измайлов пӧрччысис, сійӧ окажитчис сьӧд синъяса ар кызя косіник том мортӧн.
Лётчикъяс ордын пызан сайын век шума.
Завтракайтігӧн сюрыштіс капитан Лютовлы.
Асывнас сійӧ таранитіс «Ме–110».
Тарансӧ вӧлі вӧчӧма ёна вылын да эз дзик удачнӧя.
Лютовлы быть лои эновтны ассьыс жугласьӧм машинасӧ.
Затяжнӧйӧн усигӧн, улысь сійӧ аддзис сідзи жӧ парашютӧн лэччысь немецкӧй лётчикӧс.
Лютов киясас босьтіс стропыяссӧ, немец дорӧ матыстчӧм бӧрын перйис пистолетсӧ да заводитіс лыйлыны.
Немец сідзи жӧ мӧдіс сійӧс лыйлыны.
Парашютистъяслӧн дуэльыс помасис му вылын.
Лютов локтіс аэродром вылӧ щӧка вылын лӧз пыктӧм вурыса да киясын немецкӧй лётчиклӧн планшета, скӧр да раздражённӧй.
Измайлов внимательнӧя кывзысис Лютов вылын кыпыда сералӧм-шмонитӧмӧ, да едкӧй серамъяс улын сійӧ зэв бура запомнитіс сійӧ делӧвӧй да шоча паныдасьланторсӧ, мыйысь артмӧ лэбалан мастерстволӧн бур стиль.
Дискуссияын, кӧть и сійӧ вӧлі ёрт вылын шмонитыштан формаа, тӧдчисны пилотажнӧй мастерстволӧн медся изысканнӧй тонкостьяс, кодъяс абу постижимӧйӧсь бокӧвӧйяслы.
И кор частьса командирлӧн адъютант вайис пакет, Измайловлы зэв эз вӧв окота мунны, спорсӧ помӧдз кывзытӧг.
Лэбзьӧм водзвылын некод эз сетлыв Измайловлы ни метеосводка, ни поводдялысь прогноз.
Сійӧ — связнӧй и должен лэбавны век: лунын и войын, ру дырйи, бушков дырйи, лым усигӧн.
А уськӧдчас кӧ сы вылӧ «Мессершмитт», сылӧн абу оружиеыс, медым тышкасьны.
Пышйыны сійӧ оз жӧ вермы: сылӧн зэв ичӧт ӧдыс.
Нач ӧтитор, мый вермӧ вӧчны Измайлов, — суныштны увлань, кытчӧ веськалӧ, да старайтчыны та дырйи не вывті ёна жугӧдны машинасӧ, медым аслыс кольны дзоньӧн, спаситны вывті дона документъяссӧ да удитны вайны найӧс, кӧть мыйӧ оз сувт, ас кадӧ.
Измайловлы лолывліс лэбавны связьса офицеркӧд разведкаӧ, и кытшалӧм подразделениеяс корсьны, и немецъяс тылӧ партизанъяс дорӧ.
Бӧр локтігас автомобильнӧй зэв лёк немецкӧй бензин вылын уджалысь мотор мӧдліс дугдывны уджавны.
И Измайловлы быть лолывлі воздухын вӧчавны борд помӧн бергӧдчавлӧмъяс, петляяс, медым солькйӧдлыны баксьыс горючейсӧ, коді ӧтарӧ пуксьӧ лёк сир кодь няйтнас.
Но и тайӧ горючӧйыс сюрлывлі сьӧкыда.
Быдса сутки чӧжъясӧн партизанъяс засадаын караулитісны прӧйдитысь машинаяс, медым вӧлі мыйӧн заправитны сӧветскӧй самолётӧс.
Вӧлі случай, кор сійӧ самолётлысь лолі плоскостьяс босьтавны да вӧвъяслы доддялӧмӧн кыскыны немецкӧй тылысь, сы бӧрын кыдзи «Хейнкель» вывсянь очередьӧн жугӧдӧма кык цилиндр.
Частӧ бӧр локтігӧн Измайловлы лолывлі босьтны сьӧрсьыс раненӧйясӧс.
Ру пиын шӧйтігӧн сійӧ пуксьывлывліс веськыда кутшӧмкӧ сикт бӧрладорӧ да, туй юалӧм бӧрын, лэблывліс водзӧ.
А ӧтчыд, кор бырӧ нин вӧлі сылӧн бензиныс, сійӧ эз вермы помӧдз вуджны вӧр вомӧн да жугласьӧм пропеллернас ӧшйис пу йывъясӧ.
Измайлов вывті ёна радейтіс ассьыс машинасӧ, да сылы кажитчис, мый сійӧ лэбалӧ сы вылын дзик война заводитчӧмсянь.
Но тайӧ вӧлі невернӧ.
Сылысь самолётсӧ сэтшӧм частӧ ремонтируйтісны да сы вылысь сэтшӧм уна вежисны частьяссӧ, мый вежтӧгыс коли, вермас лоны, сӧмын куш номерыс.
Война вылын быд мортлӧн эм сійӧ доблестнӧй действиеяслӧн мера.
Пехотинецлӧн — личнӧ сыӧн бырӧдӧм враглӧн лыд.
Артиллеристъяслӧн — лэдзӧм снарядлӧн лыд.
Танкистъяслӧн ассортиментыс неуна паськыдджык.
Истребительяслӧн враглысь уськӧдӧм самолёт лыд.
А вот Измайловлӧн эз вӧв некутшӧм личнӧй счёт.
Сійӧ вӧчліс ставсӧ, мый сылы тшӧктывлісны.
Заданиеяс вӧліны сэтшӧм унапӧлӧсӧсь, сэтшӧма эз мунлыны ӧтиыс мӧд вылас, мый артавны, мый сійӧ вӧчис война кад чӧжӧн, вӧлі прӧста позьтӧм.
Юалісны кӧ эськӧ Измайловлысь: «Но кыдзи, старик, бура нин тэ ӧні велалін лэбавны?» — сійӧ эз сяммы эськӧ вочавидзны.
Но поводдяыс кӧ вӧлі вывті лёк, а заданиеыс — сьӧкыд, командование век индывліс рейсӧ Измайловӧс, тӧдӧмӧн, мый сійӧ некор оз подведит.
Боевӧй лётчикъяс дінӧ Измайлов относитчывліс пыдди пуктӧмӧн да, налысь сёрнисӧ ёна нимкодьпырысь кывзігӧн, весиг эз завидуйт налы: налӧн искусствоыс да дерзостьыс сылы кажитчисны сэтшӧм возвышеннӧйӧн да недостижимӧйӧн.
Сійӧ вӧлі гордӧй сыӧн, мый уна боевӧй пилот сійӧс тӧдіс чужӧм вылас, кӧть быдӧн на пиысь лыддис коланаӧн шмонитыштны асланыс «мелколётнӧй» собрат вылын.
Аэродром весьтын сулаліс лӧнь кӧдзыд.
Коса дзирдаліс лым.
И енэжыс вӧлі сӧдз, сӧстӧм; ни ӧти кымӧрчир эз шонтышт сылысь йиа сводсӧ.
Измайлов босьтіс мотор вывсьыс да пропеллер вывсьыс чехолсӧ, пуктіс найӧс кабинаӧ да, моторсӧ шонтӧм бӧрын, петіс старт вылӧ.
Аэродромвывса дежурнӧй терпиттӧг ӧвтыштіс кинас, медым Измайлов регыдджык весасяс.
Дежурнӧй чайтӧм серти, быд лишнӧй минута, кодӧс боевӧй аэродром вылын колльӧдӧ тайӧ машинаыс, портитӧ аэродромлысь строгӧй видсӧ.
Дженьыдик разбег бӧрын Измайлов лэбзис да крутӧй вираж вӧчӧмӧн веськӧдчис курс вылӧ.
Местаӧдз пакет нуӧм бӧрын Измайлов бӧр лэбзис базаӧ.
Поводдяыс удитіс тшыксьыны.
Пӧлыньӧн усьысь кос лым вевттис мусӧ.
Измайлов кыпӧдчис неуна вывлань, медым случайнӧ не люкасьны телеграфнӧй столбӧ.
Зэв ёна кынмис чужӧмыс.
Измайлов пӧрччыліс кепысьяссӧ, ниртыштліс банбокъяссӧ, нырсӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ манипуляцияяссӧ вӧчигкості сылысь машинасӧ ёна шыблаліс воздухас.
Измайлов должен вӧлі ещӧ кежавлыны совхозӧ да сэтысь босьтны госпитальын куйлысь лейтенант Суровцевлы свежӧй сливки.
Та йылысь сійӧс корис Лютов.
Виражъяс вӧчигӧн сійӧ бура видзӧдіс уліӧ, му вылӧ, тӧвзьысь сук лым пырыс совхозлысь квадратнӧй мӧс картаяс аддзыны зільӧмӧн.
И друг сы дінті жургис-тӧвзис сьӧд ыджыд машина да, сы водзладорын горка вӧчӧмӧн, фигура помалӧмӧн, вольсаліс веськыда сійӧ юр вывті трассирующӧй пуляяслысь лӧз да алӧй туйяс.
Измайлов пӧшти машинальнӧя сетіс ручкасӧ водзлань.
Машина резкӧя мӧдіс лэччыны увлань.
Но сэсся сійӧ мӧвпыштіс, мый ӧні лымъялӧ, мый противник кокньыда вермас воштыны сійӧс син увсьыс, а места тӧдтӧг пуксьыны ӧпаснӧ, да и вой колльӧдны степын жугалӧм машина дорын эз вӧв ёна окота.
И сійӧ, осторожнӧя вывлань кыпӧдчыштіг, лэбзис дзик му бердті.
Коли минута, мӧд, а немец некӧн эз тыдав.
Измайлов лэбзьӧ вӧлі вӧр юр вывті.
Смелмӧдчыштӧмӧн сійӧ кыпӧдчыштіс нӧшта метр сё-сё ветымын.
Выльысь мышладорын кыліс немецкӧй машиналӧн грознӧй жургӧм.
Пуксьыны пуяс вылӧ оз позь.
Измайлов сӧмын удитіс лэдзны газ.
И правильнӧ вӧчис.
Кутшӧм машинакӧд имейтӧ делӧ тӧдмавтӧг, фашистскӧй лётчик вывті ыджыд ӧдӧн тӧвзьыштіс Измайлов самолёт дінті, весиг эз удит восьтыны би, Измайлов аддзыліс, кыдзи немецкӧй лётчик сылань бергӧдчыштлӧмӧн грӧзитіс кулакнас.
Ёна думайтны нинӧмла.
«Мессершмитт» бергӧдчӧм бӧрын выльысь локтас атакаӧ.
Колӧ пуксьыны.
Но Измайлов мӧдіс колебайтчыны.
Сылы тӧд вылас уси, кыдзи немец грӧзитіс сылы кулакнас, да шогпырысь мӧвпыштіс: «Лӧсьыд сылы, сволочлы, боевӧй машина вывсяньыд издевайтчыны.
Медлы эськӧ ме вӧлі «миг» вылын, ме эськӧ сэки петкӧдлі тэныд сэтшӧм пывсян, мый...»
И Измайлов кутіс тэрмасьӧмӧн кепысьнас чышкавны шофер кабинаын моз кронштейн вылӧ сы водзладорӧ вӧчӧм гӧгрӧс зеркаласӧ.
Сійӧ решительнӧя пуктіс ӧти кисӧ газ сектор вылӧ, мӧднас топыда личкис управление ручкасӧ.
Зеркала вылысь синсӧ вештывтӧг, курс вежтӧг, самолётӧн муртса вывлань кыпӧдчыштӧмӧн, сійӧ лэбис водзӧ.
Бӧрладорсянь кыліс «Мессершмиттлӧн» шум.
Фашист локтіс неуна веськыдвывті, тыдалӧ, кӧсйис ӧти очередьӧн вундыштны беспомощнӧй, жебиник машинаӧс.
И друг, кор нин кажитчӧ вӧлі — ставыс помасис, Измайлов резкӧя содтіс газ да крутӧя бергӧдіс машинасӧ веськыдвывлань, вражескӧй самолётлысь туйсӧ вомӧналіг.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немецкӧй лётчик, ассьыс промахсӧ казялӧмӧн, чинтіс газсӧ, век жӧ сійӧ машиналӧн скоростьыс Измайлов машина скорость серти вӧлі вывті ыджыд.
Сӧветскӧй лётчиклӧн маневрыс лои дзик виччысьтӧмторйӧн.
Крутӧя машинасӧ чатӧртыштны зільӧмӧн немец кӧсйис кыпӧдчыны вывлань, медым не люкасьны.
Но сылӧн машинаыс, водзӧ юзӧн скользитігтыр, центропланнас люкасис Измайлов самолёт моторӧ.
Люкасьӧмыс лои сэтшӧм вынаӧн, мый «Мессершмитт» турбыльтчис да упкысис муӧ.
Ставыс вӧлі помалӧма.
Кос лымйын ыпъялісны фашистскӧй машиналӧн сьӧд торпыригъясыс, а сы гӧгӧрын туплясисны связнӧй самолётлӧн кокньыдик турунвиж торъясыс.
И вот Серёжа Измайлов абу нин.
Серёжа ӧні некор нин оз тӧдмав, кыдзи радейтісны сійӧс миян боевӧй лётчикъяс да кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы сійӧс колльӧдны, кор тэрмасьтӧг восьлалісны траурнӧй марш шыяс улын.
Капитан Лютов, самоувереннӧй, дерзкӧй, насмешливӧй, нинӧмысь повтӧм, чорыд сьӧлӧма морт, пӧрччӧм кепысьнас ассьыс синъяссӧ чышкалігтыр, пыді гӧлӧсӧн шуис:
— А ӧд ме тайӧ зонсӧ важӧн кӧсъя вӧлі аслам звеноӧ кыскыны и ВВС-ӧ рапорт сеті.
Мичаа пӧгибнитіс, нинӧм он шу.
А вот абу сэсся сійӧ, и сьӧкыд меным, ребята, зэв сьӧкыд...
Коли лун, и капитан Лютов вӧчис вражескӧй аэродром вылӧ дерзкӧй налёт.
И сиӧма вӧлі налётсӧ Серёжа Измайлов бур паметьлы.
ВИТӦД НОМЕР
— Став йӧзыс, кыдзи йӧз: воюйтӧны, атакаӧ ветлӧны, фашистӧс став сьӧлӧмсянь ас кежысь нӧйтӧны, сӧмын ме ӧтнам кутшӧмкӧ неопределённӧй ёрт.
Первой номер, кодӧс ещӧ дзик на выльӧн назначитісны первой номерӧн да та вӧсна зэв на гордӧй, ротнӧй боеприпас ваялысь Степан Сидоренколысь патронъяс примитігӧн, тадзи и вочавидзис сійӧ норасьӧм вылӧ:
— Армияын став должностьыс почётнӧй.
Но, ӧти-кӧ, быд мортлӧн эм мый вылӧ кӧ способность, и сійӧ должен тайӧ способностьыслы лӧсявны.
Мӧд-кӧ, быдтор позьӧ шедӧдны.
Менам, например, лыйсьӧм кузя высшӧй образование.
Любӧй расчёт думӧн линейкатӧг вӧча.
И менам номерӧй медводдза.
А тэ быттьӧ кыдз витӧд.
Сидоренколы чушис да, тыртӧм патронъяссӧ мешӧкӧ чукӧртігтыр, шуис:
— Кӧть и витӧд, а метӧг тіянлы не лыйсьыны.
Лента сюйӧм бӧрын первой номер лэдзис противник кузя франтоватӧй очередь.
Кык патрон — кост, кык патрон — кост.
Сэсся пельпом вывтіыс видзӧдлыштӧмӧн, степеннӧя шуис:
— Мортыд тэ колана, збыль.
Сидоренко ышловзис, пуктіс аслас пельпом вылӧ мешӧксӧ да бӧр кыссис РПБП-ӧ.
Муыс вевттьӧма лымйӧн, пӧшти гӧлубӧйӧн.
Сидоренко кокньыда кыссьӧ небыд лым вывті, а кор сы водзладорын пулемётнӧй очередьысь лымйыс посньыдик эзысь кодь бусӧн пуркнитас вывлань, сійӧ кыссьӧ снарядъясӧн кодйӧм гуӧ или дзебсьӧ мыльк либӧ вутш сайӧ да виччысьӧ, гӧгӧр видзӧдӧ, кутшӧм инӧ водас выль трасса.
Сійӧ важӧн нин велаліс, мый немецкӧй снайперъяс кыйӧдчӧны сы бӧрся.
Велаліс найӧс ылӧдлыны, велаліс водзвыв точнӧя тӧдмавны враглысь огневӧй маневрсӧ.
Точнӧя тӧдіс, кыті колӧ кыссьыны, кыдз шулывлӧны, мусӧ нырнад пӧшти парсалігтырйи, либӧ, куим кусыньӧ кусыньтчӧмӧн, зэв ӧдйӧ котӧртыштавны.
Ассьыс маршрутсӧ дзоньнас сійӧ изучитіс сэтшӧм бура, кутшӧм бура мукӧд мортыс оз тӧд ассьыс уличасӧ.
Торъя ёна лыйлан да ӧпаснӧй инъсӧ войнас сійӧ кодйис гуранъяс, медым позис сэні шойччыштны.
Сидоренко лыддьысис боеприпасъяс бур ваялысьӧн, и пулемётчикъяс, кодъясӧс сійӧ обслуживайтіс, вӧліны век уверенӧсь, мый Сидоренко некор оз подведит и, кӧть кутшӧм ёна эз обстреливайтсьы местаыс, ас кадӧ ваяс боеприпасъяс.
Но Сидоренколы вӧлі кызь арӧс.
Сылӧн вӧлі кыз шань чужӧм да пӧсь сьӧлӧм.
И быдысь, аслас судьба вылӧ норасигӧн, сійӧ невольнӧ кыскывліс ас вылас ёртъясыслысь гажа сералыштӧм.
И найӧ шмонитісны сы вылын, шуисны сійӧс «витӧд номерӧн», кӧть быдӧн зэв бура тӧдіс, мый Сидоренко нинӧмысь повтӧм морт да зэв бур ваялысь.
Боепитание пунктын, патрон ящик сетігӧн, сержант шуис Сидоренколы:
— Тэ эськӧ, Стёпа, корин бы командирлысь, медым сійӧ тэныд Москваысь гоз-мӧд черепаха выпишитіс.
Эськӧ черепахаястӧ доддялін, да быттьӧкӧ ичӧт хода танкетка.
Сӧмын вот вӧтлынысӧ найӧс нинӧмӧн.
А сідзсӧ животнӧйыс тырвыйӧ туяна.
Сидоренко скӧрысь вочавидзис:
— А тэ эськӧ, Владимиров, кӧть мед партукасин.
А то тӧвар сеталан, а видыд некытчӧ туйтӧм.
И вывеска закажит.
Сержант гӧрдӧдіс да эз тӧд, мый шуны.
Бӧрсӧ кыссьыны Сидоренколы лои ещӧ сьӧкыдджык: фашистъяс восьтісны миномётнӧй ён би.
Сидоренко вешъяліс воронкасянь воронкаӧ.
Разрыв бӧрын кӧдзавны удиттӧм на му бердӧ топӧдчӧмӧн, сійӧ аслыс индаліс котӧртӧм вылӧ пунктъяс.
Снаряд тыра ящикъяссӧ кутысь ременьсӧ мыш вывсьыс лӧсьӧдыштӧмӧн сійӧ выльысь нёль киа-кока йылас уськӧдчывліс водзӧ.
Миномётнӧй разрывъяс интервалъясын сы кузя косіника лыйлісны автоматъясысь снайперъяс.
Пуля орӧдіс ременьсӧ, да Сидоренко ӧні кыссис ас водзладорас ящиксӧ йӧткалігтыр.
Артмис сідз, пулемётчикъяслы быть лои вуджӧдны мӧдлаӧ огневӧй позициясӧ, а немецъяс ыстісны водзӧ автоматчикъясӧс огневӧй точкаяс бырӧдӧм могысь.
И Сидоренко, тайӧс тӧдтӧг, кыссьӧ вӧлі ӧні куш инӧ, кытчӧ, сылы паныдӧн, кыссисны и немецкӧй автоматчикъяс.
Кор первой номер аддзис лым вылысь сьӧд чут, сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Сидоренко.
И кор сійӧ аддзис Сидоренколы паныдӧн кыссьысь немецкӧй цепочкасӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый подносчиклы угрожайтӧ смерть.
Флангӧвӧй би восьтӧм бӧрын, первой номер прикажитіс второй номерлы юӧртны отделённӧйлы Сидоренко бедственнӧй положение йылысь.
Отделённӧй командир шуис взводса командирлы, мый воштыны татшӧм дона мортӧс, кыдзи Сидоренко, некутшӧма оз позь, да пӧлучитіс разрешение атакуйтны автоматчикъяслысь отрядсӧ.
Автоматчикъяс, на вылӧ котӧртысь красноармеецъясӧс аддзӧм бӧрын, корисны огневӧй поддержка.
Сяркнитісны немецкӧй станкӧвӧй пулемётъяс.
Взводса командир телепон пыр корис отсӧг ротаса командирлысь.
Обстановка йывсьыс висьталӧм бӧрын, сійӧ заявитіс, мый кольны кувны медся бур подносчикӧс некыдз оз позь.
Ротнӧй миномётчикъяс, водзлань петыштӧмӧн, восьтісны би немецкӧй пулемётъяс кузя.
Укӧстісны немецкӧй миномётъяс.
Ротаса командир корис батальонса командирлысь, и артиллеристъяс восьтісны би немецкӧй батареяяс кузя.
Воздухыс юръяліс.
Сьӧд муыс да посньыдик виж чагторъясыс жуглӧм немецкӧй блиндажъясысь кыпавлісны небесаӧ.
Миян йӧз чеччисны да мунісны атакаӧ.
Рыт кежлӧ бой лӧнис.
Часть, выль рубеж займитӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн дзоньталіс жуглӧм немецкӧй укреплениеяс, сувтӧдаліс орудиеяс.
Югдандорыс майор блиндажӧ звӧнитіс полкса командир.
Бура нуӧдӧм бойӧн поздравитӧм бӧрын сійӧ юаліс, удайтчис-ӧ выручитны боеприпас новлысь Сидоренкоӧс.
Майор юаліс та йылысь ротаса командирлысь.
Ротаса командир корис взводса командирӧс.
Взводнӧй ыстіс связнӧйяс отделённӧй дорӧ.
Отделённӧй шуис, мый дзик пыр тӧдмалас, да муніс боецъяс дінӧ.
И сійӧ аддзис Сидоренкоӧс.
Сидоренко пукаліс окопын, первой номеркӧд орччӧн, выльӧн на назначитӧм первой номеркӧд да ещӧ та вӧсна гордӧйкӧд на, да скӧрапырысь шуаліс сылы:
— Кыдз тэ вермин сомневайтчыны да Плюшкинӧ пӧртсьыны, кор тэныд колӧ вӧлі немецъяс кузя пӧвсавны и пӧвсавны?
Тэныд кӧ эськӧ кодкӧ мӧд боеприпассӧ ваяліс, сэки позис сомневайтчыны, экономитны сійӧс.
Адреснытӧ вежинныд — но и мый жӧ!
Лым вылас кӧлесаясӧн гижӧма, кодарӧ мунінныд.
Мый ме, синтӧм, али мый?
Дзик пыр жӧ аддзи.
— А автоматчикъясыс?!
— Но и мый нӧ, — раздраженнӧя шуис Сидоренко. — Ме тайӧ местаясад кыдзи аслам гортын либӧ тир вылын.
— Но кыдзи, ставыс бур, Сидоренко ёрт? — юаліс отделённӧй командир.
— Стӧч сідзи, — веськӧдчыштӧмӧн рапортуйтіс Сидоренко.
Сэсся та бӧрын извиняйтчана тонӧн содтіс: — А немецъяс вӧсна менам задержитчыштӧм йылысь кӧ шуны, ме лыйсьышті зэв ичӧтика, медым сӧмын освежитчыштны.
Но снабжениеын коставлӧм эз вӧв.
Медводдза номер ёрт вермас подтвердитны.
Вит минута мысти полкса командирлы вӧлі доложитӧма, мый боеприпас ваялысь Степан Сидоренко ловъя и дзоньвидза.
— Зэв бур, — шуис полкса командир. — Отличнӧй боецъясӧс колӧ видзны.
ОБОРОНА ЛИНИЯ
Сапёрнӧй ротаса командир Силушкин тӧвзис-локтіс мотоцикл вылын.
Мышкас сылӧн вӧлі лепитӧма няйтӧн.
Мотоцикл вывсьыс лэччытӧг сійӧ сулаліс, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, таргысь машинасӧ пидзӧсъяснас кутӧмӧн, да майшасигтыр юӧртіс майор Густойлы:
— Оборонительнӧй заграждение стрӧитан уджъяс миянӧн абу вӧчӧма.
Тіянӧн индӧм рубежсӧ босьтӧмаӧсь нин.
— Кодъяс босьтӧмаӧсь?
Кор босьтӧмаӧсь?
Минута мысти Силушкин аслас мотоцикл вылын тӧвзис бӧр.
Майор пукаліс багажник вылын, Силушкин пельпомъясӧ кияснас кутчысьӧмӧн.
— Коді тані ыджыдыс?
— Ме лоа.
Майор дорӧ локтіс фетрӧвӧй шляпаа, ватнӧй кацавейкаа, выліті брезентӧвӧй ременьӧн ременясьӧм почтеннӧй морт; ременьӧ кӧвъялӧм ситеч мешӧкын ӧшаліс горючӧй жидкость тыра кык бутылка.
— Ті коді лоанныд?
— Кизь вӧчан заводса директор Филатов.
— Ме тіян звание йылысь юася!
— А тайӧ и эм менам званиеыс. — И, серӧктӧмӧн, Филатов гогӧрвоӧдіс: — Кор ми тӧдмалім, мый фашистъяс матыстчӧны миян посёлок дорӧ, решитім завод не пӧдлавны.
Коллектив миян бур, ӧтсӧгласа.
Корсим аслыным бурджык места.
Со тайӧс вот.
Дасьтім ставторсӧ, кыдз полагайтчӧ.
И ӧні спокойнӧя немецъясӧс виччысям.
Мед сюйсясны.
Парткомса секретарь, дерт, ме дорын комиссарӧн. — И, долыда нюммунӧмӧн, директор корис: — Зэв эськӧ вӧлі бур, ті кӧ прӧйдитінныд да видзӧдлінныд миян удж вылӧ да, сідз шуны, опытнӧй синнад донъялінныд.
Майор топӧдлыштіс пельпомъяссӧ, видзӧдліс Силушкин вылӧ да неокотапырысь муніс кизь вӧчан заводса директор бӧрся.
Но сійӧ, мый аддзис майор, заставитіс сійӧс вежны ассьыс мнениесӧ тешкодь фетрӧвӧй шляпаа да вӧньӧ ӧшӧдӧм кык горючӧй бутылкаа штатскӧй гражданин йылысь.
Оборонительнӧй сооружениеяссӧ, кодъясӧс сійӧ аддзис, вӧлі вӧчӧма военнӧй видзӧдлас боксянь эз сӧмын колана ногӧн, но найӧс вӧлі вӧчӧма ыджыд кужӧмлунӧн, радейтӧмӧн.
Блиндажъясын сёръяс пыддиыс вӧліны двухтавровӧй кӧрт балкаяс.
— Тайӧ строитан материалсӧ ме выль цехлы дасьтылі, — гӧгӧрвоӧдіс директор.
Став блиндажыс йитӧма вӧлі телефон проводъясӧн.
— Заводскӧй подстанция полевӧй условиеясын отличнӧя уджалӧ, — ошйысьыштіс директор.
— Кымын рота тіян? — юаліс майор.
— А вот лыддьӧй.
Токарнӧй цех — ӧти.
Столярнӧй — мӧд.
Шӧр механиклӧн — коймӧд.
Администрация — нёльӧд.
А со транспортникъяс.
И директор нуӧдіс майорӧс вӧр дорӧ, кӧні сулалісны маскируйтӧм грузӧвӧй машинаяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма ас вӧчӧм броняӧн.
Директор блиндажӧ бӧр воӧм бӧрын да зэв бур оборонительнӧй рубеж лӧсьӧдӧм кузя ассьыс восхищайтчӧмсӧ сэні висьталӧм бӧрын майор ышловзьӧмӧн шуис:
— Но век жӧ тайӧ местасӧ лоӧ сетны миянлы.
Командование приказ серти миян часть должен расположитчыны тані.
Директорлӧн чужӧмбаныс нюжаліс.
Сійӧ водзӧ эз нин нюмъяв.
— Кыдзи сійӧ сідзи?
Извинитӧй, но огӧ.
Ми тайӧ местасӧ некодлы ог сетӧй.
Майор чӧв оліс.
Майор вочавидзтӧг блиндаж амбразура пыр видзӧдіс тайӧ ичӧтик кизь вӧчан заводса рабочӧйяс киясӧн вӧчӧм тайӧ грознӧй, ён укрепление линия вылас.
Сэсся мыччис кисӧ директорлы да шуис:
— Бур, лоам суседъясӧн.
Кыдзи шулывлӧны, пельпом пельпомӧ.
Блиндажысь петӧм бӧрын майор прикажитіс Силушкинлы ёнмӧдны флангъясысь оборона линиясӧ да лӧсьӧдны батареяяслы площадкаяс.
Директорлань бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Дас квайт часын команднӧй пунктӧ чукӧртӧй ротаясса командиръясӧс.
— Есть, командир ёрт! — бодрӧя вочавидзис директор. — Дас квайт часын цехъясса начальникъяс лоӧны места вылын.
ОЛӦМ РАДЕЙТӦМ
Вражескӧй аэродром штурмуйтігӧн зенитнӧй снаряд осколокӧн ранитчис лейтенант Коровкинлӧн кыкнан киыс, а кабиналӧн жугалӧм козырёкторйӧн чорыда вундысис чужӧмыс.
Вирӧн ойдігтыр, сӧмын кокӧн веськӧдлӧмӧн, кыдзкӧ вайӧдіс ассьыс жугалӧм машинасӧ аэродром вылӧдз да вӧчис посадка.
Госпитальын сійӧ юаліс врачлысь:
— Висьталӧй, доктор, регыд ме вермыны кута лэбавны?
Доктор видзӧдліс том пилот синъясӧ да прӧстӧя шуис:
— Ме ногӧн, лэбавны сэсся тіянлы оз лолы.
— Но, тайӧс ми ещӧ видзӧдлам на, — шуис Коровкин.
Войнас, кор палатаын ставӧн унмовсисны, бинтӧн тӧбӧм юрсӧ Коровкин сюйис пӧдушка улӧ да кутіс бӧрдны.
Асыв кежлӧ сылӧн кыптіс температура, да доктор, термометрсӧ пыркнитӧм бӧрын, шуис:
— Кутанныд кӧ нервничайтны, то прав лоа ме, а он ті.
Усис кос, чистӧй лым.
И сынӧдын вӧлі еджыд да кымӧра.
Поводдяыс эз вӧв лэбалана.
Ми пукалім шоныда ломтӧм блиндажын да сёрнитім Коровкин йылысь.
— Сійӧ лыддьыны мыйкӧ корис.
Небӧгыс колӧ сэтшӧм, мед эськӧ ловрусӧ кыпӧдіс, а то дзикӧдз гажтӧмчӧма зонмыс, — шуис механик Бодров.
Ми пондім лукйысьны ичӧтик библиотекаысь, коді тӧрис ракетаяс улысь рекмӧм ящикӧ.
Но нинӧм эг вермӧй аддзыны, военнӧй уставъяс кындзи.
Пырис политрук Голаджий.
Идзасӧн вольсалӧм нар вылӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ юаліс, мый ми тані лукйысям.
Кывзӧм бӧрын шуис:
— Кор Владимир Ильич Ленин вӧлӧм висьӧ, сійӧ вывті ёна страдайтіс да корис судзӧдны сылы Джек Лондонлысь небӧг.
Сэтысь сійӧ ӧти висьт ошкис — «Олӧм радейтӧм».
Интереснӧ вӧлі эськӧ тайӧ небӧгсӧ судзӧдны.
— А кысь сійӧс судзӧдан тані, степын?
— Судзӧднытӧ позьӧ, колӧ кӧ.
Галаджий перйис папирос, сэсся пасьталіс шлём, ку перчатки да петіс блиндажысь.
Кор сійӧ вештіс ӧдзӧсӧ ӧшӧдӧм палаткасӧ, ӧвтыштіс чорыд тӧлӧн, чужӧм емалысь кос пурга лымйӧн.
Бодров механик шога шуис меным:
— Коровкин Миша — ён сьӧлӧма морт, а вот ранитіс — и сдайтіс.
А разве нерв вӧсна кувлывлӧны?
Мелань гӧрд би югӧръясӧн тырӧм чужӧмсӧ бергӧдӧм бӧрын сійӧ негораа шуис:
— Галаджий шуӧ: коді кулӧмысь полӧ, сійӧ должен бырӧдны сійӧс врагӧс виалӧмӧн.
Звӧнитіс телефон.
Бодров босьтіс трубка.
— Аппарат дорын Гранит!
Галаджий?!
Сійӧ ӧмӧй лэбис?
Эз, эз бӧр во.
Доложита, командир ёрт!
Бодров пуктіс трубкасӧ да негораа шуис:
— Вот ещӧ чӧрт, тайӧ Голаджий.
Татшӧм пурга дырйиыс лэбзьӧма.
Нинӧм оз тыдав.
Кыліс моторлӧн ружтӧм кодь гуджгӧм.
Сійӧ то пӧшти вошліс, то ёнджыка кывны мӧдліс.
Бодров кватитіс полушубоксӧ да, пельпом вылӧ сійӧс плавкыштӧмӧн, горӧдіс меным:
— Голаджий воис!
Аэродром корсьӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбалӧ.
Ок ӧд, кутшӧм вежӧртӧм морт! — и чеччыштіс ывлаӧ.
Минута кызь кымын мысти Бодров да Голаджий пырисны блиндажӧ.
Ас вывсьыс лымсӧ пыркӧдігтыр, Голаджий вылӧ видзӧдӧмӧн, Бодров тӧждысянаа юаліс:
— Кӧні тэ тадзисӧ марайтчин?
— Маслопроводыс лопнитіс, дзоньнас пызйис, — равнодушнӧя гӧгӧрвоӧдіс Голаджий да кисӧ сюйис зептӧ.
Сійӧ перйис сэтысь маслӧӧн пропитайтчӧм, ӧтлаӧ сибдӧм кутшӧмкӧ вӧсньыдик небӧг.
Чужӧм вылас сійӧ вежсис да дрӧжжитыштана гӧлӧсӧн, шӧйӧвошыштӧмӧн шуис:
— А ме ещӧ библиотекаршасӧ садьмӧдлі, видчи сыкӧд, кыз вынӧн небӧгсӧ перйи, кӧсйыси бергӧдны...
Сійӧ босьтчыліс пыдзравны вижӧдӧм книга листъясысь выйсӧ, но бумагаыс сӧмын нёдздіс.
Сэки Галаджий босьтіс телефоннӧй трубка, звӧнитліс синоптиклы да юаліс, кутшӧм поводдя лоас аски асъядор.
Водігас, сійӧ шуис Бодровлы:
—Югдандор менӧ садьмӧдан.
— Выльысь лэбзян?
— А мый тэ думайтін!
Налӧн ӧти экземпляр, али мый? — грубӧя шуис Галаджий да, юр вылас одеялосӧ кыскыштӧмӧн, дзик пыр унмовсис.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
И пачын биыс надзӧникӧн ваймис.
Ю ВУДЖАЛАНІНЫН ЗАВЕДУЮЩӦЙ
Бус вӧснаыс сьӧдасьӧм кӧмтӧм кока тайӧ рыжӧйкодь косіник детинкаыс асьсӧ кутіс зэв вылӧ.
Весиг сійӧ чужӧмвывса беринъясыслӧн вӧлі кутшӧмкӧ воинственнӧй меднӧй оттенок, кор сійӧ сетліс командирлы пионерскӧй салют.
Асьсӧ рекомендуйтіс сійӧ внушительнӧя да лаконичнӧя:
— Алексей Андреевич. — Сэсся, тӧдчанаа кызӧктыштӧм бӧрын, надзӧнджык содтіс: — Занимайтчам ю вомӧн вуджӧдчӧмӧн.
Командирскӧй шалашын, чай да жаритӧм картупель сайын, сійӧ лои ёнджыка снисходительнӧй да сёрниа.
Вот дас ӧтик лун нин, кыдзи сійӧ, Алексей, Н. посёлокса олысь, лои челядь командаса командирӧн да ю вуджанінса заведующӧйӧн.
Найӧ кӧкъямысӧнӧсь.
Медся ыджыдыслы дас нёль арӧс, медся ичӧтыслы — ӧкмыс.
Налӧн эм ас вӧчӧм пур.
Тайӧ пур вылас вуджӧдісны нин куим раненӧй боецӧс.
Бедьторйӧн сійӧ видліс чертитны немецъяслысь вӧрӧ расположитчӧмсӧ.
А кор командир юаліс, кутшӧмӧсь фашистъяслӧн огневӧй вынъяс, Алексей перйис зепсьыс китыр сьӧд да еджыд посньыдик изъяс да паськӧдіс найӧс.
Еджыд изъяс вӧліны пулемётъяс, сьӧдъяс — пушкаяс.
Броневикъяслысь лыдсӧ петкӧдліс гезйӧ вӧчалӧм гӧрӧдъяслӧн лыдыс.
— А бать да мам тэнад эм? — юаліс командир.
Алексей ӧбидитчӧмӧн пузыртчыштліс, сэсся гордӧя шуис:
— Ме тіянлысь тіян семейнӧй делӧяс йылысь ог юась.
Ме ті дорӧ удж вӧчны локті.
Тіянлы бур винтовкаяс колӧны?
— Ковмасны, — сӧгласитчис командир.
Алексей чеччис да стрӧга шуис:
— Рытнас ю вуджанінӧ боецъясӧс ыстанныд.
Рытнас индӧм местаысь боецъяс аддзисны кӧкъямысдас кӧтасьӧм винтовка.
Мӧд луннас, асывнас, Алексей явитчис командир дорӧ нӧшта на важнӧйджык.
Нетерпеливӧя кывзіс сійӧс аттьӧалана кывъяссӧ да пренебрежительнӧя шуис:
— Немецъяслысь винтовкаяс гусявлыны, кор найӧ кодӧсь, быд морт вермас.
Вот пушка татчӧ кыскыны — тайӧ интереснӧ.
— А позьӧ? — юаліс командир.
— Тӧлкӧн кӧ босьтчыны.
И тані детинка эз выдержит ассьыс ю вуджаланінса невозмутимӧй заведующӧйлысь рольсӧ.
Жестикулируйтӧмӧн, кияснас ӧвтчӧмӧн, сійӧ петкӧдліс, кыдзи немецъяс босьтчылісны кыскыны няйтӧ сибдӧм пушка, кыдзи офицер плетьӧн нӧйтіс салдатъясӧс.
Войнас челядь сизим боецӧс асланыс пур вылын вуджӧдісны мӧдар берегӧ.
И югдандорыс илӧн вевттьысьӧм 45-миллиметрӧвӧй пушка да 82-миллиметрӧвӧй миномёт вӧліны нин миян расположениеын.
Вой чӧжӧн мудзӧм челядь узисны командир шалашын.
Частьлы колӧ вӧлі мунны выль позиция вылӧ.
Командир шӧйтіс шалаш водзладорті, век эз решитчы садьмӧдны челядьӧс.
Медбӧрын сійӧ решитчис.
Алексей пельпомӧ инмӧдчӧмӧн сійӧ шуис:
— Алёша, ме тэкӧд прӧщайтчыны кӧсъя.
Мунам ми.
Мый тэныд память вылӧ кольны?
Алексей нюммуні да, юр вывсяньыс кок улӧдзыс командирӧс видзӧдалӧм бӧрын, ассьыс синсӧ сувтӧдіс наган вылӧ.
Командир кыв шутӧг пӧрччис револьверсӧ да сетіс детинкалы.
Алёша босьтіс нагансӧ киӧ; чужӧмыс сылӧн дзирдаліс.
Сійӧ кужӧмӧн перйис барабансьыс патронъяссӧ, шлачкӧдіс курокнас, но сэсся друг шога да кузяа ышловзис, бӧр мыччис револьверсӧ командирлы да шуис:
— Босьтӧй, меным оз позь сійӧс сьӧрысь новлыны.
Немецъяс обыщитасны да дӧгадайтчасны, мый ме разведчик.
Сэки и мукӧд челядьсӧ аддзасны да лыйласны.
И сійӧ бӧр сетіс револьверсӧ командирлы.
Найӧ кыв шутӧг прӧщайтчисны, топыда кутлісны ёрта-ёртлысь кинысӧ.
Талун бой бӧрын, своднӧй фашистскӧй батальонӧс, код дінӧ вӧлі сетӧма танкъяс да кык взвод мотоциклистъясӧс, жугӧдӧм бӧрын, командир, правительственнӧй наградаӧ представитан боецъяслысь список вӧчигӧн, первойя мортӧн тайӧ списокӧ гижис нимсӧ пионер Алексейлысь, Н-скӧй ю вуджаланінса заведующӧйлысь, кодӧс представитӧма Краснӧй Звезда орденӧ.
ГВАРДЕЙСКӦЙ ГОРДОСТЬ
Найӧ тӧдмасисны тані, снарядӧн вӧчӧм гӧптын.
Ӧти боецыс вӧлі первой ротаысь, и фамилияыс сылӧн вӧлі — Тимчук.
Мӧдыс коймӧд ротаысь — Степанов.
— Кыдз нӧ тэ татчӧ веськалін, — юаліс Тимчук, — кор тэнад местаыд веськыдвыв флангын?
— А тэ мыйла татчӧ локтін, кор тіян йӧзыд цепь бӧрладорын куйлӧны?
Тимчук бергӧдчис мӧдар бок вылас, вочавидзис:
— Бойцовскӧй инициатива серти!
Гӧгӧрвоана?
— Керканас интересуйтчан? — мигнитіс Степанов.
— Зэв ёна.
Нёль станкӧвӧй: кисьтӧ и кисьтӧ, терпенньӧ абу.
— Тӧдмалін мыйкӧ, — делӧвитӧя юаліс Степанов, — али прӧста нинӧм кежсьыс мунін?
— Пока сідз, а сэні тыдавны кутас.
— Гордость кежысь, сідзкӧ, рожонӧ сюйсян?
Тимчук эз ӧбидитчы, а прӧста шуис:
— Кутшӧмкӧ дум кӧ эм, тэ эн дзебсьы, висьтав.
Степанов лӧсьӧдыштіс сумкасӧ, кӧні чурвидзисны противотанкӧвӧй гранаталӧн кыз ручкаяс, да тӧдчӧдана вашкӧдӧмӧн юӧртіс:
— Вот планируйті сійӧ канаваӧдзыс кыссьыны, сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ забор пӧлӧныс, а сэні — керкаыс киӧн судзан выйын.
Пӧдвалас шыбита кык граната, и зыклы пом.
— И найӧ тэнӧ казяласны да кыдзи пызйыштасны очередьӧн!
— Мыйла!
Ме аккуратнӧя.
Сапӧгъясӧс вылісяньыс выль нямӧдӧн гарті, медым оз кывны.
— Лӧсьыд!
Но сӧмын найӧ местность бӧрсяыс стереотрубаӧн видзӧдӧны, — упорствуйтіс Тимчук.
— А тэ мый дугдывтӧг кравзан? — скӧрмис Степанов. — Казяласны, казяласны, а ачыд сьӧдас сюйсян.
— Ме ог кравзы — рассуждайта, — спокойнӧя шуис Тимчук. — Тэ вот мый: ӧні менӧ кывзы.
Ми ӧні тэкӧд торйӧдчам: тэ аслад канаваӧ мун, а ме татысь водзланьысь выбоина аддзи.
Вода сэтчӧ да кыдз сӧмын тэ забор дінтіыд кыссьыны кутан, мӧда аслам автоматӧн немецъяслысь вниманиесӧ ас вылӧ кыскыны.
— Да ӧд найӧ тэнӧ татшӧм матысьтӧ первой очередьнас и шырыштасны, — протестуйтіс Степанов.
Тимчук кӧдзыда да зывӧкпырысь видзӧдліс Степанов синъясӧ да кывъяссӧ торйӧдліг шуис:
— Налӧн ещӧ менӧ вӧрзьӧдан пуляясыс вӧчтӧм на.
Вай действуйт.
А то тэ сӧмын сёрнитны мастер.
Степанов ӧбидитчис да муніс.
Кор Степанов кыссис забор дорӧдз, сійӧ кыліс Тимчук автоматлысь дженьыдик кос очередьяс да воча фашистскӧй станкӧвӧй пулемётъяслысь кузь ён сяргӧм.
Сельсоветлӧн каменнӧй керка дінӧ матыстчигӧн, кӧні вӧліны немецкӧй пулемётчикъяс, Степанов кыпӧдчис став тушатырнас да котӧртыштӧмӧн шыбитіс керка пытшкӧ кык граната.
Взрывнас Степановӧс шыбитіс ылӧ, жугалӧм кирпичторйӧн ранитіс чужӧмсӧ.
Кор Степанов бӧр воис ас садьӧ, сикт уличаяс вылын муніс нин штыкӧвӧй бой.
Немецкӧй машинаяс вӧлі сотчӧны, мисьтӧм бикывъясӧн ыпъялігтырйи.
Степанов кыпӧдчис му вылысь да, вирӧссьӧм чужӧмсӧ лымйӧн чышкалӧм бӧрын, муніс корсьны Тимчукӧс, медым шуны сылы аттьӧ.
Сійӧ аддзис Тимчукӧс сійӧ жӧ выбоинасьыс, сійӧ куйліс кынӧм вылас, чужӧмыс вӧлі мудз мортлӧн кодь равнодушнӧй.
— Тэ нӧ мый татчӧ водін? — юаліс Степанов.
— А сідзи, шойчча, — шуис Тимчук.
Степанов казяліс васӧд гӧрд лым комӧкъяс, кодъяс валяйтчисны Тимчук гӧгӧрын, да чуймӧмӧн юаліс:
— Тэ мый, ранитчин?
— Шойччӧ морт, гӧгӧрвоана? — слаб, но раздраженнӧй гӧлӧсӧн шуис Тимчук. — Нинӧм тані прӧста кад коллявны.
Тэнад ротаыд кӧні?
Степанов копыртчис, лэптіс муысь автомат да, аслас сьыліӧ сійӧс ӧшӧдӧм бӧрын, грубӧя шуис:
— Ок, и самолюбие тэнад, зон!
Киняулӧдыс Тимчукӧс босьтіг, сійӧ пуктіс сійӧс ас мыш вылӧда нуис санбатӧ.
Раненӧйӧс сдайтӧм бӧрын Степанов аддзис первой ротаса политрукӧс да шуас сылы:
— Политрук ёрт, тіян боец Тимчук геройскӧй подвигӧн аслас ки помысь бырӧдіс противниклысь сиктӧ пыранінысь огневӧй точкаяс.
Тайӧ сетіс позянлун миян роталы пырны немецъяс флангӧ да найӧс бырӧдны.
— Аттьӧ, боец ёрт, — шуис политрук.
Степанов ещӧ шуис:
— Сідзкӧ эн вунӧдӧй.
Каблук йылын бергӧдчыштӧмӧн, чотыштігтыр, сійӧ муніс сиктлӧн рытыввыв дорӧ.
ШТУРМАНСКӦЙ САМОЛЮБИЕ
Полковник корис ас дінас корабльса командирӧс, капитан Ильинӧс, да штурманӧс, старшӧй лейтенант Фиринӧс.
Сы серти, кыдзи найӧс примитіс полковник, кыкнан лётчикыс дзик пыр гӧгӧрвоисны, мый колӧ виччысьны видыштӧм.
Полковник, пуксьыны тшӧктытӧг, юаліс:
— Ті доложитінныд, ю вомӧн вуджысь поссӧ взорвитӧма?
— Точнӧ, — подтвердитіс Ильин.
— А мый ті шуанныд та вылӧ? — и полковник чӧвтіс пызан вылӧ фотоснимок.
Кыкнан лётчикыс чуймыштӧмӧн копыртчисны снимоклань.
Бӧр веськӧдчӧм бӧрын, гӧрдӧдыштӧм чужӧма, штурман Фирин шӧйӧвошыштӧмӧн шуис:
— Курсыс вӧлі точнӧй.
Нинӧм ог гӧгӧрво.
— А ме гӧгӧрвоа, — коса шуис полковник. — Ті эн выполнитӧ боевӧй задание.
Верманныд мунны.
Лётчикъяс веськӧдчыштісны да, каблукъяс вылын резкӧя бергӧдчӧм бӧрын, петісны.
Ывла вылын найӧ сувтісны.
— История, — шогпырысь ышловзис Ильин. — Ме ӧд аслам синъясӧн аддзылі!
А сэні — вот мый.
Фотографияыс ӧд ылӧдлыны оз вермы.
— Костя! — возбуждённӧя другыслы пельпомӧ кутчысьӧмӧн шуис Фирин. — Ӧд тэ гӧгӧрво!
Тэныдсӧ мый!
Тэнӧ ме нуӧда.
И друг менам, миян эскадрильяса первой штурманлӧн, татшӧм история.
Ог, ог вермы!
Муна, кора полковниклысь.
— Да мый йылысь корнысӧ?
Тэ виччысьышт, эн волнуйтчы.
Но Фирин восьтіс нин команднӧй пункт керкалысь ӧдзӧссӧ.
Ильин пуксис да, куритчигмоз, шогпырысь ас водзӧ видзӧдігтыр, мӧдіс виччысьны.
Регыд бӧр мыччысис Фирин.
Чужӧмыс сылӧн югъяліс.
— Разрешитіс, — кыпыда шуис сійӧ. — Тшӧктіс аслым прӧверитны.
Ме аслам курс вӧсна олӧмӧн кывкута.
Оз вермы сійӧ лоны, медым поскыс дзонь коли.
Некыдз оз вермы.
Рытнас Фирин локтіс аэродром вылӧ.
Комбинезон выліас сылӧн вӧлі ӧшӧдӧма брезентӧвӧй сумка, кутшӧмын векджык подрывникъяс новлӧдлӧны взрывчатӧй веществояс.
Тяжёлӧй бомбардировщик лӧсьӧдчис противник расположение вывті глубокӧй рейдӧ лэбзигкежлӧ.
Фирин петкӧдліс полковниклысь разрешениесӧ да, парашют пасьталӧм бӧрын, пуксис бортмеханик отсекӧ пассажир пыдди.
Сьӧкыд машина кокньыда торйӧдчис муысь да пырис войся пемыд енэжӧ.
Фирин тшӧкыда чеччывліс да петавлывліс штурманскӧй рубкаӧ, медым прӧверитны курссӧ.
Кык час чӧж лэбзьӧм бӧрын сійӧ шыасис бортмеханик дорӧ да знакъясӧн корис сійӧс восьтны бомбӧвӧй люксӧ.
Кор люксӧ вӧлі восьтӧма, Фирин копыртчыштіс сы весьтӧ, горша видзӧдліс тшынӧн моз саялыштӧм мусӧ.
И друг сійӧ вӧчис сэтшӧм движение, кутшӧмӧс вӧчлывлӧ пловец, вышка вывсянь ваӧ чеччыштігӧн, пыдӧстӧм голубӧй бомбӧвӧй люкӧд вошис.
Бортмеханик приборъяс пульт дінын вылӧ лэптӧм киӧн быттьӧ кынмис.
Самолёт водзӧ лэбис сук кымӧр пытшкӧд, весиг эз дрӧгнитышт.
... Колис эз этша лун.
Ильин лэбаліс ӧні выль штурманкӧд.
Аслас друг памятьлы ревнуйтӧмӧн, относитчис сійӧ выль штурман дінӧ кӧдзыда да сёрнитіс сыкӧд сӧмын сійӧ вопросъяс кузя, кодъяс касайтчӧны налӧн ӧтувъя лэбалан уджӧ.
И друг Ильинлы шуӧны:
— Фирин бӧр локтіс.
— Да кӧн нӧ сійӧ?
— А пывсянын.
Мехӧвӧй комбинезона, пеля шапкаа, Ильин писькӧдчис парӧн да пасьтӧм йӧзӧн тырӧм помещениеӧ.
Сійӧ дзик пыр тӧдіс другыслысь косіник фигурасӧ, коді кайис коймӧд джаджъяс да зіля вӧлі быгъялӧ юрсӧ.
Сійӧ кутіс Фиринӧс да топӧдіс аслас морӧс бердӧ.
Ильин сывйысь мынтӧдчӧм Фирин шогпырысь шуис:
— Ӧні ковмас выльысь мыссьыны, — да бара кайис полка вылӧ.
Ильинлы лои виччысьны сійӧс предбанникын.
Рытнас найӧ пукалісны ёрта-ёртлы воча да юисны чай.
Фирин висьталіс:
— Но мый нӧ.
Но, чеччышті.
Сэсся муні подӧн.
Сумкаын менам, кӧнешнӧ, взрывчатка.
Воздухсянь кӧ эг взорвитӧ, сідзкӧ, му вывсянь ковмас.
Муна.
Но, дерт, паныдасьӧм вӧлі.
Отстреляйтчи всё-таки.
Кысси пос дорӧ.
А сійӧ абу.
Мӧд ногӧн кӧ шуны, сійӧ, пӧжалуй, эм, но сӧмын кыдз бы абу настоящӧй, фальшивӧй.
Взорвитӧм пролётъяс вывтіыс найӧ пуысь вӧчӧмаӧсь да металл цвет кодя сьӧд краскаӧн мавтӧмаӧсь.
А ферма торъяссӧ, кодъяс орччӧн куйлісны, известкаӧн вевттьӧмаӧсь.
Вот фотография вылад миянӧс оскорбитысь картинаыд и артмӧма.
Асьныс немецъяс, дерт, мӧдлаӧ вуджаланінсӧ вӧчӧмаӧсь.
Ме сійӧс бӧрынджык аддзи.
Думайта, абу лӧсьыд бӧр гортӧ взрывчатка кыскыны.
Но и используйті.
Сэсся, дерт, век подӧн и подӧн.
Лэбан, да он и тӧдлы, мый сэтшӧм расстояниеыс, а сэні, вокӧ, сэтшӧма кокъяс зыртчисны, мый ӧні сӧмын и верма лэбавны.
— А полковниклы докладывайтін? — терпениетӧг да ёна радлӧмӧн Фирин вылӧ видзӧдігтыр юаліс Ильин.
— Докладывайті.
Сійӧ шуис: «Бур!
Лётчикъяслӧн самолюбие, - шуӧ, — сійӧ содтӧд мощность».
А ме сылы шуа: «Лётчикъяслӧн, дерт, сідзжӧ зэв ыджыд самолюбие, но ті извинитӧй, полковник ёрт, ті ещӧ миянлысь штурманскӧй самолюбиетӧ он тӧдӧй».
А сійӧ шуӧ: «Тӧда, ӧні зэв бура тӧда.
И раз ті асьнытӧ мувывса ориентировкаын сідзжӧ отличнӧй штурманӧн петкӧдлінныд, ме ӧні тіянӧс Ильинкӧд ӧти интереснӧй задание кузя ыста».
А ме вӧчи вид, мый абу ёна рад.
«Аттьӧ», шуа, тресита сылысь кисӧ, а аслам радӧйла лолӧй тырӧ и быдӧн.
А сійӧ шуӧ: «Ті эн радлӧй.
Ті менам первой кыдз колӧ шойччанныд». - И Фирин гажтӧма помаліс: — И должен ме ӧні шойччыны.
А менам кокъяс висьӧны.
И му кузяыс ветлӧдлыны ог вермы.
Меным лэбавны колӧ.
— Нинӧм, Вася, — мӧвпалӧмӧн шуис Ильин. — Ми ещӧ коркӧ тэкӧд лэбалам на. — Сэсся Ильин босьтіс гитара да шуис: — А ме тані тэ йылысь сьыланкыв лӧсьӧді...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сьыланкывйыс вӧлі синва петмӧн гажтӧм да не дзик шыльыд, Фирин вежливӧя уверяйтіс, мый сійӧ сылы вывті ёна сьӧлӧм вылас воӧ.
НЫВКА, КОДІ МУНІС ВОДЗЫН
Разведротаса командир вайӧдіс сійӧс керкаӧ, кӧні узисны боецъяс, да шуис вежливӧя:
— Ті пуксьӧй да виччысьыштӧй.
Миян сэтшӧм специальность — лунын узьны, а рытын прогулка вылӧ.
Кисӧ кӧзыр дорӧ пуктылӧмӧн, сійӧ дзалскӧбтіс каблукъясӧн да петіс.
Пӧжалуй, лейтенантлы эз эськӧ ков ныв водзын кӧзыряйтны да каблукъясӧн дзалскӧдны: петлицаясыс шинель вылас сылӧн вӧліны некутшӧм различие знактӧмӧсь.
Но тайӧ случайын лейтенант асьсӧ чувствуйтіс командирӧн дорысь ёнджыка мужичӧйӧн.
Нывка пуксис лабич вылӧ да кутіс видзӧдны ӧшиньӧ.
Ӧшинь стеклӧяс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь диковиннӧй еджыд листъясӧн.
Тайӧ найӧс сэтчӧ артмӧдӧма кӧдзыдыс.
Боецъяс узисны джоджын, шинельясӧн шебрасьӧмӧн.
Прӧйдитіс час, мӧд, коймӧд, а сійӧ век пукаліс лабич вылын.
Вывті ён чорыд кызӧмысь дзӧрис сылӧн телӧыс; кусыньтчыштӧмӧн, кепысьсӧ вом дорас топӧдӧмӧн, сійӧ зілис венны приступсӧ.
И кор сійӧ та бӧрын бӧр веськӧдчывліс, сьӧкыда лолалігтыр, юр бӧрнас стенӧ лэдзчысьӧмӧн, пӧльччӧм льӧбъясыс сылӧн дзӧрисны, а паськыда восьтӧм синъясас тӧдчисны дой петкӧдлысь синваяс, и сійӧ чышкаліс найӧс кепысьнас.
Дзикӧдз нин пемдіс.
Пырис лейтенант.
Пемыдын аддзытӧг, сійӧ юаліс:
— Ті танӧсь, гражданочка?
— Тані, лейтенант ёрт, — пыдісяньмоз вочавидзис сійӧ.
Лейтенант копыртчис да кутіс садьмӧдны узьысь боецъясӧс.
Сэсся сійӧ боклань корис отделениеса командир Чеваковӧс да дыр шӧпкӧдӧмӧн сетіс сылы кутшӧмкӧ индӧдъяс да медбӧрын помалігас гораа шуис:
— Батальоннӧй тадзи и прикажитіс: общӧй руководствоыс тэнад, а конкретнӧйыс — налӧн, — сійӧ довкнитіс юрнас нывлань.
— Гӧгӧрвоана, — шуис отделённӧй да кутіс пасьтасьны.
Ужнайтісны тэрмасьӧмӧн, би ӧзтывтӧг.
Ныв, пань йывнас рок паньышталӧмӧн, сёйис сэтшӧм осторожнӧя, быттьӧ быд ньылыштӧм дойдіс сійӧс.
Аддзӧмӧн, мый сійӧ ассьыс порциясӧ эз сёй, отделённӧй шуис:
— Ті эн волнуйтчӧй.
Сёйыштны прогулка водзвылын — первой делӧ.
— Ме ог волнуйтчы, — надзӧникӧн шуис ныв.
Туйӧ мӧдӧдчисны регыд, чӧв олігтыр.
Казялӧмӧн, кыдзи ныв ёна тӧбис кыз шарфӧн голясӧ, Чеваков шуис:
— Голятӧ прӧстудитны поланныд?
Ныв нинӧм эз вочавидз, и ставӧн петісны ывлаӧ.
Гӧгрӧс югыд тӧлысь ӧшаліс небесаын.
Лымйыс дзирдаліс.
Чеваков видчыштіс тӧлысь вылӧ да муніс водзӧ, но бергӧдчыштӧмӧн сійӧ шуис нывлы:
— Фронт линия пырыс, дерт, ме нуӧда.
А водзӧсӧ сэсся нуӧдӧй ті.
Ныв муніс боецъяс Игнатов да Рамишвили костын.
И кор боецъяс, прожекторлӧн кодь югыд гӧлубӧй тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм кушин вундігӧн, видзӧдлісны орччӧн восьлалысь ныв вылӧ, найӧ сійӧс эз тӧдны.
Ичӧтик, гын сапӧгъяса, сійӧ вӧлі шинеляс, пасьталӧм пыдди, регыдджык гартыштчӧма, кыдзи подросток батьыс пасьӧ, а синъясыс вӧліны сэтшӧм меліӧсь, мый кыкнан боецыс смутитчисны, бергӧдчисны бокӧ.
Кор ныв вильдыштіс, Игнатов чеччыштіс сылань:
— Разрешитӧй, ме тіянӧс киӧдыд босьта.
Нывка сувтыштіс да чуймӧмӧн юаліс:
— Тайӧ ещӧ мыйла?
Игнатов гӧрдӧдліс, кӧдзы вылӧ видзӧдтӧг.
Но отсӧг вылӧ сылы воис Рамишвили.
— Миян Кавказын, барышня, пӧлагайтчӧ, медым мужчина век вӧлі нывбабалӧн рыцарӧн.
— А фронт вылын пӧлагайтчӧ, — сибдан гӧлӧсӧн шуис ныв, — думайтны унджык.
Рамишвили кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но Чеваков скӧрысь горӧдыштіс:
— Сёрнияс!
Вунӧдінныд, кӧнӧсь ті.
Час дас кык кежлӧ вуджисны фронт линия.
Пырисны сук, пемыд вӧрӧ, лым вылын куйлысь пу увъяслӧн вуджӧръясӧн.
Ӧні водзын муніс ныв.
Шинель сосъясӧ кияссӧ сюйӧмӧн сійӧ муніс ӧдйӧн, кӧть и посни воськовъясӧн.
Трӧпаыс помасис.
Лог вомӧн вуджисны гыркйӧдз лымйӧд.
Сёнӧд лои кыссьыны.
Кыссисны дыр, часӧн-джынйӧн гӧгӧр.
Сэсся петісны прӧсека вылӧ.
Ордйисны кутшӧмкӧ сьӧдіник, мисьтӧм ичӧтик сикт, коді куйліс дзирдалысь лым пиын.
Сэсся бара келісны эжаӧд, вӧйласьысь кокъяснысӧ мырдысьӧн лыа кодь лым пиысь перъялігтыр.
Ӧтитор вӧлі омӧль — ныв кызіс.
Тайӧ пыдӧстӧм чӧв-лӧняс сылӧн гора кызӧмыс вермис провалитны став делӧсӧ.
И кор петісны индӧм пункт дорӧ, Чеваков шуис:
— Ті пока кодйысьлӧй турун юрас да виччысьӧй миянӧс.
Тані ми асьным нин разберитчам.
— Бур, — вурунысь кыӧм кепысьсӧ вом дорӧ топӧдігмоз шуис эбӧстӧммӧм ныв.
И боецъяс, чукӧртчан кад урчитӧмӧн, разӧдчисны.
Коли уна кад.
Бледіник югыд матӧвӧй кодь руа светӧн югдӧдыштіс мусӧ.
Медводдза мортӧн локтіс Игнатов, сэсся Рамишвили.
Рамишвили вӧлі возбуждённӧй да взволнованнӧй.
Сійӧ шуис:
— Миянлы сійӧс кияс вылын новлӧдлыны колӧ.
Татшӧм сведениеяс!
— Кыдз жӧ!
Сӧгласитчас сійӧ... — шогапырысь вом горулас шуис Игнатов.
И, зорӧдлань синбӧжсӧ веськӧдыштӧмӧн, тревожнӧя юаліс: — Верӧс сайын, кыдз тэ думайтан?
Чеваков явитчис некутшӧм шумтӧг да друг.
Сійӧ прикажитіс:
«Туйӧ, ребята!»
Бӧрсӧ мунісны мӧд туйӧд.
И бара водзын муніс ныв, шинель соскӧ кияссӧ сюйӧмӧн.
И бара сійӧ кызіс да, кызӧмсӧ венны зільӧмӧн, вом дорас топӧдіс вурунысь кыӧм кепысьсӧ.
Боецъяс гордӧя видзӧдісны асланыс проводник вылӧ, и быдӧнлӧн сьӧлӧманыс чужины нежнӧй кывъяс, кодъясӧс став олӧм чӧжӧн ӧтчыд шулӧны зэв радейтаналы.
Большак вылын, Жимолости сикт водзладорын, пленнӧй олысьяс весалісны туй вылысь лым.
Одеялоясӧн, чышъянъясӧн тӧбсьӧм салдатъяс видзисны найӧс.
Кутшӧмкӧ нывбаба кокъяссӧ кынӧм дінӧ куснялӧмӧн куйліс туй бокын, и вирыс кынмӧма вӧлі сійӧ чужӧм вылӧ.
Рамишвили мурчнитіс пиньнас да кутіс пӧрччыны гранатасӧ.
Игнатов босьтіс сьылі вылысь автоматсӧ.
Чеваков шуис джын гӧлӧсон:
— Сигналтӧг лыйсьӧм не восьтыны.
И друг ныв шӧпкӧдіс сэтшӧм гораа, кутшӧма лэдзӧ вӧлі висьысь горшыс:
— Некутшӧм сигнал оз ло.
— Кыдз сідз — оз ло?
— Зэв прӧста.
Кӧсъянныд, медым миянӧс пӧвсӧдлісны?
— Тайӧ найӧсӧ? — дивӧ петіс Чеваковлӧн. — Дас кык омӧлик фрицыс?
Да ми найӧс дзик тӧдлытӧг бырӧдам...
— А ме шуа: оз ло.
— Баитны ог мӧдӧ! — и, нывланьысь мӧдарӧ бергӧдчӧм бӧрын, Чеваков прикажитіс: — Кывзӧй команда!
Но ныв эз ланьт.
Водзӧ кызігтыр сійӧ горзіс:
— Сведениеясӧн рискуйтны ме ог лэдз!
Кыланныд?
— Рискыс тані грӧш дон, — гордӧя шуис Чеваков. — Мунім, ребята.
Ныв тупкис налы туйсӧ.
— Эновт, — грубӧя шуис Чеваков да воськовтіс сылань. — Тэ мый кӧсъян?
Он аддзы — йӧзыс страдайтӧны?
— Эн лысьт, — шӧпкӧдӧмӧн шуис ныв. — Ме горзыны кута, — и котӧртыштіс боклань.
Чеваков лэдзис нагансӧ да, боецъяс вылӧ видзӧдтӧг, гажтӧма шуис:
— Но мый нӧ, тыдалӧ, сідз лоӧ мунны.
А то тані бабье псих вӧсна заданиетӧ позьӧ орӧдны.
— Сволочь сійӧ, — шога шуис Игнатов.
— Омӧль морт, — подтвердитіс Рамишвили да сьӧвзис лымйӧ.
Сьӧкыд да шог вӧлі бӧрсӧ мунны.
Боецъяс зілисны не видзӧдны асланыс спутница вылӧ.
Войдӧрсӧ мусаӧн вӧлысь быд чукыр сійӧ шинель вылын ӧні зывӧктӧдіс, и кор ныв усьлывліс, некод нин сылы эз мыччывлы кисӧ, медым отсавны кыпӧдчыны.
Шондіыс вылын нин небесаын дзирдаліс, кор боецъяс воисны штабӧ.
Чеваков дышпырйӧ шуис нывлы:
— Тэ и сідз нин ӧдва коктӧ кыскан, мун узь, ми и тэтӧг доложитам.
А аттьӧ йылысь — медым начальство шуӧ.
Нывка довкнитіс юрнас да, кусыньтчыштӧмӧн, довгис керкаӧ.
Чеваков доложитіс разведбатса командирлы разведка результатъяс йылысь.
Боецъясӧн судзӧдӧм сведениеяс имейтісны вывті ыджыд значение; найӧс сэні жӧ телеграф пыр шифровщик передайтіс корпусса командирлы.
Сэсся комбат юаліс:
— А кӧні нӧ Нина Богорадова?
Кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ?
— Тайӧ сійӧ, коді миянӧс нуӧдліс? — шуис Чеваков. — Важӧн нин небось стынитӧ...
Но и терпитыштім ми сыкӧд... — Зывӧка нюмдыштӧмӧн шуис сійӧ да ставсӧ висьталіс, кыдзи найӧ туй вылын паныдасьлісны немецкӧй охраннӧй отрядкӧд.
Но тешкодь: кымын ядӧвитӧйджыка ныв йылысь висьталіс Чеваков, сымын ёнджыка гӧрд пятноясӧн тырис чужӧмыс комбатлӧн, да пыдысяньджык да тшӧкыдджыка лолаліс сійӧ, быттьӧкӧ чутйӧдлісны булавкаӧн, и сійӧ должен вӧлі чӧв ланьтӧмӧн переноситны дойсӧ.
И кор Чеваков помаліс, батальоннӧй, ӧти кыв шутӧг, дыр ветлӧдліс керка кузя, дивуйтчӧмӧн сы вылӧ видзӧдысь боецъяс вылӧ некутшӧм внимание обращайттӧг.
И друг, крута бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ пыді гӧлӧсӧн шуис:
— Тайӧ Нина Богорадовасӧ немецъяс кык лун сайын вӧлі ӧшӧдӧмаӧсь Жимолости сиктын.
Партизанъяс пырисны сиктӧ да ас кадӧ мездісны сійӧс.
Ті аддзылінныд, кыдзи голясӧ вундӧма гезйыс?
Кыдзи сійӧ кызӧ да вирӧн сьӧлалӧ?
И тайӧ висьысь, раненӧй нылыс асьсӧ кутіс сідзи, кыдзи колӧ.
Гашкӧ, сійӧ ассьыс рӧднӧйяссӧ аддзыліс туй вывсьыс, но сійӧ тӧдӧ, мый разведкаса сведениеяс донаджыкӧсь немецкӧй салдатъяс любӧй дюжинаысь.
А мый ті сэні сы йылысь больганныд...
Геройяс! — И, кинас ӧвтыштӧмӧн, батальоннӧй шуис: — Верманныд мунны.
Боецъяс петісны да сувтісны.
Чеваковлӧн чужӧмыс вӧлі блед.
Игнатовлӧн тіралісны паръясыс.
А Рамишвили, гимнастёрка морӧссӧ дергайтігтыр, пӧся корис:
— Мунамӧй ӧні жӧ сылысь прӧща корны!
Кутшӧм скандал, кутшӧм скандал!..
Игнатов шогпырысь вашкӧдіс:
— Тані, вок, ӧти сӧмын извинениеяснад делӧсӧ он веськӧд.
— А извинитчыны, ребята, век жӧ ковмас, — надзӧникӧн шуис Чеваков. — Сӧмын ме думайта тайӧс тадзи вӧчны.
Ӧні отряд мӧдӧдчӧ Жимолостиӧ.
Узьӧм ковмас эновтны.
А миянлы лоас зэв интереснӧ видзӧдлыны сійӧ фрицъяс вылас, кодъяс, значит, сійӧс...
— Ми ӧні ставторсӧ вермам, — возбуждённӧя шӧпкӧдіс Рамишвили. — Ӧні, мый кӧсъя, сійӧс и вӧча.
Сведениеяс сдайті — прӧст морт.
— Сёрнияс эновтны, — деловитӧя орӧдіс Чеваков. — Кыдзкӧ-мыйкӧ разберитчам.
Бӧрыннас бӧр локтам гортӧ, бритчам, чистӧй воротникъяс пуктам, и, значит, став форма серти — извинитӧй.
Тадзи?
— Тадзи, — кыдзи ӧти, сӧгласитчисны боецъяс.
И, мыш сайӧ автоматъяс ӧшӧдӧмӧн, найӧ мунісны вӧр дорӧ, кысянь отряд должен вӧлі наступайтны Жимолости вылӧ.
Дзирдаліс-югдӧдіс шонді, и лымйыс югъяліс да ёрис синъяс.
24-ӦД № КЕРКАСА ГВАРДЕЙСКӦЙ ГАРНИЗОН
Комендатура ӧшиньсянь сяркнитісны станкӧвӧй пулемётъяс.
Очередьыс прӧйдитіс первойсӧ йӧй моз скачитысь вӧвъяс юр вывті, сэсся юкаліс додь вожсӧ, да пуляясыс шлёпкысисны пырисны вӧв кынӧмӧ да писькӧдісны вӧвлысь лэбачлӧн моз нюжӧдӧм голясӧ.
Мӧд доддяыс бергӧдчис тротуар вылӧ да тӧвзис водзӧ.
Доддьӧ пидзӧс вылас сувтӧмӧн, Горшков шыбитіс комендатура ӧшиньӧ граната.
Савкин, доддьын куйлігтыр, улич кузя лыйліс ручнӧй пулемётысь.
Кустов, шуйга киӧ вӧжжи гартыштӧмӧн, шыбитіс веськыд кисьыс кепысьсӧ, шутёвтіс.
Тайӧ вӧлі удаллунӧн да отвагаӧн тыр скӧрысь шутёвтӧм.
Чугуннӧй тумба веськалі додь улӧ.
Боецъяс тюрисны жугалӧм доддьысь.
Додь торъяссӧ ас бӧрсяыс кыскигтыр вӧвъяс скачитісны водзӧ.
Канаваӧ водӧмӧн, Савкин лыйсис гӧлубӧй мундира жандармъяслы паныд, кодъяс ловйӧн колины комендатураын.
Горшков чеччыштіс матыса керка ӧдзӧсӧ.
Секунда мысти сійӧ котӧртіс ортсыӧ да, ӧдзӧс куричӧ лэдзчысьӧмӧн, керка пытшкӧ шыбитіс граната.
Взрывнас кодйыштіс ӧшинь стеклӧяссӧ рамаясыскӧд ӧтлаын.
Муысь кыпӧдчӧм бӧрын Горшков горӧдіс:
— Татчӧ, ребята!
Кустов пырис тшынӧн тырӧм керкаӧ.
Мыш саяс сылӧн вӧлі миномёт; бокъясас ӧшалісны минаяс тыра кык ящик.
Киас сійӧ гезйысь вӧчӧм петляясӧд кутіс патронъяс тыра ящик.
Лыйсигтыр кыссис Савкин.
Бокӧ видзӧдлывтӧг, сійӧ лӧсьӧдіс ӧшинь вылӧ пулемёт да водзӧ лыйліс дженьыдик очередьясӧн.
Немецкӧй офицер шатласьӧмӧн кыпӧдчис джоджысь.
Кустов, кодлӧн киясыс вӧліны тыраӧсь, шӧйӧвошис.
Сэсся вылӧ лэптіс патронъяс тыра ящиксӧ да мыйвынысь чӧвтіс немец юр вылӧ.
Ящикыс кучкӧмысла поті, да патрон пачкаясыс киссисны джоджӧ.
Пуляяс дзизйӧдлӧмӧн инмалісны стенӧ да кисьтісны известкасӧ.
Известка бусысь синваассьӧм синъяссӧ чышкалігтыр, Савкин котраліс ӧти ӧшиньсянь мӧд дорӧ, огневӧй позициясӧ вежлалӧмӧн.
Пуктіс пызан, пызан вылӧ табуретка пуктӧмӧн да тайӧ сооружение вылас кайӧм бӧрын Горшков автоматысь лыйліс стенӧ вентиляторлы вӧчӧм гӧгрӧс розьӧд.
Немецкӧй салдатъяс вайисны орчча керка вевт вылӧ сьӧкыд немецкӧй пулемёт.
Пуляяссянь из стенаӧ инмӧм бӧрын сявкйисны кузь лӧз бикиньяс.
Но котӧрӧн локтіс шызьӧм офицер да салдатъяслы прикажитіс дугӧдны лыйсьӧмсӧ.
Делӧыс сыын, мый немецкӧй гарнизон, бура укрепитӧм карӧ кольччӧмӧн, должен вӧлі прикрывайтны асланыс основнӧй вынъяслысь бӧрыньтчӧмсӧ.
Пуксьысь лӧньлунысь беспокоитчысь Горшков первой гажтӧма шыасис:
— Мый нӧ тайӧ, ребята, татшӧмыс: локтісны куим сӧветскӧй гвардеец, а артмӧ, немецъяс на вылӧ внимание оз обращайтны?
Савкин пидзӧс костӧ топӧдӧм дискӧ патронъяс сюялігтыр, шогпырысь содтіс:
— А командирлы мый кӧсйысим!
Паникаыд эз артмы.
— Артмас, — пыді гӧлӧсӧн шуис Кустов да, мыш вылӧ миномётсӧ босьтӧмӧн, жугласьӧм поскӧд кайис чердакӧ.
Регыд керкаыс мӧдіс мернӧя вӧрны.
Тайӧ Кустов уджаліс нин аслас миномёт дорын.
Керкалысь кӧрт вевтсӧ писькӧдӧмӧн да миномёт стволсӧ сэті ортсыӧ чургӧдӧмӧн, сійӧ лыйліс карсӧ кытшалысь немецкӧй окопъяс кузя.
И немецъяс эз выдержитны.
Найӧ восьтісны чорыд би сійӧ керка кузя, кӧнӧсь вӧліны гвардеецъяс.
Горшков, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, радпырысь горзіс:
— Вот тайӧ паника лэптім!
Вот тайӧ да!
Горш косялана, угарнӧй шоныд тшын валитны мӧдіс чердак люкысь.
Батальонса командир шуис:
— Боецъяс, ті кыланныд тайӧ лыйӧм шыяссӧ?
Тайӧ миян йӧз тышкасьӧны.
Пуля сюрсъяс, кодъяс усисны на вылӧ, вермисны лоны веськӧдӧмаӧсь миянлы паныд.
Медым на пиысь быдӧнлӧн нимыс ӧзтӧ тіянлысь сьӧлӧмтӧ.
Водзӧ, ёртъяс!
Батальоннӧй радейтіс мичаа сёрнитны.
Но бой дырйи сійӧ эз тӧд некутшӧм полӧм.
И позис кӧ эськӧ атакаӧ мунны дӧлалысь знамя киӧ босьтӧмӧн, сійӧ эськӧ аслас киын кутіс тайӧ знамясӧ.
Боецъяс мунісны атакаӧ.
А 24-ӧд № керка вевт вылысь пуркйис нин сьӧд тшын, и яръюгыд  бикывъяс, небесалань зілигтыр, котралісны кӧрт вывтіыс.
Чердаксянь лэччӧм бӧрын ӧгралысь паськӧма Кустов, тшын вӧснаыс синъяссӧ куньӧмӧн, ӧшинь амбразураӧ лӧсьӧдіс миномётсӧ.
Немецкӧй салдатъяс заводитлісны керкасӧ босьтны штурмӧн.
Граната взрывӧн пасьвартіс ӧдзӧссӧ.
Пӧвйӧн кучкӧмӧн Кустовӧс уськӧдіс джоджӧ.
Тшын пытшкысь кималасӧн корсис автоматсӧ, прикладсӧ топӧдіс кынӧмас да восьса ӧдзӧс розьӧд лэдзис кузь очередь, и нёль салдат нюжмуніны ӧдзӧс порог вылӧ.
Сэки немецъяс вайисны пушка.
Савкин гордӧя шуис:
— Медбӧръя точкаӧдз воисны.
Ӧні пушкаысь грымӧдны мӧдасны.
Горшков содтіс:
— Артмӧ, ребята, заданиетӧ ми выполнитім содтӧдӧн.
Кустов, аслас ранитчӧм кокъяс вылӧ видзӧдігтыр, надзӧникӧн шуис:
— Муннысӧ весиг абу окота, сэтшӧм бура артмис!
Гымалысь взрыв улын шатласьысь стенъясысь помтӧг киссисны гырысь кирпичторъяс.
Батальон пырис карӧ да дженьыдик ён тыш бӧрын босьтіс сійӧс.
Батальонса командир киссьӧм керка водзладорӧ стрӧитіс боецъясӧс да куим пӧгибнитысь гвардеец память кузя висьталіс речь.
Сэккості киссьӧм керка пӧдвал ӧшиньӧд петіс тшынасьысь сьӧд паськӧма морт, сы бӧрся — мӧд; коймӧдсӧ найӧ лэптісны да вайӧдісны сойясӧдыс босьтӧмӧн.
Стройӧ сувтӧм бӧрын на пиысь ӧти сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Мый тані вӧчсьӧ?
И кор ӧти боец объяснитіс, Савкин скӧрысь шуис:
— Немецъяс гуавны эз вермыны, а ті гуаланныд... — да кӧсйис доложитны командирлы.
Но Кустов сувтӧдіс сійӧс:
— Бӧрыннас доложитам.
Всё-таки интереснӧ кывзыны, мый сэні миян йылысь шуасны сэтшӧмторсӧ.
Командир висьталіс гордӧй да зэв мича кывъясӧн тыр пламеннӧй речь.
А куим гвардеец сулалісны медбӧръя шеренгаын, шуйгавывсянь медся доръяясӧн, вурысъястіыс кияссӧ нюжӧдӧмӧн да эз казявлыны, кыдзи найӧ сьӧдасьӧм мудз чужӧмъяс кузя визувтіс восторженнӧй шогсьӧм петкӧдлысь синва.
И кор командир аддзис найӧс да мӧдіс упрекайтны сыысь, мый найӧ эз доложитны ас йывсьыс, куим гвардеецлӧн некыдз оз вӧлі сюр кывйыс — сэтшӧма найӧ вӧлі волнуйтчӧмаӧсь.
Кинас ӧвтыштӧмӧн командир шуис:
— Ладнӧ, мунӧй санбатӧ. — И юаліс: — Ӧні, небось, гордитчыны кутанныд?
— Мый ті, командир ёрт! — пӧся заявитіс Горшков. — Ӧд ставсӧ тайӧс недоразумение вӧсна висьталӧма.
{Д. Н. Мамин-Сибиряк @ Алёнушкалӧн мойдъяс @ беллетристика @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Алёнушкалӧн мойдъяс @ 1952 @}
ВОРОБЕЙ ВОРОБЕИЧ ЙЫЛЫСЬ, ЙӦРШ ЙӦРШОВИЧ ДА ГАЖА ТРУБОЧИСТ ЯША ЙЫЛЫСЬ МОЙД
1
Воробей Воробеич да Йӧрш Йӧршович олісны ыджыд дружбаын.
Гожӧмнас быд лун Воробей Воробеич лэблывліс ю дорӧ да горзыліс:
— Эй, вокӧ, здравствуй!..
Кыдзи олан-вылан?
— Немтор, олам ичӧтикаӧн, — вочавидзліс Йӧрш Йӧршович. — Лок ме ордӧ гӧститны.
Менам ӧд, вокӧ, лӧсьыд джуджыдінъясад.
Ваыс лӧнь, быдсяма ва туруныс — мыйта колӧ.
Гӧститӧда тэнӧ лягуша пӧкйӧн, номыръясӧн, ва гагъясӧн...
— Пасибӧ, вокӧ!
Радпырысь эськӧ ме муні тэ дорӧ гӧститны, да васьыс пола.
Лучше нин тэ лэб ме ордӧ, керка вевт вылӧ, гӧститны...
Ме тэнӧ, вокӧ, ягӧдъясӧн мӧда гӧститӧдны — менам эм быдса сад, а сэсся и няньтор корсям, и зӧр, и сакар, и ловъя номйӧс.
Сакарсӧ ӧд тэ любитан?
— Кутшӧм сійӧ?
— Еджыд сэтшӧм...
— Кутшӧмӧсь галькаяс миян юын?
— Вот, вот.
А вомад босьтан — юмов.
Тэнсьыд галькатӧ он сёй.
Лэбам ӧні жӧ керка вевт вылӧ?
— Ог, ме ог куж лэбавнытӧ, дай пӧда сынӧд вылас.
Вай лучше ваӧдыс уялыштам ӧтлаын.
Ме тэныд ставсӧ петкӧдла...
Воробей Воробеич заводитліс ваӧ пырны — пырас пидзӧсӧдзыс, а водзӧ пырны полӧ.
Тадзитӧ пӧ и вӧйны позьӧ!
Юас Воробей Воробеич юлысь сӧдз васӧ, а жар лунъясӧ купайтчыштас кӧнкӧ ляпкыдінын, весалыштас бордъяссӧ — и бара жбыркнитас ас ордас, керка вевт вылас.
Найӧ дружнӧя олісны, любитлісны ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитыштны.
— Кыдзи тэ он дӧзмы ваас пукавны?! — частӧ шензьывліс Воробей Воробеич. — Сэні жӧ ва, ещӧ прӧстудитчан...
А Йӧрш Йӧршович ачыс шензис:
— Кыдзи тэ, вокӧ, он дӧзмы лэбавнытӧ?
Кутшӧм ӧд жар овлӧ шонді водзас: дзик пӧдан.
А менам век ыркыд.
Уяв мыйта кӧсъян.
Небось, гожӧмнас быдӧн ме ордӧ сюйсьӧны купайтчыны...
А тэ ордӧ, вевт вылад, коді каяс?
— Кыдзи на ещӧ кайӧны, вокӧ!..
Менам эм ыджыд друг, трубочист Яша.
Сійӧ частӧ волывлӧ ме ордӧ гӧститны...
И сэтшӧм гажа трубочист — пыр песняяс сьылӧ.
Трубаяс весалӧ, а ачыс сьылӧ.
Да ещӧ сигӧр йылас пуксяс шойччыштны, няньтор кыскас, пондас сёйны, а ме крӧшкияссӧ ӧкта.
Сідзи и олам, кык вок моз.
Ме ӧд гажӧдчынытӧ радейта жӧ...
Другъяслӧн и неприятностьясыс вӧліны пӧшти ӧткодьӧсь.
Шуам, тӧв: кутшӧма кынмис коньӧр Воробей Воробеич!
Ой, кутшӧм кӧдзыд лунъяс вӧвліны!
Кажитчӧ, лолыс ставнас йизяс.
Пашкыртчас Воробей Воробеич, сюяс кокъяссӧ ас улас да и пукалӧ.
Сӧмын ӧти спасенье — пырны кытчӧкӧ трубаӧ да неуна шонтысьыштны.
Да и тан шог.
Ӧтчыд Воробей Воробеич тӧкӧтьӧ эз кув аслас медбур друг-трубочистыс вӧсна.
Локтіс трубочист да кыдзи лэдзас трубаас ассьыс чугун гираа россӧ — тӧкӧтьӧ эз жугӧд юрсӧ Воробей Воробеичлысь.
Уськӧдчис сійӧ трубаысь ставнас са, трубочистсьыс на сьӧдджык, да пыр жӧ мӧдіс видчыны:
— Тайӧ нӧ тэ, Яша, мый вӧчан?
Тадзи ӧд менӧ и вины вермин...
— А ме нӧ мыйӧн тӧді, мый тэ трубаын пукалан?
А водзӧ видзчысьӧмӧнджык ов...
Чугун гиранас кӧ ме тэныд юрад кучки — тайӧ ӧмӧй лӧсьыд?
Йӧрш Йӧршовичлы тӧвъяснад эз жӧ вӧв зэв долыд.
Пырлывліс сійӧ пыдӧджык йирӧ да и вугравліс сэні быдса лунъясӧн.
И пемыд, и кӧдзыд, и вӧрзьыны абу окота.
Шочиника сійӧ волывліс юкмӧс дорӧ, кор чукӧстліс сійӧс Воробей Воробеич.
Лэбзяс сійӧ юкмӧс дорӧ юыштны ва дай горӧдас:
— Эй, Йӧрш Йӧршович, тэ ловъя-ӧ?
— Ловъя... — унзіль гӧлӧсӧн шыасьӧ Йӧрш Йӧршович. — Сӧмын век ун локтӧ.
Вообще лёк.
Миян ставныс узьӧны.
— И миянын, вокӧ, абу бурджык!
Мый вӧчан, лоӧ терпитны...
Ой, кутшӧм скӧр тӧлыс овлӧ!..
Тані, вокӧ, он унмовсь...
Ме век ӧти кок йылын чеччала, медым шонтысьны.
А йӧзыс видзӧдӧны да шуӧны: «Видзӧдлӧй, кутшӧм гажа воробей!»
Ак, кыдзкӧ эськӧ шоныдсӧ виччысьны!
Да тэ тай, вокӧ, бара нин узян?
А гожӧмнас бара аслас неприятностьяс.
Ӧтчыд кайварыш кык верст вӧтчис Воробей Воробеич бӧрся, и сійӧ муртса удитӧма юбердса эжӧр пӧвстӧ дзебсьыны.
— Ок, ӧдва ловйӧн мыні! — сьӧкыда лолалігтыр норасис сійӧ Йӧрш Йӧршовичлы. — Вот рӧзбойникыд!
Тӧкӧтьӧ эз кватит, а кватитіс кӧ — овсис эськӧ.
— Сійӧ тай миян сир кодь жӧ, — бурӧдіс Йӧрш Йӧршович. — Ме тожӧ неважӧн тӧкӧтьӧ эг сюр сы вомӧ.
Кыдз тай уськӧдчас ме бӧрся, быттьӧкӧ чардби.
А ме кыпӧдчи мукӧд посни черияскӧд да думайті, мый ваас пес чурка куйлӧ, а сійӧ тай, пес чуркаыд, кыдзи ме бӧрся уськӧдчас...
Мыйла сӧмын тайӧ сиръясыс олоны?
Шензя и ог вермы гӧгӧрвоны...
— И ме тшӧтш...
Тӧдан, меным кажитчӧ, мый кайварышыд коркӧ сирӧн вӧлӧма, а сирыс — кайварышӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ — рӧзбойникъяс.
2
Да, тадзи олісны да вылісны Воробей Воробеич да Йӧрш Йӧршович, тӧвъясын кынмисны, гожӧмнас радлісны, а гажа трубочист Яша весаліс ассьыс трубаяссӧ да сьыліс песняяс.
Быдӧнлӧн аслас удж, аслас радлунъяс и аслас шогъяс.
Ӧтчыд гожӧмнас трубочист помаліс ассьыс уджсӧ да муніс ю дорӧ мыськыны ас вывсьыс сасӧ.
Мунӧ да шутьлялӧ и друг кылӧ — ыджыд шум.
Мый сэтшӧмыс лоӧма?
А ю весьтын лэбачьяс сідзи и гартчӧны: и уткаяс, и дзодзӧгъяс, и чикышъяс, и ракаяс, и гулюяс.
Ставныс шумитӧны, горзӧны, сералӧны — нинӧм он гӧгӧрво.
— Эй ті, мый лои? — горӧдіс трубочист.
— А вот лои... — чипӧстіс збой Пыста. — Сэтшӧм тешкодь, сэтшӧм тешкодь!..
Видзӧдлы, мый миян Воробей Воробеич вӧчӧ...
Дзикӧдз дурмӧма.
Вӧсни-вӧсни гӧлӧсӧн серӧктіс Пыста, люг-легкерис бӧжнас да жбыркнитіс лэбис ю весьтті.
Кор трубочист матыстчис ю дорӧ, Воробей Воробеич сідзи и уськӧдчис сы вылӧ.
Ачыс страшнӧй сэтшӧм: вомсӧ паськӧдӧма, синъясыс ӧзйӧны, гӧныс сувтӧма.
— Эй, Воробей Воробеич, тэ мый тані, вокӧ, шумитан? — юаліс трубочист.
— Час, ме сылы петкӧдла! — скӧрысла тшӧкъялігтыр горзіс Воробей Воробеич. — Сійӧ ещӧ оз на тӧд, кутшӧм ме.
Ме сылы петкӧдла, проклятӧй Йӧрш Йӧршовичлы!..
Сійӧ кутас менӧ помнитны, рӧзбойник...
— Эн кывзы сылысь! — васянь горӧдіс трубочистлы Йӧрш Йӧршович. — Ставсӧ сійӧ пӧрйӧдлӧ.
— Ме пӧрйӧдла? — горзіс Воробей Воробеич. — А коді номырсӧ аддзис?
Ме пӧрйӧдла!..
Сэтшӧм госа номыр!
Ме сійӧс берег дорсьыс гудйышті...
Мыйта мырси...
Но, кокышті ме сійӧс дай нуа гортӧ, аслам позйӧ.
Менам ӧд семья... должен ме кӧрым новлыны...
Муртса ме жбыркниті номыртӧ нуигӧн ю весьтӧ, а проклятӧй Йӧрш Йӧршович — мед сійӧс сир ньылыштас! — кыдзи горӧдас: «Варыш!»
Повзьӧмла ме горӧді, номыр усис ваӧ, а Йӧрш Йӧршович сійӧс и ньылыштіс...
Тайӧ шусьӧ пӧръясьлыны?!
И некутшӧм варыш абу и вӧлӧма...
— Мый нӧ, ме шутиті, — дорйысис Йӧрш Йӧршович. — А номырыс збыльысь чӧскыд вӧлі.
Йӧрш Йӧршович дорӧ чукӧртчис быдсяма чериыс: гычьяс, мыкъяс, ёкышъяс, кельчияс, — кывзӧны да сералӧны.
Да, сюся шутитӧма Йӧрш Йӧршович важ друг вылас!
И ещӧ нин тешкодь вӧлі, кыдзи Воробей Воробеич кутіс косясьны сыкӧд.
Сідзи и усьласьӧ, сідзи и усьласьӧ, а босьтны нинӧм оз вермы.
— Виньды тэ менам номырӧн! — видчис Воробей Воробеич. — Ме мӧдӧс аслым гудъя.
Ӧбиднӧ сӧмын, мый Йӧрш Йӧршович пӧрйӧдліс менӧ да ме вылын жӧ и сералӧ.
А ме сійӧс ас ордӧ, керка вевт вылӧ, гӧститны корлі...
Бур друг, нинӧм и шуны!
Со и Яша трубочист тайӧс жӧ шуас...
Ми сыкӧд тожӧ дружнӧя олам, мукӧд дырйи весиг ӧтлаын сёйлывлам: сійӧ сёйӧ, а ме крӧшкияссӧ ӧкта.
— Энлӧй, другъяс, тайӧ делӧсӧ колӧ рӧссудитны, — шуис трубочист. — Сетӧй сӧмын меным первой мыссьыны.
Ме тіянлысь делӧтӧ сӧвесть серти видлала.
А тэ, Воробей Воробеич, неуна успокоитчыв...
— Ме прав, и повны меным нинӧмысь! — горзіс Воробей Воробеич. — А сӧмын ме петкӧдла Йӧрш Йӧршовичлы, кыдзи ме вылын шуткаяс шутитны...
Трубочист пуксис берег дорӧ, пуктіс изтор вылӧ сёян тыра тубрассӧ, мыськис кисӧ и чужӧмсӧ да шуис:
— Но, другъяс, ӧні мӧдам суд судитны...
Тэ, Йӧрш Йӧршович, — чери, а тэ, Воробей Воробеич, — лэбач.
Сідзи абу?
— Сідз, сідз!.. — горӧдісны ставныс: лэбачьяс и черияс.
— Мӧдам сёрнитны водзӧ!
Чери должен овны ваын, а лэбач воздухын.
Сідзи ме шуа?
Но вот...
А номыр, шуам, олӧ му пиын.
Бур.
Ӧні видзӧдӧй...
Трубочист разис ассьыс тубрассӧ, пуктіс из вылӧ сьӧд нянь тор, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сылӧн ӧбед кежлас, да шуис:
— Со видзӧдӧй: этайӧ мый татшӧмыс?
Тайӧ нянь.
Ме сійӧс нажӧвиті, и ме сійӧс сёя; сёя — ва юышта.
Сідз!
Сідзкӧ, ӧбедайтышта и некодӧс ог ӧбидит.
Чери да лэбач тожӧ кӧсйӧны ӧбедайтыштны...
А сёян тіян асланыд.
Мыйла нӧ вензьынысӧ?
Воробей Воробеич гудйис номырсӧ, трудитчис, и сідзкӧ, номырыс сылӧн...
— Энлӧй, дяденька... — кыліс лэбачьяс чукӧрын вӧсньыдик гӧлӧс.
Лэбачьяс вешйыштісны да лэдзисны водзӧ лыа вывті чеччалысь вӧсньыдик кока Истанӧс, коді матыстчис дзик трубочист дорӧдз.
— Дяденька, тайӧ абу збыль.
— Мый абу збыль?
— Да ӧд номырсӧ ме аддзи.
Со юалӧй уткаяслысь — найӧ аддзылісны.
Номырсӧ ме аддзи, а воробей локтіс дай гусяліс.
Трубочист чуймис.
Петіс дзик эз сійӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧ сідз!.. — думайтігтыр бормочитіс сійӧ. — Эй, Воробей Воробеич, тэ нӧ мый, збыльысь, пӧръясян?
— Тайӧ ог ме пӧръясь, а Истан пӧръясьӧ.
Уткаясыскӧд сійӧ сёрнитчӧма...
— Мыйкӧ неладнӧ, другӧ... гм... да!
Дерт, номыр сійӧ зэв ичӧтиктор, а сӧмын гусясьнытӧ абу лӧсьыд.
А коді гусяліс, сылы быть лоӧ пӧръясьны...
Сідзи ме висьтала?
Да...
— Вернӧ!
Вернӧ! — горӧдісны ставныс ӧтпырйӧ. — Но век жӧ рӧссудит тэ Йӧрш Йӧршовичсӧ Воробей Воробеичкӧд!
Коді на пиысь прав?..
Кыкнанныс шумитісны, кыкнанныс тышкасисны да ставнысӧ кок йылӧ сувтӧдісны.
— Коді прав?
Ак ті, озорникъяс, Йӧрш Йӧршович да Воробей Воробеич!
Збыльысь, озорникъяс.
Ме вот кыкнаннытӧ и накажита пример вылӧ...
Но, миритчӧй вай, ӧні жӧ!
— Вернӧ! — горӧдісны ставныс. — Мед миритчасны...
— А Истанӧс, коді трудитчӧма номыр перйигӧн, ме верда крӧшкиӧн, — решитіс трубочист. — Быдӧн и лоӧны дӧвӧльнӧйӧсь...
— Зэв бур! — бара горӧдісны ставныс.
Трубочист нюжӧдіс нин кисӧ няньысла, а сійӧ абу.
Пока трубочист сёрнитіс, Воробей Воробеич удитӧма сійӧс гусявны.
— Ак, рӧзбойник!
Ак, плут! — скӧрмисны став чериясыс и став лэбачьясыс.
И ставныс уськӧдчисны вӧтчыны гусясьысь бӧрся.
Няньторйыс вӧлі сьӧкыд, и Воробей Воробеич эз вермы лэбзьыны сійӧн ылӧ.
Сійӧс вӧтӧдісны буретш ю весьтын.
Уськӧдчисны гусясьысь вылӧ гырысь и посни лэбачьяс.
Ставныс сідзи и нетшкӧны, сӧмын крӧшкияс ваӧ лэбӧны, а сэсся и няньторйыс ставнас уси ваӧ.
Сэні нин черияс сы дорӧ кутчысисны.
Лыбис настоящӧй тыш черияс да лэбачьяс костын.
Чирйисны нянь торсӧ крӧшкиӧдз, быд чир кокалісны-сёйисны.
Нинӧм эз коль нянь торсьыс.
Кор няньыс быри, ставныслы лои яндзим.
Вӧтчисны воробей-вӧр бӧрся, да вӧтчигмозныс гусялӧм няньторсӧ и сёйисны.
А гажа трубочист Яша пукалӧ берег вылын, видзӧдӧ да сералӧ.
Вывті нин тешкодя ставыс артмис...
Ставныс пышйисны сы дорысь, коли сӧмын ӧти кузь кока Истан.
— А тэ нӧ мыйла он лэб став бӧрся? — юаліс трубочист.
— Лэби эськӧ, да тушаӧй ичӧт, дяденька.
Кокаласны менӧ гырысь лэбачьясыс...
— Но, вот тадзитӧ и лӧсьыдджык лоӧ, Истанӧ.
Кыкнанным ми колим тэкӧд ӧбедтӧг.
Буракӧ, этша на уджалім...
Локтіс берег дорӧ Алёнушка, кутіс юасьны гажа трубочист Яшалысь, мый лои, да тшӧтш сераліс.
— Кутшӧм найӧ ставныс бӧбӧсь, и чериясыс, и лэбачьясыс!
А ме эськӧ ставсӧ юки — и номырсӧ, и няньторсӧ, и некод эськӧ эз пинясь.
Неважӧн ме юки нёль яблок...
Папа вайис нёль яблок да шуӧ: «Юк шӧри - меным да Лизалы».
Ме и юки куим пельӧ: ӧти яблок сеті папалы, мӧдсӧ — Лизалы, а кыксӧ босьті аслым...
НОМ НОМОВИЧ — КУЗЬ НЫР ДА ГӦНА МИШ — ДЖЕНЬЫД БӦЖ ЙЫЛЫСЬ МОЙД
1
Тайӧ лои буретш луншӧр кадӧ, кор жарысла став номъясыс дзебсисны нюрӧ.
Ном Номович — Кузь Ныр пуксис паськыд турун кор улӧ дай унмовсис.
Узьӧ да кылӧ лёкысь горӧдӧм:
— Ой, батюшки!..
Ой, караул!..
Ном Номович петіс кор увсьыс да тожӧ горӧдіс:
— Мый лои?..
Мый ті равзанныд?
А номъяс лэбалӧны, дзизгӧны, тиньгӧны — нинӧм оз позь гӧгӧрвоны.
— Ой, батюшки!..
Миян нюрӧ ош воӧма да водӧма узьны.
Кыдзи водіс турун пӧвстӧ, сідзи и лязіс витсё номйӧс; кыдзи лолыштіс — сё ном ньылыштіс.
Ой, беда, вокъясӧй!
Ми ӧдва пышйим сы дорысь, а то эськӧ ставнымӧс лямӧдіс...
Ном Номович — Кузь Ныр сразу скӧрмис, скӧрмис и ош вылӧ и бӧб номъяс вылӧ, кодъяс тӧлктӧг тиньгисны.
— Эй ті, дугдӧй тиньгынытӧ! — горӧдіс сійӧ. — Вот ме ӧні жӧ муна да вӧтла оштӧ...
Зэв кокниа!
А ті сӧмын весьшӧрӧ горзанныд.
Ещӧ ёнджыка скӧрмис Ном Номович да лэбис.
Збыльысь, нюрын куйліс ош.
Пырӧма медся сук турунаинас, кӧні нэмсӧ овлісны номъяс, нюжӧдчӧма да нырнас чушкӧ, сӧмын шутьлялӧм кылӧ, быттьӧ кодкӧ трубаӧн ворсӧ.
Вот яндысьтӧм тварыд!
Пырӧма йӧз оланінӧ, весьшӧрӧ пӧгубитӧма сы мында ном лов да ещӧ и узьӧ сэтшӧм чӧскыда!
— Эй, дядя, тайӧ тэ кытчӧ пырӧмыд? — горӧдіс Ном Номович став вӧр тырнас, да сэтшӧм гораа, мый весиг ачыс повзис.
Гӧна Миш восьтіс ӧти синсӧ — некодӧс эз аддзы, восьтіс мӧд синсӧ — муртса аддзис, мый дзик сы ныр весьтын ном лэбалӧ.
— Тэныд мый колӧ, другӧ? — мурӧстіс Миш да тожӧ мӧдіс скӧравны: «Кыдзи нӧ, муртса на воді шойччыштны, а сэні кутшӧмкӧ мустӧмтор тиньгӧ».
— Эй, убирайтчы дзоньӧн-видзаӧн, дядя!..
Миш восьтіс кыкнан синсӧ, видзӧдліс дӧзмӧдчысь вылӧ, чушнитіс нырнас да дзикӧдз скӧрмис.
— Да мый тэныд колӧ, негоднӧй тварлы? — мурӧстіс сійӧ.
— Мун миян местаысь, а то ме шутитны ог любит...
Сёя тэнӧ пасьнад и ставнад.
Тешкодь лои ошлы.
Бергӧдчис сійӧ мӧдар бок вылас, тупкис ныр-вомсӧ лапанас да пырысь-пыр мӧдіс шкоргыны.
2
Лэбис Ном Номович аслас номъяс дінӧ да нюр пасьта горзӧ:
— Сюся и повзьӧді ме Гӧна Миштӧ...
Мӧдысь сэсся оз нин лок.
Дивуйтчисны номъяс, юалӧны:
— Но, а ӧні нӧ ошкыс кӧні?
— А ог и тӧд, вокъяс.
Ёна повзис, кор ме шуи сылы, мый оз кӧ мун, сёя.
Шутитнытӧ ӧд ме ог любит, ме веськыда сідзи и шуи: «Сёя».
Пола, мед эськӧ повзьӧмысла эз кӧть кув, пока ме тіян дорӧ лэби.
Мый жӧ, ачыс мыжа!
Кутісны тиньгыны номъяс, дзизгыны да дыр вензисны — мый налы вӧчны яндысьтӧм ошкӧд.
Некор на нюрын эз вӧвлы татшӧм шумыс.
Тиньгыны, тиньгисны да шуисны вӧтлыны ошкӧс нюрысь.
— Мед мунас аслас гортас, вӧрӧ, да сэні и узяс.
А нюрыс миян...
Ещӧ батьяс дай дедъяс на миян тайӧ нюрас овлісны.
Ӧти вежӧраджык Ном-мам сӧветуйтліс эновтны ошсӧ: мед узяс, а кор узьсяс — ачыс мунас; но сы вылӧ сідзи уськӧдчисны ставныс, мый коньӧр Ном-мам ӧдва удитіс дзебсьыны.
— Мунам, вокъяс! — горзіс ставсьыс медъёна Ном Номович. — Ми сылы петкӧдлам... да!
Лэбисны номъяс Ном Номович бӧрся.
Лэбӧны да тиньгӧны, весиг аслыныс страшнӧ лоӧ.
Воисны, видзӧдӧны, — а ош куйлӧ да оз вӧр.
— Ме тай шуи: коньӧр кулі повзьӧмысла! — ошйысис Ном Номович. — Жаль весиг неуна, видзӧдтӧ, мый ыджда ошкыс вӧлӧма.
— Да сійӧ, вокъяс, узьӧ, — тиньӧбтіс ичӧтик ном, коді матыстчылӧма дзик ош ныр дорӧдз да тӧкӧтьӧ абу пырӧма сэтчӧ форточкаӧ моз.
— Ак, яндысьтӧм син!
Ак, бессӧвестнӧй! — кутісны тиньгыны став номъясыс ӧтпырйӧ да кыпӧдісны пель чунӧдана шум. — Витсё номйӧс виис, сё номйӧс ньылыштіс и ачыс узьӧ, быттьӧ нинӧмыс абу вӧвлӧма...
А Гӧна Миш узьӧ да сӧмын нырнас шутьлялӧ.
— Тайӧ, другъяс, оз узь, сӧмын узьӧм улӧ лэччӧма! — горӧдіс Ном Номович да уськӧдчис ош вылӧ. — Час, ме ӧні сылы петкӧдла...
Эй, дядя, тырмас тэныд йӧй улӧ лэччысьны!
Кыдз тай уськӧдчас Ном Номович, кыдзи сатшкас кузь нырсӧ веськыда сьӧд ош ныр йылӧ, Мишыд сідзи и чеччыштіс, швачкис лапанас нырас, а Ном Номович быттьӧ абу и вӧвлӧма.
— Мый, дядя, эз кажитчы? — тиньгӧ Ном Номович. — Мун, а то ещӧ на лёкджык лоӧ...
Ме ӧд ӧні абу ӧтнам Ном Номович — Кузь Ныр, а мекӧд локтіс и менам дедушка, Ыджыд Ном — Кузьысь-Кузь Ныр, и ичӧтджык вок менам Ном — Лэчыд Ныр.
Мун, дядя!
— А ме ог мун! — бӧр кокъяс вылас пуксигмоз горӧдіс ош. — Ме тіянӧс ставнытӧ лямӧда!
— Ой, дядя, прӧста ошйысян...
Ном Номович бара лэбис да сатшкысис ошлы веськыда синмас.
Доймӧмысла ош равӧстіс, кучкис лапанас ныр-вомас, но нинӧм эз шед лапа улас, сӧмын тӧкӧтьӧ эз перйы синсӧ ёсь гыжнас.
А Ном Номович бергалӧ ош пель дорын да тиньгӧ:
— Ме тэнӧ сёя, дядя...
3
Дзикӧдз скӧрмис Миш.
Вужнас бертовтіс сійӧ быдса кыдз да мӧдіс сійӧн нӧйтны номъясӧс.
Сідзи и ӧвтчӧ мыйвынсьыс...
Нӧйтіс-нӧйтіс, весиг мудзис, а ни ӧти виӧм ном абу — ставныс бергалӧны сы гӧгӧр да лёкысь тиньгӧны.
Сэки Миш кватитіс сьӧкыд из да шыбитіс сійӧс номъяслы — бара некутшӧм тӧлк абу.
— Мый, вермин, дядя, — тиньгис Ном Номович. — А ме всё-таки сёя тэнӧ...
Дыр-ӧ, регыд-ӧ косясис Миш номъяскӧд, но шумыс вӧлі зэв уна.
Ылӧдз кыліс ошлӧн равзӧмыс.
А мыйта пу сійӧ бертлӧдліс, мыйта из бергӧдліс!..
Пыр сылы окота вӧлі вины первой Ном Номовичӧс: ӧд сійӧ со тані, дзик пель дорас, бергалӧ, а ош кучкас лапанас — и бара нинӧм, сӧмын ныр-вомсӧ ассьыс вирӧдз гыжъяліс.
Дзикӧдз эбӧссьыс петіс Миш.
Пуксис сійӧ бӧр кокъяс вылас, чушвартіс да выльтор думыштіс — мӧдіс быглясьны турун вылын, медым лязӧдны став ном царствосӧ.
Быглясис-быглясис Миш, но таысь бара нинӧм эз артмы, сӧмын ещӧ ёнджыка мудзис сійӧ.
Сэки ош сюйис ныр-вомсӧ нитш пӧвстӧ.
Ещӧ лёкджык лои - номъяс сапкысисны ош бӧжӧ.
Дзикӧдз скӧрмис ош.
— Энлӧй, ме петкӧдла тіянлы! — горзіс сійӧ сідзи, мый вит верст сайӧдз вӧлі кылӧ. — Ме тіянлы петкӧдла штука... ме... ме... ме...
Бӧрыньтчыштісны номъяс да виччысьӧны, мый лоӧ.
А Миш акробат моз пу йылӧ кавшасис, пуксис медся кыз ув вылас да равзӧ:
— Ноко, матыстчылӧй ӧні ме дорӧ...
Ставныдлысь ныръястӧ чегъяла!
Серӧктісны номъяс вӧсни гӧлӧснаныс да уськӧдчисны ош вылӧ став войсканас нин.
Тиньгӧны, бергалӧны, сюйсьӧны...
Дорйысис, дорйысис Миш, ас тӧдлытӧгыс ньылыштіс сё кымын номйӧс, тшӧкмуні, да мешӧк моз швачкысис-уси ув вылысь...
Но сувтіс, гыжъялыштіс доймӧм боксӧ да шуӧ:
— Но мый, верминныд?
Аддзылінныд, кутшӧм пелька ме чеччала пу йывсяньыс?
Ещӧ ёсьджык гӧлӧсӧн серӧктісны номъяс, а Ном Номович сідз и горзӧ:
— Ме тэнӧ сёя...
Ме тэнӧ сёя... сёя... сёя!
Дзикӧдз мудзис ош, эбӧссьыс петіс, а нюрысь мунны яндзим.
Пукалӧ сійӧ бӧр кокъяс вылас да сӧмын синъяснас лапйӧдлӧ.
Бедасьыс мездіс сійӧс лягуша.
Чеччыштіс вутш улысь, пуксис бӧр кокъяс вылас да шуӧ:
— Окота тіянлы, Микайлӧ Иванович, асьнытӧ весьшӧрӧ беспокоитны!..
Эн видзӧдӧй ті тайӧ лёкиник номъяс вылас.
Оз сулав.
— И збыль, оз сулав, — рад лои ош. — Ме ӧд сідз...
Мед найӧ ме дорӧ, ош гуӧ, воласны, да ме... ме...
Кыдз тай бергӧдчас Миш, кыдзи уськӧдчас нюрсьыд пышйыны, Ном Номович — Кузь Ныр вӧтчӧ сы бӧрся, вӧтчӧ да горзӧ:
— Ой, вокъяс, кутӧй!
Пышъяс ӧд ошкыд...
Кутӧй!
Чукӧртчисны став номъясыс, сӧветуйтчышталісны да шуисны: «Оз сулав!
Мед мунас — нюрыс ӧд миянлы коли!»
ПОВТӦМ КӦЧ — КУЗЬ ПЕЛЬ — КӦСӦЙ СИН — ДЖЕНЬЫД БӦЖ ЙЫЛЫСЬ МОЙД
Чужис вӧрын кӧч да быдторйысь поліс.
Трачмунас кӧнкӧ ув, жбыркнитас лэбач, усяс пу вылысь лым ёкмыль — кӧчлӧн сьӧлӧмыс коклябӧрас лэччас.
Кӧч поліс ӧти лун, поліс кык лун, поліс недель, поліс во, а сэсся сійӧ ыджыда быдмис да друг дӧзмис полӧмӧн овны.
— Некодысь ме ог пов! — горӧдіс сійӧ вӧр тырнас. — Вот ньӧти ог пов, и ставыс.
Чукӧртчисны пӧрысь ай кӧчьяс, котӧрӧн воисны посни кӧчпиян, кыссисны пӧрысь энь кӧчьяс — ставныс кывзӧны, кыдзи ошйысьӧ кӧч Кузьпель — Кӧсӧй Син — Дженьыд Бӧж, — кывзӧны да асланыс пельяслы оз веритны.
Эз на ещӧ вӧвлы сэтшӧмыс, медым кӧч некодысь эз пов.
— Эй тэ, Кӧсӧй Син, тэ и кӧинысь он пов?
— И кӧинысь ог пов, и ручысь, и ошкысь — некодысь ог пов.
Тайӧ нин вӧлі вывті тешкодь.
Водз лапаяснаныс нырвомнысӧ тупкӧмӧн серӧктыштісны том кӧчьяс, серӧктісны бур сьӧлӧма пӧрысь энь кӧчьяс, нюмъёвтісны весиг пӧрысь ай кӧчьяс, кодъяс сюрлывлӧмаӧсь нин руч лапаяс улӧ да тӧдлісны кӧинлысь пиньяссӧ.
Вывті нин тешкодь кӧч!..
Ой, кутшӧм тешкодь!..
И ставныслы друг гажа лои.
Пондісны тімбылясьны, чеччавны, ёрта-ёртсӧ панъявны, быттьӧ ставныс йӧймисны.
— Да мый сэні дырсӧ сёрнитны! — горзіс дзикӧдз ышмӧм кӧч. — Сюрас кӧ меным кӧин, ме ачым сійӧс сёя...
Ок, кутшӧм тешкодь кӧч!
Ок, кутшӧм сійӧ йӧй!...
Ставныс аддзӧны, мый сійӧ и тешкодь и йӧй, и ставныс сералӧны.
Горзӧны кӧчьяс кӧин йылысь, а кӧин быттьӧкӧ сэні и вӧлӧма.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс сійӧ аслас кӧин могъяснас, тшыгъяліс да сӧмын думыштіс: «Вот эськӧ лӧсьыд вӧлі кӧчӧс сёйыштны!» — и друг кылӧ, кӧнкӧ дзик матын кӧчьяс горзӧны да сійӧс, руд кӧинӧс, казьтылӧны.
Пыр жӧ сувтіс сійӧ, исыштіс воздухсӧ да кутіс гусьӧник матыстчыны.
Дзик матӧдз нин матыстчис кӧин ышмӧм кӧчьяс дорӧ, кылӧ, кыдзи найӧ сы вылын сералӧны, а медся ёна — баквал кӧч Кӧсӧй Син — Кузь Пель — Дженьыд Бӧж.
«Э, вокӧ, энлы, вот тэнӧ ме и сёя!» — думыштіс руд кӧин да кутіс видзӧдны, кутшӧм кӧч ошйысьӧ аслас повтӧмлуннас.
А кӧчьяс нинӧм оз аддзыны да гажӧдчӧны ещӧ на ёнджыка.
Помасис сійӧн, мый ошйысьысь кӧч кайис мыр вылӧ, сувтіс бӧр кокъяс вылас да кутіс висьтавлыны:
— Кывзӧй ті, трусъяс!
Кывзӧй и видзӧдӧй ме вылӧ.
Вот ӧні ме петкӧдла тіянлы ӧтитор.
Ме... ме... ме...
Сэки бакваллӧн кывйыс быттьӧкӧ кынмис.
Кӧч аддзис сы вылӧ видзӧдысь кӧинӧс.
Мукӧдъясыс эз аддзыны, а сійӧ аддзис да эз лысьт весиг лолыштнысӧ.
Водзӧ лои дзик вӧвлытӧмтор.
Баквал-кӧч мач моз чеччыштіс вывлань да повзьӧмысла уси веськыда кӧинлы паськыд плеш вылас, быгыльтчис кӧин мыш вывті, ещӧ ӧтчыд бергӧдчис воздухас да сэсся сэтшӧм ӧдйӧ кутіс пышйыны, мый, кажитчӧ, дась вӧлі ас ку письыс петны.
Дыр котӧртіс коньӧр кӧч, котӧртіс, кытчӧдз дзикӧдз эбӧссьыс эз пет.
Сылы пыр кажитчис, мый кӧин вӧтчӧ сы бӧрся да вот-вот кватитас сійӧс аслас пиньяснас.
Медбӧрын дзикӧдз эбӧссьыс петіс коньӧр, кунис синъяссӧ да кулӧма моз тупыльтчис куст улӧ.
А кӧин тайӧ кадас котӧртіс мӧдарлань.
Кор кӧч уси кӧин вылӧ, кӧин чайтіс, мый кодкӧ сылы лыйис.
И кӧин пышйис.
Вӧрсьыд ӧд мукӧд кӧчьясӧс на позьӧ аддзыны, а тайӧ вӧлӧм кутшӧмкӧ дурмӧм кӧч.
Дыр эз вермыны воны ас садяныс мукӧд кӧчьяс.
Коді котӧртіс куст пӧвстӧ, коді дзебсис мыр сайӧ, коді водіс гуӧ.
Сэсся ставныс дӧзмисны дзебсьӧмӧн овны да, кодъяс повтӧмджыкӧсь, вочасӧн кутісны мыччысьлыны-видзӧдлыны.
— А бура и повзьӧдіс кӧинтӧ миян кӧчным! — шуисны ставныс. — Эз кӧ вӧв сійӧ, миянлы эськӧ ловйӧн не мунны сэтысь.
Но кӧні нӧ сійӧ, миян повтӧм кӧчным?
Мӧдісны корсьны.
Ветлӧдлісны, ветлӧдлісны, некӧн абу повтӧм кӧчыд.
Эз-ӧ сёй нин сійӧс кутшӧмкӧ мӧд кӧин?
Дыр мысти аддзисны жӧ: куйлӧ гуын куст улын да повзьӧмысла муртса ловъя.
— Молодец, Кӧсӧй! — ӧттшӧтш горӧдісны став кӧчьясыс. — Ай да Кӧсӧй!..
Бура и повзьӧдін тэ пӧрысь кӧинӧс.
Аттьӧ, вокӧ!
А ми чайтім, мый тэ прӧста ошйысян.
Повтӧм кӧч пыр жӧ збодермис.
Петіс аслас гуысь, пырк-пырк керис, читкыртіс синъяссӧ да шуис:
— А ті эськӧ кыдзи чайтінныд?
Эк ті, трусъяс!...
Тайӧ лунсяньыс повтӧм кӧч ачыс кутіс веритны, мый збыль некодысь оз пов.
РАКА — СЬӦД ЮР ЙЫЛЫСЬ ДА ВИЖ КАНАРЕЙКА ЙЫЛЫСЬ МОЙД
Пукалӧ Рака кыдз вылын да котшкӧдӧ нырнас увйӧ: котш-котш.
Весаліс нырсӧ, видзӧдліс гӧгӧр да кыдз тай кравӧстас:
— Карр!.. карр!..
Забор вылын вугралысь Васька кань повзьӧмысла тӧкӧтьӧ эз усь да заводитіс броткыны:
— Аттӧ, тэнӧ босьтіс, сьӧд юр!
Сетӧма жӧ енмыс татшӧм горштор!..
Мый вылӧ радлан?
— Вешйы!
Некор меным, он ӧмӧй аддзы?
Ок, кутшӧма некор!..
Карр-карр-карр!..
И пыр кутшӧмкӧ делӧяс да делӧяс.
— Мудзӧмыд, коньӧрӧй! — серӧктіс Васька.
— Лань, боктӧ пӧжысь!
Тэ со бок розявтӧдзыд куйлӧмыд, ӧтитор сӧмын и тӧдан — шонді водзын шонтысьны, а ме со асывсяньыс спокой ог аддзыв: дас керка вевт вылын нин пукалі, карджынсӧ кытшовті, быд пельӧс видзӧдалі.
А ещӧ колӧ на кӧлӧкӧльня вылӧ лэблыны, рынок вылӧ волыны, град йӧръясын гудйысьыштны...
Да мый ме тэкӧд кадсӧ весьшӧрӧ вошта — некор меным.
Дзик некор!
Медбӧръяысь рака котшнитіс нырнас увйӧ, пырк-пырккерис да сӧмын на кӧсйис лэбзьыны, кыдзи кыліс лёкног горзӧм.
Лэбис воробей стая, а на водзын — кутшӧмкӧ ичӧтик виж лэбач.
— Кутӧй, вокъяс, сійӧс... ой, кутӧй! — горзісны пышкайяс.
— Мый тайӧ?
Кытчӧ? — горӧдіс Рака да пышкайяс бӧрся уськӧдчиг.
Дасысь кымын ӧвтыштіс Рака бордъяснас дай вӧтӧдіс воробей стаяӧс.
Виж лэбач дзикӧдз нин петӧма эбӧссьыс да уськӧдчис ичӧтик садйӧ, кӧні быдмисны сирень, сэтӧр да льӧм кустъяс.
Сійӧ кӧсйис дзебсьыны сы бӧрся вӧтчысь пышкайясысь.
Виж лэбач йӧршитчис куст улӧ, а Рака — сы дорын нин.
— Тэ коді татшӧмыс лоан? — кравӧстіс сійӧ.
Пышкайяс сявмунісны куст пасьтала, быттьӧ кодкӧ анькытш китыр койыштіс.
Найӧ скӧрмисны виж лэбач вылӧ да кӧсйисны сійӧс кокавны.
— Мыйысь ті сійӧс ӧбижайтанныд? — юаліс Рака.
— А мыйла сійӧ виж? — ӧтпырйӧ горӧдісны став пышкайяс.
Рака видзӧдліс виж лэбач вылӧ: збыль, сійӧ ставнас виж, — довкнитіс юрнас да шуис:
— Ак ті, озорникъяс!...
Ӧд тайӧ дзик абу лэбач!...
Лэбачьясыс ӧмӧй татшӧмӧсь овлӧны?..
Но ті убирайтчӧй...
Меным колӧ сёрнитыштны тайӧ шемӧсыскӧд.
Сійӧ сӧмын кӧсйӧ кажитчыны лэбачӧн.
Воробейяс кутісны чивзыны, шумитны, ещӧ ёнджыка скӧрмисны, а вӧчны нинӧм — колӧ убирайтчыны.
Ракакӧд уна он сёрнит: сідзи сетыштас нырнас, мый и лолыд петас.
Воробейясӧс вӧтлӧм бӧрын рака пондіс юасьны виж лэбачлысь, коді сьӧкыда лолаліс да нора видзӧдіс аслас ичӧтик сьӧд синъяснас.
— Коді тэ сэтшӧмыс лоан? — юаліс Рака.
— Ме Канарейка...
— Смотри эн пӧръясь, а то лёк лоӧ.
Не ме кӧ, пышкайяс эськӧ тэнӧ кокалісны...
— Збыль, ме — Канарейка.
— Кысь тэ усин?
— А ме олі садӧкын... садӧкын и чужи, и быдми, и олі.
Меным век окота вӧлі лэбалыштны, кыдзи мукӧд лэбачьясыс.
Садӧкыс вӧлі ӧшинь вылын, и ме пыр видзӧді лэбачьяс вылӧ...
Сэні налы вӧлі зэв гажа, а садӧкын сэтшӧм дзескыд.
Но вот, Алёнушка ныв ӧтчыд вайис чашкаӧн ва, восьтіс ӧдзӧссӧ, да ме и лэби.
Лэбалі, лэбалі жырйӧдыс, сэсся форточка пырыс и лэби.
— Мый нӧ тэ вӧчин садӧкас?
— Ме лӧсьыда сьыла.
— Нокӧ, сьылышт.
Канарейка сьылыштіс.
Рака пӧлӧстіс юрсӧ да мӧдіс шензьыны:
— Тайӧс тэ шуан сьылӧмӧн?
Ка-ка-ка!
Бӧбӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь тэнад кӧзяинъясыд, татшӧм сьылӧмсьыд кӧ тэнӧ вердісны.
Налы кӧ зэв нин окота кодӧскӧ вердны, мед инӧ вердісны бурджык сьылысьясӧс, например, кӧть менӧ.
Ӧнтай ме сідзи кравӧсті, мый плут Васька кань тӧкӧтьӧ эз усь забор вылысь.
Вот тайӧ сьылӧм!..
— Ме тӧда Васькатӧ...
Медся страшнӧй зверыс.
Кымынысь сійӧ матыстчывліс миян садӧк дорӧ.
Синъясыс турунвижӧсь, сідзи и ӧзйӧны, чургӧдас гыжъяссӧ...
— Но, кодлы страшнӧй, а кодлы и абу.
Плут сійӧ ыджыд — тайӧ вернӧ, а страшнӧйыс нинӧм абу.
Но ладнӧ, та йылысь мӧдысь сёрнитам...
А меным всё-таки оз веритсьы, мый тэ настоящӧй лэбач.
— Збыль, тётя, ме лэбач, збыльысь лэбач!
Став канарейкаясыс - лэбачьяс...
— Ладнӧ, ладнӧ, аддзам...
А вот кыдзи тэ овны кутан?
— Меным оз уна ков: некымын ид тусь, сакар тор, сукартор — ме и пӧт.
— Аддзан, кутшӧм барыня!
Олан на тані и сакартӧг, а ид тусьястӧ кыдзкӧ-мыйкӧ корсян.
Тэ меным сьӧлӧм вылӧ воан.
Кӧсъян мекӧд ӧтвылысь овны?
Кыдз вылын менам зэв бур поз.
— Аттьӧ.
Сӧмын тай пышкайяс...
— Пондан мекӧд овны, некод чуньнас оз лысьт вӧрзьӧдны.
Оз сӧмын воробейяс, весиг плут Васька бура тӧдӧ менсьым характерӧс.
Ме ог радейт шмонитны...
Канарейка пырысь-пыр збоймис да лэбис Ракакӧд.
Нинӧм и шуны, рака поз бур, вӧлі кӧ эськӧ ещӧ сукартор да сакар тор.
Мӧдісны Рака овны да вывны Канарейкакӧд ӧти позйын.
Рака кӧть и радейтліс корсюрӧ броткыштны, но сійӧ эз вӧв скӧр лэбач.
Сы характерын главнӧй тырмытӧмторнас вӧлі сійӧ, мый сійӧ быдӧн вылӧ вежаліс, а асьсӧ чайтіс ӧбидитӧмаӧн.
— Но мыйӧн меысь бурджыкӧсь бӧб курӧгъяс?
А найӧс вердӧны, найӧс дӧзьӧритӧны, видзӧны, — норасис сійӧ Канарейкалы. — Босьтам кӧть гулюясӧс.
Кутшӧм наысь тӧлк, а оз-оз, дай шыбитасны налы зӧр китыр.
Тожӧ бӧб лэбач!..
А ме муртса матыстча, менӧ пыр и пондасны вӧтлыны.
Тайӧ нӧ лӧсьыд ӧмӧй?
Да ещӧ и видчӧны на: «Ак пӧ тэ, Рака!..»
А тэ казялін, мый ме бурджык мукӧдъяссьыс, дай мичаджык?..
Но, шуам, ас йывсьыд абу зэв лӧсьыд сёрнитны, но ӧд асьныс заставляйтӧны.
Сідз ӧд?
Канарейка сӧглашайтчис быдторйӧн:
— Да, тэ ыджыд лэбач!..
— Вот сійӧ и эм.
Видзӧны жӧ попугайясӧс садӧкын, дӧзьӧритӧны, а мыйӧн попугайыд меысь бурджык?
Сідз — медся бӧб лэбач.
Сӧмын и тӧдӧ, мед горзыны да броткыны, а некод оз вермы гӧгӧрвоны, мый броткӧ.
Сідз ӧд?
— Да, миян тожӧ вӧлі попугай да ставнымӧс ёна дӧзмӧдліс.
— Да этша ӧмӧй и мукӧд лэбачыс, кодъяс код тӧдас мыйла свет вылас олӧны!..
Скворецъяс, например, локтасны йӧйяс моз, код тӧдас кысянь, оласны гожӧмсӧ да бӧр лэбасны.
Сідзжӧ чикышъяс, пыстаяс, соловейяс — да этша ӧмӧй быдпӧлӧс шаляй-валяйыд чукӧрмас!
Ни ӧти прамӧй лэбач...
Муртса-муртса кӧдздӧдыштас — и давай пышйыны, кытчӧ синныс видзӧдӧ.
Збыльысьсӧ, Рака да Канарейка эз гӧгӧрвоны ёрта-ёртнысӧ.
Канарейка эз гӧгӧрво вӧля вылын олӧмсӧ, а Рака эз гӧгӧрво невӧляын олӧмсӧ.
— Неужели тэныд, тётя, некод ид тусь некор эз шыбитлыв? — шензис Канарейка. — Весиг ӧти ид тусь?
— Кутшӧм тэ бӧб...
Кутшӧм сэн ид тусьяс?
Видзӧд сӧмын, мед эз вины беддьӧн либӧ изйӧн.
Йӧзыс вывті скӧрӧсь...
Тайӧ бӧръя кывъясыскӧд Канарейка некыдз эз вермы сӧгласитчыны, сы вӧсна мый йӧзыс сійӧс вердлісны.
Гашкӧ, тайӧ Ракалы тадз кажитчӧ...
Но колӧ шуны, мый регыд и Канарейка гӧгӧрвоис, кутшӧм скӧрӧсь йӧзыд.
Ӧтчыд Рака пукаліс забор вылын, друг дзик сы юр весьтті шутёвтіс сьӧкыд из.
Мунісны туй кузя велӧдчысьяс, аддзисны забор вылысь Ракаӧс — кыдзи нӧ он шыбит сылы изйӧн?
— Но мый, ӧні аддзылін? — керка вевт вылӧ лэбӧм бӧрын юаліс Рака. — Найӧ Ставныс татшӧмӧсь, йӧзыд.
— Тэ, тётя, мыйӧнкӧ, гашкӧ, дӧзмӧдін найӧс?
— Дзик нинӧмӧн.
Прӧстӧ сідз скӧралӧны.
Найӧ ме вылӧ ставныс лӧгалӧны...
Канарейкалы жаль лои коньӧр Ракаыд, кодӧс некод-некод эз радейт.
Тадзи и овнытӧ оз позь...
Врагъясыс вӧліны мыйттӧм колӧ.
Например, Васька кань...
Кутшӧм югъялан синъясӧн видзӧдлывліс сійӧ лэбачьяс вылӧ, узьӧм улӧ сетчывліс, и Канарейка ас синнас аддзыліс, кыдзи сійӧ сапкис-кватитіс ичӧтик, тӧлктӧм на пышкайпиӧс, сӧмын лыясыс мӧдісны мурчкакывны, а гӧнъясыс лэбзисны...
Страшнӧ!
Сэсся варышъяс — тожӧ бурӧсь: первой шлывгӧны борднысӧ вӧрӧдтӧг, а сэсся из моз усьӧны кутшӧмкӧ видзчысьтӧм лэбач вылӧ.
Канарейка аддзыліс сідзжӧ, кыдзи варыш нуис чипанӧс.
Но, колӧ шуны, Рака эз пов ни каньясысь, ни варышъясысь да весиг ачыс эз вӧв прӧтив чӧсмасьыштны ичӧтик лэбачӧн.
Первойсӧ Канарейка эз верит, кытчӧдз эз аддзыв ас синнас.
Ӧтчыд сійӧ аддзис, кыдзи воробейяс дзонь стаяӧн вӧтчисны Рака бӧрся.
Лэбӧны, чивзӧны, тшетшкӧны...
Канарейка повзис садь быртӧдзыс да дзебсис позйӧ.
— Вай, вай, — рака поз гӧгӧр лэбалігтыр лёкысь горзісны воробейяс. — Мый нӧ тайӧ?
Тайӧ жӧ рӧзбой!..
Рака пырис позъяс, и повзьӧм Канарейка аддзис, мый сійӧ гыжъяс костас вайӧма кулӧм, вирӧссьӧм пышкайпиӧс.
— Тётя, мый ті вӧчад?
— Ланьт! — горӧдіс Рака.
Синъясыс сылӧн вӧліны страшнӧйӧсь, сідзи и югъялӧны...
Повзьӧмысла Канарейка кунис синъяссӧ, медым не аддзыны, кыдзи Рака пондас косявлыны коньӧр пышкайпиӧс.
«Ӧд тадзнадтӧ сійӧ и менӧ коркӧ сёяс», — думайтіс Канарейка.
Сёйыштӧм бӧрас Рака пыр лолі бурджыкӧн.
Весалас нырсӧ, пуксяс лӧсьыдджыка кытчӧкӧ ув вылӧ да чӧскыда вугралӧ.
Вообще, кыдзи казяліс Канарейка, тётяыс вӧлӧма вывті горш да нинӧмӧн оз зывӧкты.
То нянь тор кыскӧ, то сісьмӧм яй тор, то кутшӧмкӧ шыбласъяс, кодъясӧс корсис помӧй гуясысь.
Бӧръяыс вӧлі Ракалӧн радейтана уджӧн, и Канарейка некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм удовольствие лукйысьны помӧй гуясын.
Но и мыжавны Ракаӧс вӧлі сьӧкыд: быд лун сійӧ сёйис сы мында, мыйта эськӧ эз сёйны кызь канарейка.
И став тӧждысьӧмыс Ракалӧн вӧлі сӧмын сёйӧм йылысь.
Пуксяс кутшӧмкӧ керка вевт вылӧ да видзӧдӧ гӧгӧр.
Кор Ракалы вӧлі дыш аслыс корсьны сёянсӧ, сійӧ мудеритліс.
Аддзас, мый воробейяс мыйкӧ кокалӧны, пыр и уськӧдчас.
Быттьӧ бокӧ лэбӧ, а ачыс горштырнас горзӧ:
— Ок, некор меным... дзик некор!
Лэбас, кватитас сёянторсӧ, и быттьӧ эз и вӧвлы.
— Ӧд тайӧ абу лӧсьыд, тётя, мырддьыны йӧзлысь сёян, — шуис ӧтчыд дӧзмӧм Канарейка.
— Абу лӧсьыд?
А ме кӧ пыр сёйны кӧсъя?
— И мукӧдыс кӧсйӧны жӧ...
— Но, мукӧдыс асьныс ас вӧснаыс тӧждысясны.
Сійӧ ӧд тіянӧс, нежнӧйясӧс, садӧкъясын быдӧн вердӧны, а миянлы ставсӧ лоӧ аслыным корсьны.
Да и сідз, уна-ӧ тэныд либӧ пышкайлы колӧ?..
Кокалыштан тусьяс — лунтыр пӧт.
Гожӧмыс коли тӧдлытӧг.
Шондіыс лои быттьӧкӧ кӧдзыдджык, а луныс — дженьыдджык.
Заводитіс зэрны, пӧльыштіс кӧдзыд тӧв.
Канарейка чувствуйтіс асьсӧ медся шудтӧм лэбачӧн, торъя нин кор вӧлі зэрӧ.
А Рака быттьӧ нинӧм оз и казяв.
— Мый нӧ сыысь, зэрӧ кӧ, — шензис сійӧ. — Зэрас-зэрас и дугдас.
— Да ӧд кӧдзыд, тётя!
Ок, кутшӧм кӧдзыд!..
Торъя нин вӧлі лӧсьыдтӧм войяснас.
Кӧтасьӧм Канарейка ставнас тіраліс.
А Рака ещӧ и скӧралӧ:
— Эстшӧм нежнӧй!...
Тайӧ на ӧмӧй лоӧ, кор кӧдздӧдас да кутас лымъявны.
Ракалы лолі весиг ӧбиднӧ.
Кутшӧм нӧ тайӧ лэбач, полӧ кӧ и зэрысь, и тӧлысь, и кӧдзыдысь?
Тадзтӧ и овны вӧльнӧй светас оз позь.
Сійӧ бара пондіс думайтны, лэбач-ӧ тайӧ Канарейкаыс.
Буракӧ, сӧмын лэччӧма лэбач улӧ...
— Збыль, тётя, ме самӧй настоящӧй лэбач! — синва сорӧн эскӧдіс Канарейка. — Сӧмын меным кӧдзыд овлӧ...
— То-то, видзӧд!
А меным век кажитчӧ, мый тэ сӧмын лэччӧмыд лэбач улӧ...
— Абу, збыль, ог лэччысь!
Мукӧддырйи Канарейка чорыда думыштчывліс аслас олӧм йылысь.
Пӧжалуй, бурджык вӧлӧма кольччыны садӧкӧ...
Сэні и шоныд, и кынӧмыд пыр пӧт.
Сійӧ весиг некымынысь лэблывліс ӧшинь дорас, кӧні сулаліс сылӧн рӧднӧй садӧкыс.
Сэні нин пукалісны кык выль канарейка да сылы вежалісны.
— Ок, кутшӧм кӧдзыд! — нора чипӧстіс кынмысь Канарейка. — Лэдзӧй менӧ гортӧ.
Ӧтчыд асывнас, кор Канарейка мыччысис рака позйысь, сійӧс шемӧсмӧдіс шуштӧм картина: войнас муыс ставнас тупкысьӧма лымйӧн, быттьӧ еджыд эшкынӧн.
Ставыс гӧгӧр вӧлі еджыд.
Но медлёкыс вӧлі сыын, мый лымйыс вевттьӧма став тусьяссӧ, кодъясӧс сёйліс Канарейка.
Кольӧма пелысь, но Канарейка эз вермы сёйны тайӧ шома ягӧдсӧ.
Рака — сійӧ пукалӧ пелысь пу вылын, кокалӧ пелысьсӧ да ошкӧ:
— Ок, кутшӧм чӧскыд ягӧд!..
Кык лун тшыгъялӧм бӧрын Канарейка дзикӧдз шогӧ уси...
Мый сэсся водзӧсӧ лоӧ?..
Тадзнад позьӧ и тшыгла кувны.
Пукалӧ Канарейка да шогсьӧ.
Друг сійӧ аддзӧ — котӧртісны садйӧ сійӧ жӧ велӧдчысьясыс, кодъяс Ракалы изъясӧн шыблавлісны, пукталісны муӧ дзугъяс, кисьталісны чӧскыд шабді кӧйдыс да пышйисны.
— Да найӧ ньӧти абу скӧрӧсь, тайӧ детинкаясыс, — дзуг вылӧ видзӧдіг радліс Канарейка. — Тётя, меным челядь сёян вайисны!
— Нинӧм шуны, бур сёян! — броткис Рака. — Эн и думайт тэ сэтчӧ ныртӧ сюйны...
Кылан?
Кыдзи сӧмын мӧдан кокавны тусьяссӧ, пыр и шедан дзугъяс.
— А сэсся мый лоӧ?
— Сэсся бара садӧкӧ йӧртасны.
Думыштчис Канарейка — и сёйны окота, и садӧкӧ абу окота веськавны.
Дерт, и кӧдзыд и тшыг, а всё-таки вӧля вылад лӧсьыдджык, торъя нин кор оз зэр.
Некымын лун кутчысис-крепитчис Канарейка, но тшыг кынӧмыд велӧдас, пуксис сійӧ сам вылӧ дай сюрис дзугйӧ.
— Бур йӧзӧй, караул!.. — нора чипсіс сійӧ. — Некор нин сэсся ог мӧд...
Мед тшыгла кула садӧкӧ веськалӧм дорысь!
Канарейкалы ӧні кажитчис, мый рака поз кындзи свет вылын нинӧм абу бурджыкыс.
Дерт, вӧвлі и кӧдзыд и тшыг, а всё-таки ас вӧля.
Кытчӧ окотитан, сэтчӧ и лэбан...
Сійӧ весиг бӧрддзис.
Вот локтасны детинкаяс да бара пуксьӧдасны сійӧс садӧкӧ...
Сы шуд вылӧ, сэті вӧлі лэбӧ Рака да аддзис, мый делӧыс лёк.
— Ак тэ, йӧюк!.. — видчис сійӧ. — Ӧд ме шулі тэныд, эн вӧрзьӧд самсӧ.
— Дона тётяӧй, ме сэсся некор ог мӧд...
Рака ас кадӧ воис.
Детинкаяс котӧртісны нин, медым кутны шедӧмторсӧ, но Рака удитіс орӧдны вӧсни сисӧ, и Канарейка бара лои вӧля вылын.
Детинкаяс дыр вӧтлысисны проклятӧй Рака бӧрся, шыблалісны сылы бедьясӧн и изъясӧн да видісны.
— А, кутшӧм лӧсьыд! — аслас позйӧ веськалӧм бӧрын радуйтчис Канарейка.
— Мися жӧ лӧсьыд.
Видзӧд тэ менам! — броткис Рака.
Канарейка бара овмӧдчис рака позйӧ да эз нин норась ни кӧдзыд вылӧ, ни тшыгъялӧм вылӧ.
Ӧтчыд Рака лэбис муяс вылӧ сёян корсьны дай узьмӧдчис сэтчӧ, а кор локтіс гортас — куйлӧ Канарейка вывлань кокъясӧн.
Рака пӧлӧстліс юрсӧ, видзӧдліс да шуис:
— Шуи ӧд ме, мый тайӧ абу лэбач!
{С. Маршак @ Дас кык тӧлысь @ беллетристика @ С. Маршак. Дас кык тӧлысь @ 1953 @}
С. Маршак. Дас кык тӧлысь
— Тӧдан-ӧ тэ, кымын тӧлысь воын?
— Дас кык.
— А кыдзи найӧс шуӧны?
— Тӧвшӧр, урасьӧм, рака, косму, ода-кора, лӧддза-номъя, сора, моз, кӧч, йирым, вӧльгым, ӧшым.
Сӧмын на помасяс ӧти тӧлысь, пыр жӧ заводитчӧ мӧд.
И некор на эз вӧвлы сідзи, медым урасьӧм тӧлысь воис водзджык тӧвшӧр тӧлысьысь, а ода-кора тӧлысь панйис косму тӧлысьӧс.
Тӧлысьяс мунӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс да некор оз паныдасьлыны.
Но йӧз висьталӧны, быттьӧкӧ гӧраяса страна Богемияын вӧвлӧма нывка, коді аддзылӧма став дас кыкнан тӧлысьсӧ ӧтпырйӧ.
Кыдзи жӧ тайӧ лои?
А со кыдзи.
Ӧти ичӧтик сиктын овлӧма скӧр да скуп нывбаба — аслас нылыскӧд да тьӧтпом нывкӧд.
Ассьыс нывсӧ сійӧ радейтлӧма, а тьӧтпом нылыс нинӧмӧн сылы эз вермыв угодитны.
Мый кӧть вӧчас тьӧтпом ныв — ставыс абу сідзи, кыдзи кӧть бергӧдчас — ставыс абу сы ног.
Нылыс быдса лунъясӧн туплясис вольпасьын да сёйис преникъяс, а тьӧтпом нывлы асывсянь войӧдз и пуксьыштны вӧлі некор: то ва ваяв, то вӧрысь кос ньӧръяс кыскы, то ю дорын кӧлуй пожъяв, то градъяс вылысь ёг весав.
Тӧдліс сійӧ и тӧвся кӧдзыд, и гожся жар, и тувсов тӧв, и арся зэр.
Сы вӧсна, гашкӧ, и удайтчис сылы ӧтчыд аддзывны став дас кыкнан тӧлысьсӧ ӧтпырйӧ.
Вӧлі тӧв.
Локтӧ вӧлі тӧвшӧр тӧлысь.
Лымсӧ нӧбаліс сы мында, мый ӧдзӧсъяс дорысь сійӧс ковмис зыртны зыръясӧн, а вӧрын, гӧра йылын, пуяс сулалісны джынвыйӧ тола пиын да весиг эз вермыны копрасьны, кор на вылӧ пӧльыштліс тӧв.
Йӧз пукалісны гортъясаныс да ломтісны пачьяс.
Татшӧм кадӧ, рытъя вылыс, скӧр тьӧтка восьтыліс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс, кыдзи нӧбалӧ турӧбыс, а сэсся бӧр локтіс шоныд пач дорӧ да шуис тьӧтпом нылыслы:
— Ветлін тэ эськӧ мед вӧрӧ да нетшкин сэтысь лымдорчачаяс.
Аски тэнад чойыд нимлун пасйысь.
Нывка видзӧдліс тьӧткаыс вылӧ: шмонитӧ али збыльысь ыстӧ сійӧс вӧрӧ?
Страшнӧ ӧні вӧрын!
Да и кутшӧм нӧ лымдорчачаяс тӧв шӧрын?
Рака тӧлысьысь водзджык муюгыдас найӧ оз и петны, кӧть мый дыра найӧс корсь.
Сӧмын вошан вӧрас, вӧян толаас.
А чойыс шуӧ сылы:
— А вошан кӧ, бӧрдны тэ вӧсна некод оз кут!
Мун да дзоридзьястӧг бӧр эн лок.
Со тэныд кӧрзина.
Бӧрддзис нывка, гартыштчис киссьӧм чышъянӧн да петіс керкаысь.
Тӧлыс лымйӧн тыртӧ сылысь синъяссӧ, нетшкӧ юр вывсьыс чышъянсӧ.
Мунӧ сійӧ, ӧдва восьлалӧ толаӧд.
Пыр пемыдджык лоӧ гӧгӧр.
Небесаыс сьӧд, ни ӧти кодзувӧн му вылӧ оз видзӧд, а му тӧкӧтьӧ югыдджык.
Тайӧ лым вӧснаыс.
Со и вӧр.
Тані нин дзик пемыд — ассьыд киястӧ он аддзы.
Пуксис нывка пӧрӧм пу вылӧ да пукалӧ.
Ӧткодь, думайтӧ, кӧть кӧні кынмы.
И друг ылын пуяс костӧд югнитіс битор — быттьӧкӧ увъяс костӧ кодзув дзугсьӧма.
Чеччис нывка да мӧдӧдчис тайӧ би вылас.
Вӧйласьӧ толаясӧ, пӧрӧм пуяс вомӧн восьлалӧ.
«Сӧмын эськӧ, — мӧвпалӧ, — биыс мед эз кус!»
А би оз кус, сійӧ пыр югыдджыка ӧзйӧ.
Ӧвтыштіс нин шоныд тшын дукӧн да кывны кутіс, кыдзи трачкӧдчӧны кос пу увъяс.
Нывка ӧддзӧдіс воськовъяссӧ да петіс эрд вылӧ.
Да сідзи и кынмис места вылас.
Эрд вылын югыд, быттьӧ шондіысь.
Эрд шӧрас сотчӧ ыджыд бипур, муртса небесаӧдзыс оз судз.
А бипур гӧгӧрыс пукалӧны йӧз — коді матынджык биланьыс, коді ылынджык.
Пукалӧны да ньӧжйӧник сёрнитӧны.
Видзӧдӧ на вылӧ нывка да мӧвпалӧ: кодъяс бара тайӧ татшӧмъясыс?
Вӧралысьяс вылӧ быттьӧкӧ оз мунны, пес кералысьяс вылӧ нӧшта этшаджык:  видзӧд, найӧ кутшӧма вӧччӧмаӧсь — коді эзысь паськӧма, коді зарни паськӧма, коді турунвиж бархат паськӧма.
Пондіс сійӧ лыддьыны, лыддис дас кыкӧс: куимыс пӧрысьӧсь, куимыс олӧма йӧз нин, куимыс том, а медбӧръя куимыс — дзик на зонкаяс.
Томъясыс пукалӧны дзик би дорас, а пӧрысьясыс — бокынджык.
И друг бергӧдчис ӧти пӧль — медся ыджыд тушаа, тошка, сук синкымъяса — да видзӧдліс сэтчӧ, кӧні сулаліс нывка.
Повзис нывка, кӧсйис пышйыны, да сёр.
Пӧль сылысь гораа юалӧ:
— Тэ кытысь локтін?
Мый тэныд татысь колӧ?
Нывка петкӧдліс ассьыс тыртӧм кӧрзинасӧ да шуӧ:
— Колӧ меным ӧктыны тайӧ кӧрзина тырыс лымдорчача.
Пӧльыс серӧктіс:
— Тӧвшӧр тӧлысьын лымдорчача?
Вот мый думыштӧмыд!
— Эг ме думышт, — вочавидзӧ нывка, — а мӧдӧдіс менӧ татчӧ лымдорчачаысла менам тьӧткаӧй да эз тшӧкты меным тыртӧм кӧрзинаӧн локны гортӧ.
Сэки дас кыкнан тӧлысьыс видзӧдлісны нывка вылӧ да кутісны ас костаныс сёрнитны.
Сулалӧ нывка, кывзӧ, а сёрнисӧ оз гӧгӧрво — быттьӧ тайӧ оз йӧз сёрнитны, а пуяс шувгӧны.
Сёрнитісны найӧ, сёрнитісны да чӧв ланьтісны.
А ыджыд тушаа пӧльыс бара бергӧдчис да юалӧ:
— Мый жӧ тэ пондан вӧчны, он кӧ аддзы лымдорчачаяссӧ?
Ӧд рака тӧлысьысь водзджык найӧ оз и петкӧдчыны.
— Вӧрӧ кольчча, — шуӧ нывка. — Понда рака тӧлысьсӧ виччысьны.
Бурджык нин меным вӧрын кынмыны лымдорчачаястӧг гортӧ мунӧм дорысь.
Шуис тайӧс да бӧрддзис.
И друг дас кык письыс ӧти, медся томыс, гажаыс, кодлӧн ӧти пельпом вылас вӧлі пась, чеччис да матыстчис пӧль дінӧ.
— Тӧвшӧр вокӧй, вайлы меным час кежлӧ ассьыд местатӧ.
Малыштіс ассьыс кузь тошсӧ пӧльыс да шуӧ:
— Ме эськӧ кӧть сеті, да Рака тӧлысь оз вермы лоны Урасьӧм тӧлысьысь водзджык.
— Ладнӧ нин, — нурбыльтіс ставнас лёзьмӧм, дзугсьӧм тошка мӧд пӧльыс. — Сет, ме вензьыны ог кут!
Ми ставным сійӧс бура тӧдам: то юкмӧс дорысь аддзылан ведраясӧн, то вӧрысь пес нӧбйӧн.
Быд тӧлысьлы сійӧ ас морт.
Колӧ сылы отсавны.
— Но, мед лоас тіян ног, — шуис Тӧвшӧр тӧлысь.
Сійӧ зутшнитіс муас ассьыс йи бедьсӧ да мӧдіс висьтавны:
Эн трачкӧдчӧй, кӧдзыдъяс, Видзан ягын, Пожӧмлысь, кыдзлысь Кырсьсӧ энӧ йирӧй!
Тырмас тіянлы катша-ракаӧс Кынтыны, Морт оланінсӧ Кӧдзӧдны!
Ланьтіс пӧль, и шы ни тӧв лои вӧрын.
Дугдісны трачкӧдчыны кӧдзыдысь пуяс, и кутіс усьны паськыд коръя гырысь небыд лым.
— Но, ӧні тэнад ӧчередь, вокӧй, — шуис Тӧвшӧр тӧлысь да сетіс бедьсӧ ичӧтджык вокыслы, лёзьмӧм Урасьӧм тӧлысьлы.
Сійӧ зутшнитіс бедьсӧ, пыркнитіс тошсӧ да равӧстіс:
Тӧвъяс, бушковъяс, тӧв ныръяс, Пӧльтӧй став вынысь!
Гумыльгаяс, турӧбъяс и бушковъяс, Разыграйтесь к ночи!
Кымӧръясын буксӧй гора, Гартчӧй му кузяыс.
Медым гӧнитас муяс вылын лым гартлысь турӧб Еджыд змейӧн!
И сӧмын на сійӧ тайӧс шуис, кыдзи лёкысь мӧдіс шувгыны васӧд тӧв.
Кутіс гартчыны паськыд коръя лым, мӧдісны тӧвзьыны му кузя еджыд турӧбъяс.
А Урасьӧм тӧлысь сетіс ассьыс йи бедьсӧ ичӧтджык вокыслы да шуис:
— Ӧні тэнад ӧчередь, Рака тӧлысь вокӧй.
Босьтіс ичӧтджык вокыс бедьсӧ да зутшкис муас.
Видзӧдӧ нывка, а тайӧ абу нин бедь.
Тайӧ ставнас гаръясӧн вевттьысьӧм ыджыд ув.
Серӧктіс Рака тӧлысь да заводитіс гораа сьывны аслас том лэчыд гӧлӧснас:
Разӧдчӧй, шоръяс, Писькӧдчӧй, ва гӧпъяс, Петалӧй, кодзувкотъяс, Тӧвся кӧдзыд бӧрын!
Пробирается ош Вӧрса ув-бадь костті.
Кутісны лэбачьяс сьыланкывъяс сьывны Да мӧдіс дзоридзавны лымдорчача.
Нывка весиг кияссӧ бокас швачнитіс.
Кытчӧ вошины джуджыд толаяс?
Кӧнӧсь йи сыръяс, кодъяс ӧшалісны быд ув вылын?
Сы кокъяс улын небыд тувсов му.
Гӧгӧр войталӧ, визувтӧ, жургӧ.
Пуяс вылын гаръяс польтчисны, и тыдышталӧны нин сьӧд кыш увсьыс первойя турунвиж коръяс.
Видзӧдӧ нывка — радлӧ.
— Мый нӧ тэ сулалан? — шуӧ сылы Рака тӧлысь. — Тэрмась, миянлы тэкӧд сӧмын ӧти час вокъясӧй менам козьналісны.
Нывка воис ас садяс да котӧртіс сук вӧраинӧ лымдорчачаяс корсьны.
А найӧ помтӧм-дортӧм!
Кустъяс улын да изъяс улын, вутшъяс вылын и вутшъяс улын — кытчӧ он видзӧдлы.
Нетшкис сійӧ кӧрзина тырыс, водздӧра тырыс — и ӧдйӧджык бара эрд вылӧ, кӧні бипур ӧзйис, кӧні дас кык вок пукалісны.
А сэні нин ни бипур, ни вокъяс абуӧсь...
Эрд вылын югыд, да абу воддза мозыс.
Югыдыс абу бисянь, а тыр тӧлыссянь, коді мыччысис вӧр весьтті.
Жаль лои нывкалы, мый аттьӧавны сылы некодӧс, да котӧртіс гортас.
А тӧлысь сы бӧрся вӧччис.
Зэв ӧдйӧ котӧртіс сійӧ аслас ӧдзӧс дорӧдз — и мыйӧн сӧмын пырис керкаас, ывлаын бара мӧдіс бушуйтны тӧвся турӧб, а тӧлысь дзебсис кымӧръяс сайӧ...
— Но мый, — юалісны сылысь тьӧткаыс да чойыс: — гортӧ нин бӧр воин?
А лымдорчачаясыд кӧнӧсь?
Нинӧм эз вочавидз нывка, сӧмын водздӧрасьыс кисьтіс лабичӧ лымдорчачаяссӧ да пуктіс орччӧн кӧрзинасӧ.
Тьӧтка да чой сідзи и окнитісны:
— Да кытысь нӧ тэ найӧс корсин?
Висьталіс нывка налы ставсӧ, кыдзи вӧлі.
Кывзӧны найӧ кыкнанныс да юрнысӧ довкйӧдлӧны — эскӧны и оз эскыны.
Сьӧкыд эскыны, — да ӧд со лабичын быдса моздор лымдорчача, свеж, югыдлӧз.
Сідзи и кылӧ насянь рака тӧлысьлӧн дукыс!
Тьӧтка да ныв видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да юалӧны:
— А сэсся тэныд тӧлысьясыс нинӧм эз сетны?
— Да ме нинӧм сэсся эг и кор.
— Вот йӧйыд, вот йӧйыд! — шуӧ чойыс. — Бӧрыннас став дас кыкнан тӧлысьыскӧд паныдасьлін, а нинӧм, лымдорчачаысь кындзи, эн кор!
Но, ме кӧ эськӧ вӧлі тэ местаын, ме эськӧ тӧді, мый корны.
Ӧтиклысь — юмов яблокъяс да грушаяс, мӧдлысь — воӧм оз, коймӧдлысь — еджыд тшакъяс, нёльӧдлысь — свеж ӧгурцыяс!
— Шань нылӧй! — шуӧ тьӧтка. — Тӧвнад озлы да грушалы доныс абу.
Вузалім эськӧ ми ставсӧ тайӧс да мында эськӧ сьӧм босьтім!
А этайӧ бӧбыс лымдорчача кыскӧма.
Пасьтась, нылукӧй, шоныдджыка да ветлы эрд вылӧ.
Тэнӧтӧ найӧ оз ылӧдлыны, кӧть найӧ дас кыкӧнӧсь, а тэ ӧтнад.
— Кӧн нин налы! — вочавидзӧ нылыс, а ачыс — кияссӧ сосъясӧ, юр вылӧ — чышъян.
Мамыс сылы бӧрсяньыс горзӧ:
— Кепысясь, пасьтӧ кизяв!
А нылыс нин ӧдзӧс сайын.
Котӧртіс вӧрӧ.
Тувччалӧ чойыс коктуйясӧ, тэрмасьӧ.
«Регыдджык эськӧ, — мӧвпалӧ, — воны эрд вылӧ!»
Вӧрыс пыр тшӧкыдджык, пыр пемыдджык, толаясыс пыр джуджыдджыкӧсь, пӧрӧминъяс стен моз сулалӧны.
«Ок, — мӧвпалӧ тьӧткалӧн нылыс, — мыйла сӧмын ме вӧрас муні!
Куйлі эськӧ ӧні гортын шоныд вольпасьын, а ӧні ветлӧдлы да кынмы.
Вошан нӧшта татчӧ!»
И сӧмын сійӧ тайӧс думыштіс, кыдзи ылысь аддзис битор — быттьӧкӧ увъяс костӧ кодзув дзугсьӧма.
Сійӧ мӧдӧдчис би вылас.
Муніс, муніс да петіс эрд вылӧ.
Эрд шӧрас сотчӧ ыджыд бипур сотчӧ, а бипур гӧгӧрыс пукалӧны дас кык вок, дас кык тӧлысь.
Пукалӧны да ньӧжйӧникӧн сёрнитӧны.
Матыстчис тьӧткалӧн нылыс дзик бипур дорӧдзыс, эз копыртчыв, чолӧмалана кыв эз шу, а бӧрйис места, кӧні жарджык, да кутіс шонтысьны.
Чӧв ланьтісны тӧлысь вокъяс.
Шы ни тӧв лои вӧрын.
И Тӧвшӧр-тӧлысь друг зутшнитіс бедьсӧ муӧ.
— Тэ коді татшӧмыс? — юалӧ. — Кытысь воин?
— Гортысь, — вочавидзӧ тьӧткалӧн нылыс. — Ті талун менам чойлы быдса кӧрзина тыр лымдорчачаяс сетӧмныд.
Вот ме и локті сы коктуйяс кузя.
— Чойтӧ тэнсьыд ми тӧдам, — шуӧ Тӧвшӧр-тӧлысь, — а тэнӧ и синмӧн на эгӧ аддзывлӧй.
Тэ мыйла миян дінӧ воин?
— Козинъясла.
Мед Лӧддза-номъя-тӧлысь менсьм кӧрзинаӧс тыртас озйӧн, да гырысьджыкӧн.
А Сора-тӧлысь — свеж ӧгурцыяс да еджыд тшакъясӧс, а Моз-тӧлысь — юмов яблӧгъяс да грушаяс.
А Кӧч-тӧлысь — воӧм ӧрешкияс.
А Йирым тӧлысь...
— Энлы, — шуӧ Тӧвшӧр-тӧлысь. — Оз овлы гожӧм тулысысь водзджык, а тулыс тӧлысь водзджык.
Дыр на ещӧ июнь тӧлысьӧдз.
Ме ӧні вӧрын кӧзяин, комын ӧти лун тані царствуйтны кута.
— Видзӧд жӧ, кутшӧм скӧр, — шуӧ тьӧткалӧн нылыс. — Да ме эг тэ дорӧ и лок, тэнсьыд, лым да гыӧр кындзи, нинӧм он босьт.
Меным гожся тӧлысьяс колӧны.
Букыштчис Тӧвшӧр-тӧлысь.
— Корсь гожӧмӧс тӧлын! — шуӧ.
Ӧвтыштіс сійӧ паськыд сосъяснас, и вӧрын кыптіс зэв ыджыд бушков — тупкис и пуяссӧ и эрдсӧ, кӧні тӧлысь-вокъяс пукалісны.
Эз понды тыдавны лым пырыс и бипур, а сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи шутьлялӧ кӧнкӧ би, трачкӧдчӧ, ыпъялӧ.
Повзис тьӧткалӧн нылыс.
— Дугды! — горзӧ. — Тырмас!
Да кытысь нин бара!
Бергӧдлӧ сійӧс бушковыс, синъяссӧ сылысь тупкӧ, лолыштны оз лэдз.
Уси сійӧ тола пиӧ, и тыртіс сійӧс лымйӧн.
Тьӧтка виччысис-виччысис ассьыс нывсӧ, ӧшиньӧд видзӧдіс, ывлаӧ котӧртлывліс — абу нылыс, да и сӧмын.
Пасьтасис сійӧ шоныдджыка да муніс вӧрӧ.
Да аддзан ӧмӧй кодӧскӧ сук вӧрысь татшӧм бушков дырйи да татшӧм пемыдӧн!
Ветлӧдліс сійӧ, ветлӧдліс, корсис-корсис, кытчӧдз ачыс эз кынмы.
Тадзи и колины найӧ кыкнанныс вӧрӧ гожӧм виччысьны.
А тьӧтпом ныв дыр оліс муюгыдас, лои ыджыд, петіс верӧс сайӧ да челядьӧс быдтіс.
И вӧлі сылӧн, висьталӧны, керка гӧгӧрас сад — да сэтшӧм мича, кутшӧмӧс и йӧзыс эз аддзывлыны.
Быдӧнлӧн дорысь водзджык дзордзалісны тайӧ садъяс дзоридзьяс, воисны вотӧсъяс, кисьмисны яблӧгъяс да грушаяс.
Жар дырйи сэні вӧлі ыркыд, бушков дырйи — чӧв-лӧнь.
— Тайӧ кӧзяйка ордас став дас кыкнан тӧлысьыс ӧтпырйӧ гӧститӧны! — висьтавлісны йӧзыс.
Код тӧдас — гашкӧ, тадзи и вӧлі.
{Kodko (комиӧдіс Манова Н. М.) @ Мадьяръяслӧн Матяш король йылысь мойдъяс @ беллетристика @ Мадьяръяслӧн Матяш король йылысь мойдъяс @ 2000 @}
Матяш король йылысь
Водзкыв пыдди
Коли нин 500 во сайӧ сы кадсянь, кор Венгрияын юраліс Матяш король, — а сійӧ и ӧнӧдз на венгръяс пӧвстын медся нималана, медся пыдди пуктана да медся радейтана король.
Йӧз паметьын Матяш король колис эз сӧмын ыджыд мывкыда юралысьӧн, йӧзсӧ пыдди пуктысьӧн да найӧс бур делӧяс вылӧ ышӧдысьӧн, но и кыдз серамбана, шмонитны кужысь да мукӧдъяслысь шмоньсӧ донъялысь мортӧн.
Сійӧ пӧрччывліс ассьыс коронасӧ, пасьтасьліс гӧль морт паськӧмӧ да сідзи, тӧдмавтӧмӧн, ветлывліс аслас канмутіыс, медым тӧдны: ставыс-ӧ лючки сылӧн ыджыд овмӧсас, абу-ӧ кӧнкӧ кутшӧмкӧ тырмытӧмторъяс, оз-ӧ увтыртны озыр йӧз ассьыс уджалысьяссӧ, оз-ӧ ков кодлыкӧ отсӧг.
Матяш король лӧсьӧдлывлӧма стрӧг законъяс, но такӧд тшӧтш вӧлӧма зэв веськыд оласногаӧн, мыйысь и пыдди пуктывлӧмаӧсь йӧзыс ассьыныс корольнысӧ.
Тайӧ неыджыд небӧгас чукӧртӧма Матяш король йылысь медся нималана мойдъяссӧ да легендаяссӧ.
Матяшӧс корольӧ бӧрйӧм
Войдӧр Матяш король вӧлӧма казакӧн.
Ӧтчыд вӧтнас воліс сы дорӧ андел да висьталіс:
— Матяш, тэ лоан корольӧн.
А казакаліс Матяшыд ӧти озыр кӧзяинлы, кодлӧн вӧлі квайт ӧш.
Кӧть и озыр вӧлі кӧзяиныс, а ачыс уджаліс жӧ Матяшкӧд.
Коркӧ ӧтчыд уджалісны найӧ ыбын, гӧрисны-гӧрисны да и пуксисны шойччыштны, пажнайтны.
Пажнайтіганыс кӧзяиныс шмонитігмоз и шуӧ Матяшлы:
— Талун кутасны корольӧс бӧрйыны.
Тӧдан-ӧ тэ та йылысь, Матяш?
Гашкӧ, тэнӧ бӧръясны да!
— Збыль, ме лоа корольӧн, — лӧня вочавидзис Матяшыд.
— И кор нӧ тайӧ лоас? — решитіс тешитчыштны кӧзяиныс.
— Кор менам плеть вороп вылын веж коръяс мыччысясны, — лабутнӧя, асьсӧ пыдди пуктӧмӧн вочавидзис казакыд, кӧзяиныс та вылӧ сӧмын вомсӧ пӧлыньтӧмӧн нюммуніс.
Пажын бӧраныс найӧ водзӧ пондісны гӧрны.
Сӧмын и удитіс Матяшыд му помӧдз воны, видзӧдӧ, а плетьыслӧн вороп вылас небыдик коръяс вежӧдісны.
Бергӧдчис Матяшыд му помас да бӧр мунӧ бӧрӧздаті ӧшъяс бӧрсяыс.
Сӧмын воис сійӧ му шӧрӧдзыс, да юр вылас сылӧн лоис корона.
Буретш та кадӧ Матяш кӧсйис кучкыны дышмыштӧм ӧшъяслы, но плеть помыс крукасис коронавывса крестас.
Тракнитіс Матяш плетьсӧ ас вылас, а крестыс и нюкыльтчис.
Сійӧ кадсяньыс мадьяръяслӧн корона выланыс крестыс сідз и коли пӧлӧсаӧн.
А рытнас тӧкӧтьӧ Матяш казакыд удитіс гортас локны, кыдзи воисны нин сыла, медым парламентӧ нуӧдны.
Вайӧдісны сійӧс парламентӧ.
Пыр жӧ велаліс Матяшыд лыддьысьны да гижны, сы вӧсна мый ёна сюсь вӧлі.
И лоис Матяш корольӧн.
И бура кужӧмӧн юраліс государствонас.
А кор Матяш корольыд куліс, лоис сійӧ вежаӧн.
Енмыс сетіс сылы бордъяс: ӧд эз вӧв сыӧдз сэтшӧм веськыд оласнога, ыджыд сьӧлӧма да йӧзӧс пыдди пуктысь корольыс, и сы бӧрын эз вӧв сэтшӧмыс, и некор оз ло!
Францияса князь да Матяш корольлӧн воевода
Кор Матяш король да мукӧд муясысь воысьяс чукӧртчывлісны Будайса крепосьтын решайтны кутшӧмсюрӧ канмуса могъяс, король эз дугдывлы ошкыны ассьыс мадьяръяссӧ.
Зэв интереснӧ лои прансузмуса ӧти князьлы видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ — мадьяръясыс, да висьталіс та йылысь Матяш корольлы.
Матяш корольыд сэк жӧ и гижис аслас ӧти воеводалы, медым сійӧ пасьтасис аслас быд лунъя паськӧмӧ да  пырысь-пыр локтіс Будаӧ король ордӧ.
Лыддис воеводаыд гижӧмтортӧ корольыдлысь дай пасьтасис: паськыд гач, кукань кучикысь дӧрӧм, тасма вылас табак кӧшель, гӧгрӧс шляпа.
Нетшыштіс турун сі да сюйыштіс шляпаас мич вылӧ.
Татшӧм паськӧмӧн воеводаыд и воис корольлӧн крепостьӧ, кӧні сійӧс ёна виччысисны ылыс муясысь гӧстьяс.
Король ӧвтыштіс кинас воеводалань да и шуӧ:
— Со и мадьяр!
Францияса князьыд чуймӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдӧ воевода вылӧ.
Воеводаыд быттьӧ неуна шӧйӧвошыштіс: вывті нин сы вылӧ видзӧдӧны да.
Ёна нин велавтӧм.
Медым кыдзкӧ дзебны шӧйӧвошӧмсӧ, кыскис воевода каллянсӧ паськыд гачсьыс да кутіс весавны сэтысь табаксӧ, сэсся тай кыдз сьӧлыштас югъялысь джоджас.
Францияса князьыд эз кутчысь да зывӧкпырысь шуис прансуз кыв вылын:
— Тайӧ порсь, а абу морт!
Та вылӧ воеводаыд веськыда жӧ и крапкис:
— Батьыд тэнад порсь!
Кыкнанныс скӧрмӧмаӧсь, прансуз да воеводаыд ӧдва эз уськӧдчыны ӧта-мӧд выланыс.
Но ыджыд чина йӧз эз лэдзны найӧс тышкасьны, петукъяс моз.
И сёрнитчисны найӧ тышкасьны вӧвъяс вылын.
Воеводаыд тшӧктіс кесйылӧсыслы саблясӧ вайны.
Кесйылӧсыс ӧдва и вайис — сэтшӧм сьӧкыд вӧлӧма сабляыс.
А воеводаыд ворсігмозыс кокньыдика босьтіс саблясӧ да пондіс юр весьтас бергӧдлыны сійӧн.
Францияса князьыд татшӧмтортӧ аддзис да кӧсйис пыр жӧ прӧща корны, но эз удит, коньӧрыд.
Воеводаыд ӧвтыштіс саблянас да ӧтчыдысьӧн пельпомсӧ кык пельӧ и поткӧдіс прансузыдлысь, дай вӧлыслысь юрсӧ на керыштіс.
Кор Францияын тӧдмалісны тайӧ вӧвлӧмтор йывсьыс, гижисны Матяш корольлы да корисны, медым ыстіс Францияӧ сійӧ мадьярсӧ саблянас: видзӧдлыны пӧ окота сэтшӧм ён морт вылас.
— Саблясӧ верма ыстыны, — вочавидзис письмӧӧн жӧ Матяшыд, — но мортыслы некор шӧйтны, сылӧн уджыс уна.
— Но, сідзкӧ ыстӧй кӧть нин саблясӧ! — бара воис Францияысь корӧм.
Матяшыд саблятӧ ыстіс.
Французъясыд саблятӧ гӧгӧрбок видлалісны, кианыс бергӧдлісны дай гижисны Матяш корольыдлы:
— Но тайӧ абу сійӧ сабляыс!
— Сабляыс эськӧ сійӧ, — вочавидзис Матяш король, — да киыс абу сійӧ.
Матяш король да Кинжи Паал
Ӧтчыд Матяш король вӧраліс Баконь вӧръясын.
Вывті жар вӧлі да, корольыдлӧн горшыс ёна косьмис.
А сэні неылын манастыр вӧлӧма, сэтчӧ сійӧ и кежис Матяш, медым горшсӧ веськӧдны.
Корис сійӧ манакъясӧс юктӧдны ваӧн.
А манакъясыд тӧдісны корольтӧ да вайисны сылы эзысь кубокын чӧскыд вина ва пыдди.
Но кор мыччисны вӧв вылын пукалысь корольлы блюд вылын винасӧ, корольыд эз весиг инмӧдчыв сы дінӧ.
Абу пӧ сійӧ кӧдзыд, юны пӧ оз позь.
А сэк кості восьса мельнича ӧдзӧс пыр тайӧ сёрнисӧ кыліс Кинижи Паал, мельник пи, коді вӧлі та кадӧ дзоньталӧ изки.
Сійӧ чепӧсйис, гумовтіс юысь ва да тэрыба мӧдӧдчис вӧла морт дінӧ.
Кор Палко кутіс матыстчыны, манакъясыд скӧрысь кутісны броткыны:
— Но и пеж жӧ тэ морт!
Оз тӧд, мый блюд вылын колӧ мыччынысӧ!
Кинижыд бӧр уськӧдчис мельнича дорас, босьтіс изки, сы вылӧ пуктіс ва дозсӧ дай сідзи и петіс король водзӧ.
Матяшыдлы сьӧлӧм вылас воис ён зонмыд.
Корольыд юис васӧ, аттьӧаліс зонмӧс, а сэсся корис сійӧс служитны аслас войскаас.
— Меным колӧны татшӧм ён багатыръясыд турокъяскӧд тышкасьны.
Тадзи и веськаліс Кинижи Паал корольлӧн войскаӧ.
Kинижи Паал Буда крепостьын
Уна шензьӧданатор висьтавлӧны вына багатыр Кинижи Паал йылысь.
Ӧтчыд корӧма Матяш король Кинижи Паалӧс ас дорас.
И локтӧма Паал аслас сиктысь Будаса дворецӧ.
Тшӧктӧмаӧсь сылы виччысьны приёмнӧй залын.
Пырӧма сэтчӧ Паалыд да пельнас став нёльнан стен бердас ляскысьлӧма.
Офицер, коді вайӧдӧма Кинижи Паалӧс, чуймӧмӧн юалӧма:
 —Нолы, веськыда вочавидз, мыйла тэ тадзи вӧчин?
Синсӧ читкыртӧмӧн Паалыд гусьӧник вашнитӧма сылы пеляс:
— Найӧ висьталісны меным, мый и налӧн эм пельяс.
Чайта, бур эськӧ вӧлі найӧс ас дінӧ мевйӧдны.
Висьталӧмаӧсь та йылысь Матяш корольлы.
Корольыдлы ёна кажитчӧма Палколӧн мывкыд шмоньыс, да Матяш вак-вакӧн серӧктӧма, а сэсся шуӧма:
— Да-а, бара на петкӧдліс миянлы Палконым, мый сылӧн абу сӧмын выныс уна, но и вежӧрыс абу этша!
Мый мӧвпалӧ Паал Кинижи аслас юр йывсьыс
Венгрияын ставыс тӧдӧны, кыдзи ӧти зэв ён зон, мельниклӧн пи, веськаліс салдатӧн Матяш король войскаӧ.
И шуӧны вӧлі зонсӧ Кинижи Паалӧн.
Недыр мысти аслас сям да сюсьлун отсӧгӧн Кинижи Паалыд быдмис войскаӧн юралысьӧдз.
Матяш корольыд ӧд оз вӧлі видзӧд мортлӧн рӧд вылӧ, а морттуй сертиыс донъялӧ.
А Кинижи зонмыд нималіс эз сӧмын зэв ён мортӧн, но и нималіс вежӧра мортӧн.
Вӧрӧгъяскӧд косьын эз сӧмын кужӧмӧн ӧвтчы саблянас, но и унаысь петкӧдліс ассьыс мывкыдлунсӧ, мудерлунсӧ, эз ӧтчыд петкӧдлы сійӧ и корольлы вернӧйлунсӧ.
Сы понда и лоис Кинижи Паалыд войскаӧн юралысьӧн.
Ӧтчыд Матяш король и шуӧ Кинижи Паалыдлы:
— Кӧсъя ме ыстыны тэнӧ турокъяслӧн султан дорӧ посолӧн.
А тані колӧ гарыштны, мый султаныслӧн вӧлі сэтшӧм мода: кодкӧ кӧ сылы мыйӧнкӧ оз глянитчы, сійӧс дженьдӧдӧ ӧти юр сода.
А сэки султаныс вӧлі буретш лёк руа.
И вӧлі мыйысь: ӧд Матяшлӧн визиръясыс вӧлі венӧны турокъяслысь медся бур войскасӧ да.
Кинижи Паал гыжйыштіс пель сайсӧ да и шуӧ:
— Муна, дерт, менам корольӧй, султан дорӧ, ыстан кӧ менӧ!
Но мый лоас, менсьым юрӧс кӧ керыштас скӧр султаныд?
— О, тайӧ кӧ лоӧ, тэнад ӧти юр пыдди ме керышта юрнысӧ 30 сюрс туроклысь! — кӧсйысис король.
— 30 сюрс юр!
Да, тайӧ зэв мича лыдпас! — вочавидзис та вылӧ Кинижиыд, — сӧмын пола, мый 30 сюрс юрысь ни ӧти юр оз кут пукавны сэтшӧм лӧсьыда Палко сьылі вылын, кыдзи ӧніяыс.
Матяш король та вылӧ нюммуніс да меліа малыштіс том мортӧс бан бокӧдыс:
— А ӧд збыльтор висьталан, зонмӧй, и меным ёнджыка кажитчӧ Палко сьылі вылын тайӧ юрыс.
Осёл — поводдя тӧдысь
Ӧтчыд Матяш король пондіс дасьтысьны туйӧ: кад нин вӧлі бара кытшовтны ассьыс государствосӧ, видзӧдлыны, ставыс-ӧ лючки.
Юаліс аслас поводдя тӧдысьлысь, кыдзи сылы пасьтасьны, зэрас али оз.
Поводдя тӧдысь вочавидзис сылы:
— Ваше величество, смела верман мунны, оз зэр!
Мӧдӧдчис Матяш туйӧ.
Муніс, муніс — друг аддзӧ: кымрасьны кутіс.
А неылын ыжъяс йирсисны.
Матыстчис Матяшыд да и юасьӧ ыж видзысьлысь:
— Кыдз чайтан: зэрас али оз?
— Видзӧд, менам осёлӧй горзӧ, мусӧ кокъяснас лёкысь парсалӧ, — сідзкӧ, зэрас.
И збыль, пырысь-пыр и зэрмис да ведраысь моз пондіс кисьтны.
Матяшыд брӧд ва кӧтасис.
Кор Матяш бӧр воис гортас, Буда крепостьӧ, корис ас дорас поводдя тӧдысьӧс да крапкис-шуис сылы:
— Поводдя тӧдысьӧй — осёл!
Осёл — поводдя тӧдысь!
Матяш король да сылӧн шут
Ӧтчыд пажын бӧрын Матяш король лэдзис ассьыс гӧстьяссӧ да муніс дворецлӧн ылі вежӧсъясас.
Матыстчис ӧшинь дорӧ да гырддза вылас мыджсьӧмӧн кутіс видзӧдны мича да паськыд Дунай ю вылӧ.
А корольыд кӧть и шойччӧ, кӧть сӧмын видзӧдӧ Дунайлӧн гыяс либӧ чери кыйысьяс вылӧ — сійӧ ӧд и сэки уджалӧ: сійӧ мӧвпалӧ!
А корольясыдлӧн мӧвпалӧмъяс — налӧн медыджыд да медтӧдчана удж.
Сідз ыджыд думъяс мӧвпалігӧн кутшӧмкӧ тӧдчана канмуса делӧяс йылысь, друг король аддзӧ: корольлӧн короминалань тэрмасьӧмӧн локтӧ сылӧн шутыс.
Матяш король ӧшинь пырыс и юалӧ сылысь:
— Кытчӧ тэрмасян, кумӧй?
Шут вочавидзӧ:
— Дерт, тэ дінӧ, кумӧй!
— Сідзкӧ, эн тэрмась, кумӧй, сы вӧсна мый шутъяслы тайӧ палатаясӧ пырны оз позь.
— Оз позь?!
Но сідзкӧ нӧ кыдзи тэ веськалін сэтчӧ, кумӧй?!
— Ок, тэ... — кӧсйис скӧрмыны Матяш, но тшӧкмуніс.
Тайӧс кӧ эськӧ шуис мывкыдтӧм шут, кутшӧмӧн сійӧ и вӧлі, а вежӧртӧм шут, то палач сылысь эськӧ кывсӧ нетшыштісны.
И Матяш король эз кут скӧравны, а сьӧлӧмсяньыс серӧктіс.
Но сэсся думыштчис Матяш король да ас кежсьыс кутіс мӧвпавны: а ӧд эз эськӧ омӧль вӧв ыджыд чина йӧзлы коръясӧкӧ кывлыны ас йывсьыныс татшӧмторсӧ, сэки эськӧ найӧ бурджыка вермисны донъявны асьнысӧ да видзӧдны ас бӧрсяныс, медым не вӧчны кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧмтор.
Матяш король да пу садитысь пӧль
Ӧтчыд Матяш король ассьыс государствосӧ кытшовтігӧн аддзис пӧрысь пӧльӧс, коді вӧлі садитӧ пу.
— Кодлы тэ тайӧ пусӧ садитан? — юаліс Матяш пӧльлысь. — Тэ ӧд он нин удит босьтны урожайсӧ сы вылысь.
— Но ме лача кута! — вочавидзис гӧль морт. — Енмыс кӧ сетас, и ме на видла тайӧ пу вывсьыс урожайсӧ.
А оз кӧ удайтчы, внукъяслы коляс дай.
— Гашкӧ, и збыль тэ ногӧн!
Сідзкӧ и ме эськӧ тшӧтш кӧсйи чӧсмасьыштны, — шуис король. — Кор воас медводдза урожайыд, вай и меным видлыны, Буда дворецӧ.
Сэки сӧмын гӧгӧрвоис пӧльыд, мый сы водзын вӧлі ачыс Матяш король.
Кӧсйис пӧрччыны юрсьыс шапкасӧ, да корольыд ылын нин вӧлі.
Уна ли, этша ли кадыс колис, а сӧмын пуыд быдмис ыджыд да мича дай сетіс медводдза урожай.
Радлӧ пӧль, мый мойвиис сылы и урожай виччысьны, и корольӧс чӧсмӧдны.
Бӧрйис куим медыджыд да медмича груша дай мӧдӧдчис король дорӧ.
Воис пӧльыд Будаӧ, а сійӧс дворецад оз лэдзны.
Пӧль висьталіс стражникъяслы, мый кӧсйысьліс корольлы чӧсмӧдны сійӧс грушаӧн да со и нуӧ сылы.
Стражникъяс шӧпкӧдчыштісны дай и шуӧны:
— Ладнӧ, лэдзам ми тэнӧ, сӧмын юксян кӧ миянкӧд грушанад.
Мый вӧчны пӧльыдлы?
И гӧль мортлы ковмис сетны стражникъяслы кык груша.
А став тайӧ сёрнисӧ пӧльлысь да стражникъяслысь Матяш корольыд вывсяньыс и кывлӧма, восьса ӧшинь пыр.
Сідзи пӧльыд и вайис корольлы сӧмын ӧти груша.
Корольыд аттьӧаліс пӧльтӧ козинсьыс дай шуӧ:
— Час жӧ ме мынтыся грушасьыд, — дай чужӧмбанас куимысь кокньыдика кучкис пӧльлы.
Пӧльыд гыжйыштіс балябӧжсӧ дай бӧр мӧдӧдчис.
Дворецсьыс петігас мӧвпалӧ:
— Час жӧ и ме мынтыся грушасьым, — да сэтшӧма кыкысь сетӧбтіс стражникъяслы пель боканыс, мый налӧн шапкаясныс лэбзисны юрсьыныс.
А Матяш корольыд вывсяньыс ставсӧ тайӧс бара аддзыліс дай сьӧлӧмсяньыс ёна и сераліс горш стражникъяс вылас.
Сэсся тшӧктіс бергӧдны мудер пӧльӧс да озыра козьналіс сійӧс.
Матяш король да Вӧр пӧрӧдысь
Ӧтчыд пӧрысь пӧрӧдчысь вӧрын уджаліс.
Пусӧ пӧрӧдіс, а мырнас вель дыр ковмис ноксьыны: мусьыс некыдз кыскынысӧ оз вермы.
Ёна и мудзис.
Пуксис мыр вылас дай пондіс пинявны Адамӧс да Еваӧс: эз кӧ пӧ сёйны гуся яблӧксӧ, эз эськӧ найӧс вӧтлыны райысь да ӧні пӧ эськӧ меным эз ковмы ноксьыны тайӧ мырнас.
А буретш тайӧ каднас сэні жӧ вӧраліс Матяш король.
Кыліс сійӧ, кыдзи мортыд видӧ Адамӧс Евакӧд, нюмъёвтӧмӧн мыйкӧ мӧвпыштіс да петіс пуяс сайсьыс вӧр пӧрӧдысь дінӧ:
— Чолӧм, бур морт!
Видзӧда, тэнӧ кутшӧмкӧ неминуча суӧма.
Тӧдан мый, мунам мекӧд, менам крепость эм, верман сэні овны.
Шойччы буриника.
А кажитчас кӧ, и кувтӧдзыд сэні верман овны.
Вӧр пӧрӧдысьыдлы кажитчис Матяшлӧн мӧвпыс да муніс радпырысь.
Воисны крепостьӧ.
Матяш и шуӧ:
— Кесйылӧсъяслы тшӧкта, медым дӧзьӧритісны тэнӧ, бура видзисны, медым тэ некутшӧм тӧжд эн тӧдлы.
Уджавны тані тэныд оз ковмы.
Мый кӧсъян — ставсӧ тэныд ваясны, ставсӧ вӧчасны.
Со тэныд куим жыр, татчӧ и овмӧдчы, а нёльӧд жыръяс эн пыр: сэтчӧ оз позь.
А ачыс корольыд нёльӧд жыръяс водзвыв нин пыралӧма дай пӧрӧдчысьтӧ испытайтӧм могысь мыйкӧ гусьӧн лӧсьӧдӧма.
Вӧр пӧрӧдысьлӧн зэв бур олӧм лои: уджавны оз ков, став сылысь кӧсйӧмсӧ пыр жӧ пӧртӧны.
Мый сылы коли вӧчны?
Либӧ лытайтны, либӧ тӧв чужъявны.
Олӧ, быттьӧ ыждалысь кань.
Но вельмӧм каньыд татшӧм олӧмсьыд сӧмын меліа кургӧ, а вӧр пӧрӧдысьыдлӧн и татшӧм бур олӧм дырйи, нинӧм вӧчтӧмысла, буракӧ, юрас мӧвпъяс чужӧны.
Зэв окота лои сылы тӧдмавны, кутшӧм гусятор нёльӧд жыръяс, мыйла сэтчӧ пырны оз позь.
— Час жӧ пырала, син пӧлӧн сӧмын и видзӧдла.
Ӧдзӧсыс абу томана да, некод оз и казявлы.
Сідзи и вӧчис.
Нёльӧд жыръяс некод эз вӧв.
Жыр шӧрас сулаліс мича пызан.
Пызан вылас ӧти тасьті мӧдӧн тупкӧма.
Пӧрысьыдлӧн синъясыс ӧзйисны тӧдмавны кӧсйӧмысла, инас оз ӧшйы: сэтшӧма сылы телепит видзӧдлыны, мый сэні тасьтіяс пытшкас.
Матыстчис пызан дорас.
Видзчысьӧмӧн эськӧ и лэптыштіс вылысса тасьтісӧ, а сэтысь шыр пыр и уйкнитіс.
Пӧрысьыд, дерт, повзис, кӧсйис эськӧ бӧр, кыдзи вӧлі, пуктыны тасьтіяссӧ, да повзьӧмысла легысь кинас ӧти тасьтісӧ и уськӧдіс мӧд вылас.
Кыкнан тасьтіыс жугаліс, шырыд пышйис.
Мый вӧчны?
Петіс пӧрысьыд гуся жырсьыд, чужӧмыс дзоньнас ӧзйӧ.
Дзикӧдз шогӧ усис.
Матяш корольыд, дерт, ставсӧ тӧдмаліс да ас дінас сійӧс и корис:
— Аддзан, кӧть тэ и пӧрысь нин, но и тэ эн вермы кутчысьны, тэныд тшӧтш окота лои тӧдмавны гусяторсӧ.
А ӧд тэныд крепостьын ӧнӧдз зэв бура овсис.
Но ӧні тэныд ковмас бӧр мунны вӧрӧ.
Водзӧ Адамӧс да Еваӧс эн нин вид.
И вӧр пӧрӧдысь сьӧкыда ышловзис да надзӧникӧн мӧдӧдчис аслас мыр дінӧ.
Георг пастук
Ӧтчыд Матяш король аслас кык кесйылӧсыскӧд вӧраліс Матра гӧраясын дай веськаліс Георг пастук ордӧ.
Рыт нин пуксис, да кӧнкӧ колӧ вӧлі узьмӧдчыны.
Вӧралысьяс торкӧдчисны Георг керкаӧ дай пырисны.
А тані колӧ нӧшта ӧтчыд гарыштны, мый корольыд вӧлі прӧстӧй паськӧма, кыдз и сылӧн кесйылӧсъясыс, медым сійӧс эз тӧдны.
— Бур рыт, кӧзяин!
Он-ӧ верд миянӧс, мудзӧм йӧзӧс, да лэдзан-ӧ миянӧс узьны?
— Пырӧй, бур йӧз! — корис Георг пастук. — Меным нимкодь, мый пыринныд ме ордӧ.
Дерт, верда да водтӧда узьнытӧ.
Сӧмын сёяныд ӧд менам гӧлиник.
Пастукыд босьтіс пӧрт, пуктіс сэтчӧ пызь, гос, лук, гормӧг да гудраліс ставсӧ ваӧн.
Сэсся пуис шыд.
Шыдыс артмис зэв чӧскыд.
Кӧзяин корис гӧстьясӧс пызан сайӧ.
Пуксисны ставӧн пӧрт гӧгӧр да кутісны сёйны пу паньясӧн.
Панясисны, панясисны, дай Матяшыдлы друг мыйкӧ глянитчӧма пӧрт мӧдарас.
Сӧмын сійӧ нюжӧдчис сэтчӧ, кыдзи Георг пастук колскис паньнас сылы киас.
— Мый тэ вӧчан?
Ныр увсьыд сёй!
Нинӧм йӧз ныр улысь гурйысьны, быдлаын ӧткодь!
Нинӧм эз вочавидз Матяш корольыд та вылӧ, кӧть эськӧ киас кучкӧмыс дыр на кыліс, но мӧвпыштіс:
— Энлы, Георг пастук, ме тэныд водзӧстӧ мынта на!
Коркӧ Матяш король решитіс чукӧртны ыджыд пир аслас дворечын.
И шуис сійӧ корны тайӧ пир вылас Георг пастукӧс.
Ыстіс корольыд пастуклы письмӧ, медым сійӧ локтіс Будаӧ, корольлӧн дворечӧ индӧм кад кежлӧ.
А ачыс тшӧктіс слугаыслы со мый: ужин дырйи быд гӧсьтлы разӧдӧй тасьті шыдӧн и быд гӧсьт водзӧ пуктӧй пань, а вот пастуклы паньсӧ энӧ пуктӧй.
Пир дырйи слугаясыд сідз и вӧчисны: пуктісны Георг пастук водзӧ и шыд, и быдсяма мукӧд сёянсӧ, а паньтӧ эз пуктыны.
Быдӧнлы пуктіс, а сылы эз.
Кор ставӧн пуксисны пызан сайӧ, корольыд сувтіс дай шуис:
— Сёйӧй, дона гӧстьяс!
А заводитам ми шыдсянь.
Но тӧдӧй: коді оз сёй шыдсӧ, сійӧ лӧг кутысь, лёк морт.
Георг пастукыд аддзис, мый сылӧн тасьті дорас паньыс абу.
— Но сё мокасьтӧ!
Эг-ӧ йӧрмы ме?
Но здук мысти сійӧ вӧчис няньысь мыйкӧ пань ногаӧс.
Вот тайӧ паньнас сійӧ и кутіс панявны шыдсӧ.
Кор ставӧн помалісны сёйны шыдсӧ, Георг пастукыд тшӧтш медбӧръяысь паньыштіс дай гораа шуис:
— Лӧг кутысь мортыд сійӧ, коді оз сёй ассьыс паньсӧ! — И ӧдйӧ сёйис ассьыс кӧтасьӧм паньсӧ.
Корольӧс да сылысь матыссаяссӧ лои янӧдӧма.
Но Матяшыд эз скӧрмы Геогр пастук вылӧ, а сюсьлунсьыс да смеллунсьыс ошкис Георгӧс да озыра козьналіс сійӧс.
Сюсь Катица
И Матяш король дырйи Венгрияын вӧлі уна мича ныв.
На пӧвстын медся мичаыс — Катица нима ныв.
Сэтшӧм мича сійӧ вӧлі, быттьӧ сыын чукӧртӧма мичлунсӧ ӧтвыв став нывыслысь: и Маришкалысь, и Эржикелысь да нӧшта на Кристиналысь.
Но Катица эз сӧмын мичлунӧн нимав.
Вӧлі сійӧ нӧшта зэв вежӧра да сюсь.
Кӧть став государствосӧ кытшовт, а сюсьджык да вежӧраджык нылӧс он аддзы.
Коркӧ и Матяш король пельӧдз кывсис сюсь Катица йылысь.
Король шуис аслас кесйылӧсъясыслы:
— Кӧсъя и ме тшӧтш сёрнитыштны тайӧ нималана Катицаыскӧд.
Вайӧдӧй сійӧс ме дінӧ Будаӧ.
Гортас Катицаӧс вӧччӧдісны, сетісны сьӧрсьыс ноп да мӧдӧдісны Будаӧ король дорӧ.
А сэк кості Матяш король юрсӧ жуглӧ-мӧвпалӧ, кутшӧм эськӧ мудерджык да сьӧкыдджык юалӧмъяс сылы дасьтыны.
Регыдӧн Катицаыд и воис Будаӧ.
Вайӧдісны сійӧс король водзӧ.
Король и шуӧ:
— Но, Катя-Катица, кывзы менӧ сюся.
Ме сета тэныд куим юалӧм.
Кужан кӧ на вылӧ сюся да мудера вочавидзны, сэки и корольыд тэнад шуас, мый тэ медся сюсь ныв став государствоаным.
Со медводдза юалӧм.
Менам чардакын эм сё вося торк.
Висьтав, кужан-ӧ тэ меным сыысь зарни шӧрт печкыны?
— Дерт, кужа, менам корольӧй, — пыр и вочавидзис Катица, — сӧмын медым печкыны зарни шӧрт сё вося торкысь, тшӧкты, менам корольӧй, медым вӧчисны айӧлӧн сё вося потшӧсысь зарни чӧрс.
Король дӧвӧля довкнитіс юрнас, бур пӧ.
— Но, сідзкӧ, мӧд юалӧм, нылӧй!
Эм менам чардакын сё розя кувшин.
Верман-ӧ тэ найӧс дзоньтавны?
— Дерт, верма, менам корольӧй! — нюмъялігтырйи, зэв окотапырысь вочавидзис ныв, быттьӧ сӧмын и виччысис, кор сійӧс корасны кувшинъяс дзоньтавны. — Ӧдйӧ и дзоньтала, сӧмын гугӧдӧй сёнан кувшинсӧ.
Ӧд весиг йӧй и сійӧ тӧдӧ, мый дӧмастӧ бан вылӧ оз вурлыны.
Матяш король нимкодьпырысь бара довкнитіс юрнас:
— Аддза, аддза, дона ныв, мый тэ зэв сюсь, сӧмын кӧсъя тэнӧ корны, медым тэ вайин меным и эн вай сійӧс, мый эськӧ вӧлі и эз вӧв.
— Виччысьлы, менам корольӧй, ӧти здук, пырысь-пыр вая!
Тайӧс шуӧм бӧрын нылыд уйкнитіс залысь.
Видзӧдӧны, а сійӧ бӧр нин локтӧ.
Киас кутӧ кык пож, ӧтисӧ мӧднас тупкӧмӧн.
Сувтіс король водзӧ, пуктіс пожъяссӧ джоджас корольлы кок улас и шуӧ:
— Менам корольӧй, кыдзи тэ тшӧктін, сідзи ме и вӧчи.
Сӧмын Матяш кӧсйис видзӧдлыны, мый Катицаыд сылы вайис, сӧмын лэптыштіс вылыс пожсӧ и — порх! — лэбзис сэтысь еджыд гулю.
Вӧлі — и абу!
— Муса нылӧй, — шуис король, — ӧні нин и ме аддза, мый оз весьшӧрӧ шуны: тэысь сюсьджыкыс да вежӧраджыкыс збыль некӧн, тыдалӧ, абу.
И тшӧктіс Матяш король казначейлы сетны Катицалы козин, 100 зарни деньга верӧс сайӧ петігкежлас, да сиис сылы уна шуд.
Кыдзи Матяш король кӧмкот вурыськӧд гусясисны
Оліс-выліс ӧти зэв гӧль морт, кӧмкот вурысь.
Мыйта оз уджав, гӧльлунсьыс некыдз оз вермы мынтӧдчыны.
И нинӧм коньӧрлы эз коль гусясьӧмысь кындзи.
А шуис гусявлыны сьӧмсӧ эз кытыськӧ, а Матяш корольлӧн казнаысь.
Гусясис сійӧ ас думсьыс честнӧя: быд лун вӧлі босьтӧ казнасьыс сӧмын ӧти форинтӧн.
И сідз быд лун.
Коркӧ Матяшыд и казяліс, мый казнаас кодкӧ кисӧ сюйлӧ, но кутны гусясьысьӧс некыдз эз вермы.
Форинт — Мадьяр муын сьӧм.
И со ӧтчыд корольыд пасьталіс гӧль паськӧм дай петіс карӧ.
— Гашкӧ, йӧзсяньыс мыйкӧ и тӧдмала, — решитіс сійӧ.
Ветлӧдліс сійӧ, ветлӧдліс карті, мудзис да и нёровтчыштіс пу бердӧ, медым шойччыштны.
Сулалӧ-мӧвпалӧ корольыд.
Друг аддзӧ: локтӧ сыланьӧ киссьӧм паськӧма морт, аддзис пу улын сулалысь гӧля пасьтасьӧм мортӧс дай матыстчис сы дінӧ:
— Тэ кӧ честнӧй морт, а ме аддза, мый тэ честнӧй, — мунам мекӧд.
Матяшыд и юаліс:
— А кытчӧ?
— Матяш король казнаӧ, — вочавидзис мӧдыс.
Дерт, гӧля пасьтасьӧм мортнас вӧлі Матяш корольыд, а мӧдыс — кӧмкот вурысьыд.
Но и мӧдӧдчисны найӧ Матяш король казнаӧ.
Кор воисны местаӧдзыс, вурсьысьыд и юаліс ёртыслысь:
— Ыджыд-ӧ тэнад семьяыд?
— Ой, вывті ыджыд!.. — вочавидзис гӧля пасьтасьӧм корольыд.
— Со тэныд ӧти форинт.
Та вылӧ быдса лун зэв бура позьӧ овны дзонь семьялы.
Ме сы мында жӧ босьта, — шуис вурсьысьыд.
Гӧля пасьтасьӧм мортыд синсӧ читкыртыштӧмӧн и шуӧ кӧм вурысьыдлы:
— Медым мӧдысь татчӧ не волыны, вай ставсӧ ӧтпырйӧ нуам.
Но кӧмкот вурысьыд та вылӧ вочавидзис:
— Огӧ, талун ӧти форинтъяс выланым и тэ, и ме олам, а аски бара волам.
Вензьыны пондісны.
Зыкӧдз воисны.
Ӧти кывйӧ найӧ эз воны да, кӧмкот вурысьыд гӧля пасьтасьӧмаыдлы пель бокас и вартіс ыджыд горшлунысла.
Неыджыд косяд найӧ шапкаяснаныс тӧдлытӧг вежсисны.
А Матяшлӧн шапка пытшкас нимсӧ вӧлі гижӧма.
Сідзи найӧ и торйӧдчисны дай гортаныс мунісны.
Мӧд лун асывнас Матяш корольыд тшӧктіс вайӧдны Будаӧ вурсьысьӧс.
Полігтырйи, дерт, сувтіс сійӧ король водзӧ.
Корольыд и юалӧ:
— Тэ тӧдін менӧ?
А кӧм вурысьыд полӧмсӧ дзебигмоз вочавидзӧ:
— Ме тэнӧ ог тӧд и некор эг аддзыв.
Корольыд шензьӧ:
— Кыдзи нӧ тэ менӧ он тӧд!
Ӧд талун войнас ми тэкӧд ӧтлаын гусясим!
Кӧм вурысьыд бара на соссьӧ.
— Но он кӧ эскы меным, со тэнад шапкаыд, а кисьыд меным сет, сійӧ менам: пытшкӧссьыс нимӧс верман лыддьыны, — шуӧ Матяш корольыд.
Кӧмкот вурысьыд сулалӧ да юрбӧрсӧ сӧмын гыжъялӧ, збыль тай сідзи вӧлӧма.
— Но, усис ӧні тӧд вылад, кыдзи тэ меным пель бокӧ лӧсыштін?
— Да, вӧлі и сэтшӧм грек, — ышловкерис кӧм вурысьыд.
— Но ме тэнӧ ог кут мыждыны, сӧвестя гусясьысь вӧлӧмыд да.
Сӧмын водзӧ эн нин гусясь.
И сетіс Матяш корольыд кӧмкот вурысьлы тырмымӧн сьӧм бура олӧм вылӧ.
Матяш король да велӧдысь
Коркӧ Матяш король бара на вежис ассьыс озыр паськӧмсӧ гӧль вылӧ дай ӧтнас мӧдӧдчис видзӧдлыны, кыдзи сылӧн мадьяръясыслы овсьӧ-вывсьӧ.
Рытыс суис сійӧс ӧти сиктын.
Пырис Матяшыд корчмаӧ да юаліс, код ордын позьӧ узьмӧдчыны.
Корчмаса кӧзяин и шуӧ:
— Сӧмын ӧти морт и лэдзлӧ тані.
Сійӧ велӧдысь.
Семьяыс сылӧн ыджыд.
Сійӧ гӧль, но бур сьӧлӧма морт.
Ветлы, гашкӧ, сійӧ тэнӧ лэдзас.
Локтіс туй выв мортыд велӧдысь ордӧ.
Велӧдысьыд сьӧлӧмсянь чолӧмаліс пырысьӧс, кӧсйысис узьтӧдны дай юаліс, абу-ӧ сійӧ тшыг.
Матяшыд и вочавидзӧ:
— Збыль, ме тшыг.
— Сідзкӧ, кокньӧдчы, пуксьы да шойччышт, а ме здук-мӧд кежлӧ петала.
Велӧдысьыд котӧртліс корчмаӧ, ньӧбис рысь, калбас, порсь тшӧг да небыд нянь.
Вайис гортас, пукталіс ыджыд блюд вылӧ да пыртіс гӧстьлы.
Пуксисны кыкнанныс пызан сайӧ да азыма ужнайтісны.
Ужын бӧраныс сёрнитыштісны сиктса олӧм йылысь, гӧль велӧдысьлӧн семья йылысь, а сэсся водісны узьны.
Асывнас Матяшыд водз чеччис, аттьӧаліс велӧдысьтӧ дай муніс сы ордысь.
Пырис корчмаӧ нуръясьыштны.
Аддзӧ: кодлӧнкӧ пальто ӧшалӧ, а тӧрыт эз вӧв.
Матяшыд юасьӧ корчма видзысьлысь, оз-ӧ пӧ позь ньӧбны сійӧс.
— Оз вузавсьы тайӧ пальтоыс.
Тӧрыт рытнас сійӧс заклад вылӧ вайис велӧдысь.
Сёянысь мынтысис, гӧсть сылӧн локтӧма да.
Кор Матяш бӧр воис гортас, аслас дворецас, — гижис письмӧ велӧдысьлы, медым индӧм кадӧ локтіс Будаӧ король дорӧ.
Велӧдысьыд ёна чуймис и быттьӧ повзискодь, но дасьтысис туйӧ да мӧдӧдчис Будаӧ.
А сэк кості Матяшыд тшӧктіс, медым вельможаяс индӧм кад кежлӧ локтісны дворецас ужнайтны.
Да медым пуктісны камзол зепъясаныс сьӧм, а король видзӧдлас, ёна-ӧ найӧ лышкыдӧсь.
Ужын бӧрын пӧ ачыс король кутас йӧктыны гӧстьяскӧд.
И став вельможаяслы ковмас вӧчны сійӧ жӧ, мый пондас вӧчны король.
Велӧдысьыд воис Будаӧ стӧч ужын кежлӧ.
Тіралӧ-полӧ: мыйла сійӧс корисны, мый сыкӧд лоӧ?
Нӧшта на ёнджыка повзис, кор висьталісны, мый сійӧ кутас ужнайтны королькӧд ӧти пызан сайын.
Пуксис пызан саяс дай шӧйӧвошис: кутшӧм сёян видлыны, мыйӧ босьтчыны?
Медводдзаысь аддзис татшӧм озыр пызансӧ да.
А Матяш корольыд пыр вӧзйӧ да вӧзйӧ выль сёянторъяс.
Коркӧ ужиныд и помасис.
Сы бӧрын локтісны чиганъяс да пондісны гажӧдны корольлысь гӧстьясӧс: чардаш кутісны йӧктыны.
Корольыд чеччис, пӧрччис камзолсӧ, чӧвтіс велӧдысь пельпом вылӧ да мӧдіс йӧктыны.
Король бӧрся сы вылӧ видзӧдӧмӧн мӧдӧдчисны и Матяшлӧн придворнӧйясыс: пӧрччалісны ассьыныс камзолъяснысӧ сьӧм тыра кӧшельясӧн да чӧвталісны велӧдысь пельпом вылӧ.
Сьӧкыд камзолъяс улад коньӧрыд и усис.
Сӧмын сэки Матяшыд дугдіс йӧктыны да юаліс велӧдысьлысь:
— Помнитан-ӧ тэ сійӧ рытсӧ, кор тэ ордӧ локтіс туй вылысь мудзӧм морт да вӧзйысис узьны и тэ сійӧс зэв бура примитін: и вердін, и узьтӧдін.
А медым мынтысьны сёянысь, пальтотӧ ассьыд закладӧ сетін.
Чайта, ӧні тэ тӧдін, мый сійӧ туй выв мортыс вӧлі ме.
Кыдзи тэ сьӧлӧмсянь примитін менӧ гортад, сідзи жӧ ӧні и ме сьӧлӧмсянь кора тэнӧ босьтны став тайӧ камзолсӧ.
Ӧнісянь тэныд некор нин оз ковмы закладӧ сетны ассьыд пальтотӧ.
А ӧні верман бӧр мунны гортад да эн вунӧд Матяш король йылысь, а ме тэнсьыд буртӧ ог жӧ вунӧд.
Сӧмын ӧтчыд вӧлӧма Будаын пон ярмарка
Дерт жӧ, татшӧм дивӧыс абу вӧвлӧма некӧн таладор югыдас ни Кристосӧдз, ни Кристос чужӧм бӧрын.
А вӧвлӧма тайӧ дивӧыс Венгрияын, и стӧч Матяш король юралігӧн.
И вӧлі Будаса мича крепостьын пон ярмарка — вӧв ярмарка либӧ кутшӧмкӧ мукӧд гортса пемӧсӧн вузасян ярмарка кодь.
Татшӧмторсӧ, дерт жӧ, думыштіс Матяш король, коді вӧлі Венгрияын эз сӧмын медся вежӧра корольӧн, эз сӧмын салдатъяс вылын медся сюсь ыджыдалысьӧн, но вӧлі сійӧ венгръяс пиын первой шмонитысьӧн, серам-теш петкӧдлысьӧн да мукӧдлысь теш донъявны кужысьӧн.
Ӧтчыд Матяш король пасьтасис гусар паськӧмӧ да петіс туйӧ, быттьӧ мунӧ отпускӧ аслас сиктас ай-мам дорас.
Юрас дзоридзӧн мичмӧдӧм шапка, мышкас вӧлӧгаӧн ноп, лядьвей бердас сабля, пельпом вылас мича лента, киас бедь.
Мунӧ Матяшыд тэрмасьтӧг, вӧр-ванас нимкодясьӧ, сьӧлӧм вылас долыд — и аддзӧ: гӧрӧны неылын ӧта-мӧдсяньыс кык крестьянин.
Ӧтиыс вӧлӧма озыр: гӧрсӧ квайт ӧш кыскалӧны.
А мӧдыс вӧлӧма гӧль крестьянин: сылысь гӧрсӧ кашкигтырйи ӧдва кыскӧны кык омӧлик вӧв — кыдзи сӧмын и лолыс налӧн кутчысьӧ-а?!
Сувтіс Матяшыд да видзӧдӧ, кыдзи коньӧр вӧвъяс мырсьӧны из кодь мусӧ гӧригӧн да кыдзи на гӧгӧр пессьӧ кӧзяинныс: то вӧйпӧдӧ найӧс, то кватитас сийӧсӧдыс, медым отсыштны налы, то пикӧ воас да вурыштас плетьнас коньӧръяслы.
А тайӧ каднас орччӧн озыр крестьянин тэрмасьтӧг, гуляйтігмоз ӧшъясыскӧд орччӧн ветлӧдлӧ, плетьнас сӧмын корсюрӧ ӧвтыштас.
Ошъясыс кӧ сувтасны — кучкас найӧс либӧ сӧмын «ча!» горӧдас дай ставыс.
Долыдысла сӧмын шутьлялӧ.
Югнитіс Матяш юрын мӧвп, и матыстчис Матяшыд озыр крестьянин дінӧ.
— Видза олан, кӧзяин!
Ен отсӧг тэныд!
— И тэ видза ов, салдат!
Мый тэныд колӧ?
— Да со чайта, мый и му дінас колӧ эськӧ лоны сьӧлӧмаджыкӧн.
Аддзан-ӧ, кыдзи тэкӧд орччӧн мырсьӧ-пессьӧ вӧвшойяскӧдыс коньӧр морт?
Татшӧм вӧвъясыд ӧд оз гӧрны, а сӧмын дойдалӧны мусӧ.
Сетлін кӧ сылы ассьыд кык ӧштӧ недыр кежлӧ, сійӧ эськӧ ассьыс ичӧтик муторсӧ ӧдйӧ и гӧрис.
Озыр крестьяниныд та вылӧ сӧмын вак-вакӧн серӧктіс.
— Оз, нинӧм оз артмы!
Ме озыр морт, да та вӧсна меным гӧрӧны квайт ӧш.
А сійӧ мед гӧрӧ и вӧвшойясӧн, сылы кӧ сідз кажитчӧ.
А тэныд, салдат, бурджык эськӧ вӧлі ноксьыны аслад саблянад, а гӧрнысӧ меным нин коль.
Кытчӧ оз ков, ныртӧ эн сюй.
Кыв ни джын эз вочавидз та вылӧ Матяш корольыд да матыстчис гӧль крестьянин дінӧ.
— Видза олан, бур морт!
— И тэ видза ов, салдат!
— Нолтӧ копыртчыв ме дінӧ, мыйкӧ петкӧдла тэныд.
Сӧмын — зэв ёна тэнӧ кора! — эн повзьы.
Пырысь-пыр жӧ Матяшыд разяліс гусар доломаныслысь кизьяссӧ да петкӧдліс пытшкӧсса паськӧм вывсьыс зарни кизьяс дай юаліс, тӧдіс-ӧ сійӧ, мый сы водзын сулалӧ Матяш король.
Доломан — гусарлӧн вылыс паськӧм.
Тӧкӧтьӧ кыліс тайӧс коньӧр крестьяниныд, — уськӧдчыны нин кӧсйис пидзӧс вылас, да корольыд сійӧс кутіс:
— Но и йӧюк!
Эн жӧ менӧ вузав!
Сулав веськыда да сюся кывзы менӧ.
Тшӧкта ме тэныд аски жӧ вузавны ассьыд вӧвъястӧ.
Став сьӧм вылас, мый сетасны наысь, ньӧбан понъясӧс да вайӧдан Будаӧ базар вылӧ, а сэсся нин ставыс ме сайын.
Гӧль крестьяниныд сідзи и вӧчис, кыдзи тшӧктіс Матяш корольыд.
Вузаліс вӧвшойяссӧ да ньӧбис понъясӧс.
Зэв вӧлі нимкодь сылы — а кыдз нӧ!
Ӧд рӧдтӧм, некытчӧ туйтӧм понъяссьыныс сылы нӧшта на грӧшӧн ли, кык грӧшӧн ли содталісны.
Ыджыдкодь пон чукӧр артмис.
Сэсся и петіс накӧд туйӧ Будалань.
А мунігас пон чукӧр дінад пондісны лемасьны быдсяма понъяс: и кӧзяинтӧм понъяс, кодъясӧн тырӧсь Венгрияса туйяс, и кӧзяина понъяс — найӧ пышъялісны гортсьыныс, быттьӧ наӧн веськӧдліс кутшӧмкӧ тун: понъясыс быттьӧ ыжъяс лоисны.
Сӧмын на кӧсйӧ петкӧдчыны асъя кыа, а гӧль крестьяниныд аслас пон чукӧрнас воис нин Будаӧ.
Локтіс базар вылӧ, а сэні некод на абу.
Гӧль мортыд видзӧдліс гӧгӧрбок, бӧрйис ылысджык пельӧс, пуксис сэтчӧ дай шуис нуръясьыштны: кыскис нопсьыс нянь, порсь тшӧг.
А понъясыс тшыгӧсь жӧ вӧліны да пондісны увтны.
Сэтшӧм наяна кутісны увтны, мый став Будаса йӧзсӧ садьмӧдісны.
Будаса олысьяс повзисны, эз-ӧ пӧ турокъяс миян вылӧ уськӧдчыны.
Уськӧдчисны ӧшинъяс дорас да аддзисны, мый сӧмын понъяс ышмӧмаӧсь, да ёна и скӧрмисны.
Ӧткымын мужичӧй петіс, медым ӧлӧдны йӧзӧс шызьӧдысь-повзьӧдысьясӧс — нӧйтны, дерт.
Но виччысьтӧг сэтчӧ воисны Матяш корольлӧн кесйылӧсъясыс да эз сетны нӧйтны гӧль мортлысь понъяссӧ.
Кесйылӧсъяс водзвыв тӧдісны тайӧ гӧль мортыслӧн локтӧм йывсьыс да виччысисны нин сійӧс.
Асывнас висьталісны корольлы, мый гӧль крестьянин понъяснас тані нин, Будаын.
Матяш король пырысь-пыр пасьталіс ассьыс дона паськӧмсӧ, ыстіс вельможаясысла да накӧд петіс Будаса вузасянінӧ.
Воисны вельможаяс базар вылӧ зэв мича да озыр паськӧмаӧсь, а водзвыланыс — Матяш король.
Вайӧдіс корольыд найӧс гӧль крестьянин дорӧ дай шуӧ:
— Видзӧда да, тайӧ вузасьысьыслӧн медся мича Альфёльдса понъяс.
Тіянлы быдӧнлы колӧ ньӧбны татшӧм понъяссӧ тайӧ вузасьысьыслысь — ӧд тайӧ сё дивӧ: кутшӧм шензьӧдана понъяс!
Альфельд — Венгрияын увтасінлӧн ним.
Зывӧкпырысь видзӧдісны вельможаяс, кыдзи ниртчӧны пеж понъяс налӧн мича югъялысь сапӧгъясаныс да исалӧны гӧгӧр.
А корольыд бӧрйис медся няйт да мисьтӧм понсӧ, кутіс ошкыны сійӧс да сэсся и ньӧбис 10 зарниысь.
Вельможаяс первойсӧ чуймисны, а сэсся серавны пондісны.
Серамнад найӧ сэтшӧма гажмисны да ышмисны, мый теш могысь кутісны лэптыны няйт да урӧс понъяс вылӧ донсӧ пыр вылӧджык.
Сідз ворсігмозныс став понъяссӧ и ньӧбалісны.
Ни ӧти эз коль.
Сы мында мынтісны гӧль крестьянинлы сьӧмсӧ, мый юрыс сылӧн кольмис.
Нопъяс сы мында сӧвтісны сылы зарни сьӧмсӧ, мый нопйыс тӧкӧтьӧ пельпомсӧ эз орӧд.
Сэки Матяш корольыд матыстчис шӧйӧвошӧм гӧль морт дінӧ дай шуис сылы:
— Но, бур мортӧй, ӧні мун гортад да висьтав сиктад, кутшӧм дон сетӧны Будаын понйысь.
Мӧдӧдчис шуда гӧль мортыд гортас, и висьтасис первойя жӧ мортлы, коді сылы паныд веськаліс чужан сиктас, а медводдза мортнас лои сылӧн озыр суседыс.
Гӧль крестьяниныд петкӧдліс суседыслы, мыйта сьӧм сылы вичмис понъяс вузалӧмысь, дай радпырысь, ньӧти дзебтӧг и висьталіс, мый ӧні и сылӧн лоӧ уна му и мый сылысь мусӧ ӧні тшӧтш квайт ӧш кутасны гӧрны.
А озыр крестьяниныд та вылӧ нинӧм эз вочавидз, сӧмын ас кежсьыс лӧгпырысь мӧвпыштіс: «Энлы, регыд тэ кывлан менам вузасьӧм йылысь!»
Мӧд луннас озыр крестьяниныд вузаліс квайтнан ӧшсӧ.
Доза уна и сьӧм сетісны!
Майбыр!
Став сьӧм вылас ньӧбис быдса арава пон.
Ньӧбис став понсӧ ас сиктсьыс, но сылы тайӧ кажитчис этшаӧн, дай и нӧшта мукӧд сиктъясысь на ньӧбаліс.
Сэсся босьтіс медыджыд нопсӧ сьӧм улас, кодӧс сылы аслас чайтӧм серти мынтасны понъяссьыс, — дай мӧдӧдчис Будалань.
Туй чӧжыс пыр арталіс, мыйта сьӧм ваяс гортас, мыйта му нӧшта на ньӧбас.
Артасис-артасис да сылӧн артмис, мый сылӧн муясыс паськаласны Тиссасянь Дунайӧдз — ӧти кывйӧн кӧ, Венгрияса пӧшти став муыс лоӧ сылӧн.
Тадзи шудаа мӧвпалігӧн и воис озыр крестьяниныд лун шӧр кадӧ аслас пон араванас Будаса вузасянінӧ.
Лун шӧр каднад базар вылын, дерт, тыр йӧзыс.
Да нӧшта пон арава кыськӧ воӧма!
Базарыд, дерт, шызис.
Но озыр крестьяниныд мынтысис вузасян местасьыс дай тшӧктіс висьтавны Матяш корольлы да вельможаясыслы, мед пӧ локтасны ньӧбны дона понъясӧс.
А базарвывса йӧзлы телепит видзӧдлыны вывті нин вылӧ асьсӧ пуктысь вузасьысь вылӧ, коді тшапа висьталіс: менам пӧ вӧвлытӧм, зэв гежӧда паныдасьлысь понъяс, и найӧс пӧ верма вузавны сӧмын корольлы да вельможаяслы.
Сійӧ кадӧ, кор озыр крестьяниныд петук моз тшапа ветлӧдлігмоз ошкис ассьыс тӧварсӧ, некымын тшыг пон мынтӧдчисны дом йылысь да сёян корсьӧм могысь юрнысӧ быдлаӧ кутісны сюйны.
Котраліганыс найӧ вузасьысьяслысь кӧрзинаяссӧ да кринчаяссӧ путкыльталісны, колькъяссӧ пусь-пасьварталісны, йӧвсӧ кисьталісны.
Мукӧд понъяс, сы мында чӧскыдтортӧ аддзисны да, кыдзи тай вирскӧбтісны став базар пасьталаыс!..
Вузасьысьяс сэтшӧма скӧрмисны да пондісны понъястӧ чужъявны да нӧйтны, и кӧзяиныслы тшӧтш сюрис.
Коньӧр понъясыд нора никсӧны, мужичӧйяс пинясьӧны, нывбабаяс чирзӧны.
Сэтшӧм шум да зык лэптысис!
Некод нин нинӧм оз гӧгӧрво — ставыс увланьюрасис.
Татшӧмторсӧ некор на эз аддзыв важысь-важся Буда.
Коркӧ регыдӧн зык-шум вылад котӧрӧн воисны вӧла гайдукъяс, мӧдісны шенасьны ыргӧн черъясӧн.
Куталісны базарті шӧйтысь понъяссӧ, домалісны найӧс да вурыштісны кӧзяиныслы мышкас плетьӧн, сы пыдди, медым корольӧс вельможаясыскӧд корны.
Пондыліс эськӧ пыксьыны горш мортыд, но гайдукъяслӧн юралысьыс стрӧга орӧдіс:
— Сӧмын ӧтчыд Будаын вӧлі пон ярмарка, водзӧ оз ло!
Весась татысь понъяснад и ставнад!
И капрал, гайдукъяслӧн юралысьыс, вӧтліс горш крестьянинӧс, а базарвывса серамӧн колльӧдісны сійӧс, и серамныс налӧн дыр на кыліс удачатӧм вузасьысь мыш сайын.
Матяш король да сюсь пӧрӧдчысь
Ӧтчыд Матяш король ӧтнасӧн вӧраліс дай ылаліс вӧрас.
Некыдз петан туйсӧ оз аддзы.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс, кытчӧдз эз паныдась ӧтка пӧрӧдчыськӧд.
Паськӧм сертиыс, тыдалӧ, гӧлиник морт.
Матыстчис Матяш король сы дінӧ дай видзаасис:
— Чолӧм, бур морт!
Ен отсӧг тэныд!
— Чолӧм, господин!
Меным збыльысь эськӧ отсӧгыд колӧ да, — ышловзьӧмӧн вочавидзис гӧль морт.
Пӧрӧдчысьыд, дерт, оз вӧлі тӧд, кодкӧд сійӧ сёрнитӧ, коді сы водзын сулалӧ.
Прӧстӧй морт пыдди пуктіс вӧрысь петысь морттӧ.
Матяш корольыд и юалӧ:
— Эм-ӧ тэнад, бур морт, челядьыд?
— Дерт, эм, господин, нёльӧнӧсь.
Кык мича зон да кык ныв.
— А эм-ӧ тэнад сьӧмыд?
— Оз позь шуны, мый уна, но мыйта колӧ, пыр тай кыськӧ чуктӧ-а.
Тэ тӧдан, господин, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ вӧр пӧрӧдысьыд, гажтӧмтчӧма, тыдалӧ, ӧткӧннад уджалігӧн да, — ме ӧд сьӧмтӧ пыр куим пельӧ юкла.
— И мый тэ накӧд вӧчан?
— А вӧча ме со мый: ӧти юкӧнӧн уджйӧз мынта; мӧд юкӧнсӧ уджда.
— Но а коймӧд юкӧнсӧ?
— А коймӧдсӧ няйтӧ кӧдза.
— Но и но!
Татшӧм сёрнисӧ ме некор на эг кывлы, — шензьӧ Матяш король. — Ноко-ноко висьтав меным, кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны.
— Со кыдзи: ӧти юкӧннас ме уджйӧз мынта.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны тадз, мый менам эм ай-мам.
Найӧ коркӧ менӧ быдтісны, вердісны, пасьтӧдісны.
Ӧні ме найӧс видза.
Мӧд юкӧнсӧ, менам кык пи да, налы сета водзӧсӧн, найӧс верда, пасьтӧда.
Кор ме пӧрысьма, найӧ меным мынтасны водзӧссӧ, — лабутнӧя тэрмасьтӧг висьталӧ пӧрӧдчысьыд.
— А коймӧд юкӧныс? — тэрмӧдлӧ Матяшыд.
— Но а коймӧд юкӧнсӧ няйтӧ кӧдза.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны тадзи.
Менам кык ныв.
Найӧс верда-пасьтӧда, но насянь бӧрсӧ меным нинӧм оз вичмы.
Найӧ петасны верӧс сайӧ дай мунасны ме ордысь.
Со кыдзи тайӧ колӧ гӧгӧрвоны.
— А тэ, вӧлӧмкӧ, сюсь вежӧра морт!
Кывйыд быттьӧ бритва вундӧ, — ошкыштіс Матяшыд. — Кывзы, ыджыд вежӧра мортӧй, менам со ылавсьӧма тайӧ вӧрас да, гашкӧ, тэ менӧ петкӧдан вӧрсьыс?
— Ок, муса господин, менам ӧд кадыс абу.
Гӧль мортыдлы пыр уджавны колӧ.
— А ме тэныд лунъя удждон мынта, сӧмын петкӧд менӧ тайӧ вӧрсьыс.
— Но тайӧ дзик нин мӧд сёрни!
Сьӧм вылад окотапырысь петкӧда.
Сэсся найӧ и мӧдӧдчисны.
Мунӧны тэрмасьтӧг, сёрнитӧны ӧттор-мӧдтор йылысь.
Матяшлы нимкодь сёрнитнысӧ пӧрӧдчыськӧд, ёна и тӧлка мортыд вӧлӧма да.
Матяшыд бара юалӧ:
— Кывзы, бур мортӧй, а аддзывлін-ӧ тэ коркӧ корольӧс?
— Эг, господин, некор на эз мойвилы аддзывны, а ёна эськӧ кӧсъя ловъяӧн на аддзывны кӧть ӧтпыр.
— Кӧсъян кӧ, тайӧ, ме ногӧн, абу сьӧкыд вӧчны.
Со ӧні, кор вӧрысь петам, сэні лоӧ уна йӧз.
И мыйӧн сӧмын найӧ аддзасны корольӧс, быдӧн юрсьыныс шапкасӧ пӧрччасны.
Сӧмын король и коляс шапкаа, сэк тэ и аддзан корольтӧ.
Но ладнӧ.
Коркӧ петісны жӧ найӧ вӧрсьыд.
Видзӧдӧны, а сэні муяс вылын йӧзыс тшем уджалӧ.
Сӧмын найӧ казяласны корольнысӧ, ставныс юрсьыныс шапканысӧ пӧрччасны.
А пӧрӧдчысьыд шензьӧмпырысь горӧдас:
— Вердысьӧй дай Енмӧй!
Господин, видзӧдлы, ставӧн куштісны юрнысӧ!
Сӧмын ми тэкӧд шапкааӧсь.
Тыдалӧ, кодкӧ миян пиысь корольыд!
Ме али тэ?
— Збыль, миян пиысь кодкӧ ӧти, — серӧктіс Матяш корольыд да меліа тапкӧдыштіс пӧрӧдчысьӧс мышкӧдыс.
Сюсьлунсьыс да шмонитны кужӧмсьыс Матяш король лышкыда козьналіс пӧрӧдчысьтӧ.
Сійӧ пӧрӧдчысьыд и ӧні, кӧнкӧ, ловъя, эз кӧ на кув, дерт.
{Носов Н. Н. (комиӧдіс Беляев Г. В.) @ Толя Клюквинлӧн приключениеяс @ беллетристика @ Носов Н. Н. Толя Клюквинлӧн приключениеяс @ 1963 @}
Носов Н. Н.
ТОЛЯ КЛЮКВИНЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
36-ӧд номера школаса нёльӧд классын велӧдчысь Толя Клюквин петіс Демьяновскӧй уличавывса дасӧд номера керкаысь, кежис Коймӧд Каширскӧй переулокӧ да мӧдӧдчис Слава Огоньков друг ордас, коді оліс Ломоносовскӧй уличаса 14-ӧд керкаын.
Тӧрыт рытсянь на другъяс сёрнитчисны аддзысьны талун асыв да ворсны шахматӧн.
Найӧ кыкнанныс радейтісны тайӧ ворсӧмсӧ да вермисны ворсны асывсянь рытӧдз.
Тайӧ налӧн вӧлі аслыспӧлӧс висьӧм кодь жӧ.
Толя кӧсйысис другыслы локны дас час асылын, но дыр падъяліс гортас да эз вермы ас кадӧ петнысӧ.
Вӧлі 10 часысь сёрджык нин, да Толя ёна тэрмасис.
Но тані нӧшта, кыдз сійӧ пыр овлӧ, кор колӧ тэрмасьны, лои сэтшӧмтор: Толя вӧлі нин Коймӧд Каширскӧй переулок помын, кыдз друг забор улысь петіс руд кань да лӧсьӧдчис вомӧнавны сылы туйсӧ.
— Кысь!
Бергӧдчы ӧні жӧ! — горӧдіс кань вылӧ Толя да, медым повзьӧдны, копыртчис, быттьӧ кӧсйис босьтны из.
Тайӧ збыльысь повзьӧдіс каньӧс, но, бӧрлань котӧртӧм пыдди, сійӧ уськӧдчис туй вомӧныс да пырис туй мӧдар бокын сулалысь керкалӧн дзиръя улӧ.
— Ак, мед эськӧ тэнӧ! — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Толя.
Сійӧ эз лысьт водзӧ муннысӧ да сувтіс и кутіс мӧвпавны, мый бурджык: пельпом вомӧныс куимысь сьӧвзьыны да водзӧ мунны, али бӧр бергӧдчыны да мунны мӧд уличаӧд.
Видзӧдліс гӧгӧрбок, оз-ӧ кодкӧ сійӧс аддзы, да решитіс век жӧ бӧр бергӧдчыны.
«Быттьӧкӧ мыйкӧ вежсяс сыысь, мый ме куимысь сьӧвзя, — мӧвпаліс сійӧ. — Каньыс кӧ вомӧналіс туйсӧ, сэки сьӧлась кӧть эн нин...
Кӧть и, веськыда кӧ шуны, вермас лоны, мый каньыс нинӧм оз вермы вӧчны, да ладнӧ нин, бес сыкӧд!
Меным мӧд туйӧдыс мунны абу сьӧкыд, а то збыльысь вермас мыйкӧ лоны».
Тадзи мӧвпалігтырйи Толя бӧр локтіс асланыс керка дінӧдз, муніс Демьяновскӧй улича кузяыс нӧшта ӧти квартал да кежис Мӧд Каширскӧй переулокӧ.
Ӧні сійӧ Ломоносовскӧй уличаӧдз локтіс торъя приключениеястӧг да ылісянь на аддзис, кыдзи 14-ӧд номера керкаысь петіс кутшӧмкӧ детинка.
Первойсӧ Толялы кажитчис, мый тайӧ детинкаыс ёна мунӧ Слава Огоньков вылӧ, сэсся кажитчис, мый оз зэв мун сы вылӧ.
Детинка сулалыштіс подъезд дорас, быттьӧ мыйкӧ думайтіс, сэсся бергӧдчис Толялань мышкӧн да кутіс ылыстчыны.
«Ладнӧ, — аслыс шуис Толя. — Ӧні ме пырала Слава ордӧ, и ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Славаыс кӧ гортын, то тайӧ эз сійӧ вӧв.
Слава кӧ абу гортас, — сідзкӧ сійӧ».
Толя кыпӧдчис лифтӧн нёльӧд судтаӧдз да звӧнитіс 31-ӧд квартираӧ.
Восьтіс сылы Славалӧн мамыс.
— А Славаыд сӧмын на муніс, — шуис сійӧ. — Тэ ӧмӧй эн паныдась сыкӧд?
— Эг, сідзсӧ аддзылі сійӧс ылісянь, но чайті, мый абу сійӧ.
Ми ӧд сёрнитчылім, мый сійӧ виччысяс менӧ.
— Сійӧ тэнӧ дыр виччысис, дӧзмис весиг, мый эн лок.
А сэсся сылы телефон пыр звӧнитіс Женя Зайцев, и Слава шуис, мый сы ордӧ мунас.
— Но и скӧтина.
Быттьӧ эз нин вермы неуна виччысьыштны, — Славалӧн мамыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын броткис Толя.
Ывла вылӧ петӧм бӧрын, подъезд дорас сулаліг, сійӧ думайтіс, мый вӧчны, сэсся мӧдӧдчис Женя Зайцев ордӧ жӧ, коді оліс Ломоносовскӧй уличасянь вель ылын, Загороднӧй шоссе вылын.
Ӧні Толялы нинӧмла вӧлі тэрмасьны.
Сійӧ муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ бергаліг, быдтор гӧгӧрбок видзӧдаліг.
Суворовскӧй бульвар вылын сійӧ сувтіс, медым видзӧдыштны, кыдзи челядь велӧдчисны ветлӧдлыны челядьлы вылӧ кык гӧгыля велосипедӧн.
Найӧ вӧліны нёльӧн, но некод на пиысь ветлӧдлынысӧ эз на куж, сы вӧсна ӧтарӧ усялісны велосипед вывсьыс.
Колӧ шуны, мый кужтӧгыд тайӧ велосипедӧн ветлӧдлыны вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі аслыспӧлӧс.
Мукӧд кык гӧгыля велосипедлысь педальяссӧ колӧ бергӧдлыны сӧмын машина ӧддзытӧдзыс, сы бӧрын велосипедыс ачыс гӧгыльтчӧ, а педальясыс оз бергавны.
А тайӧ велосипедыслысь педальяссӧ колӧ вӧлі пыр бергӧдлыны.
Весиг кор найӧс оз нин ков бергӧдлыны, найӧ асьныс бергалӧны.
Тайӧ, буракӧ, сы вӧсна, мый велосипедыс важ.
Челядьлы сійӧс сетіс налӧн жӧ керкаысь ӧти олысь.
Шуисны тайӧ олысьсӧ Иван Герасимовичӧн.
Иван Герасимовичлы ичӧт дырйиыс тайӧ велосипедсӧ пӧдаритлӧма батьыс.
Сэсся Иван Герасимовичыс быдмӧма да ньӧбӧма аслыс настӧящӧй, ыджыд велосипед, а тайӧ велосипедсӧ сараяс дзебӧма.
Сійӧ думайтӧма, мый коркӧ гӧтрасяс да сылӧн лоӧны челядь, сэки сійӧ тайӧ велосипедсӧ налы и пӧдаритас.
Но кольӧма кызь вит либӧ комын во, а Иван Герасимович сідзи и абу гӧтрасьӧма, весиг велосипед йывсьыд вунӧдӧма.
И со неважӧн сійӧ сараяс видлаліс ассьыс ёна нин важ кӧлуйсӧ да аддзис тайӧ велосипедсӧ.
«Мый сыкӧд вӧчны? — думайтіс Иван Герасимович. — Сета ме сійӧс челядьлы.
Аслам челядь абу жӧ-а.
Ме, гашкӧ, гӧтрася на, но сэк кежлӧ велосипедыс дзикӧдз сімас, и ковмас сійӧс шыбитны либӧ утильӧ сетны».
Сійӧ петкӧдіс велосипедсӧ сарайсьыс да челядьлы шуис:
— Со тіянлы, чӧртпиян, велосипед.
Абу кӧть зэв мича, но ён.
Челядь дырйи ме лун-лун сы вылын ветлӧдлі, но, видзӧдлӧй, сылӧн кӧть ӧти спица жугаліс-ӧ.
Голлялӧ, челядьпиян.
Жугӧдӧй-пазьйӧй помӧдз.
Челядьӧс тайӧ ёна шензьӧдіс, найӧ весиг эз эскыны, мый налы сетӧны велосипед, но бӧрын аддзисны, мый Иван Герасимович оз шмонит, да ёна радлісны.
Первой найӧ видлісны дворын велӧдчыны, но дворсӧ вӧлі вольсалӧма гырысь изйӧн да сэні усигас ёна доймалісны.
Сэки найӧ мунісны бульвар вылӧ, кӧні и найӧс аддзис Толя.
Сійӧ видзӧдыштіс, кыдзи велосипед вывсяньыс муас патурликасьӧны челядь, да шуис:
— Эк ті!
Коді нӧ ветлӧдлыны тадзи велӧдчылӧ!
Тадзи и ныртӧ жугӧданныд!
Велосипед вылын ветлӧдлыны колӧ велӧдчыны чой горув.
— Мыйла чой горув? — шензисны челядь.
— Сы вӧсна, мый чой горулӧ велосипедыс ачыс гӧгыльтчӧ — педальяссӧ бергӧдлыны оз ков, и сэк равновесие кутны позьӧ велӧдчыны.
А кор велосипед вылас кутан вермыны кутчысьны, позьӧ педальяссӧ бергӧдлыны велӧдчыны заводитны.
Ставсӧ кӧ ӧттшӧтш мӧдан велӧдчыны вӧчны, сэки нинӧм оз артмы.
Челядь пӧвстысь кодкӧ шуис:
— Колӧ бульвар кузя мунны ылӧджык, сэні туйыс увлань лэччӧ, чой горув.
Ставныс котӧртісны чой йылӧ.
Но велосипед вылын лэччыны некодлӧн смеллуныс эз тырмы.
— Кутшӧм ті полысьӧсь! — шуис Толя. — Ноко, вайӧй велосипедтӧ, ме петкӧдла тіянлы, кыдзи колӧ ветлӧдлыны.
Толя пуксис велосипед вылас, йӧткыштчис кокнас дай гӧгыльтчис увлань.
Сійӧ неуна кужис нин ветлӧдлыны, и тайӧ сылы эз нин вӧв сьӧкыд.
Челядь котӧртісны сы бӧрся.
Найӧ кутісны нин повны, мед эськӧ сійӧ эз пышйы велосипеднас.
Велосипедыс сэк кості ӧддзис и ӧддзис.
Педальясыс пондісны бергавны сэтшӧм ӧдйӧ, мый Толя эз вевъяв кокъяссӧ вӧрӧдны.
Ковмис лэдзны педальяссӧ, но найӧ бергалісны сідз жӧ да мӧдісны кучкавны сылы кокъясас.
Сэки Толя паськыда паськӧдіс кокъяссӧ да тадзи ыджыд ӧдӧн лэбис водзӧ.
Нем виччысьтӧг водзын сійӧ аддзис бульвар шӧрын ворсысь челядьӧс.
Мед не талявны найӧс, сылы ковмис крута веськӧдны бокӧ.
Сылӧн шуд вылӧ, бульвар ӧградаас вӧлі ӧдзӧс.
Толя тӧвзьыштіс ӧдзӧсас, здукӧн пӧперегаліс уличасӧ да пырис кутшӧмкӧ дзиръяӧ.
Чардби моз вирдыштіс двор вомӧныс да стаз ӧд вывсьыс воддза гӧгыльнас зурасис заборсяньыс неылын куйлысь кыз чугуннӧй тумбаӧ.
Тангысьӧмсьыс велосипедыс воддза гӧгыль вылас сувтіс, быттьӧ вӧв чужйысис.
Толя седлӧ вывсьыс циркса акробат моз увлань юрӧн лэбис забор вомӧныс да шнёпкысис ёг ящикӧ, коді сулаліс орчча дворын забор саяс.
Ставыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый Толя весиг нинӧм эз и тӧдлы, кыдзи лои ящикын.
Усигас сійӧ мышнас крукасьліс ящик вевтса чурвидзысь кӧрт тувйӧ да косяліс дӧрӧмсӧ.
Тайӧ неуна ньӧжмӧдіс сылысь лэбӧмсӧ, да и усис сійӧ небыд ёг чукӧр вылӧ, та вӧсна сійӧ эз ёна доймы.
Ставыс помасис бура, не кӧ лыддьыны медбӧрас нин ящик дорӧ плешнас зурасьӧмсӧ.
Кор Толя ньӧжйӧникӧн сайкаліс да видліс дойдӧм плешсӧ, сылы кажитчис, мый сэті зырыштчӧма либӧ гыжйыштчӧма.
Плешсӧ носӧвикӧн кутіг Толя мӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ гоннявны да кӧсйис тӧдмавны, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Челядь, кодъяс вӧтчисны велосипед бӧрся, колины ылӧ бӧрӧ.
Но найӧ век жӧ аддзылісны, кыдзи Толя кежис бульвар вывсьыс да саймовтчис тӧдтӧм дзиръя сайӧ.
Пырисны сэтчӧ, котӧртісны двор помас да аддзисны забор улын туплясьысь велосипедсӧ.
Аддзӧны, мый велосипедыс кольӧма, а Толя ачыс кытчӧкӧ вошӧма, найӧ кутісны котравны двортіыс, видзӧдлісны быд пельӧсӧ да горзісны:
— Детинка!
Детинка!
Но Толя эз шыась.
Челядь думыштісны, мый сійӧ, тыдалӧ, пӧттӧдзыс нин катайтчис да муніс гортас.
Найӧ босьтісны велосипедсӧ да бӧр котӧртісны бульвар вылӧ.
Ящикын пукалігӧн Толя кыліс челядьлысь горзӧмсӧ, но найӧ сійӧс эз нимнас чуксавны, да чайтіс, мый кодӧскӧ мӧдӧс корсьӧны.
Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын да ящикысь кыйкнитлӧм бӧрын Толя медбӧрын гӧгӧрвоис, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Тӧдӧмысь, сэні сылы пукавнысӧ эз вӧв окота.
Видліс, петӧ-ӧ нин плешсьыс вирыс, сюйис зептас носӧвиксӧ да петіс ящиксьыс.
Сы водзын, пуяс сайын, тыдаліс стенас ыджыд аркаа рудӧдӧм кирпич керка.
Толя мӧдӧдчис веськыда сійӧ арка улӧ, кӧсйис петны улича вылӧ, но веськаліс эз улича вылӧ, а мӧд дворӧ.
Сійӧ воддза двор сертиыс вӧлі ёна мичаджык.
Двор шӧрас кыпӧдчис дзоридзалысь астраяса, георгинъяса да би кодь гӧрд настурцияяса ыджыд гӧгрӧс клумба.
Сы бокын вӧлі кельыдлӧз заборӧн кытшалӧм лыа чукӧр.
Кутшӧмкӧ челядь лӧня пукалісны чукӧр гӧгӧрыс да вӧчалісны лыа пирӧгъяс.
Найӧ вӧліны синмӧ шыбитчана дзоридзӧсь платтьӧаӧсь да костюмъясаӧсь.
Ылісянь найӧс асьнысӧ сідз жӧ позьӧ дзоридзьясӧн чайтны.
Лыа чукӧр ӧтар-мӧдарас вӧліны лӧсьӧдӧмаӧсь ӧкуратнӧя шырӧм веж туруна газонъяс.
На пӧлӧн сулалысь лабичьяс вылын пукалісны челядьлӧн мамъясныс.
Найӧ лӧня варовитісны, лыддисны книгаяс да видзӧдісны, медым челядьныс эз дурны да койыштны ӧта-мӧдныслы синъясас лыанас.
Лабичьяс саяс вӧлі волейбольнӧй площадка, код вомӧн ӧшӧдӧма сетка.
Некымын детинка да нывка — ыджыдджыкъясыс — ворсісны волейболӧн.
Дворыс вӧлі ыджыд, паськыд, нёльнан боксяньыс кытшалӧма балконъяса керка стенъясӧн.
Уна балкон вылын сярвидзисны кузь пу ящикъясӧ садитӧм цветъяс.
Толя ас тӧдлытӧгыс сувтіс да кутіс любуйтчыны сы водзын воссьӧм серпаснас.
Ставыс тайӧ вӧлі шензьӧдана: и цветъясыс, и газонъясыс, и челядьыс, и сетка вомӧн лэбысь ыджыд мачыс.
«Ак, меным кӧ эськӧ тайӧ керкаас тшӧтш овны! — думыштіс Толя. — Ме эськӧ быд лун видзӧді цветъяс вылӧ, лыа чукӧр да челядь вылӧ, ворсі эськӧ волейболӧн тайӧ зонкаясыскӧд да нывкаясыскӧд ».
Сійӧ шога ышловзис да стӧч сэки аддзис, мый ӧти нывка ӧвтыштіс сылы кинас, корис накӧд ворсыштны.
Толя полӧмпырысь матыстчис, но кык-куим минут мысти нин дзикӧдз велаліс выль другъяс дінас.
Сылы весиг кутіс кажитчыны, мый сійӧ тӧдса накӧд матӧ сюрс во нин.
Коли ещӧ вит минут кымын и сійӧ, кыдз шуасны, босьтіс инициативасӧ аслас киясӧ: командуйтіс, кор вӧлі колӧ местаяснас вежсьыны, горзіс: «Аут», «Сетбол», «Мазилӧ» да мукӧд кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм: кывъяс.
Сійӧ быдӧнӧс велӧдіс ворсны правилӧяс серти, а ачыс наӧн эз лыддьысь.
Помасис сійӧн, мый Толя эз вермы босьтны уліті лэбысь мачсӧ.
Кинас кучкӧм пыдди сійӧ чужйис кокнас.
Чужйӧмыс лои зэв вына, и мачыс лэбис бокӧ да веськалі веськыда мӧд судтаса ӧшиньӧ.
Стеклӧ торъясыс зёльгысисны муас.
Шуд вылад, мачыс уси сэтчӧ жӧ.
Толялӧн медводдза мӧвпыс вӧлі — пышйыны, но сійӧ веніс тайӧ кӧсйӧмсӧ.
Сылы кажитчис, мый тадзи абу честнӧ.
Вермасны ӧд думыштны, мый ӧшиньсӧ жугӧдіс эз сійӧ, а кодкӧ мӧд либӧ коймӧд.
Сэк кості ӧти детинка кватитіс мачсӧ да, сійӧс морӧс бердас топӧдӧмӧн, уськӧдчис пышйыны керка дорсьыс.
— Коді вермад, пышйӧй! — горӧдіс кодкӧ.
Став ворсысьыс коді кытчӧ уськӧдчисны.
Толя аддзис, мый ӧтнас колис, да решитіс, мый и сылы ӧні позьӧ пышйыны, но сійӧ здукӧ кодкӧ крепыда кватитіс сійӧс шошаӧдыс да чилзан гӧлӧсӧн горӧдіс веськыда пеляс:
— Кытчӧ нӧ тайӧ тэ мачсӧ чужйин, рӧзбойник?! Некытчӧ тэныд, ӧшиньсьыс кындзи, сэсся чужйынысӧ, бӧлбан тэ эстшӧм!
Толя бергӧдчис, мыйта вермис, да син бӧжнас аддзис пӧрысь нывбабалысь пар весьтас анькытш тусь ыджда пемыдгӧрд зӧр туся скӧр чужӧмсӧ.
Ӧти кинас старука крепыда кутіс шошаӧдыс Толяӧс, а мӧдас сылӧн вӧлі прӧдукта тыра сьӧд клеёнкаысь вурӧм сумка.
— Ме эг нарошнӧ, — нетшыштчыны зілиг шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Толя.
— Ме вот сідз жӧ ненарошнӧ юртӧ орӧда да стеклӧ пыддиыс пукта.
Тіянӧс ӧлӧдысьыс абу!
— Бара тіянлысь жугӧдісны, Дарья Семёновна? — юаліс лыа чукӧрдінса лабич вылын пукалысь нывбабаясысь ӧти.
— Миянлысь, донаӧй, кодлысь нӧ сэсся!
Коймӧдысь нин помся пазьнитісны, мед эськӧ паралич кучкас найӧс.
Стеклӧтӧ на вылӧ он вермы заптыны.
Тэ кутшӧм квартираысь? — юаліс Дарья Семёновна да ёна тракнитіс Толяӧс шошаӧдыс.
— Дас квайтӧдысь, — эз соссьы Толя.
— А вот и пӧръясян, — шуис мӧд нывбаба. — Дас квайтӧд квартирасьыс ме ставнысӧ тӧда.
— Да ме ӧд ог тіян керкаын ов, — вочавидзис Толя.
— Ак, он миянын! — скӧрысь радліг шуис Дарья Семёновна. — Асланым этша на ӧшиньяссӧ жуглӧны, да нӧшта бокӧвӧйяс кутасны волывлыны!
Ноко, мунам домоуправлениеӧ.
Старука кыскис Толяӧс домоуправлениеӧ.
Сэні пукалісны управдом да счетовод.
Управдомыс пызан сайын мыйкӧ гижис.
Счетовод тшӧті мольясӧн гольскис.
Сійӧ вомсьыс папироссӧ лэдзлытӧг куритіс да читкырасис синмас веськалысь тшынысь.
Сэні жӧ, ӧшиньдорса лабич вылас, пукаліс сапӧга да уска мужичӧй.
Сійӧ тшӧтш куритчис, мый вӧсна комната тырыс вӧлі тшын.
Татшӧм тшынаинад веськалӧм бӧрын Толяӧс мӧдіс кызӧдны, но Дарья Семёновна эз зэв меліа йӧткышт сійӧс водзӧ да, ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын, шуис:
— Со, ӧшинь пылькнитіс.
Коймӧдысь нин жугӧдісны.
Магазинӧ сӧмын и ветлі прӧдуктаясла, бӧр локта вӧлі, а тайӧ кыдзи сетыштас кокнас мачсӧ.
Ачым аддзылі.
Миян ставныс дачаӧ мунісны, деньгасӧ меным этша колисны.
Кытысь ме ӧні стеклӧ вылас кык шайтсӧ босьта?
— Гм! — бумагаяс дінсьыс юрсӧ лэптіг мурӧстіс управдом. — Ковмас, другӧ, стеклӧсьыс кык шайтсӧ мынтыны.
— Ме вая, — шуыштіс Толя.
— Вот, вот, другӧ, ветлы ноко да вай.
— Сідзи сійӧ и ваяс, лӧсьӧд зептӧ! — броткис Дарья Семёновна.
— Честнӧй кыв, ме вая, — мӧдіс эскӧдны сійӧс Толя.
— А тэ виччысьыштлы аслад честнӧй кывнад!
Пышъян, сӧмын и тэнӧ аддзылім!
— Вернӧ, — шуис управдом. — Колӧ гижыштны сылысь адрессӧ.
Кыдзи тэнад нимыд, овыд?
— Толя Клюквин.
— Кӧні олан?
Адрестӧ висьтав.
— Демьяновскӧй улича, дасӧд керка, дас квайтӧд квартира.
— Вот тадз, Толя Клюквин, он кӧ вай кык шайтсӧ, ми тэнӧ тайӧ адрес кузяыс пыр жӧ аддзам.
Гӧгӧрвоин? — Толялысь адрессӧ гижӧм бӧрын шуис управдом.
— Аддзан сійӧс, лӧсьӧд зептӧ, — эз эскы старука. — Сійӧ тэныд висьталас пу йылысь тури, гижав сӧмын.
Управдом кӧсӧйтчыліс Дарья Семёновна вылӧ.
— Но, тайӧтор абу на сьӧкыд прӧверитны, — вочавидзис сійӧ. — Демьяновскӧй, дасӧд...
Тайӧ нӧ кутшӧм домоуправление лоӧ?
Буракӧ, кызь ӧкмысӧд...
Управдом листалыштіс водзас куйлысь тетрадьсӧ, кӧні вӧлі домоуправлениеяслӧн список, босьтіс телефон трубка да бӧрйис номерсӧ.
— Алло! — горӧдіс сійӧ минут мысти. — Тайӧ кызь ӧкмысӧд?..
Видзӧдлӧй сэн домӧвӧй книга сертиныд, олӧ-ӧ тіянын дас квайтӧд квартираын Толя Клюквин?
Кыдзи?..
Олӧ?..
Но аттьӧ...
Мый вӧчис?...
Да нинӧм торъясӧ.
Ӧти гражданкалысь ӧшиньсӧ пылькнитіс...
Но, пӧчӧ, ті эн майшасьӧй, — трубкасӧ пуктіг шуис сійӧ Дарья Семёновналы. — Ӧні сійӧ миянысь оз дзебсьы.
Ставыс правильнӧ.
— Сійӧ и абу эскана, мый ставыс ладнӧ, — шуис лабич вылын пукалысь уска мужичӧй. — Миян тані милициялӧн нёльӧд отделениеын случай вӧлі.
Сувтӧдіс милиционер детинкаӧс: трамвайысь мунігкостіыс чеччыштӧма, а штрап мынтыны оз кӧсйы.
Но сійӧс милиционерыд, дерт, отделениеӧ вайӧдас.
Сэні, дерт, юаласны: «Кыдзи овыд?»
Сійӧ висьталас: «Ваня Сидоров», оз ассьыс овсӧ висьтав, а ӧти аслас тӧдса детинкалысь.
Сылысь юаласны: «Кӧні олан?»
Налы сійӧ тайӧ Ваня Сидоровыслысь и адрессӧ сетас.
Мӧдасны милициясяньыд звӧнитны домоуправлениеас: олӧ пӧ сэні тіян Ваня Сидоров?
Налы шуасны: «Олӧ».
Но найӧ, мый жӧ, лэдзасны тайӧ Ваня Сидоровтӧ, оз Ваня Сидоровӧс, дерт, а сійӧ детинкасӧ, коді Ваня Сидоровӧн висьтасис, но аскинас Ваня Сидоров бать-мамыслы повестка ыстасны, медым пи вӧснаыс штрап мынтасны.
Но, бать-мамыс, дерт, Ваня вылӧ уськӧдчасны.
«Мый нӧ тэ, — шуӧны, — сэтшӧм-татшӧм, мунігас подножка вылӧ чеччалан?
Мынты ӧні тэ вӧсна штрап!»
Зонмыд, тӧдӧмысь, ӧбидитчас, бӧрддзас: «Ме эг чеччав!» — «А, тэ нӧшта пӧръясьны, сэтшӧм-татшӧм!»
Коньӧр зонмыд дорйысяс, кевмысяс.
Весиг висьмас, гӧгӧрвоанныд-ӧ, оз эскыны да.
Бать-мамыс казяласны — мыйкӧ абу сідз.
Детинаыс эськӧ эз сэтшӧма ӧбидитчы, збыль кӧ сідз вӧлі.
Батьыс, дерт, милицияӧ котӧртас.
«Ми, — шуӧ, — пилы эскам.
Абу миян Ваня чеччыштӧма трамвайысь мунігас.
Сійӧ шань зонка».
Сылы шуасны: «Ставныс найӧ шаньӧсь, кор гортад пукалӧны».
Батьыс шуас: «Штрап мынтыны ме ог кут». — «А он мынтӧй, — шуасны, — судитам тіянӧс».
Вежон либӧ кык мысти батьсӧ суд вылӧ корасны.
Батьыс локтас.
«Ёртъяс, — шуас, — мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Эз ӧд чеччыштлы сійӧ». — «Кыдзи, — шуӧны, — эз чеччышт, кор тані ставыс: и нимыс, и овыс, и адресыс — стӧч гижӧма».
Кӧсйисны батьыслы дас вит сутки арест судитны сыысь, мый писӧ омӧля воспитывайтӧ да штрап оз кӧсйы мынтыны, да аттьӧ кодкӧ гӧгӧрвоас висьтавны, медым Ванялысь чеччыштӧмсӧ аддзылысь милиционерсӧ свидетель пыдди корны.
Но, корасны, дерт, милиционертӧ, петкӧдласны сылы Ваняӧс.
Милиционерыд видзӧдлас дай шуас: «А ме ог нин и помнит, кутшӧм сійӧ детинкаыс вӧлі, но кажитчӧ меным, тайӧ Ваняыс абу сійӧ детинкаыс, кодӧс ме куті».
Сэсся сійӧ нӧшта видзӧдліс бурджыка да шуис: — «Да, ме аддза, тайӧ абу сійӧ».
Тадз тайӧ историяыс и помасис.
А вермисны Ваняыслысь батьсӧ дзик нинӧмсьыс дас вит сутки кежлӧ арестуйтны.
А сійӧ детинкасӧ, коді Ваня Сидоровӧн висьтасис, сідзи и эз аддзыны.
— Да аддзан сійӧс! — шуис управдом. — Тыдалӧ, сюсь пышкай вӧлӧма.
— Ещӧ кутшӧм! — содтіс уска мужичӧй. — Овлӧ, детинка быд ногыс пӧръявлас, да ставсӧ тӧлктӧг: ылӧдлас и керка номернад, и квартиранад, и уличанад.
Звӧнитасны домоуправлениеӧ, а сэні и сэтшӧм квартираыс абу, либӧ олӧ сыын кодкӧ мӧд.
Вот тані сійӧ и шедӧ.
А тайӧ ставсӧ лючки висьталӧма, сӧмын абу ас йывсьыс, а Ваня Сидоров йылысь.
— Тадзитӧ, — шыасис Дарья Семёновна, — тэныд быдӧн стеклӧтӧ жугӧдас да шуас: ме пӧ Ваня Сидоров, ола сэнтӧ да сэнтӧ.
Сэсся мун Ваня Сидоровсянь пӧлучит.
— Гм!
Аддзанныд со, пӧчӧ, кутшӧм оказия, — Толя вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын шуис управдом. — Вермас лоны, сійӧ збыльысь Ваня Сидоров, збыль, тфу!.. кыдзи тэ шуин тэнад овыд?
— Толя Клюквин, — вочавидзис Толя.
— Вот, вот.
Вермас лоны, сійӧ збыльысь Толя Клюквин, а, гашкӧ, и кодкӧ мӧд.
Кыдзи аддзанныд, быд ногыс овлӧ.
Ветлӧй бурджык ті сыкӧд милицияӧ, сэні стӧчджыка тӧдмаласны.
— Мыйла милицияӧ? — кевмысис Толя. — Ме тіянлы правда висьтала.
— «Правда! Правда!» — скӧрысь ропкис старука. — Виччысь тіянсянь правдатӧ!
Сійӧ кватитіс Толяӧс гырддзасьыс вылітіджык киӧдыс да кыскис ывла вылӧ.
Полӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдавліг Толя тірӧдіс сыкӧд орччӧн.
Сылы кажитчис, мый ветлысь-мунысьясыс сюся видзӧдӧны сы вылӧ да гӧгӧрвоӧны, мый сійӧс милицияӧ нуӧдӧны, гашкӧ, сійӧс вӧрӧн чайтӧны.
Толя милицияӧ эз на веськавлы, да сылы зэв эз вӧв окота сэтчӧ муннысӧ.
Сійӧ нетшыштчис мый вынсьыс, но старука нӧшта ёнджыка кабыртіс крука чуньяснас сылысь сойсӧ.
— Мыйысь ті сійӧс? — юаліс паныдасьысь нывбаба.
— Керка ӧшинь пазькнитіс.
— Кытчӧ нӧ ӧні ті сійӧс?
— А милицияӧ.
Кытчӧ нӧ нӧшта?
— Лэдзӧй менӧ! — мынтӧдчыны зілиг корис Толя.
Но старука быттьӧ клещиӧн сійӧс кутіс.
— А тэ эн тракйысь, — долис сійӧ. — Меысь он жӧ нин пышйы-а.
— Лэдзӧй! — корис Толя. — Ме ачым муна.
Оз ков менӧ кутны.
Ог пышйы.
— Сідз ме тэныд и эска.
Толя гӧгӧрвоис, мый Дарья Семёновна киысь сылы не мынны, да решитіс мудеритны.
Сійӧ аддзис, мый старукалӧн ӧти киас сумка да вермис кутны сійӧс сӧмын мӧд кинас.
«Коркӧ киыс мудзас да оз мӧд сэтшӧм крепыда кутны», — мӧвпаліс сійӧ.
Сійӧ эз кут нетшкысьны да мыйкӧ дыра муніс лӧня.
Но тайӧн сӧмын пӧръяліс старукаӧс, сэсся виччысьтӧг нетшыштчис да, мынӧм бӧрас, уськӧдчис пышйыны.
— Сулав!
Сулав! — горзігтыр Дарья Семёновна уськӧдчис сы бӧрся. — Сулав, тэныд шуӧны!
Кутӧй сійӧс!
Паныдасьысь подаяс сувталісны да эз тӧдны, кутны колӧ Толяӧс али оз ков.
Ӧти гражданин кӧсйис кватитны сійӧс, но Толя пелька тюркнитіс сылӧн ки увтіыс, кежис тротуар вывсьыс да петіс мостовӧй вылӧ.
Тані паныд локтысьясысь нинӧм вӧлі повнысӧ, и сійӧ мӧдіс котӧртны тӧдчымӧн ӧдйӧджык.
Дарья Семёновна мӧдіс котӧртны мостӧвӧй вывтіыс жӧ, но пыр жӧ муртса эз сюр грузӧвӧй машина улӧ.
— Сулав! — горзіс сійӧ бара нин тротуар вывсянь. — Сувт ӧні жӧ!
Машина улӧ сюран!
Но Толя эз кывзы сійӧс.
Сійӧ петіс перекрёсток вылӧ да мӧдӧдчис туй вомӧныс.
Дарья Семёновна аддзис Толялы вомӧн локтысь трамвай да сувтіс улича пельӧсас.
Морӧсыс сылӧн кӧдзаліс.
Сылы кажитчис, мый Толя вот-вот веськалас трамвай улӧ.
Но вагоновожатӧйыс аддзис детинкаӧс да чинтіс ӧдсӧ.
Толя котӧртіс рельсъяс вомӧн, но мӧдарладорсяньыс сы дінӧ матыстчис автомобиль.
Бӧр котӧртны вӧлі сёр нин.
Кыліс тормозъяслӧн чилӧстӧм.
Автомобиль зургис Толялы пельпомас да пыр жӧ сувтіс.
Толя уси.
Дарья Семёновна уськӧдіс муас сумкасӧ да тупкис кияснас чужӧмсӧ.
Толя гӧгӧр здукӧн чукӧрмисны йӧз.
Кутшӧмкӧ гражданин пыр жӧ котӧртіс телефоннӧй будкаӧ да корис скорӧй помощь.
Толя сэк кості сувтіс кок йылас.
— Ёна доймин? — юаліс кодкӧ. — Тэ ранитчин?
— Эг, — юрнас пыркӧдіс Толя.
Шофёрыс петіс кабинасьыс да котӧрӧн матыстчис Толя дінӧ:
— И кытысь сӧмын тэ туй шӧрас петін?
Ёна доймин?
— Эг, эг ёна.
Шофёр кватитіс сійӧс кыкнан кинас, видлаліс гырддзаяссӧ, пельпомъяссӧ:
— Некыті оз доймы?
— Некыті.
Ме сӧмын повзи.
— «Повзи»! — шофёрлӧн нюмыс петіс. — Аттьӧ шу, мый ме ас кадӧ тормозитны вевъялі.
Сэки матыстчис милиционер.
— Мый детинкаыскӧд лои? — стрӧга юаліс сійӧ шофёрлысь.
— Шуда вӧлӧма, милиционер ёрт.
Позьӧ шуны, неуна повзьыштӧмӧн мыніс.
— Со кыдзи!
Сэк кості йӧз пӧвстті писькӧдчис Дарья Семёновна.
Повзьӧмысла сылӧн тіралісны киясыс, льӧбйыс.
Кор аддзис машина водзын сулалысь Толяӧс, кодкӧд быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, уськӧдчис сы дорӧ да горӧн бӧрддзис:
— Ловъя, видзӧдтӧ!
Ок тэ, менам мусаӧй!
Толя аддзис старукасӧ да чепӧсйис сыысь бокӧ.
Но гӧгӧр стена моз сулалісны йӧз, и сылы пышйыны вӧлі некытчӧ.
— Да мый нӧ тэ, мусаӧй! — кинас ӧвтчис старука. — Ме ӧмӧй тэнӧ вӧрзьӧда?
Милиционер ёрт, тайӧ ме, сё збыль, ме ставсьыс мыжа.
Сійӧ, ӧкаяннӧйыд, меысь повзьӧмысла машина улӧ шыбитчис.
Да ӧд ставыс стеклӧ вӧсна, мед сійӧ му пырыс куимысь мунас!
— Тайӧ збыль, — шуис кодкӧ йӧз пӧвстысь. — Ме ачым аддзылі, кыдзи тайӧ пӧрысь бабыс скӧрмӧдӧм Фурия * моз сы бӧрся вӧтчис.
— Но мый нӧ, ми сідзи и пасъям, — шуис милиционер да босьтчис протокол гижны.
— Пасйы, донаӧй, пасйы!
А тэ, бобӧй, эн пов! — Толя дінӧ шыасис старука. — Ме тэ вылӧ стеклӧ вӧснаыд ог ӧбижайтчы, мед синмӧн сійӧс сэсся не аддзывны, мед сотчас сійӧ!
Тэ, мусаӧй, волывлы миянӧ, ворс челядькӧд аслад мачӧн.
А тайӧ стеклӧястӧ быд лун кӧть найӧс жулльы, ме ӧмӧй мыйкӧ шуа!
Сэки неылын сувтіс скорӧй помощлӧн машина, и сэтысь петіс еджыд халата нывбаба.
— Кӧні доймысьыс? — йӧз чукӧр дінӧ матыстчиг юаліс сійӧ. — Кодӧс тані машинаыс таляліс?
— Да со, детинкаӧс, — вочавидзис кодкӧ.
Йӧз сетісны халата нывбабалы туй, и сійӧ матыстчис Толя дінӧ.
— Ноко, кутчысь кияснад менам сьыліӧ, ме тэнӧ санитарнӧй машинаӧ нуа.
— Да сійӧ дзоньвидза, — нюмъяліг шуис шофёр. — Нинӧм сыкӧд эз ло.
— Тайӧ ті сідзи чайтанныд, — стрӧга шуис нывбаба. — А ме аддза, мый детинкаыслӧн плешкыс потӧма.
— Да тайӧ ме эг ӧні, — шуис Толя. — Тайӧ ме дойді, кор ёг тыра ящикӧ уси.
— Кутшӧм сэтшӧм ёг тыра ящикӧ?
— Кор детинкаяскӧд велосипед вылын катайтчим.
Нывбаба шымыртіс Толяӧс моздорас да кутіс нуны санитарнӧй машиналань.
— Кытчӧ нӧ ті сійӧс? — шензис Дарья Семёновна. — Сійӧ жӧ висьталіс, мый ёг тыра ящик дорӧ зурасьӧмысь доймӧма.
— А ті ногӧн, ёг тыра ящик дорӧ кӧ, и бурдӧдны оз ков?
Сылы ӧдйӧнджык колӧ столбнякысь укол вӧчны.
— Но мый нӧ, сы вылӧ ті и врачьяс, медым тӧдны, мыйысь укол вӧчны, — шуис Дарья Семёновна. — А тэ, муса пи, волывлы миянӧ мачӧн ворсны, кор бурдан, — горӧдіс сійӧ Толялы да лют-лёг вӧчис сылы кинас.
Минут мысти Толяӧс нуисны нин санитарнӧй машинаӧн.
Нывбаба водтӧдіс сійӧс нӧсилка вылӧ, а ачыс орччӧн пуксис лабич вылӧ.
— Вот локтам больничаӧ, доктор видзӧдлас тэнӧ, сэки ветлӧдлыны и котравны кутас позьны, а ӧні куйлышт на, — висьталіс сійӧ.
Санитарнӧй машина ӧшинь пыр керкаяслӧн вылыс судтаясыс сӧмын тыдалісны, да Толя некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм уличаясті найӧ мунӧны.
Но эз та вӧсна сійӧ шогсьы.
Толя поліс сыысь, мый сылы кӧсйӧны укол вӧчны.
Уколалігас, колӧ чайтны, зэв ёна доймӧ.
Машина регыд мысти кежис больнича воротаӧ да сувтіс подъезд дорӧ.
Кык санитар восьтісны машина ӧдзӧссӧ да заводитісны кыскыны машинасьыс нӧсилкасӧ.
Толя кӧсйис кок йылас сувтны, но ӧти санитарыс стрӧга шуис:
— Куйлы, куйлы, да эн вийсьы!
И найӧ нуисны Толяӧс больничаӧ.
Толялы век жӧ окота вӧлі тӧдны, кодарӧджык сійӧс нуӧны, и лӧня куйлӧм пыдди сійӧ, нӧсилка вылын пукаліг, гӧгӧр бергаліс.
— И кутшӧм сэтшӧм асныра детинка веськаліс! — броткис бӧрвылас восьлалысь санитарыс. — Сылы шуӧны — куйлы, а сійӧ со ванька-встанька быттьӧ.
Больнича коридор кузя нуӧм бӧрын санитаръяс пыртісны Толяӧс еджыд стенъяса джуджыд, ыджыд да югыд комнатаӧ.
Тані, коридорас моз жӧ, ӧвтіс йодӧн, карболкаӧн да мукӧд лекарствоясӧн.
Санитаръяс пиысь ӧтиыс кокньыдика босьтіс Толяӧс киняулӧдыс да водтӧдіс йи кодь кӧдзыд клеёнкаӧн вольсалӧм джуджыд да чорыд крӧвать вылӧ.
— Куйлы тані.
Пырысь-пыр доктор локтас, — гусьӧн шуис санитар да мыйлакӧ грӧзитыштіс Толялы чуньнас.
Толя куйлан колис.
Сылы вӧлі страшнӧ.
Доктор мыйлакӧ дыр эз лок.
Толялы кутіс нин кажитчыны, мый сы йылысь вунӧдісны, но мыйкӧ дыра мысти ӧдзӧсыс воссис и комнатаӧ пырисны доктор да медицинскӧй сестра.
Докторыс вӧлі пӧрысь да юр вывсяньыс кок улӧдзыс еджыд: сӧстӧм еджыд халата, юр вылас еджыд колпака, еджыд дзор синкымъяса, а ныр йылас ӧчки.
Сійӧ радейтіс «ну-с» кыв, шыасьлывліс Толя дінӧ «ті» вылӧ да шуис сійӧс том мортӧн:
— Ну-с, том морт, кыдзи нӧ тайӧ ті машина улӧ веськалінныд?
Толялысь вочавидзӧмсӧ виччысьтӧг сійӧ сюйис пельясас кык вӧсньыдик резина трубка да мыйкӧ металлическӧй гӧгрӧсіникӧс пуктіс сылы морӧс бердас.
— Ну-с, лолалӧй, том морт, кора тіянӧс.
Тадз... пыдісяньджык лолалӧй... нӧшта лолалӧй, — Толялы морӧс вылас то шуйга, то веськыдладорас металлическӧй гӧгрӧсіниксӧ инмӧдавліг шуаліс сійӧ.
Сэсся матыстіс Толялы ныр дорас чуньсӧ:
— А ӧні кора тіянӧс видзӧдны менам чунь пом вылӧ.
И мӧдіс новлӧдлыны чуньсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Толя синъяснас зілис вӧтлысьны докторлӧн чунь бӧрся да видзӧдіс то веськыдвыв, то шуйгавыв, то вывлань, то увлань.
Та бӧрын доктор гӧгӧрбок видлаліс Толяӧс, тотшкӧдыштіс пидзӧсъясас югъялысь кӧрт воропа резина мӧлӧтӧн да, медицинскӧй сестралань бергӧдчӧмӧн, юаліс:
— Тіян ставыс дась, Серафима Андреевна?
— Дась ставыс, — шыасис мӧдыс.
— Но сідзкӧ заводитӧй, — тшӧктіс доктор.
«Мамӧй!
Мый сійӧ кӧсйӧ заводитны?» — мӧвпыштіс Толя.
Повзьӧмысла сылӧн ставыс кӧдзавліс да синъяс водзас кутісны виж кытшъяс бергавны.
— Оз ков мем уколсӧ вӧчны! — кевмысис Толя. — Ме сэсся ог кут!
— Йӧюк!
Коді тэныд висьталіс, мый ме укол вӧчны лӧсьӧдча?
Ме ньӧти ог кӧсйы.
Тадзи сёрнитіг сійӧ матыстчис Толя дінӧ, а мышкас дзебӧмӧн киас кутіс шприц.
Тыртӧм кинас сійӧ бергӧдіс Толяӧс бок вылас да быттьӧ шуткаысь чепӧльтіс чуньяснас спинасӧ.
— Ай! — чирӧстіс Толя, кор кыліс, кыдзи шприц емыс бырснитіс-пырис яяс.
— Лӧньджыка, бобӧ, лӧньджыка!
Ставыс нин!
Эн горзы!
Оз ӧд нин доймы!
— Да, оз доймы! — бӧрдӧм сорӧн вочавидзис Толя.
— Ӧні мед сійӧ куйлыштас час джын кымын и верманныд мӧдӧдны сійӧс гортас.
Сӧмын эн вунӧдӧй плешсьыс ранасӧ йодӧн мавтыштны, — шуис доктор да петіс комнатасьыс.
Серафима Андреевна мавтіс Толя плешкысь доймӧминсӧ йодӧн, сэсся пуксис пызан сайӧ да кутіс мыйкӧ гижны тетрадьӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс сійӧ.
Толя кӧсйис шуны, мый нимыс сылӧн Толя, но мыйлакӧ висьтасис Славаӧн, а кор Серафима Андреевна юаліс, кыдзи сылӧн овыс, сійӧ, медым шуны Клюквин, вочавидзис, мый овыс сылӧн Огоньков, мӧд ногӧн кӧ, висьталіс аслас друг Слава Огоньковлысь ним-овсӧ, код ордӧ асывнас мӧдӧдчыліс и кор сылы туйсӧ кань пӧперегаліс.
— Мича тэнад овыд, — Слава Огоньковлысь нимсӧ да овсӧ тетрадьӧ гижигӧн шуис Серафима Андреевна. — А кӧні тэ олан?
Сы пыдди, медым шуны, мый сійӧ олӧ Демьяновскӧй улича вылын, дасӧд керкаса дас квайтӧд квартираын, Толя висьталіс, мый олӧ Ломоносовскӧй улича вылын, дас нёльӧд керкаса комын ӧтиӧд квартираын, либӧ бара сетіс эз ассьыс, а сійӧ жӧ Слава Огоньковлысь адрессӧ.
Бӧрыннас Толя ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ пӧръяліс.
Буракӧ, сылы тайӧ здукӧ дум вылас уси, кыдзи эз эскыны сылы домоуправлениеын, кор сійӧ висьталіс веськыда, но некод кӧ оз эскы, мыйла нӧ сэсся сылы и зільнысӧ.
Да нӧшта сійӧ зэв ёна поліс, мед эськӧ больничасянь став лоӧмтор йывсьыс мамыслы эз юӧртны.
Та вӧсна Толя вӧчис дзик сійӧ детинка мозыс, код йылысь кывліс домоуправлениеын.
Эз кӧ кывлы тайӧ детинка йывсьыс, сійӧ эськӧ и думыштны эз куж, медым висьтасьны мӧд нимӧн да сетны йӧзлысь адрес, но сы вӧсна, мый кывліс, сылы со пыр жӧ и ставыс тайӧ юрас воис.
— Ломоносовскӧй улича — тайӧ абу матын, — шуис Серафима Андреевна. — Тіян гортад эм-ӧ телефон?
Толяяслӧн телефон эз вӧв, но сійӧ тӧдіс, мый Слава квартираын телефон эм, да сы вӧсна шуис, мый эм.
— А номерыс кутшӧм? — юаліс Серафима Андреевна.
— Номерыс, номерыс, — плешсӧ кӧрны мый вынсьыс зільӧмӧн нурбыльтіс Толя. — Номерсӧ вунӧді.
— Кыдзи нӧ тэ ассьыныд телефонтӧ он помнит? — нюмъяліг шуис Серафима Андреевна. — Тыдалӧ, машина улӧ веськалігад сэтшӧма повзьӧмыд, мый весиг телефон номертӧ вунӧдӧмыд.
Но нинӧм, ме, час, телефоннӧй книгаысь видзӧдла.
— А мыйла ті телефон пыр кӧсъянныд звӧнитны? — повзьӧмӧн юаліс Толя.
— Колӧ жӧ тэнад мамлы висьтавны, мед тэла волас.
Ме эськӧ ачым тэнӧ нуӧді, да меным удж вылысь мунны оз позь.
— Быттьӧ ме ачым гортӧ туйсӧ ог аддзы! — шуис Толя. — Мыйла ещӧ нуӧднысӧ колӧ менӧ!
— Ог, бобӧй, ог вермы ме тэнӧ ӧтнадтӧ лэдзны.
Друг да тэ бара машина улӧ веськалан!
Серафима Андреевна кутіс листавны телефоннӧй книга.
— Со, — шуис сійӧ, кор аддзис колана лист бок. — Огоньков, Ломоносовскӧй улича, дас нёльӧд керка, комын ӧтиӧд квартира.
Сійӧ судзӧдчис телефоннӧй аппаратлань, босьтіс трубкасӧ да заводитіс бӧрйыны колана номер.
Толя полӧмӧн вӧтлысис синъяснас Серафима Андреевналӧн вӧрасъяс бӧрся да виччысис, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Толя надейтчис дзик ӧтитор вылӧ, мый Славаяслӧн гортас некод абу.
Но надейтчӧмыс лои весьшӧрӧ.
Минут джын мысти Серафима Андреевна сёрнитіс нин Славалӧн мамкӧд.
— Алло!
Тайӧ гражданка Огонькова? — горзіс сійӧ телефон трубкаӧ. — Тіянкӧд больничасянь сёрнитӧны.
Тіянлы колӧ пиыдла волыны.
Да, да, пиыдла, Славаыдла...
Мый сыкӧд?
Да нинӧм сыкӧд эз ло.
Куйлӧ сійӧ тані...
Да ті эн шогсьӧй.
Нинӧм сыкӧд эз ло, честнӧй кыв, нинӧм...
Но куйлӧ сы вӧсна, мый сылы столбнякысь укол вӧчим...
Столбнякысь...
Да...
Уколалім мыйла?..
Но, ті жӧ тӧданныд, мый ранитчӧм бӧрын пырысь-пыр колӧ вӧчны столбнякысь укол...
Да эз!
Эз жӧ ранитчы!
Коді тіянлы ранитчӧм йывсьыс висьталіс?
Ньӧти сійӧ эз ранитчы...
Да эз ранитчы, тіянлы шуӧны!
Гыжна сӧмын.
Рытӧдзыс бурдас...
Да ог пӧрйӧдлы ме тіянӧс, честнӧй кыв, ме збыльтор висьтала.
Гыжна!
Дзик некутшӧм рана...
Мый?..
Гыжнаыс мыйысь?
Но, машина улӧ сюрлӧма, абу сюрлӧма машина улас, а сӧмын уськӧдӧма машинаыс кок йывсьыс сійӧс: стӧчджыка кӧ, машинаыс сійӧс абу йӧткыштӧма, мый нӧ ме висьтала, — сійӧ ачыс усьӧма, а машинаыс весиг матӧ абу матыстчылӧма, честнӧй кыв...
Да ог, мый ті абусӧ лӧсьӧдланныд!
Ме ог такӧд тіянӧс.
Ловъя сійӧ, честнӧй кыв, ловъя.
Да мый нӧ ті водзвыв паника кыпӧданныд!
Тані со куйлӧ сійӧ, честнӧй кыв, куйлӧ, мый нӧ ме пӧръясьны али мый кута!
Локтӧй, асьныд аддзанныд...
Мый?..
Кытчӧ локны?..
Тургеневскӧй, кызь витӧд керка.
Серафима Андреевна пуктіс телефон трубкасӧ да нюмъяліг шуис Толялы:
— Но вот.
Регыд тэнад мамыд тані лоӧ.
Татшӧм выльтор кылӧм бӧрын Толя чеччыштіс крӧвать вывсьыс, но Серафима Андреевна сійӧс бӧр водтӧдіс.
— А тэ куйлы.
Мыйла чеччан?
Укол бӧрын век колӧ куйлыштны.
Мамыд локтас да ӧтлаын мунанныд гортад.
Толя куйліс да зілис думыштны, мый сійӧ кутас висьтавны, кор локтас Славалӧн мамыс да Слава пыдди аддзас сійӧс.
«Гашкӧ, Серафима Андреевналы веськыда висьтасьны, мый ме ньӧти абу Слава?» — мӧвпаліс Толя.
Но сійӧ некыдзи эз вермы решитчыны та вылӧ, а сэсся Серафима Андреевна кытчӧкӧ петіс комнатасьыс да дыр эз лок.
Толя аддзӧ, мый Серафима Андреевна век на абу да решитіс, мый медся бур эськӧ пышйыны татысь ӧні.
Сійӧ думсьыс аддзис нин, кыдзи Серафима Андреевна Славалӧн мамкӧд пырасны комнатаӧ да кор аддзасны, мый сійӧ абу, кутасны корсьысьны больнича пасьтаысь.
Славалӧн мамыс, тӧдӧмысь, нӧшта ёнджыка повзяс, но сэсся век жӧ мунас гортас, аддзас Славаӧс да такалас.
Тадзи думыштӧм бӧрын Толя пуксис крӧвать вылын да троньгӧдіс нин кокъяссӧ, медым чеччыштны джоджӧ, но сійӧ здукӧ ӧдзӧсыс воссис, и комнатаӧ пырис Серафима Андреевна, а сы бӧрся Славалӧн мамыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі быгалӧма повзьӧмысла.
— Но вот аддзанныд, — шуис Серафима Андреевна. — Сійӧ ловъя и дзик дзоньвидза, весиг сералӧ.
Толя пукаліс крӧвать вылын да, Славалӧн мам вылӧ видзӧдіг, бӧб моз нюмъяліс.
— Кӧні нӧ менам пиӧй? — шӧйӧвошӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдаліг юаліс Славалӧн мамыс и быттьӧ эз и аддзы Толяӧс.
— Со сійӧ, — Толялань кинас ӧвтыштіг кыпыда шуис Серафима Андреевна. — Ассьыныд питӧ ӧмӧй энӧ тӧдӧй?
— Кӧні менам пиӧй? — бара юаліс Славалӧн мамыс. — Толя, кӧні Славаыд?
— Ме ог тӧд, — нурбыльтіс Толя.
— Ті ӧд ӧтлаын вӧлінныд Женя Зайцев ордын.
Кытчӧ ті сэсянь мунінныд?
Толя, нинӧм меысь эн дзеб!
— Да кутшӧм сійӧ Толя!
Слава сійӧ, — шуис Серафима Андреевна.
— Коді — Слава? — шемӧсмис Славалӧн мамыс.
— Да сійӧ, дерт.
Коді нӧ ещӧ?
— Кывзӧй, кыдзи ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоны?
Висьталанныд-ӧ ті сэсся, кӧні менам пиӧй?
— Да Славаыс ӧмӧй абу тіян пи?
— Слава менам пи, но тайӧ абу Слава, а Толя!
Толя Клюквин, гӧгӧрвоанныд?
Нӧшта кымынысь тіянлы колӧ висьтавны!
Ме, тыдалӧ, йӧйма!
— Мыйла нӧ тэ сідзкӧ меным висьтасин, мый тэнӧ шуӧны Слава Огоньковӧн? — уськӧдчис Толя вылӧ Серафима Андреевна. — Ті менӧ, гражданка, прӧститӧй, но ме абу мыжа.
Сійӧ меным шуис, мый сійӧ Огоньков, ме и тіянлы звӧниті.
Мыйла тэ меным Огоньковӧн висьтасин, кор тэ ньӧти абу Огоньков?
Тэ мый, абу ас садяд, татшӧм ногӧн шмонитан?
Али тэ, гашкӧ, повзин, кор машина улӧ веськавлін?
Ті сійӧс эн мыждӧй, гражданка, сійӧ повзьӧмысла, тыдалӧ, мый оз ков висьталӧма.
Овлывлӧ татшӧмторйыд.
— Да ме ӧмӧй мыжала?
Ме некодӧс ог мыжав.
Ме сӧмын кӧсъя тӧдны, кӧні менам пиӧй?
— Гражданка, ме ӧмӧй верма тӧдны, кӧні тіян пиыд?
Асьныд ӧмӧй он аддзӧй, мый миян ордын тіян пиыд абу?
— Сідзкӧ, сійӧ эз сюр машина улӧ?
— Колӧ чайтны, абу на веськалӧма, — кияссӧ шевгӧдліс Серафима Андреевна. — Чайта, веськаліс кӧ, вайисны эськӧ миян ордӧ.
— Кывзы, Толя, — Клюквин дорӧ шыасис Славалӧн мамыс. — Тэ меным висьтав сӧмын, корджык ті Славаыдкӧд талун Женя ордсьыд мунінныд?
— А ме ӧмӧй вӧлі талун Женя ордас? — юаліс Толя.
— А эн ӧмӧй?
Меным талун асыв кажитчис, мый тэ Женяясӧ жӧ мунін.
— Муннытӧ ме муні, сӧмын эг во на ордӧдз.
Ме эг веськав сэтчӧ, сы вӧсна мый татчӧ со веськалі.
— Вермас лоны, Слава и ӧні на Женя ордын пукалӧ?
Тэ он помнит Женялысь телефонсӧ?
— Ог.
— Но, телефонтӧ позьӧ телефоннӧй книга серти тӧдмавны, — шуис Серафима Андреевна.
Сійӧ ӧдйӧ аддзис телефоннӧй книгаысь Женя Зайцевлысь телефон.
Славалӧн мамыс пыр жӧ звӧнитіс да тӧдмаліс, мый Слава сэні.
Славакӧд сёрнитыштӧм бӧрын да сійӧс гортӧ мунны тшӧктӧм бӧрын сійӧ такаліс да Серафима Андреевналысь корыштіс неуна валерьянӧвӧй капляяс.
Серафима Андреевна войтӧдыштіс стӧканӧ валерьянка сылы да шуис:
— Ӧні эськӧ колӧ Толялӧн мамлы звӧнитны, мед волас сыла.
— Энӧй, энӧй, — повзис Славалӧн мамыс. — Оз ков звӧнитны мамыслы, а то ті сійӧс кувтӧдзыс повзьӧданныд.
— Мый ті, мый ті!
Мыйла нӧ ме кута повзьӧдлыны?
Ме тӧда нин, кыдзи колӧ.
— Бурджык лоӧ, ме кӧ ачым сійӧс гортӧдзыс нуӧда.
Да налӧн и телефоныс абу.
Славалӧн мамыс босьтіс Толяӧс киӧдыс да, Серафима Андреевнакӧд прӧщайтчӧм бӧрын, петіс улича вылӧ.
— Кыдзи нӧ сідзи артмис, мый тэ больничаӧ веськалін? — юаліс сійӧ.
Толя босьтчис висьтавны водзсяньыс, кыдзи асывнас мӧдӧдчис Слава ордӧ, но бӧр бергӧдчис, сы вӧсна мый сылы туйсӧ кань вомӧналіс, а та вӧсна сёрмис да эз су Славаӧс гортас; кыдзи мӧдӧдчис сэсся Женя ордӧ, но мунігкостіыс заводитіс голлявны велосипед вылын да усис мусорнӧй ящикӧ, та бӧрын челядькӧд волейболӧн ворсіс, мачнас ӧшинь жугӧдіс, веськаліс скӧр пӧчӧ киясӧ, коді кыскис сійӧс милицияӧ, а сійӧ мынтӧдчис старукасьыс да котӧртіс туй вомӧн, кыдзи сійӧс автомобиль муртса эз таляв, кыдзи сэсся сійӧс нуисны больничаӧ да столбнякысь укол вӧчисны.
Тайӧ интереснӧй висьтсӧ кывзігӧн Славалӧн мамыс эз вермы кутны нюм петӧмсӧ.
Сэсся сійӧ шуис:
— Тешкодь жӧ тэ морт!
Висьтав вай, пӧжалуйста, мый эськӧ вӧлі тэкӧд, эн кӧ пыдди пукты сійӧс, мый туйтӧ тэныд кань вомӧналіс, а аслад туйӧд кӧ спокойнӧя водзӧ мунін?
— Да мый эськӧ вӧлі?..
Нинӧм, навернӧ, эз и вӧв, — вочавидзис Толя. — Суи эськӧ Славатӧ гортсьыс, ворсім эськӧ ми сыкӧд шахматӧн, и ме эг мун эськӧ Женя ордӧ, ӧшинь эг жугӧд, эг пышйы эськӧ пӧчӧысь да эг веськав эськӧ машина улӧ.
— Вот аддзан!
Ставыс тайӧ сы вӧсна, мый тэ предрассудокъяса морт да быдсяма нинӧм абуыслы эскан.
— Мый сійӧ сэтшӧм предрассудокъясыс?
— Он тӧд, мый сэтшӧм предрассудокъясыс? — шензьӧмӧн нюмдіс Славалӧн мамыс. — Видла тэныд висьтавны.
Тэ, навернӧ, тӧдан, мый морт коркӧ вӧлі зэв на дикӧй, велӧдчытӧм, эз куж правильнӧя тӧлкуйтны, унатор эз гӧгӧрво ас гӧгӧрса олӧмсьыс.
Кор лоліс Шонділӧн затмение, сійӧ эз сяммыв гӧгӧрвоны тайӧ виччысьтӧмторсӧ, повзьывліс да думайтіс, мый тайӧ лои кутшӧмкӧ омӧльтор водзӧ, а кор сылы туйсӧ виччысьтӧг вомӧнавліс кань либӧ кутшӧмкӧ мӧд живӧтина, сійӧ думайтліс, мый бара жӧ колӧ виччысьны кутшӧмкӧ неудача.
Тадзи лоисны уна предрассудокъяс, а предрассудокъясӧн найӧс шуӧма сы вӧсна, мый найӧ чужисны водзджык, а вежӧрнас, либӧ рассудокнас правильнӧя пӧльзуйтчыны морт велаліс сёрӧнджык нин.
— Сідзкӧ, мед бурджык найӧс эз предрассудокъясӧн, а передрассудокъясӧн шуисны, — шуис Толя.
— Но, тайӧ дзик ӧткодь, «пред» кӧть, «перед» кӧть, — вочавидзис Славалӧн мамыс. — Примитӧма «предрассудокъяс» шуны.
Но вот.
Ми тэкӧд зэв бура тӧдам, мый Шонділӧн затмение дырйи прӧстӧ сійӧс Тӧлысь сайӧдӧ, и нинӧм омӧльсӧ тайӧ оз тунав.
Мый нӧ омӧльыс вермас морткӧд лоны, сылысь туйсӧ кӧ кань вомӧналас?
— Мый нӧ вермас лоны?
Нинӧм, навернӧ, — вочавидзис Толя. — Морт аслас туйӧд мунӧ, кань ачыс жӧ котралӧ.
— Вот аддзан, тайӧс тэ гӧгӧрвоан, — шуис Славалӧн мамыс. — Лёктор вермас лоны сӧмын сэк, кор нинӧм абу вӧсна, кань вӧсна ли мый ли, вӧчӧ сэтшӧмтор, мый оз ков.
Думышт вай, мый тэнад эм друг.
И со тэнад другыд бедаӧ сюри.
Тэ сылы отсӧг вылӧ тэрмасян, но стӧч сійӧ здукас тэнад туй вомӧн кань котӧртас.
Мый тэ вӧчны мӧдан?
Бергӧдчан да другтӧ мездӧм пыдди бӧр мунан?
— Ог, ме сійӧс мездыны кута.
— Правильнӧ!
Мортлы пыр колӧ вӧчны сійӧс, мый долгыс сійӧс тшӧктӧ, а не сійӧс, мый сылы тшӧктӧ кань либӧ мӧд кутшӧмкӧ нинӧм абуӧ эскӧм.
Тэ асывнас мунін Слава ордӧ, сы вӧсна мый сёрнитчин аддзысьны сыкӧд, сідзкӧ, тэнад долгыд вӧлі мунны сы ордӧ, а тэ кутшӧмкӧ кань вӧсна мӧдін уличаясті кытшлавны, сідзи медбӧрти муртса машина улӧ эн веськав.
Сэк кості, кор Славалӧн мамыс ставсӧ тайӧс висьтавліс Толялы, найӧ воисны Ломоносовскӧй улича вылӧдз.
Толя казяліс, мый налӧн локсьӧма Славаяслӧн керка дінӧдз, да шуис:
— Водзӧ колльӧдны менӧ оз ков.
Ӧні ме ачым гортӧ туйсӧ аддза.
— Но мун ачыд, — сӧгласитчис Славалӧн мамыс.
Толя кежис Коймӧд Каширскӧй переулокӧ да восьлаліс асланыс керкалань.
Сійӧ муніс и мӧвпаліс:
«Быдтор жӧ вермас лоны став тайӧ предрассудокъяс вӧснаыд!
Бур нӧшта, мый ставыс бура помасис!
Эз кӧ тормозит шофёрыс ас кадӧ, и ставыс помасис эськӧ ёна лёкджыка».
Виччысьтӧг сылысь мӧвпъяссӧ торкис рыжӧй полусибирскӧй кань, коді тювкнитіс-петіс керка пельӧс сайысь да, пушкыртӧм бӧжсӧ труба моз лэптӧмӧн, ӧдйӧ котӧртіс туй вомӧныс.
Толя дрӧгнитіс виччысьтӧмысла да кынмис места вылас.
«Асывсяньыс кӧ мыйкӧ лоӧ неладнӧ, луныс ставнас шудтӧм лоӧ! — скӧрысь думыштіс сійӧ. — Мый ӧні вӧчны?
Кытшовтны кӧ, бара мыйкӧ вермас лоны: либӧ мусорнӧй ящикӧ усян, либӧ кирпич юр вылад усяс.
Тадзитӧ дзик некор гортӧдзыд он и волы!»
Сійӧ полӧмпырысь видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да ачыс аслыс шуис:
«Тырмас, такӧд колӧ помавны!
Мый нӧ ме, морт али абу морт?
Ме морт!
А морт — сійӧ тӧлка да гордӧй.
Сійӧ лэдзалӧ Космосӧ ракетаяс, пӧкӧритіс атомлысь вын, вӧчис мӧвпалысь машина.
Мортӧс оз вермы кутны кутшӧмкӧ пӧрысь, вушйӧм гӧна кань, морт пыр должен вӧчны сійӧс, мый долгыс тшӧктӧ.
А мый тшӧктӧ менам долг?
Менам долг тшӧктӧ менӧ мунны гортӧ пажнайтны, сы вӧсна мый мама важӧн нин, кӧнкӧ, виччысьӧ менӧ да волнуйтчӧ».
Славалӧн мамыс дыр сулаліс улича пельӧсас да видзӧдіс Толя бӧрся.
Сійӧ поліс, мый сыкӧд нӧшта мыйкӧ вермас лоны.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Толя мыйлакӧ друг сувтіс тротуар шӧрас, мыйкӧ дыра сулалыштіс падмӧмӧн, сэсся друг ӧвтыштіс кинас да, юрсӧ тшапа лэптӧмӧн, кыпыда мӧдӧдчис водзӧ.
Носов Н. Н.
ГЕНА ЙЫЛЫСЬ
Гена вӧлі сідзсӧ бур детинка.
Абу омӧль зонка.
Кыдз шуасны, мукӧд челядьысь абу омӧльджык.
Тырвыйӧ здоров, банйӧм гӧгрӧс чужӧма, нырыс гӧгрӧс жӧ, шуны кӧ, юрыс ставнас гӧгрӧс.
А голяыс сылӧн вӧлі дженьыдик.
Пӧшти голяыс эз и вӧв.
Дерт, голяыссӧ вӧлі жӧ, но сійӧс позьӧ вӧлі аддзывны сӧмын гожӧмын, кор Гена вӧлі майкаа либӧ восьса юрйыла дӧрӧма.
А тӧвнас, кор сійӧ новліс шоныд куртка либӧ пальто, голяыс эз тыдав, да кажитчис, мый сылӧн гӧгрӧс юрыс, блюд вылын арбуз моз, веськыда пельпомъяс вылас куйлӧ.
Но тайӧ, дерт, абу на ыджыд беда, сы вӧсна мый уна челядьлӧн ичӧт дырйиыс голяыс дженьыд овлӧ, а кор найӧ быдмыштасны, сэки и голяыс нюжалӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ эз нин вӧв сэтшӧм ыджыд тырмытӧмторйӧн.
Геналӧн медыджыд тырмытӧмторйыс вӧлі сыын, мый сійӧ радейтіс корсюрӧ пӧръясьыштны.
Оз позь шуны, мый сійӧ пӧръясис, кыдз шусьӧ, нем яндысьтӧг.
Эз, татшӧмтор сійӧ эз вӧчлы.
Правильнӧджык шуны, сійӧ оз пыр веськыда сёрнит.
Но, кодкӧд тайӧ оз овлы!
Мукӧд дырйи он кӧсйы, да пӧръялан и ачыд весиг он казяв, кыдзи тайӧ артмис.
А велӧдчис Гена шӧркодя.
Кыдз шуасны, мукӧдсьыс эз омӧльджыка.
Ӧти кывйӧн кӧ, слабиника велӧдчис.
Вӧвлісны сылӧн дневникын тройкаяс, корсюрӧ веськавлісны и двойкаяс.
Но тайӧ, тӧдӧмысь, сӧмын сэтшӧм лунъясӧ, кор батьыс да мамыс эз сэтшӧм сюся видзӧдны, мед сійӧ ас кадӧ урокъяссӧ вӧчис.
Но главнӧйыс, кыдзи вӧлі шуӧма нин, вӧлі сійӧ, мый корсюрӧ Гена вӧвлытӧмторсӧ висьтавлывліс, мӧд ногӧн кӧ, корсюрӧ асьсӧ вунӧдтӧдз пӧръясьлывліс.
Таысь сійӧс ӧтчыд весиг крепыда накажитісны.
Лои тайӧ тӧлын, кор школаын, кӧні велӧдчис Гена, металлолом чукӧртісны.
Челядь думыштісны государстволы отсавны да чукӧртны заводъяслы металлолом.
Найӧ весиг решитісны ордйысьны ас костаныс, коді унджык чукӧртас, а победительяссӧ Почёт дӧска вылӧ гижны.
Гена решитіс ордйысьны жӧ.
Но первой луннас, кор сійӧ мӧдӧдчис металлоломла, дворын паныдасис аслас Гоша другкӧд.
Тайӧ Гошаыс вӧлі слабиник, ичӧтик детинка, быдса арӧсӧн пӧшти Генаысь ичӧтджык.
Но Гена сыкӧд зэв ёна дружитіс, сы вӧсна мый Гоша вӧлі вежӧра да пыр мыйкӧ интереснӧйтор думыштлывліс.
Тадзи и тайӧ разӧ лои.
Гоша аддзис Генаӧс да юаліс:
— Кытчӧ нӧ тайӧ тэ ӧддзин?
— Металлолом чукӧртны муна, — шуис Гена.
— Бурджык мунам йи гӧра йывсянь иславны.
Орчча дворса челядь зэв бур гӧра вӧчӧмаӧсь.
Найӧ мунісны орчча дворӧ да босьтчисны гӧра йывсянь иславны.
Дадь налӧн эз вӧв, сы вӧсна ислалісны прӧстӧ кокъяс вылас, сувтсӧн.
Тайӧ эз зэв лӧсьыд вӧв, сы вӧсна мый быд пӧрйӧ ковмыліс исковтны первой сувтсӧн, а сэсся кынӧм либӧ бок вылас нин, а то и спина вылас куйлӧмӧн.
Медбӧрти Гоша шуис:
— Тадзи иславны оз позь.
Ныртӧ лязӧдны позьӧ.
Ветлы тэ бурджык гортад дадьла.
Тэнад ӧд эм даддьыд.
Гена муніс гортас, гусьӧн писькӧдчис кухняас да босьтіс дадьсӧ.
Но мамыс аддзис да шуис:
— Мыйла даддьыс тэныд ковмис?
Тэ ӧд лом чукӧртны мӧдін.
— А ме ломсӧ даддьӧн кыскавны кута, — гӧгӧрвоӧдіс Гена. — Сійӧ ӧд сьӧкыд.
Киясад уна он ну, а дадьнад тӧдчымӧн кокньыдджык.
— А, — шуис мамыс. — Но мун.
Лунтыр Гена даддьӧн Гошакӧд ислалісны да сӧмын рытланьыс локтіс гортас.
Став пальтоыс сылӧн вӧлі лымйӧсь.
— Кӧні нӧ тэ сы дыра шляйтчин? — юаліс мамыс.
— Лом чукӧрті.
— Колӧ ӧмӧй вӧлі сы могысь лымйын татшӧма туплясьны?
— Но, тайӧ ми челядьыскӧд бӧр локтігӧн неуна лым мачӧн шыбласьыштім, — гӧгӧрвоӧдіс Гена.
— Неуна и эм, — юрнас довйӧдліс мамыс.
— А уна ломтӧ тэ чукӧртін? — юаліс Геналысь батьыс.
— Нелямын куим килограмм, — синсӧ лапкывтӧг пӧръяліс Гена.
— Молодеч! — ошкис батьыс да босьтчис артавны, кымын пуд тайӧ лоӧ.
— Коді нӧ ӧні пудъясӧн арталӧ? — шыасис мамыс. — Ӧні ставӧн килограммъясӧн арталӧны.
— А меным пудъясӧн окота, — вочавидзис батьыс. — Коркӧ ме портын грузчикӧн уджавлі.
Ковмыліс селёдка тыра бӧчкаяс новлыны.
Квайт пудйӧн быд бӧчка.
А нелямын куим килограмм — сійӧ пӧшти куим пуд.
Кыдзи нӧ тэ сы мындасӧ нуин?
— Ме ӧд эг новлы, а даддьӧн кыски, — вочавидзис Гена.
— Но, дадьнад, дерт, кокньыдджык, — сӧгласитчис батьыс. — А мукӧд челядьыс уна-ӧ чукӧртісны — унджык тэысь али этшаджык?
— Этшаджык, — вочавидзис Гена. — Коді комын вит килограмм, коді комын.
Сӧмын ӧти детинка ветымын килограмм чукӧртіс, да нӧшта ӧти детинка чукӧртіс ветымын кыкӧс.
— Со ӧд! — шензис батьыс. — Ӧкмыс килограммӧн тэысь унджык.
— Нинӧм, — шуис Гена. — Аски ме первой местаӧ жӧ пета.
— Но тэ эн вывті пычкысь сэні, — тӧждысис мамыс.
— Мыйла — вывті!
Кыдзи ставныс, сідзи и ме.
Ужнайтігӧн Гена сёйис зэв азыма.
Бать-мамыс видзӧдісны сы вылӧ да радлісны.
Налы мыйлакӧ пыр кажитчис, мый Гена сёйӧ зэв этша да таысь вермас омӧльтчыны либӧ висьмыны.
Батьыс аддзис, кыдзи сійӧ вом тырнас сёйӧ греча рок, вӧрӧдыштіс кинас сійӧс юрӧдыс да серӧктіс:
— Пӧсявтӧдзыд кӧ уджалан, чӧскыдджыка и сёян!
Абу-ӧ сідз, пиук?
— Дерт, сідзи, — сӧгласитчис Гена.
Бать да мам рытывбыд сёрнитісны сы йылысь, мый кутшӧм бура вӧчӧны, мый ӧні школаын челядьӧс удж дорӧ велӧдӧны.
Батьыс шуис:
— Коді ичӧтсянь уджавны велалас, сійӧ бур мортся быдмас да некор йӧз сьылі вылын оз кут ӧшавны.
— А ме ог и кут йӧз сьылі вылын ӧшавны, — шуис Гена. — Ме аслам сьылі вылын мӧда пукавны.
— Вот, вот! — серӧктіс батьыс. — Тэ миян бур детинка.
Сэсся Гена муніс узьны, а батьыс шуис мамыслы:
— Тӧдан, мый миян детинкалӧн меным медся ёна кажитчӧ — сійӧ сылӧн честностьыс.
Сійӧ вермис эськӧ пӧрйӧдлыны додь тыр, вермис шуны, мый ставсьыс уна лом чукӧртіс, а сійӧ веськыда висьталіс, мый кык зонка сыысь унджык чукӧртісны.
— Да, сійӧ миян честнӧй детинка, — шуис мамыс.
— Ме думысь, воспитывайтны челядьӧс честнӧйӧн — медся колана, — эз ӧвсьы батьыс. — Честнӧй морт оз соссьы, оз пӧръяв, ёртсӧ оз конйышт, йӧзлысь нинӧм оз босьт и уджавны бура кутас, кор мукӧдыс уджалӧны, кияссӧ кресталӧмӧн оз мӧд пукавны, сы вӧсна мый сійӧ лоӧ йӧзлысь уджсӧ сёйӧм, а тадзи сӧмын паразит вӧчӧ.
Мӧд луннас Гена локтіс школаӧ, и учительница юаліс, мыйла сійӧ тӧрыт металлолом чукӧртны эз волы.
Синсӧ лапкывтӧг Гена вочавидзис, мый сійӧс мамыс эз лэдз, сы вӧсна мый Геналӧн чойыс висьмис морӧс висьӧмӧн да сылы ковмис мунны больничаӧ, медым чойыслы нуны апельсин, а апельсинтӧгыс сійӧ быттьӧкӧ эз вермы бурдны.
Мыйла сылы юрас воис пӧрйӧдлыны больнича йылысь, чой йывсьыс, кӧть некутшӧм чой сылӧн эз вӧв, да содтӧд апельсин йылысь, — тайӧс некод эз тӧд.
Школаысь локтӧм бӧрын сійӧ медводз пажнайтыштіс, сэсся босьтіс дадь, мамыслы шуис, мый мунӧ металлолом чукӧртны, а ачыс бара мӧдӧдчис гӧра вылӧ иславны.
Рытланьыс гортӧ локтӧм бӧрын сійӧ бара босьтчис сӧрны, челядь пӧвстысь коді уна-ӧ лом чукӧртіс, коді первой местаӧ петіс, коді медбӧръяӧн лои, коді ударник, коді отличник, а коді прӧстӧ передӧвик.
Тадзи вӧлі быд лун.
Урокъяс вӧчны Гена дзикӧдз дугдіс.
Сылы не урокъясӧдз вӧлі.
Дневникас сылӧн двойкаяс кутісны петкӧдчавны.
Мамыс скӧраліс да шулывліс:
— Ставыс тайӧ лом вӧсна!
Позьӧ ӧмӧй челядьӧс сы мында уджӧдны?
Кагаыслы дзик некор урокъяс вӧчны!
Ковмас школаӧ ветлыны да учительницаыскӧд сёрнитыштны.
Мый сэні найӧ асьныс думайтӧны?
Мыйкӧ ӧтисӧ: мед либӧ велӧдчӧны, либӧ металлолом чукӧртӧны!
Мӧд ногӧн нинӧм оз артмы.
Но сылы пыр некор вӧлі, и сійӧ некыдзи эз вермы школаӧ ветлыны.
Батьлы Геналӧн омӧль оценкаяс йылысь висьтавны сійӧ эз лысьт, сы вӧсна мый сійӧ пыр ёна шогсьывліс, кор тӧдмавліс, мый сылӧн пиыс лёка велӧдчӧ.
Та йылысь нинӧм тӧдтӧг бать быд рыт окотапырысь юасис Генаӧс сылӧн уджын успехъяс йылысь да весиг пасъяліс аслас записнӧй книжкаӧ, уна-ӧ сійӧ луннас лом чукӧртӧма.
Гена, медым вӧлі эскана, лӧсьӧдліс быдсяма вӧвлытӧмторсӧ.
Лӧсьӧдліс весиг, мый учительница Антонина Ивановна ставнас классӧ тшӧктіс сы вылысь пример босьтны да сылысь овсӧ Почёт дӧска вылӧ гижис.
Медбӧрти воис лун, кор Гена пӧлучитіс медся лёк оценкасӧ, кутшӧм сӧмын овлӧ свет вылас, — единица, да нӧшта сэтшӧм предметысь, кыдзи роч кыв.
Сійӧ, дерт, мамыслы нинӧм эз висьтав, а прӧстӧ босьтіс дадь да муніс «металлолом чукӧртны»; гӧгӧрвоана, сійӧ сӧмын тадзи шулывліс, мый лом чукӧртны мунӧ, а збыль вылас, кыдзи и пыр, муніс иславны.
Кор сійӧ муніс, мамыслы дум вылас уси, мый эз видзӧдлы сылысь отметкаяссӧ.
Сійӧ кыскис сумкаысь дневник да аддзис, мый сылӧн сэні «кол», прӧстӧ кӧ шуны — единица.
— Эге! — скӧрысь шуис сійӧ. — Тайӧ сэсся некытчӧ туйтӧмтор!
Мый найӧ сэні асьныс школаас думайтӧны?
Кага единицаяс ваялӧ, а налӧн металлолом сӧмын юраныс!
Колис ассьыс став делӧяссӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис школаӧ.
Сылӧн шуд вылӧ, Антонина Ивановна абу на мунӧма.
Сійӧ аддзис Геналысь мамсӧ да шуӧ:
— Вот бур, мый ті локтінныд.
Ме кори тіянӧс, медым Геналӧн успехъяс йылысь сёрнитыштны.
— Кыдзи сійӧ, ті менӧ коринныд? — шемӧсмис Геналӧн мамыс. — Менӧ некод эз корлы.
Ме ачым вои.
— Ті ӧмӧй эн пӧлучитлӧй менсьым запискаӧс? — юаліс учительница.
— Эг.
— Тешкодь! — шуис Антонина Ивановна. — Ме войдӧрлун нин Генатӧ тшӧкті сетны тіянлы, месянь записка.
— Гашкӧ, ті ылалінныд?
Ті, гашкӧ, кодӧскӧ мӧдӧс тшӧктінныд, а эн Генаӧс.
— Эг.
Кыдзи нӧ ме верми ылавны?
— Мыйла нӧ Гена меным эз сет?
— Ковмас та йылысь сылысь юавны, — шуис Антонина Ивановна. — А ӧні ме кӧсйи тӧдмавны, мыйла Гена кутіс омӧльджыка велӧдчыны.
Меным абу гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ гортад урокъяссӧ оз вӧч?
— Мый нӧ тані гӧгӧрвотӧмыс? — дӧзмис Геналӧн мамыс. — Асьныд тшӧктанныд челядьӧс металлолом чукӧртны, а сэсся шензянныд, мыйла челядь урокъяс оз вӧчны.
— Мыйла нӧ татчӧ лом йывсьыс гаравны? — шензис учительница.
— Кыдзи сійӧ — мыйла?
Кор нӧ налы урокъяссӧ вӧчны, колӧ кӧ лом чукӧртны?
Ті эськӧ асьныд думыштлінныд.
— Мыйкӧ ме тіянӧс ог тырвыйӧ гӧгӧрво.
Ми челядьӧс лишнӧй ог уджӧдӧй.
Металлолом чукӧртӧмын найӧ участвуйтӧны вежоннас сӧмын ӧтчыд.
Тайӧ оз вермы торкавны налысь велӧдчӧмсӧ.
— Ха-ха-ха!
Вежоннас ӧтчыд! — серӧктіс Геналӧн мамыс. — Да найӧ быд лун чукӧртӧны.
Гена тонна гӧгӧр нин чукӧртіс.
— Коді тіянлы висьталіс?
— Гена.
— Ак, со кыдзи!
Кӧсъянныд кӧ тӧдны, тіян Генаныд непӧштӧ тонна, весиг ни ӧти килограмм эз чукӧрт, весиг ни ӧти грамм, ни грамм джын! — скӧрысь шуис учительница.
— Кыдзи ті верманныд тадзи шуавны! — пузис Геналӧн мамыс. — Сійӧ честнӧй детинка, сійӧ оз кут пӧрйӧдлыны.
Ті ӧд асьныд став класс водзад сійӧс примерӧ пуктінныд да Почёт дӧска вылӧ ӧшӧдінныд.
— Почёт дӧска вылӧ? — горӧдіс Антонина Ивановна. — Кыдзи нӧ ме верми Генаӧс Почёт дӧскаӧ ӧшӧдны, сійӧ кӧ ни ӧтчыдысь металлолом чукӧртӧмын эз участвуйтлы?! Медводдзаысьыс шуис, мый сылӧн чойыс воспаление лёгкихӧн висьмис...
Тіян нывкаыд висьліс воспаление лёгкихӧн?
— Кутшӧм ныв?
Менам некутшӧм ныв абу!
— Вот аддзанныд!
А Гена висьталіс — чойӧй воспаление лёгкихӧн висьмис да мама пӧ менӧ больничаӧ апельсин нуны ыстіс.
— Но думыштлӧй сӧмын! — шуис мамыс. — Кутшӧмкӧ апельсин йылысь лӧсьӧдлӧма!
Сідзкӧ, менӧ сійӧ пыр на пӧръявлӧ!
Колӧ чайтны, талун бара эз мун металлолом чукӧртны?
— Коді нӧ талун лом чукӧртӧ! — вочавидзис учительница. — Талун четверг, а металлолом ми чукӧртам субӧтаясӧ.
Субӧтаӧ ми челядьӧс нарошнӧ водзджык лэдзалам.
Тайӧ сэтшӧма шемӧсмӧдіс Геналысь мамсӧ, мый сійӧ вунӧдіс весиг учительницакӧд прӧщайтчыны да ӧдйӧджык уськӧдчис гортас.
Сійӧ эз тӧд, мый думайтны, мый вӧчны.
Шогсьӧмысла сылӧн весиг юрыс висьмис.
Кор удж вылысь воис Геналӧн батьыс, мамыс пыр жӧ висьталіс сылы ставтор йывсьыс.
Татшӧм выльтортӧ кывлӧм бӧрын батьыс вывті ёна скӧрмис.
Гӧтырыс босьтчыліс такӧдны сійӧс, но мӧдыс эз кӧсйы лӧньны да скӧрмӧдӧм тигр моз шӧйтіс комната пасьта.
— Думыштны сӧмын! — горзіс сійӧ кияснас юрас кутчысьӧмӧн. — Сідзкӧ, сійӧ сӧмын и уджаліс, мый даддьӧн ислаліс, а миянлы висьтавліс, мый металлолом чукӧртны ветлӧдлӧ.
Этадзи пӧръясьны, а!
Бура воспитайтім пинымӧс, нинӧм шуны!
— Но ми ӧд эг велӧдӧй сійӧс пӧръясьны! — шуис мам.
— Тайӧ нӧшта эз тырмы, медым ми велӧдім! — вочавидзис бать. — Но, мед сійӧ сӧмын локылас, ме сылы петкӧдла!
Но Гена эз лок дыр.
Тайӧ луннас сійӧ аслас Гоша другкӧд муніс ылӧ, Культура паркӧ, да сэні найӧ ислалісны ю берегса кыр йывсяньыс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый найӧ некыдзи эз вермыны ислалӧмсьыс пӧтны.
Вӧлі зэв нин сёр, кор Гена медбӧрын локтіс гортас.
Сійӧ вӧлі юр вывсяньыс да кок улӧдзыс туплясьӧма лымйын, мудзӧмысла вӧв моз пошкис-лолаліс.
Сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс сідзи и вӧлі сотчӧ, шапкаыс лэччӧма синъяс вылас да, медым кӧть неуна мыйкӧ аддзыны, сылы ковмыліс юрсӧ чатрӧдлыны.
Мам да бать пыр жӧ котӧртісны сы дорӧ да босьтчисны отсавны пальтосӧ пӧрччыны, а кор пӧрччисны, Гена вылысь мӧдіс ру пуркйыны-кайны.
— Коньӧрӧй!
Видзӧд, кутшӧма уджалӧма! — шуис батьыс. — Сылӧн дӧрӧмыс дзик ва!
— Да, — шуис Гена. — Талун ме сё ветымын килограмм кӧрт чукӧрті.
— Мыйта, мыйта?
— Сё ветымын.
— Но, герой! — кияссӧ паськӧдіс бать. — Колӧ артавны, уна-ӧ ставыс лоӧ.
Бать босьтіс ассьыс записнӧй книжкасӧ да заводитіс артавны:
— Медводдза луннас тэ чукӧртін нелямын куим килограмм, аскинас нӧшта ветымынӧс — ӧтлаын лоӧ ӧкмысдас куим килограмм, коймӧд луннас квайтымын нёль — тайӧ лоӧ сё ветымын сизим нин, сэсся нӧшта квайтымын ӧкмыс — тайӧ лоӧ... тайӧ лоӧ...
— Кыксё кызь квайт, — отсаліс Гена.
— Правильнӧ! — сӧгласитчис батьыс. — Арталам водзӧ...
Тадзи сійӧ арталіс, арталіс, и сылӧн артмис дзонь тонна, да тонна саяс на нӧшта.
— Видзӧдтӧ, — шензьӧмӧн шуис сійӧ. — Чӧлӧй тонна кӧрт чукӧртін!
Тайӧ ӧд абу шутка!
Коді нӧ тэ ӧні миян?
— Гашкӧ, отличник либӧ ударник, стӧчасӧ ог тӧд, — вочавидзис Гена.
— Он тӧд?
А ме тӧда! — горӧдіс друг батьыс да грымгис-кучкис кулакнас пызанӧ. — Тэ плут!
Мошенник!
Трутень * тэ, вот коді!
Тунеядец!
— Ку-кутшӧм тунеядец? — повзьӧмысла джӧмдалӧмӧн юаліс Гена.
— Кутшӧм тунеядецъяс овлӧны, он тӧд?
— О-го-ог тӧд.
— Но, сійӧ сэтшӧмъяс, кодъяс асьныс оз уджавны, а зільӧны сідзи овмӧдчыны, мед на пыдди мукӧдъяс уджалісны.
— Ме ог зі... ог зіль, — лӧвтыштіс Гена.
— Он зіль? — повзьӧдана гӧлӧсӧн горӧдіс батьыс. — А коді быд лун даддьӧн исласьӧ, а гортас локтас да ылӧдлӧ, мый быттьӧ металлолом чукӧртӧ?
Кӧні запискаыд?
Висьтав, некытчӧ туйтӧм!
— Кутшӧм записка?
— Он быттьӧ тӧд!
Сійӧ запискаыс, кодӧс тэныд Антонина Ивановнаыд сетіс.
— Ме ордын абу.
— А кӧні нӧ?
— Ме сійӧс мусорпроводӧ шыбиті.
— А, мусорпроводӧ! — быттьӧ гымыштіс батьыс да сэтшӧм вынӧн кучкис пызанас кулакнас, мый тасьті триньмуніс. — Тэныд запискасӧ сы вылӧ сетісны, медым сійӧс тэ мусорпроводӧ шыблалін?
— Но, такалышт, пӧжалуйста, — кевмис мамыс. — Кагасӧ кувтӧдзыс повзьӧдан.
— Повзьӧдан сійӧс!
Кыдзи нӧ!
Ачыс сійӧ кодӧс кӧсъян повзьӧдас.
Думыштны сӧмын — тадзи пӧръясьны!
Тонна кӧрт чукӧртӧма!
Почёт дӧска вылӧ ӧшӧдӧмаӧсь!
Юр яндзим ӧд тайӧ!
Кыдзи нӧ ме йӧзыслы синмас видзӧдны кута!
— Мыйла нӧ горзынысӧ?
Накажитны сійӧс колӧ, а горзӧмыд — сійӧ абу правильнӧ, абу педагогичнӧ.
Кагаыслӧн аппетитыс вермас вошны, — шыасис мамыс.
— Думайта, мый сылӧн аппетитыс оз вош, — вочавидзис бать, — а мый сійӧс колӧ накажитны, ме и ачым тӧда.
Батьыс нӧшта дыр на янӧдіс Генаӧс.
Гена сылысь прӧща корис, кевмысис, мый ӧні нинӧмысь нин оз кут даддьӧн иславны да металлолом кутас чукӧртны.
Но бать эз сӧгласитчы сійӧс прӧститны.
Делӧыс помасис сійӧн, мый Генаӧс крепыда накажитісны.
Кыдзи сійӧс вӧлі накажитӧма, висьтавны нинӧмла.
Быдӧн тӧдӧ, кутшӧм наказаниеяс овлӧны.
Ӧти кывйӧн кӧ, накажитісны сійӧс, и ставыс.
А сійӧ воас Гена збыльысь сэсся даддьӧн эз нин ислась, сы вӧсна мый тӧлыс регыд помассис, да лымйыс сыліс.
Но и металлолом чукӧртны сылы эз жӧ нин ковмы, сы вӧсна мый велӧдчан воыс регыд кутіс помасьны, да челядьлы колӧ вӧлі ёнджыка велӧдчыны, медым водзӧ классӧ вуджны бур отметкаясӧн.
Найӧ школаын сійӧ вонас металлолом сэсся некод нин эз чукӧрт.
Носов Н. Н.
КЛЯКСА
Висьтала ме тіянлы Федя Рыбкин йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ дзонь класслысь серам петкӧдіс.
Сійӧ радейтӧ вӧлі челядьӧс гажӧдны.
Дзик веськодь сылы вӧлі: перемена либӧ урок дырйи.
Сідз вот.
Заводитчис тайӧ сысянь, мый Федя Гриша Копейкинкӧд чернила доз вӧсна тышкасис.
Сӧмын, веськыда кӧ висьтавны, некутшӧм тыш сэні эз и вӧв.
Некод некодӧс эз нӧйт.
Найӧ сӧмын мырддьысисны чернила дознас, чернилаыс дозсьыс резыштчис.
Ӧти войт веськалі Федялы плешкас да артмис сэні вит кӧпейка ыджда печать.
Федя первой скӧрмис, а сэсся сійӧ казяліс, мый челядь сералӧны сылӧн печать вылӧ, да решитіс, мый тадзи весиг бурджык.
И эз мыськы сійӧс.
Регыд лои звӧнок, локтіс Зинаида Ивановна, и заводитчис урок.
Ставныс бергалісны Федялань да гусьӧникӧн сералісны печать вылас.
Федялы зэв ёна кажитчис, мый сӧмын сылӧн чужӧмыс налысь серамсӧ петкӧдлӧ.
Сійӧ нарошнӧ сюйліс чуньсӧ чернила дозйӧ да лякис нырсӧ.
Ӧні некод нин эз вермы сы вылӧ серавтӧг видзӧдны.
Зинаида Ивановна первой эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, но регыд казяліс Федялысь печатьсӧ да чуймӧмысла весиг сувтіс.
— Мыйӧн нӧ тайӧ тэ чужӧмтӧ лякин, чернилаӧн? — юаліс сійӧ.
— Ага, — юрнас довкнитіс Федя.
— Кутшӧм чернилаӧн?
Этатшӧмӧн?
Зинаида Ивановна индіс партавывса чернила доз вылӧ.
— Сэтшӧмӧн, — вочавидзис Федя, да вомыс пельясӧдзыс паськаліс.
Зинаида Ивановна ӧшис ныр йылас ӧчкисӧ да стрӧга видзӧдаліс Федя чужӧм вылысь чернила печатьяссӧ, сэсся быттьӧ жальпырысь юрнас довкйӧдлыны кутіс:
— Мыйла, мыйла сӧмын татшӧмторсӧ тэ вӧчин?
— А мый? — повзьыштіс Федя.
— Да, видзӧдтӧ, чернилаыс тайӧ химическӧй, анилинӧвӧй краскаысь вӧчӧма, а анилиныс яд.
Сійӧ кучиксӧ сотӧ.
Сыысь кучикыс первой лудны заводитӧ, сэсся гаддьӧссяс, а бӧрыннас став чужӧмыд лӧмӧссяс да воссяс.
Федя нӧшта ёна повзис.
Чужӧмыс лои кузьмӧс, вомыс ачыс калькаліс.
— Ме сэсся ог кут чернилаӧн мавтчыны, — нор гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Да, тӧдӧмысь, нин водзӧ вылӧ мавтчыны он кут, — нюмдыштіс Зинаида Ивановна да мӧдіс уроксӧ нуӧдны водзӧ.
Федя ӧдйӧджык босьтчис чернила печатьяссӧ вуштыны носӧвикнас, сэсся бергӧдчис Гриша Копейкинлань да юаліс:
— Эм на?
— Эм, — шӧпнитіс Гриша.
Федя бара заводитіс зыртны чужӧмсӧ носӧвикӧн но чернилаыс пыдӧ йиджӧма кучикас да эз мын.
Гриша мыччис Федялы резинка да шуис:
— На со.
Тайӧ бур, чернила вуштан резинка.
Видлы тайӧн зыртны.
Сійӧн кӧ оз мын, нинӧм сэсся оз отсав.
Федя кутіс зыртны чужӧмсӧ резинкаӧн, но и таысь нинӧм эз артмы.
Сэки сійӧ решитіс мыссьыны котӧртлыны да лэптіс кисӧ.
Но Зинаида Ивановна, быттьӧ нарошнӧ, эз казяв сійӧс.
Федя то сувтлас, то пуксьылас, то кок чуньяс йылас нюжӧдчылас, медым кисӧ вылӧджык лэптыны.
Дыр мысти Зинаида Ивановна юаліс, мый сылы колӧ.
— Позьӧ меным мыссьыны ветлыны? — нориник гӧлӧсӧн корис Федя.
— Мый нӧ, лудӧ нин чужӧмыд?
— Оз, — джӧмдіс Федя. — Оз на, быттьӧ тай луд-а.
— Но, сідзкӧ, пукалышт.
Мыссьынытӧ переменанас вевъялан.
Федя пуксис места вылас да выльысь промокашкаӧн босьтчис ниртны чужӧмсӧ.
— Лудӧ? — тӧждысьӧмӧн юаліс Гриша.
— Оз, оз на кӧ-а...
Быттьӧ лудӧ нин.
Ог гӧгӧрво, лудӧ али оз луд.
Быттьӧ лудӧ нин.
Видзӧдлы ноко, вабольясыс абуӧсь на?
— Вабольяс абуӧсь на, но гӧгӧрыс ставыс нин гӧрдӧдӧма, — вашкӧдіс Гриша.
— Гӧрдӧдӧма? — повзис Федя. — Мыйысь нӧ эськӧ гӧрдӧдіс.
Вермас лоны, вабольяс петӧны нин, либӧ воссьыны кӧсйӧ?
Федя бара мӧдіс кисӧ лэптӧдлыны да вӧзйысьны мыссьыны ветлыны.
— Лудӧ! — няргис сійӧ.
Ӧні сылы эз нин серамӧдз вӧв.
А Зинаида Ивановна шуаліс:
— Нинӧм.
Мед лудыштас.
Сы пыдди мӧдысь он кут чужӧмтӧ чернилаӧн мавтны.
Федя пукаліс быттьӧ емъяс йылын да кинас ӧтарӧ чужӧмас кватитчыліс.
Сылы кажитчис, мый чужӧмыс збыльысь заводитіс лудны, а чернила печатьяс местаас мӧдісны петны йӧгъяс.
— Тэ эн зырт, бурджык лоӧ, — велӧдіс Гриша.
Коркӧ и звӧнок лои.
Федя медводдзаӧн уськӧдчис классысь да мый эбӧссьыс котӧртіс мыссян доз дорӧ.
Сэні сійӧ перемена чӧжыс чужӧмсӧ зыртіс майтӧгӧн, а классныс ставнас сы вылын тешитчис.
Медбӧрти сійӧ сӧстӧма вуштіс чернила печатьяссӧ да та бӧрын вежон чӧж эз нюмдыв.
Век виччысис, мый чужӧмыс вабольтчас.
Но вабольяс сідзи и эз петны, а тайӧ вежон чӧжнас Федя вунӧдіс урокъяс вылын сералӧмсӧ.
Ӧні серавлывлӧ сӧмын переменаяс вылын, да и то шоча.
Носов Н. Н.
ФЕДЯЛӦН ЗАДАЧА
Кыдзкӧ ӧтчыд тӧвнас Федя Рыбкин каток вывсянь локтіс.
Гортас некод эз вӧв.
Федялӧн ичӧтджык Рина чойыс вевъялӧма нин вӧчны урокъяс да мунӧма пӧдругаясыскӧд ворсны.
Мамыс кытчӧкӧ мунӧма жӧ.
— Вот и бур! — шуис Федя. — Урокъяс вӧчны кӧть некод оз кут мешайтны.
Сійӧ включитіс телевизор, сумкасьыс кыскис задачник да мӧдіс корсьны гортӧ сетӧм задача.
— Сетам заявкаяс серти концерт, — радио пыр висьталіс гӧлӧс.
— Концерт — сійӧ бур, — шуис Федя. — Урокъяс вӧчны гажаджык лоӧ.
Сійӧ лӧсьӧдіс репродукторсӧ, медым гораджыка кыліс, да пуксис пызан сайӧ.
— Ноко, мый тані миянлы гортӧ сетӧма?
Квайтсё комын ӧкмысӧд номера задача?
Сідз...
«Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю, кӧкъямысдас килограммӧн быд мешӧкын...»
Репродукторысь кылісны рояль вылын ворсӧм шыяс, и кодкӧ кыз басӧн босьтчис сьывны:
— Вот кутшӧм зывӧктана король! — шуис Федя. — Пытш сылы, видзӧдтӧ, рӧднӧй вокысь мусаджык!
Сійӧ гыжйыштіс ныр йывсӧ да босьтчис лыддьыны задачасӧ выльысь:
— «Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю, кӧкъямысдас килограммӧн быд мешӧкын.
Сюсӧ изісны, изігас квайт килограмм сюысь петіс вит килограмм пызь...»
Ха-ха! — серӧктіс гӧлӧс да водзӧ сьыліс:
— Видзӧд, мый думыштӧма нӧшта! — серӧктіс Федя. — Пытшлы — кафтан!
Интереснӧ, кыдзи портнӧй сылы вурны кутас?
Пытшыс ӧд ичӧтик!
Сійӧ кывзіс сьыланкывсӧ помӧдз, но сідзи и эз тӧдмав, кыдзи портнӧй аслас могӧн справитчис.
Сьыланкывйын та йылысь нинӧм эз висьтавсьы.
— Омӧль сьыланкыв, — шуис Федя да бара заводитіс задача лыддьыны: — «Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю, кӧкъямысдас килограммӧн быд мешӧкын.
, — выльысь заводитіс сьывны сьылысь.
— Интереснӧ, коді сійӧ сэтшӧм титулярнӧй сӧветникыс? — шуис Федя. — Гм!
Сійӧ кыкнан кинас зыртыштіс пельяссӧ, быттьӧ найӧ сылӧн кынмисны, да, радио йылысь вунӧдны зільӧмӧн, босьтчис задачасӧ водзӧ лыддьыны:
— Сідз.
«...квайт килограмм сюысь петіс вит килограмм пызь.
Кымын машина ковмис став пызьсӧ нуӧм вылӧ, быд машинаӧ кӧ пызьыс тӧрис куим тонна?»
Пока Федя лыддис задачасӧ, титулярнӧй сӧветник йылысь сьыланкыв помасис нин да заводитчис мӧд:
Тайӧ сьыланкывйыс Федялы зэв ёна кажитчис.
Сійӧ весиг вунӧдіс задача йывсьыс да заводитіс тотшӧдны пызанас карандашӧн сьыланкывйыслысь тактсӧ.
— Бур сьыланкыв! — ошкис сійӧ, кор сьылӧмыс помасис. — Сідз.
Мый йылысь тані миян висьтавсьӧ?
«Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю...»
, — кыліс репродукторысь вӧсньыдик мужичӧй гӧлӧс.
— Но, гремитӧ кӧ и мед гремитӧ, — шуис Федя. — Миянлы кутшӧм делӧ?
Миянлы колӧ задача решайтны.
Мый вылын ми тані сувтлім?
Сідз...
«Шойччан керкалы кыксё ветымын квайт шайтысь ньӧбисны кызь эшкын да сё комын вит прӧстыня.
Уна-ӧ деньга мынтісны ньӧбӧм эшкынъяссьыс да прӧстыняясысь торйӧн...»
Энлӧй!
Кытысь нӧ тайӧ эшкынъясыс прӧстыняясыскӧд нӧшта лоины?
Миян ӧмӧй эшкынъяс йылысь?
Тьфу, чӧрт!
Да тайӧ жӧ абу сійӧ задачаыс!
Кӧні нӧ воддзаыс?..
А, со сійӧ!
«Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю...»
— Бара кӧлӧкӧльчик йылысь, — серӧктіс Федя. — Мый нин кӧлӧкӧльчикыс налы сирассьӧма!
Сідз... быд мешӧкын сюсӧ изісны, изігас квайт килограмм пызьысь петіс вит килограмм сю...
Мӧдарӧ, пызь петіс, а эз сю!
Дзикӧдз торкалісны!
— Тьфу! — сьӧвзис Федя. — Тайӧ кӧлӧкӧльчикъяссьыс воштысьны нин сэсся некытчӧ!
Гортсьыд кӧть пышйы, йӧймыны позьӧ наысь!..
Квайт килограмм сюысь петіс вит килограмм пызь, и юавсьӧ, кымын машина ковмас став пызьсӧ нуӧм вылӧ...
— Ёна тай колӧ миянлы нӧшта алмазъяс артавны!
Тані пызь мешӧкъяс некыдзи не лыддьыны!
Веськыд наказание кутшӧмкӧ!
Кызьысь нин задача лыдди — и нинӧм ог гӧгӧрво!
Бурджык ветла Юра Сорокин ордӧ, сійӧс кора отсавны.
Федя Рыбкин киняулас босьтіс задачник, выключитіс радио да мӧдӧдчис аслас Сорокин друг ордӧ.
Носов Н. Н.
СЮСЬЛУН
Сакарнича жугӧдӧмысь ми Вовакӧд пукалім гортын.
Мама кытчӧкӧ муніс, а миян ордӧ локтіс Котька да шуӧ:
— Вайӧй ворсыштамӧй мыйӧнкӧ.
— Вай дзебсясьӧмысь ворсамӧй, — вӧзйи ме.
— У, да тані некытчӧ и дзебсьынысӧ! — шуӧ Котька.
— Мыйла — некытчӧ?
Ме сідзи дзебся, мый тэ нэмтӧ он аддзы.
Кужны сӧмын колӧ.
— А ноко, дзебсьы.
Пырысь-пыр жӧ аддза.
Котька петіс коридорӧ да заводитіс кызь витӧдз лыддьыны.
Вовка комнатаӧ котӧртіс, а ме чуланӧ.
Чуланын туплясис рӧгӧза.
Ме сы улӧ пыри да куш джоджас ёкмыльтчи.
Вот Котькалӧн лыддьыссис кызь витӧдз, и сійӧ мӧдіс корсьны.
Вовкаӧс сійӧ пыр жӧ крӧвать улысь аддзис да кутіс менӧ корсьны.
Комнатаын да кухняын быдлаысь корсис.
Пырис чуланӧ, сувтіс дзик ме дорӧ да шуӧ:
— Тані кутшӧмкӧ мискаяс, жуглӧм улӧс, важ рӧгӧза.
Некод абу.
Сэсся бӧр муніс комнатаӧ да, кылӧ, юасьӧ:
— Кӧні сійӧ?
Тэ, Вовка, эн аддзыв?
— Гашкӧ, шкапын пукалӧ? — шуӧ Вовка. — Ноко, восьтыв шкапсӧ...
Абу!
— Вермас лоны, буфетӧ пырис?..
Абу жӧ!
Кытчӧ нӧ сійӧ воши?
— Тӧда! — горӧдіс Вовка. — Сійӧ сундукын!
— Правильнӧ!
Сэсся некытчӧ дзебсьынысӧ.
Кыдзи ми водзджык эг гӧгӧрвоӧй!
Найӧ котӧртісны сундук дорӧ да кӧсйисны восьтыны вевтсӧ, но сійӧ эз воссьы.
— Игана, — шуӧ Котька.
— А гашкӧ, сійӧ пытшсяньыс кутӧ?
Найӧ мӧдісны грымӧдны вевтас кулакъяснас да горзыны:
— Пет!
— Вай кымыньтам сундуксӧ, — шуӧ Вовка. — Ноко, босьт мӧдарсяньыс!
Оп-па!
Грым!
Сундук кымыньтчис, весиг джодж сыркмуні.
— Абу, буракӧ, сійӧ тані, — шуис Котька. — Оз жӧ сійӧ вермы вывлань кокъясӧн пукавны!
— Кухняын сійӧ, тыдалӧ, пач улын, — вочавидзис Вовка.
Найӧ котӧртісны кухняӧ да мӧдісны коколюкаӧн пач увсьыс гурйыны:
— Пет!
Ӧні сюрин жӧ нин-а!
Ме муртсысь серамӧс куті.
— Сулавлы, — шуӧ Вовка. — Ме кодӧскӧ, тыдалӧ, кыйи.
— Ноко, кыскы сійӧс!
— Час, коколюканас бурджыка крукала сӧмын...
Эм!
Нолтӧ, видзӧдлам, коді тайӧ...
Тьфу!
Киссьӧм гын сапӧг!..
Кытысь нӧ нӧшта сійӧс корсьны?
— Ог тӧд.
Ме ог сэсся ворс.
Пет! — горӧдіс Котька. — Ворсӧм помасис!
Он кӧ кӧсйы петны, сідзкӧ пукав сэні!
Найӧ бӧр комнатаӧ пырисны.
— Гашкӧ, камодын да?.. — юалӧ Вовка.
Кыліс дзуртыштӧм.
— Но мый тэ камодсьыс корсян?
Ящикас ӧмӧй дзебсян? — скӧрмис Котька да петіс коридорӧ.
— Мыйла он дзебсьы?
Колӧ видлыны, — вочавидзис Вовка.
Сійӧ дыр дзуртіс камод ящикъясӧн да друг горӧдіс:
— Котька, лок татчӧ!
— Аддзин? — юаліс Котька.
— Эг, ме ачым петны ог вермы.
— Кытысь?
— Камодысь.
Камодын ме пукала.
— Мыйла нӧ тэ пырин сэтчӧ?
— Ме кӧсйи видлыны, позьӧ-ӧ ящикас дзебсьыны, а ящикыс вежыньтчис, и ме ог вермы петны.
Ме сэсся эг нин вермы кутчысьны да вак-вакӧн серӧкті.
Котька кывліс да уськӧдчис корсьны менӧ.
— Первой менӧ кыскы! — кевмысис Вовка.
— Да эн горзы тэ!
Ме ог гӧгӧрво, кӧні сійӧ сералӧ.
— Перйы менӧ!
Ме тані ящикас пола!
Котька кыскис ящиксӧ да отсаліс Вовкалы петны.
Найӧ кыкнанныс котӧртісны чуланӧ.
Котька конйыштчис меӧ да уси.
— Тайӧ рӧгӧзасӧ ещӧ кутшӧмкӧ дурак татчӧ шыбитӧма! — горӧдіс сійӧ да скӧр йывсьыс кыдз тай чужъяс меным!
Ме тай кыдзи горӧда!
Петі рӧгӧза улысь.
— Тэ мый тышкасян?
Сійӧ аддзис менӧ да радлӧ:
— Ага!
Сюрин! — и котӧртіс коридорӧ: — Чур-чур!
Ме шуа:
— Эн чур-чурйӧдлы, ме ог ворс.
Кутшӧм нӧ сійӧ ворсӧм, кор тышкасьӧны.
Пыри комнатаӧ...
Батюшки!
Ставыс гуга.
Шкапъяс восьсаӧсь, камодысь ящикъяссӧ кыскалӧмны, белльӧ джодж шӧрын туплясьӧ, сундук кымыня!
Та бӧрын дзонь час ковмис миянлы комнатанымӧс идравны.
Носов Н. Н.
МИЯН КАТОК
Арын, кор кучкисны медводдза кӧдзыдъяс да муыс пыр жӧ кынмис пӧшти чунь кызта, некод эз эскы, мый пуксис нин тӧв.
Ставныс думайтісны, мый регыд бӧр ульдас, но ми Мишкакӧд да Костякӧд шуим, мый ӧні самӧй кад заводитны каток вӧчны.
Миян дворын вӧлі сад абу сад, а сідз, он гӧгӧрво мый, прӧстӧ кык клумба, а гӧгӧрыс туруна векньыдик газон, и ставсӧ тайӧс ляпкыдик заборӧн гӧгӧрыс потшӧма.
Ми шуим каток вӧчны тайӧ садъяс, сы вӧсна мый клумбаясыс тӧвнас сідз жӧ лым улӧ тырӧны.
Костя шуис:
— Сӧмын колӧ, ребята, медводз управдомлысь разрешение корны.
Сытӧг и заводитны оз позь.
Дворник всё равно нинӧм вӧчны оз лэдз.
— А друг управдом оз лэдз? — шуис Мишка. — Гожӧмнас волейбольнӧй площадка вӧчны кӧсйим — эз лэдз, зверь сэтшӧм!
— Ме думайта, лэдзас, — шуис Костя. — Дмитрий Савельевич бур морт.
Сӧмын сыкӧд колӧ дипломатичнӧя сёрнитны.
— Кыдзи сійӧ — дипломатичнӧя? — эз гӧгӧрво Мишка.
— Но, либӧ вежливӧя.
Ыджыдъяс радейтӧны, медым накӧд вежливӧя сёрнитісны, а сэтшӧм кывъясыд, кыдзи «зверь», некодлы абу любӧ.
— Мый тэ, мый тэ! — кияснас мӧдіс ӧвтчыны Мишка. — Да ме ӧмӧй татшӧм кывъяс коркӧ шуа?
Ме ӧд син саяс сӧмын тайӧ.
— «Син саяс»! — шомаа нюмъёвтіс Костя. — Тэ синмас нӧшта не татшӧмӧс на шуан!
Ме тэнӧ бура нин тӧда.
Вот мунам домоуправлениеӧ, сэні тэ бурджык чӧв ов, ме ачым сёрнита управдомыскӧд кыдзи колӧ.
Мишка сӧгласитчис:
— Ладнӧ.
Ми пыр жӧ мӧдӧдчим домоуправлениеӧ.
Миян шуд вылӧ управдом вӧлі места вылас.
Сійӧ пукаліс быдсяма бумагаясӧн тыр пызан сайын.
Тайӧ бумагаяс шӧрас вӧлі тетрадь.
Шуйга кинас управдом новлӧдліс тетрадяс гижалӧм лыдпасъяс кузя, а веськыднас мыйкӧ гижаліс.
— Бур лун, Дмитрий Савельевич, — вежливӧя шуис Костя.
— Видза олан, другӧ, видза олан! — управдом миян вылӧ весиг эз и видзӧдлы да важ моз новлӧдліс чуньнас лыдпасъяс кузяыс.
— Ми тіян дорӧ, Дмитрий Савельевич.
— Аддза, другӧ, аддза.
Мыйла воинныд?
— Сёрнитыштны кӧсъям тіянкӧд, — водзӧ сёрнитіс Костя.
— Но висьтав, висьтав.
— Кӧсъям юавны тіянлысь.
— Юась, юась.
— Ми кӧсъям юавны тіянлысь, Дмитрий Савельевич, ӧтитор: висьталӧй, пӧжалуйста, ті долженӧсь нуӧдны миянкӧд кутшӧмкӧ спортивнӧй удж?
— Кутшӧм сэтшӧм спортивнӧй удж? — юаліс Дмитрий Савельевич да, чуньнас тетрадьса лыдпасӧ зургӧмӧн, ӧчки вевдортіыс видзӧдліс миян вылӧ.
— Но, кыдзи управдом, ті долженӧсь миянкӧд нуӧдны спортивнӧй удж.
Дмитрий Савельевич карандашӧн пасйис чуньнас кутан лыдпассӧ, малыштіс кинас юр пыдӧссӧ, быттьӧ кӧсйис юрсисӧ сынавны, да шуис:
— Кыдзи сідзи, ме ногӧн, тайӧ ті...
Ті асьныд долженӧсь нуӧдны спортивнӧй уджсӧ.
— Тайӧ ми гӧгӧрвоам, — вочавидзис Костя. — Ми асьным долженӧсь нуӧдны спортивнӧй удж.
А вот ті кутанныд миянлы отсасьны?
Управдом пӧлыньтіс юрсӧ, пызан весьтас паськӧдіс кияссӧ:
— А мый ті кӧсъянныд вӧчны?
— Ми кӧсъям тӧв кежлӧ каток лӧсьӧдны.
— А, бур, бур!
Вӧчӧй, мый нӧ...
А кӧні ті сійӧс вӧчны кӧсъянныд?
Костя висьталіс, мый ми кӧсъям садйын мусӧ шыльӧдны, киськавны ваӧн да нюжӧдны электричество, медым би югӧр улын позьӧ вӧлі иславны.
Управдом ошкис миянлысь планнымӧс.
Сійӧ тӧдчымӧн гажмис, сы вӧсна мый первой повзьыліс да думайтіс, мый ми асьсӧ сійӧс кӧсъям тшӧктыны спортивнӧй уджсӧ нуӧдны, но бӧрыннас казяліс, мый сысянь нинӧм сэтшӧмыс оз ков, да шуис:
— Босьтчӧй, челядьпиян, а ковмас кӧ мыйкӧ, ме ордӧ локтӧй.
— Со мый лоӧ дипломатичнӧй сёрниыд! — шуис Мишка, кор ми управдом ордысь петім. — Тэ молодеч, Костя.
Ме ӧні тадзи жӧ мӧда.
Та бӧрын ми котыртім челядьӧс да шуим, мый, коді оз кут уджавны, сійӧс иславны ог лэдзӧй.
Та вӧсна ставныс яра босьтчисны уджӧ.
Челядь пиысь кодкӧ думыштіс жугӧдны ӧти бокысь заборсӧ да вештыны сійӧс дас кымын воськов сайӧ бокӧ, медым катокыс паськыдджык артмис.
Ставыс миян муніс шыльыда да бура, кытчӧдз миянлысь уджнымӧс эз казяв Лёлькалӧн мамыс.
— Кутшӧм строительство тайӧ тіян? — юаліс сійӧ. — Мыйла рӧзӧританныд садсӧ?
Ми Костякӧд босьтчим висьтавны сылы, мый тані лоӧ каток.
— Но, каток, — шуӧ сійӧ. — А мыйла нӧ клумбаяссӧ жуглынысӧ?
Вӧчӧй, колӧ кӧ тіянлы каток, клумбаяс гӧгӧрыс.
Ми Костякӧд кӧсйим сылы ставсӧ вежливӧя висьтавны, но сэки сёрниас сюйсис Мишка.
— Кыдзи нӧ клумбаяс гӧгӧр иславны кутам? — Лёлька мам вылӧ зывӧка видзӧдіг шуис сійӧ. — Он ӧмӧй аддзӧй, мый найӧ нёль пельӧсаӧсь.
Али ті асланыд юрӧн нинӧм он гӧгӧрвоӧй?
— Метӧ аслам юрӧн ставсӧ гӧгӧрвоа, — вочавидзис Лёлькалӧн мамыс. — А тэ вот, тыдалӧ, он гӧгӧрво.
Вот муна да управдомлы висьтала, мый ті тані заводитӧмныд вӧчны.
— Ха-ха! — шуис Мишка. — Мунӧй!
И шуӧй.
И видзӧдлам, мый тіянлы управдом шуас.
Управдом ордысь Лёлькалӧн мамыс локтіс скӧрысь-скӧр.
Управдом, тыдалӧ, висьталӧма сылы, мый катоксӧ вӧчны тшӧктӧма.
Лёлькалӧн мамыс сэсся нинӧм эз шу миянлы, но сы пыдди став олысьясыслы кутіс шуавны, мый посни челядьлы ӧні весиг гуляйтыштны некӧн лоӧ, а витӧд квартираысь Григорий Кузьмичлы удтіс, мый ми забор вештім, да сійӧ ӧні аслас машина вылын оз вермы петны гаражсьыс.
Григорий Кузьмич здукӧн уськӧдчис ывлаӧ да кутіс тшӧктыны, медым ми заборсӧ бӧр вештім ас местаас.
Ми Костякӧд босьтчим вежливӧя гӧгӧрвоӧдны сійӧс, мый машинаыс тӧрас, но сэки бара Мишка сюйсис.
— Видзӧдӧй! — горӧдіс сійӧ. — Мый пасьта тані местаыс коли!
Он ӧмӧй ті гӧгӧрвоӧй, мый машина таті кокньыда тӧрас?
Юрыд тіян неуна кӧть уджалыштӧ оз?
Татшӧм чорыд сёрнисьыд Григорий Кузьмич кусьыс петтӧдз скӧрмис, вайӧдіс управдомӧс да мӧдіс доказывайтны, мый заборсӧ важ местаас колӧ сувтӧдны, а управдом кутіс вензьыны, мый заборыс вермас и тані сулавны.
Помасис сійӧн, мый найӧ ёна ӧта-мӧд вылас дӧзмисны да Григорий Кузьмич котӧртіс жалӧба гижны управдом вылӧ, а управдом миянлы шуис:
— Кутӧй тӧд выланыд, некодкӧд сэсся тіян вӧсна пинясьны ог кут.
Нӧшта кӧ кодкӧ норасяс тіян вылӧ, каток вӧчны ог лэдз.
— Ставсьыс тайӧ тэ мыжа! — Мишкалы шуис Костя. — И мый тэ аслад ёсялӧмӧн пыр сюйсян?
Он кӧ вермы дипломатичнӧя сёрнитны — чӧв ов!
— Ме жӧ дипломатичнӧя, — вочавидзис Мишка.
Ӧти кывйӧн кӧ, Мишка вӧсна ми став олысьясыскӧд пинясим.
Миян удж некодлы эз кажитчы. Ставныс сӧмын сійӧ и вӧчисны, мый миян вылӧ ропкисны.
Некымын лун мысти бӧр шондӧдіс, и миянлы уджавны лои кокньыдджык.
Ми шыльӧдім площадка, доргӧгӧрыс мудӧд вӧчыштім, весиг заборсӧ краситім да электрическӧй пӧнар лӧсьӧдны босьтчим.
Став челядьлысь чукӧртім деньга, ньӧбим электрическӧй шнур, лампочка да патрон.
Пӧнар столб миян важӧн нин дась вӧлі.
Сійӧ кольліс керка ремонтируйтӧм бӧрын да ӧнӧдз двор шӧрын куйліс.
Ми сійӧс муӧ кодйим, а проводсӧ нюжӧдны миянлы ӧкмысӧд квартираысь дядя Серёжа отсаліс.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ сэтшӧм бур морт.
Сы йылысь ми кӧсйим весиг газетӧ гижны, но первой некор вӧлі, а сэсся кыдзкӧ вунӧдім.
И со, кор ставыс нин вӧлі вӧчӧма да миян пӧнар дась вӧлі югыда ӧзйыны каток весьтын, делӧас сюйсис дворник тётя Даша.
— Вот мый, челядьпиян, — шуис сійӧ. — Столбтӧ бӧр ковмас сетны, сы вӧсна мый сійӧ воан гожӧмӧ ремонт дырйи ковмас.
Костя босьтчис доказывайтны сылы, мый столбсӧ ми ог тшыкӧдӧй, и медбӧрти сійӧ, буракӧ, бергӧдіс тётя Дашаӧс миянлань, но тані Мишка асьсӧ эз вермы кутны.
— Энлы, — шуӧ, — час, ме сылы ставсӧ дипломатичнӧя тӧлкуйта. — Сійӧ тойыштіс Костяӧс да давай горзыны: — Тайӧ мый, тіян ногӧн, столб?
А мыйла, ті думысь, столбсӧ вӧчисны?
Тіян ногӧн, сы могысь вӧчисны, медым сійӧ, ремонт виччысиг, тӧвбыд лым улын сісьмис?
Тіян мый пельпомъяс вылад, юр али мӧдтор мыйкӧ?
Помасис сійӧн, мый тётя Даша скӧрмис да домоуправлениеӧ котӧртіс.
— Аддзан со, мый тэ керин, — Мишкаӧс мыждіс Костя. — Управдом ӧд ӧлӧдіс нин, мый сэсся оз кут терпитны.
Став челядьыс Мишка вылӧ вувзисны.
— Тэ вӧсна, — шуӧны, — каток вӧчны оз лэдзны!
Весьшӧрӧ мырсим сӧмын!
Дӧсадаысла Мишка дась вӧлі юрсисӧ нетшкыны.
— И кыдзи сӧмын тайӧ менам шусис? — шогсис сійӧ.
Друг аддзам — тётя Даша бӧр котӧртӧ, а сы бӧрся управдом.
Мишка аддзис найӧс, кватитіс кыкнан кинас столбсӧ да кыдз тай бӧрддзис:
— Ог сет столбсӧ, ог сет!
Ме деньга чӧжа да мынта сыысь тіянлы.
Тӧвбыд мороженӧй ог кут сёйны.
Управдом кинас сӧмын ӧвтыштіс.
— Ладнӧ, — шуӧ, — босьтӧй, сэтшӧма кӧ нин тіянлы столбыс колӧ.
И муніс.
А тётя Даша аддзӧ, мый сылӧн нинӧм эз артмы да шуӧ:
— Но бур!
Ми сёрнитыштам на тіянкӧд!
И вот миян медся сьӧкыд лунъясыс заводитчисны.
Кык вежон помся шоныд поводдя сулаліс, весиг муртса эз кӧдздӧдыштлы.
Корсюрӧ лым усьлывліс, но пыр жӧ сывліс да сӧмын сӧнік вӧчис.
Мишкакӧд ми кутім думайтны, мый таво тӧлыс дзикӧдз нин оз ло, да виччысьӧмысла муртса эг потӧй.
Медбӧрын сэсся ёна кӧдздӧдіс.
И сэки заводитчисны миян выль приключениеяс.
Катокнымӧс киськавны миянлы некод эз кӧсйы сетны ва.
Первой ми тётя Даша ордӧ мунім да кутім корны, мед сійӧ миянлы сетіс двор мыськан шлангсӧ шланг помысь катокнымӧс киськавны, но сійӧ эз сет.
Шуӧ:
— Ме вообщӧ тіян катоклы паныд.
Тулыснас сылас, а дворсӧ весавны меным!
Став олысьыс катоклы паныд.
Вот ми управдомлы заявление гижам, медым тшӧктас жугӧдны катоктӧ.
Ми шуим:
— Он кӧ сетӧй, ми и тіянтӧг киськалам.
Кор кынмас, асьныд миян дінӧ иславны локтанныд.
— И ог лок!
А кынмас да ме катоктӧ пӧимӧн киськала, всё равно некод оз кут иславны.
Ми васӧ ведраясӧн новлыны босьтчим квайтӧд квартираса кухняысь, но сэтысь миянӧс регыд вӧтлісны: шуисны, мый ми налы няйт пыртлім.
А кутшӧм сэні няйт, кор дворас некутшӧм няйт эз вӧв!
Заводитім первой квартираысь васӧ новлыны, но и сэтысь миянӧс вӧтлісны.
Мунім нёльӧд квартираӧ, миянӧс и сэтысь вӧтлыны кутісны.
Сэки Мишка тӧд вылас уськӧдіс, мый дядя Андрейлӧн, коді олӧ кызьӧд квартираын, эм ичӧтик шланг.
Ми ставӧн аддзылім, кыдзи дядя Андрей гожӧмнас сійӧ шланг помсьыс ассьыс мотоциклсӧ мыськывліс.
Ми мунім да корим сылысь тайӧ шлангсӧ.
И кутшӧм шань морт вӧлӧма!
Сетіс шлангтӧ да весиг шуис, мед пӧ тіян ордын тӧв помӧдзыс коляс.
Овлӧны жӧ свет вылын сэтшӧм йӧз!
Ми шуим сы йылысь газетӧ жӧ гижны, но бӧрыннас мыйлакӧ вунӧдім жӧ.
Кыдзкӧ век эгӧ эштӧй.
Шланг судзӧдӧм бӧрын ми мунім нёльӧд квартираса кухняӧ.
Сэні вӧлі кык водопроводнӧй кран.
Мишка шуис:
— Тані ми некодлы ог кутӧй мешайтчыны: шлангнымӧс ӧти кранас сюям, а олысьясыс васӧ мӧдсьыс мед босьтӧны.
Ми йитім шлангнымӧс кранкӧд да заводитім катокнымӧс киськавны.
Первойсӧ делӧыс муніс бура.
Шлангысь воис вына струя, сійӧ судзис площадка быд пельӧсӧдз.
Мишка, кыкнан кинас шлангӧ кутчысьӧмӧн, паськыда нюмъяліс.
Ва струяыс сэтшӧма чушкис-шумитіс, мый сыысь быдӧнлы сьӧлӧм вылас долыд вӧлі.
Но виччысьтӧг сійӧ падмис: друг ваыс дугдіс вины, лӧнис да регыд дзикӧдз эз мӧд локны.
— Мый нӧ тайӧ? — шензис Мишка. — Шлангыс, тыдалӧ, кран помсьыс мыні.
Котӧртім кухняӧ.
Шланг важ ногыс, а ва оз лок.
Видзӧдам — кран пӧдса.
— Коді нӧ тешитчӧ? — шуӧ Мишка. — Кодлы тайӧ крансӧ тупкыны ковмӧма?
Ми восьтім крансӧ да выльысь заводитім киськавны.
Друг бара — стоп! — ва оз визувт.
Котӧртім кухняӧ, бара жӧ некод абу, а крансӧ бергӧдӧма.
И тадзи некымынысь.
Медбӧрти ми гӧгӧрвоим кран дорас стӧрӧжӧс сувтӧдны, сы бӧрын сӧмын делӧыс ладмыны кутіс.
Сьӧд войын нин ми помалім каток киськалӧм, но сідзи и эг тӧдмалӧй, коді тайӧ думыштӧма краннас дурны.
Войнас ва кам кынмис.
Мӧд луннас каток лои торжественнӧя восьтӧма.
Став челядь гӧгӧр чукӧртчисны.
Йиыс дзирдаліс зеркалӧ моз.
Мишка медводз петіс йи шӧрас.
— Каток лыддя восьтӧмаӧн! — горӧдіс сійӧ да пыр жӧ шлёпнитчис-уси.
Ставныс, быттьӧ команда серти, уськӧдчисны йи вылӧ, и заводитчис исласьӧм.
Ислалісны и конькиясӧн и конькиястӧг.
Ставныс усялісны да сералісны.
Конькияс тринякылісны да чушкигтырйи вундісны йисӧ.
Ислалісны весиг найӧ, кодъяс катоксӧ эз стрӧитны, но ми найӧс эг вӧтлӧй.
Кӧсйыссис, медым татшӧм лунӧ ставныс вӧліны кыпыдӧсь да шудаӧсь.
Весиг гырысьяс петісны дворӧ да видзӧдісны миян гажӧдчӧм вылӧ.
А управдом Дмитрий Савельевич локтіс да шуис:
— Вот ньӧба аслым коньки да рытъясын иславны кута волывлыны.
Том кадӧс казьта!
Сэсся сійӧ збыльысь ньӧбис коньки да тшӧкыда войяснас, кор став челядь важӧн нин узисны, волывліс да ислаліс миян каток вылын.
Сэтшӧм бур морт вӧлӧма, мый газетӧ сы йылысь окота вӧлі гижны!
Миян каток вӧлі бур, ыджыд да зумыд.
Нинӧм омӧльсӧ сы йылысь оз позь вӧлі шуны.
Но регыд ислалысьяс чукӧрмисны сы мында, мый ставныс эз кутны тӧрны.
И со Мишка думыштіс, кыдзи каток вылысь чинтыны йӧзсӧ: кодлӧн эм двойка — не лэдзны каток вылӧ, кытчӧдз оз бырӧд сійӧс.
Сэксянь быдӧн, коді воліс иславны, должен вӧлі дневниксӧ петкӧдлыны.
Ӧткымын двоечникъяслы ковмис зэвтчыны.
Делӧыс помасис сійӧн, мый Мишка ачыс пӧлучитіс роч кыв кузя двойка.
Вывті нин сійӧ ылаліс ислалӧмнад.
Школа бӧрын каток вылӧ сійӧ весиг эз мыччысьлы.
Сылы яндзим вӧлі ассьыс дневниксӧ челядьлы петкӧдлыны.
Сійӧ луннас каток вылын хоккейӧн ворсім.
Гырысьяс пиысь унаӧн воисны видзӧдны миянлысь ворсӧмнымӧс.
Ставныс видзӧдісны миян вылӧ, и некод эз пинясь.
Весиг тётя Даша видзӧдіс да меліа нюмъяліс.
Сылы вӧлі любӧ, мый сылӧн ичӧтик Шурикыс гырысьджык челядькӧд ворсӧ да некод сійӧс оз вӧтлы.
Кор хоккейнӧй мачным каток вылысь чеччавліс борт вомӧныс, тётя Даша бӧр шыбитліс сійӧс йи вылӧ.
Друг Глеблӧн мамыс казяліс, мый ворсысьяс пӧвстын Мишка оз тыдав.
— Кывзӧй, а кӧні нӧ Мишкаыс? — юаліс сійӧ. — Каток стрӧитіс, стрӧитіс, а ачыс оз ислав.
Гашкӧ, сійӧ висьӧ?
— Сійӧс эськӧ видлыны колӧ ветлыны, — шуис Лёлькалӧн мамыс.
Найӧ Мишкаӧс видлыны кыкнанныс шуисны ветлыны.
Ме найӧс колльӧдны муні.
Кор ми локтім, Мишка пукаліс пызан сайын да урокъяс вӧчис.
— Мыйла нӧ тэ, Миша, он ислав? — юаліс Глеблӧн мамыс.
Мишка висьталіс, мый сылы гортса удж уна сетісны да талун сійӧ каток вылӧ оз мун.
— Тэ тӧлка детинка, — шуис Глеблӧн мамыс. — Бур делӧ тайӧ ті мӧвпыштінныд — каток вӧчны.
А Лёлькалӧн мамыс шуис:
— Каток дырйи и бать-мамъяслӧн сьӧлӧмъяслы лои кокниджык.
Воддза тӧвнас менам Лёлечка улича вылын ислаліс да тайкӧ машина улӧ эз сюр.
Кольӧм во став челядьыс улича вылын ислалісны, а ӧні сэтчӧ найӧс кӧлачӧн он ылӧд.
Ме ог тӧд мый дінӧ быттьӧ, а ставнысӧ тайӧ катокыс ас дінас кыскӧ!
Найӧ сёрнитыштісны ас костаныс дай мунісны.
— Со аддзан! — шуис Мишка. — А помнитан, кыдзи ставныс миянӧс видісны, шулісны — пӧимӧн киськаласны, шланг миянлы эз сетны, ва эз сетны!
А ӧні асьныс аттьӧалӧны.
Да ладнӧ, — ӧвтыштіс сійӧ кинас. — Мый налысь босьтан!
Меным жаль лои, мый Мишка оз вермы каток вылӧ мунны.
Ме шуи тайӧ луннас не иславны жӧ, а сы пыдди пуксьыны урокъяс вылӧ, сы вӧсна мый и менам мыйсюрӧ вӧлі ёна эндӧма.
Ме муні гортӧ да войӧдзыс занимайтчи, урокъяс бура вӧчи, а кор ставсӧ вӧлі велӧдӧма, узьны водӧм пыдди ме конькиаси да петі дворӧ.
Миян каток весьтын югыда ӧзйис лампочка.
Гӧгӧр сулалісны, быттьӧ сакарысь вӧчӧм, еджыд вожъяса пуяс.
Вылісянь лэбисны да небыда пуксисны йи вылӧ гырысь лым чиръяс.
А на пӧвстын каток вылын бергаліс ичӧтик мыгӧр.
Ме бурджыка видзӧдлі да аддзи, мый тайӧ мыгӧрыс вӧлӧма Мишка.
Сійӧ ме моз жӧ катоктӧг ӧти лун эз вермы овны.
Рытъя газетын неважӧн гижисны, мый тайӧ сезонын медводз воссис Петровка вылын динамовецъяслӧн каток.
Но тайӧ абу тадзи!
Тавося тӧлын каток медводз вӧлі восьтӧма миян дворын.
Петровка вывса каток серти миян каток заводитіс уджавны вежонӧн-джынйӧн водзджык, но та йылысь газетӧ гижны некод эз гӧгӧрво.
Носов Н. Н.
ЗАМАЗКА
Ӧтчыд стекольщик замазитӧ вӧлі тӧв кежлӧ рама, а Костя да Шурик сулалісны орччӧн да видзӧдісны.
Кор стекольщик муніс, найӧ нетшкисны ӧшиньысь замазкасӧ да кутісны вӧчавны сыысь зверьясӧс.
Сӧмын зверьясыс налӧн эз артмыны.
Сэки Костя вӧчис змей да Шуриклы шуис:
— Видзӧдлы, мый менам артмис.
Шурик видзӧдліс да вочавидзис:
— Ливернӧй калбас.
Костя дӧзмис да замазкасӧ зептас дзебис.
Сэсся найӧ кино вылӧ мунісны.
Шурик пыр тӧждысис да юасис:
— Кӧні замазкаыд?
А Костя вочавидзліс:
— Со сійӧ, зептын.
Ог ӧд сёй ме сійӧс!
Найӧ босьтісны кино билетъяс да нӧшта ньӧбисны кык мятнӧй преник.
Друг тринькнитіс звӧнок.
Костя уськӧдчис местаяс займитны, а Шурик кытчӧкӧ сибдіс.
Со Костя займитіс кык места.
Ӧти местаас ачыс пуксис, а мӧдас замазкасӧ пуктіс.
Друг тӧдтӧм морт локтіс да замазка вылӧ и шняпкысис-пуксис.
Костя шуис:
— Тайӧ местаыс займитӧма, тані Шурик пукалӧ.
— Кутшӧм сэтшӧм Шурик?
Ме тані пукала, — вочавидзис гражданиныс.
Сэки котӧрӧн воис Шурик да пуксис орччӧн мӧдар бокас.
— Кӧні замазкаыд? — юаліс.
— Надзӧнджык! — шӧпнитіс Костя да кӧсӧйтчыліс гражданин вылӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс Шурик.
— Ог тӧд.
— Мый нӧ либӧ тэ сыысь полан?
— Сійӧ пукалӧ замазка вылын.
— А мыйла нӧ тэ сылы сетін?
— Ме эг сет, а сійӧ пуксис.
— Сідзкӧ босьт!
Тайӧ здукын биыс кусі да заводитчис кино.
— Дяденька, — гражданин дорӧ шыасис Костя. — Вайӧй замазканымӧс.
— Кутшӧм замазка?
— Кодӧс ми ӧшиньясысь перъялім.
— Ӧшиньясысь перъялінныд?
— Но да.
Вайӧй, дядя!
— Да ме жӧ тіянлысь эг босьтлы.
— Ми тӧдам, мый эн босьтлӧй.
Ті пукаланныд сы вылын.
— Пукала?!
— Но да.
Гражданиныс чеччыштіс места вывсьыс.
— Мыйла нӧ тэ ӧнӧдз чӧв олін, пеж детинка?!
— Ме жӧ шулі, мый, мися, местасӧ займитӧма.
— Кор нӧ тэ висьталін?
Менам пуксьӧм бӧрын нин!
— Ме ӧмӧй тӧді, мый ті пуксянныд?
Гражданин чеччис да кималасӧн кутіс видлавны пуклӧссӧ.
— Но, кӧні нӧ тіян замазканыд, злӧдейяс?
— Сулавлӧй, со сійӧ! — шуис Костя.
— Кӧні?
— Со, пуклӧс пасьталаыс.
Час ми весалам.
— Весалӧй ӧдйӧджык, пеж детинкаяс! — скӧраліс гражданин.
— Пуксялӧй! — горзісны на вылӧ бӧрсяньыс.
— Ог вермы, — дорйысис гражданин. — Менам замазка тані.
Медбӧрын детинкаяс вуштісны замазкасӧ.
— Но, ӧні бур, — шуисны найӧ. — Пуксьӧй.
Гражданин пуксис.
Лӧнисны.
Костя кӧсйис нин кино видзӧдны, но сэки кыліс Шуриклӧн вашкӧдан гӧлӧс.
— Тэ ассьыд прениктӧ сёйин нин?
— Эг на.
А тэ?
— Ме эг на жӧ.
Вай сёям.
— Вай.
Мӧдіс кывны шнячкӧдчӧм шы.
Костя друг сьӧвзис да вешкырасьӧмӧн юаліс:
— Кывзы, тэнад преникыд чӧскыд?
— У-гу...
— А менам абу чӧскыд.
Небыд кутшӧмкӧ.
Буракӧ, зептын сылӧма.
— А замазкаыд кӧні?
— Замазкаыс со, зептын...
Сӧмын энлы!
Тайӧ абу замазка, а преник.
Тьфу!
Гӧгӧрвоан, пемыднад замазка прениккӧд сорсьыссьӧма.
Тьфу!
Сійӧ жӧ, мися, мыйкӧ абу чӧскыд!
Костя скӧрысла шляпкис замазкасӧ джоджӧ.
— Мыйла нӧ тэ сійӧс шыбитін? — юаліс Шурик.
— А мыйла сійӧ меным?
— Тэныд оз ков, а меным колӧ, — броткыштіс Шурик да лэччис пуклӧсъяс улӧ корсьны замазкасӧ.
— Кӧні нӧ сійӧ? — скӧраліс сійӧ. — Корсь вот ӧні.
— Час ме аддза, — шуис Костя да тшӧтш вошис улӧсъяс улӧ.
— Ай! — Друг кыліс кысянькӧ увсянь. — Дядя, лэдзӧй!
— Коді нӧ тайӧ сэні?
— Тайӧ ме.
— Коді — меыс?
— Ме, Костя.
Лэдзӧй менӧ.
— Да ӧд ме тэнӧ ог кут.
— Ті тальччинныд менам ки вылӧ!
— Мыйла нӧ тэ улӧс улас пырин?
— Замазка корся.
Улӧс увтіыс Костя кыссис да Шуриккӧд воча ныр зурасис.
— Коді тайӧ? — повзис сійӧ.
— Тайӧ ме, Шурик.
— А тайӧ ме, Костя.
— Аддзин?
— Нинӧм эг аддзы.
— Меным эз жӧ сюр.
— Бурджык вай киносӧ видзӧдам, а то ставныс понйӧн чайтӧны да кокъяснас чужӧмӧ зурйӧдлӧны.
Костя да Шурик улӧсъяс увтіыс кыссисны асланыс местаяслань да пуксисны, лӧсьӧдчисны кино видзӧдны.
На водзын экран вылас вирдыштліс гижӧд: «Пом».
Видзӧдысьяс тэрмасисны петанінлань.
Детинкаяс петісны улича вылӧ.
— Кутшӧм нӧ тайӧ кино ми видзӧдім? — юаліс Костя. — Ме мыйкӧ нинӧм эг гӧгӧрво.
— А ме, думайтан, гӧгӧрвои? — вочавидзис Шурик. — Нинӧм абусӧ экран вылӧ лэдзӧны.
Колӧ жӧ петкӧдлыны татшӧм картинаяс!
{Констанин Паустовскӧй @ Гожся лунъяс @ беллетристика @ К. Паустовскӧй. Гожся лунъяс @ 1949 @}
Констанин Паустовскӧй
Зарни линь
Кор видзьяс вылын ытшкӧны, сэк видзьясвывса тыясысь черисӧ бурджык не кыйны.
Ми тайӧс тӧдім, но век жӧ мӧдӧдчим Прорва вылӧ.
Нелючкияс заводитчисны пыр жӧ Чӧртов пос сайын.
Уна рӧма платтьӧа нывбабаяс юралісны турун.
Ми кӧсйим кытшовтны найӧс бокиті, но бабаяс миянӧс казялісны.
— Кытчӧ, сӧкӧлъяс? — горӧдісны бабаяс да вак-вакӧн серӧктісны. — Коді вуграсьӧ, сылӧн нинӧм оз ло!
— Прорва вылӧ шуньгӧны, эскӧй меным, бабаяс! — горӧдіс кузь тушаа, косіндзи дӧва, кодӧс нимтісны Груша-пророчицаӧн. — Мӧд туй налӧн абу, коньӧръяслӧн!
Бабаяс миянӧс дӧзмӧдісны гожӧм чӧж.
Мыйтӧм кӧть ог кыйӧ вӧлі чери, найӧ век шуалісны жалитӧмпырысь:
— Но, мый нӧ, кӧть юква вылад аслыныдлы кыйыштінныд, и сійӧ шуд.
А менам Петька неважӧн дас гыч вайис.
Да сэтшӧм шыльыдъясӧс — веськыда сыв войталӧ бӧжсьыс!
Ми тӧдім, мый Петька вайис сӧмын кык омӧлик гыч, но чӧв олім.
Тайӧ Петькаыскӧд миян вӧліны торъя артасьӧмъяс: сійӧ вундіс Рувимлысь английскӧй вугыр да кыйӧдіс ин, кытчӧ ми чериясыслы шыблавлім велӧг.
Чери кыян законъяс серти, таысь Петькаӧс колӧ вӧлі пӧвсавны, но ми сійӧс прӧститім.
Кор ми петім ытшкытӧм видзьяс вылӧ, бабаяс эз кутны кывны.
Миянлы морӧсъясӧ швачӧдіс вӧв шомкор.
Тӧзь дзоридзсянь кыліс сэтшӧм ён чӧскыд дук, мый шонді югыдыс, коді ойдӧдіс рязанса му-видзьяссӧ, кажитчис кизьӧр маӧн.
Ми лолалім турун дука шоныд сынӧдӧн, миян гӧгӧр гораа дзизгисны чушканзіяс да третшӧдчисны чиркъяс.
Юръясным весьтын чусыд эзысьӧн шувгисны сё вося бадь пуяслӧн коръясыс.
Прорвасянь ӧвтіс вачачаяс дукӧн да кӧдзыд сӧдз васянь кыпалысь ыркыдӧн.
Ми ӧвсим, чӧвтім вугыръяс, но видзьяс вывсянь виччысьтӧг лётіктіс пӧль, кодӧс нимтісны «Дас прӧчентӧн».
— Но, кыдз чериыс? — читкыртӧм синъяснас шонді югӧр улын дзирдалысь ва вылӧ видзӧдӧмӧн юаліс сійӧ. — Шедӧ оз?
Быдӧнлы тӧдса, мый чери кыйигӧн сёрнитны оз позь.
Пӧль пуксис, гаровтіс махорка да кутіс пӧрччыны кӧмкотсӧ.
Сійӧ дыр видлаліс киссьӧм нинкӧмсӧ, сэсся гораа ышловзис:
— Ытшкигӧн помӧдз кисьті нинкӧмӧс.
О-оз, ӧні чериыд тіян сёйны оз кут, ӧні сійӧ пӧт, — морыс тӧдас, кутшӧм сам сылы колӧ.
Пӧль чӧв олыштіс.
Берег дорын унзіля гетшнитіс лягуша.
— Со гетшкӧ, — боргыштіс пӧль да видзӧдліс енэж вылӧ.
Чусыд кельыдгӧрд тшын ӧшаліс видзьяс весьтын.
Тайӧ тшын пырыс кытсюрӧ тыдыштіс лӧзов енэж, а дзор бадьяс весьтын ӧшаліс виж шонді.
— Жарыс! — ышловзис пӧль. — Колӧ чайтны, рытъявылыс ён зэр ваяс.
Ми чӧв олім.
— Лягушаыд оз жӧ прӧста горзы, — гӧгӧрвоӧдіс пӧль, миян зумыш чӧв олӧмыс сійӧс неуна шызьӧдыштіс. — Лягушаыд, мусаӧй, зэр водзын век майшасьӧ, кытчӧсюрӧ чеччыштӧ.
Неважӧн ме узи перевозчик ордын, пуим ми сыкӧд пӧртйын бипур вылын юква, и лягуша — килоысь эз вӧв сійӧ ичӧтджык — друг бульскысис веськыда пӧртйӧ, да сэн и пусис.
Ме шуи: «Юкватӧг тай ми тэкӧд колим, Василей!», — сійӧ меным шуӧ: «Мый морыс меным сійӧ лягушаыс!
Германскӧй война дырйи ме Францияын вӧлі, и сэні лягушаястӧ сёйӧны мыйта колӧ.
Сёй, эн пов».
Сідз ми сійӧ юквасӧ и панялім.
— А мый? — юаліс сійӧ. — Сёйны позьӧ?
— Вывті чӧскыд сёян, — вочавидзис пӧль, читкыртчис, мӧвпалыштіс. — Колӧ кӧ, ме тэныд нинмысь пинжак кыа?
Ме, бобӧ, Ставсоюзса выставка вылӧ нинсьыс быдса тройка кылі — пинжак, гач дай жилетка.
Меысь бурджык нинкӧм кыысьыс и колхозсьыс некод оз сюр.
Пӧль муніс сӧмын кык час мысти.
Чери миян, дерт, эз сёй.
Некодлӧн свет вылас абу сы мында быдсямасикас вӧрӧгыс, мыйта чери кыйысьяслӧн.
Медводз — детинкаяс.
Шуд вылӧ, найӧ дзонь часъясӧн кутасны сулавны мышку саяд да дзоргыны-видзӧдны таб вылад.
Шог вылӧ, найӧ заводитасны купайтчыны неылын, лэдзавны гадьяс да уявны вӧвъяс моз.
Сэки вугыр сиястӧ колӧ гартны да вуджны мӧд местаӧ.
Детинкаяс, бабаяс да больгысь старикъяс кындзи, миян вӧліны и гырысьджык вӧрӧгъяс: ваувса кокораяс, номъяс, ванявда, гыма зэръяс, омӧль поводдя да тыясын да юясын ва туӧм.
Лӧптаинъясын чери кыйны вӧлі зэв интереснӧ: сэні дзебсясисны гырысьджык, дыш черияс.
Самсӧ найӧ сёйисны ньӧжйӧ, но дзоньнас, пыдӧ вӧйтлісны табсӧ, сэсся гартлісны вугыр сисӧ кокора гӧгӧрыс, орӧдлісны сійӧс да нулісны табнас и ставнас.
Номъяслӧн вӧсньыдика дзизгӧмысь миянӧс босьтліс тірзьӧм.
Ном сёйӧм вӧсна гожӧмджынсӧ ми ставным ветлӧдлім гырдӧсь да пыкӧсаӧсь.
Лӧнь жар лунъясӧ, кор енэжын дзонь суткиясӧн ӧти инын сулалісны век сійӧ жӧ пушыд, вата кодь кымӧръяс, лӧньтасъяс да тыяс вевттьысьлісны посньыдик, бак кодь водоросльӧн — ванявдаӧн.
Ваыс тупкысьліс сибдысь веж кеньӧн, сійӧ вӧлі сэтшӧм кыз, весиг грузилӧ эз вермы сы пыр прӧйдитны.
Гымалӧм водзын чери эз сёй.
Сійӧ поліс чардбиа гымсьыс да сы водзвывса лӧньысь, кор муыс муртса тӧдчымӧн сыркакылӧ ыліса гымыс вӧсна.
Омӧль поводдя дырйи да ва туигӧн чери эз сёй.
Но сы пыдди кутшӧм лӧсьыдӧсь вӧліны руа ыркыд асывъяс, кор пуяслӧн вуджӧръясыс куйлісны ва вылын ылын и дзик берег дорас чукӧръясӧн ветлӧдлісны былькъя синма ньӧжмыд уприяс!
Татшӧм асывъясас юрсигусьяс радейтісны пуксьыны бордысь вӧчӧм табъяс вылӧ, да ми ловшы кутӧмӧн видзӧдім, кыдзи табйыс юрсигусьыскӧд тшӧтш, пӧлӧстчӧмӧн ньӧжйӧник вӧйліс ваӧ, кӧтасьӧм кокъяса юрсигусь кыпӧдчывліс, лэбзьывліс, а зэлӧдӧм вугыр си помас ва пыдӧсын ветлӧдліс ён да вильыш чери.
Кутшӧм мичаӧсь вӧліны гӧрд бордъя черияс, кодъяс ловъя эзысь моз гылалісны сук турун пиӧ да чеччалісны сэні йӧла турун да бобӧнянь пӧвстын!
Зэв лӧсьыдӧсь вӧліны вӧрса тыяс весьтӧ енэж джынйӧдзыс паськалӧм рытъя кыаыс, тшын кодь вӧсньыдик кунӧръясыс, лилияяслӧн кӧдзыд заясыс, бипурлӧн трачкӧдчӧмыс, дикӧй уткаяслӧн герчкӧмыс.
Пӧльлӧн висьталӧмыс збыльмис: рытъявылыс локтіс чардалан ыджыд кымӧрӧн зэр.
Гымыс дыр мураліс кӧнкӧ вӧръясас, сэсся кымӧрыс кайис енэж шӧрӧдз пӧим рӧма стена моз, да медводдза чардби кучкис ылысса зорӧдъясӧ.
Ми пукалім палаткаын войӧдзыс.
Войшӧр гӧгӧрӧ кобис.
Ми пестім ыджыд бипур да косьтысим.
Видзьяс вылын нора горзісны войся лэбачьяс, и асъядорса сэзь енэжас Прорва весьтын пӧртмасис еджыд кодзув.
Ме ойбыртлі.
Садьмӧдіс менӧ квайтпаличлӧн горзӧмыс.
— Пить пора!
Пить пора!
Пить пора! — горзіс сійӧ кӧнкӧ матын, лежнӧг кустъяс да сук ошсэтӧр пӧвстын.
Пу вужъясӧ да турунӧ кутчысьӧмӧн ми лэччим джуджыд кыр йылысь ва дорӧ.
Ваыс югъяліс сьӧд стеклӧ моз.
Лыа вылас ю пыдӧсын тыдалісны визьяс, кодъясӧс гижйӧдлӧма ракпаньясӧн.
Рувим чӧвтіс вугырсӧ месянь неылын.
Кымынкӧ минута мысти ме кылі сылысь ньӧжйӧника шутёвтӧм.
Тайӧ вӧлі чери кыяндырся миян сёрнитанног.
Куимысь дженьыдика шутёвтӧм висьталіс: «Эновтӧй ставсӧ да локтӧй татчӧ».
Ме видзчысьӧмӧн матыстчи Рувим дінӧ.
Сійӧ кыв шутӧг индіс меным таб вылас.
Дӧбӧдіс кутшӧмкӧ аслыссикас чери.
Табйыс лайкъяліс, ньӧжйӧник вешъяліс то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, тірзис, но эз вӧй.
Сійӧ пӧлӧстчыліс, здук кежлӧ сунліс ваас и бара мыччысис.
Рувим быттьӧ кынмис места вылас, — тадзи дӧбӧдӧ сӧмын зэв ыджыд чери.
Табйыс ӧдйӧ кутіс вешйыны боклань, сувтіс, веськӧдчис да заводитіс ньӧжйӧник вӧйны.
— Вӧйтӧ, — шуи ме. — Кыскӧй!
Рувим друг кыскыштіс.
Вугыр шайтыс нюкыльтчис мегыр моз, сиыс шутёвтӧмӧн зэлаліс да вундӧмӧн пырис ваас.
Тыдавтӧм чери ньӧжйӧ новлӧдліс зэлӧдӧм вугыр сисӧ кытшъясӧн.
Сук бадь кустъяс пыр шонді югӧрыс усис ва вылӧ, и ва пыдісьыс ме аддзи югыд бронзӧвӧй дзирдалӧм: тайӧ веглясис да ю пыдӧслань петитчис шедӧм чериыс.
Ми кыским сійӧс сӧмын некымын минута мысти.
Тайӧ вӧлӧма пемыд зарни сьӧма да сьӧд бордъяса зэв ыджыд, дыш линь.
Сійӧ куйліс эжа вылын да ньӧжйӧник вӧрӧдіс кыз бӧжсӧ.
Рувим чышкис кымӧссьыс пӧсьсӧ да кутіс куритчыны.
Ми сэсся эг вуграсьӧ, вугыръяснымӧс быдмалім да мӧдӧдчим сиктӧ.
Рувим нуис линьсӧ.
Сійӧ сьӧкыда ӧшаліс пельпом вылас.
Линь вылысь войталіс ва, а сьӧмыс дзирдаліс сэтшӧм жӧ югыда, кыдз важ манастырлӧн зарни юръясыс.
Сэзь лунъясӧ зарни юръясыс тыдалісны комын километр сайсянь.
Ми нарошнӧ мунім видзьяс вывті бабаяс дінті.
Бабаяс, мыйӧн аддзисны миянӧс, эновтісны уджнысӧ да видзӧдісны линь вылӧ, синъяснысӧ кияснаныс сайӧдӧмӧн, кыдзи видзӧдісны яръюгыд шонді вылӧ.
Бабаяс чӧв олісны.
Сэсся налӧн уна рӧма паськӧма радъяс кузя ньӧжйӧник муніс дивуйтчан вашкӧдчӧм.
Бабаяс строй пыр ми мунім ньӧжйӧ да вылын юрӧн.
На пиысь сӧмын ӧтик ышловзис да, курансӧ босьтігмоз, муніганым миянлы шуис:
— Мичлунсӧ кутшӧмӧс нуисны — синтӧ ёрӧ!
Ми тэрмасьтӧг нуим линьсӧ став сикт кузя.
Старукаяс мыччысялісны ӧшиньяс пырыс да видзӧдісны миян мышкӧ.
Детинкаяс котӧртісны миян бӧрся да юасисны:
— Дядьӧ, дядьӧ, кытысь кыйин?
Дядьӧ, дядьӧ, кутшӧм самӧ шедіс?
«Дас прӧчент» нима пӧль печлалыштіс линьлы чорыд зарни нёкчимъясас да серӧктіс:
— Но, ӧні бабаяс вомъяснысӧ неуна топӧдасны!
А ӧд водзті век вӧлі ха-ха-ха да хи-хи-хи!
Ӧні мӧдсикас делӧ, ыджыд.
Тайӧ кадсянь ми дугдім кытшлавны бабаясысь.
Ми мунім веськыда на вылӧ, а бабаяс меліа горзісны миянлы:
— Кыйны тіянлы да не бырӧдны!
Абу грек эськӧ и миянлы черитор вайыштны!
Тадзи ставыслы сюри веськыдлун серти.
Медбӧръя чӧрт
Пӧль ветліс вӧрса ӧмидзла Шуштӧм ты дорӧ да бӧр локтіс повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмбанӧн.
Сійӧ дыр горзіс став сикт пасьтаыс, мый ты дорас овмӧдчӧмаӧсь чӧртъяс.
Эскӧдӧм пыдди пӧль петкӧдліс косялӧм гачсӧ: чӧртыс пӧ кокыштӧма пӧльлысь коксӧ, косялӧма дӧра гачсӧ да ыджыда гыжйыштӧма пидзӧссӧ.
Пӧльлы некод эз эскы.
Весиг скӧр старукаяс шашкӧмӧн висьтавлісны, мый чӧртъяслӧн нэмнас эз вӧвлыны лэбачлӧн кодь ныръяс, мый тыяс дорын чӧртъяс оз овлыны, да медбӧрын содтывлісны, мый революция бӧрын некутшӧм чӧртъяс абуӧсь да и лоны оз вермыны — большевикъяс бырӧдісны ставсӧ найӧс дзикӧдз, медбӧръя вужйӧдзыс.
Но Шуштӧм ты дорӧ вотӧсла ветлывлыны бабаяс век жӧ дугдісны.
Налы вӧлі яндзим висьтавны, мый революция бӧрын кызьӧд во вылын найӧ полӧны чӧртъясысь, да сы вӧсна дивитӧм вылӧ бабаяс, синъяссӧ лэдзӧмӧн, нюркйӧдлӧмӧн вочавидзлісны:
— О-ок, мусаӧй, вотӧсыд таво весиг Шуштӧм ты дорын абу.
Нэмнас татшӧм вотӧстӧм гожӧмыс эз вӧвлы.
Ачыд мӧвпышт: мыйла миянлы весьшӧрӧ ветлыны, нинкӧм кисьтны?
Пӧльлы эз эскыны ещӧ и сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі тешкодь да удачатӧм мортӧн.
Нимтісны пӧльӧс «Дас прӧчентӧн».
Мый вӧсна тадз шулісны, ми ог тӧдӧй.
— Сы вӧсна менӧ тадз шуӧны, мусаӧй, — ӧтчыд висьталіс пӧль, — мый воддза вынсьым менам колис сӧмын дас прӧчент.
Порсь менӧ жугӧдіс.
Но и порсь жӧ вӧлі — веськыд лев!
Кыдз петас улич вылӧ, рукӧстас — гӧгӧр куш лоӧ!
Бабаяс кватлалӧны челядьнысӧ, пырталӧны керкааныс.
Мужикъяс петӧны ывлаӧ сӧмын вилаясӧн, а полысьджыкъясыс и ньӧти оз лысьтны петнысӧ.
Дзик быттьӧ турецкӧй война!
Чорыда косясис тайӧ порсьыс.
Тэ кывзы, мый лоис водзӧ.
Пырис тайӧ порсьыс менам керкаӧ, нырнас чушйӧдлӧ, лёк синъяссӧ ме вылӧ сувтӧдӧма.
Ме сылы, дерт, лӧсышті кӧстыльӧн: «Мун, мися, бобӧ, лешак дінӧ, со тэныд!»
Вот сэсся и лыбис!
Сэк сійӧ ме вылӧ и уськӧдчис!
Уськӧдіс менӧ кок йылысь; ме куйла да мый вермӧмысь горза, а сійӧ менӧ нетшкӧ, сійӧ менӧ чашйӧ!
Васька Жуков горзӧ: «Вайӧй пӧжарнӧй машина, кутам сійӧс ваӧн вӧтлыны, ӧні ӧд порсьястӧ начкыны оз позь!»
Йӧзыс шӧйтӧны, увгӧны, а сійӧ менӧ нетшкӧ, сійӧ менӧ чашйӧ!
Мужикъяс менӧ ӧдва мездісны сыысь зоръясӧн.
Больничаын ме куйлі.
Бурдӧдысь шензис.
«Тэысь, — шуӧ, — Митрей, медицина видзӧдӧм серти, кольӧма дас прӧчентысь абу унджык».
Ӧні тайӧ прӧчентъяс вылас сідз и кысся.
Со кутшӧм сійӧ миян олӧмыс, мусаӧй!
А сійӧ порсьсӧ виисны чашвартан пуляӧн: мукӧд сикас пуляыс сійӧс эз босьт.
Рытнас ми корим пӧльӧс ас ордӧ — юасьны чӧрт йылысь.
Сиктса уличаяс вылын сулаліс бус да мӧс вӧра йӧв дук — вӧрса пӧскӧтинаяс вылысь вайӧдісны мӧсъясӧс.
Ӧграда доръясын бабаяс чуксалісны куканьяснысӧ да горзісны меліа, нюжйӧдлӧмӧн:
— Тпрутьӧ, тпрутьӧ, тпрутьӧ!..
Пӧль висьталіс, мый чӧртыс паныдасис сылы вис вылын, дзик ты дорас.
Сэн сійӧ уськӧдчис пӧль вылӧ да сэтшӧма зутшкӧбтіс нырнас, мый пӧль усис ӧмидз кустъяс пиӧ, чилӧстіс лёк горшӧн, а сэсся чеччыштіс кок йылас да котӧртіс дзик Сотчӧм нюр дорӧдз.
— Муртса сьӧлӧм эз пот.
Со кутшӧм лоис притча!
— А кутшӧмджык чӧртыс видзӧднысӧ?
Пӧль гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Но, лэбач модаа, — шуис сійӧ мытшасьлӧмӧн. — Гӧлӧсыс сылӧн мисьтӧм, сибдӧм, быттьӧ прӧстудитчӧм бӧрын.
Лэбач — абу лэбач, пон сійӧс тӧдас.
— Гашкӧ, миянлы ветлыны Шуштӧм ты дорас?
Век жӧ окота тӧдмавны, — шуис Рувим, кор кӧлачӧн чай юӧм бӧрын пӧль муніс.
— Тан мыйкӧ эм, — вочавидзи ме, — кӧть тайӧ пӧльсӧ и лыддьӧны медся мывкыдтӧм старикӧн Спас-Клепиковсянь Рязаньӧдз.
Ми мӧдӧдчим аскинас жӧ.
Ме босьті двустволка.
Шуштӧм ты дорӧ ми мунім медводдзаысь на да сы вӧсна колльӧдысь пыдди босьтім пӧльӧс.
Сійӧ медводз эз кӧсйы муннысӧ, аслас «дас прӧчент» вылӧ ыстысьӧмӧн, сэсся кывсетчис, но корис, мед сылы та пыдди колхозын гижасны кык трудодень.
Колхозса председатель, комсомолеч Лёня Рыжов, серӧктіс:
— Сэн тыдавны кутас!
Тайӧ экспедициянас кӧ тэ бабаяс юрысь пыркӧдан йӧйталӧмсӧ, сэки гижа.
А ӧні восьлав!
Сэки пӧль благӧслӧвитчис да мӧдӧдчис.
Туйын чӧрт йылысь сійӧ сёрнитіс дышпырысь, пырджык оліс ланьтӧмӧн.
— А сійӧ мыйкӧ сёйӧ, чӧртыс? — юасис сералігмоз Рувим.
— Колӧ чайтны, чериӧн ичӧтикаӧн пӧткӧдчӧ, му кузя ветлӧдлӧ, вотӧс жӧритӧ, — нырсӧ сулигмоз висьтавліс пӧль. — Сылы ӧд мыйкӧ колӧ жӧ прӧмышляйтны, кӧть сійӧ и мути.
— А сійӧ сьӧд?
— Видзӧдлан — аддзан, — нӧдкыв моз вочавидзис пӧль. — Кутшӧмӧ пӧртчас, сэтшӧмӧн асьсӧ и петкӧдлас.
Лунтыр ми мунім пожӧма вӧръясӧд.
Мунім туйтӧг, вуджавлім кузь нитшка кос нюръясӧд, кӧні кокыд пидзӧсӧдзыд вӧйӧ пемыдгӧрд кос нитш пытшкӧ.
Шонді жарыс пӧжис пожӧм лыссӧ.
Дзизгисны сиргагъяс.
Кос кушинъясын кок улысь зэр моз сявмунлісны чиркъяс.
Эбӧстӧг нюкыльтчис му бердӧ турун, кыліс пӧсь пожӧм кырсь дук да кос оз дук.
Енэжын пожӧм туганъяс весьтын вӧрзьытӧг ӧшалісны варышъяс.
Жарыс быдӧн песіс миянӧс.
Вӧрыс вӧлі доналӧм кодь, кос, да кажитчис, мый сійӧ ньӧжйӧник чусалӧ шонді жарсьыс.
Весиг быттьӧ кыліс котшӧс дук.
Ми эг куритчывлӧй.
Ми полім, мый медводдза истӧгысь жӧ вӧрыс ыпнитас, пондас трачкакывны кос тусяпу моз, да виж шонділаньыс кутас кыссьыны еджыд тшын.
Ми шойччывлім тшӧкыд пипу да кыдз расъясын, турунаинъясті писькӧдчывлім васӧд местаясӧ да лолалім тшак дукӧн, кодӧн ӧвтіс пӧжсьӧм турунысь да вужъясысь.
Шойччигъясын ми дыр куйлім да кывзім, кыдзи пожӧмъяслӧн йывъясыс шувгӧны океанлӧн нӧйтчысь гыяс моз, — выліті юръясным весьтті ньӧжйӧ пӧльтіс гожся тӧв.
Сійӧ, буракӧ, вӧлі зэв пӧсь.
Сӧмын шонді лэдзчигас ми петім ты берег дорӧ.
Вӧръяс весьтӧ чусалӧм лӧзӧн надзӧник шевгӧдчис-пуксис лӧнь вой.
Муртса тӧдчымӧн, быттьӧ эзысь ва войтъяс, югъялісны медводдза кодзувъяс.
Сьӧкыда шувгигтыр уткаяс лэбисны узьны.
Улын дзирдаліс ты, кодӧс кытшалісны мунны позьтӧм сук кустъяс.
Сьӧд ва вылас паськавлісны ыджыд кытшъяс — шонді лэдзчигӧн ворсіс чери.
Вӧр весьтын пуксьыны кутіс вой, тільясын сукмис кузя кыссьысь рӧмыд, и сӧмын бипур, вӧрса лӧньсӧ торкӧмӧн, тратшкӧдчис да ӧзйис век югыдджыка.
Пӧль пукаліс бипур дорын да витнан чуньнас нярсйис-гыжъяліс кос морӧссӧ.
— Но, кӧн нӧ тэнад чӧртыд, Митрей? — юалі ме.
— Сэн, — пӧль ӧвтыштіс кинас кытчӧкӧ пипу раслань. — Кытчӧ тэрмасян?
Асывнас кутам корсьны.
Ӧні войся кад, пемыд, — нӧрӧвитлыны колӧ.
Югдігӧн ме садьми.
Пожӧмъяс вывсянь войталіс шоныд лысва.
Пӧль пукаліс бипур дорын да тэрмасьӧмӧн чӧвталіс пернапасъяс.
Сылӧн кӧтасьӧм тошкыс неуна тіраліс.
— Мый нӧ, пӧль? — юалі ме.
— Пропадитан тіянкӧд ветлігӧн! — боргыштіс пӧль. — Кылан, горзӧ ёрӧмыс!
Кылан?
Садьмӧд ставнысӧ!
Ме куті кывзысьны.
Тыын унйывсьыс чеччыштіс чери, сэсся кыліс пель чунӧдана, ярскӧба горӧдӧм.
— Уэк! — горзіс кодкӧ. — Уэк!
Уэк!
Пемыдас заводитчис ноксьӧм.
Мыйкӧ ловъя — сьӧкыда шлопӧдчис ваын да лёк, скӧр гӧлӧс кыпыда горӧдіс бара:
— Уэк!
Уэк!
— Дорйы, владычица-троеручица! — мытшасьлӧмӧн шуис пӧль. — Кылан, кыдз пиньяснас зяльскӧдӧ?
Колӧ жӧ вӧлі меным, пӧрысь выжывлы, тіянкӧд татчӧ кыссьыны!
Ты дорсянь кыліс аслыспӧлӧс тшолскӧдчӧм да пуӧн колскӧдӧм, быттьӧ сэні детинкаяс косясисны паличьясӧн.
Ме садьмӧді Рувимӧс.
— Но, — шуис пӧль, — вӧчӧй, кыдз тӧданныд!
Ме некытчӧ ог суитчы!
Нӧшта тіян вӧсна кывкутны лоӧ.
Но тіянӧс, лешаклы!
Повзьӧмысла пӧль дзикӧдз дурмис.
— Мун лый, — скӧра ропкис сійӧ. — Сӧветскӧй правительство таысь юрӧдыд оз жӧ малавны кут.
Позьӧ ӧмӧй чӧртӧс лыйны?
Со мый мӧвпыштӧмныд!
— Уэк! — лёкысь горзіс чӧрт.
Пӧль вевттис юрсӧ дукӧсӧн да ланьтіс.
Ми кутім кыссьыны ты дорӧ.
Турун пӧвстас кышакыліс ру.
Ва весьтын тэрмасьтӧг кыпӧдчис зэв ыджыд еджыд шонді.
Ме вештышті киӧн берег дорын быдмысь кустъяс, видзӧдлі ты вылӧ да ружьеӧс ньӧжйӧник кыскышті аслань.
— Мый тэ аддзан? — вашкӧдӧмӧн юаліс Рувим.
— Гӧгӧрвотӧм.
Кутшӧм нӧ лэбач, некыдз ог гӧгӧрво.
Ми видзчысьӧмӧн кыпӧдыштім юрнымӧс.
Сьӧд ва вылас уяліс зэв ыджыд лэбач.
Сылӧн гӧныс пӧртмасис алӧйгӧрд да лимон рӧмӧн.
Юрыс эз тыдав — сійӧ ставнас, сьыліӧдзыс, вӧлі ва улын.
Ми шемӧсмим.
Лэбач васьыс кыпӧдіс ичӧтик юрсӧ, сійӧ вӧлі кольк ыджда кымын, вевттьысьӧма кудриа гӧнӧн.
Юрас быттьӧкӧ клеитӧма гӧрд кучик мешӧка зэв ыджыд ныр.
— Пеликан! — горӧдіс Рувим.
— Уэк! — ӧлӧдӧмӧнмоз горӧдіс пеликан да гӧрд синнас видзӧдліс миян вылӧ.
Пеликан нырысь чурвидзис кыз ёкышлӧн бӧжыс.
Пеликан тракйӧдліс сьылінас, медым ньылыштны ёкышсӧ.
Сэки меным дум вылӧ усис газета — сэтчӧ вӧлі гартыштӧма коптитӧм калбас.
Ме уськӧдчи бипур дорӧ, кыски рюкзакысь калбассӧ, шыльӧді госӧн лякӧссьӧм газетасӧ да лыдди гижӧдтор, кодӧс вӧлі гижӧма сьӧд шрифтӧн:
Узкоколейнӧй кӧрт туй кузя нуигӧн зверинечысь пышйис африкаса лэбач пеликан.
Торъяланторъяс: гӧныс алӧйгӧрд да виж рӧма, нырыс ыджыд, сы улын чери тэчны мешӧк, юр вылас гӧн.
Лэбачыс пӧрысь, зэв скӧр, оз радейт челядьӧс, кокалӧ найӧс.
Верстьӧ йӧзӧс вӧрзьӧдӧ шоча.
Сюрас кӧ, юӧртны зверинечӧ, таысь лоӧ бура мынтысьӧма.
— Но, — шуис Рувим, — мый кутам керны?
Лыйны жаль, а арнас сійӧ кулас сёйтӧмысла.
— Пӧль юӧртас зверинечӧ, — вочавидзис Рувим. — Дай деньга нажӧвитас.
Ми мунім пӧльла.
Пӧль дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Сійӧ чӧв оліс, лапйӧдліс синъяссӧ да пыр гыжъяліс кос морӧссӧ.
Сэсся кор гӧгӧрвоис, полӧмпырысь мӧдӧдчис берег дорӧ видзӧдлыны чӧртӧс.
— Со сійӧ, тэнад лешакыд, — шуис Рувим. — Видзӧд!
— И-и-и, мусаӧй... — Кутіс гигзьыны пӧль. — Ме ӧмӧй мыйкӧ шуа!
Тӧдӧмысь — абу чӧрт.
Мед олӧ вӧля вылын, черисӧ кыйыштӧ.
А тіянлы аттьӧ.
Мездінныд йӧзсӧ полӧмысь.
Ӧні нывъяс татчӧ шӧтасны вотӧсла — сӧмын кутчысь!
Дур лэбач, нэмӧн татшӧмсӧ эг аддзывлы.
Луннас ми кыйим чери да вайим сійӧс бипур дорӧ.
Пеликан тэрмасьӧмӧн петіс берегӧ да катласигтырйи локтіс миян шойччанінӧ.
Сійӧ видзӧдліс пӧль вылӧ, синсӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ зілис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас.
Пӧльӧс босьтіс тірӧм.
Но пеликан сэк аддзис чери, паськӧдіс нырсӧ, тшолкнитіс сэтшӧм шыӧн, быттьӧ пуӧ кучкисны пуӧн, горӧдіс «уэк» да заводитіс ӧтчаяннӧя ӧвтчыны бордъяснас да тапйӧдлыны уткалӧн кодь кокнас.
Бокысянь видзӧдӧмӧн кажитчис, быттьӧ пеликан качайтӧ сьӧкыд насос.
Бипурсянь лэбисны ӧгыръяс да бикинь.
— Мый нӧ сійӧ лоис? — повзис пӧль. — Дурмис али мый?
— Чери корӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Рувим.
Ми сетім пеликанлы чери.
Сійӧ ньылыштіс сійӧс, сэсся сійӧ бара заводитіс ӧвтны бордъяснас, лажыньтчывлыны да тапйӧдлыны кокъяснас — корис чери.
— Вешйы, вешйы! — броткис сы вылӧ пӧль. — Ен сетас!
Видзӧдтӧ, шлопӧдӧ бордъяснас!
Пеликан лунтыр шӧйтіс миян гӧгӧр, чушйӧдліс, горзіс, но киӧ эз сетчы.
Рытъядорыс ми мунім.
Пеликан кайис вутш вылӧ, кучкаліс бордъяснас да скӧра горзіс: «Уэк, уэк!»
Тыдалӧ, сійӧ дӧзмис, мый ми эновтам сійӧс ты вылас, да корис, медым ми бергӧдчам.
Кык лун мысти пӧль муніс карӧ, рынок вылысь аддзис зверинеч да висьталіс пеликан йылысь.
Карысь локтіс писти сера чужӧма гажтӧм морт да пеликансӧ нуис.
Зверинечысь пӧльлы сетісны нелямын шайт да ньӧбис сы вылӧ выль гач.
— Гачыс менам — дзик бур! — шуаліс сійӧ да паськӧдліс гач коксӧ. — Менам гач йылысь сёрни мунӧ Рязаньӧдз.
Висьталӧны, весиг газетаясын печатайтӧмаӧсь.
Тайӧ дур лэбачыс вӧсна ставнас колхозным миян нималанаӧн лоис.
Со сійӧ кутшӧм, миян олӧмыс, донаӧй!
Гусясьысь кань
Ми воим шогӧ.
Ми эг тӧдӧй, кыдзи кыйны тайӧ рыжӧй каньсӧ.
Мыйкӧ да быд вой сійӧ гусялӧ миянлысь.
Дзебсясис сійӧ сэтшӧм сюся, мый некод на миян пиысь эз аддзыв сійӧс прамӧя.
Сӧмын вежон мысти удайтчис лючки-бура тӧдмавны, мый каньлӧн орӧма пельыс да керыштӧмаӧсь няйт бӧж помсӧ
Тайӧ вӧлі сӧвестьсӧ дзикӧдз воштӧм кань, шляйтчысь кань, бандит.
Син саяс шулісны сійӧс Гусясьысьӧн.
Сійӧ гусявліс быдтор: чери, яй, нӧк, нянь.
Ӧтчыд весиг чуланысь путкыльтіс нидзув тыра жӧч банка.
Нидзувсӧ сійӧ абу сёйӧма, но путкыльтӧм банка дінас чукӧртчӧмаӧсь курӧгъяс да сёйӧмаӧсь миянлысь став сам запаснымӧс.
Зобъясныс зэлавтӧдз сёйӧм курӧгъяс куйлісны гож водзын да пошиктісны.
Ми ветлӧдлім на гӧгӧр да видчим, но чери кыйны мунӧмным век жӧ орис.
Пӧшти тӧлысь ми воштім сы вылӧ, медым туявны рыжӧй каньсӧ.
Миянлы отсалісны сиктса детинкаяс.
Ӧтчыд найӧ котӧрӧн воисны да кашкигтыр висьталісны, мый югдігӧн каньыс котӧртӧма, лажыньтчывлӧмӧн, град йӧръяс вомӧн, пиняс сійӧ кыскӧма шӧрт вылӧ пысалӧм ёкышъясӧс.
Ми уськӧдчим пӧгребӧ да аддзим, мый чериыс вошӧма; шӧрт вылас вӧлі пысалӧма зэв сыла дас ёкыш, кодъясӧс ми кыйим Прорваысь.
Тайӧ нин эз вӧв гусясьӧм, а вӧліс луншӧр-лунӧ грабитӧм.
Ми сетім кыв кутны каньсӧ да ёна нӧйтны бандит уджсьыс.
Кань сюрис сійӧ жӧ рытӧ.
Пызан вылысь сійӧ гусяліс ливер калбас тор да пышйӧдіс кыдз пу йылӧ.
Ми заводитім тракӧдны кыдз пусӧ.
Кань уськӧдіс калбассӧ, сійӧ веськаліс Рувимлы юрас.
Кань видзӧдіс миян вылӧ вылісянь букыш синъясӧн да лёкысь омляліс.
Но мездӧм сылы эз вӧв, сэки сійӧ смелмӧдчис ӧтчаяннӧйтор вылӧ.
Мисьтӧма омлялігтырйи сійӧ шыбитчис кыдз пу вывсьыс, усис муӧ, чеччыштіс футбольнӧй мач моз да сынисадь уськӧдчис керка улӧ.
Керкаыс вӧлі ичӧтик.
Сійӧ сулаліс эновтӧм, чӧв садйын.
Быд вой миянӧс садьмӧдліс вӧрса яблӧгъяслӧн гылалӧм шы; найӧ гылалісны пуяс вылысь тьӧскӧн вевттьӧм керка вевт вылӧ.
Керкаыс вӧлі тырӧма вугыр шатинъясӧн, дрӧбӧн, яблӧгъясӧн да косьмӧм коръясӧн.
Ми сэні сӧмын узьлім.
Лунъяссӧ, югдӧмсянь пемыдӧдз, ми коллявлім лыдтӧм уна вис да ты берегъяс вылын.
Сэні ми вуграсим, пестывлім бипуръяс берегдорса сук расъясын.
Медым петны тыяслӧн берег дорӧ, чӧскыд дука джуджыд турунъяс пӧвстӧ, лоӧ вӧлі талявны векньыдик ордымъяс.
Турун йывъясыс лайкъялісны миян юръяс весьтын да пельпомъяснымӧс киськалісны дзоридзьяслӧн виж бусӧн.
Рытнас ми волывлім — гӧгӧр гыжъяссьӧмаӧсь лежнӧгӧн, мудзӧмӧсь, сьӧдӧдз гожъялӧмаӧсь, вайлывлім эзысь чери нопъяс, и быдпӧрйӧ миянӧс паныдавлісны рыжӧй каньлӧн выль пакӧститчӧмъяс йылысь висьталӧмъясӧн.
Но медбӧрас кань шедіс.
Сійӧ пырис керка улӧ дзик ӧти векньыдик розьӧд.
Петан туйыс сэтысь эз вӧв.
Ми розьсӧ тупким важ кӧвтымӧн да кутім виччысьны.
Но кань эз пет.
Сійӧ мисьтӧма лёкысь нявзіс, быттьӧ кутшӧмкӧ мупытшса омӧль, нявзіс дугдывтӧг, ньӧти мудзтӧг.
Колис час, кык, куим...
Воис нин водан кад, но кань нявзіс да скӧраліс керка улын, и тайӧ миянӧс ёна дӧзмӧдіс.
Сэки ми корим Лёнькаӧс, сиктса кӧм вурысьлысь писӧ.
Лёнька нималіс повтӧмлунӧн да пельклунӧн.
Сылы ми тшӧктім кыскыны керка увсьыс каньсӧ.
Лёнька босьтіс шӧвк вугыр си, помас кӧрталіс бӧжӧдыс луннас кыйӧм ичӧтик мык да чӧвтіс сійӧс розьӧдыс керка улӧ.
Нявзӧмыс ланьтіс.
Ми кылім курччалӧм да горша ратшкӧдчӧм — каньыс пиньяснас кватитіс чери юрсӧ.
Сійӧ кватитіс бӧр лэдзтӧм вылӧ.
Вугыр сисӧ Лёнька кутіс кыскыны.
Кань мыйвынсьыс петитчис, но Лёнька вӧлі вынаджык, дай сы кындзи, каньыс эз кӧсйы лэдзны чӧскыд черисӧ.
Минута мысти розьӧд мыччысис каньлӧн юрыс, пиняс сійӧ топыда кутіс мык.
Лёнька кватитіс каньсӧ шошаӧдыс да лэптыштіс вывлань.
Ми первойысь на сы вылӧ видзӧдім лючкиджыка.
Кань читкыртіс синъяссӧ да топӧдіс пельяссӧ.
Бӧжсӧ сійӧ, мед мыйкӧ лёк эз ло, сюйис ас улас.
Тайӧ вӧлӧма кань-беспризорник, би кодь гӧрд, сӧмын рушку улыс еджыд; сійӧ кӧть и дугдывтӧг гусясис, но вӧлі зэв омӧлик.
Кань вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Рувим мӧвпалӧмӧн юаліс.
— Мый нӧ вӧчны сыкӧд?
— Нӧйтны! — шуи ме.
— Оз отсав, — шуис Лёнька. — Сылӧн ичӧтсянь этшыс татшӧм.
Видлӧй пӧттӧдзыс сійӧс вердны.
Кань виччысис синсӧ куньӧмӧн.
Ми вӧчим сійӧ велӧдӧм серти, сюйим каньӧс чуланӧ да сетім сылы зэв бур ужин: жаритӧм порсь яй, ёкышъясысь заливнӧй, рыська рачвыв да нӧк.
Кань сёйис часысь дырджык.
Сійӧ петіс чуланысь шатласигтырйи, пуксис порог вылӧ да кутіс мыссьыны, яндысьтӧм виж синъяснас миян вылӧ да улын дзирдалысь кодзувъяс вылӧ видзӧдлывлӧмӧн.
Мыссьӧм бӧрын сійӧ дыр фыркайтіс да зыртчис юрнас джодж бердӧ.
Тыдалӧ, сійӧ тайӧн петкӧдліс ассьыс радлунсӧ.
Ми полім, мый сійӧ кушӧдз зыртас гӧнсӧ балябӧж вывсьыс.
Сэсся кань бергӧдчис мышку вылас, кутіс ассьыс бӧжсӧ, курччис сійӧс, бӧр сьӧлыштіс, нюжӧдчис пач бердӧ да заводитіс чӧскыда нискыны-узьны.
Тайӧ лунсяньыс сійӧ овмӧдчис миян ордын да дугдіс гусясьны.
Аски асывнас сійӧ весиг вӧчис бур да виччысьтӧм поступок.
Садйын курӧгъяс кайисны пызан вылӧ да, мӧда-мӧдыскӧд пинясиг да тойласигтырйи, заводитісны кокавны тасьтіяс вылысь греча рок.
Кань, скӧрысла тірӧмӧн, гусьӧник кыссис курӧгъяс дінӧ да дженьыдик победнӧй горӧдӧмӧн чеччыштіс пызан вылӧ.
Курӧгъяс лэбзисны ӧтчаяннӧя котсигтырйи.
Найӧ пӧрӧдісны йӧв тыра кувшин да, гӧнныс пуркйӧ-гылалӧ, уськӧдчисны пышйыны садйысь.
Медводзын, сутшиктывлӧмӧн, пышйис кузь кока йӧй петук, кодӧс шулісны «Горлачӧн»
Кань вӧтчис сы бӧрысь куим кок вылын, а нёльӧднас, водз кок лапанас, кучкаліс петукӧс мышку кузяыс.
Петуксянь пуркйис гӧн да бус.
Быд кучкигӧн сы пытшкын мыйкӧ буткис, быттьӧ каньыс кучкаліс резина мачӧ.
Та бӧрын некымын минута чӧж петук куйліс садьтӧг, синъясыс кылалӧмаӧсь да ньӧжйӧник лӧвтіс.
Сійӧс киськалісны кӧдзыд ваӧн, сӧмын сэк воис ас садяс.
Сійӧ кадсянь курӧгъяс полісны гусясьны.
Мыйӧн вӧлі аддзасны каньӧс, пырысь-пыр котсиг да тойласигтырйи дзебсьывлісны керка улӧ.
Кань ветлӧдліс керкаті да садті, кыдз кӧзяин да стӧрӧж.
Сійӧ зыртчис юрнас миян кокъясӧ.
Гачьяс вылӧ рыжӧй гӧн ёкмыльяс колялӧмӧн, сійӧ корис миянсянь асьсӧ аттьӧалӧм.
Ми сылысь Гусьясьысь нимсӧ вежим Милиционер ним вылӧ.
Кӧть Рувим и шуліс, мый тайӧ абу зэв лӧсьыд, ми тӧдім, мый милиционеръяс оз лӧгасьны таысь миян вылӧ.
Резина пыж
Чери кыйны ми ньӧбим сынӧдӧн пӧльтан резина пыж.
Ми сійӧс ньӧбим тӧвнас на Москваын да сійӧ кадсянь сэсся эг нин тӧдлӧй спокой.
Медъёна волнуйтчис Рувим.
Сылы кажитчис, мый сійӧ нэм вылын некор на эз вӧвлыв татшӧм кузь да гажтӧм тулысыс, мый лымйыс нарошнӧ сылӧ зэв ньӧжйӧ, мый гожӧмыс лоас кӧдзыд, мисьтӧм.
Рувим кутчысьліс кияснас юрас да норасис омӧль вӧтъяс вӧталӧм вылӧ.
То сійӧ вӧтасис, мый резина пыжыскӧд ӧтлаын ты вывтіыс кыскалӧ сійӧс ыджыд сир да пыжыс суналӧ ваас да бӧр кыптывлӧ пель чунӧдана бульӧдчӧмӧн, то сылы вӧтӧн кывсис ёсь рӧзбойник шутёвтӧм — тайӧ петіс кокораӧн розьӧдӧм пыжсьыс сынӧдыс, да Рувим, медым мездмыны, тэрыба вартчис береглань да вомас кутіс папирос тыра кӧрӧб.
Полӧмным миян бырис сӧмын гожӧмнас, кор пыжсӧ вайим сиктӧ да видлім сійӧс ляпкыдінын Чӧртов пос дорын.
Уна дас детинка уялісны пыж гӧгӧртіыс, шутьлялісны, сералісны да суналісны, мед видзӧдлыны пыжсӧ улісянь.
Пыж лӧня лайкъяліс ва вылын, руд рӧма да кыза пӧльтчӧм, быттьӧнӧсь черепаха.
Пушкыр гӧна, сьӧд пельяса еджыд кычан Мурзик берегсянь увтіс пыж вылӧ да бӧр кокъяснас гарйис лыасӧ.
Тайӧ петкӧдліс, мый Мурзик кутас увтны часысь оз этшаджык.
Луд вылын йирсьысь мӧсъяс лэпталісны юръяснысӧ да ставныс, быттьӧ команда серти, дугдісны рӧмидзтыны.
Чӧртов пос вывті мунісны кӧрзинаяса бабаяс.
Кор найӧ аддзисны резина пыжсӧ, пондісны чирзыны да видны миянӧс:
— Со, дурмӧмъяс, мый думыштӧмаӧсь!
Йӧзсӧ весьшӧрӧ шызьӧдӧны!
Пыж видлӧм бӧрын «Дас прӧчент» нима пӧль видлаліс сійӧс чукля чуньяснас, дукаліс, гудйис гыжнас, лапкӧдыштіс польдчӧм бокъяс кузяыс, сэсся пыдди пуктӧмӧн шуис:
— Сынӧдӧн пӧльтан тор!
Тайӧ кывъяс бӧрын сиктын став йӧзыс кутісны пыдди пуктыны тайӧ пыжсӧ, а чери кыйысьяс весиг вежалісны миянлы.
Но полӧм эз быр.
Пыжлы чужис выль враг — Мурзик.
Мурзик эз вӧв сюсь, да та вӧсна сыкӧд пыр лолісны лёкторъяс: то сійӧс чушкывліс чушканзі — да сійӧ никсӧмӧн быглясис му вылас да таляліс турунсӧ, то кодлыкӧ кок улас веськавлӧ сылӧн лапаыс, то пробуйтлас гусявны ма, да сылӧн гӧна нырвомыс пельӧдзыс маӧссьылас.
Нырвом вылас сэк сибдавлісны пу коръяс да курӧг гӧн, да миян детинкалы ковмыліс мыськавны Мурзикӧс шоныд ваӧн.
Но медъёна Мурзик миянӧс дӧзмӧдліс увтчӧмнас да ставсӧ, мый сылы веськавліс, йирны зільӧмнас.
Медъёна увтіс сійӧ тӧдтӧмторъяс вылӧ: Степан нима сьӧд кань вылӧ, самӧвар вылӧ, примус да часі-ходики вылӧ.
Кань пукаліс ӧшинь вылын, зіля мыссис да петкӧдліс, быттьӧ оз кыв дӧзмӧдан увтӧмсӧ.
Сӧмын ӧтик пельыс сылӧн Мурзикӧс мустӧмтӧмысь да зывӧктӧмысь кыдзкӧ аслысногӧн тіраліс.
Корсюрӧ кань видзӧдлывліс кычан вылӧ гажтӧмчан, яндысьтӧм синъяснас, быттьӧ кӧсйис шуны Мурзиклы:
— Вешйы, а то сетышта тэныд...
Сэки Мурзик чеччыштліс бокӧ да эз нин увтчы, а, синъяссӧ куньӧмӧн, никсіс.
Кань бергӧдчывліс Мурзиклань мышкӧн да гораа очсавліс.
Став аслас мыгӧрнас сійӧ кӧсйис увтыртны тайӧ йӧйсӧ, но Мурзик эз ӧвсьы.
Мурзик йирис чӧв ланьтӧмӧн, дыр.
Йирӧм да лякӧсьтӧм кӧлуйсӧ сійӧ пыр кыскаліс чуланӧ, сэтысь ми и аддзывлім найӧс.
Тадзи Мурзик йирис кывбуръяса небӧг, Рувимлысь подтяжки да дикобраз емысь вӧчӧм зэв бур таб — ме сійӧс ньӧблі кӧсйытӧг куим шайтысь.
Медбӧрас Мурзик веськӧдчис резина пыж дорӧ.
Сійӧ дыр зілис кватитны пыжсӧ бокӧдыс, но сійӧс вӧлі зэв зэлыда пӧльтӧма да пинь улас эз шед.
Кватитны вӧлі некыт.
Сэки Мурзик чеччыштіс пыжӧ да аддзис сэтысь дзик ӧтитор, кодӧс позис курччавны, — резина пробка.
Сійӧн вӧлі тупкӧма сынод лэдзан клапансӧ.
Тайӧ кадас садйын ми юим чай да омӧльтор йылысь нинӧм эг мӧвпыштлӧй.
Мурзик водіс, топӧдіс пробкасӧ лапаяс костас да кутіс мурзыны — пробкаыс сылы кутіс воны сьӧлӧм вылас.
Пробкасӧ сійӧ йирис дыр.
Резина эз сетчы.
Сӧмын час мысти вермис йирны дзикӧдз, и сэки лоис зэв повзьӧдлан да виччысьтӧмтор.
Сынӧдлӧн ён струяыс ыджыд горӧн чепӧсйис клапансьыс, кыдзи пӧжарнӧй шлангысь ва, кучкис Мурзиклы ныр-вомас, сувтӧдіс гӧнсӧ да асьсӧ сійӧс качӧдіс сынӧдас.
Мурзик несйис, никӧстіс да лэбис петшӧр пӧвстӧ, а пыжыс дыр на шутьляліс, лёкногӧн тювзіс, и бокъясыс сылӧн тіралісны да син водзын омӧльтчисны.
Курӧгъяс лэптісны котсьӧм став суседас, а сьӧд кань кыккокйыв котӧртіс садті да звиркнитіс кыдз пуӧ.
Сысянь сійӧ дыр видзӧдіс, кыдзи булькӧдчис аслыснога пыжыс, сьӧлаліс медбӧръя сынӧдсӧ.
Тайӧ лоӧмтор бӧрын Мурзикӧс накажитісны.
Рувим швачӧдіс сійӧс да кӧрталіс заборӧ.
Мурзик корис прӧща.
Кодӧскӧ миян пиысь аддзӧм бӧрын сійӧ заводитліс бӧжнас чышкыны забор дінсьыс буссӧ да мыжапырысь видзӧдлывліс синъясӧ.
Но ми эгӧ сетчӧй, кулиган уджысь коліс мыждыны.
Ми регыд мунім кызь километр сайӧ, Шуштӧм ты дорӧ, но Мурзикӧс эг босьтӧй.
Кор ми мӧдӧдчим, сійӧ дыр никсіс да бӧрдіс аслас дом йылын забор дінын.
Миян детинкалы Мурзикыс вӧлі жаль, но сійӧ кутчысис.
Шуштӧм ты дорын ми олім нёль лун.
Коймӧд лунлы паныда войын ме садьми сы вӧсна, мый кодкӧ нюліс менсьым чужӧмӧс пӧсь да сарӧга кывйӧн.
Ме лэпті юрӧс да бипур югӧр улын аддзи Мурзиклысь синваӧн кӧтасьӧм гӧна чужӧмбансӧ.
Сійӧ никсіс долыдлунысла, но эз вунӧдчы корны прӧща: пыр чышкис бӧжнас му вывсьыс косьмӧм лыссӧ.
Сьыліас сылӧн ӧшаліс йирӧм дом помыс.
Сійӧ тіраліс став тушанас, гӧнас сибдӧма ёг, синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь мудзӧм вӧснаыс да синваысла.
Ме ставнысӧ садьмӧді.
Детинка серӧктіс, сэсся бӧрддзис да бара серӧктіс.
Мурзик кыссис Рувим дінӧ да нюлыштіс сылысь коклябӧрсӧ — медбӧръяысь корис прӧститны.
Сэки Рувим восьтіс тушёнӧй яй тыра банка — ми шулім сійӧс «смакатураӧн» — да вердіс Мурзикӧс.
Кымынкӧ здукӧн Мурзик ньылыштіс яйсӧ.
Сэсся сійӧ водіс детинкакӧд орччӧн, сюйис нырсӧ сылы киняулас, ышловзис да кутіс шкоргыны-узьны.
Мурзикӧс детинка шебраліс аслас пальтонас.
Унйывсьыс Мурзик сьӧкыда ышлолаліс мудзӧмысла да шогсӧ ас вывтіыс нуӧм вӧсна.
Ме думайті сы йылысь, кутшӧм страшнӧ кӧнкӧ вӧлі татшӧм ичӧтик кычаныслы котӧртны ӧтнаслы войся вӧръяс пыр, миянлысь кок туйяс исалӧмӧн, вошавны туйсьыс, никсыны, лапасӧ лэптӧмӧн, кывзыны сюзьлысь бӧрдӧмсӧ, увъяслысь тратшкӧдчӧмсӧ да турунъяслысь гӧгӧрвотӧм кышакылӧмсӧ да, бӧръявылыс, котӧртны сынисадь, пельяссӧ топӧдӧмӧн, кор кӧнкӧ, дзик му помас, кылас кӧинлӧн тірзян омлёвтӧм.
Ме гӧгӧрволі Мурзиклысь полӧмсӧ да мудзӧмсӧ.
Меным аслым ковмывліс узьны вӧрын тӧварышъястӧг, и ме некор ог вунӧд Нимтӧм ты дорын медводдзаысь ӧткӧн вой коллялӧмӧс.
Вӧлі сентябр тӧлысь.
Тӧв нетшкис кыдз пуяс вылысь кӧтасьӧм, чӧскыд дука коръяссӧ.
Ме пукалі бипур дорын, и меным кажитчис, мый кодкӧ сулалӧ мышкын да видзӧдӧ менам балябӧжӧ сьӧкыд видзӧдласӧн.
Сэсся сук рас пытшкысь ме зэв бура кылі морт кок улын кос увъяслысь тратшкӧдчӧмсӧ.
Ме чеччи да кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм полӧм вӧсна, код друг шымыртіс менӧ, ваӧн кусӧді бипурйӧс, кӧть тӧді, мый уна дас километръяс вылӧ эз вӧв некутшӧм ловъя морт некӧні.
Войся вӧръясас ме вӧлі дзик ӧтнам.
Югдытӧдз ме пукалі кусӧм бипур дорын.
Ру пытшкын, арся ульсалӧмас сьӧд ва весьтас кыпӧдчис виргӧрд тӧлысь, и сылӧн югӧрыс меным кажитчис лёктор туналанаӧн да кулӧмӧн.
Кор ми мӧдӧдчим Шуштӧм ты дорысь, ми босьтім Мурзикӧс аскӧд резина пыжӧ.
Сійӧ пукаліс чӧла, лапаяссӧ тажгӧдӧмӧн, клапан вылӧ видзӧдлывліс кӧсӧя, легӧдіс бӧж помсӧ, но век жӧ поліс да ньӧжйӧник эргис.
Сійӧ поліс, мый клапаныс бара вӧчас сылы кутшӧмкӧ лёктор.
Та бӧрын Мурзик ӧдйӧ велаліс пыж дінӧ да пыр узьліс сэні.
Ӧтчыд Степан кань пырис пыжӧ да кӧсйис сідз жӧ узьыштны сэні.
Мурзик збоя уськӧдчис сы вылӧ.
Кань лёкысь чушкӧмӧн, быттьӧ кодкӧ койыштіс гос тыра доналӧм скӧвӧрда вылӧ ваӧн, чеччыштіс пыжысь да сэсся эз нин матыстчыв, кӧть сылы мукӧд дырйи вӧлі зэв окота сэні узьыштны.
Кань сӧмын видзӧдіс сук лапкоръяс пытшсянь вежган, виж синъяснас пыж вылӧ да Мурзик вылӧ.
Пыж оліс гожӧм помӧдз.
Сійӧ эз пот и ньӧтчыд эз крукась кокораясӧ.
Рувим кыпыда нимкодясис.
А Мурзикӧс Москваӧ мунӧм водзвылын ми козьналім миян ёртлы — Ваня Малявинлы, Урженск тыса вӧр дӧзьӧритысьлӧн внуклы.
Мурзик вӧлі сиктса понйӧн, и Мӧскуаын сылы овны вӧлі эськӧ сьӧкыд, кӧні гӧгӧр асфальт да йиркакылӧм.
Барсук ныр
Берег дортіыс ты веркӧсыс вӧлі вевттьысьӧма гылалӧм виж коръясӧн.
Корйыс вӧлі сэтшӧм уна, мый ми эг вермӧй вуграсьны.
Вугыр сиясным нюжгысьлісны коръяс вылас да эз вӧйны.
Важ пыжӧн лоӧ вӧлі петавлыны ты шӧрӧдз, кӧні дзоридзалісны медбӧръя вачачаяс да кӧні кельыдлӧз ваыс кажитчис дьӧгӧдь кодь сьӧдӧн.
Сэн ми кыйим уна рӧма ёкышъясӧс.
Найӧ пессисны да югъялісны турун вылын, кыдзи мойдвыв японса петукъяс.
Ми лэпталім озысь кельчиясӧс да кык ичӧтик тӧлысь вылӧ мунысь синъяса йӧршъясӧс.
Сиръяс кальскӧдісны миян вылӧ ем кодь посньыдик пиньяснысӧ.
Сулаліс шондіа да руа ар.
Кортӧм вӧръяс пыр тыдалісны ылысса кымӧръяс да сук лӧз сынӧд.
Войяснас миян гӧгӧрса расъяс весьтын зэв улын вӧрӧшитчисны да тіралісны кодзувъяс.
Миян шойччанінын сотчис бипур.
Ми эг кусӧдлӧй сійӧс лунтыр дай войбыд, вӧтлім кӧинъясӧс, — найӧ ньӧжйӧник омлялісны ылын, ты берег доръясас.
Найӧс майшӧдліс бипур тшыныс да йӧзлӧн гажа горзӧмыс.
Ми тӧдім, мый биыс пемӧсъясӧс повзьӧдлӧ, но ӧтчыд рытнас бипур дорын, турун пытшкас, заводитіс скӧра нускыны кутшӧмкӧ пемӧс.
Ачыс сійӧ эз тыдав.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь котраліс миян гӧгӧр, кышӧдчис кузь турунас, чушъяліс да скӧраліс, но турун пӧвстсьыс эз петкӧдлы весиг пельяссӧ.
Скӧвӧрӧда вылын жаритчис картупель, сэтысь ёна кыліс чӧскыд дук, и пемӧсыс, тыдалӧ, локтӧма тайӧ дук вылас.
Миянкӧд тшӧтш жӧ вӧліс и детинка.
Сылы вӧліс сӧмын ӧкмыс ар, но сійӧ бура вӧрын узьліс да эз кынмыв арся асывъяслӧн кӧдзыдысь.
Ёна бурджыка миян дорысь, верстьӧ йӧз дорысь, сійӧ быдтор казявліс да висьтавліс.
Сійӧ радейтліс лӧсьӧдлыны быдсяма вӧвлытӧмторсӧ, но ми, верстьӧ йӧз, зэв радейтім кывзыны сылысь лӧсьӧдлӧмторъяссӧ.
Ми некыдз эг вермӧй, да и эг кӧсйӧй доказывайтны сылы, мый сійӧ оз веськыда висьтавлы.
Быд лун сійӧ думыштліс кутшӧмкӧ выльтор: то сійӧ кывлӧма, кыдз вашкӧдчӧмны черияс, то аддзылӧма, кыдзи шор вомӧн вуджны кодзувкотъяс вӧчисны аслыныс пожӧм кырсьысь да черань везйысь пур.
Ми кутім асьнымӧс сідз, быттьӧ веритім сылы.
Ставыс, мый вӧлі миян гӧгӧр, кажитчис аслыспӧлӧсӧн: и сьӧд тыяс весьтӧ сёрӧн петӧм дзирдалан тӧлысьыс, и выліті кывтысь кымӧръясыс, кодъяс вӧліны кельыдгӧрд рӧма лым гӧраяс кодьӧсь, и весиг джуджыд пожӧмъясыслӧн саридзлӧн кодь шувгӧмыс.
Пемӧслысь чушйӧдлӧмсӧ медся водз кыліс детинка да шикнитіс миян вылӧ, мед ми ланьтім.
Ми ланьтім чӧв.
Ми зілим кутны весиг ловшынымӧс, кӧть ки ачыс нюжӧдчис двустволка дінӧ, — код тӧдӧ, кутшӧм пемӧс сійӧ сэні!
Часджын мысти пемӧс мыччис турун пытшкысь ассьыс ваӧсь сьӧд нырсӧ, коді вӧлі мунӧ порсь ныр вылӧ.
Нырыс дыр исаліс сынӧдсӧ да тірзис горшлун вӧснаыс.
Сэсся турун пытшкысь тыдовтчис сьӧд ёсь синъяса кузьмӧс чужӧм.
Бӧръявылыс петкӧдчис пемӧслӧн визя куыс.
Кустъяс пиысь петіс ичӧтик барсук.
Сійӧ лэптіс лапасӧ да сюся видзӧдліс ме вылӧ.
Сэсся зывӧктӧмӧн чушнитіс да вӧчис ӧти воськов картупель дінӧ.
Сійӧ жаритчис да дзожгис, пуӧм вӧснаыс резсис госыс.
Ме кӧсйи горӧдны ичӧтик пемӧслы, мый сійӧ сотчас, но ме сёрми: барсук чеччыштіс скӧвӧрӧда дінӧ да сюйис сэтчӧ нырсӧ...
Кутіс кывны чишкасьӧм дук.
Барсук чилӧстіс да, лёк горшӧн горзӧмӧн, бӧр уськӧдчис турун пӧвстӧ.
Сійӧ котӧртіс да горзіс вӧртырнас, чегъяліс кустъяссӧ да сьӧласис скӧрысла да доймӧм вӧснаыс.
Ты вылын и вӧрын ставыс шызис.
Кадтӧг горӧдісны повзьӧм лягушаяс, полошитчисны лэбачьяс, да дзик берег дорас, быттьӧ пушкаысь лыйис, кучкис пудъя сир.
Асывнас детинка садьмӧдіс менӧ да висьталіс, мый сійӧ дзик ӧні аддзылӧма, кыдз бурдӧдіс барсукыс сотчӧм нырсӧ.
Ме эг эскы.
Ме пукси бипур дорӧ да унзільпырысь кывзі лэбачьяслысь асъя сьылӧмнысӧ.
Кӧнкӧ ылын шутьлялісны еджыд бӧжа куликъяс, гречкисны уткаяс, кос нюръяс вылын клювзісны турияс, ньӧжйӧник кургисны гулюяс.
Меным эз вӧв окота вӧрзьӧдчыны.
Детинка кыскис менӧ киӧд.
Сылы лоис забеднӧ.
Сійӧ кӧсйис докажитны, мый эз пӧръяв.
Сійӧ нуӧдіс менӧ ветлыны да видзӧдлыны, кыдзи бурдӧдчӧ барсук.
Ме неокотапырысь сӧгласитчи.
Ми видзчысьӧмӧн писькӧдчим вӧр тілльӧ, и тшӧкыд тусяпу кустъяс пытшкысь ме аддзи сісьмӧм пожӧм мыр.
Сысянь кыліс тшак да йод дук.
Мыр дорас, миянлы мышкӧн, сулаліс барсук.
Сійӧ гудйыштӧма мырсӧ да сюйӧма шӧрас, уль да кӧдзыд сісь торпыригас, ассьыс сотчӧм нырсӧ.
Сійӧ сулаліс вӧрзьытӧг да кӧдзӧдіс сотчӧм нырсӧ, а сы гӧгӧр котраліс да чушъяліс мӧд ичӧтик барсук.
Сійӧ майшасис да нырнас тойліс миян барсуклы кынӧмас.
Миян барсук эргис сы вылӧ да чужъясис пушыд бӧр лапаяснас.
Сэсся сійӧ пуксис да бӧрддзис.
Сійӧ видзӧдіс миян вылӧ синва тыра гӧгрӧс синъяснас, лӧвтіс да нюліс сарӧга кывнас висян нырсӧ.
Сійӧ быттьӧ корис отсавны, но ми эг вермӧй сетны сылы некутшӧм отсӧг.
А во мысти тайӧ ты берег дорас меным паныд веськаліс барсук, кодлӧн ныр вылас вӧлі бурдӧм рана туй.
Сійӧ пукаліс ва дорас да зілис кутны лапанас жӧч моз троньӧдчысь юрсигусьясӧс.
Ме ӧвтышті сылы киӧн, но сійӧ скӧра несйис меладорӧ да дзебсис пув коръяс пӧвстӧ.
Та бӧрын ме сійӧс сэсся эг аддзыв.
Козин
Кор матысмыліс ар, пыр пансьывлісны сёрнияс сы йылысь, мый вӧр-ваын унатор лӧсьӧдӧма абу сідз, кыдз эськӧ колӧ вӧлі миянлы.
Тӧв миян кузь, кыссьӧ дыр, гожӧмыс тӧв дорысь ёна дженьыдджык, а ар кольӧ вывті ӧдйӧ да кажитчӧ ӧшинь сайті дулымтысь зарни лэбачӧн.
Миянлысь сёрнинымӧс радейтліс кывзыны вӧр дӧзьӧритысьлӧн внукыс, ар дас вита детинка, Ваня Малявин.
Сійӧ тшӧкыда волывліс миян сиктӧ пӧльыслӧн Урженскӧй тыдорса стӧрӧжкаысь да вайлывліс либӧ гоб тыра кӧрзина, либӧ пож пув, а то и котӧртлывліс прӧста сідз — гӧститыштны миянын, кывзыштны сёрни да лыддьыштны «Му гӧгӧр» журнал.
Тайӧ журналыслӧн переплетайтӧм кыз небӧгъясыс туплясисны чуланын пелысъяскӧд, пӧнаръяскӧд да важ мазі позкӧд ӧтлаын.
Мазі позйыс вӧлі краситӧма клея еджыд краскаӧн.
Косьмӧм пу дінсьыс краскаыс гылалӧма ыджыд пластъясӧн, да гылалӧминса пусьыс кыліс важ воск дук.
Ӧтчыд Ваня вайис вужнас шедӧдӧм ичӧтик кыдз пу.
Вужъяс гӧгӧрыс пуктӧма уль нитш да гартыштӧма рӧгӧзаӧн.
— Тайӧ тіянлы, — шуис сійӧ да гӧрдӧдіс. — Козин.
Садитӧй сійӧс пу пельсаӧ да сувтӧдӧй шоныд жырйӧ — сійӧ тӧвбыд лоӧ веж.
— Мыйла тэ шедӧдін сійӧс, йӧюк? — юаліс Рувим.
— Ті жӧ шулінныд, мый гожӧмыс жаль, — вочавидзис Ваня. — Пӧль менӧ и вайӧдіс тӧлк вылӧ.
«Котӧртлы, шуӧ, мӧймуся сотчӧм вылӧ, сэні кык вося кыдзьяс турун моз быдмӧны, — прӧйдитны на костті он вермы.
Кодйы да ну Рум Исаевичлы (сідз пӧль шулывліс Рувимӧс).
Сійӧ тӧждысис гожӧм вӧсна, вот и лоӧ сылы кӧдзыд тӧв кежлӧ гожся паметь.
Дерт, веж кор вылӧ видзӧдлыны гажа, кор ывлаын мешӧкысь моз сапкӧ лым.
— Ме ог сӧмын гожӧмсӧ, ме ещӧ ёнджыка жалита арсӧ, — шуис Рувим да вӧрӧдыштіс кинас кыдз пулысь вӧсньыдик коръяссӧ.
Ми вайим сарайысь ящик, тыртім сійӧс муӧн да садитім сэтчӧ ичӧтик кыдз пусӧ.
Ящиксӧ сувтӧдім медъюгыд да медшоныд жырйӧ ӧшинь дінӧ, и лун мысти кыдз пулӧн нюкыльтчӧм увъясыс лыбисны, сійӧ ставнас лоис гажаджык, и весиг коръясыс сылӧн кутісны кышӧдчыны, кор жырйӧ павкнитліс тӧв да лёкысь клопйӧдлісны ӧдзӧсӧн.
Садйын овмӧдчис нин ар, но миян кыдзлӧн корйыс век на вӧлі веж, ловъя.
Пемдов пурпурӧн ӧзйисны клёнъяс, алӧйгӧрд рӧма лоис бересклет пу, беседка гӧгӧрын косьмыны пондіс дикӧй виноград.
Весиг кыдз пуяс вылын садйын кӧнсюрӧ мыччысисны виж пратьяс, быттьӧ шӧр арлыда мортлӧн медводдза дзор юрсияс.
Но комнатаса кыдз пу быттьӧ пыр томмис.
Ми эг казявлӧй сійӧ кельдӧмлысь некутшӧм пас.
Ӧтчыд войын медводдзаысь кынмис.
Кӧдзыдыс лолыштіс ӧшинь стеклӧяс вылӧ, да найӧ вазисны, керка вевтъяссӧ сійӧ киськаліс еджыд пужйӧн, дзуртіс и кок улын.
Быттьӧ сӧмын кодзувъяс ӧтнаныс радлісны медводдза кӧдзыдыслы да дзирдалісны ёна югыдджыка шоныд гожся войясын дорысь.
Тайӧ войнас ме садьми лӧсьыд, кузя нюжйӧдлан шыысь — пемыдас ворсіс пастуклӧн буксан.
Ӧшинь сайын муртса тӧдчис кыалӧн лӧзӧдӧм.
Ме пасьтаси да петі садйӧ.
Лэчыд сынӧдыс мыськыштіс чужӧмӧс кӧдзыд ваӧн — унмӧй пырысь-пыр вошис.
Век ёнджыка ӧзйис югдандорса кыа.
Асыввылын лӧзыс вежсис пӧжар тшын кодь гӧрдов рӧмыдӧн.
Тайӧ рӧмыдыс лоис век югыдджык, век сӧдзджык, сы пыр тыдалісны нин зарниа да алӧй кымӧръяслӧн ыліса мелі канмуяс.
Эз пӧльт некутшӧм тӧвру, но садйын корйыс век ӧтарӧ гылаліс.
Кыдз пуяс ӧти войӧн вижӧдісны дзик йылӧдзыс, и корйыс киссис на вылысь тшӧкыд да гажтӧм зэр моз.
Ме пыри жырйӧ: сэні вӧлі шоныд да унзіля.
Кельыд кыа югӧрӧн югдӧдӧм ичӧтик кыдз пу сулаліс пельсаын, да друг ме казялі — тайӧ вой чӧжнас сійӧ пӧшти ставнас вижӧдӧма, да лимон рӧма некымын кор куйлісны нин джоджын.
Керкапытшкӧсса шоныдыс эз отсав кыдз пулы.
Лун мысти сійӧ кушмис дзикӧдз, быттьӧ эз кӧсйы кольччыны аслас гырысьджык пӧдругаясысь, кодъяс шыблалісны корсӧ кӧдзыд вӧръясын, расъясын, арся зэръясысь васӧдмӧм паськыд кушинъясын.
Ваня Малявин, Рувим и ставным ми тайӧторсӧ аддзӧм мысти жугыльмим.
Ми велалім нин думайтны, мый тӧвся лымъялан лунъясӧ кыдз пу кутас вежӧдны комнатаын, кодӧс югдӧдӧ еджыд шонді да гажаа ломтысян пачын гӧрд, ыпъялан би.
Гожӧм йылысь медбӧръя казьтылӧм эз ло.
Тӧдса лесничӧй шпыньмуніс, кор ми висьталім сылы, кыдзи кӧсйим дорйыны кыдз пуыслысь веж коръяссӧ.
— Тайӧ закон, — шуис сійӧ. — вӧр-валӧн закон.
Пуясыс кӧ тӧв кежлас корнысӧ эз шыбитлыны, найӧ эськӧ пӧгибнитісны унатор вӧсна — и сьӧкыд туктаяс вӧсна, кодъяс ӧшйисны эськӧ коръяс вылас да чегъялісны медкыз увъяссӧ, и сы вӧсна, мый ар кежлӧ коръясаныс чукӧрмӧны уна лёк совъяс, да, бӧръявылас, сы вӧсна, мый коръясыс кутісны эськӧ и тӧв шӧрын пакмӧдны ва, а кын муыс оз сет васӧ вужъясыслы, и пуыс, дерт, кулас тӧвся косдырйӧ, ва тырмытӧмысь.
А Митрей дед, кодӧс нимтісны «Дас прӧчентӧн», кор кывліс кыдз пу йылысь тайӧ ичӧтик вӧвлӧмторсӧ, висьталіс ас ногыс.
— Тэ, муса, — шуис сійӧ Рувимлы, — ов ме мында, да сэки и вензьы.
Тэ вот пыр вензян мекӧд, а тыдалӧ, мый гӧгӧр мӧвпыштны тэныд кадыс абу на тырмымӧн.
Миянлы, пӧрысьяслы, мӧвпавнысӧ скоднӧджык, миян тӧждысьӧмыс этшаджык — вот и арталам, му вылас коді мый дінӧ лӧсялӧ да кутшӧм сылы гӧгӧрвоӧдӧм.
Босьтам кӧть тайӧ кыдзсӧ.
Тэ меным лесничӧй йылысь эн висьтавлы, ме водзвыв тӧда ставсӧ, мый сійӧ шуас.
Лесничӧй — мудер мужик, сійӧ, кор олӧма Москваын, шуӧны, аслыс сёянсӧ электрическӧй токӧн пулӧма.
Вермас тайӧ лоны али оз?
— Вермас, — вочавидзис Рувим.
— Вермас, вермас! — нерис сійӧс пӧль. — А тэ сійӧ электрическӧй токсӧ аддзылін?
Кыдз нӧ тэ вермин аддзывны, кор сійӧ оз тыдав, сынӧд кодь жӧ?
Тэ кыдз пу йылысь кывзы.
Йӧз костын эм ёртасьӧм али абу?
Дерт жӧ, эм.
А йӧз вышитчӧны.
Чайтӧны, мый ёртасьӧмыс сӧмын налы сетӧма, ышнясьӧны быд ловъя лов водзын.
А ёртасьӧмыс — сійӧ, вокӧ, гӧгӧр эм, кытчӧ кӧть видзӧдлан.
Мый нин шуны, а мӧс мӧскӧд ёртасьӧ, пинькай пинькайкӧд.
Ви ай туриӧс, сэк энь туриыс косьмас, синванас ойдас, аслыс места оз аддзы.
Колӧ лоны, и быдмӧглӧн, и пулӧн сідзжӧ мукӧддырйи ёртасьӧм овлӧ.
Кыдз нӧ тэнад кыдз пулы корсӧ не шыбитны, кор вӧръясас сылӧн пӧдругаясыс корсӧ шыбитісны?
Кутшӧм синъясӧн сійӧ тулыснас на вылӧ видзӧдлас, мый шуас, кор найӧ тӧвнас мучитчисны, а сійӧ шонтысис пач дорын, шоныдінын, пӧт да сӧстӧм?
Колӧ жӧ сӧвесть тӧдны.
— Но, та йылысь тэ, пӧль, сӧрыштін, — шуис Рувим. — Тэкӧд ӧти кывйӧ он во.
Пӧль кутіс китсьыны.
— Слабмин? — юаліс сійӧ лэчыда. — Сетчан?
Тэ мекӧд эн вензьы — весьшӧрӧ удж.
Пӧль муніс, бедьнас тотшӧдігтырйи, зэв долыд, чорыда эскӧмӧн, мый тайӧ вензьӧмас сійӧ вермис миянӧс ставнымӧс да тшӧтш и лесничӧйӧс.
Кыдз пусӧ ми садитім садйӧ забор дінӧ, а сылысь вижӧдӧм коръяссӧ косьтім «Му гӧгӧр» журнал листъяс костын.
Тадзи помасис миян босьтчылӧм видзны тӧлын гожӧм йылысь казьтылӧм.
Гожӧмкӧд прӧщайтчӧм
Некымын лун чӧж дугдывтӧг шливгис кӧдзыд зэр.
Садйын шувгис уль руа тӧв.
Нёль час лунын ми ломзьӧдлім нин каросина лампаяс, и миянлы кажитчис, мый гожӧмыс помасис пыр кежлӧ, и муыс мунӧ век ылӧджык и ылӧджык сук руяс пӧвстӧ, гажтӧм пемыдӧ да кӧдзыдӧ.
Вӧлі ноябр пом — сиктын медгажтӧм кад.
Кань лун-лун узис, важ креслӧ вылын куткыртчӧмӧн, да унйывсьыс дрӧгнитлывліс, кор пемыд войтваыс швачнитлывліс ӧшиньӧ.
Туйяс нильзисны.
Ю кузя кывтіс вижов быг, коді вӧлі взбивайтӧм кольк еджыд кодь.
Медбӧръя лэбачьяс дзебсисны керка вевтъяс улӧ, и миянӧ вежонысь дырджык нин некод эз волы — ни Митрей пӧль, ни Ваня Малявин, ни лесничӧй.
Медлӧсьыд вӧлі рытъясын.
Ми ломтывлім пачьяс.
Тратшкакыліс би, гӧрд югӧръяс тіралісны пу стенъяс вылын да важ гравюра вылын — художник Брюллов портрет вылын.
Креслӧ мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн сійӧ видзӧдіс миян вылӧ, да кажитчис, мый сійӧ миян моз жӧ, восьтӧм небӧгсӧ бокӧ вештӧмӧн, мӧвпалӧ лыддьӧмтор йывсьыс да кывзысьӧ керка вевт вылӧ зэр киссьӧм шыӧ.
Югыда ломалісны лампаяс да помтӧг сьыліс ассьыс прӧстӧй сьыланкывсӧ ыргӧн инвалид-самӧвар.
Мыйӧн сійӧс пыртлісны жырйӧ, сэні пыр жӧ лоліс лӧсьыд, гажа — гашкӧ, сы вӧсна, мый ӧшинь стеклӧяс руасьлісны да сэк оз вӧлі тыдав ӧтка кыдз пу увйыс, коді лун и вой тотшӧдчис ӧшиньӧ.
Чай юӧм бӧрын ми пуксявлім пач бердӧ да лыддьысим.
Татшӧм рытъясӧ медлӧсьыд вӧлі лыддьыны Чарлз Диккенслысь зэв кузь да сьӧлӧм вӧрзьӧдан романъяс либӧ листавны важ воясся «Нива» да «Дженьыда син гажӧданторъяс йылысь» журналъяслысь кыз томъяс.
Войясын тшӧкыда бӧрдлывліс унйывсьыс ичӧтик рыжӧй такса-пон Фунтик.
Ковмыліс чеччыны да шебравны сійӧс шоныд вурун рузумӧн.
Фунтик аттьӧавліс унзільпырысь, ньӧжйӧник нюліс кияс да ышловзьӧм бӧрын унмовсьліс.
Пемыдыс стен саяс шумитіс зэр шливгӧмӧн да тӧв швучйӧдлӧмӧн, и страшнӧ вӧлі мӧвпыштны сійӧ йӧз йылысь, кодъясӧс тайӧ лёк войыс, гашкӧ, суис сап пемыд вӧрын.
Ӧтчыд войнас ме садьми аслыснога ачымӧс кылӧмысь.
Меным кажитчис, мый ме пельтӧмми.
Ме куйлі куньса синъясӧн, дыр кывзыси да сэсся гӧгӧрвои, мый эз менам пель тупкысь, а прӧста керка стен саяс лои вӧвлытӧм лӧнь.
Татшӧм чӧвлунсӧ шуӧны «кулӧмӧн».
Куліс зэр, куліс тӧв, куліс шувгысь, беспокойнӧй сад.
Сӧмын кыліс каньлӧн чушйӧдлӧмӧн узьӧмыс.
Ме восьті синъясӧс.
Жырйыс вӧлі тырӧма еджыд, шыльыд югыдӧн.
Ме чеччи да матыстчи ӧшинь дорӧ — стеклӧ сайын ставыс вевттьысьӧма лымйӧн, гӧгӧр шы ни тӧв.
Руа енэжын юр бергӧдчан вылнаын сулаліс ӧтка тӧлысь, да сы гӧгӧр пӧртмасис вижов кытш.
Кор нӧ усьӧма медводдза лымйыс?
Ме матыстчи стенын ӧшалан часі дінӧ.
Вӧлі сэтшӧм югыд, мый бура тыдалісны сьӧд стрелкаясыс.
Найӧ петкӧдлісны кык час.
Ме унмовси вой шӧр кадын.
Артмӧ, мый кык час чӧжӧн татшӧм вӧвлытӧма вежсьӧма муыс, кык часся дженьыдик кадӧн кӧдзыдыс вевъялӧма кӧлдуйтны муяс, вӧръяс и садъяс.
Ӧшинь пыр ме аддзи, кыдзи ыджыд руд лэбач пуксис садса клён ветка вылӧ.
Сійӧ лайкмуніс, сы вылысь киссис лым.
Лэбач ньӧжйӧник кыпӧдчис да лэбзис, а лымйыс век гылаліс, быттьӧ ёлка вылысь киссис стекляннӧй зэр.
Сэсся бара ставыс лӧнис.
Садьмис Рувим.
Сійӧ дыр видзӧдіс ӧшиньӧд, ышловзис да шуис:
— Медводдза лымйыс зэв ёна лӧсялӧ муыслы.
Муыс вӧлі вӧччӧма да лоӧма быттьӧ яндысьысь невестаӧн.
А асывнас гӧгӧр ставыс дзуртіс: кынмӧм туйясыс, кильчӧ вылӧ гылалӧм коръясыс, лым улысь чурвидзысь петшӧрлӧн сьӧд заясыс.
Чай юигкежлӧ локтіс гӧститны Митрей пӧль да чолӧмаліс медводдза туйӧн.
— Вот и мыссис муыс лым ваӧн эзысь ворйысь, — шуис сійӧ.
— Кытысь тэ босьтін, Митрей, татшӧм кывъяссӧ? — юаліс Рувим.
— Абу ӧмӧй збыль? — шпыньмуніс пӧль. — Менам мам покойнича висьтавліс, мый коркӧ зэв нин важӧн мича нывъяс мыссьывлӧмаӧсь эзысь кувшинысь медводдза лымйӧн да сы вӧсна некор найӧ абу мисьтӧммылӧмны.
Тайӧ, муса, вӧлі Петр сарӧдз на, кор ещӧ татчӧс вӧръясын купечьясӧс рӧзӧритлывлісны рӧзбойникъяс.
Сьӧкыд вӧлі пукавны гортын медводдза тӧвся лунӧ.
Ми мунім вӧрса тыяс дінӧ.
Пӧль колльӧдіс миянӧс вӧр дорӧдз.
Сылы зэв жӧ окота вӧлі ветлыны тыяс вылӧ, но «эз лэдз лыясас юкалӧмыс».
Вӧрын вӧлі кыпыд, югыд да лӧнь.
Луныс быттьӧ ойбырасис.
Кымӧра джуджыд енэжсянь шочиника усисны ӧтка лымчиръяс.
Ми ньӧжйӧник лолалім на вылӧ, и найӧ пӧрлісны сӧдз ва войтъясӧ, сэсся гудырмылісны, кынмисны да, бисер моз, исковтлісны му вылӧ.
Ми довъялім вӧрӧд рӧмдытӧдзыс, кытшовтім тӧдса инъяс.
Жоньяс пошкыртчӧмӧн пукалісны лымйӧн вевттьысьӧм пелысь пуяс вылын.
Ми нетшыштім кӧдзыдӧн кынтӧм кымынкӧ пелысь роз — тайӧ вӧлі медбӧръя казьтылӧм гожӧм йылысь, ар йылысь.
Ичӧтик ты вылын — сійӧс шулісны Ларин прудйӧн — пыр уна плавъявліс ванявда.
Ӧні ваыс тыын вӧлі зэв сьӧд, но сӧдз, — тӧв кежлас став ванявдаыс вӧйтчӧма ты пыдӧсӧ.
Берег дорас кынмӧма стеклӧ кодь йи визь.
Йиыс вӧлі сэтшӧм вӧсни, мый весиг матысянь сійӧс вӧлі сьӧкыд казявны.
Ме аддзи берегдорса васьыс кельчияслысь кельӧб да шыбиті наӧ ичӧтик изйӧн.
Изйыс усис йи вылас, йиыс трачнитіс, мыкъяс югйыштісны сьӧмнаныс да тювкнитісны ва пыдӧсас, а йи вылын шыбитӧм изйысь колисны еджыд потасъяс.
Сӧмын та серти ми и гӧгӧрвоим, мый берегдорыс ӧткымынлаті кынмӧма нин.
Ми йиторъяссӧ чегъялім киӧн.
Найӧ трачкакылісны да чуньясӧ наысь колис ӧтсора лым да пув дук.
Кӧнсюрӧ кушинъясын жбыркнитлісны да нора чипсісны лэбачьяс.
Юр весьтын енэжыс вӧлі зэв югыд, еджыд, а вӧртасланьыс пемдіс, и сылӧн рӧмыс сэк муніс свинеч вылӧ.
Сысянь ньӧжйӧ локтісны лым кымӧръяс.
Вӧрын лоис пыр рӧмыдджык, пыр лӧньджык, и бӧръявылыс кутіс усьны сук лым.
Сійӧ сыліс тыса сьӧд ваас, гильӧдіс чужӧмъяснымӧс, вевттис вӧрсӧ руд тшынӧн.
Тӧв заводитіс ыджыдавны му вылын, но ми тӧдім, мый небыд лым улысь, сійӧс кӧ кодъян киясӧн, позьӧ на аддзыны вӧрса свежӧй дзоридзьясӧс.
Тӧдім, мый пачьясын пыр кутас трачкакывны би, мый пыстаяс кольччисны тӧвйыны миянкӧд, и тӧлыс миянлы кажитчис сэтшӧм жӧ мичаӧн, кыдз и гожӧмыс.
{П. Павленко (комиӧдіс С. Ф. Тимушев да Н. А. Улитин) @ Шуд @ беллетристика @ П. Павленко. Шуд @ 1950 @}
Павленко.
Шуд.
Медводдза юкӧн
Медводдза глава
«Муса друг!
Александра Ивановна Горевасянь ме пӧлучиті письмӧ.
Со некымын стрӧка тэ йылысь.
«Тӧданныд-ӧ Ті, кӧні Воропаев?
Сійӧ вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, да эвакуируйтісны тылӧ.
Висьталӧны, сійӧс лэдзӧмаӧсь бессрочнӧйӧ, сӧмын ми сідзи нинӧм огӧ и тӧдӧй.
Сійӧ ставнымӧс миянӧс вунӧдіс.
Тӧдмаланныд кӧ, кӧні сійӧ да мый сыкӧд, пыр жӧ гижыштӧй меным.
Менам полевӧй почталӧн номерыс важыс».
Письмӧсӧ Воропаев чабраліс да шыбитіс борт сайӧ.
Пароход матысмӧ нин мол дорӧ.
Рытъяммис.
Гӧраяс вӧліны нин вуджӧрын.
Лӧз рӧмлӧн став оттенокъясӧн лӧстасьӧмӧн, найӧ быттьӧ серпас ӧшалісны кар весьтын, дзик жӧ улӧ личкысьӧм сьӧд сук кымӧръяс кодьӧсь.
Каргӧгӧрса садъяслӧн рудов массивъяс кажитчисны гӧра сёртас пыранінын муткырасьысь руӧн, а гӧра бокъясын кымӧръяслӧн резкӧй вуджӧръясыс — паськыд, пемыд кырӧмъясӧн.
Ичӧтик бухталӧн эмаль ваыс отражайтіс ас веркӧсас и лӧзов гӧра чукӧрсӧ, и енэжлысь мелі рӧмсӧ, и ещӧ мыйкӧ джуджыдӧс, сӧстӧмӧс да мичаӧс, коді тыдавтӧг видзӧдіс саридзӧ вылісянь, — гашкӧ, музыкаӧс, коді кыліс ылі керкаяссянь, гашкӧ, вӧрлысь дуксӧ, коді душнӧя лэччис ва веркӧс вылӧ, либӧ радио пыр сьылысь нывбабалысь паськыд да ён гӧлӧссӧ, коді сэтшӧм вӧльнӧя юраліс му да саридз весьтын да вӧлі пейзажлы сэтшӧм рӧдвужаӧн, мый, кажитчис, принадлежитӧ существолы, коді олӧ кӧнкӧ тані, гӧраяс костас.
Ылысянь на, мыйӧн сӧмын пароходыс заводитіс видзчысьӧмӧн пырны бухтаӧ, Воропаев аддзис шогмытӧм вадор улича, жуглӧм саридзвыв вокзал да бомбаясӧн гӧрӧм мол.
Сійӧ кӧсйытӧг чукыртчыліс — сьӧкыд дой эз нин ӧтчыд ёнтыштлы сылысь сьӧлӧмсӧ и Сталинградын, и Киевын, быдлаын, кӧні сійӧ аддзыліс немечлысь туйсӧ.
Мол да набережнӧй, кӧні войнаӧдз Одессасянь либӧ Батумиысь теплоход воигкежлӧ чукӧртчывлісны ызгысь да гажа йӧз чукӧръяс да кывліс этшавылӧ квайт кыв вылын сёрни, вӧліны чӧлӧсь.
Шумнӧй «поплавокъяс» местаын чурвидзисны розьӧсь ракушечникысь вӧчӧм некымын немецкӧй дот.
Берег дорын туплясисны десантнӧй баржа торпыригъяс.
«Оз ков вӧлі татчӧ локны», — шога думыштіс Воропаев, тӧждысьӧмӧн бӧрйӧдліг, кытчӧ эськӧ, збыльысь, сійӧ сувтас да мыйсянь заводитчасны сылӧн медводдза воськовъясыс тайӧ джынвыйӧ ловъя карас, коді дзик нин абу ас кодьыс лоӧма.
— Кулӧм кар, — бергӧдчис сылань капитан, коді берегсӧ видзӧдіс выльӧн аддзӧм гаваньӧс моз, да ӧвтыштіс кинас.
Воропаев копыртчис капитанскӧй мостиксянь.
Морт сё ветымын пассажиръяс, Кубаньысь выльлаӧ овмӧдчысьяс, лёкысь горзігтыр да тойласигтыр, волнуйтчисны трап дорын.
Трюмъясысь выгружайтісны мӧсъясӧс.
Подъёмнӧй кранъяслӧн тросъяс вылын сынӧдас тешкодя довъялігтыр, найӧ полӧмӧн ымзісны.
Вылӧдз лэпталӧм юбкаяса казачкаяс котралісны мол кузя, уна пӧлӧс гӧлӧсъясӧн лӧньӧдісны повзьӧм скӧтӧс, кӧрталӧм мешӧкъясын кыскалісны порсьпиянӧс, наберушкаясын — курӧгъясӧс, кияс выланыс качлӧдлісны саридзса лайкйӧдлӧмысь кольмӧм челядьӧс либӧ, мужикъяс серам шы улӧ, видзчысяна петкӧдлісны паськыд лапъяса фикусъяс тыра вазонъяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь код тӧдас мыйла.
— Мыйӧн нӧ тані лёк? — полігтырйи гӧраяс да море вылӧ видзӧдіг сёрнитіс олӧма казак, том нывбаба дінӧ, тыдалӧ, моньыс дінӧ, шыӧдчӧмӧн. — Бабаыдлы паччӧрын лёк, кор пачыс джуджыд...
А тані, видзӧд, ывлаас декабрь, а кажитчӧ быттьӧ май...
Нывбабаӧс тайӧ эз бурӧд.
Сійӧ ыджыда лолыштіс ныр пырыс, дась вӧлі бӧрддзыны.
— Таманскӧйяс, старостеблиевскӧйяс, славянскӧйяс!..
Регистрируйтчыны!..
Инвалидъяс, Стойко дорӧ!..
Салдаткаяс, татчӧ!..
— Эй, Степаныч! — мол вывсянь горӧдісны стариклы. — Тэ нӧ мый!..
И сійӧ кутіс ноксьыны, довкйӧдліс юрнас да, матігӧгӧрсаяс вылӧ полӧмӧн видзӧдлывліг, заводитіс лэччыны трап кузя.
— Робинзонъяс, мамнысӧ налысь бӧжӧдныс! — шуис капитан. — И кутшӧм чӧрт найӧс нуӧ.
Ті нӧ мый, тайӧяскӧд жӧ, полковник ёрт? — юаліс сійӧ.
— Абу, ме ас кежысь, — кызӧмсорӧн вочавидзис Воропаев, но эз помав, мыйла сійӧ збыльысьсӧ воис татчӧ.
Висьтавны, мый госпитальсянь воис дыр кадся отпускӧ пӧлучитны кыдзкӧ керкатор, кажитчис лӧсьыдтӧмӧн, кӧть сыкоддемъясыс, кӧстыляясыс, ранитчӧмысь сетӧм зарни да гӧрд нашивкаяса йӧзыс, пароход вылын, кыдзи сійӧ казяліс тӧрыт на, вӧліны некымын морт.
— Асьныд татысь? — юаліс капитан.
— Татчӧс кодь — мездысьӧм могысь вочавидзис Воропаев.
— Но, сідзкӧ мед но, сідзкӧ нинӧм.
А то тані олӧм ӧмӧй?
Да ті энӧ тэрмасьӧй берегас петны, — шуис сійӧ, кор казяліс, мый Воропаев кӧсйӧ нин мостик вывсьыс лэччыны. — Конйыштасны кок йывсьыныд да таляласны.
Ме видзӧда да, буракӧ, кокнытӧ неважӧн воштӧмныд.
Абу на протез дінас велалӧмныд...
И мыйла, юавсьӧ, локтӧны, мыйся сэтшӧм вылинӧ овмӧдӧм, мый ради?
Тані лишнӧй кӧрт тув он аддзы, ставсӧ война босьтіс, а найӧ — тайӧс налы сет, эсійӧс пукты...
Тӧв кежлӧ пышъяласны, ме тіянлы шуа.
Позьӧ ӧмӧй лӧсьӧдны олӧм куш изъяс вылын?
Тайӧ жӧ йӧйталӧм!
Ерунда!..
Чиганитчӧм кутшӧмкӧ!
Капитанӧс кывзытӧг, шуйга кинас кӧстыль вылас мыджсьӧмӧн, а веськыднас тасӧ кутчысьӧмӧн, Воропаев заводитіс видзчысьӧмӧн лэччыны мостик вылысь.
Матрос отсаліс сылы трап кузя лэччӧдны чемодансӧ да нопсӧ, и Воропаев радпырысь кыліс кок увсьыс му.
Нимкодя бергӧдчис юр.
Кызышталігтыр Воропаев ньӧжйӧник мӧдӧдчис карлань.
Мол вылын и площадь вылын, саридзса вокзал киссьӧм стрӧйбаяс дорын, кӧні войнаӧдз вӧлі Союзтранслӧн контора да пыр вӧлі зэв йӧза, — ӧні тані дзик йӧзтӧм.
Вадор улич воссис овтӧм киссьӧм керкаясӧн.
Кар вешйӧма бокӧ, ылӧджык саридзысь.
Партия комитетын, кӧні вӧлі сідзжӧ зэв лӧнь, тыртӧм да важмӧм, но коркӧ зэв мича комнатаясын, кӧні пызанъяс вылын вӧліны дзузганъяс, ёна зэв чуймисны, кор кылісны, мый висьысь да кок пӧла полковник воӧма шойччыны, но эз путёвка кузя, тайӧ эськӧ вӧлі джын беда, сы вӧсна мый ӧти либӧ кык санаторий уджалісны нин, — а прӧстӧ сідз, ас кежас, ӧткӧн, надейтчӧмӧн пӧлучитны татысь арендаӧ ичӧтик керка да овны, кыдзи удайтчас.
И тӧдӧмысь, тайӧ ӧтувъя шензьӧмыслы Воропаев вӧлі обязан сыӧн, мый сы йылысь пыр жӧ доложитісны Райкомса секретар Корытовлы.
Корытов, приёмнӧйӧ видзӧдлӧм бӧрын, босьтіс Воропаевӧс киӧдыс, нуӧдіс аслас кабинетӧ, пуксьӧдіс креслӧӧ да эскытӧг видзӧдліс сылы синмас, сэсся вӧлисти лыддис локтӧм мортлысь документъяссӧ.
Корытовлӧн вижов да чукырӧсь чужӧмыс вӧлі висьлӧс, и видзӧдӧмас, кодӧн сійӧ встретитіс аслыссяма воысьӧс, тӧдчис чуймӧм, пӧшти тревога.
Чужӧмыс эз кажитчы симпатичнӧйӧн.
Руш, омӧля вежласяна чужӧмыс медводдза аддзӧмсянь жӧ эз во сьӧлӧм вылад.
— Он-ӧ нин ті менӧ жуликӧн лыддьӧй?
Секретар кыпӧдіс синкымъяссӧ, эз вочавидз.
— Веськыда кӧ висьтавны, татшӧмыс ме ордын ті первой, — шуис сійӧ, кор лыддис Воропаевлысь став бумагаяссӧ некымынысь. — Мыйсянь нӧ заводитан, полковник? — ыштіс тӧдмавны сійӧ да аслыс жӧ и вочавидзис, быттьӧ эз и казявлы Воропаевлысь шӧйӧвошӧмсӧ. — Медводз тэныд эськӧ колӧ вӧлі аддзыны узянін.
Ӧтик!
Сэсся сёйыштны.
Мӧд!
Но тайӧс нин, другӧ, не талун.
Пӧсь сёян ми сёйлам луннас сӧмын ӧтчыд.
Тэ, сідзкӧ, татчӧс местаяссӧ тӧдан бура? — И вочакывсӧ бара эз виччысь. — Но, вот ӧні ачыд и бӧрйы, мый аслад лолыдлы колӧ.
Уджавны кӧсъян али пенсия вылын кутан пукавны?
Юасигас секретарь видзӧдіс Воропаев вылӧ бугжыля да эскытӧг, и синъясас и став мыгӧрас сылӧн тыдаліс явӧ полӧм лӧсьыдтӧм дзугӧмъясысь, кодъяс быть лоанаӧсь тайӧ туйтӧм полковникыскӧд, коді воис шойччыны война помасьтӧдзыс на да метитӧ керка да сад вылӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі, этша вылӧ, куимысь Сӧветскӧй Союзса Герой.
А ачыс Корытовыс оліс стеклӧястӧм квартираын.
— Кывзы менсьым висьталӧмӧс, Корытов ёрт, — секретарскӧй киясысь ассьыс бумагаяссӧ видзчысьӧмӧн босьталігмоз шуис Воропаев. — Висьтала тэныд сразу, ме, тыдалӧ, йӧйталі, мый вои.
Тайӧс ме аддза.
Но босьтчыла овмӧдчыны сідзи, медым не ӧшавны тэ вылын.
— Ме вылын тэ ӧшавны он кут, ме ӧти здукӧн тайӧс бырӧда. — эскӧдана, кедзовтан гӧлӧсӧн торкис секретар, — а, медшӧрыс, ӧшав кӧть эн, а тӧлкыс сыысь тэныд некутшӧм оз ло.
— Гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа.
Сідзкӧ, войдӧр ме видла корсьны аслым пельӧстор, а бӧрас пырала, сёрнитам удж йылысь.
— Прокурорӧн он кӧсйы лоны? — мыйкӧ аслыс мӧвпалігтыр юаліс Корытов. — А лекторскӧй делӧӧн тэнад кыдзи?
Удж, ачыд тӧдан, абу буса, ёна загружайтны ог кут, а век жӧ паёк, ӧти и мӧдтор...
Оформитчы лекторӧн.
Журина! — горӧдіс сійӧ тэрмасьӧмӧн. — Чукӧст кодӧскӧ кадръяс отделысь!..
Беда, телефонъяс абуӧсь.
Гӧлӧса связь, другӧ, кыдзи киӧн косясян бойын...
Кабинетӧ некод эз пыр, да Корытов сідз жӧ тэрмасьӧмӧн, кыдзи босьтіс Воропаевлысь бумагаяссӧ, гижасян пызан вылӧ паськӧдіс карлысь косясьлӧм да рӧма карандашъясӧн визьйӧдлӧм план.
— Верманныд бӧрйыны, — чуньнас печиктіс сійӧ карлӧн рытыв-лунвыв юкӧнӧ, нималана Чайнӧй холмӧ, коді орччӧн сулаліс важся озыр, удельнӧй имениеса парккӧд. — Либӧ со тані, — кинас сійӧ ӧвтыштіс асыв-лунвылӧ, шоссе пӧлӧн, кӧні заводитчисны зэв ыджыд винодельнӧй совхозлӧн винограднӧй плантацияяс, кодъяс костын вӧлі разӧдчӧмаӧсь асшӧръя посни дачаяс да негырысь шойччан керкаяс.
— Керкаяс, ачыд гӧгӧрвоан, жугласьӧмаӧсь, колӧ дзоньтавны, и кыдзи тэ справитчан тайӧ делӧнас, ме ог тӧд, отсавны тэныд нинӧмӧн, ачыд гӧгӧрвоан...
Вӧліны кӧ эськӧ менам йӧз, сэки ещӧ на сідз-тадз, а то менам, гӧгӧрвоан, некод абу...
Гажтӧм делӧ!
И, воропаевскӧй торъя юалӧмысь ылавлӧм бӧрын, кодӧс сійӧ тӧдӧмысь лыддис лӧсявтӧмӧн, Корытов тӧждысяна заводитіс висьтавлыны аслас районса делӧяс йылысь, да мудзӧм синъяслӧн майшасяна да эскытӧм выраженньӧа омӧльтчӧм чужӧмыс сылӧн тӧдчымӧн гажмис.
Сійӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, мый майшӧдліс асьсӧ сэтшӧм ёна, мый некутшӧм мӧдтор йылысь важӧн нин сійӧ эз вермыв мӧвпавны.
Мӧвпъясыс сылӧн гартчисны сӧмын олӧмлӧн сійӧ разрешитны позьтӧм сьӧкыд юалӧмъяс гӧгӧр, кодъясӧс бырӧдны сійӧ вӧлі должен медся матыса кадӧ.
Тупикысь петӧмсӧ сылысь виччысьтӧг шӧринсянь сӧлӧдісны нин сы вылӧ мукӧд делӧяс, кодъясӧс решитӧмыс зависитіс медводдзасӧ решитӧмысь (кодъясӧс эз на вӧв решитӧма), и опытыс серти сійӧ тӧдіс, мый талун-аски сы пельпомъяс вылӧ водасны ещӧ кутшӧмкӧ коймӧд, витӧд, дас кӧкъямысӧд мытшӧдъяс, кодъяс зависитӧны мӧд, нёльӧд да дас сизимӧд мытшӧдъяс бырӧдӧмысь, да гӧгӧрвоис, мый вештыны найӧс бокӧ ни сӧлӧдны кодлыкӧ мӧд вылӧ сійӧ эз имеит право.
И дӧзмӧмыс та вӧсна эз эновтлы сійӧс весиг вӧтӧн.
Сійӧ и узис пинясьӧмӧн либӧ кодкӧ вылӧ воӧмӧн.
Висьтавлігас Корытов бурмыштіс, кӧть сійӧторйыс, мый йылысь сійӧ висьталіс, дзик эз вӧв долыдторйӧн, но делӧыс буретш сыын, эскӧдіс сійӧ Воропаевӧс, мый став Черноморьеын абу мӧд район сэтшӧм тӧдчана перспективаясӧн, кыдзи сылӧн, Корытовлӧн районыс, да мый сӧмын кутшӧмкӧ дзик нинӧмторъяс торкӧны сылы, Корытовлы, дзикӧдз матысмыны тайӧ перспективаяс дінӧдзыс.
Тайӧ кадӧ тотшкӧдчытӧг воссьыштіс кабинетлӧн ӧдзӧс, да официанткалӧн еджыд курткаа, небыдик войлок шлёпанцыа косіник да неыджыд тушаа нывбаба пыртіс поднос вылын чай стӧкан да ичӧтик тарелка вылын яичнӧй порошокысь вӧчӧм омлет.
Сійӧ пырис да, бокӧвӧй мортӧс аддзӧм мысти, сувтіс, мисьтӧма видзӧдліс сы вылӧ.
Воропаев дзик пыр жӧ казяліс сылысь мисьтӧма видзӧдлӧмсӧ, и здук кежлӧ Воропаевлӧн шензян да нывбабалӧн ошкытӧма Воропаев вылӧ видзӧдан синъясыс паныдасисны, сэсся кыкнанныс смутитчисны.
Ассьыс сёрнисӧ водзӧ нуӧдігӧн, Корытов ӧвтыштіс кинас, медым нывбабаыс подноссӧ пуктіс гижасян пызан помӧ да, сёрнисӧ орӧдлытӧг, петкӧдліс сылы кык чунь, тайӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый корӧ и гӧстьыслы ужин.
Юрнас муртса довкнитӧмӧн нывбаба вочавидзис, мый мӧд ужиныс абу, да аслас стрӧг руд синъяснас индіс пельӧсын сулалысь шкаплань.
Корытов, сылысь видзӧдлӧмсӧ казялӧм мысти, тшӧктана бара ӧвтыштіс кинас да нывбабалы выльысь петкӧдліс кык чунь.
Сійӧ пыр на висьтавліс, мый районыс йӧзтӧм, а нывбаба, шытӧг тувччалӧмӧн, шкапысь перйис джынъялӧм вина бутылка да вӧсни кока кык ичӧтик стӧкан, — кутшӧмъясысь Иранын юӧны чай, а Грузияын сӧмын вина. — кыкнансӧ пуктіс пызан вылӧ да, стен бердӧ лэдзчыштӧмӧн, заводитіс виччысьны, кор помалас сёрнисӧ Корытов.
— Но, ӧтчыд пӧкӧритлӧм бӧрын, вӧр-ва, тэ гӧгӧрвоан, оз вермы кольччыны морт воздействиетӧг, — водзӧ нуӧдіс Корытов, стӧканъясӧ вина кисьтігтыр, омлетсӧ кык пельӧ вилкаӧн вундігмоз да Воропаевӧс кинас коригмоз, медым сійӧ юис да закуситыштіс.
Сійӧ, тыдалӧ, поліс дугдыны, медым Воропаев друг эз думышт мунны.
— Винограднӧй лозаыд — мӧс кодь жӧ.
Мӧскӧс вердны, другӧ, этша, сылы и мелілун на колӧ.
Тэ сійӧс частӧджык малав, и сійӧ тэныд литръясӧн вештысяс.
Лозаыд, тэ босьт тӧд вылад, дзик сідзи жӧ.
Ас кадӧ кӧ сійӧс он мудйы, он тшӧтшӧд, он пызйы — нинӧм он босьт.
И сортыс оз ло сэтшӧм, и тусьыс, гӧгӧрвоан, турипув гырся.
А главнӧйыс, комбайныд тані ӧти — кияс.
Ставсӧ колӧ вӧчны киӧн, Горох сар дырйи моз.
Воропаев, сюся кывзігас, некымынысь нин заводитліс копыртчыны да шедӧдны нопсьыс яй консерв банка, но Корытов быд раз сійӧс дугӧдліс пӧшти мырдӧн.
— Ва, ва абу!
Гажтӧм делӧ! — татчӧс олӧм условиеяс вылӧ пыр ёнджыка скӧралігтыр Корытов мудзлытӧг сёрнитіс водзӧ. — Тэ вот, муса друг, воин бурдӧдчыштны, тэныд ӧтитор — красота, гӧраяс, дзоридзьяс, саридз, а тайӧ — сӧмын краситӧм вомдор, мичмӧдӧм синкымъяс.
Збыльвылас жӧ положенньӧ — омӧльджыкыс оз овлы.
Воропаев синсӧ чӧвтліс стен бердӧ лэдзчысьӧм нывбаба вылӧ.
Сылӧн блед, но серпас сертиыс энергичнӧй да мыйӧнкӧ висьтавны вермытӧм мусаник чужӧмыс Корытов висьталӧм дінӧ вӧлі веськодь.
Нэмӧвӧйя казачкалӧн сьӧд да резкӧя тӧдчана синкымъяс увсяньыс лӧня видзӧдісны гӧсть вылӧ рудов синъясыс.
— Тэ ӧні гӧгӧрвоин менӧ?
Кывзы — ломтас абу, транспорт абу... районын вӧлі сюрсысь унджык машина, ӧні резинатӧм вит «трофейка».
Би абу.
Гажтӧм делӧ!
Корытовӧс кывзігӧн Воропаев вочасӧн кутіс гӧгӧрвоны, кутшӧм лӧсявтӧм, тешкодь да весиг ӧбиднӧй впечатленньӧ должен вӧлі вӧчны Корытов вылӧ нимӧдана коммунистлӧн ас могъяс кузя локтӧмыс, дерт эськӧ, сійӧ нёльысь ранитчылӧма, шуйга коктӧм да туберкулёза тыяса, но век жӧ унатор на вӧчны вермӧ, а та пыдди мечтайтӧ кутшӧмкӧ дурацкӧй хуторскӧй олӧм йылысь.
Сійӧ видзӧдліс скӧрмӧм чужӧма Корытов вылӧ, медым тӧдмавны, сылы-ӧ аслыс инмӧ секретарлӧн скӧралӧмыс, но, нинӧм решиттӧг, кыпӧдчис да заводитіс прӧщайтчыны.
Сы вылӧ шензьытӧг, мый гӧсьт мунӧ да сійӧс куттӧг, Корытов треситіс сылысь кисӧ, век на мыйкӧ ассьыс висьталігтыр.
Нывбаба торйӧдчис стен дорсьыс да поднос вылӧ чукӧртіс вина юан кык стӧкан, тасьті, мыйӧн вайліс омлет, да чигарка помъяс тыра пепельнича.
Став сёрнисьыс сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор, мый воӧм мортлы, кӧть сійӧ и орденъяса, гырысь чинъяса да сідзсӧ виднӧй мужчина, — сылы лоӧ сьӧкыд.
Сылӧн вижов воск кодь чужӧмыс, лӧзӧдӧм синдоръясыс да лӧсталан, быттьӧ пыр ыззьӧм синъясыс висьталісны, мый мортыс висьӧ, да висьӧ ёна.
Нывбаба ышловзис да шытӧг петіс комнатаысь.
Воропаев петігӧн Корытов горӧдіс:
— Лун куим мысти тэ быть выступит партактив водзын.
Мыйкӧ черкасовскӧй ӧтмунӧм йылысь.
Ладнӧ?
— А тэ сідзсӧ тшӧкыда йӧзсӧ чукӧртлывлан? — порог дорсянь юаліс Воропаев.
— Ог зэв тшӧкыда.
И некӧн, и некор, да и сёянӧн, тӧдан, гажтӧм делӧ.
Тайӧ, вокӧ, ловру вылад тӧдчӧ.
— Кыдзи нӧ.
Тайӧс ме ас серти кыла, — шуис Воропаев.
Корытов вынтӧма шевгӧдліс кияссӧ.
Приёмнӧйын (коркӧ, тыдалӧ, озыр особняклӧн гостинӧй) вӧлі пӧшти пемыд.
Дзузган чадитіс медбӧръя эбӧссьыс.
— Ті эськӧ кӧлуйнытӧ колинныд миянӧ, — шыасис кодкӧ пемыдас. — Ме игнала, некод оз гусяв.
— Коді тайӧ?
— Ме, Лена, — вочавидзис гӧлӧс, и Воропаев гӧгӧрвоис, мый тайӧ буретш ӧнтая нывбабаыс, коді вайліс ужин.
Чемодансӧ сы ордӧ кольӧмӧн, но сьӧрсьыс нопсӧ босьтӧмӧн, кӧні вӧлі кутшӧмсюрӧ сёянтор, Воропаев петіс особнякысь.
Вӧлі сэтшӧм пемыд, мый керкаясыс сӧльнитчисны сынӧдыскӧд.
Сійӧ сувтіс — синъяссӧ пемыдас велӧдӧм могысь.
Мусяньыс ӧвтіс уль руа шоныдӧн.
Кӧнкӧ ылын кылісны гӧлӧсъяс.
Тыдалӧ, портсянь локтісны выльлаӧ овмӧдчысьяс.
Рӧвнӧя бузгисны гыяс.
И тайӧ шыяс сертиыс Воропаев вермис тӧдмавны сӧмын сійӧс, мый саридзыс сысянь шуйгаланьын, а гӧлӧсъяс да, сідзкӧ, уличаыс — веськыдланьын.
Но вӧрзьӧдчыны сійӧ эз вермы, сы вӧсна мый эз гӧгӧрво, кӧні керкаясыс, а кӧні уличаыс.
Сылӧн югъялысь циферблата ручнӧй часі вылын вӧлі дас кык час гӧгӧр, югдытӧдз матӧ нёль час на.
Сійӧ эз тӧд, мый вӧчны.
— Ті нӧ мый, ылалінныд? — Леналӧн еджыд курткаыс вуджӧртіс сыкӧд орччӧн. — Кытчӧ тіянлы?
— Колхозӧ, — шуис сійӧ дзик медводдза кывсӧ, мый воис юрас. — Гашкӧ, ме сэні и узя.
Сылы кажитчис, мый Лена шензьӧмӧн топӧдліс пельпомъяссӧ, но, дерт, пемыдас сійӧ эз вермы тайӧс аддзыны.
— Меным сэтчаньӧ жӧ, мунамӧй, ме нуӧда, — шуис Лена.
Воропаев смела воськовтіс сыысь ылыстчан еджыд куртка чут бӧрся.
Аслас гын небыд туплияснас нывбаба муніс сэтшӧм шытӧг, мый Воропаев пӧшти эз кыв сійӧс ас бердсьыс, сӧмын лов шыыс сылӧн висьталіс, мый кодкӧ восьлалӧ орччӧн.
— Вайӧй меным кинытӧ, а то ті вуджӧр кодьӧсь, — нюмъёвтӧмӧн шуис Воропаев да кыліс негораа ӧлӧдӧм:
— Видзчысьӧй, энӧ доймӧй.
Фронт вылын ловъяӧн колинныд, а миянын кувмӧн авария верманныд пӧлучитны.
— Овлывлӧ.
Ньӧжйӧджык кутам мунны.
Менам лолӧй тырӧ.
Воча ки кутчысьӧмӧн найӧ ньӧжйӧник, быттьӧ гуляйтігӧн, кайисны аллея кодь тшӧкыд пуа да дука уличаті.
Эндӧм керкаяс шытӧг сулалісны ӧтар-мӧдарын.
Ӧвтіс уль руа важ сотчӧм кӧрӧн, да ни ӧти вӧрзьӧдчӧм, ни ӧти шы эз сетны ас йывсьыныс тӧдны пельлы, коді тайӧ вӧвлытӧм лӧняс сэтшӧма вӧлі ёсьтысьӧма.
— Весиг понъяс — и найӧ оз кывны, — шӧпнитіс Воропаев. — И найӧ мунӧмаӧсь.
— Кутанныд миянын овны? — юаліс Лена.
— Ковмас.
— Семьяӧн али ӧтнаныд?
— Семьяыс менам сизим арӧса ӧти пи.
Сы вӧсна и мӧвпышті лунвылӧ вуджӧм йылысь став тайӧ чепухасӧ.
— Висьӧдчӧ?
— Да, — неокотапырысь вочавидзис сійӧ, кылӧмӧн, мый интересыс, кодӧс сы дінӧ петкӧдлӧ тайӧ нывбабаыс, петӧ оз сьӧлӧмсяньыс, а ассьыс Корытовсӧ став йывсьыс аски жӧ юӧртны кӧсйӧмысь. — Жебиника ті тані оланныд.
Эсійӧ Корытовныд тіян... — Воропаевӧс заводитіс кызӧдны да сійӧ сувтіс, — колӧ шуны, оз во меным сьӧлӧм вылӧ сійӧ.
Сылысь кисӧ треситігтыр Лена торкис:
— Эз вермы сійӧ тіянӧс, полковник ёрт, ас ордас узьны лэдзны, но, эз вермы, эскӧй.
Ӧти ичӧтик жырйын — ачыс, гӧтырыс да кык детинка, узьлӧны мый вылын удайтчас.
— Да абу, чорыд сійӧ кутшӧмкӧ.
Мый нӧ, райкомас оз вӧлі позь узьтӧдны?
— Ньӧти сійӧ абу чорыд, — эскӧдана шуис нывбаба. — Да тіянлы ӧмӧй угодитан?
Локтӧны и локтӧны, сӧмын и кылан — вай да вай: сылы дача, сылы двореч, сылы — и ачыс оз тӧд мый...
А коді эськӧ юавліс, кыдзи ми олам!
Нянь сетӧны кык лун мысти коймӧдас, а сакар, гостор — ме нин на йылысь и вунӧді, а миян тшӧтш челядь, и тшӧтш...
Сійӧ ланьтіс, быттьӧкӧ поліс висьтавны кутшӧмкӧтор йылысь, кодӧс оз позь дӧверитны бокӧвӧйлы.
— Либӧ Сталинлы оз сідз докладывайтны, — шуис сійӧ коставлӧм мысти, да бара кажитчис, мый сійӧ топӧдліс пельпомъяснас, — либӧ ме, збыльысь, ог тӧд, мый татшӧмыс?
Век планъяс да планъяс, а ми, ловъя йӧзыс, кӧнӧсь?
Тыртісны тайӧ планъяснас миянӧс юр вывтіным.
— Тайӧ ті ассьыныд Корытовнытӧ аттьӧалӧй.
Бур киясын планыд — быть коланатор.
— Тіянлытӧ, кодъяслӧн некутшӧм план абу, лӧсьыд: дача босьтанныд, сы дорын сад, видзӧдан, куим яблоня — и найӧ, ен могысь, гожӧм чӧжӧн сюрсӧн-джынйӧн — кык сюрс сетасны.
Тіянлы позьӧ критикатӧ ёсьтыны.
— Ті нӧ мый чайтанныд, ме фруктыӧн вузасьны лӧсьӧдча?
— Быдӧн сідз вӧчӧны...
Воропаев нинӧм эз шу.
Нывбаба сёрнисӧ водзӧ эз нуӧд.
Важ садъясысь вывланьӧ крута кайӧм бӧрын улича лои югыдджык, паськыдджык.
Водзвыланыс югнитіс бипурлӧн муртса тыдыштан би.
— Ті, сідзкӧ, дӧвеч, — шыасис нывбаба. — Но, делӧсӧ позьӧ веськӧдны, — шуис сійӧ шмонитана иронияӧн. — Ӧні оз видзӧдны, мый пӧрысь, любӧйӧс вай.
Воропаевлы дӧсаднӧя бытшкыштіс сьӧлӧмас, мый «пӧрысь» кывсӧ нывбабаыс веськӧдіс сылы кыдз быттьӧ мыйкӧ быдӧнлы гӧгӧрвоанаӧс.
— А ті дӧва, абу верӧс сайынӧсь? — юаліс Воропаев юрас воысь медводдза ёсь кывйӧн сылы вочавидзны лӧсьӧдчигмоз, да кыліс, кыдзи нывбабалӧн ичӧтик, чорзьӧм, быттьӧ пыкталӧм чуньяса омӧлиник да вӧсни киыс дрӧгмуніс.
— Ог тӧд, — шуис сійӧ. — То ли дӧва, то ли эновтӧм.
Верӧсӧй Севастопольын вӧлі.
Куим во нин некутшӧм юӧр, ни сёрни.
Весиг «похоронкасӧ» и сійӧс эз мӧдӧдны.
Дыр мунісны ланьтӧмӧн.
— Со тіян колхозныд.
Быд бурсӧ!
Меным — мӧдарӧ, — кыліс сэсся Воропаев да туй ёртлӧн кокни киыс торъяліс сы дорысь.
Курткалӧн еджыд вуджӧрыс муніс веськыдвыв да вывлань.
— Аттьӧ тіянлы!
— Нинӧмысь, оз сулав...
Неыджыд площадь вылын, коді вӧлі кар помын да мыйлакӧ лыддисны нин сиктӧн, и магазинъяслӧн гурйыв восьса ӧдзӧсъясын, и тротуаръяс вылын, и улича шӧрын, тубрасъяс, сундукъяс, кӧрзинаяс вылын да веськыда му вылас пукалісны и куйлісны рытъя паракодӧн воӧм йӧз.
Тайӧ кӧсйытӧг артмӧм лагер ӧбликын тӧдчис кутшӧмкӧ беспӧрадок.
Татшӧм тӧлктӧм жӧдзӧмыс овлывлӧ коллективъясын, кодъяс друг артмӧны бура тыдавтӧм могтӧг.
«Быттьӧ кытшалӧминын, — вирдыштіс Воропаевлӧн дум. — Некутшӧм пӧрадок, некутшӧм дисциплина».
И збыльысь, йӧз оз узьны, кӧть ывлаас вӧлі и вой, но и эз вӧвны занятӧсь некутшӧм уджӧн, а майшасяна узьтӧг олісны, кыдзи овлывлӧ пристаньясын либӧ вокзалъясын, кор унзільпырысь виччысьӧны став паракодъяслысь да поездъяслысь мунӧмсӧ либӧ локтӧмсӧ, медым не прӧзевайтны ассьыныс.
Тані ӧтияс шонтісны сёян, мӧдъяс вердісны мучитчӧм скӧтинанысӧ, коймӧдъяс тӧждысьтӧг сьылісны, а нёльӧдъяс, кодӧскӧ виччысигтыр, сулалісны чукӧрӧн.
Воропаев юаліс, кӧні колхозса председатель.
Сылы индісны шуйга сой пӧла (гимнастёрка сосыс ӧшаліс тыртӧг), «Краснӧй Звезда» ордена да Севастопольысь сетӧм медаля, ыджыд тушаа, мича, ён морт вылӧ, коді сёрнитіс саридз бушлата стариккӧд.
Найӧ, мый йылысь кӧ вензигтыр, шенасисны ӧта-мӧд водзаныс ломзьысь пӧнаръясӧн.
Воропаев зілис не воштыны найӧс син увсьыс да пуксис би дорӧ.
Зэв окота вӧлі нюжӧдчыштны, не прӧстӧ водны, а именнӧ нюжӧдчыштны да — унмовсьны.
Но оз кӧ нин вӧлі позь узьны, сійӧ кӧсйис эськӧ кӧть сёйыштны.
И прамӧякодь.
Фронт вылын моз.
Но йӧз син водзын нопсӧ разьны сылы кажитчис лӧсьыдтӧмӧн.
Сійӧ водіс би дорӧ, юрсӧ пуктіс нопъяс вылӧ да кунис синсӧ.
Войыс вӧлі шоныд, уль руа, лӧнь, пӧшти тувсовъя.
Сынӧдыс дышиника инмӧдчыліс муас.
Ӧвтіс мыйӧнкӧ дивӧ кодьӧн, лунвывсаӧн да баййӧдланаӧн, кыдзи цикадаяслӧн чирксьӧм.
«Зэв бур...» — ун личкигас думайтіс Воропаев, но век жӧ босьтіс асьсӧ киас да весиг кыпӧдчыштліс да синъяснас корсис председательӧс, но сійӧ эз нин вӧв.
Йӧзыс вешъялісны бокӧ.
Би дорын пукалысьяс кыпӧдчисны жӧ да мӧдӧдчисны йӧз бӧрся, весиг би вылас колисны картупель чугун.
Воропаев кӧсйис чеччыны, но эз вӧв некутшӧм вын.
Да и мыйла?
Би дорын узян места вӧлі зэв бур.
Гач тасма костас кисӧ сюйӧмӧн, сійӧ видзчысьӧмӧн разис протезсӧ да, лов шысӧ кутӧмӧн, вынсӧ зэвтіг да чукрасигтыр, малыштіс дубалӧм культясӧ да сэк жӧ кыліс, мый дзик пыр унмовсяс.
И сійӧ збыльысь унмовсис сэтшӧм кокни унмӧн, коді овлӧ челядьлӧн, кор найӧ ун пырныс кылӧны на матігӧгӧрсалысь сёрни.
Воропаев, кӧть кутшӧм тешкодьӧн тайӧ оз кажитчы, весиг ныргорӧн шкоргигас кыліс гора сёрни прӧст керкаяс йылысь да найӧясӧ пыр жӧ овмӧдчӧм йылысь.
— Куим жыръя, сідз шусяна веранда да дзик дзонь сарай, — горзіс кодлӧнкӧ гора да властнӧй гӧлӧс.
И здук мысти мӧд чирӧм гӧлӧс, кыдзи бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, колхозса председатель Микола Стойколӧн, «Гӧрд Звездаа» мича ён мортлӧн гӧлӧс, горзіс:
— Сидоренкояс!..
Степаныч!
— Тані, Микола Петрович.
— Керкаыс тіян, пырӧй...
Мед ен сетас шуд!
— Господи Исусе Христе...
Медъя жӧ збыльмас шуӧмыс...
Лэдзанныд?
Гарпина... хлопецъяс...
Пырӧй, господи Исусе...
Вайӧй жӧ медводз ме.
Воропаев кывзіс нюмъялігтыр да вомас визувтысь синвасӧ кывнас нюлігтыр.
Кутшӧм ыджыд да лӧсьыд событие муніс кӧнкӧ орччӧн пемыд вой шебрас улас, ӧвтчысь пӧнар бияс пӧвстас, бипуръяс тшынас, лӧсьӧдтӧм тайӧ мудз лагерас!
И Воропаев эз аддзыв — да пӧшти некод эз аддзы тайӧс — кыдзи сёйысь вартӧм ичӧтик керкаӧ, кодӧс кытшалӧма веж садйӧн, джӧмдалӧмӧн пырис буретш сійӧ колхозникыс, коді воис моньыскӧд да внукъясыскӧд.
Сійӧ пырис, киас пыртіс пиыслысь фотография да, сійӧс ӧшинь вылӧ пуктӧм бӧрын, улӧдз копыртчыліс стенъясыслы.
— Тэын овны, тэын бурӧс вӧчны, тэ — миянлы, ми — тэныд... — лыддьӧдлӧмӧн шӧпкӧдіс сійӧ. — Ен мед сетас мир да шуд.
Гарпина, мыськы джоджсӧ.
А тайӧ кадас пемыдас кыліс доймымӧн лӧсьыдтор:
— Вит вежӧс, веранда, кыдз шусьӧ, кыкладорӧ, ичӧтик сад, кӧні быдмӧны дас вит пу.
Чӧв-лӧнь.
Кызӧктӧм.
И чирӧм гӧлӧс:
— Хватовъяс!
Твороженковъяс!
Кык гӧлӧс панласьӧмӧн:
— Танӧсь!
Танӧсь!
— Кыкӧн овны сӧгласӧсь?
Ӧтикыд татчӧ, мӧдныд этатчӧ...
— Кыдзи, Петро, огӧ косьӧ воӧй?
— Да огӧ.
Босьт аслыд шуйгавывсӧ, мед нин...
Омӧль, мый пуыс дас вит.
Кӧть эськӧ мед кӧкъямысӧн пай вылӧ вӧлі.
Крантыс коднымладорын?
— Менамладорын!
— Тьпу!
Сідзкӧ, вай пудъясям...
А пемыдыс, главнӧй сёрнилы мешайттӧг, шӧпкӧмӧн варовитіс быд бипур дорын.
— Тані муыс быдлаын чужтӧ.
Водін — куш, чеччан — сук.
— Пӧкмӧлля вӧснаыд тэнад сук, узь нин.
«Кытысь татшӧм винёвлуныс, — думайтіс Воропаев, — да ловлӧн сэтшӧм ыджыд томлуныс, подвиг вылӧ сэтшӧм дасьлуныс, став выльсӧ сэтшӧма радейтӧмыс, кор сійӧ весиг сьӧкыд, кытысь татшӧм ловзьӧдан тӧждысьӧмыс?
Кытысь ми вайим найӧс?
И кыдзи кужим ми видзны ас пытшкын?
Ак, кутшӧм сійӧ лӧсьыд да бур...»
И унмовсис дзикӧдз.
Колхозса площадьӧдз Воропаевӧс колльӧдӧм бӧрын Лена кыпӧдчис тшупӧдӧсь улича кузя мыльк йылӧ, коді сайӧдіс карсӧ вевдорсянь, да некутшӧм шы сеттӧг восьтіс джынвыйӧ киссьӧм ичӧтик керкалысь тыдавтӧм ӧдзӧссӧ.
Лена пырис кышакылысь тӧвру моз, но мамыс, коді вӧлі важӧн нин унмовсьӧма квайт арӧса внучкаыс дінын, пыр жӧ кыліс, мый кодкӧ пырис, да тӧждысьӧмпырысь юаліс:
— Тэ, Леночка?
— Ме, — гораакодь вочавидзис сійӧ. — Дзузганыс пызан вылын?
— Пызан вылын шуйгаладорас.
Мый талун сэтшӧм сёрӧн?
Заседанньӧ?
— Ӧтик инвалидӧс нуӧді, — карасина дзузган ломзьӧдігтыр вочавидзис Лена да тэрыба висьталіс Воропаев йылысь, Корытовкӧд сылӧн сёрни йылысь, сы йылысь, кутшӧм йӧз да кутшӧм могӧн волісны райкомӧ да кыдзи могмисны делӧясныс, а сідзжӧ сы йылысь, мый тайӧ лунъясӧ мӧдасны сетавны талонъяс кузя, кодъяслы кык тӧлысь нин эз сетлыны урчитӧм вузӧс.
И медся шензьӧданаыс, мый мамыслысь сьӧлӧмсӧ медъёна вӧрзьӧдіс — Воропаев йылысь Леналӧн висьталӧмыс, и мамыс некымынысь юаліс, кутшӧмджык Воропаевыс ачыс, пӧрысь абу, а сэсся дыр ышлолаліс да вомгорулас видчис:
— Локталасны миян юр вылӧ.
Сійӧ орденъяса, тайӧ кӧстыльяса...
О, енмӧй!
А Лена пуксис дӧмлыны чувки.
Дӧмлӧмсӧ эштӧдӧм бӧрын неыджыд сундукысь сійӧ босьтіс нылыслысь фуфайка, кодӧс сідзжӧ колӧ вӧлі дӧмлыны да кодӧс сійӧ ещӧ асывнас на дзебис мамсьыс, медым сійӧ эз тшыкӧд ассьыс синъяссӧ дӧмсьӧмӧн.
Сійӧ уджаліс да гежӧдика мамыслы дакайтіс.
— Ӧні тырыс локтасны, — ропкис старуха. — Инвалидъяс, раненнӧйяс, контуженнӧйяс.
Налы быдлаын первой ӧчеред, он ӧткажит.
Кыдзи заводитасны босьтавны керкаяс...
— Тайӧтӧ сідзи, дерт, — веськодя сӧгласитчис Лена.
— А тэ эськӧ, кывзы, медым Корытовлысь корин, — шуис Леналы мамыс. — Гижӧдіс эськӧ мед керканымӧс тэ вылӧ.
А то вот локтас сэтшӧм коктӧм морт да и вӧтлас, мый тэ чайтан.
И сэки он тӧд, мый вӧчны!
— Оз вӧтлы, — вочавидзис Лена. — А вӧтлас кӧ, мӧд оланін сетасны.
— А мыйла миянлы мӧдыс, — ыръянитіс мам. — Татшӧм садтӧ, мусаӧй, ӧні регыдӧн он корсь: кызь куим пу — ставыс бур вылӧ бур.
А хатасӧ кӧ колӧ дзоньталыштны, то сійӧ абу на сэтшӧм колана делӧ, во либӧ кыкӧс олам на и дзоньтавтӧг...
Тэ шу Корытовыдлы, эн пов.
— Ладнӧ, висьтала, — вочавидзис Лена. — Ті эськӧ мед узинныд, мама, бара унныд оз веськав, а то регыд тіянлы ӧчередӧ сувтны...
Пӧшти югдіс нин, кор сійӧ Танялысь фуфайкасӧ пуктіс бокӧ да заводитіс пӧрччысьны, пӧрччысигас ас вывсьыс пӧрччалан став паськӧмсӧ сійӧ видлаліс внимательнӧя да, аддзыліс кӧ лётъялан кизь, ичӧтик розь либӧ мукӧд беспӧрадок, сэн жӧ ӧдйӧ вурышталіс да, суниса емсӧ пиняс кутӧмӧн, пӧрччысис водзӧ.
Трусик да сорочка штопайтӧм бӧрын, кодъясӧс штопайтіс коймӧдысь нин, емсӧ сійӧ сутшкис шпалерӧ, кусӧдіс бисӧ да эшкынӧн вевттьысьӧм бӧрын нюкыльтчис-водіс сундук вылӧ.
И сӧмын на сійӧ ланьтіс да пондіс чӧскыда узьны, чеччис старуха.
Сійӧ кыпӧдчис сьӧкыда, мыйкӧ шӧпкис вомгорулас, мыйӧнкӧ шарӧдчис дӧзмӧм шыр моз, шоныдджыка шебраліс внучкасӧ да, клеёнка сумка да кык стеклӧ банка босьтӧм бӧрын петіс ортсӧ да сэні нин друг очсыштіс сэтшӧм гораа, мый Лена да Танечка здук кежлӧ садьмылісны да кывзыштісны, мый лоас водзӧ.
Тайӧ войнас, тыдалӧ, войыс абу и вӧвлӧма.
Выльлаӧ овмӧдчысьяс эз унмовсьлыны.
Найӧ пырисны выль олӧмӧ.
Найӧ, кодъяс удитісны нин пӧлучитны оланін, вердісны да юктӧдісны скӧтнысӧ, пӧрадокӧ вайӧдалісны дворъяс, а кодъяс эз на пӧлучитны — дӧзмӧдчигтыр ветлӧдлісны председатель бӧрся.
Кӧзяйкаяс пукалісны му вылын ӧчередьын пӧдса на сельпо лавка водзын, висьтавлісны асланыс путешествие йылысь.
Челядь видзисны бипуръяс.
Воропаев узис сійӧ бипур дінын, кытчӧ пуксьыліс войнас, и старуха, Леналӧн мамыс, сельпоӧ мунігӧн, пыр жӧ сійӧс тӧдіс нылыс висьталӧм серти.
Шонділӧн медводдза лучьяс усины нин Воропаев чужӧм вылӧ, сійӧ вӧтасис, мый узьӧ кань пиянлӧн мелі кургӧм шы улын.
Садьмыны эз вӧв окота, медым не пӧръявны асьсӧ.
Но сійӧс грубӧя вӧрзьӧдісны.
Сы дорын сулаліс тӧдтӧм старуха.
— Завтрактӧ узян, командир, — стрӧгпырысь шуис сійӧ. — Сэні ӧд сӧмын ӧкмысӧдз.
А Корытовыс ачыс тані.
Воропаев некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, коді сійӧ, тайӧ старухаыс, но гӧгӧрвоис, мый сійӧ тӧлкуйтӧ райком столовӧй йылысь.
Протезсӧ тэрмасьӧмӧн зэлӧдӧм да пельпом вылас нопсӧ шыбитӧм бӧрын, нывбабаяс да челядь синводзын сійӧ чеччис да сувтіс кокниа, быттьӧ сылы вӧлі кызь арӧс да быттьӧ эз сійӧ коркӧ лечитчыв сьӧлӧм висьӧмысь Кисловодскын, эз сійӧ куйлыв чорыд астраханскӧй тифысь Киров дорын, эз сійӧ штурмӧн босьтлыв Яссы, эз сійӧс кок йывсьыс пӧрӧд туберкулёз вӧсна кызӧдӧм.
Бӧръя кад чӧжӧн сылӧн ставыс лои этшаджык, арлыдсьыс кындзи, но буретш ӧні сійӧ и эз кыв сылысь сьӧлӧм дойдан сьӧкыдлунсӧ.
Сьӧкыдлунъяс, кодъяс пиысь унаӧн лоины нин казьтыланторъясӧн, сідзжӧ эз дӧзмӧд сійӧс тайӧ водз асывся мелі да шоныд часас, бокӧвӧй, тӧдтӧм йӧз пӧвстын, кодъяс сідз жӧ, кыдзи и Воропаев, заводитӧны выль олӧм.
Пӧшти пыр жӧ сійӧ аддзис Корытовӧс, коді висьтавліс переселенечьяслы татчӧс перспективаяс йылысь.
Секретарлӧн чужӧмыс эз петкӧдлы торъя радлун, кор Воропаев матыстчис да, кызӧдӧмсӧ муртса кутігмоз, кутіс внимательнӧя кывзыны сійӧс.
Перспективаяс йылысь помалӧм бӧрын Корытов заводитліс висьтавны реальнӧй позянлунъяс йылысь, но, быттьӧ друг мыйкӧ уси тӧдвылас, дугдіс да дӧзмӧмкодь гӧлӧсӧн, синбӧжнас Воропаев вылӧ видзӧдлігӧн, шуис:
— Мунін эськӧ мед тэ на ордӧ счетоводӧн, полковник.
Комната тэныд сетасны, кӧть ӧні, а семья кӧ лӧсьӧдан, недыр мысти тэныд найӧ и керка стрӧитасны.
Колхозникъяс видзӧдлісны Воропаев вылӧ.
Колхозса председатель Стойко, буретш сійӧ ыджыд тушаа, лӧсьыд, ён мортыс, кодлӧн гимнастёрка шуйга соскыс тыртӧм, привычка серти сувтіс «смирно».
— Огӧ ӧбӧдитӧй, полковник ёрт, — вежавидзигтырйи да кыдзкӧ зэв сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ.
— Виччысьыштла неуна, тӧдмася олӧмнас, — вочавидзис Воропаев.
— Сводкасӧ эн кывлӧй? — юаліс сійӧ.
Сылы некод эз вочавидз.
Корытов эз мӧд вӧйпӧдны и спокойнӧя вуджис татчӧс позянлунъяс тема вылӧ да сы серти, кутшӧм зіля сійӧ висьтавліс быд поснитор йылысь, позис тӧдны, мый сійӧ регыдӧн эз кӧсйы помавны.
Но «сводка» кывйыс, кодӧс шуис Воропаев, шызьӧдіс аудиторияӧс.
Йӧзыс мӧдісны шӧпкӧдчыны да Корытовӧс кывзісны эз зэв внимательнӧя.
«Оз сэсянь заводит, — мӧвпыштіс Воропаев Корытов йылысь. — Сводка, сводка, Верховнӧйлӧн приказ, фронтъяс вылын событиеяс — со мый ӧні медшӧрыс».
И ачыс на эз тӧд мыйла, медсясӧ, дерт, медым кольны ас кежсьыс, мӧдӧдчис гӧраясӧ.
Шонді косьтіс войся руяссӧ, кодъяс кӧтӧдӧм шӧрт тӧвъяс моз вольсасьӧмаӧсь гӧра лунвыв бокъясын.
Тані вӧліны быдсяма, быдсикаса да уна рӧмъяса руяс.
Вӧліны зумыдӧсь, гын кодь топыдӧсь, вӧліны кизьӧрӧсь, пырыс тыдаланаӧсь, кыдз пратьяс, вӧліны еджыд дзодзӧг кодьӧсь.
Кӧнкӧ вылын гӧраяс весьтын лестукъясӧдз тӧлӧн орйӧдлӧм кымӧръяслӧн уль пукыс ӧшаліс сынӧдас гӧраясысь саридзсӧ ловъя занавес моз торйӧдӧмӧн.
А саридзыс лӧсталіс лӧзов-лиловӧй, кыдзсюрӧ лакируйтӧм, мылькйӧсь да быттьӧкӧ куснясьӧм веркӧса поднос моз.
Поднос вылын мыйкӧ чурвидзис — не то корабль, не то сьӧд вуджӧр.
Чӧскыд дука лыслӧн потокъяс, маӧн ӧвтан чебрецлӧн да шыдӧсатурунлӧн сьӧкыд шоръяс, ыркыдлунӧн ӧвтысь испньтурунлӧн да бобӧняньлӧн струяяс исковтісны увлань асъя шонді улын ворсӧдчигтыр.
И кӧть волӧн кадыс некутшӧма эз сет позянлун турунъяслы дзоридзалӧм вылӧ — чӧскыд дукыс тайӧ вӧлі буретш налӧн.
Мед кӧть тайӧ вӧлі прӧстӧ казьтылӧмӧн, мый сы вӧсна!
Дукъясыс вӧліны.
На вӧсна Воропаев муніс гӧра паныдсӧ пӧшти чувствуйттӧг.
Кар коли бӧрвылӧ.
Киссьӧм кирпич керка дорын, кодӧс кытшалӧма кӧнсюрӧ дзоньӧн кольыштӧм сад, пӧлыньтчӧм глицинияяс костӧ, кодъяс ӧні вӧліны косьмӧм кыйяс кодьӧсь, Воропаев пуксис завтракайтны.
Прамӧйджыка сійӧ эз сёйлыв нин тӧрыт лун шӧрсянь.
Няньыс сылӧн вӧлі кольӧма Москвасянь на, а сардинаяс вӧлі португальскӧй, трофейнӧй; вӧлявывса козуля кокысь вӧчӧм воропа финскӧй пуртыс сідзжӧ вӧлі трофейнӧй.
Кар тыдаліс помсянь помӧдз, сылӧн ӧтар-мӧдар бокъясас этша вылӧ дас километр мында воссис вадор, кодӧс ӧні боксяньыс бура югдӧдіс шонді.
Гӧраяс жӧ пыр на вӧліны мыйлакӧ вуджӧр сайынӧсь, быттьӧ эз сибав на дінӧ шондіыс либӧ кытшовтіс найӧс бокті.
«Збыль ӧмӧй татысь оз сюр куим вежӧса ичӧтик керка?»
Войнаӧдз кар да гӧраяс костса мылькъяс вылын сулалӧмаӧсь санаторийяслӧн стрӧйбаяс, ӧні найӧс вӧлі жугӧдлӧма, но на гӧгӧрса посньыдик коттеджъяс, кӧні овлісны врачьяс да сестраяс, кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь дзоньӧн.
Лёкыс сӧмын сыын, мый тайӧ керкаясас абу биыс, найӧс нинӧмӧн ломтыны, дай карсянь найӧ ылынӧсь.
Весь олігмоз сійӧ заводитіс видзӧдны стенъяс вылӧ, кодъяс дорӧ случайнӧ сійӧ веськаліс.
Киссьытӧдзыс керкаыс, тыдалӧ, вӧлӧма неыджыд — нёль жыръя да кухняя (Сійӧ, мый меным колӧ!») да керка водзвылас и мышкас неыджыд садъя.
(«Лӧсьыдик сад!
Ӧтик-кык-куим... кызь квайт пу»).
Ва сетан кран чурвидзис дворын, балконкӧд орччӧн, сюръяяс вылын ӧшалісны орласьӧм провод помъяс.
Сідзкӧ, вӧлӧма и электричество.
Грейдернӧй туй кыпӧдчис вывлань, пӧшти дзик участокӧдзыс.
(«Лӧсьыдик места!
Пес позьӧ вайны дзик керка бердӧдз!»)
Воропаев бергӧдчис пукалан из вылас, медым бурджыка видзӧдлыны керкалысь колясъяссӧ.
Эз вӧв ни вевт, ни ӧшинь рамаяс, ни ӧдзӧсъяс, ни джоджъяс.
Ставыс, мый вермис сотчыны, сотчӧма, а мый кольӧма, грӧш дон эз сулав.
Но неправильнӧй треугольник формаа участокыс сьӧлӧм вылӧ воис зэв ёна.
Изйысь тэчӧм ляпкыдик заборлӧн колясыс визьчутӧн петкӧдліс усадьбалысь чукльӧсь дорышсӧ.
Шуйгаладорын — джуджыд овраг.
(«Неыджыд плӧтина кӧ вӧчны, эськӧ вӧлі аслам ва»).
Веськыдвылын и керка водзас — виноградникъяс, шуйгаланьын — шипер мылькъяс.
Бедьторйӧн муас пасъялӧмӧн Воропаев арталіс, кымын кирпич эськӧ ылӧсас ковмас керкасӧ бӧр дзоньталӧм вылӧ.
Нинӧм вӧлі и мечтайтны.
А век жӧ бурджык участоксӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, сылы некытысь не аддзыны, дерт, прӧст на кӧ тайӧ участокыс.
Но став сертиыс тыдалӧ, мый кӧзяиныслӧн судьбаыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и керкаыслӧн.
Да, участокыс зэв бур, мый и сёрнитны.
Лёкыс сӧмын сыын, мый тайӧ вӧлі зэв бур и такӧд ӧттшӧтш дзик весьшӧрӧ сюрӧмтор.
Ӧтка кӧзяин некутшӧм условиеяс дырйи эськӧ эз вермы дзоньтавны тайӧ усадьбасӧ.
Воропаев кутіс видзӧдны колхозлань, кодлӧн садъясӧн да виноградникъясӧн кытшалӧм керкаясыс тасянь тыдалісны зэв бура.
Войнаӧдз колхозсянь рытыввылын, оврагъяса гӧраса ю берег пӧлӧн, кык радӧн кыссисны торъя йӧзлӧн керкаяс.
Некымын тополь, кодъясӧс вӧлі куштӧма том петукъясӧс моз, да сотчӧм места гӧгӧрын кӧрт ӧграда чурвидзисны сэн, кӧні коркӧ вӧлӧмаӧсь дачаяс.
Война жӧриталіс бур, гырысь керкаяс, дзоньӧн кольліс сӧмын став лёксӧ, киссьӧмасӧ, быттьӧ ӧні мортлы вӧзйыссис тырмӧдчыны сӧмын тайӧн.
«Медбӧрти, колӧ жӧ мыйкӧ решитны».
И тӧдлытӧг Воропаевлӧн мӧвпъясыс бергӧдчисны сійӧ керка дінӧ, код порог дорын сійӧ пукаліс.
Сёрнитны кӧ збыльысь, тайӧ керкасьыс бурджыкыс нинӧм эз вермы лоны.
Дзоньтавны позис эськӧ, надейнӧ, уджйӧзӧн.
Воропаев мӧдліс син водзӧ вайӧдны ассьыс олӧмсӧ тайӧ керкаас.
Сійӧ представитіс, кыдзи вайӧдас татчӧ писӧ, еджыд юрсиа, нэриник войвывса олысьӧс, кыдзи пукталас джаджъяс вылӧ небӧгъяс, кодъяс ӧні бакшасьӧны ящикъясын — лешак! — 1939 во тӧвсянь, кыдзи найӧ пиыскӧд кутасны ветлывны тасянь саридз дорӧ...
Сійӧ представитіс асьсӧ пижамаӧн пасьтасьӧмӧн, киас вугыршатин кутӧмӧн, да нюммуніс.
Дерт, сійӧ эз лӧсьӧдчы овмӧдчыны татчӧ олӧмысь торйӧдчӧм пенсионерӧн, — да ӧд горттӧмлы ставсьыс медводз колӧ поз.
Но друг воӧм ӧти ичӧтик мӧвп орӧдіс сылысь медшӧр мӧвпъяссӧ, кодъяс занимайтісны сійӧс ӧні.
Тайӧ вӧлі йӧв йылысь мӧвп.
«Бур эськӧ асывъясын юны кӧза йӧв.
Дерт, тані лӧсьӧдны тайӧс абу сьӧкыд, — юрас воис сылы мӧд мӧвп. — Кытысь ваявнысӧ? — чужис коймӧд мӧвп. — И коді кутас вӧчны?».
Воропаев видзӧдліс да артыштіс керкасянь колхоз матыса стрӧйбаясӧдз ылнасӧ, артмис мыйкӧ кык километр гӧгӧр.
Восьтӧмыс вӧлі пропастьӧн, кытчӧ пасьмуніны сылӧн став планъясыс.
Йӧлыдтӧ йӧлӧн, но кыдзи вот та ылнасяньыс кутас ветлӧдлыны школаӧ Серёжа.
Да оз гожӧмын, а тӧвся кӧдзыд тӧлысьясӧ?
Но, а коді нӧ налы кутас дасьтыны сёян, ӧд столовӧйӧ пыр он мун, да и кӧні сійӧ, чӧрту, сэтшӧм столовӧйыс, кӧнкӧ эстӧн дзик саридз дорас?
А мыйӧн ломтыны?
И коді нӧ кутас ставнас тайӧн занимайтчыны?
И сылы пыр жӧ лои яснӧ, мый кок пӧла инвалид — абу кӧзяин, мый сылы, Воропаевлы, не овны аслас керкаын.
«А сійӧ кӧ эськӧ вӧлі мекӧд?»
И мыйӧн сӧмын сійӧ представитіс аслыс Александра Ивановна Горевалысь кокни, пыр визув фигурасӧ, тайӧ эновтӧм, ставсьыс торъялӧм усадьба пӧвстас аслас крахмалитӧм докторскӧй еджыд калатӧн, син водзӧ сувтӧдіс, кыдзи сійӧ тані кутас поткӧдлыны пес да катлыны ва, — Воропаев гӧгӧрвоис, мый и сыкӧд олӧмыс тані, тайӧ гӧравывса позъяс, вӧлі эськӧ туйтӧмӧн да позьтӧмӧн.
Да весиг кӧть эськӧ гусьыс чеччис Варя, сылӧн гӧтырыс, Сергейлӧн мамыс, сійӧ, коді быдтор вермис вӧчны да быдтор кужис, то и сэки эськӧ эз артмы тані, пӧжалуй, некутшӧм олӧм, сы вӧсна мый Варялӧн, кӧть сійӧ Александра Ивановна серти вӧлі и ёнджыка велалӧма му вӧдитан уджӧ, всё равно эз тырмы сямлуныс овны ылын сійӧторсянь, коді шусьӧ мыйлакӧ цивилизацияӧн да заключайтчӧ, медсясӧ, шоныд уборнӧйын, электричествоын, шӧр шонтӧмын да биаруа ваннаын.
Нелямын куим арӧсӧн, война вылын уна вын воштӧм бӧрын, сьӧкыдкодь овмӧдчыны выльысь кутшӧмкӧ йӧз киссьӧм стрӧйбаяс вылын.
Воропаев гудйысьыштіс нопъяс, кыскис фляга да ӧтпырысьӧн юис кык колпачок тыр водка.
Оз ло тані бур олӧм.
Корны том нывбабаӧс, коді чужӧма карын и формируйтчис карын, ылі пельӧсӧ, чипанъяс вӧдитӧм да чери вугралӧм вылӧ!...
Оз лӧсяв, ерунда.
Но мый вӧчны, сійӧ кӧ нэм чӧжыс мечтайтіс овны саридз дорын да эскис, мый сэтшӧм олӧмыс и эм медыджыд шудыс!
И друг кывны, кыдзи тайӧ мечтаыс вайӧдіс сійӧс татчӧ йӧз смек да яналӧм вылӧ?
Нэмӧвӧйся сибиряк, Воропаев медводдзаысь аддзис саридз, кор нин сійӧ вӧлі верстьӧ мортӧн, — Астраханьын, Киров дінын.
Саридзыс пыр жӧ сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс, кыдзи ловъя, сӧстӧм мывкыда существо, кодкӧд позьӧ нэм кежлӧ йитны ассьыд судьбатӧ.
Но олӧм муніс мӧд туйясті.
Комсомольскӧй воясыс колины Астрахань степьясын, сэсся кор нин вӧлі коммунистӧн, командирӧн лоӧм мысти, Амур вылын видзис граница, стрӧитіс Комсомольск.
Этша вылӧ джын олӧм чӧжыс армия лои сылы гортӧн, а полкъяс, дивизияяс да корпусъяс — сійӧ сиктъясӧн да каръясӧн, кодъяс йылысь казьтылӧмъяскӧд йитчисны сылӧн гӧгӧвоӧмъясыс климат йылысь, пейзаж да олӧм условиеяс йылысь.
Медым висьтавны Памир либӧ Кулундинскӧй степь йылысь, сійӧ войдӧр должен вӧлі казьтыштны, мый тайӧ полковӧй историялӧн лист бок.
Хасан, Халхин-Гол, Финляндиялӧн войвылыс сідзжӧ помнитсисны эз олӧмлӧн ӧтувъя сямнас, а ёнджыкасӧ ёртъяслӧн нимъясӧн да боевӧй операцияясӧн.
И сӧмын ӧтнас саридз нежитіс сылысь вежӧрсӧ покой да тыр шуд серпасъясӧн, кодъяс пыр неуна эз тырмывны сылӧн майшасян натуралы.
Тайӧ саридзыс вӧлисти со тай орччӧн, но, вӧлӧмкӧ, — шудыс вермис и не лоны.
Воропаевӧс вӧлі шыбитӧма саридз берег вылӧ, кыдзи вӧйӧм корабльӧс.
— Но, нинӧм, босьтчылам мӧдторйӧ, — шуис сійӧ сувтігмозыс.
Некымын часӧн сёрӧнджык сійӧ пырис Корытов кабинетӧ.
Мӧвпалігтыр Корытов сулаліс СССР карта дорын да пасъяліс фронтлысь линиясӧ.
— Аддзин мыйкӧ шогманатор? — веськодя юаліс Корытов да, вочакыв виччысьтӧг, мый, кажитчӧ, вӧлі сылӧн сямын, индіс: — Зря эн мун тшӧтӧводӧ.
Аскиа миллионеръяс, вокӧ.
Кык во мысти эськӧ найӧ тэныд сэтшӧм хата гымӧбтісны — ой-ой-ой!..
Сводкасӧ кывлін?
Воропаев, торкавтӧг ни дакайттӧг, зілис чӧв олӧмӧн петкӧдлыны олан мытшӧдъяс дінӧ ассьыс тырвыйӧ веськодь отношенньӧсӧ.
— Ме кӧ ог кывлы, сійӧ джын беда на.
А мый тэнад йӧзыд сійӧс эз кывлыны — тайӧ вывті ӧбиднӧ, — шуис сійӧ чорыда.
— Кутшӧм сэтшӧм йӧз? — дышпырысь интересуйтчис Корытов, карта вылысь колана пункт корсигмоз да сійӧс аддзытӧг. — Гашкӧ, кутшӧмкӧ ӧти морт эз кывлы, а тэ — йӧз.
Видзӧд жӧ, пӧжалуйста, йӧзӧс радейтысь петӧма.
Одер — ыджыд ю?
Ог аддзы.
Менӧ, вокӧ, тэнад торъя мортыд оз интересуйт, — шуис Корытов, вешйис карта дорысь да матыстчис Воропаевлань, явӧ тыдаліс, мый сійӧ кӧсйис сетны да вермыны кывйӧн печласьӧмын. — Менӧ интересуйтӧны войтыр.
Ме радейта ӧтвывтавны.
Менӧ оз интересуйт, тэнад мӧвпъясыд кӧ — сӧмын тэнад.
— Тэ сэтчӧдз ӧтвывтчан, мый, пӧжалуй, и асьтӧ кутан лыддьыны коллективӧн.
Кыдзи сійӧ тэнӧ оз интересуйт торъя морт?
Тадзнад тэнӧ, колӧ чайтны, и Стаханов оз интересуйт, сы вӧсна мый стахановецъясыс уна, а Стахановыс ӧтик.
— Кокньыдджыка.
Тані тэныд абу вен нуӧдан клуб.
Эн ылав, пӧжалуйста.
— Ме жӧ аддза, кыдзи тэ мӧвпалан.
Дерт, шуан тэ, сэтшӧмъясыд, кыдзи Воропаев, сюрсъяс, и сы вӧсна сійӧ — Воропаевыс — оз вермы менӧ, мӧд ногӧн кӧ — тэнӧ, интересуйтны аслас, ӧти тысячнӧй пай ыджда ценностьӧн.
Йӧзӧс тэ босьтан чукӧрӧн, — торйӧн найӧс изучайтны некутшӧм смысл абу.
А ӧд тайӧ тӧлктӧм, Корытов, тані, вокӧ, весиг и дукыс абу марксизмлӧн.
Сылы окота вӧлі сёрнитны, но Корытов сійӧс коса торкис:
— Та йылысь ми сёрнитам мӧдысьджык.
Висьтав, кутшӧм могӧн локтін.
— Ме локті тэ дорӧ вӧзйысьны пропагандистӧ, — шуис Воропаев нюммунӧмӧн, сы вӧсна мый аддзис, мый Корытов сылы эз верит да ӧттшӧтш лои рад. — Да, да, сета честнӧй кыв.
Букыштчӧмӧн, медым сетны чужӧмыслы тӧдчанаджык выраженньӧ, Корытов пуксис аслас креслӧӧ.
— Вӧлі уверен, мый локтан, — и чорыда ӧвтыштӧмӧн вундыштіс кинас сынӧдсӧ. — Дась вӧлі вартны заклад, мый лоӧ тадзи.
Но, мый нӧ, ме рад.
Не миянлы, вокӧ, тэкӧд, важ партияса уджалысьяслы, овны тайӧ дачаясын, тайӧ абу миян профессия.
Мед олӧны мукӧдъяс, — и, кор казяліс сійӧ Воропаев чужӧм серти, мый мӧдыс оз сӧглашайтчы, шуис сӧлӧмсяньыс шензьӧмӧн: — Да мый вылӧ тэныд дачаыс?
Бурджык босьтны тэныд бур квартира, матысь саридз бердысь, вадор дорысь.
Нет, збыльысь, веськыда тэ вӧчин.
Но вот, вай и сёрнитчам.
Мыйӧн кӧсъян?
Пропагандистӧн, инструкторӧн?
Быдтор вылӧ сӧгласитча.
А то мӧвпыштӧма — керка сылы.
Полковник, корпусса политотделысь юрнуӧдысь, квайт орден, печатя уджъяс.
Корытов ӧдйӧ, некутшӧм ӧшибкатӧг, бӧръяліс паметьсьыс Воропаев йылысь анкетнӧй даннӧйяс, и Воропаевлы лои быть признайтны, мый секретарлӧн зэв бур паметь.
— Да тэ жӧ, чӧртыс мед тэнӧ босьтас, партийно-массовӧй уджлӧн кутшӧм опыт тэнад! — водзӧ висьталіс Корытовлӧн гӧлӧс.
— Эн вӧйпӧд, ме жӧ шуи тэныд, мый кӧсъя уджавны райкомын.
Но войдӧр лӧсьӧд оланін.
Тайӧ менам непременнӧй условие.
— Лена, Леночка! — ышмӧмӧн горӧдіс Корытов, сэки жӧ юрнас довкйӧдлӧмӧн петкӧдліс, мый сійӧ сӧглашайтчӧ Воропаев кывъяскӧд.
— Да коді нӧ сійӧ тэнад — управделами, али мый?
Шытӧг пырис Лена.
— Менам став уджалысьсӧ ысталӧма, ме да тайӧ сӧмын и колим.
Общежиттьӧсьыс ключьясыс тэ ордын, Леночка?
Колӧ Воропаев ёртлы койка лӧсьӧдны.
— Энлы!
Мыйсяма чепуха, кутшӧм сэтшӧм койка?
Тэ меным сет патера, вот буретш сійӧс, матысь саридз дорысь, вадор вывсьыс, ме жӧ кагаӧс должен вайӧдны, тэ гӧгӧрво, медбӧрын.
И ачым ёна вися.
— Олыштӧм мысти ставыс коркӧ лоӧ, — шуис Корытов. — Патератӧ ме тэныд кӧть ӧні висьтала.
Приморскӧй 9, квартира 11, ассьым сета, гӧгӧрвоин?
Босьт.
Бурджык патераыс карас абу.
Но, а век жӧ тэныд ӧні пока ковмас овны общежиттьӧын, гӧгӧрвоин?
Тэнад патераын абу ни ӧти стекло, ни ӧти рама, пачьясыс киссьӧмаӧсь.
Гӧгӧрвоин?
Кытчӧ эськӧ миянлы сійӧс меститны? — шыасис сійӧ Лена дінӧ. — Тэкӧд орччӧн коді?
— Мирошин.
— Ага!
Зэв бур.
Вот медым Мирошинлысь жырсӧ и босьтӧ.
Ключьясыс тэ ордын?
Воропаевлы сӧмын лун куим кежлӧ, а сэні тыдавны кутас. — Сійӧ шыасис Воропаев дінӧ. — Аския лун тэныд устроитчӧм вылӧ, лӧсьӧдчыштны, а аскомысь мунан колхозъясӧ.
Ме тэныд сета куим колхоз, олышт сэні вежон кымын, сёрнитышт йӧзыскӧд, отсав налы.
А обкомкӧд ме тэ йылысь ачым сёрнитча.
— А кытчӧ нӧ ме воштыся воӧм бӧрын?
— Лена тэнӧ бара кытчӧкӧ иналас.
Миян быдӧн тадзи олӧны.
Бергалам карусель моз.
Но, мун, Леночка.
Найӧ колины кыкӧн.
— Фронт вылын тэныд вӧлі, дерт, кокньыдджык.
Сэні тэнад адъютантъяс, автомобильяс, телепонъяс.
Прикажитін — вӧчисны.
Сідз?
А миян тані тылын, жуглӧм местаясын — веськыд мат.
Вот ме тэнӧ командируйта кызь вит километр сайӧ, а менам машина абу и телефон сідзжӧ абу, и почта сӧмын вежоннас кыкысь подӧн ветлӧ.
Гӧгӧрвоин?
Корытовлӧн видыс вӧлі мучитан, быттьӧ сійӧ ошйысис сьӧкыдлунъяснас, кодъясӧс венны эз вермы.
— Тіян быдӧн тадзи ыштӧдчӧмаӧсь, кыдзи тэ? — иронияӧн юаліс Воропаев. — Мыйла тэ ачыд асьтӧ вӧйпӧдан, мый неудачаяс быть лоасны?
Тэ чукӧрт йӧзӧс, бӧрйы на пиысь медбуръяссӧ, мыджсьы на вылӧ.
— Вот-вот-вот.
Та йылысь ме тэкӧд кӧсйи сёрнитны.
Тэ меным, другӧ, должен котыртны миян районын черкасовскӧй ӧтмунӧм.
Двореч сэки тэныд сетам, ей-богу, — шмоньлив ыкшаасьӧмӧн ӧвтыштіс кинас Корытов.
— Да мый тэ меным тӧлкуйтан черкасовскӧй ӧтмунӧм йылысь?
Черкасоваӧс ме тӧда, ме сыкӧд сёрнитлывлы да гӧгӧрвоа, кысянь да кыдзи сійӧ ӧтмунӧмлӧн шӧр мӧвпыс.
Тэ помнитан, мыйсянь сійӧ заводитіс — сержант Павловлӧн керкасянь, тайӧ нималана сталинградскӧй легенда-керкасяньыс.
И тӧдан, мыйла?
Сы вӧсна мый, веськыда кӧ шуны, поліс, мый воасны выль йӧз да шежлӧмад вунӧдасны нималана керкасӧ, и кусас нималӧм, вунас подвиг.
Сылы, Черкасовалы, первойсӧ окота вӧлі, веськыда кӧ шуны, не карсӧ дзоньтавны, а сӧмын тайӧ ӧти керкасӧ — ыкшалун ради.
И сійӧ дзоньталіс сійӧс, но тайӧ каднас сылысь панассӧ кыпӧдісны печать, йӧзкотыр, партия, ӧтвывтісны, кыдзи тэ радейтан шуны...
— Во-во!
Аддзылін?
Век жӧ ӧтвывтісны! — удитіс сюйыштны Корытов.
— ...кыпӧдісны зэв вылӧ да лои ӧтмунӧмӧн, сы вӧсна мый сійӧс примитісны уна дас сюрс йӧз да ставсьыс медводз ачыс Черкасоваыс.
Сійӧ лоис тайӧ вылнаыс кодь да эз усь, а кутчысис сэтчӧ.
— Вот-вот-вот.
Тэ и сувт Черкасоваыс пыдди, ас вывтіыд нуӧд, ӧтвывт опытсӧ...
Да, да, да.
А кыдзи нӧ?
Кыпӧд ловрунысӧ!
Тэ морт яр!
Найӧ кутісны сёрнитны ӧтпырйӧ, но — дивӧ кӧть абу — кыкнанныс кылісны и гӧгӧрвоисны, мый висьталісны ӧта-мӧдыслы, найӧ удитлісны и висьтавны ассьыныс мӧвпъяснысӧ, и вочавидзны мӧда-мӧдныслы, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кӧть сёрнитісны гӧлӧснысӧ ӧтарӧ кыпӧдӧмӧн.
Но Лена, коді пырис кабинетӧ налӧн ыджыд гӧлӧсӧн сёрнитны заводитігӧн на да любопытствуйтӧмӧн сувтіс кывзыны, мый йылысь найӧ сёрнитӧны, дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын, збыльысьсӧ, делӧыс, да сылы лои гӧгӧрвоана сӧмын ӧти: тайӧ кок пӧла полковникыс аслас шог да неудачаяс вӧсна оз этша вӧч тані ставлы тӧжд-нок да медводз — Корытовлы, и нинӧм оз ло шензянаыс сыын, сійӧ кӧ венас Корытовӧс, сы вӧсна мый висьтавны кужтӧм аслас сорсьывтӧм видзӧдласӧн, коді пыр овлӧ нывбабаяслӧн, сійӧ аддзис, мый Корытов серти Воропаев ёнджык.
А найӧ горзісны ёрта-ёртныслы:
— Кыпӧдны ловрунысӧ, ха-ха!
Да тэ тӧдан, мый сійӧ сэтшӧмыс, кысянь заводитчӧ?
Сталинградын вир пиын быд из, быд развалина — героизмлӧн мавзолей.
А тэнад?
Мый вӧчис тэнад районыд оккупация лунъясӧ, кыдзи тышкасис, мыйын сылӧн славаыс да выныс, тэ тайӧс тӧдан?
— Вот ме тэныд и поручайта туявны тайӧ юалӧмсӧ, ӧтвывтны, видлавны, кыдзи колӧ татшӧм лоӧмторъяс дырйи, да петкӧдны райком бюро вылӧ стӧч практика вӧзйӧмъяс.
Но менам аслам видзӧдлас — заводит ловъя примерсянь, заразит, полковник, йӧзсӧ, тӧдан, кыдзи бойын...
«Водзӧ!..
Ме бӧрся!»
Вот тадзи.
Тайӧ эськӧ вӧлі бур.
— Заразит, заразит!
Да мый нӧ тэ збыльысь!
Да мыйла нӧ тэ ӧнӧдз эн заразитав, мый тэ виччысин?
А вот тэнад йӧзыд заразитчӧмаӧсь эскытӧмӧн, мудзӧмаӧсь сьӧкыдлунъясысь, а тэ налы сӧмын йӧй сяма бумагаяс тувкӧдан ныраныс...
— Яндысьтӧм тэ, ай, ей-богу, и кутшӧм яндысьтӧм!
Вельмӧдіс тіянӧс войнаыс!
Тшыкӧдӧма жеребечьясӧс!
Кутшӧм тэ, чӧрту, коммунист, тэ кӧ сьӧд уджысь кӧдзалін!
Тэныд сӧмын приказывайтны да бумагаторъяс гижны!
— Да кӧні тэнад сӧвестьыд, кывзы!
Тайӧ тэ, вокӧ, котӧртан йӧз бӧрся да горзан: «Эк, кутшӧм бура ме наӧн веськӧдла».
Войтырыд и тэтӧг ачыс гӧраяс вешталас, а веськӧдлы наӧн, кыдзи Сталин тшӧктӧ, сэки сійӧ океан вуджӧдас ӧти инсянь мӧдӧ.
— Да энлы, тэ кывзы, тэ ӧтитор гӧгӧрво: заразитны позьӧ не кывъясӧн, а делӧӧн.
Тэ вот и котырт.
Бӧрйы йӧзӧс, вӧйпӧд найӧс, мый да кыдзиджык вӧчны, кыпӧд найӧс вылӧджык — вот и артмас...
Героизм — сійӧ абу виччысьтӧм лоӧмтор, а котыртчӧм.
Геройяслы, вокӧ, колӧны бабитчысьяс.
— Но, правильнӧ!
— Мый правильнӧ?
— Ме тайӧс тэныд и висьтала.
— Чӧв, тайӧс, вокӧ, ме тэныд висьтала, а тэ паныд сулалан.
— Ме паныд сулала?
Гӧгӧрвоны вермытӧг, коді на пиысь водзджык шуис «правильнӧ», найӧ ланьтісны упкайтігтыр, дӧзмӧмӧн видзӧдлісны ёрта-ёртныс вылӧ.
— Сідз, тэ гӧгӧрвоин, мый ме тэныд кӧсйи висьтавны, — шуис Корытов, крута делӧяс тыра папка асланьыс матыстіс. — Героизм — котыртчӧм, а абу виччысьтӧм лоӧмтор.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Воропаев, чорыда эскӧмӧн, мый бӧръя кылыс коли сы сайӧ. — Тайӧ менам векся видзӧдлас.
— Мый нӧ эськӧ ми вензим?
— Ог тӧд.
— Сідзкӧ, артмӧ, эг вензьӧй, а быттьӧ сідз сёрнитчим.
— Артмӧ сідзи.
— Гажтӧм делӧ!
Нелямын вит минут каньлы бӧж улас!...
Лена!..
Леночка!
Туй вылӧ миянлы нинӧм абу? — тэрмасьӧмӧн, медым выльысь эз кыпав вензьӧм, лӧня нин юаліс Корытов.
Морӧс вывсьыс кресталӧм кияссӧ лэдзӧмӧн, Лена копыртчис шкап дорӧ да перйис гӧрд вина тыра бутылка.
— Кос юкастӧ ме тіянлы вая бӧрти, — веськодя висьталіс Лена. — Ті ӧд миянсянь мунанныд, сэсянь, кӧні ме ола, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ Воропаевлы.
Корытов индіс чуньнас сулея вылӧ.
— Тайӧ «Вермӧм» совхозысь.
Вит вося, кут тӧд вылад.
Тайӧ совхозас тэ быть волы.
Директорыс Чумандрин Фёдор Иванович, и вина вӧчысьыс Широкогоров Сергей Константинович — богатыр-пӧль.
Тэ налы быть лекция лыддьы, сёрнитышт накӧд, найӧ жӧ гупытшса ошъяс моз выль мортсӧ тӧлысьясӧн оз аддзывны.
На вот, босьт, ме татчӧ мыйсюрӧ тэныд пасъялышті... — и висьтавны вермытӧм выйӧдз чуймӧм Воропаевлы сійӧ сюйыштіс неыджыд бумага лист, кытчӧ старательнӧй почеркӧн вӧлі гижӧма:
«Воропаев лекцияяслӧн план».
И гижӧма 6 тема.
— Кор тэ тайӧ удитін?
— Да мыйӧн тэ мунін корсьны аслыд дворечтӧ, ме и заводиті тэ пыдди думайтны, — и Корытов, мигайтігтыр да кӧсичасӧ гыжъялігтыр, шытӧг серӧктіс.
Нюдз сьӧд кымӧръясӧ сунласигтыр енэжті лэбисны гӧраяс.
Саридзыс стеклӧ моз югъяліс сьӧд, быттьӧ вар.
Тыртӧм керкаясын тіраліс да омляліс войся пемыд сынӧд.
Тӧвзьысис асыв-войвывсянь.
Ӧтпырйӧ ставыс кӧдздӧдіс.
Леналӧн мамыс аслас запасъясысь вольсаліс сӧстӧм прӧстыня да наволочка чукрасьӧм, важӧн нин лӧсьӧдлытӧм вольпась вылӧ, кӧні узьліс Мирошин, коді мӧд вежон нин эз волывлы гортас.
Воропаев, вомас кӧрт тувъяс курччӧмӧн, фанераӧн тувъявліс ӧшинь.
— Тайӧ абу олӧм, — шуис старуха. — Корытовлысь ті энӧ кывзӧй, сійӧ тіянлысь сӧмын дурмӧдас юртӧ, а требуйтӧй торъя керка.
Миянлы Леночкакӧд оз ӧд сетны, а тіянлы быть долженӧсь сетны.
Сталинскӧй приказ вӧлі.
Сӧмын требуйтны колӧ.
Кытчӧ нӧ тіянлы кагаыдкӧд воштысьны.
Збыль ті, кадсӧ эн воштӧй, а требуйтӧй и требуйтӧй.
Ме эськӧ и тіян дитяныд бӧрся видзӧдышті, дерт, тіян кӧ некод абу, менам ӧд аслам внучка кияс вылам.
Ме и сёянтӧ лӧсьӧдышті эськӧ...
Кывзӧй менсьым, старукалысь, требуйтӧй.
— Но?
— Ей-богу, ме тіянлы веськыда шуа.
Со кӧть тайӧ керкаыс.
Сійӧ кӧзяинтӧм.
Та йылысь ме некодлы ог висьтавлы, но тіянлы висьтала, кӧзяеваыс сылӧн абу, фашистъяскӧд пышйисны.
Тані, значит, нёль вежӧс, кыксӧ бомбаӧн жугӧдӧма, найӧс ремонтируйтны колӧ, а Мирошин гӧтыртӧм, сылы позьӧ карысь комната сетны, сэк сійӧ аттьӧ на висьталас.
А тані, тӧданныд, зэв бур сад, и эм кӧні видзны мӧс, и курӧгъяс.
— А видыс?
— Саридз вылас али мый? — эз сразу гӧгӧрво старуха. — Помсяньыс помӧдзыс пасьтала тыдалӧ.
— Сідзкӧ нӧ мыйын делӧыс?
Босьтӧй.
— Сыын и делӧыс, мусаӧй, мый оз сетны, ӧткажитісны.
Мирошиныдлы, дерт, дзик ӧткодь, сійӧ гӧтыртӧм, семья абу, и миянӧс сійӧ оз дорйы, а локтас кӧ кодкӧ ёсьджык — вот и вӧтлас.
Ей-богу!
Ті видзӧдлӧй асывнас, кутшӧм местаыс — ӧд кутшӧм мича!
Санаторийын кодь.
— Ме помнита, ме луннас аддзылі.
Сылы уси дум вылас джынвыйӧ тыртӧм, няйт, эновтӧм градъяса участок, кытчӧ вӧлі садитӧма дас кымын вишня да абрикос пу.
Зэв нин лёкногӧн изйысь тэчлӧм заборыс вӧлі киссьӧма, двортіыс крут чукыль-мукыльӧн муніс немеч траншея.
Быдсяма ёгыс серти тӧдчис места, кӧні коркӧ сулавлӧма сарай.
Дерт, оз позь вӧлі и орччаӧдны сійӧ кыпыд местаыскӧд, кодӧс сійӧ аддзыліс асывнас, но век жӧ и тані позьӧ вӧлі зэв бура овны, вӧлі кӧ сійӧ ӧтнас.
Мый сійӧ корсис?
Олан места ӧмӧй?
Сӧмын ӧні сылы воис юрас, мый сійӧ эз оланін корсь, а йӧзӧс, кодъяскӧд позис эськӧ йитны ассьыс судьбасӧ.
Делӧыс, сідзкӧ, абу сыын, мый сылы некӧн овны, а сыын, мый ӧткӧн овны оз позь.
— Ладнӧ, окотитанныд кӧ, ме босьта тайӧ керкасӧ, — шуис сійӧ. — Аслым вылӧ и тіянлы.
Кык комната тіянлы Ленакӧд, кыкӧс меным.
Тіян бӧрйӧм серти.
Но вермам-ӧ дзоньтавнысӧ, кыдзи ті чайтанныд?
— Ак, енмӧй, да мый ті, збыльысь! — варовитіс старука, сылы пельпомас аслас гожъялӧм кияснас инмӧдчигмоз. — Кутшӧм нӧ тані дзоньталӧм, ті асьныд думыштӧй! — И стенъясӧ да пӧтӧлӧкӧ чуньнас индаліг, сійӧ тэрыба, быттьӧ висьталіс важӧн нин наизусть велӧдӧм урок, вайӧдіс зэв уна да зэв стӧч юӧръяс материалъяс йылысь, да вӧлі артмӧ, мый став материалыс эм да позьӧ некутшӧм сьӧкыдлунъястӧг судзӧдны сійӧс, и мый ставнас пӧшти дзоньтавнысӧ нинӧм.
«И сійӧ жмитчӧ йӧз дінӧ, и сылы ӧтнасыслы сьӧкыд», — старукалысь тэрыб шӧпкӧмсӧ кывзігӧн мӧвпыштіс Воропаев.
— Вайӧдӧй пинытӧ, — висьталіс сійӧ, — и видзӧдышта, и песласьышта, кор нӧ тіянлы аслыныд!
Ас пи моз овны кутас.
Вот видзӧдлӧй, — и чургӧдліс сылы лыдпасъяса гижӧдтор. — Со кӧртым, а тайӧ страховка, а тайӧ садовниклы — пӧрадокӧ сад вайӧдӧмысь, а тайӧс ме гижи — виноград эськӧ куст дас кымын садитны.
Аддзанныд, кутшӧм лӧсьыд!
(«Сійӧ нин аддзӧ, кылӧ, пӧшти олӧ абутӧм керкаас».)
Аттьӧ меным висьталанныд, ей-богу, — и сійӧ майшасяна видзӧдіс Воропаевлы синмас, сысянь ӧткывъясьӧм виччысигтыр.
Воропаев ачыс заводитіс нин аддзыны — вот заразитіс старука! — и виноград, коді кыссьӧ еджыд керка стенъяс кузя, и дзоридзалысь сад, и кутіс кывны ӧшинь улысь мазіяслысь дзизгӧм.
— А гашкӧ, корсям мыйкӧ вылысьджык, гӧраяс вывсьыс?
— Ни-ни-ни.
Ылын.
Куш.
Сэні нинӧм оз артмы.
Старуха поліс мукӧдлаысь корсьны.
Сійӧ овмӧдӧма ассьыс керкасӧ, кыдзи мечта; комнататорйыс шудаа быдмис керкаӧдз.
Тані, тані! — горзісны старухалӧн киясыс. — Тані, кытчӧ ломзьӧдӧма нин би, кӧні орччӧн суседъяс, кӧні гезъяс вылын ӧшалӧ мыськалӧм бельё, кӧні котралӧ сылӧн внучкаыс.
Збыльысьсӧ жӧ, мый йылысь мӧвпаліс сійӧ ачыс?
Эз ӧмӧй лэбув йылысь, код улын позис эськӧ овны висигас да бурдӧдчыны?
И сэтшӧма ӧмӧй нӧ нин колӧ сылы мича да лӧсьыд керка?
Ӧд не век кежлӧ жӧ поздысьны!
А, шуны кӧ, коді тӧдас сійӧс, тайӧ олӧмсӧ!
— Сідзкӧ, ме коля тіянлы керка йывсьыс шыӧдчӧмсӧ.
Вӧчӧй.
Меным, онӧ кӧ паныд сувтӧй, вылыс судтасьыс кык комната, — шуис сійӧ, керкалысь судьбасӧ решайтігӧн.
— Вылі судтасьыс, лоӧй спокойнӧйӧн.
Ме ачым вӧлі лыддя, мый тіянлы вылісьыс...
— А ме талун рытланьыс муна.
— И узьны он кутӧй?
— Ог, талун муна колхозъясӧ, воа, сэки бурджыка кутчысям ноксьыныд керкаӧн.
Рытланьыс тӧвзьысис прамӧякодь.
Норд-ост ӧддзис быд часӧн, саридзыс кельдіс, век ыдждысь гыяс гораа заводитісны кучкавны вадор изйӧ, уличаяс йӧзтӧммисны.
Но поводдяыс некутшӧма эз майшӧдлы Воропаевӧс.
Карысь петігӧн «гӧлӧсуйтӧм» бӧрын сійӧ регыд меститчис пӧпутнӧ мунысь тыртӧм трёхтонка кузовӧ.
Поводдяас, боевӧй жӧдзӧмын моз, вӧлі мыйкӧ збодермӧдана.
Сійӧ разӧдіс Воропаевлысь гажтӧм мӧвпъяссӧ да кыпӧдіс сыын тышлысь дзерӧдан азарт, кыдзи вӧвлывліс повтӧм атака водзвылын, кор колӧ вӧлі, медым лои кыдз позьӧ и лёкджык да сьӧкыдджык, медым бӧрыннас, кор бырасны вынъяс, лои пыр лӧсьыдджык да кокньыдджык, лӧсьыдджык да кокньыдджык.
И мыйӧн сӧмын воис атака йылысь мӧвп, дум вылас усины фронтвывса ёртъяс.
Кытӧнӧсь бара найӧ?
Кольӧм тӧлысся 29-ӧд лунӧ, Медыджыд веськӧдлысь приказ серти кӧ, 3-ӧд Украинаса фронтлӧн войска — сылӧн рӧднӧй фронтыслӧн — орӧдісны вӧрӧглысь оборона кытӧнкӧ Дунай рытыввыв берег вылын.
Приказын пасйӧмъяс пиысь Воропаев аддзис 4-ӧд Гвардейскӧйлысь командармӧс.
Сідзкӧ, и Воропаевлӧн рӧднӧй корпусыс тышкасис Дунай вомӧн вуджанін вӧсна да, гашкӧ, вӧлі медводдзаяс лыдын, кодъяс орӧдісны дорйӧгсӧ, а, сідзкӧ, сэні жӧ аслас госпиталькӧд и Горева.
Воропаевлы яснӧя сувтіс син водзас, кыдзи сэні ставыс тайӧ муніс.
Карта серти сійӧ зэв бура тӧдіс и ещӧ ёнджыка кыліс сійӧ инъяссӧ аслас нырисӧн.
Кымын пӧв сійӧ думнас прӧйдитліс Дунай ковтысті, кыдзи романист, кодлы вӧлі колӧ овмӧдны тайӧ инсӧ геройясӧн медся тырвыйӧ збыль обстановкаын.
Дунай сійӧ тӧдіс бура, и ӧні думнас бура аддзис, кыдзи тышкасис став фронт да кыдзи тышкасис 4-ӧд Гвардейскӧй, и аддзис и кыліс, мый вӧчисны да сёрнитісны быдӧн, кодъяс вӧліны сэнӧсь сылӧн тӧдсаясыс.
Со командармлӧн салдатлӧн моз гожъялӧм вежавидзысь чужӧмыс, коді артмӧма прӧстлун, стрӧглун да рамлун элементъясысь.
Командармъяс пӧвстысь тайӧ вӧлі медся косіник да пельк морт, кодын ӧтлаасисны дивизияса командирлӧн ветласног да полкса командирлӧн повтӧмлун.
И Воропаев аддзӧ, кыдзи сійӧ, командармыс, еджгов синкымъяссӧ чукыртӧмӧн да картаӧ карандашӧн тувкӧдӧмӧн, кывзӧ доклад корпусса командирлысь, коді вӧсни гӧлӧсӧн да быть нюмъялӧмӧн, кӧть мый йылысь сійӧ эз докладывайт, юӧртӧ вӧчӧм прорыв йылысь.
Воропаев аддзис и штабса веськӧдлысьӧс, коді став аслас ыджыд тушатырӧн куйлӧ карта вылын, зэвтчӧм вӧсна едждӧм кинас шуйга пель дорас телепон трубка кутігтыр.
Серпасалысь кӧ эськӧ кӧсйис серпасавны сылысь портрет, сійӧ должен вӧлі бӧрйыны буретш тайӧ мыгӧр кутанногсӧ кыдзи сылӧн боевӧй суткися любӧй часын медся пыр овланаӧс.
Сійӧ завтракайтіс да лыддис газетаяс сӧмын сійӧ минутаясӧ, кор зыралісны сылысь шуйга кисӧ.
Аддзис сійӧ генералӧс, коді вӧвлі салдатӧн, и салдатӧс, коді войнаӧдз вӧлі профессорӧн, Военнӧй сӧветса членӧс, мортӧс, кодӧс поголовнӧя вӧлі радейтӧ ставнас армия.
«А Никита Алексеевич, кӧнкӧ, кыдзи и пыр, медводзын», — мӧвпыштіс Воропаев корпусса командир йылысь, код дінын бӧръя кадӧ вӧлі ачыс политика юкӧн кузя вежысьӧн, — и сьӧлӧмыс сылӧн топавліс завидь вӧсна на дінӧ, кодъяс ӧні фронт вылынӧсь, да ас дінас жальлун вӧсна.
Кутшӧм ноксьӧм, кутшӧм зэвтчӧм ӧні Раевскийлӧн!
Ачыс сійӧ, дерт кӧнкӧ, сутки куим нин эз узьлыв, сибдӧм гӧлӧса, но пыр ӧткодь кыпыд да гажа, пукаліс, кыдзи и пыр, кутшӧмкӧ дивизияса командир, а то и полкса командир «сьылі вылын» да, анекдотъяс висьтавлігтыр, кодъясӧс час мысти нин кутісны тӧдны ротаясын, аслас гижасян небӧгторъяс гижаліс сюся видзӧдӧмъяс да донъялӧмъяс корпус кузя приказын рытнас разнос вӧчӧм могысь.
Либӧ, кыдзи тайӧ вӧлі Яссы дорын, тӧдмавтӧм на ыджыдсьыс-ыджыд операциялӧн зэв сьӧкыд здукӧ дивизияса командиръяс пӧвстысь кодлыкӧ сійӧ шуӧ:
— Но, дона Антон Степаныч, юрнуӧд жӧ, мусаӧй, полк, а ме важ паметь кузя, босьтчыла тэнад дивизияӧ и вай сетам тэкӧд сэтшӧм жар, медым чӧртъяслы кольмымӧн лои.
И тайӧ дивизиянас писькӧдліс вӧрӧглӧн оборонаын муртса на тӧдчана медводдза кост.
Воропаевлӧн доршасис синваыс.
«Сэсся оз нин бергӧдчы тайӧ олӧмыс, ог аддзыв на пиысь некодӧс», — и шога ышловзьӧм мысти сійӧ заводитіс видзӧдны туй вылӧ, медым мездысьны аслас аддзӧмторъясысь, но найӧ вӧліны вынаӧсь да сибаланаӧсь.
Дзуртігтыр да катласигтыр машина котӧртіс чукля шоссе туй кузя.
Тыртӧм да кокни кузовын Воропаевӧс лёкысь шердйис да пыркӧдӧмсьыс, кызӧдӧмсьыс — а, гашкӧ, ещӧ и тшыгысла — шогӧдыштіс.
Вӧлі дзик нин пемыд.
Гӧраяс, кажитчис, лэдзчисны увлань, а на весьтын сукмисны кымӧръяс, а саридзыс кавшасис енэжлы улыс дор вылас, кытчӧ быттьӧ коялӧма вӧлі посни чутъясӧн медводдза, ещӧ чусыд на кодзувъяс.
Сынӧдас шутьляліс и омляліс.
И век жӧ сынӧдас вӧлі юмов, кӧдзыд да тӧла-юмов.
Кӧтасьӧм кияссӧ сылысь вӧлі мавтӧма тайӧ юмовнас.
Сынӧдыс вӧлі дзоридзьяслӧн зэв кокни ва кодь, кодӧс ыркӧдӧма тӧв.
Сійӧ вӧлі важӧн кольӧм томлун йылысь казьтылӧм кодь.
«А Шура, аслас чорзьытӧдз крахмалитӧм, кышакылан, но дзикӧдз нин вирӧссьӧм халата, колӧ чайтны, кӧнкӧ полкын, батальонын, кутшӧмкӧ юр кольмӧдан вуджанін вылын, кытчӧ сійӧ, дерт, быть муніс медицина вынсьӧдӧм группакӧд, фельдшеръяслы отсӧг вылӧ, да му сыркӧдан бомбёжка улын кодӧскӧ «вундалӧ» нин, кодӧскӧ «штопайтӧ».
И яръюгыда, быттьӧ чардби ыпнитӧм югӧр улын, Воропаев казьтыштіс Горевакӧд ассьыс медводдза аддзысьӧмсӧ, аслыссяма фронтвывса мичлунӧн шензьӧдана да гежӧд аддзысьӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі...
Энлӧй, кӧні нӧ эськӧ тайӧ вӧлі?..
Тулыснас, да-да, тулыснас, Украинаын, кӧнкӧ Днепр горувланьын.
Коймӧдысь ранитчӧм бӧрын сійӧ бӧр локтіс дивизияӧ, и понтон водзын артмӧм пробка сійӧс падмӧдіс берегдорса сиктын.
Немечьяс спокой эз сетлыны вуджанінлы, сійӧ тшӧкыда петаліс стройысь и бӧръя уськӧдчӧм бӧрын понтона пос ладмӧдігкості Воропаев петіс «виллисысь», разӧдаліс обоза колонна, машинаяссӧ да подводаяссӧ вӧтлаліс дворъясӧ да град йӧръясӧ.
Пӧшти дзик ас дорсьыс, кыдзи сэк сылы кажитчис, друг сійӧ кыліс бомбалысь лада шутёвтӧм.
Муртса удитіс водны, Воропаев кыліс взрыв, правда, эз орччӧн, но зэв матын, да гымаліг-йиркӧдігтыр мыйкӧ киссис.
Воропаев кыпӧдіс юрсӧ да — олӧмын, гашкӧ, татшӧмыс овлывлӧ ӧтчыд, весиг, буракӧ, вӧтӧн ӧтчыд, — аддзис, кыдз веськыда сы водзвылын, улича саяс, надзӧник пӧрӧ сёйысь вартӧм керка стена.
Со сійӧ пӧри, вылӧ кыпӧдіс кымӧр бус, и кутіс тыдавны горнича пытшкӧсыс.
Кодікӧ еджыд халата сэні тэрыба копыртчис да кияснас вевттис водзладорсьыс кутшӧмкӧ куйлысьӧс, быттьӧ кутліс да потшис аслас мышкӧн усьны вермана керка торпыригъясысь.
Раненӧйяс, кодъяс керка гӧгӧрын куйлісны да пукалісны зэв унаӧн, мыйӧн прӧйдитіс медводдза шӧйӧвошӧмныс, горӧдісны «ура».
— Вот тайӧ доктор!..
Браво, ей-богу, браво!.. — кыліс быд боксянь, и ас вежӧрас прамӧя вотӧм на Воропаев сӧмын ӧні друг казяліс, мый горничаас, кодлысь бомба взрыв вынӧн вӧлі кисьтӧма водзладор стенасӧ, операционнӧй пызан дорын сулаліс том, майшасьӧм вӧсна гӧрдӧдыштӧм нывбаба-врач.
Сійӧ оперируйтіс раненӧйӧс да взрыв дырйи копыртчис сы весьтӧ, медым вевттьыны сійӧс аслас телӧӧн, казявтӧг, мый сы мышку сайын киссис стенаыс да мый ӧні ачыс тыдалӧ став уличаыслы.
Нывбаба сӧмын ӧти здук кежлӧ бергӧдчыліс уличалань да пыр жӧ бӧр копыртчис раненӧй весьтӧ, медым помавны операциясӧ.
Сылы отсалісны та дырйи кык ныв, да, кор ставсӧ вӧлі бура помалӧма, тайӧ нывъясыс нуисны раненӧйӧс кытчӧкӧ ылӧджык, керка пыділань, а горничаӧ, театрлӧн восьса сцена вылӧ моз, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, кайис тэрмасьӧмӧн бинтуйтӧм кока красноармееч.
Улич вылын пыр на кыпыда сёрнитісны здук сайын лоӧмтор йылысь, кор Воропаев пырис горничаӧ да медся решительнӧй видӧн требуйтіс дзик пыр жӧ вуджӧдны операционнӧйсӧ кытчӧкӧ мӧдлаӧ.
— Ті жӧ аддзанныд, мый вӧчсьӧ, — мудзпырысь шуис нывбаба. — Раненӧйясыс со мында, кытчӧ нӧ ме накӧд воштыся?
И сійӧ, навернӧ, эськӧ водзӧ кутіс вӧчавны перевязкаяс да операцияяс, эз кӧ Воропаев шыӧдчы отсӧгла раненӧйяс дінӧ, и врачӧс инструментъяснас дзик пыр жӧ вӧлі вуджӧдӧма мӧд керкаӧ, коді абу на жугалӧма, медводдзасяньыс квартал кык сайын.
Сійӧ рытӧ врачлӧн чужӧмыс Воропаев вежӧрӧ эз коль ыджыд мӧрччӧмтор.
Сійӧ кажитчис пӧрысьӧн да кыза куйлысь бусыс вӧсна кельыдӧн, юрсиыс — дзорӧн да няйтӧн, а синъясыс — чутӧсьӧн, кыдзи каньлӧн, да абу пыдісаӧсь, абу тӧлка-сямаӧсь.
Тайӧ медводдза рытнас Воропаевӧс сӧмын шензьӧдіс Горевалӧн кутчысьӧмыс, код вылӧ вермис вежгыны любӧй бывалӧй салдат, но асывнас, кор пырис бинтӧн кӧртавны кисӧ да казьтыштіс тӧрытъя лоӧмторсӧ, сійӧ чуймис да первойсӧ весиг эз эскы сы чужӧмлӧн да став фигуралӧн кыпыд, кутшӧмкӧ плакатнӧй, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь мичлунлы, коді вӧлі властнӧйӧн, команднӧйӧн, пыр жӧ синмӧ шыбитчанаӧн.
Достоевскийлӧн эм фраза: «Медводдза сьӧлӧмӧ мӧрччӧм серти сійӧ меным кыдзкӧ неокотаысь воис сьӧлӧм вылӧ».
Вот татшӧмтор жӧ лои и Воропаевкӧд.
Вежон мысти найӧ вӧліны нин бур ёртъясӧн, а мӧд вежон мысти на йылысь заводитісны гусьӧникӧн сёрнитны, кыдзи недыр мысти лоан гозъя йылысь, кӧть асьныс найӧ гӧтрасьӧм йылысь эз и думыштлыны.
Горева вӧлі мича, да, мый нӧшта важнӧйджык, — вежӧра нывбаба.
Тӧлка морткӧд некор оз босьт гажтӧм да сыысь некор он дӧзмы, и ставыс вӧлі эськӧ буретш сідзи, кыдзи заводитчис да ладвыв пуксис нин, не кӧ Воропаевлӧн выльысь, нёльӧдысь сьӧкыда ранитчӧм.
Сэк, кор сійӧ тӧдмаліс, мый Горева ачыс ампутируйтіс сылысь коксӧ, сылы лои гӧгӧрвоана, мый на костын воддза йитӧдыс абу нин позяна, да мый инвалидӧн лоӧм бӧрын ӧні сійӧ некор оз вермы выльмӧдны сыкӧд сійӧ йитӧдсӧ, кодъяс вӧліны...
Мый ӧні сійӧ оз вермы представитны асьсӧ кодӧнкӧ мӧдӧн, сылӧн пациентӧн кындзи, да, дерт нин, не верӧсӧн...
Да и кодлы, юавсьӧ, окота ноксьыны сэтшӧм верӧскӧд, кодлӧн тыас восьса туберкулёз да висьӧ мускыс?
Важ радейтӧм эськӧ эз вош, выльыс вермис кусны сьӧкыдлунъяс вӧсна.
Да и абу лӧсьыд мужичӧйлы заводитны олӧм сэтшӧм мортӧн, кодлы колӧ нянька.
Бӧръя ранитчӧмыс быть тшӧктіс Воропаевӧс корсьны мӧд олӧм, не сійӧс, коді вӧлі войдӧр, и не сыкӧд, кодкӧд чайтліс...
Вот сэки и думыштӧма вӧлі лунвылӧ мунӧм йылысь, да став тайӧ тшаквасӧ керкаӧн да усадьбаӧн, кӧть, мӧдарӧ кӧ, абу нин и сэтшӧм тшаква: ӧд сійӧ, збыльысь, вӧлі збыльысь висьӧ, а пиыс — висянвыйын, и кыкнанныс найӧ инвалидъяс да кыкнанныс водзын воссис выль, тӧдтӧм да — коді сійӧс тӧдас — шуда-ӧ олӧм.
Но бӧрйыны вӧлі нинӧм.
Выльысь и выльысь Воропаев видзӧдлывліс саридз вылӧ да нимкодясис гӧраясӧн, медым вунӧдчыны, и недыр кежлӧ збыльысь вунӧдчыліс.
Лунвылыд та кузя — шензьӧдана бурдӧдысь.
Сійӧ тшӧктӧ мортӧс не сӧмын аддзыны вӧр-ва, но и кывны асьсӧ вӧр-ва пытшкын.
Некӧн ті он кылӧй сідз, мый тіян эм синъяс, кокъяс, тыяс, ныр да пельяс, кыдз лунвылын, гӧраясын либӧ саридз дорын.
Парусъяс да кодзувъяс вылӧ ті видзӧданныд сідз, быттьӧ важ тӧдсаяс вылӧ, кодъяскӧд важӧн нин эн аддзысьлӧй войвылын.
Ті верманныд сёрнитны паныдасьысь пукӧд да тӧдмавны: кӧні сійӧ шензьӧдана глицинияыс, кодкӧд ті аддзысьлінныд во дас сайын да кодӧс помнитанныд нэм чӧжныд.
Пӧжалуй, лунвылын морт не сӧмын тышкасьӧ ывлавывкӧд да венӧ сійӧс, но и ачыс сійӧ, ывлавылыс, дзик ӧткӧн шымыртӧ да веськӧдлӧ мортӧн кутшӧмкӧ аслас дивӧкодь, путьтӧм законъяс серти.
Воропаев видзӧдіс ставсӧ, мый тювгис-локтіс машиналы паныд, ыджыд майшасяна сьӧлӧмкылӧмӧн, быттьӧ сы син водзын котӧртысь скалаяслӧн, пуяслӧн, кустъяслӧн да лэбачьяслӧн верзьӧма чукӧрысь колӧ вӧлі сылы ӧні аддзыны тӧдса ловторӧс да чукӧстны сійӧс, медым босьтны аскӧдыс мунны ӧтлаын.
Думайтсис и Корытов йылысь.
Сыкӧд неногӧн тӧдмасьӧм да сэсся чорыда вензьӧм, коді пыр жӧ паныдӧн найӧс сувтӧдіс ӧта-мӧдыслы, ӧні Воропаевлы вӧліны мустӧмӧсь.
И кыскис жӧ чӧртыс сійӧс пырны тайӧ венас!
Веськыда вежӧрӧ мӧрччӧм, шуны кӧ нин, гежӧда овлывлӧ точнӧй судьяӧн, и Корытов, вермас лоны, ёна бурджык сы серти, кутшӧмӧн сійӧ кажитчис Воропаевлы медводдза тӧдмасигӧн.
И век жӧ, Воропаев некыдз эз вермы мездысьны тайӧ варов администратор дінӧ мустӧмтӧмлунсьыс.
Ак, эз сулав сыкӧд вензьыны!
Эз сулав!..
И мӧвпысь, мый тайӧ Корытовыскӧд сылы ковмас паньыштны не этша шог, лоліс ещӧ делӧджык да гажтӧмджык.
Пуяс костӧд лестукъясӧн тӧвзис ру, коляліс пу увъяс вылӧ ассьыс еджгов-руд туйяс.
Ру, ру, ӧні быдлаын вӧлі сӧмын ӧти ру.
Тупуяс нуисны сійӧс асланыс вижов, кӧрт, тронякылысь туганъяс вылын пастукалан няйт буркиясӧс моз, а кизиллӧн да боярышниклӧн кустъяс — чышъянъясӧс моз.
Весиг вижӧдӧм туруныс крукавліс ас вылас кымӧръяслысь еджыд лестукъяссӧ да вевттьысис наӧн.
Кодкӧ кымӧръяссӧ вӧтліс гӧраясысь, и найӧ сёртасъясӧд чепӧсйисны увлань, ковтысъясӧ, но тані найӧс паныдаліс саридз, — найӧ кутісны шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, чепӧсйисны туй пӧлӧн да сувтісны, сынӧдлӧн быд вӧрзьӧмысь дрӧгъяліг да лайкъяліг.
И ульсалӧмла сорласисны ас костаныс краскаяс.
Косьмӧм гранат корка рӧма, пятнояса, сьӧдовгӧрд гӧра сайӧдіс мӧдӧс, коді вӧлі пемыдлӧз, кыдзи гожӧмын лун шӧр кадӧ гы, улис, небыд да вуджӧртӧм; лӧзыс рӧмзьӧдіс аснас сёртасӧс, коді муніс орччӧн, лӧзыс ӧтлаасис енэжкӧд да вӧчис сійӧс лӧзӧн жӧ, ойдӧдіс ас водзладорсьыс сьӧдов-гӧрд гӧраяслысь вежтассӧ да разаліс сы вывті рӧмыд кодь гудырӧн.
Рӧмъяс гартчисны, ключ моз булькйисны, вошлісны да тыдовтчылісны бокын.
«Меным зэв окота овны, меным сэтшӧм окота овны, мый некор на эз вӧв сэтшӧм окотаыс, но вӧчны мӧд ногӧн, кыдзи артмис, оз позь.
Ме — бать, меным колӧ быдтыны пиӧс, и ме вися, слаб, эбӧстӧм, ме некодлы ог ков, ме — обуза.
Прӧстит менӧ, Шура, прӧстит да вунӧд», — кос синваӧн бӧрдіс сылӧн лолыс.
— Меным лоӧ сьӧкыд, — гораа шуис сійӧ да сылысь виръяйсӧ топӧдысь полӧмлӧн зывӧк вешкыртӧмысь весиг куньтыртліс синъяссӧ. — Нелямын куим арӧсӧн, менам положенньӧын...
Ок, и сьӧкыд жӧ...
Ставсӧ колӧ выльысь, ставсӧ... а вынъяс этшаник, вынъясӧй сӧмын вежӧрын.
И медводдзаысь сылы лои жаль, мый сійӧ коли ловйӧн.
Тшыглун да страшнӧя мудзӧмыс тіравмӧн да юр бергӧдчытӧдз шымыртісны ӧні сійӧс, кыдзи приступ.
Ак, кутшӧм ӧткаӧн вӧлі сійӧ!..
Совхоз «Вермӧм» вӧлі нималӧ аслас вина маркаясӧн.
Коркӧ вӧвлӧм асшӧръя видз-му, кодӧс бӧрынджык ыдждӧдісны уна посниджык усадьбаяс ӧтлаалӧмӧн, совхоз, медбӧрын, лои аслыссяма вина вӧчан практическӧй институтӧн, виноград вӧдитӧм да вина вӧчӧм кузя лабораторияӧн, кӧні любӧй сьӧд удж вӧчысь вӧлі ичӧтик наука деятельӧн.
Некымын татшӧм совхоз лӧсьӧдісны нималана синдикат.
Шойччан лунъясӧ «Вермӧмын» мунлісны наука конференцияяс.
Программаын кӧ нинӧм торъя интереснӧйыс эз вӧв, то сэки, медым кыпӧдны «конференция» дорӧ интерес, сёрнитіс учёнӧй вина вӧчысь Широкогоров.
Сійӧс кывзыны волывлісны весиг челядь, сы вӧсна мый сійӧ висьтасьліс мойдысь моз.
Тадзи вӧлі и сійӧ вӧскресенньӧӧ, кор Воропаев, асьсӧ ёрис сыысь, мый гортас колис нопсӧ, кӧні вӧліны консервъяс, воис случайнӧй грузовик кузовын совхознӧй контора руд стрӧйба дорӧ.
Сійӧс кынтіс, и сійӧ радпырысь пыр жӧ эськӧ водіс узьны.
— Начальствоыс ас ордас? — юаліс сійӧ кӧмтӧм кока нывкалысь, коді вӧлі котӧртӧ сэті.
— Начальство?
Тю!
Найӧ жӧ лекция вылынӧсь! — и, косньӧд мыгӧрнас тшапа песовтчыштӧмӧн, нывка котӧртіс клубӧ.
Воропаев мӧдӧдчис сы бӧрся.
Ыджыд да сӧстӧм белитӧм стенъяса комнатаын, кытчӧ вӧлі сувтӧдлӧма уна сикаса табуреткаяс, морт ветымын кымын кывзісны дженьыдик дзор тошка мича чужӧма стариклысь висьталӧмсӧ, кодлӧн челядь сяма югыдлӧз синъясыс, кажитчӧ, пыр сералісны либӧ век кыпыда югъялісны.
Сійӧ эз докладывайт, а сёрнитіс, да, кажитчис, урчитӧм программатӧг, юалӧмъяс кузя, кодъясӧс помся сеталісны сылы кывзысьяс.
Воропаевлы тайӧ кажитчис сэтшӧм интереснӧйӧн, мый сійӧ перйис блокнот да заводитіс пасъявны аудиториялысь юалӧмъяссӧ.
Старик Широкогоров — тайӧ вӧлі буретш сійӧ, кыдзи гӧгӧрвоис Воропаев, — лӧня вочавидзліс став юалӧмъяс вылӧ, а кор юалӧмъяс бырисны, сійӧ, кутшӧмкӧ мугыртчысь практиканткаӧн гижӧм, но кырымавтӧм записка вылӧ сувтӧмӧн висьталіс школьникъясӧн да пионеръясӧн бурдӧдан турунъяс чукӧртӧм йылысь да вайӧдіс кымынкӧ вӧвлытӧм лыдпасъяс, кодъяс сэтшӧма шензьӧдісны Воропаевӧс, мый сійӧ пасйис найӧс, ӧні нин Широкогоровлысь ни ӧти кыв кольтӧг, кӧть тшыгйыс мучитіс сійӧс ӧні сідз, кыдзи ранение.
Широкогоров висьталіс бурдӧдан турунъяс чукӧртысь челядь йылысь, и дона куа пемӧсъяс бӧрся кыйсьысь челядь йылысь, и быдмӧгъяслӧн бурдӧдан тӧдмӧсъяс йылысь, и сы йылысь, кутшӧм кокниа да прӧстӧя «Вермӧмса» челядь вермисны эськӧ отсавны государстволы, — а сэк жӧ вӧлі артмӧ, мый сійӧ висьталӧ мортлӧн мича олӧм йылысь и мортлӧн дзоньвидзалун йылысь.
Сылӧн висьталӧмыс вӧлі прӧстӧй да сыкӧд тшӧтш ыждалысь, кыдзи кывбуръяс.
Сійӧс позьӧ вӧлі кывзыны мудзлытӧг.
— Прӧща кора, полковник ёрт... — Воропаев ӧдйӧ бергӧдчис гӧлӧслань, садьмытӧм синъяснас лапйӧдлігтыр.
— Да-да?
— Доклад помасис, ми нин помещениесӧ игналам.
Ті, гашкӧ, код дінӧ кӧ могӧн?
Паськыд пельпомъяса, коверкот костюма (гимнастёрка, галифе да кепка), уска мужичӧй шензьӧмӧн видзӧдіс Воропаев вылӧ да веськыд кинас корана ӧвтыштавліс ӧдзӧслань.
Сылӧн важӧн нин бриттӧм чужӧмыс, коді та вӧсна век жӧ абу воштӧма ни гӧгрӧслунсӧ, ни свежлунсӧ, вӧлі явӧ тӧждысяна.
— Да-да...
Кыдз нӧ...
Меным директор дорӧ, — кутіс бормочитны ёна мугыртчӧм Воропаев, протезнас улӧс кокъясӧ крукасьлігтыр да аслас узьӧмысь, аслас вермытӧмысь да, колӧ чайтны, аслас йӧй сяма видысь яндысигтыр.
— Сідзкӧ, пӧжалуйста, ме ордӧ.
Ме — Чумандрин, директор, — и лӧз паськӧма мужичӧй мӧдӧдчис петны.
Тайӧ вӧлі зэв бур, мый сійӧ муніс водзын, и Воропаев вермис удитны мынтӧдчыны шӧйӧвошӧмсьыс.
Дерт, вӧлі тешкодь, мый сійӧ унмовсис доклад шӧрын.
Тасянь сійӧ и заводитіс, кор пырис директорса кабинетӧ, коді вӧлі ыджыд, гажакодь, лӧсьыда обставитӧма книжнӧй шкапъясӧн да фигурнӧй бутылкаясын винаяслӧн образецъясӧн.
— Воны, медым тӧдмасьны Широкогоровкӧд да — унмовсьны сылӧн доклад вылын?
Скандал, прамӧй скандал! — нюмъялігтыр да кияссӧ шевгӧдлігтыр шуис сійӧ.
Чумандрин качӧдліс ки вылас ӧдзӧс ключьяслысь чукӧр да веськодьпырысь бергӧдіс гижасян пызан вылысь бумагаяс, буракӧ, тӧдтӧм мортлысь ас йывсьыс паськыдджыка висьталӧм виччысигмоз.
И Воропаев эз мӧд ёна нюжмасьны.
— Ме Корытовсянь.
— Ті абу Воропаев?..
Корытов ыстіс миянлы тіян йылысь запискатор, — нюммуныштліс директор. — Виддза оланныд!
Ті нӧ мыйла воӧм бӧраныд сразу эн корсьӧй менӧ? — эскытӧма, кӧть и торъя интересуйтчытӧг юаліс сійӧ.
— Корытов ыстіс ме йылысь записка?
— Ага.
— Кор нӧ сійӧ удитіс?
— Да запискасӧ вайис тіянӧс вайысь машиналӧн шоперыс.
Ми тіянӧс кык час нин виччысям...
Ме пола, мый ті онӧ нин суӧй миян столовӧйысь ужин. — Чумандрин видзӧдліс ӧшинь пыр да жугыльтчӧмӧн шутёвтіс, кор кутшӧмкӧ приметаяс серти пыр жӧ казяліс, мый столовӧйыс пӧдса нин. — Но, ладнӧ, лӧсьӧдчам кыдзкӧ походнӧй сямӧн.
Ті, гижӧ Корытов, весиг рейсовӧй карточканытӧ абу босьтӧмныд.
Весьшӧрӧ.
Но, мунамӧй старик ордӧ, сійӧ виччысьӧ.
Чумандрин сёрнитіс ӧти темасянь мӧдӧ ӧдйӧ вуджӧмӧн, быттьӧ тэрмасис кытчӧкӧ, и Воропаевлы эз вӧв кокни следитны сы мӧвпъяс бӧрся.
— А лӧсьыд-ӧ меным ӧні?
Татшӧм яналӧм бӧрад?
— Мыйла нӧ абу лӧсьыд?
«Мыйын делӧыс? — кузь, пемыд коридорӧд муніг думайтіс Воропаев. — Мыйсяма сэтшӧм тешкодь корытовскӧй тӧждысьӧм, мыйла сылӧн сідзи: видзчысьӧм вӧсна али вниманньӧ вӧсна...
Пӧжалуй, регыдджык видзчысьӧм вӧсна — водзвыв юӧртны воӧм йылысь, медым, ӧтарсянь, эз вӧвны некутшӧм виччысьтӧмторъяс, а мӧдарсянь — медым ме тшӧтш помниті, быдсяма лоӧмтор вылӧ, мый начальство оз узь».
Век жӧ Корытовлӧн виччысьтӧм тӧждысьӧмыс сійӧс вӧрзьӧдіс.
— Кывзӧй, Чумандрин ёрт, а Широкогоров казявліс, мый ме узи?
— Сӧмын сійӧ и гӧгӧрвоис, кытысь корсьны тіянӧс, а то эськӧ ті асылӧдз миян иган сайын пукалінныд...
Но, нинӧм, ӧні сёйыштам.
Старик сводка кывзӧ...
Ньӧжйӧджык, тані порог...
Энӧ усьӧй...
Вот сійӧ, Воропаев.
Тӧдмасьӧй.
Лӧз костюма старичок кыпӧдчис джуджыд креслӧысь.
— Виддза оланныд...
Писькӧдчисны Будапештысь асыв-войвылынджык...
Кора тіянӧс татчӧ, креслӧас...
Кывзыштам.
Широкогоровлӧн кабинетыс вӧлі войнаӧдзса кодь зэв лӧсьыд.
Джоджын — ковёръяс, стен пӧлӧн небӧгъяс, сьӧкыд тупу пызан, код гӧгӧр тэчӧма стопаясӧн небӧгъяс да журналъяс, кодъяс костӧ пукталӧма либӧ лӧз бумага полоскаяс, либӧ восьтӧма колана лист бокын, диван да креслӧяс, и на дорын ичӧтик гӧгрӧс пызан альбомъясӧн, да мича вина бутылкаясӧн неыджыд витрина, и, медбӧрти, кужӧмӧн вӧчӧм ыджыд, фотографияса панорама «Виноград чукӧртӧм», да зэв мича шӧлк абажур улын лампа — ставыс быттьӧ тӧдӧмӧн служитіс Широкогоров фигуралы доргӧгӧрӧн.
Старик вӧлі неыджыд тушаа, но зэв бур, артисткодь тэчаса.
Чужӧмыс Анатоль Франслӧн кодь, ёсь дзор тошка да вежӧра, мелі, пыр нюмъялысь синъяса.
Дзор кудрияс вылас лӧсьыда пукаліс сьӧд шӧлк ермолка.
Тӧдчан сӧнъяса киясыс гожъялӧмаӧсь да зэв тэрыбӧсь.
Кузь кос чуньясыс пыр вӧрӧны, пыр мыйкӧ висьталӧны либӧ мыйкӧ юалӧны, гашкӧ, шензьӧны.
На вылӧ видзӧдӧмӧн, стӧча позьӧ тӧдны, мыйӧн занятӧсь стариклӧн мӧвпъясыс.
Но медшӧрыс сылӧн абу киясыс, а видзӧдласыс, — абу синъясыс, кодъяс гажаӧсь, пӧрысьӧсь, а буретш видзӧдласыс, кодӧс кадысь кадӧ быттьӧкӧ кыпӧдлӧ старик креслӧсяньыс став скӧр (збыльвылас жӧ абу скӧр) тушатырнас да петкӧдлӧ сійӧс став тӧдчанлуннас.
Тайӧ — полководечлӧн видзӧдласыс.
Воропаев кыйис асьсӧ тешкодь мӧвп вылын, мый сійӧ некымынысь муртса эз сувт веськыда стариклӧн тӧдмалан видзӧдласысь.
Громкоговоритель дугӧдӧм бӧрын Широкогоров томдырся тэрыблунӧн друг шыасис Воропаев дінӧ.
— Да кыдзи нӧ тайӧ, муса полковник?..
Энлӧ, энлӧ, ті нин чӧв олыштӧй...
Лыддям Геннадий Александровичлысь гижӧдторсӧ: тіян ордӧ пӧ петіс нималана лектор, веськыда фронт вывсянь, нартитӧй...
Но, миянӧс ӧд оз ков ёна корны, — нуӧдім дасьтысян удж, котыртім аудиторияӧс, а сійӧ вӧлӧмакӧ... да энӧ ӧвтчӧй ме вылӧ кияснаныд, прӧстудитанныд ещӧ... а сійӧ узьӧ, лӧня узьӧ!
— Ме сэтшӧма мудзи, кынми да — веськыда висьтала тіянлы — сэтшӧма ылалі тіян докладӧн...
— Некутшӧм гӧгӧрвоӧдӧмъяс оз отсавны, дона полковник, кӧть ме тіянлы тырвыйӧ верита: менӧ ачымӧс выль местаясын пыр личкӧ венны позьтӧм унзіль...
Ті верманныд вештыны ассьыныд мыжтӧ ӧтиторйӧн — закуситӧй, юыштӧй вина, сувтӧй фронтъяслӧн карта дінӧ да висьталӧй ставсӧ, мый тіян ловыдлы окота.
Бӧрыньтчыны оз вӧлі позь.
— Ті миянлы, грекаяслы, медводз Будапешт йылысь висьталыштӧй, полковник.
Тадзи заводитчис Воропаевлӧн нималана Широкогоровкӧд тӧдмасьӧм.
Чумандрин вайис выявтӧм рис рок, сійӧс тэрмасьӧмӧн сёйыштӧм бӧрын да стӧкан тыр зэв бур рислинг ӧтпырйӧ юӧм бӧрын Воропаев кутіс кывны асьсӧ бурджыка.
Тайӧ рытас тыдовтчис мыйкӧ вывті фронтовӧй сяма, и сійӧ ыджыд кыпыдлунӧн кутчысис аслас гӧгӧрвотӧм аскиа лунлӧн тайӧ нимкодь пертасъясас.
Дунай вӧсна тыш мунӧмсӧ Воропаев гӧгӧрвоис зэв бура да ӧні вермис петкӧдлыны асьсӧ не сӧмын бур докладчикӧн, но и прӧстӧ бура тӧдысьӧн, пӧшти ас синмӧн аддзылысьӧн, пӧшти участвутысьӧн.
Дунай вӧсна тыш, кодӧс нуӧдісны 2-ӧд да 3-ӧд Украинаса фронтъяс, Воропаевлы кажитчис медся сьӧкыд манёвръяса да виркисьтанаясысь ӧтиӧн.
Врагӧс зыран операцияяс тані сьӧктаммисны грӧзитана гӧгӧртӧмъясӧн да кытшалӧмъясӧн, тыш муніс Дунай вӧсна; повтӧга вуджалӧмъяс да ю мытшӧдъяс сайӧ ещӧ на героическӧйджык вешйӧмъяс ӧтлаасьлісны виччысьтӧм, нюжалана дорйысян тышъясӧн, кодъяс вуджлісны кытш пиӧ босьтӧмъясӧ, — и ставыс тайӧ ӧддзысь темпъясӧн, содысь масштабъясӧн, йӧзлӧн вӧвлытӧм крепыдлунӧн дырйи, коді сідзжӧ ӧтарӧ содіс.
Тайӧ вӧлі ӧти и сійӧ жӧ кадӧ гӧра-ювывса да степ-вӧрса чорыд тыш, кӧні вермисны ковмыны и конникъяс, и десантникъяс, и парашютистъяс, и сапёр-диверсантъяс, кӧні салдатлӧн военнӧй кужанлуныс сюрліс медся чорыд велӧдӧм улӧ, сы вӧсна, мый колӧ вӧлі кужны ӧтпырйӧ наступайтны да дорйысьны, мунны водзӧ и кодйысьны муӧ, лоны кытшолын да асьтӧ кывны кытшалысьясӧн, усьны ранитчӧмаӧн да век жӧ личлэдзлытӧг кыссьыны водзӧ, рытыввывлань.
Кӧнкӧ коридорын часі кучкис дас ӧтиысь.
Пӧсьпырысь, Воропаев ӧдйӧ пырис висьт темпӧ.
Война ловзис сы син водзын.
Войналӧн мадьяр театр йылысь висьталӧм бӧрын, сійӧ вуджис чехословацкӧйӧ, висьталіс Румыния йылысь аслас вежӧрӧ мӧрччанторъяссӧ да дженьыдика юӧртіс Афиныын лоӧмторъяс йылысь (буретш лун-мӧд сайын вӧлі юӧртӧма Афиныын кытшӧ босьтан положенньӧ йылысь).
Сылы дум вылас воис август 31 лунся асыв, кор танк броня вылын сулалӧмӧн сійӧ пырис Бухарестӧ.
Шудысла сылӧн бергӧдчис юрыс.
Чернослив синъяса румынкаяс кавшасисны танк вылӧ, медым окавны броня вылын пукалысьясӧс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пар мавтанторйӧсь, быттьӧ доймалӧма.
Ранитісны кӧ сійӧс тайӧ лунас, сійӧ, тӧдӧмысь, эз кыв эськӧ доймӧмсӧ.
— ... Но торъялана кыпыдджык, меддонаджык, некор вӧвлытӧм вӧлі сентябр дас квайтӧд лун.
— Тайӧ нӧ мый, энлӧй?..
— Кор ми пырим Софияӧ...
— Ага, да, да, да...
Прӧститӧй...
Воропаев тыртіс бокалсӧ.
Киыс сылӧн тіраліс.
Сӧдз вина войт ньӧжйӧник визувтіс чуньсяньыс килутшланьыс.
— Ен мед сетас ловби сылы, коді коляс йылӧмлы тайӧ лун йывсьыс казьтылӧм!
Широкогоров да Чумандрин кисьтісны жӧ аслыныс.
— Ме эг вермы ыззьӧмтӧг лыддьыны фронтсянь письмӧяс, — шуис профессор.
— Да мый сэн ыззьӧмыд!.. — торкис сійӧс Воропаев. — Абу сэтшӧм кылыс, медым стӧча висьтавны, мый вӧлі.
Ме вӧлі Россияӧн, гӧгӧрвоанныд?
Ме нуи аслам пельпомъяс вылын дас нэм, кодъяс торйӧдісны миянӧс.
Меным ӧнӧдз на кажитчӧ, мый менам нимӧй тӧдса Софияса став йӧзлы да мый ме тӧдса ставнас карыскӧд.
Веськыд кыв!
Воропаев висьтавліс бокалсьыс гежӧдика юышталігмоз, — бокалсӧ вочасӧн бӧр тыртліс чӧволысь Чумандрин, кодлӧн чужӧм вылас ворсісны красуйтчӧмлӧн став рӧмъясыс.
И кымын унджык юис Воропаев, сымын ёнджыка сылы окота вӧлі висьтавлыны и сымын интереснӧйджыка и кыпыдджыка сійӧ висьтавліс.
Ассьыс ичӧтик тошсӧ чабралігтыр Широкогоров сӧмын юасис, Чумандрин пай вылӧ кольлісны сӧмын ӧти паузаяс, кор, вина кисьталігмоз, сійӧ удитліс сюйыштны:
— Вот тадз, ей-богу, сёрнитыштан йӧзыдкӧд — и кык мында вежӧраджык лоан.
Сэсся, кор Воропаев пӧшти нин воштіс гӧлӧссӧ, сійӧ дженьыдика, шуткаӧн моз висьталіс Широкогоровлӧн куимысь юалӧм вылӧ, кыдзи сійӧ веськаліс Корытов ордӧ, керкакӧд аслас мытарствояс йылысь да пи йывсьыс, кодӧс сійӧ регыд должен вӧлі вайны Москваысь, да сы йылысь, мый сійӧ ӧтка, да мый ӧні сылӧн некор нин оз ло сійӧ шудыс, коді вӧлі армия радъясын тышкасигӧн.
— Ме уси шудсьыс, кыдзи самолётысь.
Ставыс коли сэтчӧ — нималӧм, ёртъяс... ставыс, ставыс, а Корытов эз отсав весиг керкаӧн.
Сы вӧсна мый керка йылысь юалӧм эз вӧв военнӧйӧн ни научнӧйӧн, а аслас сям серти сӧмын котыртанаӧн, Чумандрин лыддис шогманаӧн водзӧ нуӧдны сійӧс сэтшӧм жӧ кокниа, кыдзи сылӧн вомъёртъясыс кыпӧдлісны юалӧмъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі налы видлавны, да, чужӧм вылас майшасьӧм петкӧдлӧмӧн, лӧня нурбыльтіс:
— Но, енмӧй, но мый нӧ тайӧ!
Дача эз аддзы!..
Да тэ кывзы менӧ, Воропаев, кӧсъян кӧ ме тэныд дзик пыр куим дача сета.
Талун либӧ аски дас час асылысь не сёрӧнджык.
Локтан ме ордӧ, висьтав?
Нет, тэ войдӧр висьтав, локтан али он?
И Широкогоров пельпомлань копыртчӧмӧн зілис, кыдзи быд юыштӧм морт, вӧзйӧмсӧ пыр жӧ помавны делӧӧн да шӧпкӧдіс сылы кирган гӧлӧсӧн:
— Миян ӧд... эсійӧ... но, рыжӧйтӧ... всё равно сідз ли тадз вештам водзӧ...
Сідзкӧ, ме коля заместительтӧг, кыдзи араб пустыняын...
Вернӧ, Сергей Константинович?..
Сыысь ӧтдор, клубӧн завыс абу... — да стариклысь лӧнь чужӧм вывсьыс ошкӧм казялӧм бӧрын веськӧдчытӧг кватитіс Воропаевӧс протезӧдыс, аслас ён ки пыдӧснас сідзи швачнитіс сэтчӧ, мый протезыс дзуртыштіс, да скӧрысь довкнитіс юрнас: — Да тайӧ дзик тшаква, донаӧй.
Ме ӧні обкомӧ звӧнита.
Татшӧм оратор, ыджыд партийнӧй опыта морт, а сійӧ — пропагандистӧн. — И друг веськӧдчис да гӧрд винаысь сьӧдасьӧм вомдоръяссӧ паськӧдӧмӧн серӧктіс:
— И медшӧрыс, керка эз и получит!..
Кывлінныд, Сергей Константинович?..
Эз получит!
Но и Корытов!
— Геннадий Александрович — вежӧра морт, да ӧд, кыдз шуласны, и старука вылӧ овлӧ проруха, — осторожнӧя пасйыштіс Широкогоров, коді беспартийнӧй вежавидзӧм вӧсна эз радейтлыв кывкутысь уджалысьясӧс сералӧм.
— А меным тіян Корытовныд эз кажитчы тӧлка мортӧн, — ковтӧм чорыдлунӧн да явӧ этш тӧдтӧг немвиччысьтӧг шуис Воропаев да шуигмозыс ачыс жӧ асьсӧ дивитіс, весиг муртса эз ёрччышт гораа татшӧм прӧститны позьтӧм кутчысьтӧмсьыс. — Сьӧкыд тіян йӧзыдлы тані, — содтіс сійӧ, делӧсӧ ладмӧдны тэрмасьӧмӧн.
Чумандрин тэрыба тыртіс бокалъяс.
— А кӧні налы абу сьӧкыд? — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ. — Йӧзыдлы ӧні, вокӧ, быдлаын сьӧкыд.
Война!
И Корытов ордын сьӧкыд, и, чайта, тэнад фронт вылын налы эз жӧ кокни вӧв.
Паськыд креслӧын пукалігӧн Широкогоров вом дорӧдзыс лэптӧм киясыслысь чуньяссӧ инмӧдаліс ӧта-мӧд дінас, быттьӧ личлэдзлытӧг прӧверайтіс налысь чувствительностьсӧ.
Сылӧн вежӧра мича синъясыс видзӧдісны Воропаев вылӧ воинственнӧя, быттьӧ корисны пыр жӧ вензьыны.
— Вермыны этатшӧм войнаын, да медым эз вӧв сьӧкыд? — шензьӧмпырысь шуис сійӧ. — Сэтшӧм йӧзсӧ, кодъяслы ставыс эськӧ кажитчис кокниӧн, колӧ вӧлі судитны кыдзи весь олысьясӧс... да, буретш, кыдзи весь олысьясӧс да немортъясӧс, а то кодлы нӧ сэсся вермис лоны кокни?..
Сӧмын немортъяслы да яндысьтӧмъяслы... — сійӧ креслӧ дорӧ гырддзайывччӧмӧн вӧрӧдіс кияссӧ, быттьӧ пыркӧдіс найӧс, да шыӧдчис веськыда Воропаевлы. — Да тіянлы ӧмӧй аслыныд, дона полковник, вӧлі кокньыд?
И сьӧкыдыс ӧмӧй лои ӧти Корытов вӧсна, и сӧмын тані, миянын?
И ёсьман да гызьӧм формаясӧ пӧран сёрни вуджис война кадся сьӧкыдлунъяс вылӧ, — и мый йылысь сӧмын эз сёрнитны сійӧ часас!
А Чумандрин, сералӧмӧн да дӧвӧльлунысла чуньяснас шлёчкӧдчӧмӧн, пыр кисьталіс да кисьталіс, кутшӧмкӧ, колӧ лоны, зэв тешкодь, сылы дыр кежлӧ помнитсьӧм анекдотысь фраза долигтыр:
— Гиж, Карапет, формасӧ тӧдан!
Регыд Воропаев асьсӧ кыйис сы вылын, мый и сійӧ шуалӧ тайӧ сӧрӧмсӧ да весиг тшӧтш корӧ дольны Широкогоровӧс, но сійӧ вежавидзӧмӧн пыксьӧ.
— Бур мортлы гажмӧмыд оз вай лёксӧ, — Широкогоровлы пельпомас тапнитігмоз шуис Воропаев. — Кыдзи чайтанныд?
Ӧні сійӧ оліс кыдз быттьӧ «гораа», ортсылань гӧнӧн, гугӧдӧм перчатка кодь, сылӧн став чувствоясыс вӧліны ортсыынӧсь, нинӧм эз дзебсьы.
— Да ну тіянӧс, ме узьны кӧсъя! — кажитчӧ, сӧмын думыштіс сійӧ, но Чумандрин мыйлакӧ пыр жӧ чепӧсйис сы дорӧ да кутчысьӧмӧн нуӧдіс сійӧс.
— Гиж, Карапет, формасӧ тӧдан? — шеныштіс кинас Воропаев, да найӧ, код тӧдас мыйла, кыкнанныс серӧктісны.
Сійӧ садьмис чужӧмсӧ пӧся малалӧмысь.
Югыдлӧз занавес шӧрипӧв юкис ыджыд ӧшиньсӧ, да комнатаын ставыс вӧлі лӧзов зарни рӧма, дзик тӧлыся войын моз, а синъёрмӧн еджыд пӧтӧлӧкын визьӧн ворсӧдчисны да вералісны кельыдлӧз югӧръяс.
Сійӧ эз пыр гӧгӧрво, мый ӧшиньӧ видзӧдчис саридз да мый сійӧс малаліс шонді, но гӧгӧрвоӧм мысти чеччыштіс да ӧдйӧ пасьтасис.
И пыр жӧ кыліс Чумандринлысь кок шысӧ да гӧлӧссӧ.
— Пывсин-пӧлясин!
Аддзылінныд, кутшӧм ывлавыв ми тіянлы лӧсьӧдім?
Оз ыштӧд?
Кыдзи юрныд?
— Тэнад тайӧ винанад ме став делӧясӧс вунӧді, — вочавидзис Воропаев. — Ме ӧд, веськыда кӧ шуны, кежи юасьны тэнсьыд колхозъяс йылысь, кодъясӧс меным кесйӧдіс Корытов.
— Сідзкӧ, думайтан мунны?
— Колӧ.
— Но, кыдзи тӧдан!
А то со сійӧ, дачаыд тэнад, видзӧд! — и Чумандринлӧн кыз чуньыс индіс ылын тыдалысь еджыд веськыд пельӧсъяса керка вылӧ, коді кажитчис ыджыд напряженньӧа токлы будкаӧн либӧ гулю видзанінӧн.
— Рай!
А?..
Вот и шуа ме — мый лешакысла тэныд Корытовыс.
Лок ме ордӧ да и ов, мыйта колӧ.
— Аддзысим кӧ ми эськӧ тэкӧд, Фёдор Иванович, войдӧрлун, лои ме эськӧ нэм чӧж тэнад рабӧн, а ӧні ог вермы, абу лӧсьыд...
— Абу лӧсьыд деньга гусявлыны да гӧтыртӧ пӧрйӧдлыны.
А то со, мӧд керка тыртӧм, вылынджык, скала вылас моз тай, аддзан?
Ыджыдджык лоас.
Тайӧс верма арендаӧ сетны.
Вай сёрнитчам.
Вайӧд питӧ да новоселье вылӧ кор гӧсьтъясӧс.
Дас вит во кежлӧ сета, ей-богу.
— Фёдор Иванович, верит меным, ог вермы.
— Да мый ме тэныд висьӧм кутшӧмӧскӧ кӧвъяла али гусясьны велӧда?
— Яндзим лоӧ Корытов водзын, ог вермы.
Гӧгӧрвоа, мый меным тэ вӧчан самӧй сійӧ, мый ме ачым ог сяммы вӧчны, но ог вермы.
Сӧвесьтлы паныд лоӧ.
— Да мый вежсис кык луннас тэнад оланногын?
Районсӧ кӧ эськӧ дзикӧдз эновтін — сэки гӧгӧрвоа.
Да тэ виччысьлы, мырдӧн тэнӧ ог кут, мунам завтракайтам, аслад колхозъяс йылысь кӧть кывзышт.
— Ог кут завтракайтны, муна.
— Но, кыдз окотаыд.
Ме, веськыда кӧ шуны, пӧкмӧлля вылад ачым некор ог завтракайтлыв.
А тӧрыт ми, кывзы, лӧсьыда пызйыштім, а?
Сьӧлӧм вылад гажаджык!
И парк трӧпаясӧд сійӧс шоссе вылӧ петкӧдігӧн мунігмозыс кутіс дженьыдика висьтавлыны колхозъяс йылысь, кытчӧ тэрмасис Воропаев.
Матысса «Первомайскӧй» колхоз, сы висьталӧм серти, немечьяс бӧрын коли пӧшти дзоньӧн, но медсясӧ артмис выль йӧзысь, кодъяс вуджисны татчӧ Кубаньысь да Донысь, а мукӧд колхозсӧ — «Калинин» да «Микоян» колхозъясӧс — вӧлі кушӧдз грабитӧма, а унджык олысьсӧ нуӧдӧма Германияӧ.
Нуӧдӧмаяс пыдди воалісны бокиса йӧз, но найӧ веськыда каитчӧны локтӧмсьыс да дасьӧсь пышйыны чужанінаныс.
— Сідзкӧ нӧ мый чӧртла найӧ вуджисны татчӧ?
Тӧдісны ӧд, кытчӧ мунӧны.
— А тэ ӧмӧй эн тӧд, кытчӧ мунан?
Тӧдін.
А кужин овмӧдчыныд?
Эн куж.
Сідзжӧ и найӧ.
Тэ дорысь эз жӧ вежӧраджыка налӧн артмы.
Но, вот шоссе — восьлав веськыда.
Кежавлы, удайтчас кӧ.
— Дерт жӧ.
— Керка йывсьыд думыштлы прӧст кадад!..
— Ладнӧ!
— Ме виччысьыштла, кылан?
— Ладнӧ!
Шонді ёрис син.
Улын, саридз дорын, еджыд гулю видзанін дзирдаліс ӧшиньяснас, кыдзи дона из.
«А шуд вӧлі сэтшӧм матын, сэтшӧм позяна...»
Збыльысь, мыйла сылы не мунны тайӧ Чумандрин дорас, мыйла не олыштны лӧсьыдіник гулю видзанінын да мыйла сійӧ должен узьлыны йӧз прӧстыняяс вылын да йӧз комнатаясын, Корытов ордын уджалігӧн?
Вот лӧсявтӧмтор жӧ и лӧсявтӧмтор!...
Ӧд и локтіс сійӧ медсясӧ сы вӧсна, медым бурдны, ёнмыны, — да та вӧсна, дзик тайӧ мог вӧснаыс сійӧс и лэдзисны Москваысь, и некутшӧм лёктор эськӧ сійӧ эз вӧч, янсӧдчис кӧ Корытовкӧд...
Эз ӧд нэм чӧж кежлӧ во сійӧ татчӧ да кӧртав асьсӧ Корытовлы кыв сетӧмӧн, а кад кежлӧ, медым бурдны, сувтны кок йылӧ да бӧр бергӧдчыны радейтана удж дорӧ, вермас кӧ ас вӧснаыс тышсӧ.
А оз кӧ вермы либӧ нюжалас тайӧ тышыс уна вояс кежлӧ, то и Корытов ордын сылы нинӧм лоӧ вӧчнысӧ.
«Ей-богу, донкихотство кутшӧмкӧ!» — некымынысь гораа шуис сійӧ да сетіс кыв бӧр локтігас быть кежавны Чумандрин ордӧ да сёрнитчыны, но кӧнкӧ пытшкас дзебсясис мӧвп, мый сійӧ, дерт, оз мун Чумандрин ордӧ, сы вӧсна мый тайӧ эськӧ вӧлі, кыв шутӧг, збыльвылас мисьтӧмторӧн, кӧть ортсысяньыс абу подлӧ.
Тайӧ мӧвпыс веніс и ас вылас тешитчӧмсӧ и сетӧм веськыд кывсӧ.
Овлывлӧ олӧмад тадзитӧ!
И немтор он вӧч.
Тӧрыт, Корытовкӧд аслас кось вылӧ видзӧдтӧг, сылы лои жаль сьӧкыд уджысь тайӧ мудзӧм мортыс да кажитчис яндзим эновтны сійӧс ӧні, кор сійӧ аддзис татчӧс оланноглысь сьӧкыдлунсӧ.
«Ог мун, колӧ отсавны сылы.
Ичӧтика отсала и муна.
Мед оз шу, мый гастролёр».
Мунны эз ков ылӧдз, и регыд кокни туй да кыпыд асыв венісны сылысь олӧм лӧсьӧдӧм йылысь мӧвпъяссӧ.
Сійӧ муніс, кыдзи ньӧбасьысь, местаяссӧ шутитана бӧръялігмоз.
— Эк, кутшӧм хата эськӧ позис татчӧ зымӧбтыны! — гораа шуис сійӧ шӧйӧвошӧм нимкодьлунӧн, крут доръяса гӧрд рӧма скала весьтӧ сувтігӧн.
Тайӧ скалаыс, чукыль сайысь петкӧдчӧм мысти, сулаліс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ лӧсьӧдчӧма юр кольмӧдӧмӧн чеччыштны саридзас.
Сійӧ пыр жӧ, дыр думайттӧг, нимтіс сійӧс «Кутш гӧра йылӧн», — и збыль, скалаыс вӧлі гӧраса кутшъяслӧн мойдвывса поздысянін кодь.
Лэчыд тӧв да дзик куш вӧснаыс полысь да ляб лэбачьяс эськӧ эз вермыны овмӧдчыны сы вылӧ.
Сӧмын лёк поводдяӧн калечитӧм кык-куим тамариск да скала дорӧ ӧшйӧдчӧм гӧрбыля пожӧм вӧліны куш извывса олысьясӧн.
«Кутшӧм быр паськыдін!..
Кыдзи нӧ важся кадъясӧ абу гӧгӧрвоӧмаӧсь сувтӧдны кутшӧмкӧ замок либӧ манастыр!..»
И сійӧ сувтіс да став йывсьыс вунӧдӧмӧн минута кызь стрӧитіс вежӧрас «Кутш двореч» поскӧн, кодӧс кералӧма скалаын дзик саридз дорӧдзыс, ыджыд садйӧн, коді террасаясӧн лэччӧ увлань вадорса сёртаслань.
«Тані буретш и лоны шуда йӧзлӧн керкалы», — думайтіс сійӧ, мӧвпнас корсис, кодӧс эськӧ коравны татчӧ, кодлы вӧзйыны тайӧ местасӧ...
Дерт, сійӧ медся окотапырысь пуктіс эськӧ Кутш гӧра йылын ассьыс керкасӧ.
Пӧжалуй, эз, эз пукты эськӧ.
Эмӧсь масштабъяс, кодъяс виӧны асшӧръя лӧньлунтӧ.
Тайӧ скалаыс вермис эськӧ овмӧдны ӧтнассӧ Прометейӧс, а оз кӧ нин Прометейӧс — то сӧмын зэв унаясӧс, вывті унаясӧс...
Мӧд глава
Колхознӧй собрание муніс витӧд час нин.
Колхоз правлениеса председатель, казак седлӧ моз пытшланьӧ лайкнитчӧм ён мышкуа, кузь тушаа морт, сьӧкыд уджъясысь мездӧм йылысь бурдӧдысьлӧн гижӧдторъясӧн шенасигтырйи, синваӧн кевмысис петны аски виноградник гӧрӧм вылӧ, — ӧд колисны нин став срокъяс.
Жырйын вӧлі лӧнь, быттьӧ йӧзыс узисны.
Ӧшинь сайын лэчыда омляліс тӧв да вевттис сёрнитысьлысь гӧлӧссӧ.
Мый сӧмын ӧні вӧчсис чукыльӧсь пемыд трӧпаяс вылын, кодъяс вӧліны тан уличаяс пыдди!
Тӧлыс тыртіс синъястӧ да пӧдтіс лолалӧмтӧ.
Муыс исковтіс кок увсьыд да сынӧдын дзижгис да омляліс, быттьӧ вылын нетшкисны кодӧскӧ ловъяӧс.
Сьӧкыд да гажтӧм вӧлі тані выль йӧзлы, и кутшӧм, прӧсти господи, гӧрӧм йылысь позьӧ сёрнитны тані, тайӧ сиктас кӧ унаӧс пыркӧдіс малярия, нюкыртіс ревматизм, а быдсяма нелючкиыс выль олӧманыс сы мында, мый и он лыддьӧдлы.
И дерт, сиктса врач вӧлі ас ногыс прав, кор сеталіс колхозникъяслы гижӧдторъяс да бюллетеньяс, но век жӧ Воропаев ӧдва кутчысис медицинаса тайӧ вывті нин зільысь служительсӧ гӧлӧстырӧн пинялӧмысь, коді, шуд вылас, пукаліс доза ылын сысянь, президиум скамья ылі помас.
Друг Воропаев гӧгӧрвотӧма кыліс, мый сы дорӧ шыӧдчӧны.
Сійӧ пӧдлаліс блокнотсӧ, кытчӧ вӧлі серпасалӧ чукыль-мукыльяс, да нюммунӧмӧн видзӧдліс чукӧртчӧм йӧзыс вылӧ.
Колхозса председатель сулаліс сыланьӧмоз бергӧдчыштӧмӧн да, кажитчӧ, некымынӧдысь нин юаліс, мый жӧ медбӧрти тшӧктас сійӧ вӧчны тайӧ йӧзыскӧд, кодъяс некодлы нинӧмын оз сочувствуйтны.
Воропаевлӧн юрас и ӧні эз вӧв ни ӧти дельнӧй мӧвп, но думайтны вӧлі некор.
Ышлолаліг да друг косьмӧм вомдоръяссӧ нюлігтырйи сійӧ кыпӧдчис да, протезнас дзуртігтырйи, матыстчис эстрада дорлань.
Залын воддзамоз вӧлі шензьӧдана лӧнь.
Воропаевлысь чужӧмсӧ чепляліс майшасяна гӧрдӧдӧм.
Сійӧ кызӧктыштіс.
Тайӧ вӧлі медбӧръятор, мый сійӧ вермис вӧчны.
— Фронтӧвикъяс залын эмӧсь? — сэсся юаліс сійӧ кирган гӧлӧсӧн, кӧть ачыс эз на тӧд, мый сылы колӧ тӧдмавны тайӧ юалӧмнас.
— Эм... эмӧсь... — ӧтпырйӧн вочавидзисны сылы некымын унзіль гӧлӧс.
— А нолы, вай видзӧдла тіян вылӧ, кутшӧмӧсь ті...
Пуксялӧй жӧ, ёртъяс, первой радас.
Оньыша да падъялӧмӧн фронтӧвикъяс петісны водзлань.
— А салдаткаяс кыдзи, бӧрас кольччасны? — некымын нывбабалӧн негора вильыш серам шы улӧ залсянь кыліс лэчыда чилӧстӧм.
Некытчӧ лӧсявтӧг Воропаев друг заводитіс висьтавлыны, кыдзи татчӧ локтігӧн сійӧ, асывнас чеччӧм мыстиыс, эз аддзы ассьыс шуйга коксӧ да повзис, эз-ӧ нин гусявны.
Виччысьтӧм тема вежсьӧмысь либӧ сыысь, мый висьталӧмыс и збыльысь артмис тешкодьӧн, йӧз гажмисны, заводитісны вӧрӧшитчыны скамьяяс вылын да матыстчыштісны.
Сыкӧд вӧвлӧм приключенньӧясысь кык-куим вӧвлӧмтор висьталӧм бӧрын, кодъяс петкӧдлісны, кутшӧм сьӧкыд фронтӧвиклы гӧгӧрвоны, мый тані налӧн вӧчсьӧ, Воропаев зэв тешкодь тонъясӧн петкӧдліс серпас, кутшӧмӧн сылы кажитчис колхозыс бокысянь.
Сійӧ эз жалит рӧмъяс да эз пов ёсь орччаӧдӧмъясысь.
Керкаын важӧн нин кыліс шум.
Посводзын куритчысьяс чукӧрӧн пырисны да, ветланінын жмитчӧмӧн, мешайтісны кывзыны бӧръя радсаяслы.
На вылӧ гораакодь горзісны зал пытшсянь.
Фронтӧвикъяс жӧ, кодъяс пукалісны воддза радъясын да ӧтлаын ораторкӧд, кодлӧн военнӧй китель морӧсас вӧлі ленточкаяслӧн куим полоса да ранениеысь нёль шеврон, кыдз быттьӧ вӧліны пӧрадоклысь ӧтувъя лагер петкӧдлысьясӧн, бергӧдчылісны бӧрлань да ӧлӧдісны, зілисны лӧньӧдны ызгысьясӧс.
Воропаевлы лои кӧсйытӧг дугӧдчывны лолыштны, но пыдіса сійӧ интуицияыс, сійӧ ёсь сьӧлӧмкылӧмыс, кодӧс ми мукӧддырйи шуам тырвыйӧ гӧгӧрвотӧмӧн, тшӧктана шӧпкӧдіс: не виччысьны, пыр жӧ атакуйтны.
— А но!...
Лӧньӧ!
Быдӧн ас местаӧ!
Ставныс кынмисны, кыдзи вӧлі сулалӧны.
— Фронтӧвик ёртъяс, мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — гӧлӧссӧ лэптӧмӧн заводитіс сійӧ. — Эгӧ сы ради, кажитчӧ, ми воюйтӧй, медым згинитны гортын.
Кыдзи нӧ тіян сӧвесьтныд тырмӧ спокойнӧя видзӧдны весь олысьяс, дышпозъяс, юысьяс, бок пӧжысьяс вылӧ?
Ті мый — йӧйминныд?
Али нӧ тіянлысь синъястӧ тупкисны, кыдзи шуласны миян?
Вит час чӧж мунӧ миян сёрни сы йылысь, мый делӧясныд тіян лёкӧсь, а тіянлы быттьӧ воманыд сир кисьтӧмаӧсь!
Да и мый йылысь тіян председательныд вермас сёрнитны, кӧзяйствоыс кӧ сылӧн некытчӧ шогмытӧмӧдз эндӧдӧма, сійӧ кӧ терпитӧ ас ордас сэтшӧм, позьӧ кӧ шуны, врачӧс, коді быд пупышысь, коді петӧма небыдінӧ, дась сетны вежон чӧж шойччӧг!
Да тані пупышъясыдлы рай!
(Кыліс серам, и эз мисьтӧм шутка вӧсна, а веськыд шутка вӧсна.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис тайӧс да збоймис).
Эг!
Сталинград улын ми, дона колхозник ёртъяс, эгӧ тадзи уджалӧй.
Тэ, ёрт, кутшӧм дивизияын вӧлін? — чорыд гӧлӧсӧн юаліс сійӧ польдчӧм висьлӧс чужӧма кузь фронтӧвиклысь, код морӧсысь аддзис медаль «Сталинград дорйӧмысь».
— Комын ӧкмысӧдын, полковник ёрт! — сувтӧмӧн рапортуйтіс сійӧ нисьӧ пыскыль кывйӧн, нисьӧ мыкталӧмӧн.
Воропаев тайӧ дивизияас эз тышкасьлы, но бура тӧдіс, мыйта кӧть найӧ эз вӧвны, став сталинградскӧй дивизияясын ылӧсас вӧвлі ӧти и сійӧ жӧ тор, и, быттьӧ сійӧ не ӧтчыдысь воліс тайӧ комын ӧкмысӧдас, нимкодя нюжӧдіс водзланьӧ кияссӧ да шуис:
— Тэ помнитан Захарченкоӧс?..
Радистӧс!..
Сійӧ, збыль, эз тіян дивизияын вӧв, но сы йылысь жӧ сёрниыс став Сталинград пасьтаыс муніс...
Да тэ пыр жӧ тӧд вылӧ уськӧдан!
Сійӧ — коді тай сизимысь ранитчылӧм бӧрын сунлывліс ротаса радиостанцияла, кытчӧдз эз судзӧд сійӧс Волга пыдӧсысь...
А суналігкостіыс сійӧс кӧкъямысӧдысь на гӧститӧдіс...
А медшӧрыс, морт олӧма комын арӧсӧдз, а ньӧтчыд абу купайтчылӧма, абу сунавлӧма.
— Сійӧ абу Захарченко, а Колесниченко, — стрӧга пыскыльтіс сталинградеч. — Миян дивизияысь, мыйла нӧ... кыдзи нӧ!
Ӧні Союзса Герой!..
Кыдзи жӧ!
Буретш миян дивизияысь!
— Днепр вылын сэтшӧм жӧ случай вӧлі... — и кодлӧнкӧ выль гӧлӧс, кодлы кокньыдика аккомпанируйтіс некымын медальлӧн зёльӧдчӧмыс, вӧляникысь сюйсис ӧддзысь сёрниӧ.
Чукӧртчӧмлӧн команднӧй пунктыс казявтӧг вешйис трибунасянь залӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
Бокиса векньыдик пос вывті Воропаев (сійӧс пыр жӧ кватитісны) лэччис сцена вылысь да, фронтӧвикъяс кытш пиын, водзӧ дугдывтӧг сёрнитіс накӧд.
— А Киев, ребята?
Коді Киев босьтліс?
Помнитанныд кутшӧм бойяс вӧліны?..
А Корсунь-Шевченковса?
Тэ?..
Вай китӧ — нэм кежлӧ ми тэкӧд землякъяс!..
Гашкӧ, тэ Яссы улын вӧлін? — кутліс сійӧ кодӧскӧ. — Гашкӧ, вермас лоны, и тэ сэні ранитчин?..
Но, лок, окыштчам...
Коді вундаліс, эз-ӧ Горева?
Оз тырмы нӧшта, медым тэнӧ сійӧ оперируйтіс...
А тэ, муса друг, и меысь унджык аддзывлӧмыд, — и Воропаев бара пуктіс кисӧ кельыд польдчӧм чужӧма сійӧ сталинградеч пельпом вылӧ, коді (Воропаев сӧмын ӧні казяліс) вӧлі кипӧла да синпӧла.
— Дасысь кувлі, эг кув, — ыджыд гордосьтӧн вочавидзис, сійӧ, вом дорнас черӧбтӧмӧн тіраліг. — Хрен менӧ босьтан дас ӧтикӧдсьыд...
— А кӧні еще вӧлінныд, полковник ёрт?..
А Белград энӧ босьтлӧй? — кыліс сэк жӧ гӧгӧрбок.
— Коді, ребята, вӧлі Севастопольын да Сталинградын, сійӧ быдлаӧ воліс!
— Тайӧ збыль!..
А Севастопольын кор вӧлінныд?..
— Бӧрынджык, донаяс, бӧрынджык.
Ӧні ме колхозӧс юӧрта ӧпаснӧй положенньӧ вылын...
Фронтӧвикъяслы котыртны да юрнуӧдны штурм нуӧдан группаяс...
Коді кулі, сӧмын сылы бюллетень, став мукӧдыс — миянкӧд атакаӧ!..
Кыдзи тэнӧ?
Огарнов?..
Гижав, Огарнов, йӧзсӧ...
Ӧдйӧ!
Огӧ кутӧй воштыны ни ӧти минута!
Сталинградеч нимкодь шуда чужӧмӧн чепӧсйис боквыв, и сійӧ здукас, кор, кажитчӧ, нинӧм нин эз вермы паныдавны йӧзлӧн сьӧлӧмъяс вылын Воропаевлысь ӧдйӧ содысь вевтыралӧмсӧ, кор сынӧдын кутіс кывны порок дук да став ловъяыс вӧрзис, кыдзи збыль атака водзвылын, да кыліс нин вывті волнуйтана шӧпкӧдӧм: «Зыръяс!..
Ӧдйӧджык!
Бияс!..» — кодлӧнкӧ нывбаба гӧлӧс лэчыда чирӧстіс, кыліс гуся вермасьӧм, и, матігӧгӧрсаӧс тойлалігтыр, веськыда Воропаев вылӧ чепӧсйис да, быттьӧ ӧдӧбвывсьыс сыӧ зурасьӧмысь сувтіс пӧсялӧм, гӧгрӧс нывбаба, сэтшӧм лӧз, лёк синъяса, мый на вылӧ кыдзкӧ весиг вӧлі видзӧднысӧ нелӧсьыд.
— Кытысь тэ татшӧмыс босьтчин менам юр вылӧ? — горӧдіс сійӧ. — А ме... ассьым раненӧйӧс... эновт... ог лэдз... — и сывйыштіс верӧссӧ, сійӧс, Сталинград вӧсна медаляӧс, Огарновӧс, но сійӧ сэні жӧ яндысьӧмӧн вештіс сылысь кияссӧ.
— А срамитны сійӧс лэдзан? — горӧдіс нывбаба вылӧ Воропаев. — А тешитчыны сылӧн воинскӧй слава вылын он мешайт?..
Сёрӧнкодь кватитчин!..
Водзджык мед эськӧ жалитін, а не ӧні, кор яндзимсьыс некытчӧ воштысьны...
Фронтӧвикъяс, ме бӧрся!..
Кодлы чесьтным дона, сійӧ миянӧс оз эновт!
Водзӧ! — и гӧлӧссӧ ӧтарӧ содтӧмӧн да быд выль фразаӧн, кодын тӧдчисны приказ, команда, водзӧ ӧдӧбтӧм, сійӧ пӧшти котӧрӧн петкӧдіс клубысь йӧзсӧ тӧла пемыд вояс.
Зэв колӧ вӧлі не чинтыны ӧдсӧ да не воштыны фронтӧвӧй обстановкалысь сійӧ тӧждысяна очарованньӧсӧ, коді артмис сэтшӧм кивыв.
Кутшӧм вын, кутшӧм кӧсйӧм вӧліны кывъясын: «Атака, штурмовка, водзӧ, ме бӧрся!»
Тӧв лёкаліс став эбӧссьыс, кымӧръяс ӧдйӧ лэбисны енэжті тӧлысьсӧ сайӧдігтыр, но век жӧ вӧлі вель югыд.
Воропаев некымынысь джӧмдыліс, муртса эз усь.
Кодлӧнкӧ нэриник пельпомыс лӧсьӧдчис сылы ки улас И кодлӧнкӧ сарӧгӧсь ичӧтик киясыс мӧдар боксяньыс кутыштісны сійӧс шинель соскӧдыс.
— Лоанныд менам йитӧд кутысьясӧн!..
Кыдзи шуӧны?
— Ме Стёпка Огарнов, — шуис сійӧыс, коді лӧсьӧдіс пельпомсӧ.
А сійӧ, коді кутіс соскӧдыс, содтіс:
— А ме — сылӧн медбур ёртыс, Витька Сапега.
— Так вот мый, Витя, котӧрт клубӧ, кор баянистӧс.
И пыр жӧ кысянькӧ кыліс Витькалӧн:
— Эм корны баянистӧс!
— Но, другъяс, казьтыштлам, кыдзи ветлывлім атакаясӧ...
Не нюжмасьны!..
Воюйтыштам ещӧ ӧтчыд!..
Петкӧдлам асьнымӧс!..
Ӧтлаӧ чукӧртчӧй!..
Ӧні, буракӧ, эз нин асьныс кывъясыс, эз налӧн вежӧртасыс, а регыдджык гӧлӧслӧн тоныс, выныс да шызьӧмыс босьтісны медшӧр вежӧртассӧ.
Воропаев пӧшти эз думайт сы йылысь, мый горзӧ, сійӧ сӧмын кыйӧдіс сы бӧрся, кыдзи кылӧ сылӧн гӧлӧсыс, да зілис чувствуйтны, гӧлӧсыс нуӧдӧ ас бӧрсяыс йӧзсӧ али оз.
Быттьӧ му бердті лэбзьысь кодзувъяс, котӧртісны мыльк пӧлӧн «нярбордаяслӧн» биясыс.
Тайӧ — бригадиръяс котӧртісны зыръясла.
Горзӧмсорӧн верӧсъясныскӧд пинясигтыр водзлань петісны гӧтыръяс.
Босьтчис ворсны, сьывны гудӧк.
Кыліс, гудӧкасьысь котӧртӧ.
Группаса командиръяс парад вылын моз кутісны сьывны:
— Медводдза...
— Тайӧ менам батьӧй, — нырнас кыскыштӧм бӧрын шуис Стёпка Огарнов. — Эк, весиг тіралӧ, сэтчӧдз скӧрмӧма...
— Мӧд...
— А тайӧ Егоров дядь, матрос...
Мед эськӧ сійӧ батьӧс эз вен.
Сійӧ батьлы пыр паныд зільӧ, менам мам водзын пыр ошйысьӧ, саридзвыв чӧрт...
Горзісны, тешитчисны, шутьлялісны, кекеначисны, и мыйкӧ, дзик быттьӧ кыа югӧр, грымӧдӧмӧн да серамӧн тупыльтчис ылысянь, пуяслӧн сьӧд рудӧбъяс сайын вуджрасигтыр.
Сира пакляысь вӧчӧм факелӧн югдӧдӧмаӧн лэбзис кык гӧгыля телега, код вылын катласис ва тыра бӧчка да кодсянь ӧвтіс виноград вина кӧрӧн.
А сыкӧд орччӧн, нюкыльтӧм кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, медым не усьны тёпканъясті да чукыльясті, долыда ӧвтчис факелӧн Огарнова.
Воропаевӧс аддзӧм мысти сійӧ нем повтӧг серӧктіс да чукӧстіс сійӧс ас дорас:
— Со ӧд кыдзи ӧзтін?
Чайтін, бабаяс кольччасны?
Выя фига тэныд!..
Ю, эн манит!..
Ю гажаджыка, он коддзы...
Би ёрассӧ киас кутігтыр сійӧ югдӧдіс асьсӧ тшына ляпкыд биӧн, кыдзи циркса фокусник, и сысянь збыльысь мыйкӧ виччысисны — фокус либӧ подвиг, регыдджык медводдзасӧ.
— Кодлы медводз мыччыны?..
Коді бойӧ нуӧдӧ, сійӧ шуд босьтӧ!..
Воропаев гырддза улын нэриник пельпом дрӧгмуніс.
— Шань тэнад мамыд, збой! — тэрмасьӧмӧн шуис Воропаев детинкалы, медым лӧньӧдны сійӧс.
— У-у, этш тӧдтӧм збой, — ыкшалунысла тшӧкмунӧмӧн шуис Стёпка, коді поліс мӧд донъялӧмысь. — Сы йылысь миян сэтшӧм сёрни ветлӧ, мый сыысь збойджыкыс быттьӧ сӧмын адын чӧрт...
«А пӧжалуй, и збыль, — вирдыштіс Воропаевлӧн. — Кӧть и абу некрасовскӧй кодь, а ӧд тшӧтш вӧвтӧ гӧнитігас сувтӧдас, сотчысь керкаӧ пырас...
И кытысь налӧн, бабаясыслӧн, сӧмын и босьтсьӧ тайӧ?»
Но мӧвпавны вӧлі некор нин.
Тӧлысь, сы вылӧ зырсьысь кымӧръясысь мездысьӧм мысти, югдӧдіс винограднӧй мыльк.
Штурмӧ мунысь котыръяс сатшкисны муӧ зыръяснысӧ да коканъяснысӧ, кӧнсюрӧ югнитісны сизьданъяс.
Виноград ньӧръяс вӧліны уна пӧлӧсӧсь — посниӧсь, нюкыртчӧмаӧсь, вожъясаӧсь, кӧр сюръяс кодьӧсь, либӧ сизим сиськаяс кодь стрӧгӧсь да веськыдӧсь.
И кажитчис, быттьӧ найӧ ловъя ловъяс да сӧмын лэччысьӧмаӧсь быдмӧгъяс улӧ.
Воропаев лӧсьыда аддзис, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Уджавны эз вӧв сьӧкыд, а медсяыс — гажа.
Кыдзи быд виччысьтӧмтор, тайӧ водзмӧстчӧмыс петкӧдліс йӧзсӧ сэтшӧм боксянь, кысянь найӧ гежӧда аддзывлӧны асьнысӧ, и тайӧ вӧлі медшӧрӧн да коланаӧн, а кодйысисны пемыдад, тыдалӧ, эз зэв пелька.
Асывнас сійӧ первой делӧ муніс тӧдмасьны фронтовикъяскӧд, кодъяс тӧрыт эз вӧвны собранньӧ вылын.
Первой муніс военнӧй служба вылысь сӧмын на воӧм старшӧй лейтенант Боярышников ордӧ.
— Алло! — горӧдіс сійӧ ӧдзӧс сайсянь. — Коді сэні?
— Позьӧ? — пыригмозыс юаліс Воропаев.
— Видлӧй, мый нӧ — мелітӧма кыліс пыдісянь. — А-а, тайӧ ті, ёрт.
Кутшӧм юалӧмӧн?
— Гашкӧ, лэдзанныд пуксьыштны?
— Пуксьӧй, мый нӧ.
Сӧмын ме, тӧданныд, тані некутшӧм роль ог ворс.
Тіянлы, тыдалӧ, колхозӧ колӧ.
Воропаев пӧрччис фуражкасӧ, чышкис пӧсялӧм кымӧссӧ.
— Ме тӧда нин, мый ті тані некутшӧм роль онӧ ворсӧй, и тайӧ вывті омӧль.
Колі эськӧ ворсны.
Кӧні воюйтінныд?
Боярышников зумыштчис, керыштіс кинас вывсянь увлань.
— Тайӧ номерыд мекӧд, тӧданныд, оз прӧйдит.
Ме татшӧм демагогъяс кузяыд опыта.
Но Воропаев видзӧдлас вылӧ оз позь вӧлі ӧткажитны вочакылын.
— Кытчӧ менӧ сувтӧдісны веськӧдлысьяс, сэтӧні и воюйті.
Абу быть быдӧнлы докладывайтны.
Сідзнад быдӧнлы ветлӧдлы да висьтавлы.
Омӧля устав тӧданныд, полковник ёрт.
Воропаев водзӧ видзӧдіс сы вылӧ, пӧшти лолавтӧг, мыйкӧ ёна шензьӧдана вылӧ моз, и немӧй юалӧмлӧн тайӧ лэдзчысьтӧмлуныс, буракӧ, падмӧдіс да личкис Боярышниковӧс.
— Отчизналысь врагъяссӧ видзи.
Мый, оз кажитчы?
Эг воюйт, абу ранитчӧма, абу контузитчӧма, прӧстӧ висьысь, нинӧм ме вылӧ, полковник ёрт, сідзи видзӧднысӧ.
И гырысь наградаяс ог имеит — да, а сӧвесьтӧй спокойнӧй.
Но сылӧн сӧвесьтыс некутшӧма эз вӧв спокойнӧй.
Сы пыдди медым дӧзмӧмӧн чӧв овны, сійӧ ыръяна гӧгӧрвоӧдіс.
— Менӧ нинӧм пушка вылӧ босьтны.
Ми асьным вежӧраӧсь, — дженьыдика крапкӧдіс сійӧ, аслыс кинас отсасиг.
Сылӧн мӧвпыс эз куж вожавлыны содтаса сёрникузяясӧн, а вӧлі дженьыдик, бедь кодь.
Воропаев сӧмын ӧти тайӧторсьыс, сёрниӧн пӧльзуйтчыны кужтӧмысь, сук, паськыд, уна сикаса гартчан кывйитлӧсъясӧн веськодясьӧмысь, кодъяс сэтшӧм пыр овланаӧсь роч сёрниын да артмӧдӧны сылысь медшӧр прелесьтсӧ, яра мустӧмтіс тайӧ отвоюйтчӧм чиновниксӧ, коді аслас став ӧбликнас абу сӧветскӧй, кӧть, гашкӧ, аслас позянлунъяс сертиыс и честнӧй.
И Воропаев решитіс прӧверитны сійӧс, сы бурӧ пуксьӧм вылын ворсӧм бӧрын.
— Да ті весь скӧраланныд, Боярышников, — быттьӧ прӧща корӧмӧн шуис сійӧ. — Ме пыри тіян ордӧ эг сы вӧсна, медым шуны, мый тіянлы эз вӧв лӧсьыд тӧрыт не мунны ставыскӧд да ещӧ нин эз вӧв лӧсьыд шуавны менам штурм нуӧдан предприяттьӧлы паныд...
Эг, ме эг сы вӧсна, а сӧвсем мӧд делӧ серти.
Колхозса председательӧн ті эськӧ энӧ кӧсйӧй лоны?
Боярышников повзьӧм чужӧмлӧн став чукыръяснас збыльвылӧ чуймис вӧзйӧмыс вылӧ.
— Председательӧн?
— Да.
Колхозса председательӧн.
— Ог, аттьӧ, — веськодя вочавидзис сійӧ, ӧні нин Воропаев вылӧ зывӧкпырысь видзӧдіг. — Ог, ог, тайӧ меным оз лӧсяв...
— Мыйла сідзи?
— Нервъяс оз сетны позянлун.
Сэсся ӧд ме жӧ тані сёрнитчи ӧти стрӧитчан конторакӧд...
Сійӧ шуис тайӧс ыджыд достоинствоӧн, быттьӧ вӧлі этшавылӧ республика масштаба уджалысьӧн.
— Весь, — Воропаев сувтіс да пуктіс юрас кӧтасьӧм фуражкасӧ, — весь.
Кор тіянӧс кутасны вештыны партияысь, тіян киын оз ло ни ӧти колана кӧзыр.
— Лоӧ.
Видза олӧй...
Ме тіянӧс ачым на кыска этшсьыд петӧмсьыныд.
Кытысь коді аддзыліс, медым колхозъясын штурмовка вӧчны?
Татчӧ, татчӧ, шуйгаланьджык, вот тадз.
Видза олӧй!
Боярышников ордсянь — бурдӧдысь ордӧ.
Пӧпуттьӧ машинаӧн зэв водз сійӧ мунӧма Корытов дорӧ.
Норасьны, буракӧ.
Бурдӧдысь ордсянь — Огарнов ордӧ, коді нӧшта рытсяньыс на эз водлы.
Выль праздник гимнастёркаа, орденъяса да медальяса, кодъясӧс крепитӧма кузяла и вомӧн, Огарнов тӧралӧмӧн юкліс йӧзсӧ бригадаясӧ.
Егоров, Гагарченко, Паусов гӧрдӧдӧм, унзіля да тӧв йылын пыктӧм чужӧмаӧсь, сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд сӧмын междометтьӧясӧн, вомсьыныс махоркаа чигаркаяснысӧ перйывтӧг.
Ставныс вӧліны зумыша сосредоточитчӧмаӧсь.
Войся бой муніс век водзӧ.
Егоров войнас нуӧдіс мӧдӧд штурма группа.
Ӧні сылы сетісны табачнӧй бригада.
Багатыр кодь тушаа морт, кодлӧн чужӧмыс петкӧдліс сайӧдтӧм зывӧктӧм быдӧн дінӧ, коді веськавліс сы син водзӧ, сійӧ дӧзмӧмпырысь довкйӧдліс юрнас.
Сылы некоді эз кажитчы, сійӧ ставнысӧ, кодӧс сылы кӧть эз сетны бригадаас, лыддис дась нянь сёйысьясӧн.
Гагарченкоӧс урчитісны виноград бригадаӧ.
Паусовлы сетісны градвывсаӧс — медся ичӧтсӧ.
— А ассьыд медводдзатӧ кодлы сетан? — юаліс Воропаев, кор аддзис, мый тайӧ делӧас Огарнов лоис медшӧр веськӧдлысьыс, да аслас юалӧмнас татшӧм пӧрадоксӧ ошкӧмӧн.
— Да гӧтырӧс сувтӧді ас пыдди, ті сійӧс тӧданныд...
— Справитчас?
— Оз кӧ справитчы, ми сійӧс чӧвтам, — и Огарнов гӧрдӧдыштіс да нюммуніс сэтшӧм яндысяна, мый быдӧн пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый сійӧ некор эськӧ эз лысьт чӧвтны сійӧс.
— Тіян дорысь ог омӧльджыка справитчы, — вочавидзис ачыс гӧтырыс вежӧс сайсянь да минут кежлӧ мыччысьліс вӧвлытӧма еджыд, быттьӧ лакируйтӧм пиньяснас югнитлігтыр. — Завтракайтінныд, полковник ёрт?
А но, пыравлӧй ме дінӧ, ме тані тіянлы сета мыйсюрӧ...
Огарнова вундіс сылы гостор, матыстіс сола помидор тыра розовӧй пластмассысь миска да чайнӧй стӧкан тыр гӧрд вина, коді весиг видзӧднысӧ вӧлі ён да веждӧг юмов.
— А но, лӧньӧдӧй ассьыныд нервъяснытӧ, полковник ёрт, — и муртса, кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма, нюммуніс. — Кӧнкӧ, ме войнад страшнӧй вӧлі, повзьӧді?
И Воропаев, сідзжӧ мыйлакӧ гӧгӧрвотӧма сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шензьӧмӧн довкнитіс юрнас.
Огарнов ордсянь Воропаев муніс парторганизацияса секретар ордӧ.
— Интереснӧй йӧз эмӧсь тіян?
— Ак, мыйта колӧ!..
Сӧмын абу менам кипод улынӧсь.
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— Кад кежлӧ прикрепитӧмъяс.
Колӧ шуны — воӧм йӧз.
— А но, мунамӧй!
Вильыш лёзь зэр то тані, то мӧдлаын ворсӧдчис сикт весьтын.
Вӧлі зэв нильӧг.
Стеклӧавтӧм, но фронт вылын моз плащ-палаткаӧн занавесалӧм ӧшиня керка дорын секретар, банбоксӧ пӧльтӧмӧн да зумыштчӧмӧн, горӧдіс:
— Поднебеско Юрий!
Нывбаба гӧлӧс майшасьӧмӧн вочавидзис:
— Ӧти здук, ӧти здук.
Найӧ виччысьыштісны.
Здук-мӧд мысти керкаысь ас вывсьыс сӧмын на пасьталӧм нывбаба капот лӧсьӧдалігтыр, чотігтырйи, петіс быттьӧ пергидрольӧн быгӧдӧм еджыд, сук тошка зэв мича зон.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм том, мый тошкыс кажитчис клеитӧмаӧн.
Воропаев эз вермы не нюмдыны.
Секретар лӧсьыдтӧма тӧдмӧдіс найӧс, быттьӧ миритіс, да, мый вӧчны водзӧ тӧдтӧг, гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Тошка зон югнитіс синъяснас:
— Тайӧ ті сэні войнас зыксӧ вӧчинныд?
Чорыда, ей-богу!
Эз кӧ эськӧ зэр да менам лыясӧй эз юкавны, и ме эськӧ пыр жӧ ӧтлааси...
Наташ!
Волы татчӧ!
Ӧшиньӧд, плащ-палаткасӧ восьтыштӧм бӧрын, видзчысьӧмӧн мыччысис да пыр жӧ дзебсис нывбаба.
Воропаев казяліс, мый сійӧ ӧти лифчик кежысь.
— Вот самӧй этайӧ ёртыс, Наташа, вӧчис войся штурм!
А тайӧ менам гӧтыр.
Ме эськӧ кори тіянӧс ас ордӧ, да, тӧданныд...
— Чӧв, Юрий, тэ йӧймин, — шуис гӧтырыс повзьӧмӧн.
— Да ог, ме тай и шуа, — торкис сійӧс верӧсыс, — кори мися эськӧ ыджыд нимкодьлунӧн, да менсьым гачӧс мыськалӧны, а мӧд гач абу... аддзанныд, мыйын ме?
Воропаев шыбитіс пельпом вывсьыс шинельсӧ.
— Сетӧй капоттӧ гӧтырныдлы, пасьталӧй менсьым шинельӧс да нуӧдӧй менӧ ас орданыд.
Мог эм.
Найӧ вӧліны сэтшӧм гӧльӧсь, мый табуретка помын сулалысь суйӧрсайса ярлыка кӧрӧбка пыдӧсын пудра кажитчис тані роскошӧн.
Налӧн олӧмлысь историясӧ вермис зэв бура висьтавны гӧтырыслӧн лямӧдӧм бока фанера чемодан да верӧсыслӧн шинельыс, коді вӧлі гортса шебрас пыдди.
Эмӧсь семьяяс, кодъяс война воясӧ пыкисны унатор воштӧмлысь шогсӧ, но босьтісны нималӧм да пыдди пуктӧм.
Эмӧсь семьяяс, кодъяс эз босьтны нималӧм ни пыдди пуктӧм, но и нинӧм эз воштыны.
Эмӧсь семьяяс, кодъяс тӧдлісны эвакуациялысь сьӧкыдлунъяс, матысаяскӧд янсӧдчӧмъяс да асланыс фронтовикъяс вӧсна майшасьӧмъяс, но мездысисны сӧмын юр кӧсичаясас дзор юрсиясӧн.
Но эмӧсь уна семьяяс, кодъяслы пельпомъяс вылас война тэчис дзик став сьӧкыдлунъяссӧ, и найӧ кутчысисны, терпитісны кучкӧмъяссӧ, кодъяс усьлісны ӧти бӧрся мӧд, да эз лэдзчысьны ни чесьтӧн, ни сӧвесьтӧн, эз жалитны ни вирнысӧ, ни нервъяссӧ, ни синва, ни смеллунсӧ.
Ӧтчыд Кавказ гӧраясын, кӧнкӧ Войвыв Осетияын, сійӧ лунъясӧ, кор сэні медбӧръя вынъяссьыс тышкасис 37-ӧд армия, Воропаев скала вылысь аддзис пу, кодӧс ыджыд тӧв вӧчӧма осьминог кодьӧн.
Тӧвлӧн кӧ вӧлі эськӧ кутшӧмкӧ мыгӧр, сійӧ эськӧ вӧлі тайӧ пуыс ӧблика.
Сійӧ вӧлі ыджыд тӧвлӧн сёртӧмторӧн.
Кык пельӧ поткӧдӧм пучӧрыс сылӧн вӧлі нюкыльтчӧма пессяна судорогаясын, вожъясыс гартыштчӧмаӧсь, быттьӧ канатъяс, да тӧждысяна, скӧра нюжӧдчӧмаӧсь пучӧрсьыс бокӧ, посньыдик увъяслӧн крукыльӧсь чальяснас сынӧдас шашаритчӧмӧн.
Став аслас ловнас пуыс вӧлі нёровтчӧма тӧв ньылыд, да весиг чорыд коръясыс сылӧн видзӧдісны эз шонді вылӧ, а тӧв ньылыд, быд минутаӧ дасьӧсь кутчысьны выльысь локтысь ыджыд тӧвлы да лэбны сыкӧд.
Томиник Поднебеско да торйӧн нин сылӧн гӧтырыс вывті казьтылісны тайӧ гӧраса, сӧмын лёк поводдяясӧн воспитайтӧм пусӧ.
Найӧ вӧліны кызь арӧсысь не ыджыдджыкӧсь, и налӧн чужӧмъясныс, кор найӧ нюмъялісны, вӧліны челядьлӧн сяма.
Но колӧ вӧлі налы думыштчыны да здук кежлӧ воштыны чужӧм мускулъяс вылын власьтсӧ, кыдзи став томыс да шудаыс вошліс, дой петкӧдлӧмлы места сетігтыр.
Поднебеско, вӧлӧмкӧ, кыдзи пыр жӧ тыдовтчис, унаысь ранитчылӧма да контузитчылӧма.
Сійӧ и ӧні на абу дзикӧдз справитчӧма.
А гӧтырыс — аслас чераньвез кодь вӧсньыдик, еджыд, югӧр водзын дзирдалысь юрсинас, коді кытшаліс юрсӧ зарни ковыльысь вӧчӧм юркытшӧн моз, шуда нывлӧн пемыдлӧз, пӧлӧзнича рӧма синъяснас — мучитчана чукрасис эновтӧм полиневрит висьӧм топӧдӧмысь да ӧтарӧ нервнӧя куритіс.
Киясыс сылӧн вӧліны неестественнӧ омӧльӧсь, и сераліс-ӧ сійӧ либӧ сюся кывзіс — чужӧм вывсьыс эз вушйыв мудзӧм тӧдчӧмыс.
Но кыкнанныс найӧ петкӧдчисны эз сӧмын крепыдӧн, но и енбиа йӧзӧн, и, кыдзи быд збыль енбиын, на ӧбликын вӧліны сэтшӧм торъялӧмлунъяс, кодъяс наӧдз абу на вӧвлӧмаӧсь.
— Кор демобилизуйтчинныд? — юаліс Воропаев.
— Долгосрочнӧйын на.
— Локтінныд бурдӧдчыштны?
— Удайтчас кӧ.
Гӧтырыс жугыля содтіс:
— Ӧні оз на удайтчы.
Верӧсыс бурӧдӧм ногӧн пуктіс кияссӧ сылы косньӧдіник пидзӧсъяс вылас.
— Рашйим да вузасим ми кушӧдз.
Ӧти надея ӧні миян бурдӧдан сынӧд вылӧ.
Шонді, сынӧд да ва — миян медбур сёян тан.
А эськӧ — ого-о!
А?
Сійӧ пыркнитіс зарни юрси ковыльнас.
— Немтор!
Кыдзкӧ-мыйкӧ.
— Уджсикас?
Ӧта-мӧдныс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын найӧ серӧктісны.
— Кутшӧм сэн уджсикас!
Ми ӧд веськыда школасянь — фронт вылӧ.
Ме — сапёр.
Сійӧ — медсестра.
Ӧні заочнӧй йылысь мӧвпалам, но ӧти грӧш абу.
— Мыйла онӧ демобилизуйтчӧй, эсканныд кӧ, мый служитны сэсся он нин вермӧй?
— А паёк да мукӧд пӧлӧс сэні шундер-мундер!..
— А аски кӧ сюрас бур удж?
— Аски и демобилизуйтча.
— Но, сідзкӧ, пуксьӧй, гижӧй дженьыдика биографиянытӧ.
И ті тшӧтш, — довкнитіс сійӧ Наташалы. — Бумаганыд абу?
Мый меным вӧчны тіянкӧд!
Локтанныд колхоз правленньӧӧ, сэні гижанныд...
Нинӧм пасьтавныд?
Кинас ӧвтыштӧм мысти сійӧ сувтіс.
«И шляпа жӧ эсійӧ Корытовыд!
Тадзи не тӧдны йӧзӧс, кыдзи сійӧ оз тӧд, вермас сӧмын кулӧма».
— Кодкӧ нӧшта тані эм тіян кодьыс?
— Морт вит эм.
— Медым аддзӧдласны менӧ.
Шуӧны Воропаевӧн.
А месянь виччысьӧй талун посыльнӧйӧс.
Поднебеско ордсянь бара — Огарновъясӧ, веськыда кӧ шуны, гӧтырыс дорӧ, коді пыр на вӧлі лёзь юрсиа, идрасьтӧм!
— Лишнӧй юбка тіян оз сюрлы недыр кежлӧ?
Огарнова серӧктіс да читкыртіс синъяссӧ.
— Лучше Викторлысь галифесӧ босьтӧй, а то велавтӧгныд пӧльтас!
Мый нин тайӧ тіянлы думыштчис?
Маскарад али мый?
Воропаев ӧдйӧ гӧгӧрвоӧдіс сылы, мый юбка колӧ сылы оз аслыс.
Огарнова ӧтпырйӧ эз эскы.
— Шляйтчысьяс кутшӧмкӧ, а ті налы кунды-мунды кутанныд юклыны.
Эз кокниа сійӧ сӧгласитчы мунны, медым аслыс видзӧдлыны йӧз вылӧ, и кӧрзинкаысь юбка да блузка перъялігмоз да ставсӧ ас водзас шыблалігмоз ироническӧя ӧтарӧ юасис, кыв йывнас вомдоръяссӧ нюлігтыр:
— Ладмас оз?
Ылӧсас он помнит сылысь размерсӧ?
А петігас бергӧдчыліс да чушъялана шуис:
— Ме ещӧ видзӧдла, кутшӧм сійӧ.
Абу кӧ ме серти, то и ог вайӧд.
И збыль — тайӧ рытас эз вайӧд.
Поднебеско семьялӧн историяыс прӧстӧй, кыдзи рабкорлӧн пасйӧд.
Олісны кӧнкӧ Еджыд вичко дорын, велӧдчисны школаын, эвакуируйтчисны, бать-мамсӧ гортаныс колисны.
Юрий пыр жӧ муніс армияӧ, а мӧдыс бӧрсяньыс — сестраяслӧн курс вылӧ.
Воюйтісны янасӧн, ӧта-мӧд йылысь дыр кад нинӧм тӧдтӧг.
Бӧрас тыдовтчис, мый быть-мамыс Еджыд Вичкоын абуӧсь, абу и батьлӧн керкаыс, абу и кӧлуй, кодӧс кольлӧмаӧсь кутшӧмкӧ бур тӧдсаяслы, кодъяс мунӧмаӧсь Кустанайӧ, либӧ тӧдсаясыс ещӧ бӧрсӧ абу на волӧмаӧсь, либӧ воӧмаӧсь да сэтшӧм важӧн, мый йӧз кӧлуй йылысь оз нин и помнитны.
Сэсся тыдовтчис, мый найӧ кыкнанныс ранитчалӧмаӧсь да висьӧны, мый налы колӧ лунвыв, и найӧ, тӧждысьтӧг, кыдзи став военнӧй йӧз, мӧдӧдчисны лунвылӧ.
И сэки, кор регыдӧн вӧлі вузалӧма ставсӧ, трофейнӧй зажигалка выйӧдз, и Юрий весиг дугдіс куритчыны, да сёйисны найӧ ӧтчыдысь лун, — налысь ещӧ гусялісны ӧти-мӧдтор, а Наташа кыліс, мый сьӧктіс.
Некор Юрий Поднебесколы эз вӧв сэтшӧм страшнӧ, кыдзи сійӧ здукас, кор тӧдмаліс та йылысь.
Деньганыс эз тырмы весиг телеграмма вылӧ, вӧлі кӧ эськӧ кодлы ыстыны.
И — овлӧны жӧ дивӧторъясыд — воис Воропаев, и дас вит минут мысти найӧ, аслыныс ӧдва эскӧмӧн, гӧгӧрволісны, мый ставыс лоӧ бур.
Асывнас, ӧта-мӧдныслысь кинысӧ кутӧмӧн, Юрий да Наталья Поднебескояс сулалісны правленньӧ пызан дорын.
Гӧтырыс вӧлі Огарнова юбкаа, ачыс — Огарнов вӧччан галифеа да сылӧн жӧ гортса тяпияса, кизиловӧй бедь да сімӧм штык ӧтпомся йитӧмӧн вӧчӧм тростя.
Наталья вӧзйысис медся сьӧкыд удж вылӧ, чайтӧмӧн, мый корас кӧ сійӧ кокньыдджык удж, сыысь ӧткажитчасны.
А Юрий вообще нинӧм эз кор.
Сійӧ сулаліс, дженьыдджык кок вылас лэччыштӧмӧн, да, мучитчана нюмъяліг, висьталіс, быттьӧ мыжысь мынтӧдчис:
— Ме жӧ тӧда, мый менӧ уджӧдны сьӧкыд...
Эновтӧй...
Ті сӧмын Наташенькалы отсалӧй...
Сійӧ сэтшӧм положенньӧын, гӧгӧрвоанныд?..
Тані эз кутчысь весиг чорыд сьӧлӧма да видзчысьысь Огарнова.
Бӧрддзӧмӧн, сійӧ кучкис кулакнас пызанӧ, и тайӧ юрмуніс, кыдзи резолюция.
Юрийӧс индісны склад дорӧ войся стӧрӧжӧн, а Натальяӧс ыстісны Паусовлӧн градвывса бригадаӧ, кодлӧн ӧні сӧмын и вӧлі уджыс, медым заптыны кӧйдысъяс, ремонтируйтны парникъяс да новлыны на дорӧ куйӧд.
Коймӧд глава
Карын Воропаев эз вӧв мӧд вежон нин, и Софья Ивановна, Леналӧн мамыс, заводитіс майшасьны сы вӧсна.
Вермас лоны, сійӧ овмӧдчис кытчӧкӧ мӧдлаӧ либӧ, ен мед видзас тайӧс, кӧдзаліс нин керка лӧсьӧдӧм дінӧ, тайӧ мӧвпыс вывті майшӧдліс сійӧс.
Нӧштасӧ нин сы вӧсна, мый сійӧ мыйсюрӧ лысьтӧдчис нин вӧчны воропаевскӧй тшӧт вылӧ, да сылы важӧн нин эз терпитсьы сӧветуйтчыны сыкӧд.
А полковник йылысь кывсисны уна сикас юӧръяс.
Сылысь витсё шайтсӧ сійӧ важӧн нин видзис керка вевт ремонтируйтӧм вылӧ, но колхозса крыша вевттьысь Маркел вевтыртіс лимитсӧ, и ремонт сувтіс ӧкмыссёӧ, мый вӧсна Софья Ивановна нёльсё шайт коли уджйӧза.
Садовник, коді кӧсйысьліс садитны вит кымын штука инжир да куст куим кымын гранатник, ылӧдіс да срок кежлӧ нинӧм эз вӧч, кӧть сійӧ ньӧбис — бара жӧ уджӧн — куйӧд да ӧні шыбласис шӧйӧвошӧмӧн — виччысьны ли садовникӧс, либӧ, кад воштытӧг, аслыс кодйыны да вынсьӧдны мусӧ град улӧ.
Но медся главнӧйыс, Воропаевлӧн кык вежӧсыс вӧлі нӧшта штукатуриттӧм да стеклӧавтӧм, и Софья Ивановна поліс, мый сійӧ ӧткажитчас сыкӧд договорысь, сэк кор керкасӧ сійӧ закрепитіс нин Воропаев сайӧ, эсканпас серти, дас во кежлӧ.
Кыкысь сійӧ ветліс Горстройӧ корны алебастр, но сылы ӧткажитісны.
Колӧ вӧлі бара сюйсьыны Корытов дорӧ, но сылы аслыс эз нин вӧв лӧсьыд, Лена жӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы суитчыны керка кузя делӧясӧ.
— Тайӧ, мама, сыкӧд делӧныд тіян, — шулывліс сійӧ, дӧзмӧмпырысь косньӧд пельпомъяснас вӧрзьӧдліг. — Месӧ нин мыйла?
— Кыдзи мыйла?
Ми жӧ сылӧн компаньонъяс...
Шӧриӧн босьтім.
— Тайӧ ті, мама, босьтінныд, а ме тіян олысь.
— Кыдзи сійӧ, ме босьті?
Ӧтлаын босьтім.
— Нинӧм эг ӧтлаын.
А сэсся, мыйӧн тэ докажитан, мый джынйыс тіян: договорсӧ вӧчӧма сы ним вылӧ, вӧтлас тіянӧс — и ставыс.
— Тайӧ миянӧстӧ?
— Кӧть и миянӧс.
— А детинкасӧ сылысь коді дӧзьӧритны кутас?
Ми сыкӧд сідзи и сёрнитчылім: сылӧн керка, миян дӧзьӧр.
— Сёрнитчылім!
А вот вайӧдас сійӧ аслыс гӧтыр — и крышка.
— Эновт, Леночка, эн гудырт менсьым юрӧс.
Сідз вот дзик пыр и вайӧдас!
Оз на вывті ӧдйӧ коктӧм дӧвеч саяд некод мун.
И сэсся полковник — морт абу туйтӧм, тӧлка, пӧръясьлыны оз кут.
— Да кутшӧм сэні, мама, пӧръясьлӧм?
Некутшӧма пӧръясьлытӧг.
Тіянлы ӧд сійӧ кыв эз сетлыв, мый гӧтрасьны оз кут.
— Тэ эськӧ мед бурджыка тӧдмалін, кӧні сійӧ вошласьӧ.
Корытовыдлы ӧд, кӧнкӧ, тӧдса?
Эновтіс ме вылӧ, старука вылӧ, керкасӧ да и лэбалӧ кытӧнкӧ.
— Да тіянлы нӧ мый?
Ті кӧ компаньонъяс, действуйтӧй, эн виччысьӧй.
— Действуйт, действуйт, — броткис старука. — Сьӧм абу, медым аслым действуйтны, кыдзи тэ он гӧгӧрво!
Но век жӧ эз вермы кутчысьны да, тӧдса колхозничалы свитер кыны кӧсйысьӧм улӧ аванс босьтӧм бӧрын, вайӧдіс, медбӧрти, садовникӧс да, кӧть и эз вӧв аслыс окота, садитіс ставсӧ, дзик ковтӧмторсӧ, мый вермис полковниклысь сьӧлӧм вӧрзьӧдны: кык куст гартчысь роза, куим куст гранатник, вит инжир, бедьторъясӧн на сӧмын пасъялӧм будущӧй веранда ӧтар-мӧдар бокас кык глициния да веранда водз вылас, кӧні лоӧ беседка, александрийса мускатлысь кык ньӧр.
Сійӧ ӧні узьліс суткиын нёль часысь не унджык, став прӧст кадсӧ колляліс йӧрын, кодӧс шулывліс то садйӧн, то град йӧрӧн, то усадьбаӧн сы серти, кодкӧд сёрнитіс.
Керка дорсянь воротаӧдз туйсӧ вольсаліс кирпич торъясӧн, ваяліс жуглӧм керкаясысь из, листа кӧрт, кафеля еджыд плиткаяс, пач пӧданъяс, юшкаяс да загонъяс, куснясьӧм, но жугавтӧм кык жӧч сьӧласян доз, кодъясӧс пырджык пуктавлӧны паркын, дзоридзлы гырничьяс да ӧшинь стеклӧ торъяс, кодъясысь ыджыд терпенньӧӧн клеиталіс парникъяслы квадратъяс.
Сылӧн аддзӧмторъяслы помӧн вӧлі кычан, кодӧс медводдза каднас кутіс видзны комнатаын, но кодлы бедьторъясӧн пасйис нин чом места сувтӧдтӧм на дзиръя дорӧ.
Шуны кӧ нин, сюри и дзиръя: изъя туйдорысь пасьвартан гыӧн нетшыштӧм дзиръя туплясис кодлӧнкӧ эновтӧм садйын, винограда ньӧръяс вылӧ личкысьӧмӧн.
И вӧлі кӧ вӧв либӧ машина, Софья Ивановна эськӧ важӧн нин дзиръясӧ кыскис аслас йӧрӧ.
Полӧмӧн, медым эз ну кодкӧ мӧд, сійӧ кӧрталіс проволокаӧн дзиръяыс бердӧ кык пу бирка, кытчӧ химическӧй карандашӧн пелька гижис: «Полковник Воропаевлӧн дзиръя».
Но и тайӧ кажитчис сылы этша.
Колхозысь еджыд краска банка корӧм бӧрын сійӧ ыджыд опыта маляр моз паськыда визьйӧдліс дзиръялӧн турунвиж рӧма улыс кӧрт кузяыс: «Воропаевлӧн дзиръя».
И юӧртіс сиктсӧветӧ дай колхоз правленньӧӧ, мый дзиръяыс — сылӧн.
И, медбӧрти, ывла вылын Корытовкӧд паныдасигӧн тшӧтш и сылы висьталіс, мый воропаевскӧй дзиръя пӧ аддзи да пола пӧ, мед сійӧс полковниклӧн ветлӧдлігкості эз гусявны.
Корытов шензьӧмӧн хмыкнитіс аслыс ныр улас, серӧктіс да шуис: «Да, инӧ ӧшйытӧм, лешакыд, шедіс», — но дзиръя йылысь кӧсйысис не вунӧдны.
— Дзиръя дзиръяӧн, а вот заводитан кӧ тэ, Софья Ивановна, гусявлыны электроэнергия, виччысь, бур оз ло!..
И быттьӧ бытшкис тайӧ кывъяснас.
Би йывсьыд сійӧ буретш и вунӧдіс.
Быдса вит лун сійӧ воштіс эновтӧм да овтӧм усадьбаясысь сюръяяс корсьӧм вылӧ, и аддзис, кодйӧмӧн перйис найӧс орласьӧм проводъяскӧд ӧтлаын, кыскис Леночкакӧд да кык соседкӧд ӧтлаын, кодйис налы гуяс, но сувтӧдны сюръяяссӧ ачыс эз сяммы да пыр пасъясис, медым эз кутны сійӧс гусясигӧн, кытчӧдз эз гӧгӧрво вежалысь синъясысь тыртны сюръяяссӧ муӧн.
И весиг Леночка сійӧс жалитыштіс.
— Воропаевсянь кӧ тіян форменнӧй эсканпас, то ті банкӧ ветлӧй, — кыдзкӧ шуис сійӧ, аслас кельыд да вежӧра вомдоръяснас нюмъялігтыр.
— А мый банкас?
— Субсидия сетӧны, коді стрӧитчӧ.
— Со ӧд жӧ, со, кутшӧм тӧлктӧм компаньон, — мӧдіс окайтны старука. — Нинӧм эз коль, кок пӧла чӧртыд...
А тэ кодлысь тӧдмалін, Леночка?
— Геннадий Александрович ордын совещанньӧ вӧлі, кывлі, — дженьыда гӧгӧрвоӧдіс нылыс. — Сэні и Воропаев йылысь сёрни вӧлі...
— Но-но...
Кутшӧм сёрни?
— Но, кутшӧм сёрни вермас лоны...
Дзиръя кутшӧмӧскӧ сылысь казьтылісны...
Видісны сійӧс...
Ӧні, мыйӧн налӧн мыйкӧ кӧ лоӧ, то пыр жӧ: «Тайӧ, вокӧ, дзик жӧ нин быттьӧ воропаевскӧй дзиръя!»
— Дзиръя? — кӧдзавлӧмӧн юаліс старука. — Но, тайӧ нин весьшӧрӧ... — и гусьӧник пасъясис. — Мый нӧ меным ӧні вӧчны, кытысь сійӧс, чӧртӧс, корсьны?
— Телеграмма мӧдӧдӧй, — очсалігтыр шуис Леночка. — Ме талун, мама, водзджык вода, аски миян вит час асывсянь черкасовскӧй ӧтмунӧм...
— Тайӧ мыйся нин ӧтмунӧм сэтшӧм водзсӧ?
Мӧвпыштасны жӧ, енмӧй...
— Сійӧ сэтшӧм ӧтмунӧм, медым карсӧ ӧтувъя вынӧн восстановитны... субботник сяма, сӧмын быд лун витсянь... уджавтӧдз кык час... — пӧрччысигтырйи гӧгӧрвоӧдіс мамыслы Леночка.
— Ассьыд керкатӧ некыдзи он вермы лӧсьӧдны, а сэн нӧшта йӧзлысь дзоньтавны, — заводитліс жӧ броткыны старука, но, казяліс, мый сійӧс кывзыны некодлы, да заводитіс мӧвпавны телеграмма йылысь.
И асывнас мӧдӧдіс сійӧс «Первомайскӧй» колхозӧ.
Телеграммаын сійӧ вӧзйис полковниклы пыр жӧ локны босьтны субсидия.
Дыр эз тӧд, кыдзи кырымасьны.
Гижны прӧста Журина — вермас не помнитны, гижны «Компаньонка» — кывйыс кыдзкӧ абу мича.
Решитіс, мый ставсьыс гӧгӧрвоана лоӧ тадзи — тіян полукӧзяйка Журина.
— Тані нин йӧй, и сійӧ гӧгӧрвоас.
И Воропаев збыльысь гӧгӧрвоис эськӧ да весиг, навернӧ, мыйкӧ вӧчис Софья Ивановналысь сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧм кузя, пӧлучитіс кӧ сылысь телеграммасӧ.
Сійӧ вунлытӧм войсяньыс, кор Воропаевлы удайтчис кыпӧдны йӧзӧс, сійӧ медводдзаысь фронт вылысь воӧм бӧрын кыліс ас пытшсьыс сэтшӧм ыззьӧм, дӧвӧльлун да эскӧм, кодъяс вӧчӧны мортӧс шудаӧн, быдтор вермысьӧн.
Сэки сійӧ вунӧдіс свет вылысь ставсӧ — и писӧ, и ассьыс, овмӧдчытӧмсӧ, и делӧяс мунӧм йылысь Корытовлы мыйкӧ юӧртны коланлунсӧ, — а оліс паськыда да вӧльнӧя, сійӧ штурмыслӧн ярлунӧн, кодӧн, аслыс сэтшӧм виччысьтӧг, сійӧ юрнуӧдіс.
Сійӧ эз помнит, кӧні узьліс да мый сёйліс, да и сёйліс-ӧ сійӧ; гӧлӧсыс сылӧн сибдіс, синъясыс гуранасисны, но юрыс важӧн нин эз вӧв сэтшӧм яснӧй, кыдзи тайӧ лунъясӧ.
Сійӧ висьтавліс речьяс, гижис йӧзлы письмӧяс, висьтавліс фронтса делӧяс йылысь, и ставыс тайӧ, неуна ӧтгудырӧ гудралӧмыс, мудзтанаыс, сійӧс неуна коддзӧданаыс, вӧлі шудӧн, и вӧлі окота, медым сылы эз волы помыс.
Но мӧд вежон помас, крут кыркӧтшті лэччигӧн джӧмдӧмла, Воропаев серьёзнӧя дойдіс ранитчӧм коксӧ да морӧссӧ.
Кор сійӧс лэптісны, горшсьыс чепӧсйис вир, и Варвара Огарнова пырысьтӧм-пыр нуис сійӧс «Калинин» колхозӧ буретш сійӧ врач Комков дорӧ, кодӧс Воропаев пиняліс колхозса собранньӧ вылын.
Сійӧ куйліс кык матрац вылын, кодъясӧс вӧлі вольсалӧма телега вылӧ.
Огарнова сылы эз дӧзмӧдчы сёрниӧн.
Сылы вӧлі жаль Воропаевыс, и сійӧ поліс, медым збыльысь не бӧрддзыны, кутас кӧ сёрнитны сыкӧд.
Сы вежӧрын сійӧ серпасавсис этш тӧдтӧм збой геройӧн да шудтӧм мортӧн, и сійӧ, сэтчӧ жӧ, ещӧ и полыштіс сыысь сійӧ войсяньыс, кор тайӧ кок пӧлаыс путкыльтіс налысь став гудыр олӧмнысӧ.
Мунігас Огарнова мӧвпаліс сы йылысь, мый став бур йӧзыс и дженьыд нэмаӧсь и шудтӧмӧсь, мый, тыдалӧ, Воропаев регыд кулӧ дӧзьӧртӧм вӧсна, сы вӧсна мый, кыдзи висьталіс сылӧн Викторыс, «полковник тайӧ удж вылын кок йывсьыс усьӧ».
А Воропаев куйліс, могтӧма водзлань видзӧдігтыр да нинӧм йылысь не думайтны зілигтыр.
Сылы вӧлі зэв нимкодь, мый сійӧс колльӧдіс став колхозыс (жаль сӧмын, мый колльӧдӧмыс неуна вӧлі дзебигӧн кодь), и сійӧ вӧлі збыльысь дӧвӧлен вӧчӧмторнас да тӧдіс, мый тані сійӧс дыр оз вунӧдны.
Сылы ӧні дум вылас уси, — тайӧ вӧлі первомаечьяс ордын сылӧн «наступайтан» буретш ӧддзандырас, — ӧтчыд сійӧ муніс вӧрӧд да друг ылысянь казяліс: ар даса детинка вӧчӧма пӧв торъясысь ичӧтик трибуна, сы вылӧ пуктӧма ва тыра стӧкан пыдди гырничтор да кыпыда висьталӧ кутшӧмкӧ речь, гежӧдика гырнич торсьыс юышталігмоз да кулакнас шенасигмоз, кыдз тайӧ вӧчліс и ачыс Воропаев.
Пожӧм пуяса неыджыд яг, коді пӧкатӧн лэччис кыр йывсянь туйланьӧ, сквӧзь югдӧдсис шондіӧн, да та вӧсна быд пу сулаліс быттьӧкӧ шондіа гӧптын.
А детинка вӧлі вуджӧр сайын да зэв бура тыдаліс туй вывсянь.
Сійӧ ворсіс ӧтнас, ылын сиктсянь.
Мый йылысь сійӧ висьтавліс, кодӧс дорйис либӧ мыжаліс?
Мый вӧчсис тайӧ ичӧтик сьӧлӧмас, кор сылӧн дзоляник киыс, трибунаас стучитыштӧм бӧрын, нюжӧдчыліс водзӧ, кыдзи бронзаысь вӧчӧм Ленинлӧн?
Воропаев кӧсйӧ вӧлі сэки матыстчыны да юавны детинкалысь, но дум вылас уси челядьдырыс, кор гырысьяс сӧмын торклывлісны ворсӧмысь, и тайӧ кутіс сійӧс.
Век жӧ некымынысь бергӧдчыліс.
Тайӧ детинка-ораторыс вӧлі сылӧн водзӧ уджалӧм вылӧ ышӧдысьӧн.
Сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ ылысянь.
Шондіа гӧпъяс нюжӧдчисны шоръясӧн.
Пуяс костӧд чукльӧдлӧмӧн найӧ котӧртісны увлань да дзик туйдорса эрд вылын ӧтлаасялісны югыд зарниа тыӧ, но детинка эз нин тыдав.
Тайӧ детинка йывсьыс мӧвпъяссянь Воропаев заводитіс мӧвпавны пиыс йылысь.
Сулалӧ Серёжа Эзысь Ягын кутшӧмкӧ пожӧм улын да вот тадзи жӧ, кыдзи и тайӧ казачонокыс, ӧткӧн ворсӧ ораторӧн.
И мыйӧн сылы син водзас сувтіс Сережкалӧн омӧльтчӧм кос фигураыс, сылӧн кельыд, ичӧтик ныра чужӧмыс, яндысяна нюмъялӧмыс да жугыль, но бур синъяслӧн авъя, мыйкӧ виччысяна видзӧдӧмыс, лои вывті гажтӧм.
Топӧдчыны эськӧ ӧні Сережкалӧн кудриа юр бердӧ да унмовсьыны шуда унмӧн.
Но кыдзи тані топӧдчан, кор абу аслад пельӧсыд, олӧмын аслад местаыд, кор сійӧ да пиыс янасынӧсь — и, вермас лоны, дыр кежлӧ — обстоятельствояс, кодъяскӧд справитчыны ӧні найӧ вынтӧмӧсь на.
Семья, кӧні оліс Сережка, вӧлі зэв бурӧн.
Сэні сійӧс нежитісны, и тайӧ повзьӧдліс Воропаевӧс.
Сійӧ вежӧктіс писӧ боковӧй йӧзлӧн радейтӧмысь, уютлысь, кодӧс лӧсьӧдісны детинкалы, козинъясысь, небӧгъясысь, кодъясӧс сійӧ эз ачыс сетлыв, ставыс дорӧ, мый сытӧг пырис Серёжка олӧмӧ.
Кажитчис, мый пиыс кӧдзалӧ сы дінысь, и сійӧ поліс таысь, кыдз лёкторйысь.
Фронт вывсянь сійӧ гижліс Серёжкалы пӧшти быд вежонын, но госпитальсянь заводитіс гижны гежӧдджыка, а бӧръя кадас, быдсикас комиссияяс да обследованньӧяс вылын мотайтчӧмӧн, и дзикӧдз дугдіс гижасьны да шочиника сетліс тӧдны ас йывсьыс сӧмын дженьыдик телеграммаясӧн.
Серёжка жӧ зэв ёна мечтайтіс саридз йылысь, и батьыслӧн вунӧдчӧмыс да эштытӧмлуныс, тӧдӧмысь, дзугыльмӧдісны сійӧс.
Сыын, ичӧтик детинкаын, коді тӧдліс эвакуация, мамыслысь кулӧмсӧ, бомбёжкаяс, батьыс вӧсна пыр полӧм, кыптыліс, кыдзи госъяс да сакар вылӧ коланлун, ставсӧ шымыртан радейтӧм ӧти дінӧ, коді сылӧн коли — батьыс дінӧ.
Кагалы тайӧ пессяна, вежӧгтана, эскытӧм, сьӧкыд радейтӧм.
«Но мый нӧ вӧчны, мый вӧчны?» — дӧжналіс ас кежас Воропаев, паметяс Серёжкалысь Москваын олӧмсӧ казьтылігӧн да сійӧ олӧмыскӧд орччӧдігӧн, коді гудыра мыччысьліс саридз берег дорын.
Семья!
Ак, кутшӧм жӧ тӧдчана тайӧторйыс морт олӧмын.
«Москваын, колӧ лоны, кӧдзыдъяс.
Кынмӧны на ещӧ, пӧжалуй».
Тайӧ сӧмын тані, лунвылын, тулысыс эз мунлыв весиг декабрын, а быттьӧ помся мырдӧн сюйсис тӧвся поводдяас да лун кежлӧ, весиг кык лун кежлӧ ыръяна манитчывліс, но сійӧс пыр жӧ, кыдзи карапужитчысьӧс, шумӧн да зыкӧн вӧтлывлісны тӧвъяс, а вежон мысти сійӧ бара нин бӧр писькӧдчӧ, шыблалӧ лунвыв пӧкатъясӧ лымдорчачаяс, чужтӧ кизил вылын гаръяс да бара пышйӧ ру, зэр да гыӧр пытшкӧ.
Да и зэръясыс тані пырджык овлӧны шондісяньыс алӧйгӧрдӧсь, морков рӧмаӧсь, а кымӧръяс недыр кежлӧ манитчывлісны енэжын.
Найӧ пыр кытчӧкӧ тэрмасьӧмӧн тӧвзьӧны, быттьӧ полӧны сёрмӧмысь, и тӧлыс кыасянь кыаӧдз нервнӧя тэрмӧдліс найӧс.
Саридзлӧн рӧмыс весиг зэригӧн лолывліс гожся кодь лӧзӧн.
Кажитчис, сюян китӧ гырддзаӧдзыд ваӧ, и дӧрӧмыд лӧзӧдас.
Мукӧд лунас сэтшӧма пӧжліс, мый сьӧкыд вӧлі лолавны.
Бронза рӧмӧн гарчикыльтчӧмӧн, но коръяссӧ сідз и шыблавтӧг, зёльӧдчисны тупу расъяс, шувгисны кельыд пушкыра кипарисъяс да паськыд лапъяса каштанъяс, а клёнъяс жугыля да меліа вижӧдісны асланыс шочмӧм, но век жӧ абу дзикӧдз кушмӧм туганъяснас.
Венгрияын, тӧдӧмысь, вӧлі ылӧсас тадзи жӧ.
Но сійӧ некыдзи эз вермы думыштны Венгриялысь вӧр-васӧ, да сылы лои жаль ачыс сыысь, мый сійӧ водз петіс стройысь, унатор аддзывтӧг.
— Ті нӧ, Варя, кытчӧ менӧ нуанныд? — гырддзайылас кыпӧдчигмоз юаліс сійӧ.
Огарнова акнитіс да довъёвтіс.
— Ок, господи!...
Ме жӧ чайті — ті узянныд.
Кытчӧ нуа?
Асланым доктор дорӧдз...
— Бергӧдӧй бӧр.
Ӧні жӧ бергӧд, ме тэныд шуа.
— А ті кывзӧй, энӧ вывті горзӧй.
Ме ӧні ыджыдджык, и некытчӧ ог бергӧд.
— Да мый чӧртла меным тіян докторныд.
Ме жӧ сійӧс, помнитанныд, кыдзи виді собранньӧ вылад.
— Збыль, збыль, збыль, — шӧйӧвошӧмӧн долис Огарнова. — Мый нӧ вӧчны?
Но, колӧкӧ, ме тіянӧс нуӧда ӧти тӧдса старик дорӧ, зэв бур лекарь.
— Ну старик ордӧ, всё равно меным «Калинин» колхозӧ важӧн нин кад.
А сідзсӧ кутшӧмджык старикыс тайӧ?
— О-о, кутшӧм зэв бур старик, — кыпыда шуис Огарнова. — Опанас Иванович Цимбал, Кубаньысь вуджис.
Сійӧ тані тіян кодь кымын жӧ — быдлаӧ сюйсьылӧ.
И мазі сылӧн, и хата-лаборатория, и заметкаяс Москваӧ гижалӧ...
Тӧлка казак!
— Цимбал, Опанас Иванович?
Оз вермы лоны!
Ичӧтик, кыдзи сійӧс черкесъяс шулісны: «шӧркодь сэтшӧм», да?
Тошкыс ёсиник?
— Но да, но да, — серӧктіс Огарнова. — Став йӧзсӧ ті свет вывсьыс тӧданныд...
Но да, — «шӧркодь сэтшӧм:»...
Орденъясыс ӧти пельпомсяньыс мӧдӧдзыс...
Сійӧ, сійӧ!
Сідзкӧ нуны сы ордӧ?
— Ну, ну.
Тэ тӧдан, Огарнова, ӧд сійӧ меным, кыдзи рӧднӧй бать.
— Да мый ті?
Мыйла нӧ ті ни ӧтчыд сы ордӧ эн ветлӧй?
— Да ӧд ме эг тӧдлы, мый сійӧ тані, эг кужлы думыштны.
Мый сійӧ тані вӧчӧ?
И мый ради сійӧ татчӧ вуджис?
Тэ тӧдан, Огарнова, сійӧ жӧ вӧлі Кубаньын нималана мортӧн.
— Воюйтлінныд ті сыкӧд али кыдзи?
— Ковмыліс, кыдзи нӧ.
Чудеснӧй старик, ыджыд, паськыд лов...
Вот эг виччысь, эг чайт!
Ме ӧні быттьӧ отпускӧ гортӧ муна — тайӧ Цимбал ордад...
И ӧд эг уна во и олӧй ӧтлаас, а нэм кежлӧ, гӧгӧрвоан, кувтӧдз помнитам ӧта-мӧднымӧс.
Тэ гӧгӧрвоан, овлӧ сідзи!
Сійӧ ышловзьӧмӧн бергӧдчис.
— Гӧгӧрвоан да гӧгӧрвоан...
Мыйла нӧ ог гӧгӧрво?
Тайӧ сӧмын тіянлы, мужичӧйяслы, позьӧ, а миянлы, бабаяслы, бурджык и не помнитны, мый вӧвлі бурыс...
Сійӧ нинӧм эз шу стӧчасӧ, но Воропаев гӧгӧрвоис: сёрни вермис мунны и сы йылысь, ас йывсьыс.
— Вот тадзи мукӧддырйи казьтыштан кодӧскӧ, весиг синваыд чепӧсъяс, а мый, юавсьӧ, вӧлі менам сійӧ мортыскӧд, — нинӧм эз вӧв, сідзи, ӧти глянитчӧм, мечта, — помаліс Огарнова, важмозыс сылань мышкӧн бергӧдчӧм мысти, да кучкис вӧлыслы.
Телега ӧддзис.
Воропаевӧс пӧрӧдіс мыш вылас.
Сійӧ невӧляысь долыдмис тайӧ сёрни помасьӧмлы.
Ловыс сылӧн нетшкысис Цимбал дінӧ, сійӧторйыс дінӧ, мый вӧлі ӧтлаын ас вывтіныс нуӧма.
И кык вося боевӧй олӧмыс Кавказын, Белая ю дорса вӧръясын, и Майкоп сайын, и Новороссийск дорын, и Таманьлӧн развалинаяс вылын — ставыс тайӧ ӧтпырйӧ — ӧти серпасӧн — кыптіс сылӧн паметяс.
Тайӧ вӧлі 1942 вося тулысын Кубаньын.
Муніс добровольчестволӧн гы, и Воропаевӧс мӧдӧдісны ӧти татшӧм видзчысьтӧм казачӧй митинг вылӧ, коді кыскис армия радъясӧ сюрсъясӧн патриотъясӧс да патриоткаясӧс.
Вӧлі кывлытӧм, вывті лёк няйт кад.
Усяс кӧ сьӧд муа лятиӧ кага — он кыскы.
Пушкаяс, боеприпасъяс, раненӧйяс вежонъясӧн олісны тыртӧммӧм туйяс вылын.
Ӧти татшӧм мустӧм, вӧрзьытӧм лунӧ югдандорыс Воропаев верзьӧмӧн пырис станицаӧ, кӧні кутшӧмкӧ Опанас Иванович Цимбал, татчӧс Мичурин, юрнуӧдіс «дедъяс ӧтмунӧмӧн».
Станица, коді куйліс нӧрысъяс костын, вӧлі вуджӧр пиын на да быттьӧ узис, но сы гӧгӧрса нӧрысъяс асьныс муртса тӧдчымӧн зарниасисны нин шонділӧн увтас, пӧшти горизонтальнӧй югӧръясысь, кодъяс вольсыштчисны сӧмын на му бердтіыс да эз на кыпӧдчыны керка вевтъясӧдз.
Кыз няйтӧн тырӧм уличаяс вӧліны йӧзтӧмӧсь, но «майдансянь», станичнӧй площадьсянь, кылісны кыпыд горзӧмъяс да музыка.
Сэні, восьса енэж улын, сӧвтӧм телегаяс, грузовикъяс, арбаяс да седлӧалӧм вӧвъяс пӧвстын, чукӧрӧн сулалісны вӧччӧм, вылӧдз лэптӧм платтьӧяса казачкаяс, гӧрд флагъяса челядь да черкескаяса казакъяс ӧружьеаӧсь, уналӧн морӧс выланыс Георгий крестъяс.
Няйтыс вӧлі налы пидзӧсӧдзныс, но та вылӧ некод эз видзӧд.
Митинг вӧлі помасьӧма нин.
Йӧз прӧщайтчисны.
Ӧти помын сьылісны сьыланкыв, мӧдлаын лыддьӧдлісны.
Пионер отрядлӧн рожок вевтыртіс кодлыськӧ серамсӧ.
Полігтырйи, челядь сямӧн кучкаліс барабан.
Чуксасисны мунысьяс.
Станица вӧлі важ, бур славаа.
Важ вӧлі и казакъяслӧн поколенньӧясӧн талялӧм, унатор аддзывлӧм тайӧ майданыс, коді помнитӧ медбӧръя запорожечьясӧс на.
Уна синва кисьтӧма тані важся кадӧ.
Сулавлісны тані коркӧ казакъяс, кодъясӧс мӧдӧдліс Потёмкин сьӧкыд турецкӧй походӧ, Дунай вылӧ.
Тасянь жӧ станица мӧдӧдіс аслас том йӧзлысь медбур юкӧнсӧ Суворовлы Кубанскӧй корпусӧ, ногайяслы паныд, а бӧрас и Хрулевлы Севастополь дорӧ да Скобелевлы Плевна дорӧ.
Налӧн внукъясыс сэсся прӧщайтчылісны тайӧ пӧскӧтина вылас чужан хатаясыскӧд, то Мукден дорӧ, то Галицияӧ, Брусилов дінӧ тэрмасигтыр.
Тасянь жӧ чукӧртчылісны Будённый дінӧ дорйыны сӧвет власьт либӧ Таманскӧй армияӧ, коді прӧйдитліс вунлытӧм кӧрт визулӧн рӧднӧй саридз берег пӧлӧн.
Не ӧтчыдысь юргылісны тані кыпыд шог «думаяс», не ӧтчыдысь нэм кежлас прӧщайтчылісны казакъяс асланыс семьяяскӧд, но янсӧдчӧмлӧн шог весьтын пыр кыпавліс тані збой казачӧй инасьлытӧм ловру, кодтӧг казаклы гажтӧм вӧльнӧй свет вылын.
Ставыс, кажитчӧ, вӧлі тырмымӧн, а вот чукӧстас ас бӧрсяыс ылі туй — и он дугӧд, он падмӧд, — прӧстит-прӧщай, чужан му.
Тадзи и тайӧ войнаӧ.
Йӧктісны бӧрдігтыр.
Кутчысьлісны и сьылісны.
Висьтавлісны речьяс да, колльӧдысьясӧс кизьӧр няйт комокъясӧн резігтыр ухарскӧя джигитуйтісны, и вӧлі таын ставас кокни да гажа удаллун.
Пуксялісны вӧвъяс вылӧ дзор тошка старикъяс, том мортъяс, нывъяс, роговӧй ӧчкияса да штиблетъяса войтыр, и оз позь вӧлі ӧтпырйӧн гӧгӧрвоны, коді мӧдӧдчӧ, а коді колльӧдӧ.
Аслыспӧлӧс мича уна фигураяс пӧвстысь Воропаевлы сэки медводдза видзӧдлӧмсяньыс жӧ дум вылын кутсис дзориник, неыджыд тушаа, пельк профессор тошка, ӧчкиа старик, коді зэв мичаа пукаліс вӧв вылын.
Орччӧн сыкӧд — вӧв вылын жӧ — мышкыртчыштӧм ныв, коді пасьтасьӧма черкескаӧ да ӧружьеа, вӧсньыдик кӧсаа, коді петыштӧма сьӧд кубанка увсьыс.
Тайӧ и вӧлі Цимбал аслас внучка Ксенякӧд, бӧрыннас медбур партизан разведчицакӧд.
Воропаев ӧтлаасис Цимбал дінӧ, и отряд мӧдӧдчис станица тырӧн горзӧмъяс да сьылӧмъяс шы улӧ.
Пӧскӧтина сайын пельнысӧ налысь чунӧдісны накӧвальняяс кузя мӧлӧтъяслӧн чолӧмалана кучкалӧмъяс.
Дорччысьяс морт дас кымын, кодъяс вооружитчӧмаӧсь гырысь и посни мӧлӧтъясӧн, ворсісны сьӧкыд тэчаса звӧн, мунысьяслы дорччысьяслӧн нимӧдӧм.
Цимбал мича статьӧн матыстчис дорччысьяс дорӧ да, быттьӧ некор эз вӧв кӧйдыс вӧдитысьӧн да сорт бурмӧдысьӧн, а сӧмын и вӧчліс, мый командуйтіс бойясын, нюммунӧмӧн шуис:
— Луныс тіянлы абу дорны-дорччыны?
— И луныс этша, и войсӧ тэ вӧсна, Иваныч, некысь водзӧсавнысӧ, — вочавидзис сылы, буракӧ, водзвыв дасьтӧм фразаӧн сьӧд, увсяньыс чишкасьӧм тошка олӧмаджык дорччысь да, щипцыӧн донӧдӧм бедь горнысь кватитӧм мысти, кытысь лайкмунӧм сертиыс позис гӧгӧрвоны нин сабля, кыпӧдіс сійӧс:
— Бур?
Цимбал чупнитіс вомдоръяснас:
— Абу кӧ лесора, сідзкӧ, сабля.
Дорччысьяс сералыштісны.
Олӧмаджыкныс, би вылӧ бедьсӧ шыбитӧм мысти, шуис завидьпырысь:
— Тэныд, Иваныч, дерт, и музейысь сабляыд абу жаль, а миянлы квайт тысяча саблятӧ, извиняйтча, сынӧдысь не дорны.
— Квайт тысяча вылад Кубань оз вермы кутчысьны, — тӧдчӧдана вочавидзис сылы Цимбал. — Ті миянлы, дорччысьяс, сё сюрс джын сабля сетӧй.
— А вайлы жӧ тэнсьыд саблятӧ видзӧдлыны! — корис дорччысь.
И Цимбал ньӧжйӧник, но вывті стӧч да паськыд, весиг быттьӧ сылӧн косньӧд мыгӧрлы лӧсявтӧм движенньӧӧн перйис шашкасӧ.
Кучик фартукас чуньяссӧ чышкыштӧм бӧрын, дорччысь примитіс сійӧс видзчысьӧмпырысь, дынялысь вӧсньыдик шӧрӧмӧс моз, коді вот-вот чегас.
— Ме жӧ висьтала — музейса! — горӧдіс сійӧ. — Ме нин аддза, лӧсталӧмыс кутшӧм!
Прамӧй, кӧнкӧ, «хорасан»?
— А чӧртыс сійӧс тӧдас, гашкӧ и хорасан! — вочавидзис Цимбал. — Сэтшӧм музейысь босьтӧма, коді, другӧй тэ менам, Эрзерум карӧн шусьӧ, — и саблясӧ кокньыдика примитӧм мысти да сійӧс пуртӧсас сюйигмоз, став тушанас бӧрвыв сетчӧмӧн, сійӧ ӧддзӧдіс вӧлыслысь восьлассӧ сэтшӧм томдырся кыпыдлунӧн, сэтшӧм мича кутны позьтӧм тэрыб да кокни, быттьӧкӧ нинӧм дон сулавтӧм вӧрзьӧдчӧмъясӧн, мый, кажитчис, сійӧ найӧс вӧчаліс эз ӧти мӧд бӧрсяыс, а сьыліс сьыланкывӧс моз.
А тӧлысь мысти либӧ тӧлысьӧн-джынйӧн, Крымын нин, кор немеч танкъяс локтісны Керчсянь да казакъяс сійӧ дивизияысь, кытчӧ веськаліс Цимбал, вӧвъяс стройӧн усьласисны танкъяс вылӧ, Воропаев паныдаліс Цимбалӧс шог да омӧль ӧбликын.
Тыш сӧмын на помасис и — лёка.
Пырысь-пыр должен вӧлі заводитчыны бӧрыньтчӧм.
Тэрмасьӧмӧн сӧвтісны раненӧйясӧс, доддялісны пушкаяс бердӧ прӧст вӧвъясӧс, страшнӧй мыждытӧмлунӧн решайтісны, мый колӧ шыблавны боевӧй кӧлуйысь.
Воропаев, коді дзик виччысьтӧг веськаліс казакъяс пӧвстӧ, друг кыліс тӧдса гӧлӧс, коді лоӧмторъяслы лӧсявтӧг гажаа кыліс кӧнкӧ орччӧн.
— Тотшӧба!
Тотшӧба! — горзіс тайӧ гӧлӧсыс. — Супрунсӧ, со, видзӧдлӧй!
Кык автомат босьтӧма!
Кутшыд!
Никифор, котӧрт полковник дорӧ...
Эй, кум, кум, ог тэныд шу — Никифорлы...
Мича жӧ и казак, сукин сын...
Тэ нӧ мый кушӧн локтан?
Босьт пельпомъяс вылад ящиксӧ...
Эй, раненӧй!..
Кывтӧ орӧдіс али мый?..
Висьтав гораджык...
Мый колӧ?..
Санитаръясӧс вайӧй — татчӧ, татчӧ...
Да кутшӧм али вердӧм татшӧм часӧ!..
Гудралӧй сӧмын да!
Вӧвлӧн эм аслас гижӧдпас!..
Ӧтвылысьджык, ӧтвылысь!..
Ловруӧн эн усь, кылан, усь рушку вылад!
Воропаев видзӧдліс аслас «эмкасянь» да, кыдзи и чайтіс, пыр жӧ аддзис Цимбалӧс.
Казакъяслӧн лӧньӧм чукӧрын, кодъяс пӧвстын вӧліны уна ранитчӧмаяс, но ещӧ унджыкӧн эмбур вӧсна тӧждысьысьяс, кодъяс кытчӧкӧ мыйкӧ новлісны да эз тӧдны, кытчӧ мый тэчны, Цимбал ӧтнас тӧдіс, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ приказывайтліс ранитчӧмаяслы водны санитаръяслӧн кык гӧгыля телегаӧ, а дзоньвидзаяслы сӧвтны сю тыра мешӧкъяс, вӧвъясӧс мӧдӧдаліс водзӧ, а машинаясӧс бӧрӧ, лэдзис ӧтитор кольны да не сӧвтны, а мӧдтор быть босьтны сьӧрысь.
Ӧні Цимбалӧс пӧшти эз позь тӧдны.
Профессорлӧн кодь пельк тошкыс сылӧн нюкыльтчӧма боквыв сивӧй сорс моз, быттьӧ Цимбал узьӧма ӧтар бок вылас юрсӧ пуктӧмӧн; сьӧд мича кубанкаыс вӧлі няйтчӧма да сылӧн алӧй вылысыс быгалӧма рыжӧйӧдз, черкескаыс косяссьӧма да дӧмтӧм, а кутышталӧма булавкаясӧн.
Ксеня вӧлі старик дорын, и Воропаев чукӧстіс сійӧс ас дінас.
— Ой, миян шог, беда! — шӧпкӧмӧн да дед вылас пыр видзӧдлывлігмоз, тіралігтыр шуис сылы ныв. — Григорийӧс виисны, батьӧс менсьым...
Торпыригӧдз пасьнитіс.
Лестукъясӧн телӧсӧ чукӧртім.
— Талун?
— Асъявылыс...
Аскӧдным нуам.
Гуавнысӧ кытчӧ позьӧ, ті онӧ тӧдӧй?
Али тайӧ ставыс немечьяслы вуджас?
А кытчӧ нӧ нунысӧ, али саридзӧ шыбитны?
Но, вот жӧ кутшӧм шог!..
Кӧть ті миянӧс, рен могысь, энӧ эновтӧй!..
Сійӧ висьталіс сылы сэки неыджыд совхозса хутор йылысь, кытчӧ позьӧ вӧлі гуавны, да сӧвет сетіс быть бӧрыньтчыны буретш тайӧ ичӧтик хутор вылас, кытчӧ кӧсйысис и ачыс воны.
И вой шӧрын, югдытӧдз неуна водзджык, сійӧ бара аддзысис Цимбалкӧд.
Воисны куим вӧв вылын старик, внучкаыс да том казак, ылысса рӧдвуж.
Воропаев чуймис, кор эз аддзы виӧмлысь телӧсӧ да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый Григорийлысь яй торъяссӧ тубыртӧма буркаӧ, Опанас Ивановичлӧн седлӧ сайын.
Воропаев тшӧктӧм серти гусӧ вӧлі кодйӧма нин водзвыв.
Шытӧг синвасӧ кисьтіг, Ксеня разис седлӧ бердысь тюк, — ставсӧ, мый кольлӧма батьыс телӧысь, да, сійӧс кыкнан кинас босьтӧмӧн, кыдзи новлӧдлӧны тубралӧм кагаясӧс, джӧмдалігтыр муніс гу дорӧ да тюксӧ пуктіс дорйылас.
Воисны нӧшта витӧн.
Гусьӧник юалісны:
— Татчӧ?
— Татчӧ, — чорыда вочавидзис Цимбал.
Вӧв кок шы ӧні эз нин дугдыв.
Йӧз пыр люзьгис.
— Лэдзӧй, казакъяс, рӧднӧй пиӧс дзебны-гуавны, — друг вӧсни, сьылан нога гӧлӧсӧн горӧдіс старик. — Важ преданньӧ серти, кӧні казак уси, сэні и курган быдмис.
Сет жӧ, енмӧй, и миянлы сійӧ нималӧмсӧ примитны.
Быттьӧ ачымӧс гуала тайӧ гуас, казакъяс, быттьӧ ачымӧс гуала!..
А то и шуны, збыль, мый гуала.
Абу меным ӧні ни узьӧм, ни спокой, ни награда, ни наказанньӧ, ни ранаяс, ни висьӧмъяс, кытчӧдз немеч миянын, миян степьясын.
Ассьыным степьяснымӧс пасьтала курганъясӧн тыртам, а немечӧс бырӧдам.
Но... вой оз виччысь, лун жӧ оз паныдав...
Прӧщай, Григорий...
Ставыс колана ногӧн, ӧтитор неногӧн — медым батьыс письыс дырджык оліс...
Муӧдз поклон тэныд, Григорий Опанасович Цимбал, тэнад батьсянь да нывсяньыд Ксеня Григорьевнасянь, боевӧй ёртъяссянь-казакъяссянь.
А тэ, ёртӧй, прӧстит миянӧс.
Казакъяс нормисны.
Кодкӧ гораа, нывбаба моз, бӧрддзис.
Волнуйтчӧмысла виньдалӧмӧн Воропаев шуис:
— Курган кӧ, мед курган!..
Казачӧй славалы не бырны.
И кор бурка пытшкын тюксӧ пуктісны гу пыдӧсӧ да старик Цимбал медводдзаӧн шыбитіс содзтыр му аслас пиыслӧн колясъяс вылас, — гу дорӧ мӧдӧдчис йӧз.
Локтісны нин не сӧмын асланыс казакъяс, кодъяс уджалісны зыръясӧн, но и бокӧвӧйяс, стрелокъяс, мотористъяс, прӧстӧ немечысь пышйысь йӧз, и асыв кежас гу вылын быдмис эз джуджыд, но лӧсьыд курган.
Хуторын олысь старик кӧсйысис садитны выліас дзоридз либӧ куст, а бокъяссӧ эжаӧн эжны.
Янсӧдчисны сэки, эз нин надейтчыны, мый коркӧ нӧшта аддзысясны.
Но Воропаев уна кывліс Цимбал йылысь — и сійӧ, кыдзи тышкасис сійӧ партизанитігас, и сійӧ, кыдзи батьсьыс водзӧс босьтігӧн геройскӧя пӧгибнитіс сылӧн Ксеняыс.
Бӧрас нин, Тамань босьтӧм бӧрын, Воропаев прӧйдитліс кыдзкӧ Цимбал станицаті да тӧдмаліс стариклысь судьбасӧ.
— Муніс миян дінысь Опанас, — ӧвтыштіс кинас чукырӧсь казачка. — Аслас хаталысь пӧимсӧ нёльнан бокланьӧ кояліс.
И висьталіс, кыдзи бӧрдіс ӧтка старик пӧжар местаын, кӧні вӧвлі сылӧн нималана хатаыс, кытчӧ коркӧ волывлісны академикъяс, хатаыс, кодкӧд вӧлі йитчӧма уна тысяча кубанскӧй виноград вӧдитысьяслӧн олӧмыс.
Ассьыс став том йӧзсӧ воштӧм бӧрын Цимбал век кежлӧ эновтіс чужан станицасӧ; и некод эз вермы висьтавны, кытчӧ сійӧ воштысис.
Калинин нима колхоз вӧлі сулалӧ саридзлань лэччысь мыльклӧн лунвывла бокас.
Оланінъяс сулалісны гривкаас, насянь улынджык лэччисны мича чередӧн виноградникъяс да табак быдтан муяс, а сёнын быдмис том терновник шӧрипӧв кизилкӧд да лежнӧгкӧд.
Рытъя югыд сынӧдас йӧз тыдалісны ылысянь, и Воропаев пыр жӧ тӧдіс Опанас Ивановичӧс — статя дзор старикӧс, коді пасьталӧма ситеч бешмет да вӧнясьӧма кавказса тасмаӧн.
Нэмӧвӧйся кавказечлӧн кодь мичлунӧн старик уджаліс зырйӧн.
— Горӧд сылы, — тшӧктіс Воропаев.
— Мыйла нӧ горзынысӧ, кор воим, — тӧлкӧн вочавидзис Варвара, но кор аддзис, мый висьысь кыпӧдчӧ кияс вылас, сюйис вомас кык чунь да сэтшӧм лэчыда шутёвтіс, мый Воропаев невӧляысь кунис синъяссӧ.
Старик бергӧдчис.
Воропаев ӧвтыштіс кинас.
Сійӧ казяліс тайӧс да тӧлка движенньӧӧн лэптыштліс юр весьтас кубанкасӧ.
— Тӧдіс, Огарнова, тэ аддзан, тӧдіс?
— Коді сійӧс гӧгӧрвоас, — вочавидзис сійӧ веськодьпырысь. — Сулалӧ, чигарка гартӧ, а унджыксӧ нинӧм эз шу.
— Да абу, тэ жӧ аддзылін, сійӧ ӧвтыштіс кинас...
— Но, гашкӧ, и ӧвтыштіс, — шуис Огарнова ышлолалігтыр. — Эм мый йылысь сёрнитны.
Тэ мый, быдӧнӧс, коді тэныд кинас ӧвтыштас, крепыда радейтан?
Эг тӧд ме, а то эськӧ...
— А то мый эськӧ вӧчин?
— Да мыйкӧ вӧчи....
Ӧнітӧ нин мый сёрнитны...
Кӧнкӧ, окасьны кутанныд?
Но, видзӧдла, видзӧдла.
И быттьӧ кӧлдуйтіс.
Кор вӧла-доддя сувтіс да ичӧтик, статя Опанас Иванович ӧдйӧ матыстчис Воропаев дінӧ, а сійӧ сувтыштіс пидзӧс вылас, — найӧ эз окасьны да весиг эз кутчысьлыны, а сӧмын дыр видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясаныс да кызӧдігтырйи чӧв олісны.
— Кывлі, кывлі тэнад геройствояс йылысь, — меліа, старик ног синъяссӧ куньтыралігтыр, медбӧрти, шуис Опанас Иванович. — Колхозъясӧс, висьталӧны, атакаӧ нуӧдалан батальонъясӧс моз.
Видзӧд, вокӧ, сюрыштас...
Тайӧ абу война...
— Да вот аддзан, Опанас Иванович, нуӧдчыссис, водтӧдіс тай.
— Но, тайӧ тшаква.
Тайӧс веськӧдам.
Ме ӧд бара аслам турунъяс дорӧ босьтчи, — быттьӧкӧ пырмунігмоз шуис Опанас Иванович, виччысьӧмӧн отсаліс Воропаевлы чеччыны подводаысь да кутчысьӧмӧн нуӧдіс ас ордас.
Огарнова пыртіс на бӧрся ноп да кӧрзина.
— Тайӧ — колхозсянь колькъяс, — стрӧга шуис сійӧ. — Вӧ-сӧ-сӧ.
Вынсьӧдӧм содтӧд сёян.
Кӧрзинаын куйліс кӧкъямыс кольк да ичӧтик мешӧк, кӧні вӧлі килограмм кык кымын пызь.
— Тайӧ мыйсяма вӧ-сӧ-сӧ?
Тӧдны ог кӧсйы.
Ассьым гӧсьтясӧс ме и ачым верда, меным сы вылӧ казеннӧй субсидияяс оз ковны.
Идрав ассьыд колькъястӧ бӧр, дзик пыр идрав.
— Да тэ мый горзан?
Полковник ёрт миян ордын висьмис, ми, сідзкӧ, сы вӧсна и кывкутам.
— Идрав, а то син водзад ныра, кылан? — и Цимбал сэтшӧм решительнӧя лэптіс коксӧ кӧрзина весьтӧ, мый Огарнова повзьӧмӧн кватитіс кӧрзинасӧ киас.
Пока старик вӧлі занят мӧд делӧӧн, Воропаев любуйтчис сылӧн авъя мыгӧрӧн, коді дзик абу вежсьӧма сэсянь, кор найӧ аддзысьлісны медбӧръяысь.
Опанас Ивановичлӧн дзор кудриясыс сідз жӧ воинственнӧя чурвидзисны гӧрд вылыса сьӧд кубанка увсьыс, чужӧмыслы кыпыд выраженньӧ сетӧмӧн.
Бура бритӧм чужӧм вылас чукыръясыс гижталісны тӧлка, быд минутаӧ паськавны дась нюмлысь серпас, сэтшӧм нюмлысь, кодӧс эз кутны эськӧ весиг сунисӧн кыза гартӧм, сімӧм вожъяса стрӧг кӧрт ӧчкияс.
— Эг виччысь ме паныдасьны тэкӧд тані, Опанас Иванович.
Важӧн тані?
— Армиякӧд.
медводдзаӧн керченскӧй берегӧ петі.
Медводдза чолӧм Григорийлы Кубаньсянь вайи.
Помнитан кӧ, сэки ме кӧсйыси — овмӧдчыны сэтчӧ, кӧні сылӧн курганыс, да судьба эз си...
И сійӧ кургансӧ эг аддзы, и местаыс сэтшӧма вежсьӧма, кыдзи и морт оз вежсьы.
Сэтшӧма сэні гарцуйтӧмаӧсь, нинӧм он аддзы.
Но, ме шуи татчӧ, матігӧгӧрас.
Горнича шӧрын сулалігӧн найӧ пыр жӧ заводитісны сёрнитны делӧяс йылысь.
— Опанас Иванович, мый тіян тані вӧчсьӧ?
Став татчӧс нэмӧвӧйся олысьясыс зільӧны вуджны кытчӧкӧ бокӧ.
Мыйын делӧыс?
— Вермин-ӧ тэ, кылан, окотаысь заводитны выль олӧм сэні, кӧні пӧгибнитіс гӧтырыд либӧ тэнад челядьыд?
Ӧдвакӧ, а?
Ставыс эськӧ важ йывсьыс казьтыліс.
Кокни-ӧ тайӧ, мӧвпыштлы.
Этатшӧм озырлун лӧсьӧдім ми кызь вит воӧн и на жӧ — ставыс пӧимын.
Сэні унджык бӧрдсяс, уджалӧм дорысь.
— Сідзкӧ, мунӧны выль местаӧ, медым важсӧ вунӧдӧм бӧрын уджавны бурджыка, сідз али мый?
— Стӧч.
— Но ӧд тэ кывлін, мый вӧлі первомаечьяслӧн?
Найӧ жӧ выль йӧз, а век жӧ нинӧм эз вӧчны.
— Олыштан, ачыд аддзан.
Сёрнитігмоз старик тэрыба да регыдӧн ваяліс пызан вылӧ сёян-юан: сувтӧдіс аслас рецепт серти вӧчӧм кык настойка сулея, весаліс вӧсни коптитӧм шамай чери, кодӧс вайліс Кубаньысь на, пуктіс пызан вылӧ чайник.
Воропаев бара невӧляысь кутіс любуйтчыны сылӧн кокни вӧрасӧн.
Но век жӧ старик эз нин вӧв воддза кодьыс.
Телӧыс кутчысис на, но лолыс сылӧн, тыдалӧ, мудзӧма нин.
Огарнова пукаліс важнӧя, пидзӧсъяс костас кияссӧ топӧдӧмӧн.
— Ті быттьӧ следователь, — чушъялана шуис сійӧ, — сы вӧсна ті и омӧльӧсь да висянныд, мый татшӧм любопытнӧйӧсь.
Сійӧ чӧвтіс Воропаев вылӧ ассьыс вильыш пӧлӧс потӧса синъяссӧ.
— А мый ті пыр пӧрысь йӧзлысь кӧсъянныд тӧдны, ті эськӧ томъяслысь юалінныд...
Ме, шуны кӧ, тожӧ ассьым став анкетаӧс висьтала.
Кӧсъянныд тӧдны, мыйла ме Крымӧ локті? — курыдпырысь юаліс сійӧ. — Верӧс ради, Виктор ради.
Омӧлиник сійӧ, дзӧрӧдӧ сійӧс, кыдзи ті тӧданныд, докторъяс меным ӧтарӧ дольӧны — климат, климат, вежӧй мортыслысь дзоньнас оланногсӧ.
А сэні буретш уполномоченнӧй воис, — тӧв пӧ оз овлы, дзик рай кодь, инжир кык урожай сетӧ, ме ставсӧ чӧрту эновті, донысь вузалі — да татчӧ...
Вот менам кутшӧм анкетаӧй.
А Капица миян, сійӧ мыйла, юалӧй, локтіс?
Капица со мыйла локтіс — пияныс сылӧн ставныс пӧгибнитісны, эз кӧсйы важ позйӧ кольччыны.
А Гуров?
А Гуров — байбак: «Ме, — шуӧ, — экскурсиякодьӧс вӧча, некор на некытчӧ эг ветлыв».
А Рыбаков — сійӧ сапӧг вурысь, сылы быдлаын вӧля.
Гӧгӧрвоана тіянлы?
Пыр ёнджыка ӧддзӧмӧн Огарнова тэрыба, скӧрысь да ӧтчаяннӧя висьтавліс, — и сійӧ серпасыс, мый веськӧдліс йӧзӧн, кор найӧ мӧдӧдчисны тӧдтӧминъясӧ, пыр жӧ югдіс да лои Воропаевлы гӧгӧрвоана.
Дерт, ставсӧ кыпӧдіс война.
Фронт вӧлі не сӧмын Дунай вылын.
Сійӧ вӧлі и сотчӧм станицаяс местаын, семьяяслӧн судзсяна олӧм колясъяс вылын, шуд корсьӧмын, коді ӧні вӧлі нянь серти ёнджыка колана.
Кодкӧ кинас корсис ӧдзӧс, и хатаӧ виччысьӧмӧн пырис доктор Комков.
Сійӧ видзӧдліс Огарнова вылӧ, и — ставнысӧ шензьӧдӧмӧн — Огарнова ланьтіс, а сэсся, тэрмасьӧмӧн прӧщайтчӧм мысти, петіс.
Вугралысь вӧв вылӧ скӧрысь горӧдӧмыс сылӧн кыліс ворота сайын нин.
Комков вӧлі джуджыд, лӧсьыд тушаа, нюмъяліс став чужӧмнас, весиг кор чӧв оліс, быттьӧ тӧдіс мыйкӧ тешкодьӧс, но эз кӧсйы висьтавны.
— Ме буретш сійӧ врачыс, овӧй менам Комков, — висьтасис сійӧ, — кодӧс ті пӧвсалінныд колхоз собранньӧ вылын.
Лоамӧй тӧдсаӧн.
Воропаев торъя нимкодьлунтӧг мыччис кисӧ.
— Веськаліс кӧ меным фронт вылын морт рӧдӧс татшӧм дорйысьыс — лыйи эськӧ кузя сёрниттӧг!
И каитчыны эськӧ эг кут!
— А веськалінныд кӧ ті меным операционнӧй пызан вылӧ, ме эськӧ тіянӧс, дона полковник, заводиті эськӧ вундавны кык минута мысти да весиг овтӧ эг юав.
Кӧсъянныд кывзыны менсьым гӧгӧрвоӧдӧмъяс, али ті и натӧг водзвыв уверенӧсь менам мыжын?
— Уверен и натӧг, оз ков.
— Но, и бур!
А ме, веськыда кӧ висьтавны, чайті, вензьыны кутанныд.
И Комков, вомъёртлысь ӧтарӧ содысь скӧрмӧмсӧ казявтӧг, перйис зепсьыс некымын бумаг.
— Ме тіянлы больничнӧй уджысь недыр кежлӧ мездан кабала гижа, а мӧд собранньӧ вылын кора ещӧ ӧтчыд сёрнитны мейылысь.
Зэв ас кадӧ лоӧ.
Воропаев ӧвтыштіс кинас.
— Ті кӧсъянныд менӧ бурдӧдны, кыдзи ме гӧгӧрвоа?
— Ті абу воштӧмныд казялан сюсьлунтӧ.
Лӧсьӧдча.
Ог мӧд дзебны.
Комковлӧн гӧлӧсас кыліс сы мында мортлун да эскӧмлун, мый Воропаев окотапырысь видзӧдліс сы вылӧ.
Сылы сьӧлӧм вылас волісны падъявтӧм да сетчытӧм йӧз.
Том врач кутіс асьсӧ, кыдзи морт, коді тӧдӧ мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс, мый йылысь мукӧдъяс нинӧм оз тӧдны, и вӧлі том морт моз неуна ыкша, но тайӧ весиг лӧсяліс сылы.
— Ме зэв бура гӧгӧрвоа, полковник ёрт, мый тіянӧс ёна вельмӧдӧмаӧсь юркарса нималана йӧз, и та боксянь тіян серти ог вӧч некутшӧм син пӧртӧмъяс, — кутіс сёрнитны сійӧ, уна ногӧн нюмъялӧмӧн, то став чужӧмнас, то сӧмын синъяснас, то вомкӧтшнас. — Морт, коді бурдӧдчис юркарын, весиг омӧлик врач ордын, лыддьӧ, мый периферияын сылы лоӧ бурдӧдчыны кӧнӧвалъяс ордын.
Татшӧм видзӧдласысь тіянлы ковмас эновтчыны.
Тіянлӧн кодь висьӧмтӧ ӧні оз лыддьыны ни романтическӧйӧн, ни сьӧкыдӧн.
Сійӧ прӧстӧй.
Лечитны сійӧс вермӧ грамотаа любӧй бурдӧдысь.
Тіян висьӧмныд корӧ прӧстӧй бурдӧдчантор — сынӧд.
Унджык сійӧс, — и вемӧсӧн, и узигӧн.
Колӧ асьтӧ сквӧзь весавны, ассьыд быд клетка мыськыны сӧстӧм сынӧдӧн.
Лолавны, ветлӧдлыны.
Гӧгӧрвоан?
Сёйны ывла вылын.
А узьлыны — быть.
Уль поводдя дырйи васӧдлунсӧ венны зільлунӧн.
Ньӧти не куйлыны.
Онӧ кӧ вермӧй ветлӧдлыны — крӧватьвывса гимнастика.
И медбӧрын — удж вӧчӧм.
Туберкулёз венӧны удж вӧчӧмӧн.
Мечтайтны абу быть, сійӧ жебмӧдӧ, но вӧчны тайӧс колӧ.
Медбӧрын — дисциплина.
Ставсӧ вӧчны мӧдарӧ, мый колӧ висьӧмлы.
Окота тӧлктӧг туплясьны крӧватьын — вӧчӧй мӧдарӧ.
Окота кызӧктыны — кутчысьӧй.
Бергӧдчӧ юр — венӧй сійӧс вӧля вынӧн.
Сувтӧдӧй висьӧмтӧ увлань юрӧн.
Медся бур средство туберкулёзлы паныд, коді эз ылӧдлы ни бурдӧдысьӧс, ни висьысьӧс, — сійӧ вӧля.
Туберкулёз — проверочнӧй висьӧм, кутӧй тӧдвыланыд.
— Оз-ӧ тіянлы кажитчы, мый тіян став сӧветъясныд неуна кылӧны медводдза курсса студентъяслы учебник дукӧн? — пӧшти гажаа нин юаліс Воропаев.
— Вермас лоны.
Тӧдчана збыльторъясыд прӧстӧйӧсь, — лӧня вочавидзис Комков. — Кор Пирогов пыртіс ранитчӧмаяслысь да бурдысьяслысь командаяс юклӧм, сёрнитлісны, мый сійӧ мырддьӧ тун-тӧдысьяслысь няньсӧ, а Вишневскийӧс, коді лӧсьӧдіс дивӧ кодь мазь да велӧдіс миянӧс блокадаӧ, и ӧнӧдз на ыдждӧдлӧны фельдшерӧн.
Бурджык лоны гений задатокъяса фельдшерӧн, кӧнӧвал тӧдӧмлуна гений дорысь.
— Молодеч!
Бура шуӧма!
Но том врач, русыд, лёкногӧн сувтӧм тшӧкыд юрсисӧ кинас шылькнитӧмӧн, вӧчис вид, мый эз кывлы ошкӧмсӧ.
Воропаевлы вӧлі окота нин лечитчыны тайӧ том врач ордас, коді ни ӧти абу на падъявлӧма аслас уджас.
Комков кутіс асьсӧ ыджыдалӧмӧн, и тайӧ должен вӧлі мӧрччыны сылӧн висьысьяс вылӧ.
— И вот, заводитӧй ньылавны сынӧд медся ыджыд дозаясӧн.
Велӧдчӧй лолавны.
Велалӧй относитчыны сынӧд дінӧ, кыдзи сёян дінӧ, нямлялӧй сійӧс ныркӧршананыд, кылӧй кӧр да дук, чӧсмасьӧй сійӧн, кыдзи гурман, энӧ лоӧй сы дорӧ веськодьӧн.
Велӧдчӧй лӧсьӧдны аслыныд тайӧ сёянсӧ чӧсмӧс сертиныд.
Бӧръянтор тіян уна.
Юӧй сӧмын визувтысь сынӧд.
Сынӧд, коді сулаліс кык час тупкӧса жырйын, тіянлы нин яд.
Висиганыд кутчысьӧй восьса ӧдзӧса политикаӧ.
Комков сувтіс да кисӧ сеттӧг прӧщайтчис.
Цимбал эз кут сійӧс да колльӧдіс двор вомӧн калиткаӧдз, а бӧр воӧм бӧрас жугыля гыжйыштіс дзор юрсӧ.
— Эз артмы менам операцияӧй.
Ме жӧ сійӧс кори, медым ті ас костаныд ёртасинныд.
Ыджыд вежӧра морт ӧд!
И зіль.
Сылы мый тиф, мый холера — кыдзи миянлы вина юыштны.
Ми сійӧс тані наркомысь ичӧтджыкӧн огӧ и нимтӧй.
А тэ быттьӧ сійӧс пельӧдыс нетшкан!
— И тэ сы дор, Опанас Иванович? — юаліс Воропаев да ачыс нин жалитіс, мый чорыдаджык паныдаліс тайӧ симпатичнӧй Комковсӧ, коді, кӧнкӧ, зэв асьсӧ радейтысь, кыдзи став том специалистъяс, да кодлӧн, дерт, эм кутшӧмкӧ аслас, зэв выль видзӧдлас, коді колӧ лоны тшӧтш жӧ зэв интереснӧй, кыдзи став томлуныс.
— Да кыдзи нӧ не сы дор!
Мортыс — партизан!
Мортыс дивӧторъяс вӧчӧ йӧзыскӧд.
Сё верст сайсянь сы дорӧ локтӧны!
Гестапоысь пышйис да куим тӧлысь Севастопольын, пӧдвалын, оліс.
Сійӧ, тӧдан тэ, кутшӧм врач!..
Сылы тэнад висьӧм вылад ӧтчыд сьӧлыштны, и тэ лоан дзоньвидза.
— Вывті том, — шуис Воропаев сӧмын сы ради, медым не чӧв овны.
Сылы вӧлі яндзим.
Комковлӧн уна нога нюмӧн ворсысь, кыпыд, лӧсьыд чужӧмыс, сулаліс ловъя укӧрбаӧн.
Воропаев кӧ эськӧ вермис чеччыны да котӧртны сы бӧрся, сійӧ, дерт, тадзи и вӧчис, но сетчыны Цимбаллы сылы эз вӧв зэв окота. — Нырсӧ лэпталӧ детинкаыд! — дӧжналіс сійӧ.
Опанас Иванович кутчысис крӧватьӧ, кӧні куйліс Воропаев, да гургис-кыскис крӧватьсӧ порог вомӧн ывла вылӧ.
— Кынмыны кутан, а хатаӧ ог лэдз, кытчӧдз Комков оз тшӧкты!
Нёльӧд глава
Тыл ёна зэв чуймӧдіс Воропаевӧс ӧтсор гартчӧм лӧсявтӧмлунъяснас, и дугдывтӧм зэвтчӧмысь, кодӧн сійӧ зілис кыдзи позьӧ ӧдйӧджык тӧдмавны сійӧ выльсӧ, коді пырис сылӧн шӧйӧвошӧм вежӧрӧ, кыліс став тушаын ёна мудзӧм, кӧть сійӧ шойччис быдса лунъясӧн, Цимбал хата ӧшинь улын куйлігтыр.
Кор эз вӧв зэра да руа, Воропаевлысь крӧватьсӧ петкӧдлісны ывлаӧ, дворӧ, хата ӧшинь улӧ.
Рытыввылын тыдаліс Чумандринлӧн совхозыс, кӧні керкаясыс вӧліны шоссеысь увланьынджыкӧсь да дзик ставныс лунӧ бана.
Рытъяснас, шонді лэччандор, ӧшиньясыс ӧзйылісны зарни биа югӧрӧн.
Матынджык, гӧра сёртас вомын, чукӧртчӧмаӧсь керкаясыс «Первомайскӧйлӧн».
Луннас, полевӧй бинокль пыр видзӧдігӧн, позьӧ вӧлі тӧдмавны весиг виноградникъяс вылын уджалысьяслысь ловрунысӧ, а сикт помса «буфетысь» кывны сьылысь гӧлӧсъяс да баянлысь слабиник шыяс.
Асыввылын тыдалісны «Микоянлӧн» табакъяс, челядь санаторийлӧн усадьба да туйвывса мастерлӧн неыджыд керка, код сайын, шоссесьыс вылынджык, вӧрын, унаысь кыпӧдчыліс тшын — леспромхозын ломтісны пач.
А ещӧ вылынджык, кӧнкӧ гӧра йылас, тӧдчыштіс поводдя тӧдмалан станциялӧн керкатор, кӧні дзик ӧтнасӧн оліс метеоролог Зарубин.
Важ паркын, коді кыссис «Калинин» колхоз да саридз берег костӧд, войнаӧдз сулалісны санаторийяслӧн мича керкаясыс.
Ӧні найӧ вӧлі киссьӧмаӧсь, паркыс сукмӧма да лоӧма вӧр кодьӧн.
«Калинин» колхозӧс, кодӧс сайӧдлісны Цимбал йӧрлӧн стенаяс, Воропаев тӧдмавліс сӧмын сыӧдз кылысь гӧлӧсъяс серти.
А колхоз весьтын да саридз вадор юкӧн весьтын, коді тыдаліс синлы, ыджыдаліс Кутш гӧра йыв.
Стена кодь зӧм, гӧрдов-руд пӧкатъясыс сылӧн ылӧсас казьтылісны важъя стрӧйбаяс.
Тамарисклӧн чукльӧсь, йӧнгыльӧсь увъясыс, кодъяс весиг медся ён тӧлысь эз вӧрзьывны, вӧліны измӧм кодьӧсь.
Гӧра йыв весьтын, быттьӧ йӧктігтыр да кокньыдджык сынӧдӧӧ вӧйласигтыр, дугдывтӧг тӧвзисны мича кымӧръяс, кодъяс кажитчисны тшын кодь косӧсь.
Еджгов-лӧз ыліас, кӧні медбӧръя тыдалан гӧраыс сорласьӧ рукӧд, кажитчӧ, лунтыр вӧлі рӧмыд либӧ войтасьӧ зэр, но тайӧ вӧлі тыдӧслӧн пӧръялана ворсӧм.
Таӧдз Воропаев некор эз кольлыв дыр кежлӧ вӧр-вакӧд ас кежсьыс, и медводдза кадас вӧр-ваыс шӧйӧвоштіс сійӧс, кыдзи шӧйӧвоштіс эськӧ омӧля тӧдса нывбаба, кодкӧд сылы быть, шуам, ковмас колльӧдны быдса суткияс.
Но Воропаев регыд велаліс аслас выль оласног дінӧ, да сійӧ ыштӧдіс сійӧс.
Сійӧ куйліс, кыдзи эмтор, коді аддзӧ, кылӧ, помнитӧ, да ачыс лои быттьӧкӧ сійӧс кытшалысь ывлавылӧн юкӧнӧн.
Лӧнь мортысь, коді кужӧ мичаа шутьлявны, медводз лэбачьяс дугдісны повны.
Сы дорын пыр туплясисны нянь кусӧкъяс, яблӧг торъяс.
Тані вӧліны уна сикас лэбачьяс, татчӧсъяс и ылалӧмӧн веськалӧмъяс.
Волісны и сэтшӧмъяс, кодъясын Воропаев тӧдмавліс инвалидъясӧс — ӧтияс чотісны, мӧдъясӧс дзӧрӧдіс, коймӧдъяс явӧ эз кывны да та вӧсна вӧліны вӧвлытӧма веськодьӧсь ӧпаснӧйтор дінӧ.
Лэбачьяс, кодъясӧс чужанінъясысь вӧтліс война да воисны татчӧ явӧ шызьӧмӧн, вӧліны пышйысьясӧн.
Татшӧм лэбачьяскӧд, кодъяс кӧть и вӧліны мукӧд пӧрӧдаысь, налӧн ӧтлаӧдчыны зільӧмныс вӧлі сэтшӧм морт нога, мый Воропаев збыльысь шензис.
Татчӧсъяс явӧ шӧйӧвошисны, кор на семьяӧ пырис ичӧтик ӧмидзкай.
Сійӧ сэтшӧм смела юкис курӧгъяслысь олӧмсӧ, сэтшӧм збоя пышъяліс петукысь, мый сы вылӧ вӧлі любӧ видзӧдны.
Но ӧтчыд, сёр рытын, кор кымӧръясӧн сайӧдӧм тӧлысь чусаліс пӧим пытшкӧсса ӧгыр тор моз, Воропаев кыліс, кыдзи гораа дзольгигтыр, быттьӧ сёрнитіс ас кежас, ӧтка ӧмидзкай лэбаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ хата да двор весьтын.
Войын сійӧ кӧсйис лоны ачыс аснас.
Мӧдысь, асъявыв, Воропаевлы удайтчис казявны, кыдзи копрасигтыр двор кузя котӧртіс пелыськай, и кыпӧдчӧм водзвылас яра йӧктыштіс шыльыд из вылын.
Тадзи жӧ, ас кежас, вӧчис эськӧ ачыс Воропаев, кужис кӧ лэбавны.
Тайӧ пельыскайыс ӧдйӧ велаліс Воропаев дінӧ да эз яндысь гусявлыны нянь торпыригъяссӧ пӧшти кисьыс.
Ӧтчыд, крыша дор йылӧ пуксьӧмӧн да пыркнитчӧм мысти, быттьӧ сійӧс ёна дзескӧдіс киняувъясӧдыс, сійӧ друг босьтчис сьывны Воропаев вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр, кыдз быттьӧ юасис — кажитчӧ сылы али оз.
Сійӧ сьыліс медводз колипкай моз, сэсся енкай моз, квайтпалич моз да пыр видзӧдіс крӧвать-морт вылӧ, быттьӧ виччысис, мый сійӧ шуас.
Сійӧ кутіс асьсӧ, кыдзи морт, коді тӧдӧ некымын кыв, кор сылы окота сёрнитыштны чӧв олысь туй ёрткӧд.
«А гашкӧ, сійӧ оз сьыв, а ачыс лӧсьӧдалӧ?» — друг мӧвпыштіс Воропаев, да ӧти здук кежлӧ сійӧ весиг ачыс эскис аслас выдумкалы, сэсся серӧктіс, — мыйсӧ сӧмын он мӧвпав ас кежад!
Но сэтшӧм жӧ мӧвп выльысь воис сылы юрас, кор аддзис сійӧ ябырӧс, коді, пу вылын пукалігӧн, зіля нявзіс-нерис каньпиӧс, и коймӧдысь воис, кор кык енкай, сынӧдӧ паськыд гартлӧсӧн качӧдчигмоз, сэтшӧм вылӧдз кыпӧдісны сьыланкывсӧ енэжас, мый Воропаев муртса эз пӧд кывзысигас, кыдзи лӧзалысь енэжас разалӧны сьылан шыяс, кодӧс сьылісны быттьӧ ӧта-мӧдыскӧд гартчысь кык гӧлӧс.
Но лэбачьяс сійӧс эз такӧдлыны.
Найӧ нӧшта на ёнджыка тӧдчӧдісны сылысь шог ӧткалунсӧ.
Ӧтчыд Воропаев гурйысис аслас полевӧй сумкаын да кельыдвиж кинас паськӧдіс «Война вылын бур мывкыда элемент» тема вылӧ гижӧдъяс, — тайӧ уджыслы сійӧ коркӧ сетліс ыджыд тӧдчанлун.
Война медводдза лунъясся мӧвпъясыс вӧліны сэтшӧм кодьӧсь жӧ, кутшӧмъяс майшӧдлісны сійӧс ӧні.
«Стӧча кӧ шуны, — гижлӧма сійӧ Ельня дорын 1941 вося гожӧмын, — морт вир-яйлӧн мучитчӧмъяс оз овлыны.
Мучитчӧмын пыр эм вежӧрлӧн элемент и та вӧсна кымын вылынджык да ӧтвывтчӧмджык вежӧр, сымын кокньыдджык венны доймӧмсӧ».
1941 вося арын нин, Новгородын, Воропаевлы, сэки батальонса комиссарлы, сьӧкыда ранитчӧм инженер шуис:
— Гашкӧ, коркӧ ковмывлас, комиссар ёрт, тӧд выланыд кутӧй Сенекалысь зэв бура шуӧмсӧ: «Мортыд шудтӧм сы вӧсна, мый сійӧ ачыс сыӧ эскӧ».
Воропаев сэки юаліс:
— Сідзкӧ, тіян ногӧн, и збойлун — сы вӧсна-мый?
— Дерт жӧ, — вочавидзис инженер. — Абуӧсь ни дась трусъяс, ни дась геройяс.
Быдӧн лоӧ сійӧн, мыйӧн сылы кокньыдджык лоны.
Сійӧ жӧ 1941 вося тӧвнас Лев Михайлович Доватор Воропаевкӧд тӧлкуйтігӧн шуис пӧшти тадзи жӧ:
— Полӧм лечитны кокни: колӧ эскӧдны полысьӧс, мый сійӧ збой морт.
Мыйӧн сійӧ заводитас эскыны — спокойнӧя сылы дӧверяйтӧй.
Збойлун — сійӧ помӧдз вежӧрттӧм ответственность.
Во мысти, муувса керченскӧй госпитальын, бомба торйӧн выльысьӧн на ранитчӧм хирург Лункевич висьтавліс ранитчӧм Воропаевлы, кодӧс вӧлі дасьтӧмаӧсь морӧсас сьӧкыд ранаысь операция кежлӧ.
— Кывзӧй, комиссар: дойтӧ кокни терпитны, он кӧ ӧддзӧд сійӧс сы йылысь мӧвпалӧмӧн.
Збоймӧдӧй асьнытӧ, шуӧй — тайӧ нинӧм, тайӧ пыр жӧ прӧйдитас!
Ті казяланныд, кыдзи дугдас доймыны.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, доктор, — вочавидзис сэки Воропаев, — ме ог и норась, ме сӧмын пола, мый буретш ті менӧ кутанныд оперируйтны, ті ӧні слабӧсь, тіян вермас не тырмыны вынныд.
Врач вочавидзис:
— Но ме жӧ ог пов тіян дзоньвидзалун вӧсна, а ті ӧд зэв сьӧкыда ранитчӧмныд.
Ме жӧ ог пов, мый тіян оз тырмы вынныд и ті куланныд пызан вылын.
Ме тӧда, мый тіян тырмас вынныд.
И менам тшӧтш тырмас.
Кыкнаннымлӧн миян тырмас.
Вӧлі и сэтшӧм пасйӧд: «Висьталӧны, Лагранж наблюдайтӧма, мый вермысьяслӧн ранаясыс бурдӧны ӧдйӧджык».
Да мый сэні Лагранж!
Воропаевлӧн аслас майшасьӧмъясыс вермасны лоны сэтшӧм жӧ эскӧдӧмӧн.
Сійӧ пырис Бухарестӧ бурдтӧм кишинёвса ранаӧн на.
Весиг ӧні, кор сійӧ казьтыштіс та йылысь, сылӧн яйыс серӧссис нервнӧй пупышъясӧн, заводитіс ёпкыны кӧсичаас вирыс, и сійӧ кыліс, кыдзи содӧны сыын олӧмлӧн сокъяс.
Кутшӧм жӧ важӧн, важӧн вӧлі тайӧ — пӧшти томдырйи, а сэсянь коли зэв этша кад.
Сэки сійӧ вӧлі на кык кока существоӧн, мудзлытӧмӧн, долыдӧн.
Луныс вӧлі югыд да, пӧжалуй, неуна тӧлакодь — ёна бусаліс.
Сійӧ лэбыштіс карӧ танк вылын разведчикъяскӧд, да сэсся коли ӧтнасӧн.
Румынкаяслӧн лыдтӧм окалӧмъясысь печатӧсь чужӧмыс сылӧн, колӧ лоны, вӧлі зэв тешкодьӧн да несолиднӧйӧн.
Веськыда кӧ шуны, сылы колӧ вӧлі куйлыны госпитальын, но куйлыссяс ӧмӧй сэтшӧм лунӧ, кор пыран син ёрмӧн еджыд, ыззьӧмӧн пуысь карӧ?
Сійӧ эз пуксьыв сёр войӧдз, а пыр шӧйтіс уличаяс кузя, сёрнитіс, гӧгӧрвоӧдіс либӧ прӧстӧ сёрнитӧг кодкӧдкӧ кутласис, и сылӧн кишинёвса ранаыс вочасӧн бурдіс, быттьӧ лечитісны дивӧ кодь зелльӧӧн.
А мӧд ранаыс, коді виччысьтӧг лои Бухарест бӧрын, кӧть вӧлі и воддзасьыс кокньыдджыкӧн, но бурдіс гӧгӧрвотӧма дыр, пӧшти Софияӧдз.
Но кор сійӧ, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, петіс штабса автобусысь площадь вылӧ Болгарияса юркар шӧринын да, виччысьтӧг, кор сійӧс кутласны, ачыс заводитіс кутлавны да окавны ставнысӧ, кодъяс веськавлісны сылӧн сывтырйӧ, мыйкӧ ёнтыштіс ранаас, и доймӧмыс быри.
Сэки сійӧ муртса кутчысис кок йылас, юрыс бергӧдчис и кӧдзалісны ки чуньяс, сэтшӧма сійӧ мудзис лунтырӧн, ӧд сёрнитіс быдса часъясӧн площадьяс вылын, казармаясын да весиг вичко амвонсянь, кытчӧ пыртісны сійӧс кияс вылын.
Попкӧд орччӧн сулалігӧн, сійӧ висьтавліс Сталин йылысь, Россия йылысь да славяна йылысь, быттьӧ сылы вӧлі тысяча арӧсысь не этшаджык да сійӧ ачыс не ӧтчыдысь тувъявліс ассьыс щитсӧ Царьград воротаясӧ.
И быд выль горӧдӧмӧн: «Живио!» — ранаыс быттьӧкӧ ӧтарӧ бурдіс.
Куим лун мысти ранасьыс коли сӧмын векньыдик вурыс.
Да, татшӧм лунъясыд овлӧны, гашкӧ, ӧтчыд либӧ кыкысь сё вонас, налы сетӧма бурдӧдны, тайӧ лунъясыс дивӧ вӧчанаӧсь, и шуда сійӧ, кодӧс судьба наградитіс татшӧм лунъясӧн...
Татшӧм шудыс мӧдысь оз волы, и сылӧн ичӧтик олӧмын, кажитчис сылы, сэсся некор нин оз лоны кыпыд лоӧмторъяс.
Но найӧ вӧліны!
И колӧ кужӧмӧн вӧдитчыны наӧн, ӧд оз жӧ вермы морт нуны аскӧдыс гуас сы мында шензьӧданасӧ да бурсӧ, овны кольысьяслы шудныс вылӧ сійӧс сеттӧг.
Регыд мысти кулӧм йылысь мӧвп пыр тшӧкыдджыка волывліс сылы, и страшнӧ да шуштӧм лолывліс гӧгӧрвоӧмысь, мый буретш ӧні, кор вот-вот помасяс война да заводитчас шемӧсмӧдана олӧм, сійӧ, Воропаев, олас кӧ тайӧ лунъясӧдзыс, то гашкӧ джынвыйӧ ловъяӧн, и некутшӧм условиеяс дырйи оз вермы стрӧитны медводдза шеренгаясын тайӧ война бӧрся олӧмсӧ, кыдзи стрӧитліс эсійӧс, войнаӧдзсясӧ.
Сійӧс, войнаӧдзся олӧмсӧ сійӧ стрӧитліс, да тайӧн ас кежас гӧрдитчис, а этайӧс, ещӧ крепыдджыксӧ да паськыдджыксӧ, сійӧ, буракӧ, оз нин стрӧит.
А мыйта мӧвпыштлӧма!
Мыйта заводитӧма!
Да ӧд чӧртыс сійӧс босьт, олӧм!
Пыр кыдзкӧ чайтсьыліс, мый водзын быдса гӧраяс да вӧръяс заводитлытӧм лунъяслӧн.
А вӧрыд вӧлӧма гежӧдикӧн, гӧраясыд вӧлӧмаӧсь ляпкыдикӧн.
Эз ранаяс, эз висьысь тыыс мучит сійӧс — дӧзмӧдіс гӧгӧрвоӧмыс, мый некодлы сійӧ оз ков.
Сійӧ эз мун олӧмті, а туплясис олӧмас.
Унатор йылысь мӧвпаліс сійӧ.
Унатор йылысь жалитіс.
Нинӧм эз вермы сетны сылы надея.
Выльысь корисны Комковӧс.
Бурдӧдӧмсӧ сійӧ гӧгӧрволіс, кыдзи субӧтник, кор ӧткодь правоясӧн участвуйтӧны бурдӧдысь и висьысь.
— Сьӧкыд ӧткӧннад? — став норасьӧмъяссӧ, став кевмысьӧмъяссӧ, став полӧмсӧ, став лӧсьӧдлӧм сьӧлӧм кылӧмъяссӧ шог пациентлысь кывзӧм бӧрын вӧйптӧг юаліс сійӧ. — Нинӧмла гудйысьны тіянлы асланыд майшасьӧмъясын.
Займитчӧй вай йӧзӧн.
Мӧд луннас Воропаев крӧвать дорын пукалісны кык ныв, Светлана Чирикова да Аня Ступина, кодъяс сӧмын на тӧлысь сайын воисны немеч пленысь.
Найӧ мӧдӧдчисны мунны Ылі Асыввылӧ да воисны сӧветла.
Кыкнанныс найӧ чужисны да быдмисны тані Калинин нима колхозын, вӧліны комсомолкаясӧн, ударницаясӧн, на йылысь эз ӧтчыд гижлывны татчӧс газетаясын.
Векньыдик пельпомъяса, сьӧдіник, лӧсттӧм блед малярия чужӧма Ступина войнаӧдз веськӧдліс комсомолса котыртчӧмӧн, ворсліс любительскӧй сцена вылын, лыддьысьліс колхозын медбур снайперӧн да кыкысь чеччыштлӧма обласьтса шӧринын парашютӧн да кутшӧмкӧ рекорд сэки босьтӧма.
Сійӧ вӧлі вир сертиыс казачка, и, кӧть видзӧдны вӧлі нэр нывка кодь, но, аслас дас сизим арӧс вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн став ортсыса ӧбликыс вӧлі сэтшӧмӧн, кутшӧм вежсьытӧг овлӧ казачкалӧн ичӧтсяньыс да пӧрысьӧдзыс.
Запорожскса воин-гӧтыръяслӧн праправнучкаяс, тайӧ казачкаясыс Кавказын лоины сьӧдджык рӧма синмаӧсь да юрсиаӧсь да гӧраса нывбабаяслӧн кодь косньӧд тушааӧсь.
Казачка оз тӧждысь ни аслас ӧбичаяс йылысь, ни ветласног йылысь, ӧтиыс и мӧдыс артмӧны кокниа да ассернога, быттьӧ аслас кӧзяйка вӧлятӧг, но мыйта шензьӧдана мича вӧрас, мыйта мича веськыдлуныс сылӧн медся прӧстӧй вӧрзьӧмъясас, кодъясӧс весиг абу артыштӧма боковӧйяслы видзӧдӧм вылӧ.
Ступиналӧн став ӧбликас тайӧ сьӧлӧмӧ сетчӧмыс да мичлуныс вӧлі торйӧн нин ёна тӧдчанаӧсь.
Неыджыд тушаа, ёсь пельпомъяса, векся да весиг абу вывті вежӧрӧ мӧрччысь чужӧма, сійӧ кыскис ас дорас ӧтувъя ладлунӧн да мылалунӧн.
А Светлана Чирикова, сылы мӧдарӧ, торъяліс ыджыд тушанас да мыгӧр кызтанас, тшӧкыд югыд кӧсаяснас, кодъясӧс мичаа гартовтӧма ыджыдкодь юр гӧгӧрыс, да сералысь гырысь руд синъяслӧн мудер видзӧдӧм выннас.
Воропаев корис висьтавны, мый накӧд лои.
— Ме абу быдтор тӧдысь кӧсйысьяс пӧвстысь, асьныд гӧгӧрвоанныд.
Но висьталӧй ставсӧ, нинӧмтор соссьытӧг.
— Медшӧрсӧ? — мыйлакӧ выльысь юаліс Ступина, и Воропаев казяліс, кыдзи Светлана кватитіс Ступинаӧс пельпомӧдыс да шамыртіс сійӧс векньыдик посни гыжъяса гырысь еджыд чуньяснас.
— Веськыда кӧ сёрнитны — заводитіс Аня, — то ме со мый тіянлы висьтала: ме муні Германияӧ, позьӧ шуны, ас вӧляысь.
А кыдзи мӧд ног ме верми вӧчны? — гораа юаліс сійӧ, быттьӧ паныд кыв виччысьӧмӧн, кӧть и чӧволанаӧс. — Менсьым нывъясӧс, менам комсомолса котыртчӧмысь, босьтісны Германияӧ юклӧм серти.
И Соня Шутоваӧс, и Лариса Пронинаӧс, и Светлана Чириковаӧс, и Надя Проценкоӧс, ставнысӧ, ставнысӧ.
Ме ог нин шу зонъяс йылысь.
Ме сэки сӧмын нывъяс йылысь думайті.
Зонъяс миян пышъялісны — коді вӧрӧ, коді партизанъяс дінӧ, — налы кокньыдджык вӧлі.
Сідзкӧ, менсьым став комсомолса котыртчӧмӧс нуӧны, а ме мый?
Меным кольччыны?
Ме босьті да ас кӧсйӧм серти накӧд и вӧзйыси.
Мыйла?
Пыр висьтала.
Кыдзи ме сэки мӧвпалі?
Ме сэки мӧвпалі, мый Германияын быть заводитчас революция, ми сэні ставӧн ёна ковмам.
Нинӧм сэтшӧмыс эз ло, кӧть мыйта миян коддьӧмсьыд, вербуйтӧмъяссьыд, партизанъяс лоины — тайӧс тэныд быдӧн висьталас.
Ме ачым муртса чехъяс дорӧ эг веськав, сӧмын менӧ Гастон, прансуз, тӧлк вылысь падмӧдіс...
Ступиналӧн историяыс збыльысь вӧлі тыр виччысьтӧмторъясӧн.
Мунігас сійӧ чайтіс, мый лоас пӧдругаясыскӧд ӧтлаын.
Тайӧ эз ло.
Найӧс янсӧдісны туй вылын на, да Аня веськаліс ӧтнас фабрикабердса лагерӧ, кодӧс вӧлі комплектуйтӧма, медсясӧ, прансузъясысь.
Сэні сійӧ котыртіс кызь чехлысь пышйӧм да веськаліс первойсӧ гестапоӧ, а бӧрас, кӧть и важ лагерас, но ёна лёкджык положенньӧӧ.
Сы бӧрын, кор найӧс мездісны, Ступинаӧс мӧдӧдісны Югославия пыр да Болгария пыр гортас.
Аслас синъясӧн сійӧ аддзыліс, мый вӧчсьӧ Европаын, и ӧні унатор йылысь вермис висьтавны аслас опыт подув вылын.
Некор на йӧзкост массаяслы эз ковмыв вӧчны татшӧм кузь да мывксьӧдан путешествиеяссӧ, кыдзи тайӧ война дырйи.
Миллионъясӧн йӧз — прансузъяс, чехъяс, югославъяс, рочьяс, украинечьяс, белоруссъяс, узбекъяс, азербайджанечьяс — кузяла и пасьтала ветлӧдлісны Европаті да аддзылісны фашизмсӧ дзик пасьтӧгыс.
Найӧ аддзылісны ӧтсӧгласаъясӧс, оланногъяслысь вежсьӧмъяс, вермисны орччаӧдавныны фашизмлысь пӧрадоксӧ вылькӧд, вуджанакӧд, да гортӧ локтісны политика наблюденньӧяслӧн ыджыд капиталӧн, кодӧс эз вермы эськӧ чӧжны мирнӧй кадся некутшӧм школа.
Но Аня Ступина бӧрсӧ локтіс мыжаа ӧшӧдӧм юрӧн.
Кӧсйӧмыс, мый йӧткыштіс сійӧс мунны немечьяс дорӧ ас вӧляысь, ӧні сылы кажитчис эз нин сэтшӧм романтическӧйӧн, кыдзи куим во сайын, кор сійӧ челядь мывкыдӧн мӧвпаліс участвуйтны Германияын революция дырйи.
Но ёся кыліс ассьыс ӧшибкасӧ сӧмын Румынияын, кутшӧмкӧ этап вылын вӧвлӧм немечй бургомистръяс да старӧстаяс пӧвстын, кодъяс ньӧбалісны аслыныс румынскӧй паспортъяс, медым сайӧдчыны мирын, немеч содержанкаяс да изменницаяс пӧвстын, невольницаяс да мученицаяс пӧвстын.
Сӧстӧм сӧвестя йӧз сорласьӧмаӧсь на вӧлі поводнӧй немортъяскӧд.
Сӧмын тані Ступина гӧгӧрвоис, мый аслас землякъяс син водзын сійӧ этшаӧн торъялӧ Ставропольса Сопруноваысь, коді кутіс немеч офицеръяслы публичнӧй дом.
Пӧшти гортса порог дорас сылӧн заводитчис война лунъясся мӧд олӧм.
Комсомол котыртысь садьмис сыын, и, лагерса опыт вылын велалӧм, сійӧ тӧдмаліс бургомистръясӧс да полицейскӧйясӧс тӧдмӧсъяс серти, кодъяс вайӧдлісны ярлунӧ став сійӧ дряньсӧ, мый ӧні зілис петкӧдлыны асьсӧ увтыртӧмаясӧн.
Но Харьковын вокзалын сійӧ друг паныдасис лагерса тӧдса нывбабаяс группакӧд, кодъяс эновтлӧмаӧсь чужан мунысӧ, кор на вӧліны немеч «фрау»-ӧн; найӧ чолӧмалісны сійӧс гораа.
«Эй, шоколаднича, лок аслад котыр дорӧ!» — и вокзал серӧктіс сё гӧлӧсӧн, кор сійӧ, бӧрддзӧмӧн, чепӧсйис бокӧ, быттьӧ и збыльысь вӧлӧма найӧ котырысь.
Сійӧ и ӧні тіраліс висьталігас, кутшӧм сылы вӧлі яндзим да страшнӧ сэки и мый сійӧ дыр на кутас повны аслас кольӧм кадсьыс.
— Мунны кытчӧкӧ кӧсъя, — помаліс сійӧ ассьыс висьтсӧ.
— Дерт, тэ аслад ичӧтик тышнад орден, кыв шутӧг, эн шедӧд.
Татшӧмыс, кутшӧм тэ, вермис эськӧ вӧчны унджык, но аслад важсьыд повны тэныд нинӧмла... — и сылысь кияссӧ босьтӧмӧн да наӧн тапкӧдігмоз, Воропаев сэтшӧм матісянь видзӧдліс сылы синмас, мый сійӧ чатӧртіс юрсӧ недыр кежлӧ повзьылӧмла.
Светлана Чириковалӧн историяыс вӧлі прӧстӧйджык да шуштӧмджык.
Сійӧс вербуйтӧмаӧсь Германияӧ удж вылӧ, да немеч приказлысь кывзысьтӧмысь полӧмӧн, сійӧ веськаліс уджалысьӧн артиллерияса заводӧ.
Плен сразу да зэв ӧдйӧ виис сыын став водзмӧстчӧмсӧ да вӧлясӧ.
Гӧрд Армияӧс вермӧм йылысь немечьяслӧн ылӧг висьтъяс сылы кажитчисны збыль сямаӧн, — сійӧ кынмывліс полӧмысь да дойысь, но эз аддзывлы ас пытшкӧссьыс вынсӧ не эскыны налы.
Сэсся мирыс, кӧні сійӧ быдмыліс, заводитіс сылы кажитчыны кутшӧмкӧ ылісаӧн, век кежлӧ воштӧмаӧн.
Ӧнісянь да век кежлӧ сылы сиӧма джынвыйӧ пемӧслӧн кодь олӧм.
И сійӧ сетчис.
Кор недыр мысти сійӧс бӧрйис недырся пӧдруга пыдди кутшӧмкӧ военнӧй ефрейтор, сійӧ кыв шутӧг да рама муніс и тайӧ яндзим вылас.
Ӧні сылы вӧлі ставыс веськодь, сійӧ эз эскы, мый вермас лоны выль олӧм.
Ефрейторӧс вуджӧдісны мӧдлаӧ, и сійӧ сетіс Светланаӧс аслас другыслы; сійӧ и тані эз паныд сувт да эз зільлыв пыксьыны, а примитіс выльсӧ сэтшӧм веськодьлунӧн, коді висьӧм моз шымыртіс сійӧс невӧляын.
Войясын сылы вӧтӧ усьліс Россия, школа, пӧдругаясыс, колхозын гажа праздникъяс, но ставыс тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ важ, век кежлӧ саймовтчӧм олӧмӧн, и сійӧ весиг эз бӧрд кольӧм йывсьыс, а сӧмын ышлолаліс, кыдзи збыльмытӧмтор вӧсна, кыдзи лотӧмтор вӧсна.
— Немечьяс йывсьыд кӧ эськӧ гижны, мый ме на йылысь тӧда, то, ей-богу, найӧ эськӧ ни ӧти ловйӧн эз кольны, — вомдорсӧ курччалігмоз шуис сійӧ.
Ступина кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
— Оз ков, Ланка, — шуис сійӧ кӧритӧмӧн. — Эн мучит асьтӧ.
Мый вӧлі — вӧлі, сёрнитны сы йылысь нинӧм.
Воропаев сӧмын на кавшасис омӧля гӧгӧрвоан пості, кор Светлана курыда нюммуніс.
— Шуны кӧ, ме эн-бе.
Тӧданныд?
Немеч... — сійӧ здук кежлӧ чӧвусьлі, — немеч барышня ме.
Вот и ставыс.
— Мый та йылысь ёна сёрнитны.
Ӧд сійӧн он ошйысь, буракӧ?
Светлана «ог» шуана довкнитіс юрнас.
Синъясас сылӧн доршасис синваыс.
Сылӧн гӧрддзасис горшыс.
— Мыждыны асьтӧ колӧ не висьтъясӧн, — кӧсйис водзӧ нуӧдны Воропаев, но Ступина шензьымӧн небыд да мелі личлэдзлытӧмлунӧн торкис сійӧс:
— Алексей Вениаминыч, сьӧкыд сылы зэв...
Ӧд жугӧдісны сійӧс кыдзи!..
Висьтавлӧ, ог тӧд мый...
Да и то шуны — няйтын туплясис юр вывтіыс, ӧні и вит воӧн он мыськы.
— Нет, ме тайӧс шуи, ме тіянлы пыр жӧ висьтала, мыйла ме шуи... — надея воштана, шог вӧрасӧн, кодысь збыльджык эз вермы лоны медся восьса каитчӧм, сійӧ топӧдіс юрсӧ кияснас да, катласигтыр, пычиктіс ас пытшсьыс:
— Кагатӧ, кагатӧ некытчӧ он вошты!
Кыдзи нӧ ме кута овны!..
Коді меным ӧні эскыны мӧдас!..
Воши ме, Алексей Вениаминыч, и некодлы меным ӧні отсавны!
Юрсьыс кияссӧ босьттӧг, быттьӧ поліс кияснас куттӧг кольны ассьыс коньӧр юрсӧ, сійӧ чепӧсйис дворысь да, гораа бӧрдігтыр, котӧртіс кытчӧкӧ увлань, виноградникъяслань.
Воропаев кыпӧдчыштліс крӧвать вылын.
Ступина шуис сылы ӧвсьӧдӧмпырысь:
— Сэні, мускатъяс вылын, миян эм чом.
Бӧрдыштас, прӧйдитас, немтор.
Ті сӧмын отсалӧй сылы, Алексей Вениаминыч.
Ӧд кутшӧм сійӧ войнаӧдз вӧлі бур, медбур пӧдруга менам...
Гашкӧ, мӧдӧдны сійӧс кытчӧкӧ?
А то вайсяс сійӧ — свет вывсьыс вӧтласны.
Коді нӧ сы ловын корсьысьны кутас!
Воропаев кутіс сійӧс косньӧд омӧлик пельпомӧдыс.
— Тэ нӧ мый, дружитан сыкӧд и ӧні?
— Да ӧд некод менам нывъясысь эз коль.
Ӧтнас сійӧ.
И жаль сійӧс.
Прӧпадитас.
— А тэнад, йӧюк, ставыс лючки?
— Менам — ставыс, — сӧмын вомдоръяснас вочавидзис сійӧ, сы вылӧ сэтшӧм пыдісянь, восьсӧн да помӧдз став сьӧлӧмсянь видзӧдлӧм бӧрын, мый майшасьны оз вӧлі позь.
— Ладнӧ, мыйкӧ мӧвпыштам.
Лун кык мысти пыравлы.
— Эм, полковник ёрт, — нэриник мыгӧр тыдовтчыліс из забор сайын, коді кытшаліс Цимбаллысь йӧрсӧ.
Кустарниклӧн кышакылӧмыс да крут трӧпаӧд гылалысь изъяслӧн шум сетісны позянлун Воропаевлы гӧгӧрвоны, мый сійӧ вӧтчис пӧдругаыслы отсӧг вылӧ.
«Да, вот мыйӧ вайӧдӧ кокни олӧмыд», — думыштіс сійӧ.
Сылы эз вӧв окота водзӧ думайтны Чирикова йылысь.
Кортӧг, но зэв ас кадӧ пыраліс тайӧ лунъясӧ микояновскӧй колхозса демобилизуйтчӧм сержант Городцов.
Венгрияын кыкнан кокас ранитчӧм бӧрын сійӧ сӧмын на петӧма госпитальысь, и сэк кості, кор сійӧ воюйтіс, гӧтырыс да мамыс вуджӧмаӧсь татчӧс местаясӧ, то и сійӧ воис татчӧ «видзӧдлыны оланінсӧ» да эз на тӧд, мыйӧ босьтчыны, и решитіс сӧветуйтчыны «кывкутысь суседкӧд».
Мыйӧн сӧмын Городцов пырис дворӧ да салдат ног ӧдйӧ да стӧча видзӧдліс гӧгӧрбок, Воропаев аслыссяма нырисӧн, коді артмис война вылын, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ крепыд да вежӧра салдат и, буракӧ, зумыд кӧзяин.
Дӧмаса кизявтӧм дженьыдик дженьыд пася да вӧчӧм смушкаысь пеля шапкаа, Городцов чотігтырйи матыстчис Воропаев крӧвать дорӧ да, немтор йылысь юавтӧг, а, буракӧ, пыр жӧ дӧгадайтчӧм мысти, мый тайӧ и эм сылы колана мортыс, военнӧй нога висьтасис.
— Пыри сӧветуйтчыны, — гӧгӧрвотӧма заводитіс сійӧ. — Йӧз сёрнитӧны: полковник миян эм раненӧй, наградитӧма, паськыд тӧдӧмлуна морт, — но мый нӧ, думайта, миянлы сэтшӧм йӧзтӧ сӧмын вай, пырала тӧдмасьны.
Городцовлы вӧлі, буракӧ, ар нелямын гӧгӧр.
Тшӧть кодь рыжӧй усъяса, том да дзоньвидза чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв лӧсьыд.
Негырысь гажа синъясыс пыр куньтырасисны, быттьӧ сійӧ видзӧдіс ылӧ.
— Разведчик?
— Войналӧн ен, полковник ёрт, наводчикӧн вӧлі.
— Ылӧдз волін?
— Венгрия аддзылі, — тӧдчымӧнъя вомдорсӧ топӧдлӧмӧн вочавидзис Городцов. — Будапешт улын помалі воюйтӧмӧс.
Тіянлы эз удайтчы сэтчӧ волыны?
— Эг удит.
Болгарияын войнасӧ помалі.
— Вӧвлі ме и сэні.
Нинӧм.
Йӧзыс тэрыб.
Кебапчи да шиши налысь сёйышті, табакнысӧ куриті, винасӧ юышті.
Сёрнинысӧ бура позьӧ гӧгӧрвоны, абу кӧ кодъюра.
Сиктса йӧзыс налӧн вежӧраӧсь.
Но, сӧмын, ярӧсь вывті!
Кыв бӧрын кыв, и кабыр нин делӧын!
Ей-богу!
Мыйджык абу сы нога, пуртӧн веськӧдас, а ассьыс шедӧдас.
Збой войтыр!
Варовмисны, и вӧлӧмкӧ, кыкнанныслы шензьӧм вылӧ, мый найӧ абу ӧтчыдысь паныдасьлӧмаӧсь ӧтувъя тышъясын.
Ставсӧ гӧгӧрвоисны ӧні кыв джынсянь, и повтӧг Городцов перйис ӧти зепсьыс консерв банка да восьтіс сійӧс ыджыд чукля пуртӧн, а мӧд зепсьыс кыскис нянь шӧрӧм.
— Лоӧ сэтшӧм любезнӧйӧн, полковник ёрт, эн ӧткажитӧй... — И, гӧститӧданторсӧ Воропаев водзӧ пукталӧм бӧрын, азыма сёйигтыр висьтавліс водзӧ. — Ме, вӧлі, мыйӧн босьтам кутшӧмкӧ юкӧн, кодйысям да дзебсям окопӧ, гӧгӧр сюся видзӧда местасӧ, тӧдмася, велала.
И вот жӧ кутшӧм закон!
Местаыс кӧ оз кажитчы, то и тышкасьныд сы вӧсна абу окота, мый ті шуанныд!
Но сӧмын, медым эз кажитчы, тайӧ гежӧда вӧвлі, а то векджык ме керкаяс аслам мӧвпӧн стрӧиталі быд местаын.
Воропаев кыпӧдчис гырддза йылас.
— И унаӧс стрӧитін?
— Да керка дас кымын.
Ӧтиӧс Брянск дорын, мӧдӧс Вильнюс сайын, самӧй Вилия дорас.
Энӧ вӧвлӧй?
Эм и Терек вылын, и Кубаньын.
Эм улыс Днепр дорын — двореч, ей-богу!
Ме ёнджыкасӧ юяс вылӧ мыджсьывлі.
Пукалан эсійӧ окопъясад, ловыд кынмӧ, заводитан гажтӧмыдла син водзад вайӧдны, кыдзи эськӧ тані олін, кыдзи эськӧ делӧ нуӧдін, но и мӧвпыштан мыйкӧ.
Ме орудие могмӧдысь котырӧс сэтшӧма тайӧ делӧнас ыштӧді, мый, вӧлі, орудиеса командир, мыйӧн ӧти вой узям кӧнікӧ, горзӧ нин: «Терентий!
Кӧні кутан керкатӧ стрӧитны?
Медым, — шуӧ, — миянлы сійӧс тӧдлытӧг не чышкыштны!» Висла вылын ме негырысь кык усадьба, эг терпит да, сувтӧді.
— А Венгрияын?
— Эг завлекайтчы.
Ни мадьяръяс, ни румынъяс ордын, думыштлӧй жӧ.
И ӧд ачым тӧлк вылӧ ог босьт, мый сэтшӧмыс.
Местаясыс ӧд кутшӧмӧсь!
А?
Дунай ӧтнас мый сулалӧ...
Казявтӧг сёрнитісны рытӧдз.
Моднӧй сьӧд циферблата да зарни стрелкаа бур кивывса часі вылӧ видзӧдлӧм мысти Городцов вежавидзӧмӧн акнитіс, вӧчис вид, мый ёна пӧ сёрмӧдчи.
Воропаев эз лэдз сійӧс.
Терентий Городцов — кыдзи сылы чайтсис — вӧлі буретш сійӧ чудак-керка стрӧитысьяс котырысь, кыдзи и сійӧ ачыс, и Городцовын, кыдзи фотоснимок вылын, кодӧс вӧчӧмаӧсь юӧрттӧг, Воропаев аддзис асьсӧ ачыс.
— Фронтӧн командуйтысь куим командующӧйсянь кывйӧн велӧдӧм вӧвлі меным, тайӧ — кӧть кодлы висьтав, гӧрдитчас! — аслас мойвиӧмлы пыдди пуктӧмӧн висьтавліс Городцов. — Рытыввыв фронтсянь ӧтчыд сэтшӧма сюри! — сійӧ пыркӧдіс юрсӧ, быттьӧ горчица ньылыштіс. — Сэтшӧм витамин примиті, бурджыкыс оз ков!..
А Сталинградса — ей-богу, он эскӧй — весиг кывбурӧн шонтыштіс.
Н-но!..
Кыдзи жакнитіс нёль стрӧкаӧн — синъясӧй кымӧс вылӧ петісны!
Бура кывнад вӧдитчис.
Нёльӧд Украинсалӧн дзик мӧд подход вӧлі — пинялӧ, а аслас синъясас жальлун, быттьӧ тэ сійӧс, а оз сійӧ тэнӧ уль му-матушкаӧ мӧдӧд.
Жальпырысь кыдзкӧ пинявліс, зэв ёна жугыльмывліс.
А тэ сулалан, быттьӧ бандит, и синваыд тэнӧ пӧдтӧ.
Веськыда ловтӧ орлалӧ.
А кывлі ме, мый ставсьыс сьӧкыд сійӧ Рокоссовский.
Медым видны, шуӧны, — ни-ни, сӧмын серамвыв кыдзи босьтас — воштысьны некытчӧ.
Серавлынытӧ вывті мастер: нюмдыштӧмӧн сідзи пыр, дойдавтӧг, а шутитас — став сювтӧ гартлас.
И Воропаевлы дзикӧдз чужӧм бердас нёровтчӧмӧн, гусяа шӧпкӧдігтыр, быттьӧ найӧс вермис кывзыны дворын йӧжгыльтчӧм пелыськай, висьталіс аслас став майшасьӧмъясысь медся гусясӧ.
— Сталин ёртӧс кыкысь аддзылі.
Медводдзаысьсӧ Москва дорын, кор немечьясӧс кучким.
Буракӧ, Клин дорын тайӧ вӧлі.
Воис, кылам.
Ме сэки виӧм немечьясӧс кыскала вӧлі.
Стӧча тӧдам — воис, миян салдатъяслӧн радио стӧч юӧр сетіс, а кӧн лоас — некыдзи ог вермӧй тӧдмавны.
Менам, дерт, и мӧвпын эз вӧв, мый аддзыла.
И вот, кывзӧй, кыдзи артмис.
Вой, помнита, вӧлі, и тӧлыся — быд куст кыксё метр сайысь тыдалӧ.
Ми, сідзкӧ, немечьясӧс идралам.
Весиг, тронякылӧны, сёй гырничьяс моз, сійӧ и видзӧд, пазаласны торпыригӧдз.
Сӧвтам.
И вот, тыдалӧ миянлы — шоссе кузя машинаяс локтӧны, нёль-ӧ-вит.
Сувтісны.
Петӧ ӧти начальство, петӧ мӧд, миянлы кыв ни джын, быттьӧ сетӧны тӧдны, — ті пӧ асланыд делӧӧн занимайтчӧй, а ми асланымӧн жӧ кутам занимайтчыны.
И вот аддза — ӧти локтӧ миянлы паныд.
Шинеля, а званиесӧ ог аддзы, но локтӧ прӧстӧя, повтӧг.
«Виддза оланныд, — шуӧ, — ёртъяс!»
Дерт, вочавидзим, кыдзи колӧ.
«Мый, — шуӧ, — абу интереснӧй удж немечьястӧ гуавны?»
А вӧлі миян командаын ӧти приписник, чӧртыс сійӧ тӧдас, кутшӧм йӧз пиысь сійӧ, лёк сэтшӧм кыв вылас.
Сійӧ босьт да и шу: «Мыйла абу интереснӧй?
Бурджык ми найӧс кутам гуавны, найӧ миянӧс дорысь».
Тадзи веськыда и крапкис.
Сы дорӧ воысьыд пыр аддзӧ, мый сёрниа.
«А кыдзи, — шуӧ, — тіян видзӧдласыд: ставсӧ вӧчис миян армия тайӧ лоӧмторйын, мый вермис?»
А миян приписник сылы воча: «Кыдзи нӧ эз ставсӧ, — шуӧ, — вӧч?
И унджык вӧчис, вермана дорысь».
Сэк кыдзкӧ би югӧр уси воысь вылад, и ми ставӧн пыр жӧ тӧдім: Сталин!
Приписник кынмис.
А сэки Сталин ёрт довкнитіс юрнас, быттьӧ эз ӧткывъясь сы кывъяскӧд.
«Абу, — шуӧ, — неногӧн чайтны, мый ми вӧчим унджык, вермана дорысь.
Шуам вежавидзанаджыка: ставсӧ вӧчим, мый вӧлі вын серти.
Тайӧс гӧгӧрвоас войтыр?»
Сэки ме збойми, — и кытысь кывъясыс сюралісны, тайӧ ӧд дивӧ кутшӧмкӧ!
Шуа: «Сталин ёрт, войтыр гӧгӧрвоас.
Гӧгӧрвоас, шуа, эскӧй».
И водзӧ кыв шуны ог вермы, — горшӧс топӧдіс, быттьӧ кодкӧ шамыртіс горшӧд.
А сійӧ сэки копыртліс юрсӧ да неуна водзӧджык муніс.
Сэсся сувтіс, пеля шапкасӧ ассьыс пӧрччис да дыр сідз сулаліс ӧтнас.
А кор бӧр машинаяс дорӧ бергӧдчис, бара ӧтилысь юаліс:
— Дӧвӧленӧсь, мый немечьясӧс нӧйтінныд?
А сійӧ, ог тӧд, — узбек-ӧ, мый-ӧ, либӧ азербайджанеч вӧлі, сэтшӧм асруа, ыждач салдат, ставыс, тӧдан, абу сы ног — босьт, да миян приписник мозыд и вочавидз: «Абу дӧвӧлен!».
Сэки, воканӧй тэ менам, став генералъясыд сы дорӧ пыр жӧ чукӧрӧн.
Кыдзи сідзи?
Мыйла?
А сійӧ ассьыс — абу дӧвӧлен да абу дӧвӧлен.
«Ме, — шуӧ, — ассьым аслыссяма кыв сетлі ёртлӧн вир вылын, медым пленӧ не босьтавны.
Йӧз дырйи кыв сетлі, землякъяс дырйи, мися, кӧсйыся ловъяӧн не босьтны, кувтӧдзыс найӧс кута нӧйтны.
А тані, шуӧны, пӧжалуйста, приказ воис — быть босьтны.
Приказыдкӧд торъялӧм менам артмис, и сійӧ торъялӧмыс вӧсна, гӧгӧрвоӧй, шуӧ, асьныд, ме вӧлі орденысь лишитӧма: кыв сетӧмӧс пӧрті олӧмӧ, а приказ торки».
Сталин ёрт сэки серӧктіс, шуис:
«Ме, — шуӧ, тіян вӧсна ходатайствуйтышта, медым тайӧ лоӧмторсӧ лыддисны кыдзи исключенньӧ».
Городцов ланьтіс да аслас читкырасян нюмӧн нюмъялігтыр дыр эз заводит висьтсӧ, мыйкӧ думнас казьтыліс.
— А мӧдысь, кӧні ме сійӧс аддзылі — он тӧдӧй.
Сталинградын.
— Эз волы сійӧ сэтчӧ.
— Тайӧ тіянлы тадзи кывсьыліс, мый эз волы, а миянлы, полковник ёрт, мӧдтор тӧдса — мый воліс.
Салдатысь гусяторыд абу.
Сійӧс, овлӧ, и ыджыд начальник пельнас эз кывлы, мый ми вок — рядӧвӧй тӧдӧ.
Эн вензьӧй — воліс!
Со этайӧ синъяснам аддзылі.
Гашкӧ, дерт, сійӧ, кыдзи сійӧс шуны, мӧд ним улын либӧ кыдзи сэні, ог тӧд — тайӧн нин ми, салдатъяс, эг интересуйтчылӧй.
Но, кыв шутӧг, воліс.
Да ті асьныд думыштӧй, сытӧг ӧмӧй эськӧ татшӧм делӧ лэптім?
Да эськӧ кутчысим ӧмӧй?
Некутшӧм ногӧн!
Ме Родимцев ордын вӧлі, Дас коймӧд гвардейскӧйын, — берег пӧлӧныс, шӧринсяньыс матын ми сулалім.
Сӧмын ӧти нимыс, мый «зона» либӧ сэні «карлӧн юкӧн», а прӧста шуны — мулӧн кусӧк.
И вот, вӧлі ме ӧтчыд батальонса КП вылын йитӧд кутысьӧн.
Немечьяс ветымын воськов сайын.
Вой.
Муртса на югдыштны заводитіс.
Видзӧда — локтӧны полкладорсянь.
Куимӧн.
Но, юалі пропуск, кыдзи и колӧ!
Видзӧда — сійӧ!
А войыс кӧть и гудыркодь вӧлі, но оз и позь шуны, медым дзурс пемыд, — немечьяслы тыдалӧ сійӧ.
Муніс сійӧ неуна водзӧ да сувтіс пулемёт дорӧ.
Сулалӧ да кар вылӧ видзӧдӧ, и кисӧ синъяс дорас пуктіс.
Акниті ме, а менам напарникӧй шӧпкӧдӧ: «Мый нӧ тайӧ миян йӧзыс ӧтнассӧ сійӧс эновтісны?
Виасны жӧ дзик пыр!»
Ме ачым тірала, вӧйлӧм морт моз, шуны нинӧм ог имеит право.
Тірала и горӧдны меным окота: «Мунӧй, мися, Сталин ёрт, тіянтӧг тані бергӧдчам, ме жӧ ог сюйсьы командуйтны, и ті миян салдатса делӧӧ эн кутчысьӧй»...
Сэки немечьяс, тыдалӧ, сійӧс век жӧ казялісны и давай сынавны мыльк кузяыд став вермӧмсьыныс.
А сійӧ сулалӧ.
Но, ме жӧ гӧгӧрвоа, сэки очсавны оз позь.
Салдатлӧн аслас термометр.
Ме некор эг юасьлыв, эм сэні кутшӧмкӧ приказ дивизияысь либӧ абу, — но век тӧда вӧлі — лоас атака али оз ло.
Тӧлка командир, сійӧ гӧгӧрвоӧ, мын салдатӧс он пановт.
Ме сувті и шыбитчи водзӧ.
Ура!
Ёртъяс быттьӧ сӧмын менӧ и виччысьӧмаӧсь, — горӧдісны «ура» и ме бӧрся.
Видзӧда, и суседъяс миян бӧрся, а на бӧрся нӧшта — и сідзжӧ водзӧ, — мӧдӧдчис делӧ!
Котӧрта и ог-ог дай видзӧдла.
Аддза сылысь мыгӧрсӧ.
А кор ми немечтӧ штоссӧ босьтім, кор мӧдіс тіравны сталинградса муыс, сійӧ пӧрччис пеля шапкасӧ, ӧвтыштіс сійӧн миянлы да ньӧжйӧник мӧдӧдчис увлань, вадорлань.
Но, ми сэки, салдатъяс, и сёрнитчим, медым места вылысь не бӧрыньтчыны.
Сійӧ кӧ нин аснас пудъясьӧ, сідзкӧ тайӧ, тӧданныд...
Сэсянь и заводитчис!
Эскӧда!
Аслам синъясӧн ас вывті нуи.
Да и эг ӧтнамӧн ме, унаӧн аддзылісны.
— Эска, — шуис Воропаев. — Эска и завидьта.
Салдатъяс пӧвстын став фронтъяс вылын ветлӧдлісны легендаяс Сталин воӧм йылысь, и кымын сьӧкыдджык вӧлі фронтлӧн юкӧныс, сымын ёнджыка эскисны йӧз, мый сійӧ сэні вӧлі.
Воропаев крӧвать дорӧ матыстчис Цимбал.
Сійӧ эскытӧг видзӧдліс гӧсть вылӧ да довкнитліс юрнас.
— Тэ, демобилизуйтӧм ёрт, кывлін-ӧ коркӧ, мый сійӧ лун коллялан ногыс?
Ага, кывлін!
Но, тайӧ зэв бур.
А то сэтшӧмъяс, тӧдан, овлӧны, — муна, шуӧ, гӧститны ветла, сёрнитыштам сьӧлӧм бурмытӧдз.
Городцов шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, серӧктіс мыжапырысь.
— Збыль, ті правӧсь, — шуис сійӧ, яндысьӧмӧн гимнастёрка вывсьыс тасмасӧ лӧсьӧдігӧн. — Сідзкӧ, мый меным вӧчны?
Кольччыны татчӧс местаясӧ? — друг нинӧм абуысь, падъявтӧг сійӧ юаліс сы йылысь, мый, тыдалӧ, сӧмын и интересуйтіс сійӧс ӧні да мый йылысь сійӧ, война йылысь казьтылӧмъясӧн ылалӧмӧн, сідзи эз и удит сӧветуйтчыны Воропаевкӧд.
Медводдзаысь тайӧ часъясас сылӧн чужӧмын петкӧдчис шӧйӧвошӧм. — Вӧлі кӧ эськӧ тӧдан, мый абу ӧтнад, а, кыдз шуласны, отсӧгтор лоас, то ме... эськӧ, дерт, кольччи.
— Кольччы, кольччы!
Йӧз тані этша.
— Вот ме тожӧ сідзи артала.
— Тэнад кӧ гортсаясыд вуджисны нин, нинӧмла делӧсӧ торкны.
— Дзик сідз.
Ме мый вӧсна, — кольччан вот тадзи, аслад компанньӧтӧг, ни казьтыштны мыйкӧ, ни сёрнитыштны.
Кывтӧм-пельтӧм кодь.
Но, а татшӧм нин кӧ делӧ...
— Тэ «Микоянын»? — веськодя юаліс Цимбал.
— Угу.
Тӧрыт согласие корисны менсьым — председательӧ индыны кӧсйӧны.
Цимбал вундыштіс сійӧс чуймӧм синмӧн.
— А менам киясӧй нянь вӧсна гажтӧмтчисны, — водзӧ нуӧдіс Городцов. — Узя — вӧтӧн шобді аддза.
Ме ӧд комбайнер.
Садьма — шобділысь кӧрсӧ кыла.
А тані тіян, — содтіс сійӧ шога, — няньтӧ оз вӧдитны, виноград вӧдитӧны, табак — посни удж, гажтӧм.
Э-э, няньӧй-батюшкоӧй!
Гажтӧмтча сыысь.
— Кубаньӧ веськӧдчы, — шуис сылы Цимбал. — Сэні нянь пытшкас вошны позьӧ.
— И веськӧдчи эськӧ, да семьяӧй кыскӧ: переселенечьяс, пышйыны абу лӧсьыд.
Кыв сетім, ссуда пӧлучитім, бӧрӧ туй абу.
А меным тайӧ виноградыд — капустаысь лёкджык.
Посни делӧ.
Няньысь гажтӧмтчи — ук, муркниті эськӧ став эбӧсысь!..
И заводитіс прӧщайтчыны.
— Сідзкӧ инӧ кольччан? — юаліс сылысь Воропаев.
— Вӧлялы паныд кольчча.
Но, да ме и тані аслам кияс серти мыйкӧ аддза.
Войналӧн ен, полковник ёрт, некӧн оз вермы вошны.
Алло!
Аддзысьлытӧдз!
Воропаев эз идеализируйт ассьыс ӧнія положенньӧсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый пырӧ олӧмлӧн сьӧкыд визьӧ, кор некоді оз вермы сылы отсавны.
Шура?
Сійӧ вӧлі ылын талунъя сылӧн интересъясысь.
Воропаев вермис эськӧ, дерт, овмӧдчыны ӧти восьтӧм нин санаторийӧ, но лоны висьысьӧн кажитчис терпитны позьтӧмӧн, да тайӧ случайын Серёжка эськӧ бара коли сысянь ылын.
Семья!
Ак, кутшӧма мортлы колӧ аслас чужан пельӧс, аслас поз!
И сэки сы водзын кыптывліс Леналӧн олӧмыс.
Воропаев эз кутлы сы вылӧ некутшӧм лача.
Леналы вӧлі сьӧкыд, кыдзи и сылы.
Кутчысьны кӧ эськӧ ки-ки воча, мунны вӧлі эськӧ кокньыдджык, и Леналӧн ичӧтик косьмӧм гаддьӧсь чуньяса киыс не ӧтчыд вуджӧртчыліс сылӧн висьӧмӧн шызьӧдӧм аддзӧмъясын.
Сійӧ некутшӧма эз чуймы, кор ӧтчыд кыліс сылысь негора гӧлӧссӧ.
Сійӧ юасис, кыдзи аддзыны полковник Воропаевӧс, да, сылысь оланінсӧ тӧдмалӧм бӧрти, лӧнь воськолӧн пырис Цимбал хата дворӧ, киас вӧлі неыджыд тубрас.
Сійӧ вӧлі аслас янсӧдчывлытӧм гын тапочкиа да дзескыд сьӧд жакеткаа, коді вӧлі мужичӧй пиджак сяма.
Сылӧн чужӧмыс — сэки, кор сійӧ эз на тӧд, мый Воропаев аддзис нин сійӧс да сюся дзоргӧ аслас топчан вывсянь, — петкӧдліс яндысьӧм.
Кыліс, мый сылы зэв абу лӧсьыд.
Хата дорӧ матысмӧм бӧрти сійӧ полігтыр таркӧдчис ӧдзӧсӧ да, кор Воропаев чукӧстіс сійӧс, дрӧгмуні.
— А ме тіянӧс эг и казяв, — шуис сійӧ зумыштчӧмӧн да нюмъялігтыр. — Видза оланныд.
Мама тшӧктіс видлыны тіянӧс.
Мӧдӧдіс мыйсюрӧ, босьтӧй.
Тубрас здук кежлӧ ӧшйыліс сынӧдӧ.
Сэсся Лена, гӧрдӧдӧмӧн, лэдзис сійӧс муӧ да кортӧг пуксис топчан дорӧ, Воропаев вылӧ видзӧдлыны полӧмӧн.
— Вот кутшӧм делӧяс, шуис сійӧ, пыр на зумыштчӧмӧн да нюмъяліг, — висьмӧмныдсӧ кутшӧма, а?
— Кыдзи сэні Корытов, оз пинясь? — Ленаӧс мездӧм могысь юаліс Воропаев.
Вочакылыс шензьӧдіс сійӧс.
— А ог и тӧд, — шуис сійӧ, кинас кокньыдика шеныштӧмӧн. — Ме сылы эг висьтав, мый тіян дорӧ мӧдӧдча.
Мыйкӧ ещӧ думыштас, не сійӧс.
— Но, а кыдзи керка, кыдзи Софья Ивановна?
И эз на удит сійӧ вочавидзны, Воропаев гӧгӧрвоис, мый и мамыс оз тӧд сы мунӧм йылысь.
— Ак, — шуис сійӧ элясяна, — мама пыр мыйкӧ сэтшӧмӧс мӧвпыштас...
Кыдзкӧ тай бергӧдчӧ...
А тӧданныд, коді тіянӧс казьтылӧ?
Стойко, колхозса председатель, помнитанныд, кипӧла, кузь сэтшӧм...
Зэв кажитчӧмныд ті сылы.
Воропаевлы дум вылас уси бипурдорса вой, керкаяс юклӧм да кипӧла кузь мича зон.
Лена ыштӧмӧн видзӧдаліс двор, хата, топчан, код вылын Цимбал пасьӧн шебрасьӧмӧн куйліс Воропаев.
Сылӧн чужӧм вывтіыс котӧртіс не то жалитана, не то ирония сама нюм.
— Лӧсьыдкодь овмӧс, — медбӧрти шыасис сійӧ. — Тані кутанныд овны?
— Мыйла тані?
Ме жӧ тіян компаньон.
Вот сувта кок йылӧ, босьтча Софья Ивановнакӧд асланым керкаӧ.
Ме ногӧн, ті, Леночка, абу дӧвӧленӧсь, мый ме сибӧдчи тіян семья дінӧ?
— Мыйла абу дӧвӧлен, — паныдаліс сійӧ шӧпкӧдӧмӧн.
Сійӧ мамлӧн делӧ, меным некор керкаясӧн ноксьыны, уджавны колӧ.
— А ті эськӧ, Леночка, энӧ окотитӧй зумыдджыка сувтны кок йылӧ, энӧ окотитӧй эськӧ, медым тіян вӧлі асланыд сад, кык курӧг, кутшӧмкӧ ичӧтик пон?..
Сійӧ ӧвтыштіс кинас син водзтіыс, быттьӧ чышкыштіс сэтчӧ сибдӧм чераньвез.
— Ог тӧд, — шуис сійӧ коса, — ог тӧд, татшӧмсӧ нинӧм ме эг мӧвпыштлы и... нинӧм ог тӧд, збыль.
— Уджыд уна? — юаліс сійӧ, медым бергӧдны сёрнисӧ мӧдарӧ сійӧ юалӧмъясысь, кодъяс вермисны дойдны сійӧс.
— Ой, эн сёрнитӧй.
Заседанньӧяс веськыда матӧ воштісны, — пыр жӧ варовмис сійӧ, и сылӧн зумыш чужӧм вывтіыс котӧртіс нюм. — Ломтасӧн сэтшӧма сьӧктӧдіс, петан туйыс абу.
Геннадий Александрович телефон вылын унмовсьӧ, телефон вылын и садьмӧ, директива бӧрся директива сетӧ, а тӧрыт больничаын квайт табуретка сотісны.
Сёрнитан тема аддзӧм бӧрын сійӧ гажмис.
— Кодсянь нӧ ті тӧдмалінныд, мый ме висьми?
— Райкомын тӧдмалі.
Виктор Огарнов воліс, висьтавліс.
Широкогоровсянь кыкысь звӧнитлісны.
Тіян висьӧм вӧсна мама жугыльмис.
— Полӧ, мый керка эновта?
— Ага, полӧ.
— А ті?
И сэки Лена медводдзаысь кыпӧдіс сы вылӧ ассьыс авъя синъяссӧ.
— А меным мыйла тіысь повнысӧ.
Ме сӧмын на вӧлі кӧсъя тіянлы висьтавны, мый ме тіян водзын мыжа, мӧвпышті сэки тіян йылысь, мый ті дарӧвӧй дачала воинныд..
Воропаев кӧсйис мыйкӧ шуны сылы паныд, но сійӧ ӧлӧдіс сійӧс.
— Эн ӧбижайтчӧй ме вылӧ, ме кыв вылад лёк овлывла.
Быдторсӧ аддза.
— А ті збыльысь, колӧ лоны, зэв бурӧсь, Лена, бурӧсь да меліӧсь.
Вот босьтінныд да и воинныд ме дорӧ.
Гашкӧ, подӧн локтінныд?
Вот тайӧ ёрт.
Вайӧ жӧ, ме топӧдла тіянлысь китӧ.
Збыльысь ӧмӧй нӧ подӧн?
Неокотапырысь да быттьӧ аскӧдыс вензьӧмӧн, таын мыйкӧ неногаӧс аддзӧмӧн, сійӧ лӧсьыдтӧма мыччис Воропаевлы ассьыс кисӧ да пыр жӧ чеччис топчан вылысь да заводитіс прӧщайтчыны.
Воропаев кутіс сійӧс мырдӧн.
Вӧлі мыйкӧ вӧвлытӧма лӧсяланаӧн сылӧн асьсӧ кутан ногын, кывйитлӧсъяс да киӧн шенасьӧмъяс радейттӧмын, сы дорӧ сылӧн виччысяна вниманньӧын.
Найӧ ещӧ на сёрнитыштісны сы дзоньвидзалун йылысь, керка йылысь, сы йылысь, кутшӧм вежласьтӧм поводдяыс.
Пемдӧ нин вӧлі.
Воропаев гӧгӧрвоис, мый Лена локтіс подӧн, да эз мӧд водзӧ кутны сійӧс.
Туйыс вӧлі йӧзтӧм.
— Аттьӧ, мый казьтыштӧмныд ме йылысь, Лена.
Сувта, босьтча керка бердӧ, овмӧдчам тіянкӧд помещикъяс моз.
Лоас миян тіянкӧд асланым пельӧс.
Веськыда шуа, лоас.
Вайӧда ассьым Серёжкаӧс, мед олӧ тіян нывкакӧд ӧтлаын.
Синъяссӧ лэдзӧмӧн, Лена тэрыба видзӧдлывліс сы вылӧ, тӧдмалігмоз, оз-ӧ шмонит сійӧ, да нинӧм эз вочавидз.
— Но, бурдӧдчӧй.
Сӧмын медым некодлы эз вӧв висьталӧма, мый ме тіян ордын вӧлі.
Ог радейт ме... — эз помав сійӧ да мӧдӧдчис вороталаньӧ, мунігмозыс бергӧдчыліс, медым вочакыв пыдди довкнитны сылы юрнас Воропаевлӧн сёрмӧм корӧм вылӧ, медым ыстыны татчӧ став воан письмӧяс да телеграммаяс.
Сылӧн небыдик воськовъясыс пыр жӧ дугдісны кывны, мыйӧн сӧмын сійӧ петіс сиктса уличӧ.
Бӧрыннас Воропаев дыр мӧвпаліс сы волӧм йылысь.
Да, сылы вӧлі Воропаевлы моз жӧ сьӧкыд.
Воропаев эз на тӧд, кужас-ӧ кокньӧдны сылысь олӧмсӧ, но зэв вӧлі окота, медым тайӧ чӧв олысь нывбабаыслӧн ставыс муніс бура.
Сылы пондіс кажитчыны, мый сэки и аслас делӧясыс мӧдасны бурджыка.
Сылы вӧлі окота, медым сы отсӧгӧн Леналы овсис прӧстӧйджыка, гажаджыка.
Нимкодь, кор свет вылын эм йӧз, кодъяслы окота отсавны.
...Чукӧртчывны шуисны быд хатаын ӧчередьӧн, и медводдза ӧчередьсӧ босьтіс Опанас Иванович Цимбал, сы вӧсна, мый Воропаев эз на вермы ветлӧдлыны.
Воисны водзвыв корӧм Широкогоров, челядь санаторийса директор Мария Богдановна, «Первомайскӧйысь» Поднебеско гозъя, Городцов да, дерт жӧ, унаӧн «Калининысь».
Немвиччысьтӧг гӧраясысь лэччис метеоролог Зарубин, омӧль, кузь тушаа, тшын рӧма руд, дзугсьӧм усъяса, кодъяслӧн помъясыс чишкассьӧмаӧсь стеклӧтӧм дзузганысь.
Сысянь кыліс свежӧй арбузӧн да гӧраса ыркыдӧн.
Сійӧ сёрнитіс тӧвъяс йылысь, кыдзи станцияса уджъёртъяс йылысь.
— Кольӧм восяыс дзик мӧд сяма вӧлі, — асруа, вежласяна.
А тайӧ крепыд сэтшӧм, тӧданныд, войвывса, падъявтӧм, любӧ весиг!
Меным сыкӧд лӧсьыд, кӧть сёрнит.
Зарубин лэччис увлань газетаясла да, клуб восьтӧм йылысь кывлӧм бӧрын кольччис, судзӧдны небӧгъяс надейтчиг.
Сійӧ зэв ёна радейтліс кыз романъяс.
— Висьтъясыд — ӧти дурӧм, — вомас пырӧмысь усъяссӧ пӧлялӧмӧн висьтавліс сійӧ. — Он удит шонтысьны, а сійӧ, лешакыд, помасьӧма нин.
Миян выліад романъяслӧн зона, кык-куим вой кежлӧ дорвыв.
Полковник Рыбальченко, коді сідз жӧ, кыдзи и Воропаев, локтӧма корсьны лӧнь ӧзын, но лоӧма чери кыян колхозса председательӧн, вайис куим кило свежӧй чери, а электромонтёр Сердюк локтіс Европа картаӧн да, нинӧм юасьтӧг, видзчысьӧмӧн ӧшӧдіс сійӧс стенӧ, кулакас сьӧкыдакодь кызӧкталігтыр.
Аслас картакӧд сійӧ эз янсӧдчывлы, сы вӧсна мый, кыдзи сійӧ чайтіс, вермисны любӧй кадӧ корны кутшӧмкӧ зэв тӧдчана собранньӧ вылӧ, кодӧс сиӧма канмукост олӧмлы, кӧні доклад вӧчысьлы колӧ бур география карта.
Сердюклӧн сьӧрсьыс вӧлі кузь камыш указка, флажокъяса булавкаяс да кык тупыль гӧрд да лӧз сунис, кодъясӧн медым ӧтпырйӧ позис пасъявны кыкнан фронтыслысь вежтасъяссӧ.
Войнаӧдз Сердюк уджавлӧма МТС-са механикӧн.
Но ранитчӧм бӧрын, гвардияса капитан званньӧӧн демобилизуйтчӧм мысти, эз кӧсйы босьтчыны важ уджас да инасис Калинин нима колхозӧ электромонтёрӧн, кӧть эськӧ линиясӧ абу на вӧлі дзоньталӧма.
Сійӧ ворсіс аккордеонӧн, ветлӧдліс кутшӧмкӧ делӧясӧн районса шӧринӧ, кодкӧдкӧ помся гижасис колхозса делӧяс кузя, и сійӧ кажитчис пыр занятӧйӧн, дӧнзьӧмаӧн, мукӧддырйи мучитчанаӧн, кӧть ставӧн тӧдісны, мый сійӧ — юсьӧм весь олысь, кутшӧмӧн овлӧны юсьӧм пьянникъяс.
— Тэ эськӧ, Сердюк, тэчин мед ассьыд орденъястӧ да кутчысин эськӧ киркаӧ, — медводдза тӧдмасигас сылы сӧветуйтіс Воропаев, но сійӧ сӧмын гӧгӧрвотӧма нюммуніс.
— Но, якши, гут, полковник ёрт, кирка бердӧ, делӧ бердӧ!
А кутшӧм делӧ бердӧ — позьӧ тӧдмавны?
Вывті ӧтувъя сувтӧданныд.
— Кутшӧм сэн ӧтувъя!
Босьт кирка, сувт радӧ, нинӧм барин моз овны!
— Киркаӧн, сідзкӧ, сувтны?
Гут.
А квалификация?
Ме жӧ бур механик, бриллиант.
Шыбласянныд кадръяснад.
Но аддзис Воропаев, мый Сердюк мудеритӧ, виччысьӧ мыйкӧ.
— Кыдзи олан?
— А, олӧм!
Кутшӧм тайӧ олӧм!
Трофей помала — хана.
Но и тані мудеритіс.
Торъясӧ некутшӧм трофейяс сылӧн эз вӧвны, дас кымын немеч география карта кындзи, кодъясӧс сійӧ сетлывліс «арендаӧ», да аккордеон кындзи, кодӧн сійӧ ворслывліс быдса лунъясӧн, аслас керка дінын лабич вылын пукалігӧн, эз кӧ корлыны рытпукны.
Татшӧм тӧждысьтӧм олӧмыс сылы кажитчис, и сійӧ быд ногыс зілис нюжӧдны сійӧс кыдз позьӧ дырджык, но эз тӧд, кыдз тайӧс бурджык вӧчны.
Доклад заводитчӧм водзвылын котӧрӧн воис Паусов, пельпом вылас неыджыд вина бӧчкаӧн.
Огарновъяс, юӧртіс сійӧ, оз лоны: Виктор висьӧдчӧ, и Варвара кольччис сыкӧд.
И, медбӧрти, кор Воропаев заводитіс висьтавлыны, пырисны Татьяна Михайловна Зайчик да Катя Муравьева, коді веськӧдліс осоавиахим да Гӧрд Крест кружокъясӧн да вӧлі мазі видзӧм кузя заочнӧй курсъяс вылын кывзысьӧн.
Сійӧ вӧлі ӧтка, и та вӧсна сылы сетлісны став сійӧ дон мынтытӧм содтӧд уджсӧ, кодъясӧс нуны мукӧд колхозникъяслы вӧлі некор.
Сӧмын тӧрыт сійӧс выдвинитісны стенгазетаса редакторӧн да кӧсйисны мӧдӧдны тропикдорса культураяс велӧдан курсъяс вылӧ, но сэки эськӧ сылӧн став воддза содӧт уджъясыс эндӧмӧн колисны, и сійӧс, ставлы жаль вылӧ, ковмис мездыны командировкаысь.
Виччысисны Воропаевлысь военнӧй тема вылӧ ыджыд доклад, и этшаӧн тӧдісны, мый выступитас немеч невӧляысь воӧм Аннушка Ступина, а Воропаев вӧчас сӧмын сылӧн докладлы панас да колана пасйӧдъяс.
Майшасьӧмысла Ступина эз вермы заводитнысӧ да медводдза некымын фразасӧ ковмис висьтавны Воропаевлы.
Но Ступина ӧдйӧ збоймис, а кор воис туйын мытарствояс висьтавлӧмӧдз да висьтавліс сы йылысь, кыдзи воштіс ассьыс пӧдругаяссӧ — дзикӧдз тырӧм комнатаын мужичӧйяс заводитісны куритчыны, а нывбабаяс, кыдзи ёнджыка восьса йӧз, майшасяна чушкӧдчисны ныръяснаныс.
Европаті аслас путешествуйтӧм йылысь да, медбӧрти, гортӧ бӧр воӧм йылысь Ступина висьтавліс сэтшӧм збоя да интереснӧя, мый ӧнӧдз ирония ногӧн шпыньялысь метеоролог некымынысь тувкис пызанӧ кулакнас, а Воропаевлы пӧшти нинӧм эз ковмы содтавны.
Ступина выступитӧм бӧрын вӧчисны кост.
Татьяна Зайчик негора, полана, быд минутын орны дась гӧлӧсӧн содтіс Аннушкалысь висьтсӧ, ассяньыс висьталіс, мый сылӧн верӧсыс, Харитон Иваныч, да сыкӧд квайт партизан воисны грездӧ немечьяс дырйи буретш том йӧзӧс вербуйтігӧн да агитируйтісны рабствоӧ ас вӧляӧн мунӧмлы паныд, но найӧс мучитісны да виисны школа водзвывса площадь вылын.
Воропаев вӧзйис школа водзвывса площадьсӧ нимтыны Усьӧм геройяслӧн площадьӧн — примитісны.
Вӧзйис сійӧ и уличасӧ, кӧні муніс налӧн тышыс, нимтыны Партизанскӧйӧн — примитісны жӧ.
— Миян йылысь позьӧ шуны шусьӧгӧн: «Чукӧртчис войтыр быд дзиръя дорсянь».
Тӧдмасьны эськӧ колі ӧта-мӧднымкӧд, — шуис сійӧ Широкогоров вылӧ видзӧдігӧн да аслас син бӧрся став аудиториясӧ ышӧдігтыр. — Вот миян пӧвстын тӧдса винодел Сергей Константинович Широкогоров.
И сылысь эськӧ вӧлі интереснӧ кывзыны.
Эм миян и став Союзлы тӧдса ыджыд опыта вина вӧчысь, тӧлка морт, войнавывса герой, Опанас Иванович Цимбал.
Ӧнӧдз помнита, кыдзи сійӧ меным Кубаньын висьтавлывліс виноград сортъяс йылысь.
Эм миян...
— ...полковник Воропаев! — радейтана сьӧлӧм кылӧмсӧ кутны вермытӧг сэтшӧм гораа горӧдіс Аннушка, мый унаӧн повзьӧмпырысь сы вылӧ ӧвтыштісны кинаныс.
— Тэнсьыд колӧ кывзыны, Алексей Витаминыч, тэнсьыд! — кыліс та бӧрти некымын гӧлӧс.
— Бур, и менсьым.
Сэсся, колӧ эськӧ миянлы тӧдмасьны и суседъяскӧд.
Миян ордын талун гӧсьтяс «Первомайскӧйысь» Поднебеско гозъя, «Микоянысь» Городцов ёрт, куимнанныс — нэмӧмӧйя йӧз, олӧмӧд ветлысь-мунысьяс...
Висьтавлігӧн Воропаев казяліс, кыдзи Сердюклӧн веськодь чужӧм вылас ворсӧдчис медводдза нюм, кыдзи сійӧ зумыштіс кымӧссӧ да некымынысь дорвыв кыскыштіс махорка.
Воропаев пыр жӧ думыштіс, мый, колӧкӧ, тайӧ бок пӧжысьыс да дышпозыс сідз жӧ кӧсйӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн петкӧдчыны колхозса котырлы, петкӧдлыны асьсӧ сыладор боксянь, коді абу на тӧдса чукӧртчӧм йӧзлы.
— А гашкӧ, ещӧ кодкӧ?
Кодлӧн эм висьтасян руыс?
Сердюк эз дзик пыр босьт кыв.
Йӧжгылясьӧм бӧрти да пыр на кымӧссӧ зумыштӧмӧн, муӧ видзӧдіг, сійӧ, медбӧрти, шуис веськодя:
— Паськыд тематика вылӧ кӧ...
Мый нӧ!..
Ме ӧд, сідзсӧ, Америкаын вӧлі...
Эм кӧ та дорӧ интерес — пӧжалуйста...
Ставӧн чуймисны висьтавны позьтӧма.
Сердюк Америкаын?
Кост эз помась.
Сійӧ, мый ыджыд клубъясын шуӧны костӧн, ичӧтикъясын артмӧдӧ «программалысь» сьӧмӧссӧ.
Пукалісны, тӧлкуйтісны.
Цимбал, кыдзи юрнуӧдысь, гӧститӧдіс винаӧн, кодӧс вайис Паусов; жаритісны чери, кодкӧ пуктіс дас кымын лук.
Сёйисны, быттьӧ окота тешитісны.
Кыв босьтіс Рыбальченко.
— Анна лӧсьыда висьтавліс.
Вот гижны эськӧ сылы ставсӧ, мый сійӧ ас вывтіс нуис.
Кутшӧм небӧг эськӧ артмас!
Европа пыр, сідз шуны.
Ме вот мый мӧвпышті, суседъяс, небӧг ас йылысь гижны: «Ме вит во мысти».
Ставӧн чошмуніны.
— Кыдзи сійӧ сідзи?
— Да зэв кокни.
Ме — вит во мысти.
И Рыбальченко тэрмасьӧмӧн перйис китель зепсьыс (сійӧ новліс на лӧз флотскӧй китель) кыз пасйӧдъяс вӧчан небӧгтор да шеныштіс сійӧн собранньӧ водзын.
— Тані, ёртъяс, суседъяс, ставнам ме.
Керка заводиті ме...
«И сійӧ керка стрӧитӧ, — нюмъялігтыр думыштіс Воропаев. — Вот стрӧительясыд чукӧрмисны».
— Чери кыйысьлысь керка заводиті да ставсӧ юклі, кыдзи мый.
Сад сы бердын, колхозса, — коймӧд тулысӧ нин.
Пасека — нёльӧд во вылӧ.
Пятилетка помын ачым серпасала картина да ӧшӧда гӧрд уголокын — «Десант Керчӧ»...
— Енмӧй!
И ті сэні вӧлінныд? — волнуйтчӧмысла Цимбал сувтіс.
— Вӧлі!
Землякъяс?
— Но, кыдзи нӧ абу землякъяс!
Вот, ей-богу, войнаыд кыдзи быдӧнӧс матыстіс, некод со боковӧй абу, ставыс рӧдняяс.
Сёрнитісны сы йылысь, кутшӧма война дырйи быдмисны йӧз.
Сёрнитісны аски кежлӧ планъяс йылысь.
— Суйӧрсайса йӧз йылысь эськӧ бур вӧлі гижны, — вӧзйис Аннушка. — Менам на дорӧ ыджыд интерес вӧлі, кытчӧдз эг тӧдмась.
А кор бурджыка тӧдмаси, весиг забеднӧ лои аслам интересӧй вӧсна.
Посни йӧз.
Казьтыштісны и фронтъяс вылын положенньӧ йылысь.
Мечтайтісны урожай йылысь.
И пукалісны эськӧ тадзи, асъя петукъяс чуксасьӧмӧдз тӧлкуйтігӧн, эз кӧ кучкы кӧрт крышаӧ тӧв.
Вильыш ыджыд кань моз, сійӧ грымӧдчигтыр тупыльтчис кӧрт вывті да шытӧг дзебсис садйӧ.
— Вот заразаыд!
Разӧдчыны сигнал сетӧ.
Но дыр на ещӧ прӧщайтчисны, куритчисны дворын да бӧрас ещӧ ӧтчыд прӧщайтчисны улич вылас.
Поднебескояс мунісны медбӧрын.
Налы вӧлі окота висьтавны Воропаевлы, мый найӧ дӧвӧленӧсь рытӧн да мый налы ӧні овны лоӧ кокниджык, кор гӧгӧр сы мында бур да интереснӧй йӧз, но найӧ сӧмын топӧдлісны сылысь кисӧ да вӧйпӧдісны регыдджык чеччыны крӧватьысь.
Да и аслас сылӧн вӧлі вӧрзьӧма сьӧлӧмыс, и ачыс ылалӧма.
Кажитчӧ, нинӧм эз ло, — чукӧртчисны сёрнитыштны, со и став делӧыс, но, тыдалӧ, йӧзлы буретш тайӧ, вӧлӧм, оз тырмы, налы, вӧлӧм, колӧ мыджсьыны кодлыкӧ пельпомас да кывны кодлыськӧ бурсиана видзӧдӧмсӧ асланыс чужӧм вылын, медым кӧть та вӧсна нин кывны асьтӧ кок йылад зумыдджыкӧн.
Важӧн нин Воропаев татшӧм матӧдзсӧ эз сибӧдчыв йӧз дорӧ, и важӧн нин сылы накӧд эз вӧв татшӧм долыд, кыдзи ӧні.
Сійӧ ӧні эз вӧв начальникӧн, нинӧм эз решайт, нинӧмӧн эз веськӧдлы, но мортлы мукӧддырйи колӧ бур кывзысь да бур сӧветчик.
Ӧти рытӧн Воропаев тӧдмаліс унатор сэтшӧмӧс, мый йылысь Корытов, гашкӧ, весиг эз казявлы.
Сійӧ дыр куйліс куньӧм синъясӧн да мӧвпаліс войтыр йылысь, кодъяскӧд матыстіс сійӧс судьба.
Ӧні выль ногӧн югдіс сы водзын и сылӧн воддза военнӧй уджыс.
Кутшӧм дыр сійӧ коркӧ эз вермы гӧгӧрвоны аслас медбур ротаса да полкса агитаторъяс вермӧмлысь сямсӧ!
Да, веськыда кӧ висьтавны, сідзи эз и гӧгӧрво, и сӧмын ӧні, кор нин тайӧ сылы оз ков, гӧгӧрвоис медшӧрсӧ.
Вермылісны зіль нырччысьяс.
Ворссьылісны да воштылісны кыв-вора ораторъяс да востер гажа йӧз, вермылісны тшӧкыда пыскыль кывъяяс да кыв вылӧ скуп йӧз.
Вермылісны «йӧз вӧсна тӧждысьысьяс», кодъяс нинӧм эз кужлыны вӧчны джын вынӧн.
Вермылісны — вот мый вӧлі виччысьтӧмторйӧн! — вермылісны весиг агитацияын — повтӧмъяс.
Виноградникъяс мудйигӧн найӧ вӧлі колӧны сідз жӧ, кыдзи штыковӧй атакаын.
И долыд сьӧлӧмӧн ӧні сійӧ думыштіс колхозникъяссянь шедӧдӧм прӧзвище йылысь.
«Витаминыч» кыліс кыдзи характеристика.
Саридз сайсянь муртса на мыччысяс шонді да сынӧдын вирдыштасны югдӧмлӧн медводдза зарниа вуджӧръясыс, сійӧ аслас койкасянь, аслас куйлан ӧтьведайтчанінсянь, полевӧй бинокль пыр аддзӧ нин «Первомайскӧй» рислингъяс вылысь Наташа Поднебесколысь гранат дзоридз кодь гӧрд платтьӧсӧ.
Наташаӧс пыр колльӧдлывліс Юрий.
Тыдалӧ, йӧз узигкостті, найӧ корсялісны совхоз важ град йӧрысь морковъяс, а сэсся, сійӧс варчкигтыр, сулалісны кутчысьӧмӧн, да челядь сямӧн, горша нимкодясисны шонді петӧмӧн, коді кыпӧдчыліс лӧз енэжтас сайсянь.
Сійӧ часас саридзвесьтса енэжыс вӧлі сэтшӧм рӧмъяса, кутшӧмъяс сэсся, лунтырӧн, некор нин сэні оз петкӧдчывлыны.
Енэжлӧн вӧсньыдик вежов увтасыс вуджліс тӧдчытӧм вижов, лимон рӧма слӧйӧ, код вевдорын ӧшаліс пемыдлӧз, сідзжӧ зэв ярскӧб да вӧсни слӧй медся выліӧдзыс и сы вылын, дзирдалігтыр да тіралігтыр, ломзис югӧръяс койысь, саридз весьтын вӧляпырысь гӧвкъялысь ыджыд асъя кодзув.
Быд пӧрйӧ, кор Воропаев аддзыліс асывводзса прогулка вылысь Поднебеско гозъяӧс, сійӧс шымыртлывліс венны вермытӧм ыззьӧм.
Жаль тӧдтӧм война ас вывті нуӧм бӧрын, коді босьтіс найӧ томлунлысь медбур вояссӧ, гортса позсӧ воштӧм да ассьыныс эбӧссӧ жугӧдӧм бӧрын, найӧ сулалӧны ӧта-мӧд берданыс топӧдчӧмӧн, паськыд саридз да ыджыд шонді водзын, ӧтнаныс став стихияяслы паныд, шудаӧсь, кыдзи асланыс радейтчан медводдза лунӧ.
Сэсся локлывлісны Огарновъяс.
Варвараӧс нинӧмла вӧлі корсьны бинокльӧн.
Сылӧн лэчыд гора гӧлӧсыс, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын лунвылын, пӧшти слабмытӧг юргис татчӧдз.
Тадзи горзӧны лэбачьяс, кодъяс чӧв усьлӧны сӧмын ас пытшканыс сынӧдсӧ босьтігӧн.
Сылысь горзӧмсӧ киясӧн шенасьӧмъясыскӧд ӧтластитӧмӧн Воропаев гӧгӧрволіс, мый сылӧн асъя этшысь петӧм помканас вӧлі Виктор Огарнов, тайӧ «казеннӧй дышпозыс», кыдзи Варвара пыр нимтыліс сійӧс.
Сійӧ горзіс, мый дась вины сійӧс йӧз водзын яндзимла, кодъяс эскисны татшӧм вир юысьлы, кутшӧм сылӧн верӧсыс.
Да и асьныс найӧ, мед му пыр мунасны, аддзисны жӧ кодӧс бӧрйыны — тайӧ «оньыш калекасӧ» а ӧні, небось, сӧмын и тӧдӧны, мый тешитчӧны сы вылын.
Варвара ӧдва терпитіс, мый сылӧн верӧсыс бӧръя кадӧдз вӧлі тӧдчытӧмӧн, а ӧні некыдзи эз вермы миритчыны, мый верӧсыслы быть колӧ уджавны быдӧнысь унджык.
Буракӧ, бӧръя кывъясыс тайӧ видчӧмас вӧлі веськӧдӧма Воропаевлы паныд, — тадз сылы мукӧддырйи кажитчыліс, кор лёкалысь Варвара вылӧ бинокль пыр видзӧдігӧн сійӧ казявлывліс «Калинин» колхозлань юрнас довкнитӧм, а корсюрӧ и кабырнас сэтчаньӧ жӧ скӧра ӧвтыштӧм.
Варваралӧн горзӧмыс вайліс аскӧдыс уджалан лунлысь заводитчӧм.
Мыйӧн сӧмын сійӧ лӧньліс, сэсся нинӧм нин эз торклы чӧв-лӧньсӧ лун шӧрӧдз, кор сійӧ медводдзаӧн жӧ быть мыйкӧ босьтчывліс сьывны.
Сійӧ вӧлі ярскӧб да тӧлка нывбаба, зэв веськыд оласнога, но оз позь вӧлі эскыны сылысь ни ӧти кыв.
Сійӧ жӧ нимтӧм час гӧгӧрас, пемыда-югыда костас, улын, берег дорын, Воропаев позициясянь тыдавтӧминын, заводитліс бруткӧдчыны мотор, и гартчысь тшынӧн пуркйигтыр саридзӧ петавліс подполковник Рыбальченколӧн «Паллада».
Берегсянь сы ылнаӧ петӧм мысти, кор сійӧ вӧлі тыдалӧ нин Цимбаллӧн хатасянь, Рыбальченко сетлывліс гудок.
Сылы воча Воропаев лэптывліс скворешняа зіб йылӧ гӧрд флажок.
Луныс лыддьыссьыліс официальнӧ заводитчӧмаӧн.
Ӧні Воропаев лои кыдз быттьӧ сёрнитысь изйӧн, кодлы позис поручитны уна делӧ, тӧдӧмӧн, мый сійӧ найӧс пӧртас олӧмӧ, сы вӧсна мый нинӧм оз вӧч да пыр места вылас.
Кодкӧ горзіс сылы уличасянь, забор вомӧн:
— Алексей Витаминыч, лоӧй сэтшӧм меліӧн, мӧдӧдчас Шустов, висьталӧй, районӧ сійӧс корӧны!
— Ладнӧ, висьтала.
Сэсся сійӧ кывліс сьӧкыд, чотан воськов, кодӧс нимтӧны «руб-пятьӧн».
— Шустов?
— Ме.
— Районӧ корӧны.
— Аттьӧ.
А Цимбал абу гортын?
Мыйӧн воас, медым мувердас йылысь старайтчыштас.
Наряд босьтім.
Пыравлывліс Аннушка Ступина.
— Марья Богданова ордӧ санаторийӧ калечитӧм зонкаясӧс вайисны, войнаса инвалидъясӧс.
Ой, батюшки!
Китӧмӧсь, коктӧмӧсь...
Ми шуим дежуритны ветлывлыны.
Да, муртса эг вунӧд — посылкатор тіянлы, — да эз на Воропаев удитлы тубрассӧ разьны да сэтысь салӧ кусӧк судзӧдны, сійӧ бӧр мунліс.
А ӧтчыд локтіс сиктсӧветса секретар да шӧйӧвошӧмӧн юӧртіс, мый пызан вывсьыс сылысь гусялісны календар.
— Мый нӧ ме вӧча?
— Абу, ме сы ради, мый, гашкӧ, ті тӧдмаланныд, коді...
Но медся долыдыс вӧлі (та йылысь сійӧ тӧдмаліс гусьӧн Ступинасянь), мый мӧд рытӧ чукӧртчыліганыс, кӧні сійӧ эз вӧв, шуӧмаӧсь гожӧм кежлӧ колхоз тшӧт весьтӧ помавны стрӧитны сылы керка, коді сулаліс ӧшиньястӧм да ӧдзӧсъястӧм Цимбал хатакӧд орччӧн.
И ӧтчыд кывліс нин сійӧ, кыдзи улич вылын горӧдісны: «Да энӧ йирӧдӧй ті кӧзаястӧ Воропаевлӧн участок вылас, морыс мед лыяс тіянӧс!»
Кымын нин керка сылӧн ӧні!
Сӧмын эськӧ овны.
Да, веськыда кӧ, сійӧ и сідз нин олӧ аслас вынъяс тырвыйӧ судзсьымӧн.
Регыд кулӧм йылысь мӧвпавны сылӧн ӧні эз вӧв кадыс.
Сы дорӧ волывлісны норасьӧмъясӧн, висьтавлісны вермӧмъяс йылысь, корисны сӧветъяс; сійӧ гижаліс фронт вылӧ письмӧяс, отсавліс гижны обласьтса газетаӧ корреспонденцияяс либӧ мӧвпавліс Корытовлы доклад гижӧдторъяс йылысь.
Воропаев кутіс мӧвпавны, мый Корытов — сійӧ ӧтка уджалысь.
Юрнуӧдӧмлӧн кылӧмыс сылы вӧлі дзик ылыссаӧн.
Сійӧ кӧ вӧлі эськӧ оркестрса дирижёрӧн, то сы пыдди, медым веськӧдлыны музыкантъясӧн, кӧнкӧ, эськӧ заводитіс котравны ӧти инструмент дінсянь мӧд дінӧ, то ӧти вылын, то мӧд вылын, ворсігтыр.
Но сійӧ радейтіс ассьыс районсӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый сылы таысь унатор позис прӧститны.
Сыкӧд вӧлі сьӧкыд, но сійӧс пыдди пуктісны.
Но кыліс, мый петкӧдчас кӧ орччӧн мӧд, крепыдджык фигура, — и став зільысьыс ӧтдортчас Корытовысь да сибӧдчас мӧд дорӧ, выльыс дінӧ.
Витӧд глава
Выль волы паныд Огарнова вайис ӧчереднӧй УДП да почта.
Цимбал хата дорӧ вотӧдз на сійӧ друг кутыштіс вӧвсӧ, сэтшӧма сійӧс чуймӧдіс казялӧмторйыс.
Старик ыззьӧмӧн керавліс черӧн полковниклысь протезсӧ, а полковник, бамбук бедь отсӧгӧн кок пӧв йылас чеччалігтыр, кевмысис сылы кӧть кольны металлическӧй арматурасӧ.
— Коктӧг вӧчис менӧ!
Дугды, шуа! — горзіс сійӧ сералігтыр да сэк жӧ ӧддзӧм Цимбалысь виччысьӧмӧн бокӧджык вешйӧмӧн, а Цимбал чернас сӧтышталігтыр шуаліс:
— Со тэныд, понлы!
Медым тэныд кияс вылад уявны!
Со тэныд!
— Чолӧм мирнӧй войтырсянь! — ылысянь на горӧдіс Огарнова да шутёвтіс рӧзбойник моз. — Косясьӧй тыр вермӧмӧдз!.. — да синъяснас корис Воропаевӧс ас дінас Цимбал ӧпаснӧй территория вылӧ пырны явӧ кӧсйытӧг.
— Мый нӧ сійӧ тадзисӧ? — семечки киллигтыр кыдзсюрӧ юаліс сійӧ.
— Да но сійӧс, пӧрысь чӧртӧс, — упкигтырйи кутыштліс сылысь кисӧ Воропаев. — Меным удж вылӧ важӧн нин кад, а сійӧ оз лэдз.
Мый выльсӧ вайинныд, Огарнова?
Вылӧ пуксьӧмӧн вомдорсӧ вежыньтлӧмӧн Огарнова, прӧдукта тыра тубрассӧ сылы сеттӧдз, театральнӧя ышловзьӧм мысти шуис:
— Но, аддзылі ме тіянлысь эсійӧ райкомса Ленатӧ.
Нинӧм...
Мый ті збыльысь?
Олінныд эськӧ сыкӧд, ей-богу...
Нинӧм гӧгӧрвотӧг на Воропаев мыджсис телега вожйӧ.
А Огарнова мыйкӧ ропкӧдчис, телега вылысь вешталіс тубрасъяссӧ.
— Ме мыйӧн шуи мамыслы, сійӧ пыр жӧ варовмис: «Нэм чӧж, — шуӧ, — сӧмын сы йылысь и мечтайті, медым менам полковниклы шуд вӧчны, но сӧмын, шуӧ, ӧдвакӧ.
Ыкша ӧбичаа»...
Тайӧ тіян йылысь тадзсӧ.
«Вот, енмӧй, ыстас жӧ судьбаыд татшӧм йӧйтӧ воча».
Сійӧ чепӧсйис вӧв дорысь да пуксис мудӧд вылӧ.
— Да мыйла нӧ ті, чӧртыс мед тіянӧс нуас, мыйла нӧ ті менам делаясӧ сюйсянныд?
Коді тіянӧс корліс менӧ сватайтнысӧ?
Ті жӧ менсьым ӧні став олӧмӧс найӧ керкаын тшыкӧдінныд!
Огарнова шыбитіс муӧ картупель мешӧк, пуксис орччӧн, вом дорас ӧшйӧм семечки пыр сералігтыр.
— А мунӧй сэсь! — И тувкис сылы бокас. — Тшыкӧді сылы!
А мый тіянлы, кыланныд, тшыкӧднысӧ!..
Гашкӧ шуанныд ещӧ, ті сійӧс, быттьӧкӧ, онӧ радейтӧй, сійӧ тіянӧс оз жӧ радейт...
Кывзӧй, мый ме шуа...
Ленка абу омӧль баба, веськыд кыв, абу омӧль.
Шуанныд, сылӧн нывка?
Но и мый нӧ — а тіян детинка, буретш артманныд...
Ай, эн висьталӧй меным!
Тӧда ме тіянлысь олӧмтӧ!
Тӧлысьысь дырджык пывсьытӧг ветланныд!
Белльӧыд ставыс розьӧсь, быттьӧ чери кыян тыв.
Чӧв олӧй нин, бурджык!
Сійӧ кутіс Воропаевӧс сойӧдыс да ас бердас топӧдӧмӧн видзӧдліс сылы синмас.
— Миян йӧзсянь ставсяньыс чолӧмъяс...
Районса сӧвещанньӧ вылын миянӧс, Алексей Витаминыч, ошкисны...
Тіян йылысь сідзжӧ ыджыд сёрни вӧлі.
Рольяс ӧдйӧ вежсисны.
Выльтор, кодӧс Воропаев эз виччысь кывны Огарновасянь, ёна радуйтіс ещӧ и сійӧн, мый вежис сёрнилысь темасӧ.
Сійӧ копыртчис Огарнова синъяс дорӧдз.
— Но, но, но...
Да висьталӧй жӧ, — меліа нюмъёвтіс сійӧ.
Медводдза здукас Огарнова аслас мода серти кӧсйис шмонитыштны сы вылын, шуны, мый ӧні сылы сӧмын нявӧстны, — сэтшӧма нин сійӧ мунӧ кань вылӧ, коді кутӧма шырӧс, — но друг лыддис тайӧ примерсӧ аслыс лӧсьыдтӧмӧн, небыда нёдзовтчис да вештіс синъяссӧ бокӧ, мый вӧсна чужӧмыс кутіс кывны сылысь ловшысӧ, — да торксялӧмӧн заводитіс висьтавлыны, мый йылысь Воропаев корис.
Но сійӧ пыр жӧ вунӧдіс, мый йылысь именнӧ Воропаев корис, да тэрыба быргис, мый районын Воропаевӧс медводз мыжалісны, а сэсся ошкисны да ӧні пуктӧны мукӧдлы примерӧн, сэсся чӧв уси.
Но сэні жӧ сэсся бара заводитіс варовитны Лена йылысь, Воропаев керка йылысь да колхозса делӧяс йылысь.
Сы больгӧмысь Воропаевлы удайтчис гӧгӧрвоны, мый Корытов, кодӧс Варвара аддзылӧма войдӧрлун, сёрнитӧма сыкӧд час кымын да быд кык-куим фраза бӧрын шуалӧма: «Тайӧс тэ быть юӧрт аслад полковниклы».
Тані Огарнова бара здук кежлӧ дугдыліс да, кызӧктӧм бӧрын, шуис сералана гӧлӧсӧн:
— А ме Корытовлы: «Кыдзи сійӧ менам?
Мый ме сылы — колхозса полевӧй пӧдруга, али мый?
Сійӧ, — шуа, — менӧ оз радейт».
А Корытов ёрт паськӧдіс кияснас, шуӧ: «Тайӧ, — шуӧ, — абу менам кипод улын, но ме сідзи чайта, мый тайӧторсӧ миянлы ковмас пасйыны тэ вылӧ кыдзи вӧчтӧмтор...»
Ей-богу!
Сэтшӧм шмонитысь, ті кӧ эськӧ тӧдінныд!
Ме сэсся сылы шуа: «Корытов ёрт, вай ми гӧтралам полковникӧс тіян Ленка вылӧ...»
А сійӧ: «Мый тэ, мый тэ, — шуӧ, — менсьым медбӧръя кадръясӧс», — а ме нин аддза, гӧгӧрвоа, кутшӧм сэні кадръяс да мыйла, — мигнитіс Варвара. — Ме сылы шуа: «А мыйла нӧ не?
Нимӧдана морт, ыджыд морт, дӧвеч...
Сідз ӧд?» — юала сылысь.
«Сідз, — шуӧ, — Огарнова, сӧмын корасьнытӧ виччысьлы на, медым Воропаев велалас, сэки нин». — Ох и наян тіян тайӧ Корытовныд, ме сійӧс сквӧзь тӧдмалі...
Воропаев пыркнитіс сійӧс сувтӧм часіӧс моз.
Сералыштӧм бӧрти Огарнова заводитіс водзӧ висьтавлыны колхоз йылысь, и кутшӧм кӧть скупа да тӧлктӧг эз висьтавлы, век жӧ позис гӧгӧрвоны, мый сэні делӧяс мунӧны оз омӧля, сы вӧсна мый войтыр эскӧ, мый аслас выныс да аслас кужанлуныс сылӧн тырмас.
— А тані налӧн омӧль? — юаліс сійӧ друг мӧдторйӧ вуджӧмӧн, Воропаевлы весиг ковмис сылысь юавны выльысь.
— Мый?
Ак да...
Омӧль, зэв омӧль.
— А мый нӧ ті налы петан туйсӧ онӧ индӧй?
Тіян вылӧ став надеяыс.
— Йӧзсӧ ме тані ог на аддзы, ог тӧд, код вылӧ мыджсьыны, — жугыльмӧмӧн веськыда висьталіс сійӧ да пыр жӧ жалитіс, мыйла шуис тадзи.
И Огарнова дзик жӧ пыр воспользуйтчис сылӧн висьтасьӧмӧн, но мӧдарӧ — быттьӧ сійӧ дӧверяйтіс сылы мыйкӧ зэв грешнӧйӧс да сылы быть ковмас юкны сыкӧд тайӧ грехсьыс кывкутӧмсӧ.
— А миянӧс, Алексей Витаминыч, ті ӧмӧй тӧдлінныд? — быттьӧ сылы мыйкӧ личнӧйтор йылысь гаралӧмӧн юаліс Огарнова. — Менӧ ті весиг дзик эн тӧдлӧй, кытчӧдз ме тіянлы ачым эг петкӧдчы.
Ей-богу, ме тіянӧс сэки муртса эг ви, тӧданныд кӧ, а бӧрас сідзи велалі, быттьӧ рӧдвуж дінӧ.
Менам Виктор весиг вежӧгтыны, тӧданныд кӧ, заводитіс.
«Ті, — шуӧ, — аслад полковникыдкӧд менсьым став делӧяс дзуганныд».
Думыштлӧй сӧмын, мый шуис яндысьтӧм синмыд! — шуис сійӧ долыдпырысь, верӧсыс грекуйтӧмӧн гӧрдитчигтыр.
Воропаев шӧйӧвошӧмӧн бергӧдліс киясас вайӧм письмӧяссӧ.
— Меным мунны али мый? — юрсисӧ лӧсьӧдӧм бӧрын оньыша юаліс Огарнова, кутшӧмкӧ прӧйдитысь колхозниклань мышкӧн бергӧдчӧмӧн, быттьӧ кӧсйис кольны тӧдтӧмӧн.
— Мунны, — коса шуис Воропаев. — Чолӧм сэні ставныслы! — и кутіс чеччавны керкалань, югыдінсьыс став вылас да медводз тайӧ мустӧм Огарнова вылас скӧралігтыр.
«Ті кӧ лӧсьӧдчанныд кувны аслад саридзбердса пельӧсын, тшӧктӧй, медым тіян горт вылӧ шыблалісны менсьым письмӧясӧс.
Ме гижа тіянлы пӧшти быд лун и кута водзӧ гижны сэтчӧдз, кытчӧдз Ті онӧ вочавидзӧй.
Ме ог юась Тіянлысь сы йылысь, кыдзи ті оланныд, — Ті кодь морт оз вермы овны бура, да лыддя бурджыкӧн юӧртавны Тіянлы ас йылысь, медым Ті тӧдінныд, кӧні ме.
И сідз, Румыния, кыдзи Тіянлы тӧдса, ми важӧн нин прӧйдитім да неуна вунӧдім нин.
Збыль кӧ, мый абуӧсь омӧль войтыръяс, а эмӧсь омӧль йӧз, то румынъяслӧн омӧль йӧзыд вель уна, да ме эськӧ шуи — весиг вывті уна.
Румынъяс практичнӧйӧсь да кокни мывкыдаӧсь.
Сэтшӧмӧн найӧс воспитайтісны лоӧмторъясыс.
Ме некымынысь кыйлі бухарестса официантъясӧс сы вылын, мый найӧ содтӧд пасйӧны менам тшӧтъяс дорӧ кутшӧмкӧ военнӧй вот, да ӧтчыд та кузя кафеын висьталі речь да вель ёся шуи, мый тайӧ ме найӧс верми, а эз найӧ менӧ, и мый, сідзкӧ, репарацияяс мынтыны меным абу быть.
Эффект вӧлі чуймӧдана, кӧть, меным кажитчӧ, менсьым прансуз кывйӧс эз ставныс гӧгӧрвоны.
Шензьӧдӧ великӧй румынъяслы памятникъяслӧн уна лыдыс, сы вӧсна мый збыльысь абу ньӧти кар либӧ кутшӧмкӧ ин, кӧні эськӧ эз вӧвны кутшӧмкӧ ыджыд вежӧра гигантъяслы монументъяс.
Миян красноармеечьяс мыйлакӧ нимтісны тайӧ памятникъяссӧ «олан керкаяс вылын ыджыдалысьясӧн».
Трансильвания омӧльджыка мичаа вӧччӧм, ачыс Румыния серти, но ёнджыка пӧт.
Но ӧні ми, мӧд ногӧн кӧ ме да миян корпус, Венгрияынӧсь нин.
Мый висьтавны Тіянлы сы йылысь?
Тайӧ — страна, кӧть жаль, дзик абу сэтшӧм, код йылысь ме тӧдлі мыйсюрӧ Иллешлӧн романъяс серти.
Венгрия медводз кутшӧмкӧ шӧр нэмъясса.
Замокъяс, кунтушъяс, кӧр сюръяс, родовӧй небӧгъяс, читкыль гӧна вӧрса порсьяс, кодъяс вӧліны моднӧйӧн XV нэмын, гӧрд перечысь соус да шензьӧдана сьыланкывъяс, кывлытӧм нем повтӧм йӧзкостса шыладъяс, зэв бур Будапештса опера, но став татшӧмтор йывсьыс бӧрынджык и бӧрынджык.
Кор ті лыддинныд, мый миян 3-ӧд Украинаса орӧдіс оборона Будапештысь рытыв-лунвылын, эз ӧмӧй дрӧгмун Тіян сьӧлӧмныд долыд сьӧлӧм кылӧмысь, мый ставсьыс водзын вӧлі миян тіянкӧд корпусным?
И вот радлӧй, — миян вӧлі ставсьыс медводзын!
Бичке бердын Георгий Петровичлӧн дивизия сюрис кытшалӧмӧ, но тышкасис сӧтана моз.
Сылы лэдзисны вуджӧдны ассьыс команда пунктсӧ гӧгӧртӧм кытш сайӧ, сійӧ ӧткажитчис.
Ме вӧлі дась окавны сійӧс.
Меным жаль, мый ме ӧтнам, да некодлы абу интереснӧ казявны, кыдзи ме кутшӧмкӧ кадсянь ёна збойми.
Тайӧ абу бурӧ пуксьӧм вӧсна, а ӧтка вӧсна.
Ме воюйта повтӧмджыка, но сыкӧд ӧттшӧтш и видзчысьӧмӧнджык.
Ті онӧ дӧгадайтчӧй — мыйла?
Кӧсъя овны Вермӧм лунӧдз!
Кор менӧ лэдзасны армияысь, меным ещӧ ковмас на нуны ыджыдсьыс-ыджыд тыш Тіянкӧд, кӧсъя вермыны тайӧ тышас и ӧні чукӧрта вынъяс.
Ме нинӧм ог гиж Тіянлы аслам удж йылысь, сы вӧсна мый ӧні ог нин тӧд, кутшӧма сійӧ Тіянӧс интересуйтӧ, кӧть вывті ёна окота мыйсюрӧӧн ошйысьыштны.
Тіян став ёртъясыд ловъяӧсь.
Верманныд меным не гижны, не мучитчыны сійӧн, мый ті дойдаланныд менӧ, не кывны асьтӧ ме водзын мыжаӧн.
Тіянлы быть сӧмын колӧ дум выланыд кутны, мечтайтны ме йылысь да виччысьны менӧ, коньӧр морт Ті.
А. Г.»
«Мый нин тані мудритны, шуӧма кӧ нин шуӧма, — вом дорсӧ курччӧмӧн шуис сійӧ аслыс. — Кытчӧ ме сійӧс босьта?
Да чӧв нин, ӧти сӧрӧм!
Овны сыкӧд Журина ордын либӧ шӧйтны колхозъясӧд, сёйтӧг ни ютӧг?...
Да ог, ог!»
Сійӧ эз мӧд лыддьыны фронтсянь письмӧяс, а паськӧдіс Софья Ивановна Журиналысь треугольниксӧ.
Паськӧдіс и — вӧйтчис сэтчӧ, кыдзи мойдкывса вӧтӧ.
Софья Ивановна гижис сылы (сійӧ медводз эз эскы сылӧн ни ӧти кывлы), мый босьтіс сы вылӧ ссуда, дзоньталіс керка вевтсӧ, ньӧбис стеклӧ, кодйис «град йӧр улӧ либӧ мый тэныд колӧ» став дворсӧ, заптіс кӧрт дзиръя, быдса сарай тыр чукӧртіс ракушечник-из, садитіс куимсё куст клубника, аддзис волкодав кычиӧс да ӧні полігтыр юаліс, кутшӧм планъяс сылӧн лоӧны водзӧ вылӧ и оз-ӧ нин ӧткажитчы сыкӧд ӧтлаын кӧзяйничайтӧмысь.
Видзчысяна кывъясӧн сійӧ юӧртіс Воропаевлы, мый водзвыв висьталіс нин детсадса веськӧдлысьлы кутшӧмкӧ (кыдзи сійӧ гижис — «кывкутана») детинкалӧн Москвасянь регыд воӧм йылысь, а сідзжӧ сы йылысь, мый сылӧн Танечка внучкаыс тшӧтш оз вермы виччысьнысӧ Москваса ёртыслысь на керкаӧ воӧмсӧ.
Асланыс керка гӧгӧрын поводдяыс, Софья Ивановна видзӧдлас серти, ёна бурджык, став улича вылын дорысь.
Сійӧ эскӧдіс, мый гӧраса тӧв кытшовтӧ налысь усадьбанысӧ, а саридзса ру разалӧ сы дорӧ вотӧдз.
Сійӧ клянитчис, мый налӧн участок вылын ёна шондіаджык орччаяс дорысь, да, сідзкӧ, фрукты да градвыв пуктасъяс лоӧны чӧскыдджыкӧсь.
«А менам Леночка дзикӧдз вунӧдіс менӧ аслас райкомса удж вӧсна — эскана гижис Софья Ивановна, — и керка йылысь меным шуӧ: ме абу кӧзяйка, ті тані полковниккӧд юралысьясыс, а ме патерщик.
Но, сылысь ме тшӧтш босьта натураӧн, шойччан лунъясӧ тшӧкта кодйысьны».
Артмӧ сідз, мый сылӧн керкаяс быдмӧны, кыдзи юр пиньяс.
Дерт, демобилизуйтчӧмӧн сійӧ вӧчис ӧшибка.
Кадрса политработник, коді тӧдӧ кык кыв да кодлӧн эм войналӧн опыт, ӧні ёнджыка колӧ мукӧддырйи серти, ӧд армия сулалас Европаын уна вояс и колӧ велӧдны Европакӧд вӧдитчыны сійӧ боечсӧ, коді локтас Берлинӧ Иртыш либӧ Амударья берегъяс дорсянь.
Киыс сылӧн бара нюжавліс армиясянь воӧм письмӧяслань, но сійӧ эз лысьт восьтны найӧс.
Мый вермис лоны гижӧма сэні, ставыс вӧлі водзвыв тӧдса.
Сійӧ тупкис синсӧ, аддзис важ ёртъясыслысь радейтана чужӧмъяссӧ, и шога ёкмуні сьӧлӧмыс, да ставыс, мый тані сійӧс кытшалӧ, пыр жӧ пемдіс да мустӧммис.
Сэтчӧ эськӧ, сэтчӧ, омӧльыс мед сійӧс нуӧ, сэтчӧ!
«Муна, быть муна, ог сэсся вермы тані», — но сэк жӧ казяліс, кутшӧм сійӧ, да кучкис кинас пызанӧ.
— Менӧ ли мый тэныд? — перегородка сайсянь рам гӧлӧсӧн юаліс Опанас Иванович. — Трактирын моз зымгӧмӧн коран, а он кылӧн.
— Прӧстит, Опанас Иванович, шогӧйла.
— Тэ эськӧ неуна пелькӧдчыштін, йӧз ӧд воасны.
— Кутшӧм йӧз?...
А-а, талун ӧд выль во паныдавны!
Со паметьыд!
И кыдзкӧ доймӧмӧн ёкмуні тайӧ кывъяссьыс сьӧлӧмыс, быттьӧ локтысь гажыс сиис эз нимкодь виччысьӧмъяс, а ещӧ курыдджык жугыльмунӧмъяс да шогъяс.
А ӧд Выль во бӧрын нин нималіс Вермӧм.
Шутка-ӧ!
— Да ӧд кокӧс тэ жугӧдлін, кыдзи нӧ муннысӧ?
— Жугӧдлі сы вӧсна, мый тэныд выльӧс закажитісны.
Выль вося козин.
На!
Донъяв миянлысь радейтӧмнымӧс.
И Опанас Иванович Цимбал петкӧдіс перегородка сайысь лӧсьыдик протез, кодӧс вӧчӧма кутшӧмкӧ зэв бур мастер морт, кодла колхоз нарошнӧ мӧдӧдліс обласьт шӧринӧдз.
Выль вося вой кежлӧ Воропаевӧс Опанас Ивановичкӧд корисны ёлка вылӧ Мария Богдановналӧн челядь санаторийӧ, коді вӧлі колхозсянь куим кымын километр сайын.
Санаторийнас веськӧдлысьыс вӧлі Опанас Ивановичлӧн тӧдсаыс, сійӧ сы ордын виноградараліс да и, кыдзи ачыс шулывліс, «консультируйтіс быд юалӧм кузя».
Куим лун сайын на найӧ пӧлучитісны корана гижӧдъяс, кодъясӧс вӧлі серпасалӧма челядь киясӧн газета бумага кусӧкъяс вылӧ.
Не мунны вӧлі оз позь, да и мыйла пукавны кыкӧн, позьӧ кӧ лоны йӧзкӧд да накӧд тшӧтш колльӧдны став йӧзлӧн надеяяслысь да виччысьӧмъяслысь час.
Найӧ мӧдӧдчисны югыднас на, медым мунны тэрмасьтӧг.
Сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ висьмис, унатор вежсис ывлаын.
Сэки ставыс зарниаліс, гартчис уна сюрс гажа серъясӧн, дзирдаліс шондітӧг.
А ӧні ставыс вӧлі перкаль-рудӧн, ӧтсямаӧн, ясыдӧн, быттьӧ тыдаліс стереоскопическӧй труба пыр.
Ывлавыв ворсіс мича серпасъясӧн, вӧрын вӧлі югыд да сы пыр тыдалісны выль пасьтаяс, а нӧшта водзынджык вӧліны саридз да кыртаяс, а гӧраяс да саридз сайын — енэж.
Ставыс вӧлі быттьӧ пырыс тыдалана, вир-яйтӧм.
Рыт воис зэв ӧдйӧ.
Пыр жӧ пуксис вой.
...Аслыснога вӧлі тайӧ лунвывса выль вося шоныд войыс, важӧн нин косьмӧм, но увъяс вылысь гылавны удиттӧм мушмулалӧн дзоридзьясысь кыліс миндальлӧн чӧскыд кӧр.
Саридз эз кут тыдавны, сійӧс позис казявны ылысянь сынӧдлӧн аслыссяма вӧля серти да став визьӧбъяслӧн вушйӧм серти, кодъяс дорӧ сэтшӧма велалӧма да кодъясӧс сэтшӧм спокойнӧя кылӧ мортлӧн синмыс.
Сэтчӧ, руалысь саридз кушинас, коді ӧні сэтшӧм жӧ судзӧдны позьтӧм, кыдзи и енэж, вӧйины да вошины став шыяс, став кымӧръяс, став кодзувъяс.
Войдӧрлун колхоз весьтті гымалӧмӧн зэрис, югъялісны да сатшкысьлісны муӧ скӧр чардбияс, мураліс гым, а зэрыс вӧлі сэтшӧм чорыд зыка, кутшӧмӧн овлӧны сӧмын гожся жардырся зэръяс.
А гӧра йывъяс сэк жӧ вӧліны тырӧмаӧсь джуджыд лымйӧн, и шензьӧдана и шуштӧма тыдаліс чардбилӧн югнитлӧмыс свинеч кодь руд лым весьтын, код вылын быттьӧ веж шпилькияс чурвидзисны джуджыд гӧраын быдмысь ӧтка гӧрба пожӧмъяс.
— А век жӧ роч мортыд лымтӧгыд — нинӧм, — серӧктӧмӧн шуис Воропаев. — Некор ме ассьыным кӧдзыдъястӧ эг радейтлыв, а ӧні вӧтӧн лымтӧ аддза, пуяс потласьӧны, тӧлысьыс ыджыд, быттьӧ мӧд мирӧ иллюминатор.
Зэв лӧсьыд...
— А ме некӧн нинӧм вӧсна ог гажтӧмчы, — шуис Цимбал. — Сет меным гӧраяс — ме гӧраясӧ велала.
Сет саридз — и сыын ог вош.
Роч мортыд, ме сідз гӧгӧрвоа, Алексей Витаминыч, сійӧ — йӧз пӧвстын артист.
— А ӧд тайӧс тэ зэв бура шуин: роч морт — йӧз пӧвстын артист.
Сійӧ ставсӧ вермӧ петкӧдлыны да ас пырыс лэдзны, сійӧ сяммӧ гӧгӧрвоны мукӧдъяслысь культура да мукӧдъяслысь сямсӧ, сэк жӧ кольӧ вернӧйӧн аслыс.
Тэ зэв лӧсьыда шуин!
Вот сы вӧсна ми и сэтшӧм личлэдзлытӧмӧсь ас дораным, мый ми артист войтыр, художник войтыр.
Гӧгӧрвоысь Мария Богдановна ыстіс налы паныд Ступинаӧс аслас нывкаяскӧд.
Нывкаяс найӧс кытшалісны гӧгӧр да, ӧта-мӧдныслы кок вылас талялігтыр, ойзігтыр да извиняйтчигтыр сьылӧмсорӧн нуӧдісны керка дорӧ.
Бал-маскарад самӧй вӧлі ӧддзӧма, кор найӧ, асланыс сёрмӧм вӧсна яндысьӧмӧн, уна сё синмӧн любопытнӧя видзӧдӧм улын, пырисны ыджыд залӧ, кӧні шӧрас вӧлі пожӧм, кодӧс гажӧдӧма ас вӧчӧм чачаясӧн, а уліас кыза вольсалӧма вата.
Уна ног пасьтасьӧм челядьлӧн кузь колонна вӧлі пырӧ нин залӧ.
Кодкӧ шуис: «Ӧти-кык-куим!», баянист заводитіс ворсны, и челядь, сьыланногсӧ медводз дзугыштӧмӧн, кыпыда заводитісны сьывны.
Колоннасӧ нуӧдіс ён, том ныв, кодлӧн тшӧкыд, пушкыра юрсиас вӧлі зарни бумагаысь вӧчӧм тӧлысь.
— Кыкысь немечьяс ордысь концлагерысь пышйыліс, — висьталіс ставсӧ тӧдысь Цимбал.
Ныв бӧрся йӧктышталіс ар дас куима детинка, кодлӧн эз вӧв веськыд киыс, пасьтасьӧма гӧравывса олысьӧн, ватаысь вӧчӧм сьӧд уска, важ ур ку муфтаысь вӧчӧм папахаа да гӧна прӧстыняысь вурӧм буркаа.
Сэсся муніс ар квайта ичӧтик «доктор», гӧрд креста еджыд колпачока да еджыд халата, кодлӧн зептысь тешкодя тыдаліс стетоскоп.
«Докторлӧн» ныр вылас чурвидзис роговӧй оправаа стеклӧтӧм ӧчки, коді сылы и збыльысь сетіс кутшӧмкӧ тӧдчӧдана уна тӧдысьлысь вид.
«Доктор» бӧрся мунісны: нывка-бобув, проволокаысь бордъяса, кытчӧ зэвтӧма гӧрд стрептоцидӧн краситӧм марля, шушуна да лаптиа «рязанса баба»; коленкор сапӧгъяса «танкист»; гӧрд лампасъяса дженьыдик гача «донса казак», верзьӧмӧн пу вӧв вылын (вӧлыс мыйлакӧ вӧлі усъяса), рачьяса «пусьысь»; сэсся шоколад тубыртан эзысь бумагаысь вӧчӧм латыяса «Александр Невский».
И ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм сьӧлӧм вӧрзьӧдана, сэтшӧм муса да сэтшӧм гӧль, мый вӧлі окота бӧрдны кутшӧмкӧ долыд кылӧм вӧсна.
Чӧрт сыкӧд, озырлуныскӧд!
А стенъяс пӧлӧн сулалісны верстьӧ гӧстьяс да вывті ёна югъялысь синъяснысӧ читкыралігтыр да гӧрдӧдӧм чужӧмнысӧ чышкалігтыр чӧла видзӧдісны челядь восьлалӧм вылӧ.
Мария Богдановна Мережкова, санаторийса директор, кажитчис нывбабаӧн, коді крепыд быд боксянь.
Крепыд кокъясыс зумыда кутісны сылысь гимнастлӧн кодь сӧвмӧм кияса, синмӧ шыбитчана зумыд фигурасӧ.
Сылӧн походкаыс вӧлі чорыд да стӧч, быттьӧ сійӧ эз мун, а маршируйтіс музыка шы улӧ, кодӧс кыліс сӧмын ӧтнас.
— Ми дыр виччысим тіянӧс, — кӧритӧмӧн шуис сійӧ, Воропаевӧс сойбордйӧдыс кутігтыр, медым кытчӧкӧ нуӧдны, — но сы вӧсна, мый ті сёрминныд, меным ковмас тӧдмӧдны тіянӧс сӧмын ӧткымынъяскӧд.
Гӧсьт жырысь петӧм мысти найӧ пемыд стеклӧа галереяӧд мунісны ылысджык комнатаясӧ, кытысь кылісны радиолӧн шыяс.
— Тайӧ менам философъяс, — шуис Мережкова, шыяслы паныд ӧдзӧссӧ восьтігӧн.
Некод водзвыв эз висьтав Воропаевлы сы йылысь, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны да мый сійӧ аддзас, и та вӧсна сылӧн чужӧмыс невӧляысь дрӧгмуні, кор сійӧ веськаліс комнатаӧ, кӧні, пызан дорӧ матыстӧм вит крӧвать вылын, куйлісны калечитӧм вит челядьлӧн фигураясыс.
Радиосянь кыліс Москваса концерт.
Челядь сьӧлӧмсянь кывзісны музыкасӧ да дузӧба бергӧдчисны пырысьяслань.
Мережкова жестъясӧн тшӧктіс дугӧдны радио, но сійӧс, тыдалӧ, эз пыр гӧгӧрвоны да, тайӧ чӧв сёрни мунігкостіыс, Воропаев видзчысьӧмӧн видзӧдаліс гӧгӧрыс.
Сысянь кык воськов сайын, чуньястӧм ки вылас мыджсьӧмӧн, куйліс ар дас куима-дас нёля нывка; синъясыс вӧліны югыдлӧзӧсь, быттьӧ серпасалӧма, вӧсньыдик мӧвпалысь чужӧмсӧ кытшалӧма сьӧдов-гӧрд юрси.
Медводдзаысь сы вылӧ видзӧдлігӧн сійӧ мыйӧнкӧ тӧдчытӧма кажитчис врубелевса Тамара кодьӧн, но тайӧ литература боксянь орччаӧдӧмыс эз вӧв стӧчӧн, сыын, тайӧ нывкаас, нинӧм романтическӧйыс эз вӧв.
Сійӧ вӧлі дзик прӧстӧйӧн.
Сыкӧд орччӧн, репродукторлань матынджык, сулаліс пӧшти джынвыйӧ тыртӧм крӧвать, код вылын куйліс увлань чужӧмӧн зэв дженьыдик детинка, быттьӧ сӧмын детинкалӧн торйыс.
Воропаев удитіс казявны кудриа юрсӧ, вӧсньыдик сьылісӧ, не арлыд серти векньыдик пельпомъяс, детинка пиньысь карандаш, кодӧн сійӧ мыйкӧ серпасаліс альбомӧ.
Друг гӧгӧрвоӧм бӧрын, мыйла кагалӧн татшӧм фигураыс, Воропаев гӧрдӧдіс да яндысьӧмӧн вештіс синсӧ бокӧ.
Но тайӧ лӧнь шылада комнатаас синъяслы шойччыны вӧлі нинӧм вылын.
Ӧні сійӧ аддзис детинкаӧс, кодлӧн эз вӧв кыкнан кокыс, коді збоя пукаліс, кыдзи еджыд гоб, дзик пызан дорас.
Сійӧ буракӧ тані вӧлі ыджыд либӧ комендант пыдди, да буретш сыкӧд Мария Богдановна и сёрнитіс знакъясӧн, радио ланьтӧдны коригтыр.
Сы дорын вӧлі омӧля аддзысь либӧ дзикӧдз синтӧм детинка.
Сійӧ куйліс синъяссӧ лӧз ӧчкиӧн вевттьӧмӧн да, кажитчӧ, эз казяв гӧстьӧс.
— Ме вайӧді тіян дінӧ Воропаев ёртӧс, — радпырысь шуис Мария Богдановна. — Ті важӧн нин окотитанныд тӧдмасьны да сёрнитыштны сыкӧд.
Пуксьӧй, Алексей Вениаминыч.
Аслас протезӧн грымӧдчиг, сійӧ уваля заводитіс лӧсьӧдчыны улӧс вылӧ.
Став челядьыс бергӧдчисны сылань да гырысьяс моз видзӧдлісны сійӧс юрсяньыс да кокулӧдзыс сэтшӧм кӧдзыдпырысь, мый тайӧ кӧдзыдсӧ сійӧ кыліс весиг аслас мыш вылас.
— Ми тіянӧс, Воропаев ёрт, тӧдам нин, — медводдзаӧн заводитіс лӧз синъяса нывка, — миянлы тіян йылысь уна висьтавлісны,а ті кывлінныд миян йылысь?
— Эг, колӧ веськыда шуны, ме тіян йылысь нинӧм эг кывлы, и тайӧ, каитча, менам мыж...
— Тайӧ буретш зэв бур, — торкис сійӧс нывка, чердлана шеныштӧмӧн вештыштіс вывлань юрсисӧ да восьтыштіс мича кымӧссӧ.
Нывка майшасис, сы вӧсна мый, кыдзи гӧгӧрвоис Воропаев, сёрнитіс ставныс нимсянь.
— Тайӧ зэв бур, мый ті миян йылысь нинӧм энӧ тӧдлӧй, мӧд ногӧн эськӧ ті пыринныд миян дорӧ мӧд чужӧмӧн, водзвыв жугыльмӧмӧн.
Ми, тӧданныд, гежӧда аддзылам гажа йӧзтӧ, ме кӧсйи шуны, мый миянкӧд весиг гажаяслы гажтӧм.
Воропаев пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані оз позь шуны ни ӧти пӧръясян кыв.
— Но, менӧ тіян компания оз дзугыльт, — шуис Воропаев. — Ме ачым пӧшти сэтшӧм жӧ, а лыддьыны кӧ менсьым пытшкӧс висьӧмъясӧс, то и некутшӧм «пӧштитӧг».
Тӧдмӧдӧй менӧ накӧд, Мария Богдановна.
— Ми асьным, асьным! — нывка заводитліс топӧдны чуньястӧм авъя кияссӧ. — Ме — Зина Кузьминская Смоленскысь.
Папа партизан.
Но, локтісны, тшӧктісны, медым ме инді, кӧні сійӧ.
Ме ӧткажитчи.
Сэн жӧ, миян комнатаын, киясӧс менсьым пуктісны пызан дорӧ.
Но медся йӧйскӧйыс, ті гӧгӧрвоанныд, мый бӧрас тыдовтчис, вӧлӧмкӧ корсьӧмаӧсь весиг абу менсьым батьӧс, а мӧд партизанӧс...
Сійӧ лолыштіс, тыдалӧ, арталіс, мый ас йывсьыс висьталіс тырмымӧн нин, да мӧдіс висьтавны орччӧн пукалысь дженьыд тушаа детинка йылысь.
— Тайӧ миян «Колобок», Шура Найдёнов, сійӧ звание сертиыс миян пӧвстын медся ыджыд, сы вӧсна мый сылы ставсьыс сьӧкыдджык.
Сійӧ доймис бомбёжка дырйи.
«Колобок» дӧзмӧмӧн сатшкис карандашсӧ бумагаӧ да лӧня шуис:
— Вай водзӧ.
— Сійӧ китӧм, коктӧм, лыддьысьӧ и гижӧ карандашсӧ вомас кутӧмӧн, и ачыс листалӧ лист бокъяссӧ аслыспӧлӧс резинкаӧн да весиг ачыс неуна вермӧ вешъявны...
Вот мыйла сійӧ и медся ыджыд, мый миян серти ставсьыс унджык кужӧ.
А радио дорас — тайӧ Петя Бунчиков.
Немечьяс гӧняйтӧдлісны сійӧс батьыскӧд да мамыскӧд миннӧй поле вывті.
Сійӧ коктӧм.
А эсійӧ, ӧчкиаыс сійӧ Лёничка Ковров.
Сійӧ ещӧ оз на аддзы, но шуӧны, сійӧс регыд бурдӧдасны.
Бомбёжка вӧсна жӧ.
Сійӧ медся ичӧт, сы вӧсна мый ставсьыс этша кужӧ, а сы вӧсна мыйкӧ дыра кежлӧ шудтӧм, абу сэтшӧм, кыдзи ми, мукӧдыс.
— Но, сідзнад, ме медся ичӧт тіян пӧвстын, Ковровысь на ичӧтджык, — вочавидзис сылы Воропаев, — сы вӧсна мый менам абу кокӧй, мыйлӧн, дерт, абу ыджыд тӧдчанлуныс, абу куим ордлы, мый дзик нин нинӧмтор, да эм дзик абу быть колана розь тыясам да некымын розь корпусын — дзик тшаква.
— А мый абу тшаква? — Воропаев вылӧ видзӧдтӧг, нем повтӧг юаліс «Колобок».
— Ме эг серав, кор шуи, мый тшаква, тэ весь ме вылӧ тшӧтясян.
Тэныд ёна сьӧкыдджык ме дорысь, но и меным — менам положенньӧын — абу кокньыдджык тэ дорысь!
Зина кекеначис аслас чуньтӧм гӧгрӧс кипыдӧсъяснас.
— Радейта татшӧм юржугланторъястӧ.
«Колобок» чери моз бергӧдчис бокӧн, медым бурджыка кывны да аддзыны.
— Тайӧ мыйла сідзи? — кымӧссӧ кӧрӧмӧн юаліс сійӧ.
— А сы вӧсна, донаӧй, мый менам эм пи, и сійӧ висьӧ, а ме абу на сэтшӧм ён, медым кыскыны кык пыдди.
Сійӧ здук кежлӧ ланьтліс, и сійӧ вӧсньыдик логика сунисыс, коді нуӧдіс сійӧс, друг ори.
— Да ті верманныд ветлӧдлыны, вӧчны, мый тіянлы кажитчӧ, а ме весиг вомӧ нянь босьтны ог вермы, — бурасьтӧг нуӧдіс водзӧ Найдёнов. — Со мыйта ті воюйтӧмныд! — юрнас довкнитіс сійӧ Воропаевлӧн ордена ленточкаяс вылӧ. — А ме...
— Ме, челядь, и тіян вӧсна воюйті.
— Рытыввывсаын эн вӧлӧй? — майшасяна юаліс коктӧм Бунчиков. — Ме Рытыввывсаысь.
— Вӧвлі и Рытыввывсаын.
Землякъяс тэкӧд.
— Эз кӧ менӧ чашнит, ме эськӧ аслам фронткӧд дзик Берлинӧдзыс вои.
Генерал Славин — тӧданныд сійӧс? — сійӧ меным рӧднӧй бать кодь лои, лэдзны эз кӧсйы, да ме ачым гӧгӧрвоа — кытчӧ меным!
— Тырмас, тырмас! — ӧлӧдіс Бунчиковӧс ярскӧб Зина. — Бурджык, медым Воропаев ёрт мыйкӧ война йылысь висьталас.
— Нинӧм ме тіянлы талун висьтавлыны ог кут, вайӧ гажӧдчыны.
Мыйла ті ёлка вылӧ онӧ мунӧй?
— Яндысьӧны, — шуис Мария Богдановна. — Ме нин мыйда кори, мыйда кори.
— Да ті, челядь, мый, ас вежӧраныд-ӧ?
Збыльысь ӧмӧй кутінныд яндысьны асланыд ранаяс вӧсна?
Этша ӧмӧй вӧлі физическӧй тырмытӧмторъяса бур йӧзыс да уджалысьясыс?
Ӧти ыджыд математик вӧлі чужӧмсяньыс синтӧм.
Ӧти американка вӧлі и синтӧм и кывтӧм-пельтӧм.
Да босьтӧй Николай Островскийӧс!
Мыйӧн сылӧн положенньӧыс торъяліс Найдёновысь?
Сідзкӧ, артмӧ, и меным колӧ йӧзысь дзебсясьны, да?
Тадзи ті меным сӧветуйтанныд?
Ог, ме дзебсясьны ог кут.
Менсьым кокӧс вундісны эз гусясьӧмысь, эз бандитизмысь, ме вошті сійӧс бойын, тайӧ чесьтлӧн менам медся ыджыд орден, челядь.
Яндзим сыын абу, мый менам ӧти кок, а Бунчиковлӧн ни ӧти, а Найдёновлӧн ещӧ и киясыс абуӧсь.
Ми тіянкӧд, челядь, боечьяс, а абу жуликъяс.
А но!..
Опанас Иванович!
Цимбал воськовтіс комнатаӧ да тӧдлытӧгыс нюжӧдчис военнӧй ног — сэтшӧм мӧрччана кыліс Воропаевлӧн чукӧстӧмыс.
— Кор кодӧскӧ!
Петкӧдӧй крӧватьяссӧ!...
Котӧрӧн пырисны Светлана да Аннушка.
— Колоннасӧ нуӧда ме.
Ме бӧрся — Найдёнов, Найдёнов бӧрся — Зина, сы бӧрын Бунчиков.
Ковровкӧд секретар пыдди мунас Светлана Чирикова.
— Ме ог кӧсйы, медым ме вылын сералісны! — повзьӧмӧн горӧдіс Найдёнов, но вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ вӧлі сылӧн яндысьӧмлӧн медбӧръя ыпнитлӧмыс.
— Юӧртӧй, Мария Богдановна, мый петӧны войналӧн челядь, медым паныдаласны найӧс сувтсӧн.
Хоровод заводитісны выльысь.
Сійӧ кагульнича, кодлӧн юрсиас вӧлі зарни картонысь тӧлысь, вежис шествиесӧ.
Куйлысьяслысь крӧватьяссӧ пыртісны ӧтувъя колоннаӧ.
И некымын минута мысти, яндысьӧмнысӧ венӧм бӧрын, челядь заводитісны вунӧдны свет вылысь ставсӧ, ворсӧм кындзи.
Воропаев вешйис гырысьяс чукӧрӧ.
Калечитчӧм челядьлӧн видыс бокысянь вӧлі ещӧ на сьӧлӧм вӧзьӧданаджык, а кор юрлӧсъясӧн гӧгӧрыс поньталӧм «Колобок» волнуйтчӧмысла тіралӧмӧн лыддис «Мцыри» да зэв кыпыда горӧдіс стрӧкаяс: «кык татшӧм олӧм ӧти вылӧ, но сӧмын тыр майшасьӧмӧн, ме вежи эськӧ, верми кӧ!» — эз нин вӧв ӧти морт, кодӧс эськӧ эз шымырт овны окоталуныс, коді петіс тайӧ кудриа юра ыръян дженьыдик ловторсянь.
«Учёнӧйӧн кӧсйӧ лоны, — шӧпкӧдчисны гӧстьяс. — Мережкова англи кывйӧ сійӧс велӧдӧ.
Ме, — шуӧ, — немечьяслы докажита на, мый сэтшӧмыс весиг киястӧм, кокъястӧм рочыс».
Матыстчис Цимбал.
— Вот йӧз быдмасны! — киргӧмӧн шӧпнитіс сійӧ — Герой-йӧз!
Ме кыдзи тайӧ Найдёнов вылас видзӧдла, ачымӧс лючки яндысьтӧмӧн аддза.
Ак тэ, енмӧй!... — И кинас ӧвтыштӧм мысти вешйис.
Кор аддзис, мый сы вылӧ некод оз видзӧд, Воропаев гусьӧникӧн петіс пемыд пос вылӧ да лэччис садйӧ.
Тувсов кокньыдик войыс быттьӧ абу и вӧлӧма.
Тӧв шуркъяліс садйын, шарӧдчис кустъясын, нӧбаліс трӧпаяс вылысь гырысь лыа, ворсіс увъясӧн, шувгис да шутьляліс пожӧм пучӧръясын.
Кӧнкӧ ылын ызгис чорыд шторм дырйи саридз кодь вӧр.
И ывлавывлӧн тайӧ шызьӧмыс, сылӧн майшасяна ызгӧмыс вӧліны ӧтсямаӧсь сійӧ сьӧлӧм кылӧмъяскӧд, кодъяс ӧні шымыртісны Воропаевӧс.
Сынӧдын вӧлі пемыд, но сійӧ друг решитіс мунны гортас.
Матыстчис сійӧ аслыссяма часыс, кодлы сэтшӧма эскӧ мортлӧн полысь сьӧлӧмыс, коді пыр тырӧма аскиа вылӧ надеяӧн — матыстчис Выль волӧн гӧгӧрвотӧм час.
Мый жӧ, медбӧрти, ваяс сійӧ, мыйӧн нимкодьӧдас, кутшӧм шудӧн козьналас?
Кад нин, кад!
Вӧлі юр бергӧдчымӧн пемыд.
Енэж, сынӧд, вӧр, кытшъясӧн саридзлань лэччысь туй, виноградникъяс водзын гӧрд скалаяс, колхозлӧн стрӧйбаясыс да, медбӧрти, некор бердлытӧм саридз — ӧні вушйисны, сорсисны ӧтилаӧ — синтӧммӧдан, весьӧпӧртана тӧлӧн ызгысь, мустӧм-дзибыр, пыдӧстӧм пемыдӧ.
Сійӧ муніс кималасӧн моз, кияссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн.
Некымынысь лолывліс окота бергӧдчыны бӧр, и сӧмын ыкшалуныс кутіс сійӧс тайӧ воськовсьыс.
Медбӧрын, став яндысьӧмсӧ вунӧдӧмӧн, сійӧ водіс кынӧм вылас да мӧдіс кыссьыны гырддзаяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Сылы весиг лои гажа.
Казяласны, а сійӧ абу, и некод оз эскы, мый сійӧ гортӧдзыс воис ӧтнас.
Сӧмын Найдёнов, кӧнкӧ, эскас да кутас пыдди пуктыны.
Тайӧ ыръян детинкаыс сулаліс сы син водзын.
Кияс вылын ньӧжйӧникӧн кыссьӧмыс, век жӧ, регыд мудзтӧдіс Воропаевӧс шогӧдӧмӧдз, и кор сійӧ, медбӧрын, петіс кыркӧтшдорса тӧдса ордым вылӧ, — сійӧ вӧлі ставнас пӧсялӧма да ӧдва лолаліс.
Сійӧ кыссис кыркӧтш дорӧдз да кынмис радысла.
Ӧтитор, мый сійӧ кыліс ылдӧсӧс моз, вӧлі пемыд и сыын дзуртысь пуяслӧн, гылалысь посни изъяслӧн да берегӧ нӧйтчысь саридзлӧн ызгысь йӧлӧга, — зыклӧн йӧлӧга, кодысь лолі страшнӧ...
Ывлаын ӧні вӧліны сӧмын шыяс, сійӧ пӧшти кыліс найӧс.
Сійӧ куйліс пыдӧстӧм сынӧд йир дор йылын, кыдзи жугалӧм бордъяса лэбач.
Шуӧны, телӧ — нинӧм, лов — ставыс.
Тайӧ, дерт, вывті нин содтӧма.
Но, мӧдарсянь, эз жӧ ӧд кокыс и эз дзоньвидза морӧс да здоров тыяс вӧчны сійӧс сэтшӧмӧн, воддза кодь Воропаевӧн, кодлы ӧні сійӧ вежаліс, сы вӧсна мый эз нин вермы лоны сэтшӧмӧн?
Горева йылысь мӧвпсӧ ӧмӧй сійӧ эновтіс сы вӧсна, мый ветлӧдліс протез вылын да сьӧласис вирӧн да, сідзкӧ, сылы вылӧ эз вӧв бур?
А Найдёнов?
Китӧм-коктӧм детинка, коді мечтайтӧ аслас аскиа лун йылысь, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ, Воропаев, асьсӧ вунӧдӧмӧн, вермис мӧвпавны ӧні сӧмын тайӧ кага йывсьыс.
Тӧв кучкаліс сылы мышкас да, шинельсӧ парусӧс моз пӧльтӧмӧн, тойлаліс кыркӧтшлань.
Сулалӧ сӧмын сылы личӧдны изйӧ чорыда кутчысьӧм кияссӧ, и сылӧн тушаыс эськӧ лэбзис сынӧдӧ, кыдзи берегын дыр куйлӧм кер, кодӧс дзуртӧмӧн лэптӧ да нуӧ ярмӧм визлас.
Но оз!
Оз позь!
Да оз и сулав!
Но, Выль воӧн, Сергунька!
Выль воӧн, рӧднӧй Шура!
Лоӧй ставныд шудаӧсь!
Горева бӧрся сылы дум вылас усины и мукӧд матыса йӧз, сійӧ и налы нюммуніс аслас ылі местасянь.
Ставныслы шуд да мойвиӧм!
Ставныслы, кодъяслӧн ловныс кӧть ӧтчыд инмӧдчыліс сійӧ ловкӧд!
Саридзлӧн пыдӧстӧм йирӧ видзӧдігтыр сійӧ куйліс да гораа сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
— Донаясӧй менам, казьтыланныд-ӧ ті коркӧ Алексей Воропаевӧс, либӧ, сводкаясысь да реляцияясысь вошӧм бӧрын, военнӧй журналъяс лист бокъясын петкӧдчывны дугдӧм мысти, сійӧ век кежлӧ нин вошис тіян тэрыб паметьысь кыдзи сэтшӧмтор, кодлы оз нин сэсся мойвилы сувтны тіян туй вылӧ?
Эз, эз чайт сійӧ, мый вунӧдісны сійӧс, кыдзи некодӧс эз вунӧд и сійӧ, кӧть мукӧддырйиыс эз вермы эськӧ шуны нимнас, оз помнит чужӧм сертиыс.
Оз вунлы сійӧ, мый лои аслад торӧн.
Кутшӧмкӧ ӧти войӧ ми ставӧн вермам аддзыны ӧткодь вӧт да садьмӧм бӧрын мӧвпыштны, кутшӧм ыджыд, кутшӧм крепыд да торйӧдны позьтӧм миян семьяным — поколениеным миян!
Квайтӧд глава
«Муса ёрт!
Кутшӧма колӧ, мед Ті вӧлінныд тані!
Кыдзи миянлы ставнымлы, кодъяс тӧдӧны Тіянӧс, вывті колӧ эськӧ ӧні тіян стрӧг логиканыд да Тіян кужанлун ӧтвывтавны медся посни лоӧмторъяс.
Миян, Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, юр вемным гуга.
Ми зырсям-пырам Европаӧ метеор ӧдӧн.
Тӧрыт ме бинтуйті румынияса адмирал Муржесколысь йылӧмсӧ, Муржеско вӧчліс Румынияса флот историяын медводдза дзик ӧти, позьӧ кӧ сідз шуны, саридзса подвиг, 1878 воын сійӧ миян морякъяскӧд Шестаковкӧд да Дубасовкӧд ӧтлаын участвуйтіс Дунай вылын турецкӧй монитор «Хаджи-Рахман» вӧйтӧмын.
Талун ме сёрниті венгрияса магнаткӧд, кодлӧн рӧдыс заводитчӧ XIV нэмсянь.
Сійӧ корис менӧ Дунай вывса аслас замокӧ, кӧсйысис петкӧдлыны Павел Первыйлысь портретсӧ, кытчӧ сар киӧн гижӧма пасйӧдтор, кодӧс адресуйтӧма тайӧ генераллӧн пӧрысь пӧльлы, да вӧлі чорыда эскӧ, мый та вӧсна бурджык лоӧ сы дорӧ миян командованньӧ.
Ме аддзывлі важ социал-демократъясӧс, кодъяс тӧдлісны Ленинӧс, аддзылі анархистъясӧс, роч белогвардеечьясӧс, грузияса меньшевикъясӧс да арменияса дашнакъясӧс, но (ме дивуйтча ачым) эг на аддзывлы сӧмын фашистъясӧс.
Позьӧ чайтны, мый найӧ некор абу и вӧлӧмаӧсь.
Некымын лун ме олі сиктса вурсьысь керкаын.
Комодса ӧти ящикын, кодӧн ме верма пӧльзуйтчыны, куйліс сьӧд свастикаа эштӧдтӧм флажокъяслӧн быдса чукӧр.
Найӧс весиг абу лыддьӧмаӧсь коланаӧн дзебны.
— Мый тайӧ татшӧмыс? — юалі ме кӧзяйкалысь.
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да вочавидзис: «Ак, коді найӧс тӧдас!
Тшӧктылісны вӧчны меным тайӧ ковтӧмторсӧ куим-нёльсё штукаӧн, сӧмын мӧвпыштлӧй, а ме ачым некор эг интересуйтчывлы, мый тайӧ татшӧмыс».
Став Европаыс меным кажитчӧ тайӧ вурсьысьыс кодьӧн.
Фашизм йылысь некод — нинӧм.
Ме аддзывлі словакияса квислинг Тисолысь ӧти уджалысьӧс, сійӧ кыпыд кывйӧн висьтавлӧ словакияса партизанъяс йылысь да миян роч йӧз йылысь, кодъяс орччӧн тышкасисны словакъяскӧд ӧтвылысь.
«Да ӧд ті жӧ фашист», — шуа ме сылы.
Сійӧ зэв ёна ӧбидитчис.
«Ме — фашист?
Словакъяс — Гитлер киын чачаяс», — и мӧдіс, мӧдіс сідз, мый ме муртса сы водзын эг заводит извиняйтчыны.
Сьӧлӧмӧ мӧрччанторъяс — кыдзи бушков дырйи гыяс!
Комын витӧд ки пыр пӧлучиті Тіянлысь выль вося кос чолӧмалӧм.
Сійӧ, збыльыс кӧ шуны, ӧбидитіс менӧ, но ме кори юӧртны Тіянлы, мый радӧйла садьтӧг уси.
Енмӧй, гижӧй меным кӧть нин сы йылысь, кыдзи Ті сэні кӧдзанныд либӧ ещӧ мыйкӧ делӧвӧйӧс.
Ме зэв тэрмася да та вӧсна ӧні гижа дженьыда.
А. Г.»
Февраль заводитчигӧн Корытов, видлалан юалӧмъяс юӧрттӧг, чукӧртіс районса уджалысьяслысь виччысьтӧм чукӧртчылӧм.
Воропаев, коді важӧн нин воис колхозъясысь да ӧні уджаліс партиялӧн история кузя лекцияяс гӧтӧвитӧм вылын, решитіс тайӧ чукӧртчылӧм вылас не ветлыны, а кольччыны гортас да сёрнитны аслас «джынвыйӧ кӧзяйкакӧд» — Софья Ивановнакӧд, Лена мамкӧд.
Корытовлысь уна сёрнитны радейтӧмсӧ арталӧмӧн, сійӧ тӧдіс, мый тайӧ чукӧртчылӧмсӧ, кыдзи и уна мукӧдӧс, лоӧ сиӧма районын положенньӧ йылысь аслас веськӧдлысьлӧн мӧвпъяслы.
Кодкӧ быть признайтас, мый чукӧртчылӧм восьтіс ёна паськыдджык тӧдӧмлунъяс да могмӧдіс чукӧртчылысьясӧс ыджыдджык опытӧн.
Та йылысь гижӧм резолюциясӧ медводдза почтаӧн жӧ лоӧ мӧдӧдӧма обкомӧ.
Воропаев эз радейтлыв тайӧ чукӧртчылӧмъяссӧ.
Но талун сійӧ лыддис коланаӧн кольччыны гортӧ нӧшта и сы вӧсна, мый Огарнова суитчылӧм бӧрын сылӧн йитӧдъясыс Лена мамкӧд лоины дӧсаднӧ ёсь, зыксяна сямаӧсь.
Сылы быдлаын кажитчис, быттьӧ старука кӧсйӧ вӧчны сійӧс зятьӧн, а старука, кодӧс кутіс майшӧдлыны компаньонлӧн лёкмӧм этшыс да коді поліс янсӧдчӧмысь, ку пытшсьыс петіс, медым ладмӧдны отношениеяссӧ да тайӧн нӧшта на ёнджыка тшыкӧдіс найӧс.
Восьса сёрниысь эновтчыны водзӧ эз позь, и Воропаевлы збыльысь лои долыд, мый совещание вӧсна Лена локтас сёрӧн, да старукакӧд найӧ удитасны сьӧлӧмсянь сёрнитны.
Би эз ӧзтыны, а пуксисны ломтысьысь кирпич пач дорӧ, кодӧс ачыс тэчис Софья Ивановна.
Пӧдансӧ гурйыв восьтісны, билӧн югӧръяс кутісны ворсны пемыд стенъяс пӧлӧн.
Танечка кавшасис Воропаевлы пидзӧс вылас да гӧгрӧсіник, мичаник — лӧсьыда кытшкыльтчис сэтчӧ тупыльӧн, мышсӧ биланьӧ лӧсьӧдӧмӧн.
— А но, Софья Ивановна, висьталӧй, кутшӧм сэні тіян ме вылӧ норасьӧмъяс, — ышловзис сійӧ.
Чирӧм гӧлӧсӧн кызӧктышталӧм бӧрын Софья Ивановна заводитіс лыддьӧдлыны.
Сылӧн доводъясыс вайӧдісны сэтчӧ, мый стрӧитчыны колӧ, кыдзи сійӧ висьтавліс, тӧлкӧн, «керкаӧ пыртны, а не петкӧдны керкаысь», «керкаӧн вердчыны, а не керкаысь вӧзйысьны», и та серти вӧзйис самӧй керка дзоньталӧмсӧ эновтлыны тулысӧдз, кыдзи вӧчӧны став вежӧра йӧз, ӧд, кор заводитасны дзоньтавны ыджыд санаторийяс, уджныс костын найӧ отсыштасны бурдӧдчыны и Воропаевлы.
Тӧвнас жӧ старука предлагайтіс стрӧитны порсь да курӧг видзанінъяс, чукӧртны пӧим да куйӧд.
— А босьтны кӧ, Алексей Вениаминыч, самӧй комнатаяссӧ, то наын ӧмӧй делӧыс?
Миянлы, Алексей Вениаминыч, кӧсъянныд кӧ ті лоны вежӧра мортӧн, тӧргуйтыштны эськӧ колӧ.
Мый ті дзорганныд ме вылӧ?
— Яндысинныд эськӧ мед, Софья Ивановна.
— Яндзимыд, донаӧй, абу коз пу, синтӧ оз бытшкы, ме нэм чӧж сӧмын и вӧчи, мый яндыси, а мый сыысь?
Пасьтӧм да кӧмтӧм, нылӧй вердӧ.
И найӧ, кыдзи тайӧ вӧвлі налӧн быд лун, воисны венӧ.
Воропаев зільліс эскӧдны Софья Ивановнаӧс, мый керкасӧ кӧртымӧ босьтӧмӧн сійӧ некор эз кӧсйывлы ноксьыны овмӧсӧн да овны керка помысь чӧжӧсъясӧн, а кӧсйис сӧмын ӧтиӧс — медым вӧлі аслас оланін.
Старука жӧ эз кывзы да пыр торкаліс Воропаевӧс, зільліс венны сійӧс, мый полковник кыскис выгода вайтӧм сёрнитчӧмӧ, мый, участоксӧ шӧриӧн босьтӧм бӧрын, сійӧ кӧсйис овны аслас овмӧсӧн, чорыда тӧдіс, мый керка сылӧн вердысь.
Сэсся сійӧ висьтавліс, мый помнитӧ, кыдзи кӧсйысьліс босьтны ас вылас Воропаевлысь пиыскӧд став олӧмсӧ, и сылы збыльысь окота, медым полковник вӧлі пӧт да дӧзьӧритӧма, но сылӧн абу и оз нимавны капиталъяс рынок вылысь ньӧбны сылы кольк да вый, сэсся ӧд сы кияс вылын сійӧ абу ӧтнас, и коді ещӧ тӧдӧ, мый водзын сійӧс виччысьӧ.
Сійӧ нинӧм эз гарышт сы йылысь, мый Воропаевлы важӧн нин колӧ эськӧ лӧсьӧдны семья, мый вылӧ сійӧ надейтчис Огарновакӧд паныдасьлӧм бӧрын, да пыр виччысис, кор жӧ тайӧ, медбӧрти, лоас, сы вӧсна мый сэки нин лоӧны дзик мӧд сяма сёрнияс.
Сійӧ эз помӧдз шулыв тайӧс ставсӧ, но сы чужӧм серти, сы укӧрбаяс тон серти Воропаев гӧгӧрволіс, мый буретш сійӧ кӧсйӧ, да ачыс вочавидзліс сылы сэтшӧм жӧ восьсӧн, кӧть и сідзжӧ эз веськыда.
— Ог, ог, вузасьысьӧн лоны тіянлысь став зільӧмъястӧ ме кута орӧдавны зэв чорыда, — унмовсьӧм Танечкаӧс пидзӧс вывсьыс моздорас босьтӧмӧн да ньӧжйӧникӧн сувтігмоз шуис, медбӧрти, Воропаев. — Зэв чорыда, тӧдӧй тайӧс!
Старука сувтіс жӧ.
— Сідзкӧ, менӧ весасьны?
Аттьӧ, Алексей Вениаминыч, аттьӧ.
Ме тэ бӧрся, кыдзи ас морт бӧрся, видзӧді, а меным со кутшӧм аттьӧалӧм.
— Да мыйла нӧ весасьны, кытысь ті тайӧс босьтінныд?
Ті жӧ тайӧс ӧні меным нарошнӧ шуанныд, мед скӧрмӧдны, — горӧдіс сійӧ збыльысь скӧрмӧмӧн.
И налӧн веныс вуджис видчӧмӧ, коді вермис вайӧдны збыльысь янсӧдчӧмӧдз.
Сідзи, дерт, эськӧ и лои сійӧ жӧ рытас, налӧн пинясьны заводитігӧн кӧ комнатаӧ котӧрӧн эз пыр гӧрдӧдӧм чужӧма Лена, кодлӧн вӧлі тырӧма лов шыыс.
Сылӧн векджык овлан лӧнь авъялун вылӧ видзӧдтӧг, старука да Воропаев гӧгӧрвоисны, мый Лена вайис тӧдчана выльторъяс, да чӧв усьӧмӧн виччысяна видзӧдчисны сы вылӧ.
Синсӧ комнататі ӧдйӧ нуӧдӧм мысти да Воропаев моздорысь нывкасӧ аддзӧм мысти Леночка зумыштчыліс да сэк жӧ нюммуніс, мый зэв муніс сылы, да сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Сылысь чужӧмсӧ югдӧдіс пачлӧн ыпъялысь би да чужӧмыс то югдыліс, то вошліс пемыдас да быттьӧ кальӧба вешкырасис.
— Алексей Вениаминыч, ӧдйӧджык пасьтасьӧй, мунам райкомӧ, — тшӧктана шуис сійӧ, нинӧм гӧгӧрвоӧдтӧг.
И быттьӧ сысянь некутшӧм ӧтказ эз вермы лоны, тэрмасьӧмӧн заводитіс босьтны тувйысь сылысь шинельсӧ, ачыс шуаліс: — Сэтшӧм вильыд, ужас!..
Быть босьтӧй бедь да пӧнар тшӧтш.
Софья Ивановна, быттьӧ некутшӧм зыксьӧм эз и вӧв, пыр жӧ заводитіс окайтны да лыддьӧдлыны.
— Да кытчӧ тэ сійӧс кыскан! — горӧдіс сійӧ Лена вылӧ. — Али тэ сійӧс вины кӧсъян?
Висьысь морт, а сійӧ татшӧм поводдяӧ гуляйтӧдны кӧсйӧ.
Но Воропаевӧс сійӧ эз кут, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый оз позь сылы кольччыны, татшӧм поводдяӧ кӧ нылыс котӧрӧн локтіс сыла енмыс тӧдӧ кысянь.
Воропаев видзӧдліс Лена вылӧ.
Сылӧн пырновлан сьӧд чулкиыс да тапочкиыс мичмӧдісны сылысь косіник ныв кокъяссӧ.
— Софья Ивановна, сапӧгъяс!
Пелька пидзӧс йылас лэдзчӧмӧн старука кыскис крӧвать улысь сылысь вӧччан хром сапӧгъяссӧ, кодъясӧс вурлӧмаӧсь сэки на, кор Воропаев вӧлӧма кык кока на да кодъясӧс важӧн нин лӧсьӧдӧма вежалунъя базарын вузалӧм вылӧ.
Ӧти здук кежлӧ Софья Ивановналӧн чужӧм вылас тӧдчис шӧйӧвошлӧм.
Кӧзяйка венласис мамкӧд.
И, гашкӧ, сійӧ кутіс эськӧ корны, медым Воропаев видзтыштіс сапӧгъяссӧ, эз кӧ Лена шу, мый сапӧгъяс сылы оз ковны.
Старука лёкмывліс, кор сыкӧд эз ӧтикывъясьлыны.
— Кӧмав, кор тшӧктӧны!... — горӧдіс сійӧ, сапӧгъясӧн пыркӧдіг. — Век сылӧн йӧзлы паныд!
Лена нӧшта на ёнджыка зумыштіс синкымъяссӧ да, нюмъявны дугдӧм мысти, муртса кывмӧн шуис:
— Ладнӧ, кӧмала.
Вайӧй меным сӧстӧм чулки.
Кӧть и вӧлі тӧвся кад, кокчӧръясыс сылӧн гожъялӧмаӧсь, и гӧрд кынмӧм кокъясыс вӧліны кутшӧмкӧ жалитанаӧсь, челядьлӧн кодьӧсь.
— Вата, вата сюяв!... — шуаліс мам, коді вӧлі рад, мый Лена заводитіс кӧмавны сапӧгъяссӧ. — Видзӧд, изъяс вылас рантъяссӧ эн орлав!..
Вот ӧні шоныдджык лоас.
Но, нуӧд нин ӧдйӧджык, нуӧд, корӧны кӧ.
Вӧлі пемыд, тӧла, йирмӧга кӧдзыд рыт.
Гӧраяссянь нӧбаліс посни лэчыд лым.
Тротуаръяс, кодъяс вылын кынмӧмаӧсь ичӧтик ва гӧпъяс, вӧліны сэтшӧм вильыдӧсь, мый гежӧдика ветлысьяс виччысьӧмӧн прӧйдитлісны улич шӧрті.
— Калечитны менӧ ті, Леночка, кӧсъянныд, — довкнитіс юрнас Воропаев. — Но, воа ӧмӧй ме?
Лена босьтіс сійӧс сойӧдыс, ыръяна шуис:
— Колӧ, Алексей Вениаминыч, быть колӧ сэні лоны тіянлы.
— А мыйся сёрнитанторъяс?
Леночка сувтіс да, мый некор на эз овлы, эскана кутіс Воропаевӧс аслас ичӧтик крепыд кияснас гырддзаӧдыс.
— Мыйкӧ лоӧ миян, Алексей Вениаминыч, вывті-вывті тӧдчанатор.
И висьталіс сы йылысь, мый сӧмын на кывлӧма райкомын — виччысьӧны пӧ америкаса да англияса корабльяслысь воӧм, райкомын зэв уна выль воӧм йӧз, а Корытов унаысь нин юасис Воропаев йылысь, скӧралігтыр, мыйла сійӧ ӧнӧдз абу.
— Да ті Корытов дор, Леночка, чорыда сулаланныд.
Сылы кувтӧдзыс вернӧйӧсь, а?
— Бур мортлы ме век бур, — сьӧдас вочавидзис сійӧ, падъявтӧг сійӧс водзӧ нуӧдігӧн.
Найӧ дыр мунісны чӧв-чӧв.
— Тіянлы, Леночка, мамыд мыйкӧ висьталіс Огановакӧд аслас сёрни йылысь?
Тӧлысь сайын кымын? — виччысьтӧм юалӧмӧн торкис чӧвсӧ Воропаев.
— Висьтавліс, кыдзи нӧ, ме сэтшӧма сералі, муртса эг пӧд.
— Но, ті сӧмын ӧні энӧ пӧдӧй, Леночка, а то ме сэки ӧтнам пӧгибнита...
Огарнова — ме тіянлы шуа, бура мӧвпыштӧма.
Збыльысь ӧд, вайӧ овны ӧтлаын.
— Да ми и сідзи ӧтлаын олам, — шуткаӧн мездысьны видлігмоз, лӧсьыдтӧма да яндысяна шуис Лена.
— Абу, абу, ӧтлаын, ӧти семьяын, челядьнымӧс ӧтилаӧ, а?
— Ой, мый тайӧ тіян юраныд воӧма! — сылӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс да тшӧкмуні, сійӧ ньылыштіс сынӧдсӧ. — Кӧть эськӧ ті ме вылын мед эн сералӧй.
Эновтӧй вайӧ ставсӧ тайӧс, Алексей Вениаминыч, гашкӧ, менам нӧшта верӧсӧй ловъя на...
Мыйла ті тадзи вӧчанныд...
Леналӧн шӧйӧвошӧмыс Воропаевлы вӧлі зэв гӧгӧрвоана да весиг нимкодь.
Нинӧм сэтшӧма оз повзьӧд нывбабаӧс, кыдзи тешкодьӧн лоны полӧм, весиг не ылӧдӧмаӧн, а буретш тешкодьӧн.
— Ме тіянӧс ог ӧбижайт и ог пӧрйӧдлы, Лена.
Меным ӧтнамлы сьӧкыд, а тіянлы ӧткӧннад нӧшта сьӧкыдджык.
Ӧтлаасям.
— Оз ков, Алексей Вениаминыч, оз ков, оз ков, — сьӧлӧм босьтчӧдан да полана шӧпкӧмӧн дӧжналіс сійӧ, буракӧ, весиг ачыс эз кыв, мый шуаліс: — Оз ков тадзи, Алексей Вениаминыч, оз ков.
— Да мый нӧ оз ковыс? — медбӧрти эз вермы кутчысьны Воропаев.
— Эн тэрмасьӧй сэтшӧма, а то кыкнанным шнёпкысям, — стрӧг серамсорӧн шуис Лена, сёрнилысь темасӧ вежӧмӧн, и Воропаев думыштіс, мый тайӧ здукас сійӧ быть должен вӧлі кӧрны синкымъяссӧ да нюмъёвтны вомдоръяснас.
Воропаев гӧгӧрвоис, мый Лена кывліс ставсӧ, мый сійӧ висьтавліс, да ӧні мӧвпалӧ, и сійӧтор, мый Лена эз паныд шу сылӧн вӧзйӧм вылӧ, кажитчис сылы бурторӧн.
Та йылысь сэсся сёрнитны эз ков.
— А райкомын лӧсьӧдчӧмъяс йылысь кӧ сёрнитны, то ме чайта, тані миян — эскӧй — лоасны кутшӧмкӧ ыджыд лоӧмторъяс, — шуис Воропаев.
— Ме тіянлы пыр эска, — веськыда да тӧдчымӧна вочавидзис Лена. — Весиг кор оз кӧсйыссьы эскыны, то век жӧ эска.
Но вот, — тайӧ и вӧлі сылӧн висьтасьӧмыс!
— Аттьӧ, Лена!
И сэсся найӧ эз шуны ни ӧти кыв комитет стрӧйба дінӧдз, код дорын югъялісны нин уна посньыдик би чутъяс, чорыда кыліс макоркаӧн да нӧшта ылысянь на кыліс мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн виччысьӧмӧн шӧпкӧдчӧм.
Кор Воропаев пырис секретар кабинетӧ, чукӧртчӧм вӧлі матысмӧ нин помлань.
Корытов, часі вылӧ да Воропаев вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, дӧзмӧмӧн катлӧдліс юрнас.
Карсӧ пӧрадокӧ вайӧдӧм могысь гижалісны кварталса уполномоченнӧйясӧс да велӧдысьяс пӧвстысь индалісны внештатса вуджӧдчысьясӧс.
— Тэ, полковник, извинит, — бугжыльӧн да ыкшаа сылы шуис Корытов, — но ми, тэнсьыд сӧгласиетӧ юавтӧг, сетім тэныд сэтшӧм содтӧд удж — лоны вуджӧдчысьӧн торъя тӧдчана делӧяс кузя, сідз шуны, карса масштабын.
И дежуритны ме ордын, гӧгӧрвоана?
Медым, тэ кӧ абу, вермисны ӧдйӧ аддзыны.
Аски асывсянь, тӧдӧй.
Воропаевӧс вуджӧдчысьӧн индӧм дінӧ районса уджалысьяс видзӧдісны зэв ыджыд кыпыдлунӧн.
Быд боксянь Воропаевӧс кыскисны шинельӧдыс, шӧпкӧдісны пеляс: «Шуӧны, аски воӧны!» либӧ: «Збыль, мый Молотов корлӧма Корытовӧс телефон дорӧ?»
Кутшӧмкӧ полковник мыйлакӧ пасйис Воропаевлысь адрессӧ, ылӧсас шуигтыр: «Гашкӧ пӧ ковмас», а госбезопасносьт кузя тӧдтӧм майор тэрыба сетіс сылы англи кыв вылын некымын юалӧм да вешйис, буракӧ, дӧвӧльӧн кольӧмӧн, но пыр жӧ, сійӧс бокӧ нуӧдӧмӧн, гӧгӧрвоӧдіс, мый сылы, Воропаевлы, тӧдӧмысь, торъя тӧдчана делӧяс оз и лоны.
— Сӧмын, гашкӧ, американечьяс англичанакӧд косьӧ воасны, да ланьтӧдны найӧс ковмас... — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
Паусов дыр юасис сылысь, сёйӧны оз американечьяс лукйӧн селёдка да позьӧ оз найӧс гӧститӧдны чайӧн, али тайӧ абу лӧсьыд.
Медым не мешайтны Корытовлы, коді воысь военнӧйяскӧд ылаліс кутшӧмкӧ гуся сёрнитӧмъясӧн, Воропаев петіс приёмнӧйӧ да мӧдіс вочавидзны став юалӧмъяс вылӧ, кыдзи юӧр сетанінын.
Мыччысьліс код тӧдас кыдзи татчӧ веськалӧм Огарновалӧн варовитӧмысла пӧсялӧм чужӧмыс.
— Алексей Вениаминыч! — кинас ӧвтыштӧмӧн ылысянь горӧдіс сійӧ. — Вайӧдӧ миян ордӧ морячокъясӧс, кодъяс мичаджыкӧсь!
— Тэ ордӧ, Огарнова, некодӧс вайӧдны оз туй, — лӧсьыдтӧма, сы вылӧ видзӧдлытӧг, вочавидзис сійӧ, кодкӧдкӧ мӧдкӧд сёрнитігӧн.
Огарновалы бӧрыньтчыны вӧлі некытчӧ — вывті гораа заводитчис сёрниыс, и сійӧ нюмъёвтіс сідзи, быттьӧкӧ корис, медым сылы небыдджыка кучкисны, да юаліс:
— Тайӧ нӧ мыйла тадзи?
— Мыйла нӧ содтӧдысь тэ вӧсна гӧрдӧдны, да нӧшта бокӧвӧйяс водзын? — и веськодя бергӧдчис.
Матын сулалысь Паусов да Сердюк серӧктісны.
— Тадз сійӧс, тадз!
Мездӧм сыысь некутшӧм абу.
Аттьӧ, полковник, кӧть тэ неуна сійӧс повзьӧдыштін.
А Огарнова, яндысьтӧм гӧгӧрвотӧм чужӧм вӧчӧмӧн, йӧктана ветласӧн матыстчис нин Леночка дорӧ, коді мудзпырысь кисьталіс еджыд фаянс кружкаясӧ кос грушаысь вӧчӧм кӧдзыд узвар — юантор, кодӧн Корытов талун гӧститӧдіс чукӧртчылӧмсӧ.
— Мый сійӧ тэнад важысянь татшӧм скӧр? — гора, кыпыд гӧлӧсӧн юаліс сійӧ, юалӧмнас быттьӧ Воропаевӧс районса став йӧз водзас горкомса юанторъяс сеталыськӧд тӧдмасьӧмын эрдӧдӧмӧн.
Лена кельдӧдіс.
— А мый?
Сійӧ миян бур, — абу пырся моз збоя шуис сійӧ, синъяссӧ лэдзис да пыр на надейтчис, мый кыдзкӧ, гашкӧ, сідз кольӧ.
— Кутшӧм сійӧ миян, ме тӧда, ме юала кутшӧм сійӧ тэнад?
— А менам сійӧ пыр медся бур, — веськыда да сӧстӧма Огарнова вылӧ видзӧдлӧм мысти, вежавидзтӧм прӧстлунӧн да вынӧн друг шуис Лена.
— Ой ли?
— Омӧльӧс эськӧ ме эг радейт. — И сэтшӧм бура вӧлі тайӧс шуӧма, мый оз позь вӧлі серавны сы кывъяс вылын, ни увтыртны сійӧс.
— Мый нӧ свадьба вылад эн корлы? — венны кӧсйӧмӧн пыр на эз дугды Огарнова, но Лена эз вочавидз да эз видзӧдлы сы вылӧ, поднос тырӧн пырис Корытов кабинетӧ.
Йӧз дыр эз разӧдчыны.
Москваысь гӧстьяслӧн локтӧм быдӧнӧс шызьӧдіс.
Сёрнитігтыр довъялісны час дас ӧтикӧдз.
— Гашкӧ, мир вӧчасны да? — чуймӧм синмӧн ставнысӧ кытшовтӧмӧн, некымынысь нин туналіс Егоров.
Широкорогов босьтіс Воропаевӧс сойӧдыс, нуӧдіс бокӧ:
— Висьталӧй регыдджык, Вениаминыч, мыйын делӧыс, ті онӧ вермӧ не тӧдны.
Воропаев топӧдліс пельпомъяссӧ.
— Ог тӧд.
— Но мыйла миянын, мыйла?..
А сідзсӧ, дерт, бур, ӧтитор дӧсаднӧ — заводитасны волывлыны миян пӧдвалӧ суйӧрсайса гӧстьяс...
Ак, ог радейт найӧс!
Быдӧнлы невӧляысь кажитчис, мый сійӧ дзик быть колӧ участвуйтны локтан лоӧмторъясын да кывкутны на вӧсна.
Та понда быдӧн вӧліны збыльысь зэлалӧмаӧсь да майшасисны.
Ӧтияс кӧсйисны сувтӧдны вӧрса туйяс вылӧ охрана, кӧть тайӧс вӧлі и натӧг нин вӧчӧма, мӧдъяс кӧсйисны вевтыртны уджалан нормаяс либӧ сӧветуйтісны подполковник Рыбальченколы пыр жӧ чукӧртны чери кыйысьясӧс саридзӧ петӧм могысь.
Рыбальченко ӧтикывъясис, мый саридзӧ петны быть колӧ, кӧть чериыс и эз шед, — саридз гыаліс коймӧд сутки, но сійӧ клянитчис, мый югдандор петас.
«Новосёлса» веськӧдлысь Стойко, коді вӧлі стӧча тӧдӧ, мый не талун аски Сталин волас найӧ колхозӧ, ёна корис, медым сылы вынсьӧдісны паныдасьӧмлысь пӧрадок.
— Кывзӧй, ёртъяс, — тӧждысяна горзіс сійӧ, — но, кыдзи нӧ татшӧм случаяс лоны?
Но, збыль.
Вот, шуам, Сталин ёрт петас машинаысь.
Ме котӧрӧн паныд.
Сета рапорт.
Сэсся нуӧда.
Кытчӧ медводз?
Менам правленньӧын нёль курӧг олӧ, ме нуӧда, шуам, тшӧтӧвод ордӧ, сылӧн керкаыс лӧсьыд...
Али кыдзи?
Овмӧс петкӧдлыны пыр жӧ нуӧдны?
Но, збыль, ёртъяс, тайӧ ӧд юалӧм, тӧданныд?
Сійӧс некод эз кывзы, сы вӧсна мый быдӧн висьтавліс ассьыс.
Ӧтувъя майшасьӧмын вӧлі мыйкӧ дивӧ кодь лӧсьыд.
Йӧз быдмисны сӧмын ӧти ыджыд лоӧмторлӧн матысмӧмысь, коді, збыльысьсӧ, налы оз инмы.
Но, кыдзи нӧ оз инмы?
Ӧд найӧ асьныс жӧ и кыпӧдісны тайӧ лоӧмторсӧ.
Мирса нималана йӧз ӧні чукӧртчӧны решитны судьбасӧ войналысь, кодӧс выиграйтісны найӧ, кодъяс, майшасигтыр да полігтыр, кӧйвидзисны ӧні партияса комитетлӧн комнатаясын да коридоръясын.
Корытов майшасис ставсьыс ёнджыка.
— Но, мый шуан?
Вот мойвиис кӧ и мойвиис! — некымынысь нин сійӧ шыӧдчыліс Воропаев дінӧ, сэтшӧм полігтыр да мыжаа нюмъялігтыр, мый кажитчис, сійӧ виччысис личнӧ аслыс мыйкӧ быть лӧсьыдтӧмӧс. — Но, мый нӧ, вӧчам ставсӧ, мый вермам, — вынтӧма шевгӧдліс сійӧ кияснас, вӧчлывліс стрӧг чужӧм, кыдзи сійӧ часьтса командир, кодлы водзын лоӧ ӧпаснӧй операция. — Кыдзи тэ чайтан, оз-ӧ сулав видлавны колхозса чукӧртчылӧмъяс вылын?....
— Мый буретш?
— Мый?..
Но, сы йылысь, мый зэлӧдам став вынъяс и сідзи водзӧ — тырвыйӧ пасьвартӧмӧдз.
Чайтан, оз сулав?
Но вӧлі нин тӧдса обласьтсянь, Васютинсянь, мый войтырлы вӧзйыссьӧ лӧня занимайтчыны асланыс делӧясӧн да мый конференция восьтӧм оз пукты татчӧс юрнуӧдысьяс вылӧ некутшӧм обязательствояс.
Вой шӧр гӧгӧрын Воропаев лӧсьӧдчис мунны, но Лена мыськаліс на дозмукъяс, и сійӧ решитіс виччысьны сійӧс, медым мунны ӧтлаын.
Сійӧ ылысянь, стӧканъяс зёльӧдчӧм серти кыліс, мый Лена тэрмасьӧ, тӧдӧмӧн, мый сійӧ специальнӧ виччысьӧ сійӧс, и Воропаевлы вӧлі нимкодь Леналӧн тэрмасьӧмыс.
— Тэ нӧ мый пукалан? — некымынысь нин кабинетсянь видзӧдлігмоз нервнӧя юаліс Корытов.
— Ленаӧс виччыся.
— А-а-а.
Но, кыдзи тэныд миян делӧясыс кажитчӧны? — бура юаліс сійӧ, вунӧдӧмӧн, мый та йылысь юавліс нин дасысь кымын.
Найӧ бара сёрнитыштісны локтан делӧяс йылысь.
Конференция должен вӧлі заводитчыны матыса лунъясӧ.
Медбӧрти приёмнӧй ылі пельӧсын, кӧні сулаліс буфет, лӧнис.
— Ме дась, Алексей Вениаминыч.
Воропаев сувтіс.
— Но, сідзкӧ асылӧдз!
— Асылӧдз, ло дзоньвидзаӧн!
Эн сёрмы, ен могысь!
Эн подведит!
Вой лӧньӧма.
Сулаліс сэтшӧм мойдвывса кодь чӧв, коді волывлӧ кӧдзыдъяскӧд.
Чужӧмтӧ гильӧдігмоз, гежӧдика усис лым.
Лена топыда кутіс Воропаевӧс сойӧдыс, ӧдйӧ мунны лэдзтӧг.
Бокисянь вӧлі позьӧ чайтны, мый найӧ гуляйтӧны.
— Сталинӧс аддзылам? — гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Чайта, огӧй: сылы некор лоӧ.
— Гашкӧ сідзи и лоӧ, мый ог аддзыв, — ышловзигтыр шога шуис Лена.
Софья Ивановна налы восьтіс гольӧдчытӧг.
Сійӧ эз узь да, тыдалӧ, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый лои мыйкӧ ыджыдтор, нинӧм йылысь эз юав да.
Воропаевлӧн ӧні бара вӧлі уна кад, медым мӧвпавны.
Шинель воротниксӧ лэптӧмӧн да кымӧс вылас папахасӧ лэдзӧмӧн, сійӧ ӧні быдса часъясӧн пукаліс райком балкон вылын.
Нёльысь лун Лена чӧла сувтӧдліс сы водзӧ либӧ чай стӧкан, либӧ йӧв чашка, либӧ неуна узвар.
Кутшӧмкӧ колхозысь вайисны куим мешӧк кос яблӧк да груша, и ӧні асывсянь войӧдз райкомын ставныс юисны узвар.
Первойсӧ уджъяс вӧліны и збыльысь этша.
Но вот портӧ пырисны некымын суйӧрсайса караб, и америкаса да англияса морякъяслӧн гажа котыръяс, кодъяс бӧрся вӧтлысисны нимкодясьысь детинкаяс, петкӧдчисны вадор улич вылын.
Гӧсьтъяс вӧліны гажаӧсь.
Аддзывлытӧм Россиялӧн муыс вӧчис найӧс меліӧн.
Найӧ окотапырысь фотографируйтчисны татчӧс олысьяскӧд, торйӧн нин нывбабаяскӧд, интереснӧйджыкъяссӧ кекӧначӧмъясӧн колльӧдӧмӧн.
Вадор улич ӧдйӧ тырис йӧзӧн.
Гӧсьтъяс пиысь ӧткымынъяс, карлӧн нималанаторъяскӧд тӧдмасигӧн, пыр жӧ бӧрйисны карысь дзик ӧти ресторан, коді вӧлі вӧвлӧм шырсанінын.
Роч коктейль, сур сора водка, быдӧнлы зэв воис сьӧлӧм вылӧ, уськӧдліс весиг сэтшӧмъясӧс, кодъяс некор эз усьлывны.
Но торъя вуджӧдчысьясын коланлун эз вӧв сэтчӧдз, кытчӧдз американечьяс да англичана костын воин нималӧм юкӧм подув вылын эз ло некымын неыджыд кось.
Морякъяслысь ӧти группа муртса бурӧдӧм бӧрын да пӧшти клятвеннӧя кӧсйысиг пыр жӧ бӧр локны юны ыджыд флакон виски, Воропаев чотіктіс мӧд группа дорӧ, кӧні муніс Дюнкерк йылысь олӧмӧн пудъясян вен, дӧрапас чесьт йылысь да сы йылысь, мый англичана ёнджыкасӧ тышкасьӧны кывнаныс.
Воропаевӧс чуймӧдіс кык рӧдвуж союза державаясса морякъяс костын зэв слаб ёртасян йитӧдыс, а нӧшта ёнджыка сійӧ, кутшӧм кокниа ӧтарладорыс корсис помкаяс мӧдыскӧд венӧ пырӧм вылӧ.
Бокисянь кажитчис, мый ёртасьӧмыс личкӧ да пӧшти увтыртӧ и ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ да мый налы ассерног эськӧ вӧлі кывны асьнысӧ разнӧй лагерын.
Англичана — весиг накӧд уличын тӧдмасигӧн — кажитчисны Воропаевлы сэтшӧм сикас йӧзӧн, кодъяс збыльысь чуймӧмӧн казявлісны, мый мирын, наысь кындзи, эмӧсь нӧшта кодъяскӧ и мый тайӧ кодъяскӧыс — йӧз.
Окотапырысь эскӧмӧн, мый рочьяс збойӧсь, норвежечьяс енлы веритысьӧсь, испанечьяс ярӧсь, а бельгиечьяс мывкыдӧсь, — англичана некодлы эз вежавны, асьнысӧ арталісны быдӧнысь медвылын.
А американечьяс кажитчисны зэв бур сьӧлӧма зонъясӧн, кодъяс мустӧмтӧны мирын сӧмын кык войтырӧс — японечьясӧс да англичанаӧс.
Ме сы мында вуджӧдчысь уджысь, мыйдта пӧрадок лӧсьӧдысь агентлӧн мудзтана ноксьӧмысь Воропаев мездысис виччысьтӧмногӧн ӧти матыса лунъясӧ.
Вӧлі бура нин тӧдса, мый воисны Сталин, Рузвельт да Черчилль.
Висьтавлісны кутшӧмкӧ детинка йылысь, кодлы англияса премьер козьналӧма сигара.
Кутшӧмкӧ пӧрысь моряк клятвеннӧя эскӧдіс, мый Черчилль призванньӧ сертиыс боксёр да мый сӧмын война заводитчӧм водзвылын эновтіс ринг.
Аддзысисны некымын нывбаба, кодъяскӧд видзаасьӧма да сёрнитыштӧма Рузвельт.
Став мича суйӧрсайсаясӧс грекуйтісны сыын, мый найӧ Иденъяс.
Йӧз пӧвстын уна сёрнитісны Рузвельт йылысь.
Кодъяс сійӧс аддзылӧмаӧсь, быдӧнлы сійӧ кажитчӧма.
Гырысь йӧзын войтыр радейтӧ кывны вын жалиттӧг нырччӧмлысь ӧбликсӧ, ӧд мый нӧ эськӧ сэсся величиелӧн муртасыс, абу кӧ подвиг?
Черчилль жӧ пиньясас курччӧм янсӧдчывтӧм сигараӧн, кыз да видзӧдны пӧрысь нин, но шежлана тэрыб да шензьымӧн писькӧс, тшӧтш вежӧрӧ мӧрччис, но эз сэтшӧма, дзик эз сэтшӧма, кыдзи Рузвельт.
Англияса премьерын кыліс мудзлытӧм уджалысь, коді ӧтарӧ тӧждысьӧ, кыдзи эськӧ не сёрмыны кутшӧмкӧ медшӧр лоӧмтор кежлӧ, коді вермас лоны быд здукӧ.
Сылӧн модаыс сюся дзоргыны чужӧмъяс вылӧ, быттьӧ виччысьӧмӧн, мый сыкӧд быть кутасны сёрнитны — пыр кыпӧдліс гажа серам, а «виллисъяс» радейтӧм, кысянь сійӧ вӧлі тыдалӧ йӧзлы да вермис дӧвӧль видӧн копрасьны гӧгӧрбок, сідзжӧ кыпӧдліс уна сикас сёрнияс.
Сійӧ вӧлі ӧтвывтчӧм армияяслӧн юрнуӧдысьӧн, ӧти та вӧсна нин сійӧс кӧсйисны пыдди пуктыны, но сыын эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вермис эськӧ ыштӧдны.
Сы ӧбликын улич кыліс олӧма наян баринӧс, коді сӧмын на пӧттӧдз завтракайтіс да сэсся юис мыйкӧ ёна ыззьӧдысьӧс.
Ӧти рытӧ Воропаевлы звӧнитісны, медым сійӧ нюжмасьтӧг петіс «Первомайскӧй» колхозӧ, кӧні кутшӧмкӧ американеч хатаысь хатаӧ ветлӧдлӧмӧн юасьӧ колхозникъяслысь кутшӧмкӧ аслыссяма йӧй вопросник серти.
Машина сетісны пыр жӧ.
Ассьыс первомаечьясӧс аддзӧдлыны окотитӧм вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый Воропаев мӧдӧдчис райкомӧ пыравтӧг.
Американеч шӧйтіс первомаечьяс ордын водз асывсянь да сэк кежлӧ, кор воис Воропаев, вӧлі нин сэтшӧм, не мортнога вежӧрын, кутшӧмӧн овлӧны сӧмын ыджыд опыта, быдса тыяс юӧм пьянникъяс.
Воропаев вӧлі пӧшти тӧдіс, мый тайӧ кутшӧмкӧ ичӧтик морт и ӧдва эскис визитнӧй карточкалы, кытысь лыддис став мирлы тӧдса газетаысь корреспондентлысь нимсӧ.
Лыддьӧмӧн, мый гӧстьӧс да сылысь вӧвлӧм сарса офицеръясысь вуджӧдчысьсӧ татшӧм видӧн лэдзны ӧтнанысӧ некытчӧ оз позь, Воропаев тшӧктіс найӧс водтӧдны Огарнова ордӧ, а ачыс мӧдӧдчис Поднебескояс ордӧ.
Наташа вӧлі гортас.
Висьтавны позьтӧм мичлуна кызыштӧм телӧыс сылы, тыдалӧ, кажитчис мисьтӧмӧн, и чолӧмасигӧн сійӧ гӧрдӧдіс.
Но сылӧн ставыс — и нюмыс и ыджыд кынӧмыс, и кага новлӧдлӧмысь мудзӧм кельыд чужӧмыс вӧліны сэтшӧм вӧрзьӧданаӧсь, мый сы вылӧ Воропаев видзӧдіс пӧшти радейтӧмӧн.
Найӧ сёрнитісны Юрий йылысь, коді мунӧма зэв нималана профессор ордӧ консультация вылӧ, и сы йылысь, мый обстановкаыс артмӧ налӧн семьялы зэв колана ногӧн, но сэки Стёпка Огарнов котӧрӧн воис висьтавны, мый американеч чеччис да пӧкмӧлитчис рислингӧн, а вуджӧдчысьсӧ пыр на оз вермыны пальӧдны, кӧть и юктӧдісны унйывсьыс.
Воропаев кӧстыльяс вылас ӧдйӧ мӧдӧдчис Огарновъясӧ.
Гаррис (татшӧм вӧлі американечлӧн овыс) вӧлӧма зэв востер морт, жалитӧмпырысь видзӧдіс сӧветскӧй пӧрадокъяс вылӧ.
Найӧ пыр жӧ тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд да варовмисны.
Час мысти найӧ вензисны регыд лоан мир йылысь, да, кыдзи овлӧ сӧмын бура тӧдса матыса йӧз костын, крепыд выраженньӧяс да дзик разнӧйног чайтӧмъясныс эз кӧдзӧдны налысь ярлунсӧ...
Сёр рытын районса шӧринӧ воӧм бӧрын найӧ сёрнитчисны паныдасьны аски, медым помавны сёрнинысӧ, но, кыдзи овлӧ, эз помавны и мӧд пӧрйӧ да шуисны выльысь аддзысьлыны.
Заводитчис сэсянь, мый американеч решитіс тӧдмавны, мый жӧ сэтшӧмыс, збыльвылас, сӧветскӧй строй, сӧветскӧй йӧз.
Найӧ сёрнитісны войтырсикас торъяланлун да войтырсикас судьбаяс йылысь да бӧрыннас кутісны вензьыны демократия йылысь.
— Енмӧй тіянӧс видз лыддьыны асьнытӧ демократияӧн, — шуткаӧн шуис Гаррис.
— Мыйла?
— Медся бур демократия вылӧ монополия миян киясын.
Абу и оз вермы лоны миян америкаса дорысь мичаджык мӧд демократия.
Ме шуа збыльысь.
— Тайӧ видзӧдласыс тіян али газетаныдлӧн?
— Дерт жӧ, менам.
Ме заинтересован сыын, — и тайӧ нин дзик артасьтӧг, — медым эскӧдны ассьым лыддьысысьясӧс, мый ті — пӧшти американечьяс, но кыла, мый тайӧс вӧчны ог вермы.
— Тайӧ лоӧ — кыдзи ті асьныд гӧгӧрвоанныд — абу збыльтор.
— Пӧжалуй.
Но ми тӧдмалам мирсӧ орччаӧдӧмӧн.
Дерт, ми — американечьяс — сё прӧчента демократия.
Ставсӧ, мый миян сяма, ставыс, мый матыстчӧ миянлань, ми радейтам да пыдди пуктам, миянысь став ылыстчансӧ — ӧтдортам.
Эн вунӧдӧй тайӧс, кӧсъянныд кӧ кажитчыны миянлы.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тіян войтырныд сэтшӧма лёкалӧ англичана вылӧ?
Ӧд, кажитчӧ, абу мӧд войтыр, коді эськӧ сэтшӧма кӧсйис лоны тіян кодьӧн, и век жӧ...
— Сёрнитны кӧ традиционнӧй Англия йылысь, то нинӧм абу свет вылын сюрӧстӧмджыкыс, и ми, американечьяс, огӧ вывті сійӧс пыдди пуктӧй, и мукӧддырйи тайӧ сьӧлӧмкылӧмыс невӧляысь вуджӧ став войтыр вылӧ...
— Шуам, тайӧ — гӧгӧрвоӧдӧм.
Но, сідзкӧ, мый тіян ӧткодьыс китаечьяскӧд?
Сёрнитны кӧ войтыръяслӧн сідз шусяна лов йылысь, то ті да китаечьяс — разнӧй рӧма да разнӧй маркаа ловъяс.
Американеч серӧктіс.
— Чайтанныд, огӧ бергӧдчӧй капитализм сӧвмӧмлӧн законъястӧг, рынокъяс вӧсна тыштӧг да мукӧдъястӧг?
— Чайта.
— Тӧданныд-ӧ, садь юрӧн ме сьӧкыда аддза паныд кывъяс.
Нуӧдӧй менӧ кытчӧкӧ, кӧні позьӧ лӧня юыштны.
Да и ме мездыся аслам вуджӧдчысьысь.
Воропаев решитіс нуӧдны американечӧс Широкогоров ордӧ.
Кыдзи и чайтіс Воропаев, суйӧрсайса мортлӧн воӧмыс стариклы зэв эз во сьӧлӧм вылас.
Но ставыс муніс зэв лӧсьыда.
Широкогоров кужис сёрнитны прансуз кыв вылын, а Гаррис лыддис сійӧс аслас мӧд чужан кывйӧн.
Воропаев тшӧтш сюйсьыліс сёрниӧ то роч, то англи кыв вылын.
Сёрни пансис вина йылысь.
Широкогоров индіс, мый тавося вина, Вермӧмлӧн вина, ӧткымын помка вӧсна лоӧ, буракӧ, лоӧ омӧликӧн.
— Ті чайтанныд вермыны тайӧ воын нин? — сибаліс старик дорӧ Гаррис. — Висьталӧй меным веськыда.
Широкогоров эскӧдіс ассьыс чайтӧмсӧ да ёнасӧ эз майышмун, кор аддзис, мый американеч мыйкӧ пасйис блокнотас.
— Да, тайӧ воын ми сяммим эськӧ вермыны, онӧ кӧ ті, господа, падмӧдӧй миянлы, — друг виччысьтӧма лӧгпырысь нюмдӧмӧн мӧдпӧвъёвтіс Широкогоров.
— Ми? — Гаррис, быттьӧ кыйсян пон, видзӧдіс стариклы чужӧмас да, синъяссӧ лэдзлытӧг, гижаліс блокнотӧ.
— Ті да англичана.
— Но, тайӧ збыльысь вывті бур.
Мыйла?
— Да тіян жӧ пыр мыйкӧ абу дась.
Ме эска, мый ті век на вуджанныд пасьвартӧмъяслысь кадколаст да абу дасьӧсь вермӧм кежлӧ.
— О, тайӧ вывті бур.
А онӧ-ӧ ті лыддьӧй, мый тіянлы колис вӧчны зэв на уна?
Старик, кельдӧдыштӧмӧн, кераліс трибуна вывсянь моз:
— Этшаджык, мыйда вӧчӧма.
Ми тіянлы вермӧмсӧ вайӧдім сэтшӧм матӧдз, мый сійӧс позьӧ судзӧдны киясӧн.
Но ті поланныд, мый шуасны, быттьӧ вермӧмсӧ тіянлы козьналісны...
— А ті кыдзи лыддянныд?
— Ме?
— Да, ті.
— Ачым ме?
— Буретш асьныд ті.
— Ме, Широкогоров, лыддя, мый англичана, кыв шутӧг, пӧлучитісны вермӧмсӧ миянсянь козин моз, но ті асланыд участок вылын мукӧдъяс серти вӧчинныд унджык, кӧть и ёна этшаджык миян серти, и миянтӧг эськӧ некор энӧ вермӧй, весиг кӧть збыльысь кӧсйинныд вермыны.
Вот.
Пасйӧй ставсӧ тайӧс, пӧжалуйста.
Тайӧ, дерт, менам аслам видзӧдлас.
И сэки Воропаев, казялӧмӧн, кутшӧм паськыда пӧльтчылӧны стариклӧн нырбордъясыс, кыдз позьӧ ӧдйӧджык зілис вуджӧдны сёрнисӧ вина вӧчӧм кузя мирнӧй тема вылӧ.
Неокотапырысь нуӧдіс Широкогоров гӧсьтъясӧс вина кӧр видлалан вежӧсӧ, кытчӧ сувтӧдалӧма пызанъяс да улӧсъяс.
Светлана Чирикова, — Воропаев чуймис, кор аддзис сійӧс Широкогоров ордысь, — сувтӧдіс пызан вылӧ вина кӧр видлалан торъя стӧканъяс, кодъяс лампа стеклӧ моз увдорсяньыс паськыдджыкӧсь.
— Кос винасянь заводитам.
Широкогоровлӧн гӧлӧсыс юргис кыпыда.
Светлана кисьталіс бокалъясӧ вежов-зарни рӧма вина.
Старик вайӧдіс бокалсӧ ныр дорас да синсӧ читкыртӧмӧн да юрсӧ чатӧртӧмӧн, быттьӧ лолаліс нашатыр спирт, некымынысь исыштіс.
— Тайӧ виноград сортнас ми эг век пыр колана ног вӧдитчӧй, — жугыля заводитіс сійӧ, свет вылын ставсӧ вунӧдӧмӧн. — Рислинг — нач немеч, и прамӧй ногӧн бур сӧмын Рейнын, но меным кажитчӧ, мый Алькадарысь миян рислинг кӧр сертиыс аттӧ чӧскыд.
Мый шуанныд?
Гаррис юис ассьыс бокалсӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, петук моз, сы вӧсна мый аслыссяма бокал вӧчӧма абу ӧдйӧ юӧм вылӧ, а ньӧжйӧджык ньылалӧм вылӧ.
Дегустаторъяс оз юны, а, сідз шуны, няклялӧны винасӧ.
Тыртӧм дозйӧ мыжапырысь видзӧдӧмӧн Гаррис пасъясӧн корис Светланаӧс нӧшта кисьтны.
Светлана, гӧрдӧдіг, бергӧдчис мышкӧн, быттьӧ эз гӧгӧрво пасъяссӧ.
— Видзӧдӧй, кутшӧм сылӧн асъя рӧмъяс, неуна кельыд кодьӧсь, — бокалсӧ солькйӧдлігтыр кутіс нимкодясьны Широкогоров.
— Кисьтӧй жӧ меным, мисс, мӧдӧс, — падъявтӧг корис Гаррис. — Медводдза бокалысь ме опыттӧм вӧсна некутшӧм рӧмъяс эг казяв.
Кор видлісны алиготэ, Гаррис кватитчис да кутіс сёрнитны вежов рӧм йылысь, но ӧні тайӧ эз нин лӧсяв, сы вӧсна мый алиготэын татшӧм рӧмыс эз вӧв.
Старик зумыштчис да заводитіс тэрмӧдлыны вина кӧр видлалӧмлысь обрядсӧ.
— Вот столовӧй гӧрд вина.
Сійӧ ӧтвывтӧм — кабернэ, мальбек, гренаш да мурвед сортъясысь.
Бур, тӧлкӧвӧй вина, торъя небыд кӧръястӧг.
«Бур» кыв дырйи Гаррис тӧдчымӧн ловзис да бокалсьыс бара глӧтнитіс, юанторсӧ медводз исавны да видзӧдлыны гӧгӧрвотӧг.
— Мгм, збыльысь, — яналыштӧмӧн тыртӧм бокалсӧ исалігтыр шуис сійӧ. — Тайӧ, ме эськӧ шуи, сетӧ асьсӧ тӧдны.
— Да, сійӧ ӧдйӧ да весиг неуна лёк ног заводитӧ морткӧд общайтчыны, — индіс Широкогоров.
— Весиг лёк ног? — Гаррис дась вӧлі ӧбидитчыны тӧлкӧвӧй гӧрд вина вӧсна. — Ме эськӧ эг шу.
Гашкӧ, юны кӧ быдса сулея, а сідз некутшӧма абу лёк.
Сылы явӧ вӧлі окота юны нӧшта ӧти стӧкан тӧлкӧвӧй гӧрд винасӧ, но Широкогоров висьтавліс нин мадера йылысь.
— Вот югыд вина, сьӧлӧм вӧрзьӧдана!
Ми, колӧ тіянлы висьтавны, вӧчалам крепыд да дессертнӧй винаяс.
Кос климат да уна шоныд миянлы сетӧны юмов да чӧскыд кӧра, позянлунъясӧн озыр виноград.
Мичаа кӧ шуны, миян виноград радейтӧ пӧртчыны бур винаясӧ...
Видзӧдлӧй, кутшӧм янтар-зарни рӧм!
Важ янтар, а?
Тайӧ португалияса серсиаль да вердилио сортъясысь, мальвазия да альбилло сортъяс содтӧмӧн.
А кутшӧм мелі, бура артмӧм чӧскыд дука сорас, кутшӧм мыла рӧм!..
Зэв югыд енбиа да дзирдалысь вина.
И мый, тӧданныд, нимкодь, — шыӧдчис сійӧ Воропаев дінӧ, — миян воысь воӧ лоӧ бурджык и бурджык.
Ті коркӧ миянлысь видлінныд, Алексей Вениаминыч, кабернэ сортысь гӧрд портвейн?
Аслас чужанінын кабернэ сетӧ мирын медся бур бордосскӧй столовӧй винаяс, а ми сыысь вӧчам портвейн, коді оз сетчы португалияса медбур маркаяслы.
Ме эськӧ нимті сійӧс гранат портвейнӧн.
Сывдӧм дона из!
А кӧрыс!
Тыр, ён, медся бур дука.
Блокнотас мыйкӧ гижӧм мысти Гаррис довкнитіс юрнас.
— А вот миян пино-гри.
Прансузъяс, кыдзи тіянлы колӧ лоны тӧдса, артмӧдӧны сыысь мукӧд пинояскӧд сорлалӧмӧн, шампанскӧй либӧ слабиник небыд столовӧй вина.
Но миян шампанистъяс мыйлакӧ сійӧс оз зэв радейтны, и вот ми, тӧданныд, шуим вӧчны пино-гриысь дессертнӧй вина.
Вензям прансузъяскӧд татшӧм ногӧн.
И артмис.
Артмис, кыдзи ті ӧні верманныд казявны, вывті бур, зэв аслыссяма вина, благороднӧй, крепыд чай рӧма, тыр, сук, нюдз.
— Лӧсьыд вина! — ошкис и Гаррис, — вывті бур вина!
— А дукыс?
Рудзӧг нянь корка кӧра, ён да дыр кад чӧж казьтылана.
— Онӧ-ӧ ті аддзӧй, господин профессор, мый вина должен лоны вина кӧра, а не кутшӧмкӧ мӧд кӧра?
Ме ог гӧгӧрво, мыйла вина должен лоны нянь кӧра?
— А мый сэтшӧмыс виналӧн кӧр? — вочавидзис юалӧмӧн Широкогоров и, аддзӧмӧн, мый Гаррис оз кӧсйы вензьыны, сетіс знак Светланалы нуны пызан вылысь бокалъяссӧ.
— Ӧні ми видлам миянлысь нэмӧвӧйся вина — мускат.
Сійӧ — миян винаяслӧн юрнуӧдысь.
Светлана пыртіс поднос вылын нёль бокал, кодъяс зарниӧн дзирдалісны югыд водзын, и Широкогоров медводдзаӧн видзчысигтыр вайӧдіс ассьыс бокалсӧ чужӧм дорас, кыдзи дзоридзӧс.
— Ме тіянлысь юала, ті кыланныд видзьяслысь ма кӧрсӧ?
Кыланныд али онӧ?
— Веськыда кӧ шуны, ог бура, — паймыштіс Гаррис. — Сӧмын, доктор, абу видзьяслысь.
— Сідзкӧ юӧй ӧтпырйӧ, медым ректыны дозмуксӧ.
Тіянлы, менам донаӧй, колӧ юны спиртӧн кизьӧртӧм сапожнӧй крем, — быттьӧ шуткаӧн содтіс сійӧ.
Гаррис серӧктіс.
— Меным колӧ юны сорлавтӧм спирт.
А видзьястӧ — ме, господин профессор, ачым верма мӧвпыштны.
Да и мыйла меным видзьяслӧн дукыс, кор ме вина юа?
Тайӧ тешкодь.
Дзик роч ногӧн.
— Миян кывкудын эм кыв: «ловби».
и сідз, вина, кодӧс ме вӧча, олӧ, медым ышӧдны йӧзӧс.
Сійӧ кылӧ ассоциацияясӧн, олӧмӧн.
Вина, кодӧс ті пӧрӧдінныд ас пытшкад ӧтпырйӧ, — должен индыны, — пырджык юӧны ичӧтикаӧн ньылалӧмӧн.
Сійӧ йиджтысьӧ тіян сюрса лы веманыд, кыдзи ветлӧм-мунӧм да путешествиеяс йылысь, джуджыд гӧраясса видзьяс йылысь казьтылӧм, и, ті кӧ пӧрысьӧсь, томманныд.
Морӧсныд тіян кутас лолавны сэтшӧм паськыд просторъясӧн, синъяс аддзасны сы ылнаысь, мый став сьӧкыдыс кажитчас кокниӧн, вермытӧмыс — прӧстӧйӧн, ылысаыс — матынӧн.
Поэт ногӧн кӧ шуны, меным кажитчӧ тайӧ винаыс гӧраса пастуклӧн ловӧн.
Тшӧкыд виноградникъяса гӧра бокшаяс, ылын уліас — саридз.
Жар, лӧнь, паськыдінъяс, а сійӧ, крука бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, гусьӧникӧн сьылӧ важ пӧльяслӧн походъяс йылысь.
Дерт, сьӧлӧмсянь кора прӧща лӧсявтӧм майшасяна бӧрыньтчылӧмысь...
Мунам водзӧ...
Вот тайӧ миян еджыд мускатлӧн мӧд вид.
Сійӧ медводдзаыслӧн сусед.
Найӧс торйӧдӧ вадор пӧлӧн кутшӧмкӧ кызь километр, но исыштлӧй — тайӧ мӧдыс мыйлакӧ меліа кылӧ цитронӧн.
Кытысь?
Дзик абу гӧгӧрвоана.
Миян, кыдз тӧдса, некутшӧм цитрусъяс абуӧсь.
Миян вина оз тӧд некутшӧм мукӧдторкӧд сорлалӧм.
И, буракӧ, ми сідзи ог и тӧдмалӧй тайӧ аслыссяма дукыслысь лоӧмсӧ.
Тадзи кылӧ океанса пароходъяс вылын.
Тайӧ — ветлӧм-мунӧмъяслӧн да восьтӧмъяслӧн кӧр.
Мӧд мускатыс меным кажитчӧ моряк ловӧн, коді вуджис став океанъяс да тӧдліс став штормъяс, а пӧрысьмӧм бӧрас мирнӧя висьтавлӧ аслас керка порог дорын путешествиеяс йылысь.
Ну-с, тадз...
Ӧні вот тіян водзын — алӧйгӧрд мускат.
Сійӧ торъялӧ медводдза кыксьыс сӧмын рӧмнас да ӧнӧдз гӧгӧрвотӧм на сэтшӧм аслыссикаслунӧн, мый сысянь кылӧ розаӧн, но гӧгӧрвоӧй — оз быд сезонын.
Розалӧн ароматыс сы дорӧ волӧ кыдз быттьӧ торъя воясӧ.
Тайӧ винаыс вывті мича, вежавидзана.
Ті кывлінныд мойд колипкай йылысь, кодлы мусмӧма роза?
Вӧлі кӧ ме поэтӧн либӧ мойдысьӧн, ме эськӧ быть лӧсьӧді мойд виноград куст йылысь, кодлы мусмӧма роза дзоридз.
— Но, тайӧ прӧстӧ вывті бур, — шуис Гаррис. — Нормӧдӧ, Америкаын моз.
Но кывзӧй, доктор, кыдзи ті верманныд занимайтчыны мыла лӧсявтӧмторъясӧн, кор тіян странаныд киссьӧм стрӧйбаясын? — юаліс сійӧ, блокнотсӧ зептас дзебигмоз.
— Ме дасьта страналы гажӧдчӧмлысь элексир, муса друг, вермӧмлысь винаяс, шойччӧмлысь да уютлысь винаяс.
Оз позь овны сӧмын талунъяӧн, сы вӧсна мый сійӧ унджыкысьсӧ — тӧрытъялӧн помыс.
Збылься ӧніяыс пыр водзын.
Гаррис вӧзйытӧг кисьтіс аслыс пӧшти стӧкан тыр мускат да содтіс сэтчӧ мадера.
Широкогоров дивитана катлӧдлыштіс юрнас.
— Некор ог вермы гӧгӧрвоны йӧзӧс, кодъяс юӧны коктейльяс.
Татшӧм чӧскыдтӧма юны...
— ...вермӧны сӧмын англичана да американечьяс, тӧда!
Коді мунӧ быдӧнысь водзын? — Рочьяс!
Коді сёйӧ быдӧнысь бурджыка? — Рочьяс!
Коді юӧ быдӧнысь бурджыка? — Рочьяс!
Тӧданныд, ме тайӧс кывлі нин да бура тӧда татшӧмсяма шуасьӧмъясыдлысь донсӧ.
— Тӧданныд-ӧ, господин Гаррис, делӧыс сэні абу сыын, мый ми сёям быдӧнысь бурджыка, — ми сёям, гашкӧ, тіянысь и лёкджыка, но важӧн нин заслужитім бурджык олӧмсӧ уна, зэв унатор вӧсна.
Ті тайӧс онӧ гижӧй?
Зэв жаль.
— Татчӧс винаяслӧн лолыс абу сэтшӧм косьӧ пыран, кыдзи тіян, господин профессор.
— И зэв жаль.
Миянлы ковмасны на косьӧ пыран ногтуйясным.
— Мыйла?
Ті жӧ лӧсьӧдчанныд войнасӧ помавны тайӧ воын, и фашизм лоӧ жугӧдӧма, кыдзи ме гӧгӧрвоа...
— Германиясаӧс — да, но ті, господин Гаррис, сувтанныд поверженнӧйяс местаӧ, ті лоанныд капитализмӧс, сылӧн медся лёк формаяснас, яр дорйысьӧн.
И сэтшӧмъясыс, кыдзи ті, абу этша.
— Мыйла нӧ ме? — Гаррис бара босьтіс ассьыс блокнотсӧ. — Тайӧ прӧстӧ выті бур.
А Рузвельт, ті, лыддянныд, коркӧ сідзжӧ вермас лоны фашизм дорйысьӧн?
— Мыйла нӧ быть фашизм дорйысьӧн.
Сійӧ вермас сувтны миянкӧд орччӧн.
— Ак, вот кыдзи!
Но мыйла — медбӧръя юалӧм — ті туналанныд тайӧс Америкалы?
Англиялы ӧмӧй оз ёнджыка лӧсяв фашизм качествоыс?
— Черчилльлӧн Англия — тіян мусук ордын олысь нывбаба.
Тайӧ зэв пыдди пуктана арлыда дамаыс лысьтӧдчис йитны ассьыс судьбасӧ том ловеласкӧд, кӧсйысьӧмӧн, мый коляс сылы бур наследство, кутас кӧ сійӧ радейтны, кытчӧдз лоӧ ловъя.
— Но, ставыс!
Ме талун тіян вылын нажӧвитча, кутшӧма важӧн нин эг нажӧвитчыв, господин профессор.
Аддзысьлытӧдз, аттьӧала тіянӧс, — и Гаррис лӧгпырысь серӧктіс.
— Шуны, мый Англия — миян мусук ордын олысь нывбаба!.. — ропкис сійӧ машинаӧ пуксигӧн. — Ті, дерт, кывлінныд?
— Ме ногӧн кӧ, старик сэтшӧм прав, мый та йылысь весиг абу интереснӧ сёрнитны.
Ӧд эм кык Англия, ӧтиыс на пиысь тіян содержанка.
— Ми абу сэтшӧм озырӧсь, медым видзны Англияӧс.
— Но и Англия — ӧтикывъясьӧй — абу сэтшӧм озыр, медым сетны асьсӧ тіянлы дон босьттӧг.
Воропаев тшӧктіс шоперлы кыпӧдчыны гӧраяслань, Мережковалӧн челядь санаторияӧ.
Челядь ӧбедайтісны.
Воропаев пыртӧдіс гӧсьтӧс «философъяслӧн» комнатаӧ, кӧні ставныс вӧліны чукӧрынӧсь, Зина кындзи, но и сійӧ, американечлысь воӧмсӧ тӧдлӧм бӧрын, котӧрӧн локтіс да, кыдзи и пыр, сэк жӧ заводитіс висьтавлыны ас йывсьыс да ёртъяс йылысь.
Шура Найдёнов юрсӧ лэптывтӧг лыддис кутшӧмкӧ небӧг, тшупӧдӧсь резина йылӧн, кодӧс сійӧ кутіс пиняс, лист бокъяссӧ листалігтыр.
— Тайӧ абу гуманнӧ, — шуис Гаррис шӧпкӧдӧмӧн, кӧть, тӧдӧмысь, эз чайт, мый сылысь англи кывсӧ тані кодкӧ вермис гӧгӧрвоны.
— Мый абу гуманнӧ?
— Абу гуманнӧ тшӧктыны овны тайӧ шудтӧм ловсӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый ме кӧсъя шуны.
— Ті чайтанныд, господин Гаррис, мый тіян кӧ эм пара ки да пара кок, ті ёнджыка шудаӧсь сыысь?
И мый гуманнӧджык сетны овны тіянлы?
Тадзи ме тіянӧс гӧгӧрвои?
— Да.
Тадзи.
— Ме абу сӧгласен.
Гаррис век жӧ эз ӧвсьы.
— Сідзкӧ висьталӧй меным, кутшӧм экспериментъяс вылӧ олӧ тайӧ кагукыс? — юасис сійӧ Воропаевлысь. — Ті нин сэтшӧма эсканныд, мый сыысь быть быдмас гений?
— Вермас лоны, но ог сулав та вылын.
— Сідзкӧ нӧ мый кӧсъянныд ті быдтыны?
— Мортӧс.
А мыйла эськӧ аслыд не юавны сылысь, тайӧ детинкаыс неуна сёрнитӧ англи кыв вылын.
Найдёнов вылӧ видзӧдлытӧг, коді важ мозыс лыддис небӧг, Гаррис петіс комнатаысь да, некодкӧд прӧщайтчытӧг, мӧдӧдчис машиналань.
Бӧр локтісны улысса туйӧд, коді вӧлі дзик саридз бердын.
Шопер юаліс Воропаевлысь:
— Мый, эз кажитчы сылы, тыдалӧ, выліас?
— Эз кажитчы.
— Да, абу сэтшӧм дегустацияыс.
Туй гартчис виноградникъяс пӧлӧн, кодъяс волӧн тайӧ кадас тыртӧмӧсь да гажтӧмӧсь.
Куш ньӧръяс руд крукыльясӧн чурвидзисны гӧра бокъясын, и кыдзкӧ эз эскыссьы, мый гожӧмын найӧ кышсясны веж коръясӧн да лоӧны зэв мичаӧсь.
Стӧрӧжитан будкаяс, кӧні арнас пукалісны стӧрӧжикаяс, вӧліны сідзжӧ йӧзтӧмӧсь, и дзик ни ӧти ловъя лов эз паныдась налы, быттьӧ найӧ мунісны йӧзтӧм му вывті.
Шопер крута сувтӧдіс машинасӧ туйдорса юкмӧс дорӧ да бергӧдчис Воропаевлань.
— Висьталӧй сылы, полковник ёрт, мый тайӧ юкмӧсас ловйӧн шыбитісны менам шуринлысь кык челядьӧс.
Воропаев вуджӧдіс.
Гаррис чӧв оліс.
— Кор ме вои партизанитанінысь, ачым лэччылі уліас, тӧдмалі.
Ух, шуштӧмтор!
Казьтывнысӧ страшнӧ.
Ӧтиыслӧн, ичӧтджыкыслӧн, ар сизима детинкалӧн, сӧмын кокъясыс вӧлі чегӧмаӧсь да ордлыыс, тшыгла, тыдалӧ, кулӧма, а ыджыдджыкыслӧн, дас куим арӧсаыслӧн, — юрыс, пыр жӧ тыдалӧ...
Гаррислӧн кельдӧдісны паръясыс.
— Эм сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь оз позь сёрнитны гораа, — шуис сійӧ.
— Сэки эськӧ миянлы ковмис вывті тшӧкыда чӧв овны?
И найӧ эз сёрнитны самӧй карӧдз.
...Мӧд сёрни Воропаевлӧн Гаррискӧд лоис карса вадор улич вылын.
Гаррис эскӧдіс, мый рочьяс оз радейтны американечьясӧс, а Воропаев гӧгӧрвоӧдіс сылы, мый делӧыс абу радейтӧмын.
— Но миян некод оз вермы гӧгӧрвоны, мыйла тіян странаныд дорйӧ медся реакционнӧй политика.
Ӧд кывзӧй, Гаррис, ті онӧ паныд сувтӧй сыын, мый Англия тайӧ войнаын воштіс ассьыс став верктуйсӧ да мый вермӧм нинӧм бурсӧ сылы оз вай?
— Да, тайӧ, пӧжалуй, тадзи.
— И ті жӧ онӧ кутӧй соссьыны, мый тіян унаӧн кӧсйӧны курыштны аслыныс вермӧмлысь став чӧжӧссӧ.
— Оз, вот тані ті... абу, абу, тані ті абу правӧсь.
— А ме тіянлы шуа, мый тіян банкиръяс зільӧны ӧтиӧ вӧчны Америкаӧс милитаризм крепосьтӧн, и Черчилль кутас аттьӧавны енэжӧс, мый сійӧ ас кадӧ быдтіс наысь татшӧм бур милитаристъясӧс.
Черчилль — налӧн енмыс, а абу Рузвельт.
Рузвельт налы вывті бур.
Налы важӧн нин колӧ омӧльджык президент, Гаррис.
— Позьӧ тіянлы коркӧ гижны, Воропаев? — виччысьтӧг юаліс сійӧ.
— А мыйла?
Ті кӧ вежсянныд, ме тіян йылысь тӧдмала и письмӧястӧг, а ті кӧ колянныд сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧсь ӧні, мыйла сэки тіян письмӧясныд?
— Пӧжалуй, сідз.
Найӧ янсӧдчисны, кӧть эськӧ налы зэв на вӧлі окота сёрнитны.
Гаррискӧд сёрни сэтшӧма сьӧлӧм вӧрзьӧдіс Воропаевлысь, мый сійӧ медводдза жӧ лӧсялана кадӧ рада мездысис суйӧрсайсаяскӧд водзӧ вылӧ паныдасьӧмысь.
И век жӧ сылы нӧшта ӧтчыд ковмис паныдасьлыны Гаррискӧд.
Суйӧрсайса журналистъяс лӧсьӧдчисны Севастопольӧ экскурсияӧн, и Воропаев бара ковмис.
Обкомысь сӧмын на воӧм Васютин ачыс пырис сы ордӧ, медым корны — кыдзи отсалӧм — не ӧткажитчыны тайӧ ветлӧмсьыс, кыдзи некымынысь сійӧ тӧдчӧдіс.
Воропаев Васютинкӧд эз на вӧв тӧдса, и сылы кажитчис, мый сійӧ пырис прӧста, веськӧдлысьлӧн вывтіасьӧмтӧг, да и ортсысяньыс Васютин кажитчис зэв шаньӧн.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса кыз морт, кудритчысь пашкыр русӧй юрсиа да чужӧм пасьталаыс мича нюма, мыйысь быд пӧрйӧ гӧрдӧдыштліс сылӧн дӧвӧль чужӧмыс.
— Ме нин висьталі Корытовлы не мучитны тіянӧс.
Но ӧд и сійӧ — коді сэсся, ԏіян кындзи?
Йӧз абу.
Ме тіянлы и сідзи на пӧпуттьӧ ӧти уджтор сета.
Татчӧс тема вылӧ.
— Ме, Васютин ёрт, тані тшӧтш зэв на неважӧн, абу важся олысь.
— Абу важся олысь, сідзкӧ лоанныд сійӧн.
Мунны онӧ на лӧсьӧдчӧй?
Этша-этша овмӧдчинныд?
— Кутшӧмакӧ тай.
— Регыдджык, пӧжалуй, омӧлика, а абу бура, кыдзи ме кывлі.
Но да овмӧдчанныд.
Ортсысяньыс Васютин вӧлі нач партияса уджалысьӧн, тэрыб, но абу шежлысь, чорыд жестъяса.
Татшӧмӧн сійӧ вӧлі не сы мында этш сертиыс, мыйда статус сертиыс, коді ачыс сӧвмӧдіс сыын уна воясӧн командирлысь сямлун, коді оз куж нюжмасьны да сёрмыны.
Васютин быдтор вӧчис дзик жӧ пыр, мыйӧн сӧмын сы водзын сувтліс кутшӧмкӧ мог.
Сійӧ бокӧ вештывліс сӧмын сэтшӧм делӧяс, кодъяс, тыдалӧ нин вӧлі, артмӧмаӧсь либӧ дзикӧдз надеятӧмтор.
Обласьтъясса коммунистъяс вылӧ сійӧ должен вӧлі вӧчны чорыда кутчысьысь, асныра да тешитчана мортлысь вежӧрӧ мӧрччӧмтор.
Уна сёрнияс серти Воропаев тӧдіс, мый Васютинӧс пыдди пуктісны прӧстлун вӧсна, выль уджъясӧ босьтчыны кужанлун вӧсна, а, медшӧрыс, синмӧ шыбитчана кужанлун вӧсна — дум вылын кутны нимъяс, вичьяс да овъяс уна сюрс йӧзлысь, кодъяс артмӧдӧны обласьтлысь актив.
Пока Воропаев ноксис кӧстыльяснас — сійӧ гортас некор эз новлыв протезсӧ — да сынасис зеркала водзын, Васютин, ӧшиньӧд видзӧдігмоз, дӧзмӧмӧн тувкӧдіс карандашнас восьса блокнотӧ.
— Ме кывлі, Воропаев ёрт, мый ті неуна омӧля донъялӧмныд ассьыныд вынъяснытӧ либӧ, шуам тадз, лишнӧя донъялӧмныд висьӧмнытӧ, водз мунінныд шойччыны, — шуис сійӧ уличӧ видзӧдіг.
— Муні ме, гашкӧ, збыльысь, водз, да ӧд, кыдзи шуласны, ранениеястӧ да висьӧмъястӧ оз корны, а шедтӧны.
— Тайӧстӧ ме гӧгӧрвоа.
Ме ог мыжав.
Ме жалита.
— А-а, сідзкӧ, аттьӧ инӧсь тӧждысьӧмысь.
— Ті миян вылӧ, тыловикъяс вылӧ, колӧ шуны, вывтісӧ энӧ пинясьӧй.
Ми ті воктӧ, фронтовикъястӧ, унаӧс аддзылім.
Абу быд фронтовик — водзмӧстчысь.
Погонъясыд да орденъясыд миянӧс оз гипнотизируйтны, Воропаев ёрт, и тіянӧс, меным кажитчӧ, сідзжӧ не долженӧсь гипнотизируйтны.
Воропаев чӧв оліс, виччысис, мый лоӧ водзӧ.
— Тайӧ ме ог тіян йылысь.
Шуны кӧ тіян йылысь, то тіян йылысь оз омӧля сёрнитны, оз омӧля, — помаліс Васютин.
«Аппаратчиклӧн пыр овлана донъялӧм, — мӧвпыштіс Воропаев, — шуны «бура» — полӧ, шуны «лёка» — невернӧ», — и сы вӧсна, мый сылы вӧлі заводитчӧм сёрниыс абу сьӧлӧмвыв, пуксис пызан дорӧ да шуис:
— Ме дась.
Кывза тіянӧс, Васютин ёрт.
Гӧсть видзӧдліс сы вылӧ читкыртчылӧмӧн да зургис блокнотӧ джуджыд точка.
— Да.
Вот тадзи.
Заводита, стӧчджыка кӧ, помсяньыс.
Тӧрыт Сталин ёрт конференция вывсянь ас ордас вӧлі мунӧ подӧн.
Мудзӧма, тыдалӧ, шойччыштны кӧсйис.
Муніс улі шоссе кузя.
Тӧданныд?
И казяліс сійӧ миянын уна тыртӧм гӧра бокъяс.
«Мыйын делӧыс?» — юалӧ.
Висьтала: «Ваысь дзескыд, Иосиф Виссарионович.
Табакъяс оз быдмыны, виноградникъяслы вылын, маслина улӧ колим.
И полезнӧ, и ва оз ков...»
А сійӧ меным: «Но ме, — шуӧ, — и маслинаяссӧ сэні некутшӧмӧс ог аддзы.
Кӧні нӧ сійӧ?»
— А ӧд збыль — кӧні нӧ?
— Дерт, сідз.
Ми, веськыда висьтала тіянлы, асьным та йылысь мӧвпавлім, да киясным пыр эз судзлыны.
Быд лунся удж миянӧс падмӧдӧ, лешакыс мед сійӧс нуӧ.
Вот тадзи, ме тіянӧс кӧсъя корны, ті ӧні мунанныд гӧсьтъяскӧд, кутанныд петкӧдлыны миянлысь вӧр-ва, артыштлӧй — кӧні эськӧ, уна-ӧ да кыдзи.
Ми, дерт, бӧрас торъя комиссия лӧсьӧдам...
Воропаев кедзовтана ӧвтыштіс кинас.
— Сӧмын сьӧм видзӧм.
Ме Фергана методъяс дор сулалысь.
Комиссияяс комиссияясӧн, а кокбӧрля выланыс налы тувччаліс кетменя колхозник.
— Опыт, мый и шуны, вывті бур, — завидьпырысь шуис Васютин, — но ме полышта сыысь: кадыс мӧд.
Гӧгӧрвоӧй, мый Ферганаын заводитісны — кор?
Комын ӧкмысӧдын!
Кутшӧм во, помнитанныд?
Налӧн тайӧ панас — эз гӧльлунла заводитчы, а лишалысь вынъяс вӧсна, удаллун вӧсна ли... мый ли...
Кутшӧм вынйӧр пуис вираныс!
Сідз ӧд?
А мый йылысь вермам ми ӧні мечтайтны, кор став йӧз война вылын и ми тіянкӧд вермам сӧмын ӧтиным мӧднымӧс мобилизуйтны?..
Да.
Вот тадзи.
Видзӧдышталӧй, фантазируйтыштӧй.
Мукӧддырйи ме думайтла — кад нин миянлы имеитны торъя мечтательясӧс, агитаторъяс да пропагандистъяс сямаясӧс.
— Удждон вылӧ пуксясны — и мечтаяс бокӧ!
— Тшӧтш збыль.
— А мунамӧй ӧтлаын, Васютин ёрт! — друг вӧзйис Воропаев.
Сылы сьӧлӧм вылас воис тайӧ тэрыб мортыс. — Перевалӧдз ме тіянкӧд, сэні узя метеоролог ордын, а югдандор ӧтлаася журналистъяс экскурсиякӧд.
— Зарубин ордын узянныд?
Тӧвъясыскӧд тай коді варовитӧ?
Байбак, — Васютин гыжйыштіс карандашӧн кӧсичасӧ, читкыртіс синъяссӧ, арталыштіс, эм-ӧ сылӧн кадыс, да виччысьтӧг ӧтикывъясис.
Кар сайын шоссе крута кайис вывлань, и сэні, кӧні Воропаев воӧм бӧрас медводдза асылӧ мечтайтіс аслыс керка йылысь, Васютинлӧн «виллисыс» виччысьтӧг и сувтіс.
Изъя крут сён, код гӧгӧр вӧліны векньыдик кушинъяс, ышӧдіс мӧвпалыштны.
— Тані вот эськӧ и сувтӧдны совхозлысь конторасӧ, центр матын, шоссе орчча, ӧзынъясӧдз киӧн судзан, — пыр жӧ вӧзйис Васютин, Воропаевӧс сёрнитны корӧмӧн.
— Ме тані кыдзкӧ мечтайтлі аслам керка йылысь, — сералӧмӧн шуис сійӧ.
— Эн лэптӧй эськӧ.
— Эг лэпты эськӧ.
— Ичӧтыд пӧшти пыр сьӧкыдджык ыджыдысь.
— Пӧжалуй.
А контораыд тані лоӧ местаын.
Тан, ставнас, тӧданныд, окота лоны водзӧ лоана стрӧитӧмъяслӧн нуӧдысьӧн, сэтшӧм на быдлаті вӧчтӧм да тыртӧм.
— Босьтӧй вай, нуръясьыштам, — Васютин шедӧдіс зепсьыс тубрастор да вӧзйис Воропаевлы бутерброд.
— Аттьӧ.
А видзӧдлӧй жӧ, тані и ва должен лоны.
Со, аддзанныд валысь воргасӧ?
Неыджыд ва видзанін и...
— Стӧч.
Йӧзӧс эськӧ сӧмын, йӧзӧс.
— Война, пола лёк ногӧн шуны, бур служба миянлы вӧчис, петкӧдліс, мый позьӧ вӧчны, ӧти делӧ вылӧ кӧ став войтырӧн личкысьны...
— Во дас вит мысти тані бур бурдӧдчанін кыптас.
— Кыв шутӧг.
Именнӧ кыптас.
Бура шуинныд.
Миян сійӧ тадзи именнӧ кыптӧ, быттьӧ быдмӧ.
— Ӧні эськӧ миянлы эстчӧ, эсійӧ бухта дорас вуджны.
— Сійӧ бухтасӧ ме нимті нин Шудаӧн.
Вывті бур места.
Дорвыв пожӧм вӧр, ті аддзанныд?
Сэні сынӧдыс сӧз ва кодь, ей-богу.
Берег вылас сов кӧрӧн ӧвтӧ, а ваас пыран — пожӧм кӧр кылӧ.
Татчӧс ӧти врач меным саридз валӧн дзоньвидзалунлы тӧдчанлун йылысь быдса лекция лыддис.
Сійӧ пӧ кыдзи сов сывдас, лоӧ электролитӧн, сэтшӧм жӧ электролитӧн лоӧ и мортлӧн телӧыс.
Сідзкӧ, ӧта-мӧд костса йитӧд дырйи на костын должен артмыны электрическӧй ток да ионъясӧн вежсьӧм.
Саридз ваын свободнӧя олысь совъяслӧн ионъяс пырӧны телӧӧ, а сэтысь петӧ ваӧ уна сикас пагӧданторъяс.
— Чӧртыс тӧдас, некор эг думайтлыв, мый купайтчӧм — сійӧ сэтшӧм научнӧй удж.
Ті бура, вӧлӧмкӧ, тӧдмасьӧмныд.
— А ті чайтінныд!
— Но мый нӧ?
Ті менӧ эскӧдінныд нин: колӧ Шуда бухтаын стрӧитчыны.
Босьтчӧй жӧ.
Бура аддзӧм ӧти морт — джын делӧ нин, — быттьӧкӧ пырмунігмоз шуис Васютин.
«Виллис» тӧвзьӧдіс найӧс Шуда бухталань.
Ылын, кар мӧдар бокас, югнитіс аслас гӧрдов ыргӧн кымӧснас Кутш гӧра йыв.
— Жаль, кадыс абу, — ме эськӧ тіянӧс Кутш гӧра йылӧ нуӧдлі, — шуис Воропаев.
— Стрӧитчыны заводитанныд — ме тіян, гӧсьт и сэн.
Ладнӧ?
Мырдысь ог кӧсйы, а вот тадзи, бурысь, большевист ног.
Эз весь меным ті вылӧ индыны.
Зэлӧдчылӧй жӧ, збыльысь, тырмас тіянлы лекцияяс вылын гыжъясьны.
Воропаев пыр жӧ казяліс Васютинлысь радейтана кывсӧ.
Зэлӧдчыны сійӧ радейтіс.
Тайӧ абу корытовскӧй «заражайтны».
Васютин пукаліс шоперкӧд орччӧн: бӧрас пукалысь Воропаев копыртчыштіс да видзӧдан стеклӧ вылысь аддзис ичӧтик рӧмпӧштан, а сэтысь секретарлысь чужӧмсӧ аддзӧмӧн, — мудера мигнитіс сылы.
— Эм менам аслам теория, Васютин ёрт...
— Кодлӧн сійӧ абу!...
— Абу, ті кывзӧй.
Ӧні, тайӧ жаль тӧдтӧм война бӧрын, колӧ вӧчны миянлы сэтшӧм чеччыштӧм, медым войнаӧдзса тшупӧд кажитчис тшакваӧн.
Сідз?
— Шуам.
Кӧть «тшакваыд» тані оз лӧсяв.
Но, но?
— А та могысь, ме ногӧн кӧ, колӧ сэтшӧм жӧ зіля да сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кыдзи ми войдӧр кыпӧдім сиктъясысь да заводъясысь войтырӧс вывлань, юркаръясӧ да наркоматъясӧ, ыстыны выліас быдтӧм кадръясӧс бӧр, увлань...
— ... Йӧзӧ? — серамсор сюйыштіс Васютин.
— Йӧзӧӧ.
Да.
Наркомъясӧс — обласьтъясӧ, налысь вежысьяссӧ — районъясӧ, полковникъясӧс — райвоенкоматъясӧ, бригадаса инженеръясӧс — туйвыв мастеръясӧ.
— Гм... да.
Водз ме тіянӧс, сідзкӧ, майшӧдлі.
Но бур, пукалӧ ӧні кежлӧ.
Быд морт лыд вылын, а сійӧ меным ассьыс теорияяссӧ.
— Эн ропкӧй, ме тіянлы йӧзтӧ инда — и дивӧ кодьясӧс.
— Да мый ме, ассьым кадръясӧс ог тӧд?
Тайӧ нин ті вывті...
Тіянӧс кыдзи, Зарубин ордӧ нуны?
Тшӧтш теория радейтысь морт.
Докладнӧй гижӧдтор мӧдӧдіс, мусюр йылас вӧзйӧ композиторъяслысь керка стрӧитны, музыкаыс, шуӧ, сэні зэв уна весь вошӧ.
Олӧ, сукин сын, райын моз, да нӧшта миянлы спокой оз сет!
— А тіянлы кыдзи, Васютин ёрт, увлань жӧ окота лоис?
Сійӧ эз вочавидз, пыркнитіс пельпомъяснас.
Вӧлі дӧзмӧма удайтчытӧм сёрниӧн, и интересыс, кутшӧмӧн сійӧ сӧмын на видзӧдаліс гӧраводзсӧ, сыын кусіс нин.
И сӧмын дыр кад чӧж чӧв олӧм бӧрын, пӧшти перевал дорас, прӧщайтчигӧн, шуис:
— Тіян лекцияясныд... найӧ, дерт, кыпӧдӧны, котыртӧны йӧзӧс... а кадыс сэтшӧм, мый кыскыны колӧ, кутчысин гужиӧ — и кыскы, кыскы, кытчӧдз эбӧсыд эм.
Вот татшӧм менам теория!
— Зэлӧдчыны? — юаліс Воропаев.
— Быть.
Абу сійӧ водзын, коді ордйӧдіс, а сійӧ водзын, коді мукӧдӧс кыскӧ.
— Ме буретш сійӧ жӧ и висьтала.
Ӧні опытнӧй, паськыд видзӧдласа йӧзыд долженӧсь лоны медся сьӧкыд местаясын.
— Аддзис сьӧкыд места!
Ті менам местаын эськӧ пукалыштінныд!
Сэтшӧма шонтӧ, тӧданныд...
Метеостанция керкаӧдз вӧлі куимсё кымын метр, но Воропаев муніс тэрмасьтӧг, муніс мӧвпалігтырйи, асьсӧ прӧверяйтігтырйи.
Абу, век жӧ сійӧ прав.
Выльын томмӧ лов, чукӧртӧ вынъяс да лачаяс.
Тайӧ сылы колӧ.
А таысь кындзи — коді шуис, мый тані, дзик му бердас, кӧні кыпӧдчӧны йӧзлӧн петасъяс, коді шуис, мый тані торйӧн кокни да прӧстӧ?
— Ме зэлӧдча, но ог сэні, кӧні колӧ Васютинлы, а кӧні колӧ Поднебесколы да Аннушка Ступиналы.
Вот кӧні ме зэлӧдча!»
Югдандор сійӧ пуксис автобусӧ суйӧрсайса корреспондентъяс дінӧ.
Поводдя вӧлі зэв бур.
Саридз дорӧ крута лэччысь гӧраводз дзирдаліс кыз, ён лысваӧн.
Сійӧ визувтіс кушмӧм изъяссянь, быттьӧ зэр, коді гусьӧникӧн кыссьӧ муӧд, сы пыдди, медым усьны вывсянь.
Тӧвлӧн мелі да шог дукыс, саридз излӧн да ульсалӧм, но абу на дзикӧдз сісьмӧм коръяслӧн дукыс, — зэв сёян кӧра дук, мыйкӧ няньшом сяма, — гӧвкъяліс сынӧдын, матыса саридз дуккӧд ӧтлаасьтӧг.
Лун шӧр кадӧ пӧсь изъяс да керкаяслӧн сёйысь вартӧм стенъяс дорысь сідзжӧ лӧсявтӧг кыліс пӧсь нянь кӧрӧн.
Автобус тӧвзьыштіс шосседорса ӧтка гу дорті, орччӧн чурвидзисны англияса танклӧн колясъясыс.
Ужаснӧя сотчисны тайӧ ёрӧм танкъясыс.
Муртса мыйкӧ — найӧ, кыдзи сись.
Тайӧ, тӧдӧмысь, Черныхлӧн бригадаысь.
Сійӧ мунліс буретш таті.
Сибирякъяс, найӧ медводдзаысь аддзылісны Сьӧд саридздорса тулыссӧ да сылысь медся гажа, медся кыпыд тӧлысь — май.
Тайӧ вӧлі самӧй май заводитчигӧн, кор пуяс дзоридзалӧны вежӧдны удиттӧдз.
Иуда пулӧн кузь лапъясыс вевттьысисны посньыдик, тшӧкыд дзоридзьясӧн да чурвидзисны, кыдзи ыджыдсьыс-ыджыд гӧрдовлӧз кораллъяс.
Алӧйгӧрда, быттьӧ югдӧдӧма пытшкӧссяньыс, югъялісны персик да миндаль пуяс.
Гӧрдӧн да розовӧйӧн, гежӧдджыка лӧзӧн ломзисны изъяслӧн потасъясыс, кодъяс тырӧмаӧсь дзоридзьясӧн.
Тӧвзисны танкъяс, кодъясӧс вӧлі вывсяньыс вевттьӧма дзоридзалысь сливаясӧн да миндальӧн, быттьӧ садъяслӧн кусӧкъяс, а видзӧдан костъяссянь чурвидзисны гӧраса купальничаысь букетъяс.
Пӧгибнитӧмъясӧс дзебигӧн дзоридзьясла ылӧдз ветлыны эз ковмыв.
Унаӧн сідзи киясаныс дзоридзьясӧн и пӧгибайтісны.
— Ривьера, — шуис Ральф, Лондон газетаса корреспондент. — Или неуна Италия, — быттьӧ сійӧ эз кывлы танкистъяс йылысь Воропаев висьтысь ни ӧти кыв.
— Ривьера вылын ӧмӧй тышкасисны? — юаліс Воропаев, но клаксонлӧн горзӧм шыӧ сылы эз вочавидзны.
Автомобиль веніс переваллысь буретш медся гартов кытшсӧ.
Кор саридз саяліс да водзын тыдовтчисны бок выланыс унзіля куйлысь гӧраяс, гажтӧм да ӧтсяма пейзаж, — прансуз, коді ӧнӧдз вуграліс, юаліс:
— Сталин Севастопольын вӧлі нин?
Шуӧны, мый Черчилль да Рузвельт мунісны сэтчӧ талун.
— Ог тӧд, — вочавидзис Воропаев. — Ме эськӧ сэтчӧ ӧні некодӧс на эг лэдз.
Англичанин вежливӧя стӧчмӧдіс:
— Гӧгӧрвоана.
Историялӧн памятникъяс век колӧ мыйкӧ мында могмӧдны, лӧсьӧдны.
— Тайӧ жӧ абу Дюнкерк, — паныдаліс Воропаев. — А Севастопольӧ ме эськӧ эг лэдз весиг тіянӧс.
Сэні зэв на уна мина.
— Ми, господин проводник, мунам сэтчӧ, кытчӧ лоӧ миянлы окота, и сӧмын сэтчӧ...
Буретш ме вӧзъя сувтлыны да завтракайтны.
Ставныс кыпыда ӧтикывъясисны.
Налы Севастополь вӧлі колӧ, кыдзи кольӧм вося лым.
Завтрак помасигӧн Гаррис шуис:
— Миян пыдди пуктана, но стрӧг полковник ёна шензяс, мый ме кыпті кыдзи журналист роч тема отсӧгӧн.
Воропаев пуксис висьтавлысьлы бокӧн.
Тані, кӧні суйӧрсайса гӧсьтъяс юисны коньяк, кольӧм воын мунліс Проваловлӧн дивизия.
Унатор воис паметьӧ...
Сэк кості Гаррис заводитіс висьтавлыны, мый 1909 воын, кор сійӧ колляліс кад Парижын, кыдзи том турист, Шатло театрын воссис роч сезон.
Йӧзкӧд, код йылысь нинӧм он тӧд, тӧдмасьӧм вылӧ лӧсяланатор.
Гаррис веськаліс «Ӧксы Игорь» вылӧ, кывліс Шаляпинӧс, аддзыліс Нижинскӧйлысь да Карсавиналысь йӧктӧмъяс да Фокинлысь «Половецса йӧктӧмъяс».
— Ті гӧгӧрвоанныд, господа, мый артмис?
«Ӧксы Игорь» — опера.
Неуна сьӧкыдджык, кыдзи став рочыс, но шылада.
И, дерт, Шаляпин — вывті бур сьылысь.
И, дерт, Нижинский — йӧктӧмлӧн король.
Но ошкӧм вӧчисны эз сьылысьяс, эз ӧткӧн йӧктысьяс, а уна йӧза йӧктӧмъяс.
Буретш найӧ восьтісны синъяс роч лов вылӧ.
Лютлун, ярлун, ас йылысь вунӧдӧм!..
Ме эг случайнӧ шу — ас йылысь вунӧдӧм.
Тайӧ кывйыс петкӧдлӧ ловлысь русӧ, коді лӧсялӧ сӧмын рочьяслы.
Асьтӧ, ассьыд нуждаястӧ вунӧдӧм.
Гаррис видзӧдліс Воропаев вылӧ.
— Ме ог вӧч ассьыд сьӧлӧм сетӧм йылысь гӧгӧрвоӧм тӧлкуйтӧмын ӧшибкаяс, пыдди пуктана полковник?
— Збыльысь, ог тӧд.
Ме — абу кыв туялысь.
— А!
Тайӧ нин очко.
А то меным кажитчис, мый ті ставсӧ тӧданныд.
И сідзи, бӧр бергӧдча.
Сійӧ спектак пуктӧмсӧ кӧ позьӧ нэммӧдны кинолента вылӧ, ми, американечьяс, рочьясӧс тӧдмалім эськӧ дас воӧн водзджык.
Ме сэки веськыда йӧймылі.
Сэні ордаӧн, кыдзи йӧктысь би, уськӧдчисны половечьяс, шенасьӧны плетьясӧн, грӧзитчӧны чукля сабляясӧн и горзӧны, ойзӧны, чуксалӧны, и пыр ӧдйӧджык чеччыштлӧны, грӧзитӧны.
Чӧрт мед босьтас, тайӧ сэтшӧм сцена, мый партер медводдза радын вӧлі страшнӧ пукавны.
Ме сэки жӧ шуи аслым: роч искусство ыджыд зэвтчӧмӧн кутӧ аслас войтырлысь кытчӧкӧ ылӧ чеччыштан лютлунсӧ.
Мыйта рӧмъяс, мыйта ӧдлун, мыйта кӧсйӧм чепӧсйыны кытчӧкӧ нёльӧд измеренньӧӧ!
— Ен мед видзас, — мӧвпалі ме, — тайӧ ас йывсьыс вунӧдӧм лютлуныс кӧ коркӧ петас искусство вежтасъяс сайӧ.
И менам медводдза гижӧдтор вӧлі роч балет йылысь.
— Браво! — сувтны лӧсьӧдчӧмӧн тактичнӧя шуис прансуз.
— Миян эм на кадыс, — кутіс сійӧс англичанин, — Гаррис вермас висьтавлыны сы дыра, мыйта миянлы тырмас юны сылысь коньяксӧ.
— Да, балет балетӧн, а сэки весиг наян Бриан, коді аплодируйтіс роч балеринаяслы, эз вермы эськӧ тунавны тӧдтӧмлунӧ рочьяслысь чеччыштан сэтшӧм шензьӧдан темпъяссӧ.
Тӧданныд, господин полковник, ме мукӧддырйи жалита, мый Россия муніс политикаӧ.
— Дерт, балет, кыдзи и быдсяма искусство, петкӧдлӧ войтырлысь ловсӧ, но туявны канму балет серти, сійӧ сэтшӧм жӧ, мый туявны садоводство варенньӧ серти, — шуис Воропаев.
Сылы эз вӧв окота збыльысь вензьыны Гаррискӧд.
Сійӧ кыліс, мый сійӧс оз эскӧд. — Весиг гортсьыд петавтӧг ті верминныд тӧдмавны Россия йылысь ёна унджык, лыддинныд кӧ Толстойӧс, Чеховӧс, Горькийӧс.
Ме ог нин сёрнит Ленин йылысь, — содтіс сійӧ кыптан дӧзмӧмсӧ мырдӧн венӧмӧн.
Сійӧс кывзӧм бӧрын Гаррис водзӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, мый висьтавліс сылы нималана Морис Дени Бакстлӧн да Бенуалӧн декорацияяс йылысь, а Воропаев видзӧдліс часі вылӧ.
Тайӧ часын кымын да тайӧ лунӧ Торъя Саридзбердса армиялӧн дивизияяс кольӧм воын пырисны Балаклава ковтысӧ да аддзисны ылысь, енэжтас дорысь, 1855 воын пӧгибнитӧм итальянечьяслы памятник.
Заводитчис Сапун-гӧра вылӧ, Севастополь голгофа вылӧ каянін.
Ӧти здук кежлӧ кӧ эськӧ олӧмыс восстановитліс тані вӧвлӧмторлысь серпассӧ, — весиг эз серпас, а сылысь ӧти шыяссӧ, тышлысь сӧмын ужаснӧй муралӧмсӧ, — американечлӧн кылыс эськӧ сибдіс вом пытшкас, и алкогольӧн да скептицизмӧн тырӧм сьӧлӧмыс сылӧн эськӧ век кежлӧ сувтіс сійӧ шыяс дырйи, мый сійӧ нимтӧ «ас йылысь вунӧдӧмӧн», роч тышлӧн веськӧдлытӧм ыджыдалӧм дырйи.
Дивизияяс кыссисны ӧти-мӧдныскӧд орччӧн...
Команднӧй пунктъяс эз удитны вӧтчыны зэв ӧдйӧ мунысь боевӧй пӧрадокъяс бӧрся, да найӧ весиг быттьӧ эз и вӧвны, ӧд зэв кокни командуйтны тышӧн, кодӧс гӧгӧрвоӧ быд салдат.
Тайӧ вӧлі салдатса, войтыр тыш, заводитчӧмсӧ да помсӧ кодлысь быдӧн тӧдіс водзвыв.
Ӧтитор сӧмын эз вӧв помӧдз тӧдса — нюжалас-ӧ сійӧ лун, вежон либӧ тӧлысь.
Но мыйда кӧть эз кыссьы сійӧ, бӧртас вермис лоны сӧмын ӧти — Севастополь мездӧм.
Сёртас да Сапун-гӧра бокшаяс весьтын сулаліс еджыд известка бус; киссис тшӧкыд изъя зэр.
Помнитӧ Воропаев, кыдзи морт кызь пехотинечьяс да артиллеристъяс, пушкаӧ доддясьӧмӧн, котӧрӧн кыскисны сійӧс крут гӧра бокшаті вывлань.
Найӧ вӧліны гимнастёркатӧмӧсь, чужӧм вывтіныс киссис ньылӧм, найӧ котӧртісны пушкаӧ доддясьӧмӧн да став гӧлӧссьыныс мыйкӧ горзісны.
Вывланьӧ пушка кайис вель ӧдйӧ, и кодкӧ кӧ «бурлакъяс» пиысь усьліс, сійӧс пыр жӧ вежлісны.
Пушка бӧрся, котӧрӧн жӧ, кияс вылын, кагаясӧс моз, катӧдісны снарядъяс, и усьліс кӧ ваялысь, тайӧ вӧлі кык пӧвста воштӧмӧн — и боечсӧ и снарядсӧ.
— Мый ті равзанныд, зонъяс? — горзӧмысь пӧдысь салдатъясӧс жалитӧмӧн юаліс Воропаев.
— Талун тайӧ Горзан-гӧра, полковник ёрт, — вочавидзис сылы томиник артиллерист, — а сыладорсянь, немечласянь — Сапун-гӧра, а рыт кежлас сылы вӧчам Кирган-гӧра.
Ковмис ӧкмыс час чӧжся дугдывлытӧм штурм, медым немеч казяліс, мыйджык сійӧ Кирган-гӧраыс.
Вот кӧні воссис збылься ас йылысь вунӧдӧм.
Гаррис век на висьтавліс:
— Морис Дени сідзи и шуис меным: «Ме локта спектакль вылӧ аслам этюдниккӧд.
Тайӧ медся дивӧ кодь пӧрйӧг, коді коркӧ вермас петкӧдчывны серпасалысьлы».
— Да, сійӧ кадӧ радейтлісны югыд рӧмъяс да серъяс, — ӧтикывъясис прансуз, коді пыр думайтіс сы йылысь, мый кад нин эськӧ мунны водзӧ, — коньяк эз нин вӧв.
Медбӧрти, Гаррис лэдзис прансузлы сувтны да кыпӧдчис ачыс.
— Тешкодь, мый роч ловлысь пертас ті аддзинныд... балетысь, — сьӧкыдапырысь шуис Воропаев. — Ті сӧмын балет и тӧданныд.
Интереснӧ, мый эськӧ ті шуинныд, волінныд кӧ сыысь нёль воӧн водзджык Москваӧ, витӧд вося баррикадаяс вылӧ?
Либӧ ті кӧ эськӧ тӧдінныд Павловлысь, Сеченовлысь небӧгъяссӧ?
Меным, шуам, кажитчӧ, мый Сапун-гӧра штурмуйтӧм, код дорӧ ми матыстчам, ёна пыдісяньджык вермис эськӧ восьтыны тіянлы миян войтырлысь ловсӧ.
Либӧ, шуам, Сталинград.
Мый ті шуанныд?
Гаррис топӧдліс пельпомъяссӧ.
Кутшӧмкӧ ичӧтик справочникӧ видзӧдӧмӧн англичанин юаліс:
— Кыдзи ті шуинныд?
Сапун-гӧра?
— Да, Сапун-гӧра.
— Меным эськӧ кажитчис, сулалӧ видзӧдлыны 1855 вося союзникъяслӧн шойна вылӧ.
Кыдзи ті лыддянныд?
Зэв вежавидзысь прансуз, кодлы зэв кажитчытӧмӧн вӧлі Гаррислӧн Воропаевкӧд вензьӧмыс да коді, буракӧ, лыддис аслас могӧн шыльӧдны налысь ладмытӧмлунсӧ, шуис:
— Ме эськӧ сідзи, господа, висьталі: памятникъяс!
Ми видлалам сӧмын памятникъяс, — таын кутшӧмкӧ система.
Мӧд ногӧн, ми кӧ вӧйтчам вӧвлӧм лоӧмторъяслӧн анализӧ...
Кыдзи ті лыддянныд?
— Збыль, — ӧтикывъясис англичанин. — Памятникъяс — тайӧ, этша вылӧ, система.
Ті кыдзи?
Гаррис шуис:
— Меным быть колӧ вӧчны карын некымын снимок, медым докажитны редакциялы, мый ме вӧлі тані.
Карын эмӧсь кутшӧмкӧ памятникъяс?
— Абу на, но ставнас карыс — дзоньнас памятник.
— Чӧвлӧ, чӧвлӧ, ті сӧмын кывзӧй сійӧс, — гажмис Гаррис, — тайӧ дзик большевист ног.
Памятникъяс тані налӧн оз и нимавны, а сэк жӧ тур-де-тэт приёмӧн сійӧ шыбитӧ юалӧмсӧ муӧ да шуӧ — став карсӧ колӧ гӧгӧрвоны кыдзи ӧтувъя памятник.
Ок, тайӧ нин диалектикаыд меным!
Сідзкӧ, ме — кыдзи унджыкыс.
И автобус кежис бокӧ, 1855 вося важ англияса шойналань.
Мӧд юкӧн
Сизимӧд глава
Кыдзи пыр овлӧ шторм бӧрын, луныс пуксис зэв лӧнь, мелі, пӧшти садьмытӧм югыдӧн, скалаяслӧн небыд мыгӧръясӧн да зэв бур, ясыд тыдӧсӧн.
Воропаев сулаліс Граф ӧзын дорын, юыштӧм америкаса морякъяс кытшын, кодъяс видзӧдісны сійӧс экспонатӧс моз.
Найӧ видлалісны сылысь медальяссӧ да, юӧр сетанін ӧшиньӧ моз чуньяснас сы морӧсӧ таркӧдыштӧмӧн, интересуйтчисны, вӧлі-ӧ сійӧ Сталинградын, Севастопольын, Киевын, Руманезияын, Унгарияын, Венецияын, Ленинградын.
Найӧ юасисны, украинеч сійӧ али узбек, а роч кӧ — то бать-мамыс кузя али сӧмын паспорт сертиыс, эм-ӧ сылӧн ас эмбур да кутшӧм сылӧн семьяыс.
Воропаевӧс фотографируйтісны и ӧткӧн и америкаса матросъяскӧд ӧтлаын, и сійӧ сеталіс нин аслас выль тӧдсаясыслы ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, — дюралюминийысь ас вӧчӧм портсигар, кодӧс вӧчлӧма ӧти Сьӧд саридздорса мастер, ружье гильзаысь зажигалка и рӧма пластмассаысь вӧчӧм воропа перочиннӧй пурт, а воча сылы сеталісны дюжина джын самопишущӧй ручкаяс, кодлӧнкӧ кырымпаса бумажнӧй доллар джын да пытшкӧссяньыс югдӧдан зэв мича карандаш да дас вит кымын фотокарточка Америкаӧ гӧститны волыны корӧмӧн.
На дінті ньӧжйӧник муніс восьса легковӧй машина.
— Сталин? — кыліс кымынкӧ гӧлӧс.
— О, абу.
Кымынкӧ сӧветскӧй военнӧйяс тӧдмавны кӧсйӧмӧн видзӧдлісны Воропаев вылӧ.
Генерал шинеля да папахаа зэв тӧдса фигура сувтіс машинаас.
Кутшӧмкӧ, дерт жӧ, тӧдса генерал-лейтенант петіс машинасьыс да мӧдӧдчис Воропаевлы паныд, ылысянь паськыда кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
— Он тӧд?
А ме видзӧда, пропадайтӧ Воропаев, кыдзи пон ярманга вылын, вай, думайта, мезда сійӧс...
— Роман Ильич!
Кыдзи татчӧ веськалін?
— Чолӧм, чолӧм, Алексей Вениаминович.
Найӧ кутчысьлісны да окасисны.
— Прӧщайтчы союзникъяскӧд да пуксьы менам машинаӧ.
Американечьяс кӧзырнитісны да кежышталісны.
Генерал Романенко босьтіс Воропаевӧс сойбордйӧдыс, видзӧдіс сы вылӧ юр вывсянь кок улӧдзыс да, тыдалӧ, довкӧсӧн кольӧмӧн, мӧдӧдчис машиналань.
— Абу сійӧ, ставыс абу сійӧ...
Тэ мый, армияысь пышйин?
Пансис сёрни, быттьӧ найӧ эз и торйӧдчывны.
— Ну вай менӧ, Роман Ильич, позьӧ кӧ, кар кузяыс.
— Мый нӧ, мунам.
Казьтылӧмъяс ӧдӧлитӧны?
— Казьтылӧмъяс...
— Но, казьтыв синъяснад, а ачыд висьтавлы.
Тэ нӧ мый, другӧ, полковникын эндӧмыд? — водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Ме пыр на дугдывтӧг Медвылыс приказъясысь тэнӧ корси.
Чайті, тэ генерал-полковникысь абу улын.
И кутшӧм чӧртыс тэнӧ дормуас нуис?
А кыдзи нӧ академияыд?
А помнитан, гижны кӧсйин?
Али ставыс тайӧ прӧстӧ бур кӧсйылӧмъяс, а?
Романенко аслас кадӧ лыддьыліс тактика да, фронт вылӧ мунӧм бӧрын, пыр жӧ веськаліс штабса удж вылӧ.
Сылы мойвиис.
Тӧлка полевӧй командиръяс казялісны сійӧс, да сійӧ ӧдйӧ кыптіс.
Сійӧ вӧлі нин армияса штабын начальникӧн, кор сійӧс корисны Москваӧ, Генерал штабӧ, кӧні сетісны выль зэв интереснӧй делӧ, коді восьтіс зэв паськыд перспективаяс.
Сійӧ вежавидзӧмӧн гарыштліс, мый вӧлі эськӧ шуда уджавны сэні Воропаевкӧд.
Войнасӧ найӧ заводитісны подполковникъясӧн.
И кӧть эськӧ гарыштӧмыс вӧлі небыдик, кокньыдик, Воропаев кыліс сылысь сыысь мыйкӧ ӧбиднӧйӧс, увтыртанаӧс.
Пыр жӧ шыбитчис синмас, кутшӧм мисьтӧм сылӧн шинельыс Романенколӧн шинель дінын, кутшӧм важ нин сылӧн сапӧгыс да укшаль протезыс, кодӧс козьнавліс колхоз.
— Академиякӧд ме помалі.
А гижны и тані позьӧ.
Мыйла помалі?
Дзоньвидзалун, дзоньвидзалун, Роман Ильич.
А таысь кындзи, менӧ пыр му дінӧ кыскывліс, тэ тӧдан.
Колхозса олӧм — сійӧ сэтшӧмтор, мый ме ньӧти ог тӧд...
И сійӧ пондіс висьтавны колхозъясын аслас шог суӧмъяс йылысь.
Романенко гораа сераліс, кыкнан кинас шенасьӧмӧн.
Найӧ ньӧжйӧн мунісны киссьӧм керкаяс дінті — йӧзтӧм, овтӧм уличаяс кузя.
Эз кывны ни музыкалӧн шыяс, ни челядьлӧн серам; эз увтны понъяс, эз зилякывны велосипедъяслӧн звӧнокъяс; шочиник йӧз тэрмасьӧмӧн мунісны кулӧм уличаяс кузя, кодъяс весьтын шуштӧма грымакывлісны сӧмын косявлӧм кӧрт вевтъясыс керкаяслӧн да дӧзмӧдана дзуртӧмыс кутшӧмкӧ кольӧм кӧрт трубалӧн либӧ вывескалӧн.
Миян да союзнӧй карабъяс сӧмын неуна ловзьӧдісны бухтасӧ.
Но Ленин нима улича вылын, матӧджык Граф ӧзынланьыс, вӧлі вель шума, а Лунвыв бухта берегсянь ӧні кыліс мӧлӧтъяслӧн да электрическӧй сверлӧяслӧн здук кежлӧ дугдывтӧм, пулемёт ӧчередь кодь таркӧдчӧм шыыс.
— Со эстысянь, Войвыв боксяньыс, татчӧ Граф ӧзынӧ пырисны, помнита ме, Мӧд гвардия армияса солдатъяс.
Найӧ вуджисны тыртӧм бӧчкаяс вылын да кутшӧмкӧ немеч гуасян бюроысь гортъяс вылын, бӧрыннас сэсся тайӧ гортъясыслӧн быдса флотилияяс качайтчисны берег дорас гыяс вылын, татчӧс йӧзсӧ шензьӧдӧмӧн.
— Тэ нӧ Мӧд гвардиясакӧд ӧмӧй мунін?
— Торъя Саридзбердсакӧд, Сапун-гӧра да саридз костын.
— А тіян костын, ме вунӧді нин, коді муніс?
— Крейзер, Ветымын ӧтиккӧд.
— Да, да.
Ме неуна эг веськав сы ордӧ тшук штурм водзвылас.
Мӧдім?
Кар помланьыс, Лабораторнӧй балкасянь веськыдвыв, нӧрыс йылын, сулаліс нин постамент вылӧ лэптӧм медводдзаӧн карӧ пырӧм танк.
Воропаев помнитіс ловъяӧн сылысь экипажсӧ.
Со тані вӧлі сэки водзын мунысь кӧртасянін.
Сэні куліс Скрипкин.
Неуна водзынджык снарядӧн косяліс Еланскийӧс.
Шог вӧлі аддзыны тыш мунан полесӧ тыртӧмӧн, йӧзтӧмӧн да шытӧмӧн.
— Мунам ме ордӧ, ӧбӧдайтыштам, корис Романенко, кор найӧ воисны карса вежтасъяс дінӧ.
Воропаев медводзсӧ ёна мудзӧм вылӧ ыстысьӧмӧн ӧткажитчис, но медбӧрын сылы лои сӧгласитчыны да сійӧ челядь моз повзьыштіс, кор казяліс, мый машинаыс кайӧ сійӧ двореч дінас, кытчӧ сувтіс сӧветскӧй делегация.
А Романенко тӧждысьтӧг гораа сёрнитіс Воропаевлӧн судьба йылысь да синіс ас ногыс, мый сылы колӧ бӧр мунны армияӧ, мыйсюрӧ босьтны сэтысь да мыйсюрӧ ещӧ сетны армиялы, а колхозъясӧн став тайӧ ноксьӧмыс абу нин сэтшӧм колана воропаевскӧй коэффициента мортлы.
— Тэ кыдз кӧсъян, а ме тэ йылысь доложита Василий Васильевичлы, — Воропаевӧс голяӧдыс шымыртӧмӧн шуис сійӧ да сэсся пыркнитіс сійӧс вына кинас. — Помнитан сійӧс Закавказса кузяыд?
Но вот, тайӧ сійӧ и эм!
Быть сылы доложита, и чайта, мый тайӧ лоӧ тӧдса «аслыс».
Романенко сэтшӧм вылӧ лэптіс синкымъяссӧ «аслыс» кывсӧ шуигӧн, мый Воропаев пыр жӧ гӧгӧрвоис, кодӧс сійӧ кутӧ тӧд вылас.
Ӧбӧдайтісны неыджыд компанньӧӧн — нёль генерал да куим дипломат.
Воропаев вӧлі кӧкъямысӧд.
Романенко висьталіс сы йылысь некымын зэв гӧгӧрвотӧм кывйӧн, да та вӧсна Воропаев коли на синмын дӧсаднӧ гӧгӧрвотӧмӧн, гӧлиник рӧдвуж кодьӧн.
Ставӧн чайтісны, мый сійӧ пыр жӧ кутас мыйкӧ корны аслыс либӧ татчӧс коланлунъяс вылӧ, да та вӧсна водзвыв ставыслы эз вӧв лӧсьыд.
Но сылы воис варовитан кыпыдлун — мый бӧръя кадъясӧ сыкӧд лолывліс зэв шоча.
Сійӧ быттьӧ кӧсйис мусмӧдны ас дінас став нёльнан генералсӧ да куимнан дипломатсӧ — и сійӧ шедӧдіс кӧсйӧмторсӧ.
Романенко висьтавліс налы Воропаев йылысь, сійӧ олӧмлысь лоӧмторъяссӧ ас ногыс бергӧдлӧмӧн, медым кыдз позьӧ ёнджыка дивитны сылысь талунъя олӧмсӧ.
Но Воропаевӧс пондісны дорйыны.
Генералъяс горзісны, мый сійӧ сё прӧчент вылӧ прав да колӧ мунны йӧзӧ, пӧттӧдз кӧ воюйтсьӧма нин.
Дипломатъяс зілисны бергӧдны ставсӧ шуткаӧ, но вӧліны сы дор жӧ.
Воропаев висьталіс сиктса олӧм йылысь сідз, быттьӧ оліс сиктас уна во чӧж.
Сійӧ эз вежав сылы, мый Романенко кымынкӧ лун мысти мунас Югославияӧ, а дипломатъяс пиысь ӧти — Ӧтувъя Штатъясӧ, мый ставныс найӧ пондасны овны быдсяма пӧлӧс вежӧрӧ мӧрччанторъясӧн озыр олӧмӧн, а сійӧ кольччас Софья Ивановна керкаын, кӧні ещӧ штукатуриттӧмӧсь на пӧтӧлӧкъясыс, кысянь войясын киссьӧ шыръясӧн лэптан бусыс, пондас зэр улын ветлӧдлыны аслас лекцияяс да беседаяс вылӧ да гижны фронт вылӧ письмӧ велӧдчытӧмъяс пыдди.
Уна во чӧж кайис Воропаев вывлань йӧзпӧвстса пос кузя да велаліс нин сыӧ, мый талун уджалӧ вылынджык положенньӧын тӧрытъя серти, а аски кутас кыпӧдчыны нӧшта вылӧджык, да тайӧ быдлунъя кыпӧдӧмас да быдмӧмас аддзыліс ассьыс шудсӧ.
Но ӧні сійӧ мӧвпаліс дзик мӧд ногӧн.
Лэччыны бӧр увлань, олӧмлӧн да морт вынъяслӧн подув дінӧ, но лэччыны не сы вӧсна, мый нравственнӧя сійӧ гӧльмис, а кыдзи быттьӧ джуджыда чеччыштӧм водзвылын выльысь ӧддзӧдчӧм могысь, — вӧлі сылӧн колӧмӧн сэтшӧм жӧ ёнӧн да тырӧн, кыдзи коркӧ вывлань кыпалӧмыс.
Ӧбед бӧрын, кӧть эськӧ Воропаев и паныд сувтіс, Романенко тшӧтш муніс колльӧдны сійӧс дзик гортӧдзыс.
— Воронцовӧдз сылӧн алупкинскӧй дворечнас тэныд, дерт, ылын на, — шуис сійӧ Софья Ивановналысь керкасӧ гӧгӧр видзӧдӧм бӧрын, — но овны век жӧ позьӧ.
Коді тэнад тані?
Воропаев дженьыдика висьталіс, кодъяскӧд олӧ, посниторъясӧ пыртӧг.
— Пыралам вай комнатаясас, — да, корӧм виччысьтӧг, Романенко мӧдіс водзвылас.
Тӧждысьӧмыс сылӧн артмис вежавидзтӧмкодь.
Керка видлалӧм бӧрын, гортас мунны машинаас пуксигӧн нин, ыджыдалӧмӧн шуис:
— Пӧрысьыс — ёма, а томыс, тӧдан, лӧсьыдик, зэв лӧсьыдик.
Но, мый нӧ, ме висьтала, медым тэныд из шом да материалъяс шыбитыштасны.
А то, збыль, гашкӧ мунам Москваӧ, а?..
Воропаев коса прӧститчис сыкӧд.
Сійӧ муртса асьсӧ кутіс зэв ёна скӧрмӧмысла.
А асывнас, муртса на сійӧ удитіс лэччыны улӧ чай юны Лена комнатаӧ, да, кыдзи пыр, пукаліс протезтӧг на, а Танечка чеччаліс сылӧн пидзӧсъяс вылын, кыліс шпораяслӧн шы, да, ортсыса ӧдзӧсӧ кокньыдика таркнитчӧмӧн, мичаа пырис Романенко.
— Мир тайӧ керкаыслы! — гора шуис сійӧ, пыдди пуктана старукакӧд видзаасигӧн да ылысянь Леналы копыртчылӧмӧн, коді идралӧ вӧлі ассьыс вольпасьсӧ.
— Енмӧй, кутшӧм пышкаяс!..
Дасӧс эськӧ сёя да некор.
Чеччы, Алексей Вениаминович, корӧны...
Вай, доддялӧй сійӧс, — шуис сійӧ Леналы.
— Мый нӧ тэ сідзи, ме ӧд ог на служит тэ ордын, — скӧрпырысь шуис Воропаев, и Романенко бура вӧчис, мый нинӧм эз вочавидз.
Но минута мысти найӧ тӧвзисны нин асъя кӧдзыд руысь кӧтасьӧм шоссе кузя.
Заводитчӧ вӧлі зэв бур лун, кутшӧм шоча овлывлӧ февральын.
Саридз, быттьӧ лӧзоват тшынкодьӧн тупкыштӧм, бисерӧн вераліс енэжтасас.
Гӧраяс тшынасисны.
Кымӧръясыс эз мунны, а кайисны вывлань.
Кӧмтӧм нывка муніс трӧпа кузя, киас лымдорчачаяс кутӧмӧн.
— Сулав! — Воропаев сувтӧдіс машинасӧ да корис ас дінас нывкасӧ. — Тэ кодлӧн?
— Твороженкова, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис нывка, пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн.
— Кутшӧм Твороженковъяслӧн?
— Но, кутшӧм!
Сэтшӧмъяслӧн, кодъяс тіянкӧд паныд олӧны, мый ті, онӧ тӧдӧй! — дзик нин скӧра шуаліс сійӧ.
— А-а-а!
Сідзкӧ тэ лоан Ленка — Голая Коленка?
— Ага! — серӧктіс нывка. — А то ме дзик нин повзьылі — кодлӧн да кодлӧн, быттьӧ асьныд онӧ тӧдӧй.
— Вай татчӧ дзоридзьястӧ!
— Да Сталин ёртӧс, чайті, аддзыла.
Гашкӧ, прӧйдитас.
Но, ладнӧ, босьтӧй.
Воропаев нюжӧдіс дзоридзьяссӧ Романенколы, сійӧ вештіс кисӧ.
— Мый тэ, мый тэ!..
Козьналан кутшӧмкӧ аньлы.
Важӧн нин коли лун шӧр, кор Воропаев петіс генерал ордысь, кодлы представитіс сійӧс Романенко.
Завтракайтіс сійӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм генштабистъяскӧд да ӧти наркомӧс вежыськӧд.
Сёрнияс вӧліны, дерт, сы йылысь, кыдзи мунісны конференцияса участникъяслӧн чукӧртчылӧмъяс да паныдасьӧмъяс, коді мый шуис, коді мый вылӧ гарыштліс, но кутшӧм кӧть интереснӧйӧсь эз вӧвны тайӧ сёрниясыс, Воропаев пӧшти эз кывзы, мый сёрнитісны пызан сайын.
Сійӧс ёна майшӧдліс да мудзтіс генералкӧд сӧмын на вӧлӧм сёрниыс, да век на вӧлі сійӧ атмосфераын, сійӧ решайтіс, правильнӧ-ӧ кутіс сійӧ асьсӧ, эз-ӧ вӧч ӧшибкаяс, да эз-ӧ коль генерал вылӧ омӧль донъялӧм.
Сылы бара — ӧні тырвыйӧ официальнӧ нин — вӧлі вӧчӧма зэв нимкодь вӧзйӧм действительнӧй служба вылӧ бӧр вуджӧм йылысь.
— Миянлы колӧны оз тіян кокъясыд, а колӧ юрныд да тіян кужанлун вӧдитчыны военнӧй перӧӧн.
— Тӧлысь сайын ме тані вӧлі ветлысь-мунысьӧн, ӧні ме деятель нин.
Да и йӧзыс ӧні тані некод абу.
— Онӧ полӧй вӧйны посниторъясас?
— Ньӧти ог.
— Но, сідзкӧ, сиа вермӧмъяс.
Дерт, сёрниыс вӧлі та серти ёна кузьджык да унаторджык йылысь, но ӧні, кор Воропаев бара казьтывліс думнас сы йылысь, тӧдчанаӧн, решайтанаӧн кажитчис сӧмын тайӧ этшаникыс.
Ӧбедайтны бара ковмис Романенко ордын, а сэсся сійӧ корис нуӧдны асьсӧ гортас.
Ӧні, кор сійӧ ӧткажитчис бӧр мунны сійӧ мирас, сылы кажитчис тані лӧсьыдтӧм да шукӧб.
Найӧ пырисны Романенкокӧд посни изъясӧн вольсалӧм дворӧ.
Протезыс сылӧн вильсъяліс из вылысь из вылӧ.
— Кор пиыдла локтан Москваӧ, звӧнит да пырав ме ордӧ, — прӧщайтчан гӧлӧсӧн шуис Романенко.
— Быть пырала.
Тані ӧд гажтӧм.
Москваӧ воа зэв горш выльторъяс вылӧ, — миритчана вочавидзис Воропаев, здук кежлӧ сылы лои жаль, мый сійӧ орӧдіс аслыс юркарӧ уджавны мунан став туйяссӧ.
— Йӧйталан, йӧйталан, Алексей Вениаминович... — зэв сьӧлӧмысь заводитліс висьтавны Романенко, но сэки друг найӧс чукӧстісны да корисны бергӧдчыны, но эз сэтчӧ, кытысь найӧ сӧмын на петісны, а дворечлӧн лунвыв бокса паркас.
— Кыкнаннымӧс? — юаліс Романенко; сійӧ эз тӧд, мый вӧчны ӧні Воропаевкӧд да надейтчӧмӧн, мый сылы вочавидзасны: «Эз, тіянӧс ӧтнаныдтӧ, генерал ёрт», сійӧ кӧсйис прӧщайтчыны да мӧдӧдны Воропаевӧс ӧтнассӧ гортас.
— Абу, генерал ёрт, — ӧтнассӧ полковникӧс.
Романенко гӧрдӧдіс вишня моз.
— Сідзкӧ тэ со мый, Алексей Вениаминович, — шуис сійӧ, Воропаев вылӧ видзӧдтӧг, — ме муна ас ордӧ, а тэ кыдзи прӧстман, пуксьы менам машинаӧ да мун гортад.
Но, аддзысьлытӧдз!
Найӧ тэрмасьӧмӧн кутчысьлісны, да Воропаев, Романенко вӧсна шӧйӧвошӧмӧн, кутіс дзурликтыны-мунны нуӧдысь бӧрся.
Кежисны керкаяс сайӧ.
Мунісны караул дінті.
Нуӧдісь сувтіс.
Сыкӧд тшӧтш сувтіс и Воропаев.
Нуӧдысь падмӧма видзӧдліс сы вылӧ да кӧсӧйӧн видзӧдліс бокланьыс, и сійӧ жӧ здукӧ Воропаев кыліс гӧлӧс, кодӧс оз позь вӧлі не тӧдны.
— Локтӧй татчӧ, Воропаев ёрт, энӧ яндысьӧй.
Воропаев эз вӧрзьы, — кокъясыс сыысь эз кывзысьны.
Сійӧ аддзис Сталинӧс.
Тувсов еджыд кителя да еджыд фуражкаа Сталин сулаліс орччӧн пӧрысь садовниккӧд виноград куст дорын, коді вӧлі гартчысь кузь усъяснас кутчысьӧма стен бердас сувтӧдӧм джуджыд шпалераӧ.
Воропаев вылӧ видзӧдӧмӧн Сталин доказывайтіс на садовниклы мыйкӧ, мый найӧс кыкнаннысӧ, вӧлі тыдалӧ, ёна интересуйтӧ.
— Ті видлӧй тайӧ методсӧ, энӧ полӧй, — сёрнитіс Сталин, — ме ачым сійӧс прӧвериті, оз пӧрйӧд.
А садовник шӧйӧвошӧмӧн да сыкӧд тшӧтш челядь сямӧн нимкодясьӧмӧн аслас вомъёрт вылӧ видзӧдігтыр шевгӧдіс кияссӧ.
— Наукалы паныдтӧ кыдзкӧ полан, Иосиф Виссарионович.
Сар дырйи миян тані кутшӧм специалистъяс вӧліны, а видзчысисны.
— Мыйысь эськӧ найӧ эз видзчысьны да, — паныд сувтіс Сталин. — Сар дырйи и йӧзыс омӧля быдмисны, сідзкӧ нӧ мый — миянлы тайӧн лыддьысьны оз ков.
Смелджыка экспериментируйтӧй!
Виноград да лимонъяс миянлы оз сӧмын тіян крайясын ковны.
— Климат, Иосиф Виссарионович, оз лэдз тайӧс.
Ӧд тайӧ кутшӧм мелі, кытчӧ нӧ тайӧс мороз вылӧ! — индіс сійӧ кинас виноград вылӧ.
— Велӧдӧй чорыд гӧгӧртасъясӧ, энӧ полӧй!
Ми тіянкӧд лунвывсаяс, а войвылын асьнымӧс тшӧтш огӧ омӧля кылӧй — помаліс Сталин да вӧчис кымынкӧ воськов Воропаевлы паныд.
— Ак, енмӧй менам! — шӧпкис садовник.
— Йӧйталӧмъяс вӧчны кӧ — сійӧ медводзын, а кыдзи наысь кывкутны, — дак сійӧс местасьыс он вӧрзьӧд, — шуис Сталин, да Воропаев шӧйӧвошӧмӧн аддзис, мый Сталин локтӧ сылы паныд, кисӧ нюжӧдӧмӧн да аслас мелі нюмнас нюмъялӧмӧн.
— Висьталісны меным, мый ті тані колхозъясӧс атакаӧ нуӧдаланныд.
Зэв интереснӧ, кӧть и абу дзик правильнӧ, ме думысь.
Сталин видзаасис да, Воропаевлысь кисӧ аслас киысь лэдзтӧг, нуӧдіс сійӧс ичӧтик пызан да кыӧм креслӧяс дінӧ, кодъяс пиысь ӧтиын пукаліс Вячеслав Михайлович Молотов.
Сы дінӧ пыр локталісны дипломатия кузя уджалысьяс да, мыйкӧ пеляс шӧпкӧдӧмӧн, докладывайтісны, и сійӧ вочавидзис налы джын гӧлӧсӧн.
Киясас сылӧн вӧліны бумагаяс.
Сійӧ топӧдліс пельпомъяснас, нюмъялӧмӧн извинитчис аслас эштытӧмлунысь.
Сталин вӧлі спокойнӧй эскыны позьтӧмӧдз.
Кажитчис, мирын став интересъясысь сійӧс медся ёна ӧні интересуйтіс воропаевскӧй судьба да нӧшта, гашкӧ, еджыд-лӧз енэжыс, коді шоныда топӧдчӧма саридз бердӧ, код вылӧ сійӧ, меліа синъяссӧ читкыртӧмӧн, кадысь кадӧ видзӧдлывліс.
Воропаевлы кажитчис, мый Сталин абу пӧрысьмӧма сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ аддзыліс сійӧс медбӧръяысь 1941 вося ноябрь 7 лунӧ парад вылын, но ёна вежсьӧма мӧд боксянь.
Сылӧн чужӧмын, коді век сійӧ жӧ — тӧдса медся посни чукыр торйӧдзыс, вӧліны выль торъялӧмъяс, кыпыдлунлӧн торъялӧмъяс, да Воропаев лои рад, найӧс казялӧмӧн.
Сталинлӧн чужӧмыс эз вермы не вежсьыны да не лоны неуна мӧдкодьӧн, сы вӧсна мый войтыр видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи рӧмпӧштанӧ, да аддзыліс сыын асьсӧ, а войтыр вежсис ещӧ на ыджыдджык кыпыдлунлань.
Вячеслав Михайлович отсаліс венны медводдза здукъясса шӧйӧвошӧмсӧ, да сёрниныс лои ӧтувъяӧн.
— Меным висьтавлісны тіян йылысь, и ме ногӧн, ті бура вӧчинныд, мый бӧрйинныд аслыныд районса удж, — пыр жӧ шуис Сталин.
Миян нӧшта, кӧть и жаль, уна на сэтшӧм йӧзыс, кодъяс бурджыкӧн лыддьӧны лоны Москваын чиновникъясӧн, периферияын кӧзяеваӧн лоӧм дорысь.
Сійӧ видзӧдліс Молотов вылӧ, да мӧдыс нюммуні, быттьӧ тӧдіс, код кузя шуӧма вӧлі тайӧ кывъяссӧ.
— Эмӧсь на ещӧ татшӧм йӧзыс, — водзӧ нуӧдіс Сталин. — Но регыд налӧн кадыс помасяс...
Висьталӧй, кутшӧм тырмытӧмторъяс, тіян ногӧн, медся колӧ могмӧдны, кодъясӧс водзӧ оз позь эновтны?
Энӧ яндысьӧй, висьталӧй. — Сталин удобнӧйджыка пуксис креслӧас да нюжӧдіс кисӧ папирос кӧрӧбка дінӧ.
Трубкаыс мыйлакӧ эз вӧв сы ордын.
— Йӧз, — вочавидзис Воропаев. — И медся войдӧр — вежӧра йӧз, Сталин ёрт.
Сталин негора серӧктіс Молотов вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, да мӧдыс нюммуніс жӧ.
— Вежӧра йӧз быдлаын колӧны, — шуис Вячеслав Михайлович.
— Вӧчны колӧ вежӧра йӧзӧс, полковник ёрт, — ӧдйӧ да кыдзи быттьӧ приказывайтӧмӧн шуис Сталин. — Вӧчны аслыныд местаяс вылын, виччысьтӧг, кор найӧ гылаласны тіянлы юр выланыд Москваысь.
Кыдзи нӧ сідз?
Некытӧн абу шуӧма, мый прамӧй уджалысьяс чужӧны сӧмын Москваын.
— Быдмӧны, дерт, и тані, но ньӧжйӧ, а коланлуныс зэв ыджыд, быдлаын куш, — вочавидзис Воропаев, кылӧмӧн, мый тайӧ юалӧмын Сталин сійӧс оз сы дор сувт.
— А кыдзи ті асьныд оланныд, абу кокньыд? — юаліс Сталин, син бӧжнас видзӧдлӧмӧн, быттьӧ тӧдны кӧсйӧмӧн не сы мында сійӧс, мый сылы бура нин тӧдса, мыйда сійӧ вочавидзӧмлысь тонсӧ.
— Абу кокни.
— Вот сійӧ бур, мый веськыда висьталінныд.
А то юалам — кыдзи олан?
Зэв бура, шуас, ола, а делӧ вылас артмӧ, мый оз быд лун пажнайт...
Да олам пока омӧля, но висьталӧй колхозникъяслы — регыд чорыда ставыс вежсяс бурлань.
Странаын сёйӧм кузя юалӧм партия пондас решайтны сэтшӧм жӧ энергияӧн, кыдзи сійӧ аслас кадӧ решайтліс индустриализация кузя вопрос.
Ставсӧ вӧчам, медым йӧз заводитісны бура овны.
Бурджыка войнаӧдз серти.
Висьталӧй йӧз йылысь, коді найӧ, кытысь, мый вӧчӧны.
Воропаев здук дыра мӧвпалыштіс, кодсянь эськӧ заводитчыны, но, тыдалӧ, Сталинлы кажитчис, мый Воропаев корсьӧ формулировкаяс, думайтӧ, кутшӧм кывъясӧн висьтавны, да сійӧ дӧзмӧмӧн чукыртчыштліс.
— Энӧ корсьӧй формулировкаяс, прӧстӧя висьталӧй ловъя йӧз йылысь.
Ми кыдзкӧ асьным нин сформулируйтам.
И Воропаев кутіс майшасяна висьтавны став йывсьыс, коді вӧлі сылы матын — Виктор Огарнов йылысь, Паусов йылысь, Цимбал йылысь, Мария Богдановна да сылӧн челядь санаторий йылысь, Аннушка Ступина йылысь, Поднебеско семья йылысь, Городцов йылысь, став йывсьыс, кодъяскӧд сійӧ мечтайтліс аскиа лун йылысь.
— А шуанныд вӧлі, тіянлы йӧз колӧны! — дивуйтчӧмӧн шуис Вячеслав Михайлович. — Да тіян питомник.
Ми асьным регыд тіянлысь пондам босьтавны.
Сталин дыр чӧв оліс, папироссӧ ӧзтӧмӧн да куритӧмӧн.
— Сэтшӧмъяслы кӧ, кыдзи Поднебеско, — ньӧжйӧник, быттьӧ аслыс шуис сійӧ, — сетны вын, бура воськовтам...
Либӧ эсійӧ нылыс, Ступина... сійӧ немечьяс дінӧ ӧти лӧглун вылас олӧмсӧ лэптас.
Дерт, тайӧ вынсӧ кӧ лючки веськӧдны.
А Цимбалӧс ті видзӧй, энӧ сетӧй ӧбидаӧ.
Татшӧм тӧждысяна старикъяс колӧны, налы том йӧз ыджыд дон сетӧны...
Но, коді нӧшта эм?
И ещӧ, и ещӧ юасис, думыштчывліс, друг пырліс ас пытшкас, быттьӧ ӧнія кылӧмсӧ водзджык кывлӧмкӧд орччаӧдіс да тӧдмавліс, кӧні збыльыс, и бара ловзьыштіс, быд выль нимлы радуйтчӧмӧн.
Кор сійӧ кыліс Воропаевсянь сы йылысь, кыдзи гажтӧмтчӧ Городцов нянь уджалӧм кузя, кыдзи сійӧ вӧтӧн аддзӧ шобді муяс енэжтасӧдз, сувтіс да думайтӧмӧн прӧйдитчис.
Воропаев сувтіс жӧ, сійӧ эз тӧд, мунны-ӧ Сталин бӧрся али кольччыны пызан дорын, но Молотов шуис:
— Пукалӧй, Иосиф Виссарионович радейтӧ ветлӧдлышны, думайтыштны.
Пызан дінӧ бӧр локтӧмӧн Сталин шуис:
— Нянь кузя гажтӧмтчӧм — сійӧ бур.
Тайӧ медся главнӧй кузя гажтӧмтчӧм.
Но виноград, инжир, яблӧгъяс — найӧ колӧны жӧ.
Ті висьталӧй сылы, Городцовлы...
Сійӧ морт военнӧй, гӧгӧрвоас, мый ті тані — мӧд эшелон кодь, резерв.
Няньӧн решитам, тіянӧ кутчысям.
Сійӧ ловзис садовниккӧд ассьыс сёрнисӧ тӧд вылӧ уськӧдӧмӧн.
— Со садовник — нелямын вит во уджалӧ, а век наукаысь полӧ.
Тайӧ, шуас, оз мун, мӧд, шуас, оз мун.
Пушкин кадъясӧ баклажанъяс Одессаӧ Грецияысь вайлісны кыдзи гежӧда овлантор, а во дас вит сайын ми Мурманскын помидоръяс пондім быдтыны.
Босьтчим вӧчны — мӧдӧдчис.
Виноград, инжир, лимонъяс тшӧтш колӧ войвылӧ йӧткыны.
Миянлы висьтавлісны, мый хлопок Кубаньын, Украинаын оз понды быдмыны, а сійӧ пондіс.
Став делӧыс сыын, медым кӧсйыны да шедӧдны.
Ті сылы сідзи и висьталӧй, — ещӧ ӧтчыд мӧдпӧвъёвтіс Сталин. — Кыдзи сійӧ шуис, Городцовыс: аддза пӧ вӧтӧн нянь?
— Да.
Аддза пӧ вӧтӧн, кыдзи шобді идрала.
Садьма — пельпомъяс висьӧны уджсьыс, и комнатаын свеж нянь дук кылӧ.
— А, гашкӧ, татшӧм Городцовсӧ степ районӧ шобді дорӧ шыбитны? — друг вӧзйис Сталин. — Роч морт — нянь вӧдитысь.
Мӧвпыштӧй.
Сёрнитӧй асланыд веськӧдлыськӧд.
Но, код йылысь нӧшта висьталанныд?
Сьӧлӧмсӧ ӧзйӧдан тайӧ сёрниӧн ёна майшасян Воропаев кисӧ сюйис шинель зептас да чышъяныскӧд тшӧтш кыскис да уськӧдіс муас асъя лымдорчачаясысь ичӧтик букетсӧ.
Нуӧдысьыс, коді сулаліс неылын, лэптіс сійӧс, да Воропаев бӧр сюйис дзоридзьяссӧ зептас.
Сталин любопытствоӧн видзӧдіс.
— Зепъяс, мый мында ме тӧда, абу дзоридзьяс вылӧ, — шуис сійӧ эскӧдана. — Вайӧй татчӧ дзоридзьяссӧ.
Со ми кыдзи вӧчам, — и сійӧ ӧтлааліс найӧс зэв ыджыд букет дінӧ, коді сулаліс пызан вылын паськыд да ляпкыд вазаын.
— Али, гашкӧ, кодлыкӧ найӧс вӧлі тіян лӧсьӧдӧма?
Воропаев висьталіс ичӧтик Твороженкова йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ мечтайтіс козьнавны тайӧ дзоридзьяссӧ Сталинлы, да кыдзи виччысьтӧг олӧмӧ пӧртсис сылӧн мечтаыс.
Сталин пондіс тӧждысьны, мыйӧн эськӧ гӧснечавны водзӧссӧ Твороженковаӧс, да, кодӧскӧ корӧмӧн, тшӧктіс вайны кымынкӧ пирожнӧй торъя кӧрзинаын.
Мыйӧн сӧмын кӧрзинасӧ вӧлі вайӧма, Воропаев корис позянлун мунны.
— Молодеч, мый тадзи вӧчинныд, молодеч, — шуис прӧщайтчигӧн Сталин. — Некодӧс энӧ кывзӧй, коді видны кутас.
Чиновникъясыд миян сідз зэв уна.
Молодеч, молодеч!..
И веськыда Воропаевлы синмас видзӧдлӧмӧн, кыдзкӧ югнитіс чужӧмнас, быттьӧ чужӧм кузя визьнитіс-муніс шонді югӧр.
...Вӧлі рытъявыв нин, кор сійӧ петіс машинаысь аслас керка дорын да, Лена ордӧ пыравтӧг, ортсы пос кузя кайис ас ордас выліӧ.
Лена пыр жӧ таркӧдчыштіс сы дінӧ.
— Корытов видчӧ, став кар кузяыс корсьӧ, — аслас лӧнь шыльыд гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ. — Ме висьталі, мый кутшӧмкӧ генерал тэла пыраліс.
Тӧда, шуӧ, уджалӧм пыдди пьянствуйтӧ генералъяскӧд.
— Ысты сійӧс чӧрту, ассьыд Корытовтӧ.
Тэ тӧдан, Лена, ме Сталин ордын ӧні вӧлі...
На вот, сет Ленка Твороженковалы пирожнӧйяс — Сталинлӧн гӧснеч...
Лена сетчис водзлань да кынмис места вылас.
«Мый нӧ, кольччанныд али мунанныд?» — юалісны сылӧн синъясыс.
— Сійӧ меным шуис, мый ме правильнӧ вӧчи.
И быттьӧ сёрниыс вӧлі и Лена йылысь да быттьӧ «правильнӧ вӧчи» кывъясыс инмисны эз сӧмын Воропаевлӧн районса удж дінӧ, но и Леналӧн судьба дінӧ, Лена шытӧг матыстчис Воропаев дінӧ, босьтіс сылысь кисӧ да пуктіс аслас чужӧм бердӧ.
Банбокыс сылӧн сырмис.
— Ме куйлышта ӧтнам.
Меным некодкӧд абу окота ӧні сёрнитны...
— Ме некодӧс ог лэдз, куйлӧй.
Сёйны понданныд?
Дельфин мус мама судзӧдӧма, быдса праздник.
— Ог кут.
Сійӧ водіс эшкын вылас.
Комнатасӧ неважӧн вӧлі ломтӧма.
Лена пуксис крӧвать дінас.
И Воропаев, медводзсӧ торксялӧмӧн, а сэсся ыджыд ловбиӧн, кутіс гора висьталӧмӧн ас вывті нуӧдны ставсӧ, мый лои сыкӧд талун.
Висьталӧмсьыс Лена бура гӧгӧрвоис, кыдзи тайӧ ставыс лоӧма, да нюмъяліс, висьталӧм сертиыс кияснас шевгӧдлӧмӧн.
Воропаев друг ланьтіс кыв джынъяс, кияснас нуӧдіс юрси кузяыс:
— Да ӧд тайӧс жӧ тадзи ас пытшкын кольны оз позь!
Ог жӧ вермы ме новлӧдлыны ас пытшкын татшӧм донаторсӧ, дзебны сійӧс...
Котӧрт, кор ассьыд Корытовтӧ.
Сійӧ кутліс Ленаӧс.
— Корны сійӧс оз ков, Алексей Вениаминович, — чорыда да решительнӧя шуис Лена, Воропаевлысь кияссӧ вештӧмӧн. — Корытов йывсьыс ӧмӧй вӧлі сэні сёрниыс?
Эз вӧв.
А Корытов ёртсӧ сэтчӧ корлісны?
Эз.
А мый подув вылын ті сэні висьталінныд район йывсьыс?
Ӧбидитчас мортыс.
Воропаев нюммуніс Леналӧн веськыд ӧлӧдӧмъяс вылӧ.
— Сыысь кындзи завидь да вежӧгтӧм лоӧ, а тайӧ ме эськӧ шуи — тіянлы аслыныд абу лӧсьыд — кутшӧмкӧ реклама артмӧ.
— Сідзкӧ, колӧ гусьӧн видзны?
— Мыйла гусьӧн?
Ті вӧчӧй сідз, кыдзи тіянлы сӧветуйтісны..., а гораа мыйла висьтавны?
— Да ӧд ме радейтӧм кузя, сійӧс радейтӧм кузя, а ог мыйкӧ мукӧдтор вӧсна, гӧгӧрвоан, Лена...
— Радейтӧмыд делӧясӧн ён, Алексей Вениаминович, — кывъясыд быдӧнлӧн лишнӧй, а делӧяс — оз тырмыны, — да ӧдйӧ чеччӧмӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Воропаев эз сувтӧд сійӧс.
Но кор Лена вӧлі нин балкон вылын, сійӧ горӧдіс ӧдзӧс пырыс:
— Ме талун томми, кылан?
Томми сюрс арӧс вылӧ.
— Мый? — эз гӧгӧрво сійӧ, но гӧлӧс сертиыс кыліс, мый нюммуніс да виччысьӧ сысянь мелілун.
Сійӧ гораджыка горӧдіс:
— Томджык сюрс арӧс вылӧ!
— Томмӧй да лоӧй дзоньвидзаӧсь!
— Кыдзи, кыдзи, кыдзи? — пыр на эз ӧвсьы сійӧ да чуксаліс бӧр Ленаӧс сэтшӧма горзӧмӧн, мый, навернӧ, кылӧ вӧлі ывлаын Твороженковъяслы, но сійӧ эз бергӧдчы.
Асывнас Леналӧн сӧветыс кажитчис Воропаевлы лӧсьыдтӧмӧн.
Сталин ордӧ корлӧм йылысь висьтавны, дерт, вӧлі колӧ, да кӧть мед кутшӧм эз вӧв лӧсьыдтӧм сёрниыс тайӧ тема вылас Корытовкӧд, сыысь мынтӧдчыны некыдзи вӧлі оз позь.
Воропаев заводитіс водзкывъястӧг.
Корытов кывзіс ӧшиньӧд видзӧдӧмӧн да кинас кӧсичасӧ ниртӧмӧн.
— Сідз, сідз, — тшӧкыда шуаліс сійӧ, кӧть эськӧ тайӧ кывйыс некытчӧ оз вӧлі лӧсяв. — Тэ, сідзкӧ, висьталін сӧмын аслад йӧз йылысь?
Сідз.
А мый нӧ тэ Алексей Иванович Сухов йылысь нинӧм эн висьтав?
Медбур бригадир.
И табак вӧдитысьяс йылысь кыв ни джын?
— Да ӧд ме эг вӧч доклад дзоньнас район йылысь, а висьталі меным тӧдса йӧз йылысь.
— Сідз, сідз, — долис Корытов, Воропаев вылӧ видзӧдтӧг, да кыліс, мый сылы абу лӧсьыд юасьны, вӧлі-ӧ сёрни личнӧ сы йылысь, да мый тайӧ сійӧс зэв ёна майшӧдліс. — Сы вӧсна мый тайӧ торъятор, ӧтвывтны огӧ пондӧй, — шуис сійӧ.
— Кыдзи сійӧ ӧтвывтны?
— Бюро вылӧ сувтӧдны огӧ кутӧй и ставнас — ыджыд тираж вылӧ, сідз шуны, оз мун.
Чуймӧмӧн видзӧдіс Корытов вылӧ Воропаев.
— Ме гӧгӧрвоа, мый тэныд завидь.
Тэнад местаын ме ачым, гашкӧ, тадзи жӧ эськӧ вӧчи.
Но кыдзи нӧ ме верма не висьтавны сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі шуӧма Городцов йылысь, Поднебеско йылысь?
— Тэ меным висьталін, ме босьта тӧд вылӧ, сёрнитыштам, вӧчам кывкӧртӧдъяс.
А Городцовыс тані мыйла?
Тэ сылы сӧмын висьтав, став му пасьта паськӧдас: ме йылысь пӧ вӧвлӧма сёрни — сідз пӧ и сідз.
И мый бурыс — содталас ещӧ.
Скӧнь ог лэдз тайӧс вӧчны.
— Тэ ногӧн тайӧ шусьӧ — огӧ пондӧй ӧтвывтны?
Мӧвпышта.
Ме ог на тӧд, прав абу тэ, но, кажитчӧ меным, — дзик абу прав.
Найӧ торйӧдчисны мӧда-мӧд вылӧ дӧзмӧмӧн да чорыда тӧдӧмӧн, мый другъясӧн налы не лолыны нин некор.
Но сёрнияс та йылысь паськалісны ӧдйӧ.
Лун куим мысти Воропаев ордӧ воисны Цимбал Городцовкӧд да висьталісны, мый Огарновъяс, Юрий Поднебеско да Ступина локтӧны попутнӧй грузовик вылын.
Гӧсьтъяс оз висьтавны, мыйла найӧ локтісны, но налӧн майшасьӧмыс да стрӧг видыс унатор висьталіс.
Ступина котӧрӧн пырис комнатаӧ, лолыс тырӧма.
Сійӧ эз чолӧмась, а, кияссӧ горш дінас топӧдӧмӧн, сувтіс комната помас, ылӧджык лампасяньыс.
Варвара, коді пос вылас на мыйкӧ збоя вӧлі висьталӧ, комнатаӧ пырис кок чуньяс йылас, выль полуботинкиясӧн дзуртышталіг.
Юрий да Виктор Огарнов нинӧм шутӧг копыртчылісны Воропаевлы, быттьӧ локтісны эз гӧсьтъясӧн, а заседанньӧ вылӧ.
Лена заводитліс мыйӧнкӧ займитны гӧсьтъясӧс, но сы вылӧ видзӧдлісны сэтшӧм шензьӧмӧн, мый сійӧ шӧйӧвошӧмӧн ланьтіс.
Некод эз сёрнит.
Ставыс виччысисны, медым сёрнитны заводитіс Воропаев.
Воропаев пукаліс гижасян пызан сайын, воысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Ме висьтала тіянлы аслам олӧмысь чуймӧданатор, — заводитіс сійӧ. — Тайӧ торъя случай.
Менам аслам майшасьӧм.
Ме тіянлы висьтала сійӧс сӧмын кыдзи ёртъяслы.
Гӧгӧрвоана?
Медым быдӧн тіян пиысь вӧчис аслыс кывкӧртӧд.
И сӧмын аслыс.
Тайӧ лунъясӧ меным уси шуд — лоны корӧмаӧн Сталин ёрт дінӧ.
Ме пыри, кор сійӧ помалӧ нин вӧлі сёрни старик-садовниккӧд.
— Иван Захарычкӧд? — торкис Цимбал. — Ну-ну.
— Ог тӧд, кыдзи сійӧс шуӧны.
Пыри ме — волнуйтчӧмла медводзсӧ ог вермы аддзыны Сталинӧс.
— Стоп, стоп, стоп, — Городцов сувтӧдіс сійӧс кинас ӧвтыштӧмӧн. — Висьтав тӧлкӧн, Алексей Вениаминович, кыдзи ме висьтала.
Кӧні вӧлі делӧыс?
Кодъяс вӧліны?
— Да мый вылӧ сійӧ, кӧні вӧлі.
Тэ медшӧр бӧрсяыс видзӧд!
— А медым ме тӧді, кӧні медшӧрыс, тэ висьтав став йывсьыс.
Но, пырин... — отсаліс сылы Городцов, полӧмӧн, мый Воропаев оз помӧдз висьтав медся коланасӧ.
Комнатаын лои чӧв-лӧнь.
Гӧсьтъяс чеччисны асланыс местаясысь да кытшалісны Воропаевӧс.
Сійӧ петіс гижасян пызан сайысь да сувтіс комната шӧрас.
— Сталин мый йылысь кӧ сёрнитіс садовниккӧд, вӧзйис культуралысь ли прививкалысь кутшӧмкӧ способ, а мӧдыс паныд сувтіс, висьталіс, мый миянлы унатор вӧчны оз лэдз климат.
Цимбал заводитіс мыйкӧ шуны, но сійӧс чирыштісны.
— Сталин ёрт вӧзйис сылы повтӧг экспериментируйтны, не повны наукаысь.
— Яснӧ, Иван Захарович вӧлӧма, — ӧні быттьӧ стӧча тӧдмалӧм бӧрын, коді вӧлӧма Сталинлӧн вомъёртӧн, да тайӧн дӧзмӧмӧн, шуис Цимбал. — Нелямын во ывлавывкӧд гораньӧн ворсӧ.
— Тсс, тсс, тсс!
— А сэсся Сталин ёрт заводитіс сёрнитны мекӧд, неуна шуалыштіс штурмовщинаысь...
— Сідзкӧ, доложитӧмаӧсь нин, — гордитчӧмӧн аппаратлӧн стӧча уджалӧмысь шуис Городцов. — Видзӧдлӧй жӧ, ей-богу, кутшӧм ӧдйӧ уджалӧны.
Воропаев гӧрдӧдіс скӧрысла.
— Сетанныд ті меным висьтавны али онӧ?
— Вай, вай!..
Сӧмын тэ быттьӧ ньӧжмыд мина, сӧмын нервъяс торкан.
Лададжыка висьтав! — Городцов чышкыштіс чышъянӧн плешсьыс пӧсьсӧ.
Сылы аслыс окота вӧлі лолыны Сталин ордын, сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый нинӧм оз дзуг, оз дзеб.
— ...шуалыштіс штурмовщинаысь, сэсся пондіс йӧз йылысь юасьны, коді миян тані, кыдзи уджалӧ, кодъяс татшӧмъясыс.
Да вешйыштӧй ті неуна, мый ставныд чукӧртчинныд...
Ме висьталі ставныд йылысь.
Ставӧн чӧв олісны, сы вылӧ видзӧдӧмӧн да лолавны дугдӧмӧн.
— Ме висьталі Цимбал йылысь...
— Сталинлы? — юаліс Ступина.
— ... Тэ йылысь, Юрий, и Наташа йылысь, тэ йылысь, Городцов, тэ йылысь Виктор, и тэ йылысь, Аннушка.
Сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд тіянлы да кутшӧм уна уджаланныд-вӧчанныд, кыдзи венанныд сьӧкыдлунъяссӧ, кыдзи стрӧитанныд олӧм.
Гӧстьяс чӧв олісны.
— Висьталі ме, кыдзи тэ шобді вӧтӧн аддзан, Городцов.
— О, енмӧй, кыдз нӧ сідз ті, Воропаев ёрт?.. кыдзи кывныд тіян бергӧдчис...
А сійӧ мый?
— Сійӧ прӧйдитчис, думыштіс да шуӧ — тайӧ медшӧр кузя, ыджыд кузя гажтӧмтчӧм.
Тшӧктіс висьтавны тэныд, мый тэ тані мӧд эшелон, видзас.
Няньӧн решитчас, тіянӧ кутчысясны.
А лоӧ кӧ сьӧкыд Городцовлы, вуджӧдӧй, шуӧ, сійӧс степӧ, шобді вылӧ.
— Менӧ?
Степӧ?
Оз артмы, тіянлысь юӧртӧмтӧ ме путкыльта.
Кытчӧ ме сувті — сэтысь менӧ он йӧткы.
Тадзи тіянлы и колӧ вӧлі висьтавны.
Ме и тіян стептӧг вынтӧ петкӧдла.
Со кыдзи тіянлы колӧ вӧлі висьтавны.
Буретш тадзи.
— Да ланьт тэ, сусед, — шуис Юрий. — Нинӧм омӧльсӧ абу висьталӧма.
А кутшӧм тӧждысьӧм петкӧдліс Сталин, тэ кылан?
Думайтӧма тэнад судьба йылысь.
— Да мый ме — тырмытӧмтор эм кутшӧмкӧ, мый ті ме йылысь татшӧм сёрни панінныд?
Абу висьысь, кажитчӧ.
Абу сійӧ висьталӧма, абу.
Аннушка Ступина петіс пемыд пельӧссьыс да, Воропаев гӧгӧр чукӧртчӧм йӧзсӧ вештыштӧмӧн, сувтіс сы водзӧ кельдӧдӧм, чӧв.
Сійӧ нинӧм эз вермы юавны, сійӧ прӧстӧ виччысис, мый усьӧ сылӧн пай вылӧ.
Воропаев кутіс сійӧс тірзьысь пельпомъясӧдыс.
— А тэ йылысь ме висьталі, кыдзи тэ Европасӧ восьлалін, кыдзи косясин немечьяскӧд лагеръясын, кутшӧм вежа лӧглун вӧрӧгъяс дінӧ тэ нуин став сьӧкыдлунъяс пыр.
И сійӧ...
— Сталин? — юаліс сійӧ ӧти паръяснас.
— Да.
Сійӧ шуис: «Ӧти лӧглунсӧ кӧ тайӧ Ступинаыслысь...»
— Сідзи и шуис: Ступинаыслысь?
— Да.
«Ӧти лӧглунсӧ кӧ тайӧ Ступинаыслысь веськӧдны вернӧй туй кузя — гӧраяс, шуӧ, позьӧ путкыльтны.»
— Збыль.
Верма.
Тайӧ збыль сійӧ шуис.
И висьталіс менӧ овӧн?!
Сійӧ уськӧдчис Воропаевлы сьыліас да, сійӧс кутлӧмӧн, кутіс висьтавны:
— Но, мыйла ті ме йылысь висьталінныд?
Кыдзи нӧ ӧні меным овнысӧ?
А?
— Кыдзи сійӧ — кыдзи овнысӧ? — эз гӧгӧрво сылысь майшасьӧмсӧ Воропаев.
— Кыдзи нӧ меным ӧні овнысӧ?
Сталин шуис, мый Ступина вермас гӧраяс вӧрзьӧдны...
А ме — вӧрзьӧді?
Юрӧн ті менӧ вузалінныд.
Олі аслым, некод эз тӧдлы, и друг коркӧ тӧд вылас уськӧдас Сталин ёрт — а мый тайӧ Ступина Аннаыс, кыдзи сійӧ сэні, тӧдмалӧй, шуас сійӧ...
Ой, весиг страшнӧ меным!..
Гашкӧ, дерт, сійӧ и вунӧдас ме йылысь, а друг оз вунӧд.
Ме жӧ ӧні нэм кежлӧ спокойсӧ вошта.
— Энлы, нылӧй, ми ставным воштім спокойнымӧс тайӧ сёрниысь.
Висьтав, Вениаминович, ставсӧ медбӧръя кывйӧдз.
Секретъяс тані некутшӧм оз вермы лоны.
Воропаев кутіс висьтавлыны Сталинлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый сёян кузя юалӧмӧ правительство босьтчас, кыдзи аслас кадӧ босьтчылісны промышленносьтӧ, мый сьӧкыдлунъяс мыйкӧдыра кадсяӧсь да колӧ думайтны, кыдзи миянлы тані кыпӧдны овмӧслысь став видъяс.
Городцов кывзіс, недӧвӧля чукрасиг.
— Кыдзи кытшӧ веськалім, веськыд кыв.
Сьӧкыд положенньӧӧ тэ миянӧс сувтӧдін, — шуис сійӧ, кор Воропаев помаліс висьталӧмсӧ.
— Мый бур кывйӧн казьтыштін, сыысь, дерт, аттьӧ, а мый лишка кватитін — тайӧ этшысь петӧмтор.
Збыльысь, сетас приказ прӧверитны... а миян мый?.. Со жӧ тэ кутшӧм морт, Алексей Вениаминович, видзчысьтӧм.
— Да, вывтіджык агитируйтӧма лои, — сӧгласитчис Городцовкӧд Цимбал. — Ӧні кӧть ас вомӧныд чеччышт, а лыдпасъяс колӧ сетны.
Найӧ пыдіа лолыштісны.
Виктор Огарнов содтіс:
— Награда быттьӧ пӧлучитім, а мыйысь — ог тӧдӧй.
— А кутшӧм экспериментъяс сэні вӧчалӧ Иван Захарычыс? — юаліс Юрий. — Миянлы колӧ сійӧ Иван Захарычсӧ топӧдлыны, тӧдмавны, кутшӧм сылы сӧвет сетӧма.
Старик горш.
Тӧрыт ме сійӧс аддзылі — ӧти кыв сійӧ меным эз висьтав.
— Висьталас сійӧ тэныд!
А ӧд, куш плеша чӧрт, ачыс нинӧм вылӧ делӧнас оз справитчы, — и Цимбал шуис Городцовлы: — Мунам сы ордӧ?
— Быть, — вочавидзис мӧдыс. — Колӧ пыр жӧ босьтчыны кутчысьны практикаӧ.
Мунам.
Варвара Огарнова шумӧн уськӧдіс табурет, котӧрӧн петіс комнатаысь.
Чужӧмыс сылӧн синва петӧмысь кутчысьӧмысла вӧлі гӧрд.
Сійӧ заводитліс мыйкӧ шуны, но сӧмын ӧвтыштіс кинас ӧдзӧсӧд петігӧн.
Сы йылысь нинӧм вӧлі абу висьталӧма, да тайӧ зэв ёна сійӧс ӧбӧдитіс.
Ставлы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд Варвара вӧсна.
— Мӧдӧдчим, мӧдӧдчим, — тэрмасьны кутіс Городцов.
Кутісны прӧщайтчыны.
Аннушка Ступина решитіс тшӧтш мунны ставыскӧд, кӧть эськӧ Лена сійӧс вӧлі кольӧдӧ.
— Ог, ог, ме муна жӧ, ме ог вермы, — шуаліс Аннушка. — Ме кутшӧмкӧ мӧд лои, Лена, ті тӧданныд.
Ме пыр жӧ лои ыджыд, быттьӧ менӧ кывкутана удж вылӧ индісны.
Ог, ог, ме нинӧм вылӧ ог кольччы, кыдзи нӧ сідз, — и медводдза морт котӧрӧн петіс комнатаысь дворӧ, мукӧдсӧ ас бӧрсяыс нуӧдӧмӧн.
Кор вӧлаыс вӧрзис, сійӧ горӧдіс сьывны, и дыр на сылӧн вӧсньыдик, челядьлӧн кодь гӧлӧсыс кыліс ывлавыв шум пыр.
Кӧкъямысӧд глава
Апрель заводитчигӧн коймӧд Украинаса фронт муніс Венгрия пыр Австриялань.
Моторизованнӧй поток муніс водзӧ быттьӧ тувсов ва, кодӧс некод оз вермы пыкны-кутны.
Мунісны водзӧ «газъяс», «сетезе», «эмкаяс», «виллисъяс», шомгагъяс кодь ляпкыдик «пежояс» да джуджыд, колченогӧй, бӧрнас водзӧ видзӧдысь «тигръяс», кодъяслӧн запаснӧй шинаныс водзвылас, а моторыс бӧрас, тышкасисны «доджъяс», «шевролеяс», «мерседесъяс», «ДКВ»-яс, кодъясӧс радейтӧмӧн шулісны «Пу-Клей-Ва» («Дерево-Клей-Вода»), «хорхияс», «вандереръяс», «ганемакъяс», «адлеръяс», «штейеръяс», «фиатъяс», «ягуаръяс», «автоунионъяс», «изото-фраскинъяс», «испано-суизъяс», да ещӧ уна мукӧдпӧлӧс, нимъястӧм, сборнӧй, кодъяслы важӧн нин оз позь вӧлі корсьны некутшӧм ним либӧ тӧдмавны типсӧ либӧ маркасӧ.
Боевӧй подразделенньӧяс бӧрся тэрмасисны тылъяс.
Уна сё кельыдвиж рӧма ёсь сюра ӧшъяс да гырысь тушаа паськыд лыяса, рос кодь дженьыдик бӧжъяса уна сюрс вӧвъяс, кодъясӧс вӧлі доддялӧма подводаясӧ, фургонъясӧ, каруццоясӧ, арбаясӧ, фаэтонъясӧ, кабриолетъясӧ, плетёнкаясӧ, тачанкаясӧ; лыдтӧм велосипедъяс — нывбабаяслы, мужичӧйяслы, ордйысьысьяслы, челядьлы, грузӧвӧйяс, кодъяслӧн ящикныс водзын; важъя дормезъяс да весиг дворечса — зарни гербъясӧн — колян нэмся кельыдлӧз венскӧй каретаяс, дзуртысьяс да укшальяс, кыскасян пос тшупӧдаӧсь, кучерлы джуджыд кӧзлаясаӧсь да кузов мышкас лакейяслы балкончикъясаӧсь; астраханьса степъясысь верблюдъяс да Таджикистанысь осликъяс, посньыдик, читкыль гӧна монголияса пӧвъяс — нуисны ас выланыс наступайтысь армиялысь овмӧссӧ.
Пехота, сідз шуны, дугдіс овны.
Ставыс муніс мый вылын кӧ.
Некод эз мун восьлӧн пастукъяс кындзи, кодъяс вӧтлісны ыжъяслысь, порсьяслысь да мӧсъяслысь зэв гырысь стадаяс, кодъяс лэптылісны помтӧм бус армияса поток помас.
Да и пастукъясыс зумыша пукалісны мӧсъяс вылын.
Уна дас приказъяс транспорт пӧрадокӧ вайӧдӧм йылысь да маршлӧн культура йылысь эз век вайлыны колана эффект.
Ӧні, кор война матысмис дыр виччысян цель дінӧ, быдӧн мечтайтісны, кыдз позьӧ ӧддзӧдны темпъяс да некодлы нин абу окота вӧлі рашкыны сапӧгъяссӧ венгерияса да австрияса асфальт кузя, а окота вӧлі локны вермӧм дінӧ мый вылын кӧ трофейнӧй вылын.
Будапешт дорын да Балатон ты дінын кузя нюжалӧм бойяс бӧрын мудзӧм да ёна шочмӧм полкъяс, кӧні вӧлі вӧвлытӧм ыджыд прӧчент стройӧ кольӧм раненӧйяслӧн, ӧні ӧти войӧн мунлісны ветымын километр, суткинас — сё километр.
Кутшӧм сэні, чӧрту, пехота вермис панласьны рӧдтӧмӧн мунысь тайӧ войскаыскӧд, коді ачыс вердіс ассьыс ӧшъяссӧ да ачыс жӧ тыртліс ломтасӧн ассьыс мотоциклъяссӧ да автомобильяссӧ, ни ломтас, ни сёян-юан, нинӧм, боеприпасъяс кындзи, кортӧг, сӧмын пыр водзӧ и водзӧ война помлань дугдывтӧг мунны корӧмӧн.
Веналань ӧдӧбтӧм колӧ вӧлі лоны чорыдӧн, стӧчӧн, тайӧс ставыс зэв бура гӧгӧрвоисны, да медводз бӧрӧ вӧлі кольӧма ӧшъясӧс.
Ӧшъясӧн кыскан обозъясӧ меститчисны раненӧйяс, кодъяс, став приказъяслы паныд, мунісны эз тылӧ, асыввылӧ, госпитальяслань, а водзӧ асланыс дивизияяс бӧрся, но насянь бура ылын, медым некодлы не мешайтны.
Ӧшъяс вылӧ жӧ вӧлі сӧвтӧма эмбурлысь юкӧнсӧ, кодӧс водзджыксӧ нулісны грузӧвикъяс вылын.
Ӧшъяс вылын нуисны трофейяс, кодъяс оз ковны вӧлі бойяслы.
Ӧшъяс вылын муніс медся тылӧвӧй тылыс, муніс ньӧжйӧ, но век жӧ эз сулав ӧти местаын, а быттьӧ участвуйтіс ставӧн водзӧ мунӧмын.
Зэв лӧсьыд вундаса векньыдик австрияса туйяс эз тӧрӧдны став тайӧ ӧшъясыслысь да вӧвъясыслысь визувсӧ, ставыс тайӧ туйяс крестасянінъясын да недыркада посъяс дінын дыр кежлӧ сибдыліс немеч лётчикъяслы радлун вылӧ, кодъяс дугдывтӧг бомбитісны тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд чепъяссӧ.
Но уськӧдчылӧмъяс дырйи некод эз пышйывлы, эз разӧдчывлы, а быдӧн нӧрӧвитіс шежлӧмас корсьны прӧст кост да петны водзӧ, мукӧдӧс панйӧмӧн.
Но Вена дорӧ сибаланінъяс вылын нинӧмсьыс видзчысьтӧма артмӧм обозъяс ӧшъясысь да вӧвъясысь вӧлі кольӧма бӧрӧ да найӧ кыссисны кык-куим вуджӧм сайын подув вынъяс бӧрын, а туйяссӧ босьтісны вывті ӧдйӧ лэбысь грузӧвӧй да легкӧвӧй автомобильяс.
4-ӧд Гвардияса армия, кытчӧ пырліс Воропаевлӧн корпусыс, пырис немечьяслӧн пельпомъяс вылын медводзсӧ Вена лунвыв бердъясӧ, а сэсся, веськыдвывсьыс суседсӧ вежӧмӧн, паніс бойяс Зиммеринг район бердъясын, карса асыввыв вежтасъясын.
Александра Ивановна Горева, коді став тайӧ кадсӧ мунліс медсанбаткӧд, ӧні вӧлі кутшӧмкӧ кадколаст кежлӧ армияса хирург веськӧдлӧм улын да вермис эськӧ аддзыны уджсӧ хирургияса госпитальын, но сійӧ чорыда сувтӧдіс сы йылысь, мый тайӧ лунъясӧ кутас уджавны сӧмын Венаӧс штурмуйтысь дивизияяс медсанбатъясын.
Сулалісны водз воӧм апрель лунъяс, тӧлаӧсь, но шоныдӧсь.
Дунай бердса ыждалысь тулыс тайӧ воас вӧлі торъя нин дзерӧдчысь, — шинельтӧг вӧлі ыркыд на, шинельӧн — жар.
Александра Ивановна лӧсьӧдчис мӧдӧдчыны дивизияӧ, коді писькӧдчис лунвывсянь, да корсис нин пӧпуттьӧ мунысьясӧс да судзӧдіс машина, кыдзи друг пӧшти туйӧ вӧрзьӧдчан здукӧ сылы вӧзйисны мунны асыввыв кар гӧгӧръясӧ, кӧні колӧ вӧлі пыр жӧ вежны суседӧс, а ӧти сайын лӧсьӧдны йитӧд Дунай флотилиякӧд.
Чайтісны, мый Вена вӧсна бойяс — будапештса опыт арталӧмӧн — лоӧны кузь кадсяӧсь, воштӧмъяс — тӧдчанаӧсь, ас кадӧ раненӧйясӧс эвакуируйтӧм йылысь юалӧм босьтліс ыджыд тӧдчанлун.
Но Александра Ивановна, сӧветъяс да индӧдъяс кывзӧм бӧрын, дзик стӧча тӧдіс, мый некодкӧд сёрнитчыны раненӧйясӧс петкӧдӧм йылысь оз понды, а кутас шедӧдны сӧмын ӧтитор, медым йӧз веськалісны операция вӧчан пызан вылӧ ранитчӧм бӧрын час мысти дорысь не сёрӧнджык.
Кишинёвлӧн, Яссылӧн да торъя нин Будапештлӧн опыт висьталіс сылы, мый раненӧйӧс оз ков нуны тылӧ да мый опыта бурдӧдысь кияс, кодъяс дасьӧсь сетны оз кӧ ёртасян, то век жӧ вежавидзан отсӧг, ӧні, кор ми вермам, сюрӧны быдлаын.
Сылы уси тӧд вылас, кымын дзоньвидза да ён мужикъяс сойясас гӧрд крест кӧртӧдъясӧн шӧйтісны Будапешт уличаяс вылын либӧ шойччисны сылӧн гуясын кар вӧсна медся чорыд бойяс дырйи.
Ӧтияс на пиысь шуисны асьнысӧ врачьясӧн, мӧдъяс вежавидзана — сӧмын студентъясӧн-медикъясӧн, коймӧдъяс уджалісны санитаръяс-новлӧдлысьяс пыдди, нёльӧдъяс вӧліны сӧмын врачьяслӧн рӧдвужъясӧн, но сулалӧ вӧлі Александра Ивановналы аддзыны на пиысь ӧти збыль бурдӧдысьӧс, сувтӧдны сы дінӧ медсестраӧс да сетны тайӧ мортыслӧн кывкутӧм улӧ весь олысьяслысь став тайӧ шума да весиг, пӧжалуй, эскыны позьтӧм бандасӧ, кыдзи кык час мысти му улын сылӧн вӧлі нин лӧсьӧдӧма зэв бур кӧртасянін, коді зэв бура уджавліс кымынкӧ лун помся да лыбӧдліс ставлысь ошкӧм.
...Армиялӧн мӧд эшелон сулаліс километр комын вит сайын Венасянь асыв-лунвылын.
Кӧть и жаль, гражданскӧй мортлы абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм «мӧд эшелоныс», да сы вӧсна мый ӧнӧдз некод на эз висьтавлы тайӧ аслыспӧлӧс организмлысь олӧмсӧ, то некод дінӧ ыстыны, адресуйтны быдтор тӧдны кӧсйысь лыддьысьысьӧс.
Мӧд эшелон — тайӧ, пӧжалуй, сійӧ, мый театрын позьӧ шуны спектакльлӧн «кулиса сайӧн».
Спектакльсӧ ворсӧны актёръяс, а йӧз, кодъяс сійӧс дасьтісны, мудза да весиг веськодя видзӧдӧны актёръяс вылӧ бокиса ложаяссянь да балконъяссянь.
Театрлӧн мӧд эшелон — сійӧ вурсьысьяс, гримируйтысьяс, плӧтникъяс, посйӧд югдӧдысьяс, шы ладмӧдысьяс, сценаса механикъяс.
Мӧд эшелонын — абу солистъяс, а вӧчасьысьяс, абу геройяс, но героизмсӧ могмӧдысь йӧз, абу найӧ, коді решайтӧ, а найӧ, коді дасьтӧ тайӧ решениньӧяссӧ, тайӧ войналӧн быд лунся бухгалтерия.
Мӧд эшелон — госпитальяс, складъяс, мастерскӧйяс, типографияяс да редакцияяс.
Тані вурӧны сапӧгъяс, пукталӧны дӧмасъяс гачьяс вылӧ, дзоньталӧны танкъяс, чукӧртӧны да сеталӧны боеприпасъяс да ломтас, нуӧдӧны воштӧмъяслы да наградаяслы, трусостьлы да геройстволы учёт.
Тані судитӧны.
Тані прӧвериталӧны суклясьысьясӧс да вӧчалӧны судзсьытӧмъяс вылӧ актъяс.
Та вӧсна мӧд эшелон олӧмын эмӧсь сӧмын тылса зумыдлунлӧн, ӧткодьлунлӧн да ладмӧмлунлӧн элементъяс.
Тані пыр унджык пӧрадок да стӧчлун.
Тані весиг корсюрӧ ветлӧны мӧда-мӧд ордӧ гӧститны, чукӧртчывлӧны «пулька» вылӧ.
Мӧд эшелонса йӧз регыдджык служакъяс, а абу воинъяс, но век жӧ война вылын найӧ вывті тӧдчана элемент, да натӧг оз вермы лоны воинлӧн героизм.
Горева эз радейтлы мӧд эшелонсӧ да сылысь йӧзсӧ да омӧля лӧсявліс накӧд.
Сійӧс кутны вермытӧма кыскыліс матӧджык ӧпаснӧйтор дінӧ, кӧть эськӧ сійӧ эз вермы не гӧгӧрвоны, мый тані сійӧ жӧ самӧй йӧз, мый и мӧд эшелонын, сӧмын, гашкӧ, ёнджыка лыйлӧмъяс.
Ассьыс коричневӧй чемоданчиксӧ босьтӧмӧн, Александра Ивановна мӧдӧдчис восьса «виллис» вылын доктор Томашевкӧд компанньӧын, войнаӧдзса профессия серти гинекологкӧд, коді лоис тӧлктӧм военнӧй хирургӧн, да кодӧс ёнджыкасӧ используйтлісны администратор пыдди.
Тайӧ вӧлі мӧд эшелонлӧн тшӧкыда овлана сэтшӧм мортӧн, коді, шуны кӧ, и эз дзеблы, мый сійӧ чужлӧма потасъясын да бомбоубежищеясын дзебсясьӧм вылӧ.
Сійӧ вермис висьтавны ас йывсьыс кӧть кутшӧм пежтор, медым сӧмын кыпӧдны серам.
Тайӧ вӧлі код, вӧв чужӧма, неыджыд, кыз рушкуа морт.
Пиньясыс сылӧн зывӧка чурвидзисны, быттьӧ пуктӧм пиньяс.
Сійӧ эскӧдліс, мый томдырйиыс вӧлі комедияса актёрӧн да весиг гижліс пьесаяс.
Чӧрт сійӧс тӧдӧ, гашкӧ и збыль, сійӧ босьтчыліс быдторйӧ.
Ичӧтик «виллис» ӧдйӧ петкӧдіс найӧс зэв бур асфальтируйтӧм шоссе кузя ылӧ асыввылӧ карсянь да, пӧшти дзик Дунай бердӧ матыстчӧмӧн, став туй юӧртан небӧгъясын индӧм сійӧ нималана автострада дорӧ, коді мунӧ Братиславасянь Вена вылӧ, — крута бергӧдіс сы вылӧ да зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис карланьыс.
Руд руыс улын ӧшаліс Вена весьтын, кыдзи арся Ленинград весьтын, но Дунай вылын, сылӧн югыдвеж діяс вылын да шоссе вылын вӧлі шондіа да шоныд.
Енкай, вывлань кытшъясӧн кайӧмӧн, нуис енэжас ассьыс сьыланкывсӧ, кыдзи миян Россияын, кӧнкӧ Мича Мечын.
Саридзса батареяяс сулалісны самӧй туй дорас.
Дерт, кыдзи и пӧлагайтчӧ, морякъяс нинӧм вӧлі оз тӧдны, кутшӧм стрелковӧй часьтъяс сулалӧны водзын да и сулалӧны-ӧ найӧ сэні.
Найӧ спокойнӧя нуӧдісны би Дунайлӧн шуйга берег кузя, нинӧмӧн мукӧдторйӧн интересуйтчытӧг.
Век жӧ батареяса шопер кыдзсюрӧ висьталіс, мый талун асывнас кутшӧмкӧ корпуслӧн штабыс сулаліс ыджыд шойна вылын Зиммеринг район гӧгӧрын, куим километр сайын сёрнитанінсянь.
Моряклӧн ӧшибка либӧ лӧсявтӧмтор вӧсна Горевалӧн машинаыс векньыдик, няйт, пӧжарӧн тшынасьӧм, джуджыд гажтӧм керкаяса кар бокса уличаысь регыд петіс веж, пуясӧн садитӧм шойна вылӧ; шойнаыс вӧлі важ нин да ыджыд, жугӧдлӧм кирпичысь оранжевӧй туйясӧн, туйвежъяс вылын стрелкаясӧн да чигаркапомъяслы да ёглы аллеяяс пӧлӧн урнаясӧн.
Сьӧд клеёнкаа фартука да сэтшӧм жӧ сой сайӧда старик чышкис медшӧр аллеясӧ, коді вӧлі тырӧма неважӧнся бомбёжка бӧрын увъясӧн да пу коръясӧн.
— Веськыдвылӧ, а сэсся кык аллея бӧрын шуйгавылӧ, — горӧдіс сійӧ, Горева тшӧктіс сувтны.
Старик, чуймыштӧмӧн, лэптыштліс фуражкасӧ.
— Кытчӧ ті миянлы туйсӧ индінныд?
— О, дерт, композиторъяслӧн секторӧ, мадам, — тӧдчана вочавидзис стӧрӧж. — Рочьяс признайтӧны миянлысь сӧмын музыка, — шога нюммунӧмӧн содтіс сійӧ.
— Аттьӧ...
Мунӧй, кытчӧ сійӧ индіс...
Машина друг сувтіс, — сійӧ неуна эз зурась легкӧвӧй да грузӧвӧй машинаяслӧн кузь колонна вылӧ, коді вӧлі потшӧма вомӧна аллеясӧ.
Морт ветымын кымын миян йӧз, медсясӧ офицеръяс, сулалісны неылын.
Кысянькӧ кыліс гудӧк шы, виноград виналӧн кокньыдик дук.
Кык лейтенант кыскисны зэв ыджыд металлическӧй венок, кодӧс, тыдалӧ, босьтӧмаӧсь матыса гу вылысь.
Горева вӧлі сэні сулалысь офицеръяс пӧвстын звание сертиыс ыджыдӧн, да кежисны сы водзын, шензяна сы вылӧ видзӧдӧмӧн.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн прӧйдитіс йӧз костті да воис ичӧтик площадка вылӧ, кодӧс топыда вӧлі кытшалӧма памятникъясӧн да решёткаясӧн, пӧшти площадка шӧрас ӧти ыджыд памятникӧн.
Сійӧ лыддис сы вылысь «Ludwіg van Beethoven», но ловъя аллеяыс эз лэдз сылы сувтны Бетховенлы памятник дорын да веськӧдіс сійӧс веськыдвылӧджык — венскӧй вальсъяс лӧсьӧдысь Штраус гу вылын памятник дорӧ.
Том баянист, самӧй постамент дорас ӧти пидзӧс вылас сулалӧмӧн (тыдалӧ, кутшӧмкӧ збоймӧм фотограф либӧ кинооператор тшӧктӧм серти), дась вӧлі заводитны.
Горева чуймис, кор аддзис, мый гу вылыс вӧлі тыр ловъя дзоридзьясӧн, а металлическӧй венокъясыс, вӧлӧмкӧ, колӧны фон вылӧ.
— Тайӧ и эм Штрауслӧн гуыс? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс сійӧ, кӧть эськӧ и аддзис гижӧдсӧ.
Памятникыс сылы эз кажитчы.
Пасьтӧм нывбабаяс дыша бергалісны, кажитчӧ, чипсасян шыяс улын.
Татшӧмӧсь ӧмӧй образъясыс Вена вальсъяслӧн — лӧсталанаяслӧн, поэтическӧйяслӧн, керанаяслӧн, шензьӧданаяслӧн, весиг кор найӧс кывзан йӧктытӧг?
— Стӧч, медицинскӧй службаса подполковник ёрт, Штрауслӧн, — вочавидзисны Горевалы ӧттшӧтш. — Тані найӧ ещӧ быдса взвод.
Тэрмасьӧмӧн кушинсӧ кытшовтӧмӧн да муртса тӧд вылас босьтны удитӧмӧн, мый тані и Брамс, и весиг Ланнер, сійӧ ӧдйӧ прӧйдитіс аслас «виллис» дінӧ.
Тайӧ гуяс дінӧ колӧ на нӧшта ӧтчыд волыны, но ӧтнаслы нин.
— Кытчӧ, Александра Ивановна? — медводдза ӧд сюйӧмӧн да пыр жӧ кокниа мӧд ӧд вылӧ вуджӧмӧн юаліс шопер.
— Карӧ!
Бойяс мунісны коймӧд лун, да асыввыв секторын, буретш сыын, кытчӧ воис Горева, Пратер да Дунайса канал районын, вӧліны торъя нин чорыдӧсь.
Кык-куим местаын виӧм вӧвъяс куйлісны канал вомӧн поромӧн, да автоматчикъяс кыссьӧмӧн вуджалісны тайӧ вӧвъяс вывтіыс, пос вывті моз, мӧдар бокас, кодӧс кутісны на немечьяс.
Часысь часӧ юкӧнъясӧн жуглысисны да вайӧдсисны шогмытӧмлунӧ торъя керкаяс да быдса кварталъяс, босьтавсисны выль уличаяс.
Дугдывтӧг воалісны зэв уна пленнӧйяс.
Мукӧддырйиыс найӧ котӧрӧн петавлісны би улысь да сэсся, кӧть и важӧн нин лолісны лёк суӧмысь видзӧмын, дыр на котӧртісны кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Горевалы висьтавлісны, мый ӧти збой батальонын, коді муніс медся водзын, кӧні став йӧзыс кольӧма квайтымын мортысь не унджык, батальонса командирыс пленӧ сдайтчыны воӧм немечӧс бӧр вӧтлӧма, сылы висьталӧмӧн:
— Дюжинаысь этшаӧс ог босьт!
Сідзи и висьтав асланыд йӧзлы!
Час мысти тайӧ немечыс вайӧдӧма батальонӧ комын морт сайӧ ассьыс тӧдсаяссӧ, да мукӧд лунъясӧ ӧткаяс сэсся эз нин волывлыны.
Тайӧ да мукӧд пасъяс, кодъясӧс кывъясӧн он вермы висьтавны, петкӧдлісны Горевалы, мый мӧд эшелонын ӧшибайтчӧны нюжалан бойяс водзвыв висьталӧмнаныс.
Кар вӧсна бой либӧ, стӧчджыка, уна лунся да уна ног нуӧдан карса тыш, — медся сьӧкыд став сьӧкыд боевӧй операцияясысь.
Вӧрӧгкӧд матыстчан — лыда метръяс вылӧ, чорыд флангъяс абуӧсь, кыдзи абу мукӧддырйи и бура тӧдмалӧм тыл, а эмӧсь уличаяс, кодъясӧс удайтчис котӧрӧн прӧйдитны ёнджыка ли омӧльджыка мыжмытӧг.
Связь быд здук орласьӧ.
Вылісянь бомбитӧны и асланым и вӧрӧгъяс; некутшӧм оперативнӧй юӧръяс оз удит тышлӧн ловъя ӧдъяс бӧрся.
Медбӧрын, муувса плацдарм уна сюрс му увті ветланінъясӧн да базаясӧн дугдывтӧг грӧзитӧ виччысьтӧмторъясӧн.
Тадзи чайтісны, ылӧсас, став командиръяс, кодъяскӧд Горевалы удайтчыліс паныдасьлыны война вылын, да торъя нин тайӧ видзӧдласас кутчысьліс аслас кадӧ сылӧн тӧдсаыс Воропаев, но сылы аслыс век вӧлі гажа косясьны карын.
Шойна вылысь мунӧм бӧрын, кӧні вӧліны композиторъяслӧн гуяс, сійӧ локтіс генерал Короленколӧн дивизия сулаланінӧ; генерал вӧлі бур сьӧлӧма украинеч, кык пӧвста рушкуа, код вылӧ сійӧ кадысь кадӧ нывбаба ногӧн креставліс ассьыс небыдик, еджыд кияссӧ.
Короленко нимавліс аслас смеллунӧн да мудерлунӧн, да сылӧн дивизияыс вӧлі медбуръясысь ӧти.
Ӧні сійӧ косясис Дунайса канал вӧсна.
Медсанбат уджкӧд тӧдмасьны татчӧ воӧмӧн Горева пыр жӧ решитчис кольччыны дивизияас Вена мездӧмӧдз, да кӧсйис ӧні жӧ мунны медшӧр батальонъясысь ӧтиӧ.
Генерал Короленко гӧститӧдіс Гореваӧс зэв бур завтракӧн, а сэсся лэдзис, сы вылӧ медводдза керка пос вывсяньыс, а сэсся аслас патераса балкон вывсянь видзӧдӧмӧн да весиг кыкысь кымын чукӧстліс сійӧс, быттьӧ тӧдмасьӧмӧн, кыдзи сійӧ бергӧдчӧ, чатӧртлӧ юрсӧ вывлань да нюмъялӧ.
Сійӧ шевгӧдліс кияссӧ радысла, кыдзи болельщик, выль маркаа автомашина аддзӧмӧн.
Ньӧти манитчытӧг Горева пырӧдчис юр кольмӧдан уличса нервнӧй боевӧй олӧмӧ.
Батальонкӧд позьӧ вӧлі йитчыны телефон кузя, но мый вӧчсис ротаясын, сійӧс эз тӧдны и батальонъяс.
Раненӧйяс жӧ, кӧть Дунай сайсянь зэв ёна лыйлісны миномётъясысь да артиллерияысь, медсанбатӧ да медицина отсӧглӧн полкса пунктӧ воалісны неыджыд партияясӧн.
Горева гӧгӧрвоис, мый тайӧ лоӧ.
Сійӧ босьтіс аскӧдыс санинструктор Фрося Шаповаленкоӧс, коді талун вӧлӧма нин став подразделенньӧясын, да муніс батальонӧ, коді косясис километр джын сайын дорысь не ылынджык.
Найӧ мунісны жугӧдлӧм стенъяса да ӧградаяса дворъясӧд.
Вуджалісны ӧградаяс вомӧн, котӧртлісны паркъяс вомӧн да бара сайӧдчылісны керкаясӧ.
Сарайясын, вевта воротаяс улын да магазинъясын ломтысисны кухняяс, дзоньтавсисны танкъяс.
Ӧти дворын, тюкъяс вылын, кодъясӧс вӧлі вольсалӧма веськыда асфальт вылас, куйлісны сьӧкыда ранитчӧмаяс.
Виччысисны транспорт, но локны ӧні сылы вӧлі оз позь.
Векньыдик уличкостсӧ вӧлі тыртӧма гырысь эмторъясӧн, медым сайӧдны йитчан ветланінсӧ санитаръяслы.
Йӧзыс восьлалісны квартираысь квартираӧ нӧсилкаясӧн, стенъясын шомӧн вӧчӧм индӧдъяс серти мунӧмӧн, петлісны судтаяскостса ӧтъяинъяс вылӧ, лэччылісны пӧдвалъясӧ, вуджлісны дворъяс да бара и бара пыравлісны керкаясӧ.
Регыд Горева аслас туй ёрткӧд воис батальон сулаланінӧ.
— Ті абу фронтсянь, Александра Ивановна? — эскана юаліс санинструктор Фрося.
— Да, сэтысь.
Ме хирург.
— И веськыда тані операцияяс понданныд вӧчавны? — ещӧ ньӧти на вериттӧг, но век жӧ ёна заинтересуйтчӧмӧн юаліс Фрося.
— Ковмас кӧ.
— Штабын миян пыр жӧ тӧдісны, мый самӧй фронтсянь воӧма доктор.
Думайтам, мый кузя эськӧ тайӧ?..
Наступайтны, колӧкӧ, кутам, подполковник ёрт?
— Да ми, кажитчӧ, коймӧд лун нин наступайтам.
— Да тайӧ ӧмӧй наступайтӧм! — гораа шуис ныв. — Ми сэтшӧма нин, тӧданныд, ставным мудзим, эбӧсысь усим, ни унмовсьны, ни кусӧктор вомӧ босьтны, нинӧм абу окота — мунны и мунны эськӧ...
Сувтлӧй! — званиеяс йылысь вунӧдӧмӧн ыджыдалана сувтӧдіс сійӧ Гореваӧс.
— Мый нӧ?
— Видзӧдлӧй стена вылас!
Пыран-петан двор пыдіын еджгов стенаас вӧлі тӧдчӧны синмӧ шыбитчан еджыд чутъяс.
— Кор ме штабӧ муні, тайӧ эз на вӧв.
Снайпер кӧнкӧ тані. — И найӧ водісны паныда стена дорас.
Ӧкуратнӧя чышкӧм да ва швабраӧн ниртӧм асфальтируйтӧм двор ёг чукӧртан цинковӧй бакъясӧн, кодъяс важнӧя сулалісны пыді стена пӧлӧныс, да торйӧн металлическӧй лом вылӧ ящик, да сыкӧд орччӧн лыа тыра кӧкъямыс килограмма бумага пакетъясысь чипастор, тыдалӧ, ӧзтан бомбаяс кусӧдӧм вылӧ, — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм мирнӧй нога, мый веськыда терпитны позьтӧм вӧлі куйлыны тайӧ двор помас, коді вӧлі тыдалӧ дворӧ петысь этша вылӧ комын ӧшиньсянь.
И Горева, гӧрдӧдӧмӧн, чеччис.
Но ныв лёкысь сійӧс пыр жӧ бӧр уськӧдіс му вылӧ.
— Энӧ збоялӧй, доктор ёрт, донаӧй.
Тайӧ дворсьыс миянӧс талун, гашкӧ, кулӧмъясӧн петкӧдасны.
И тайӧ здукӧ, дзик кыдзи сцена вылын, воссис ӧти ӧдзӧс (тыдалӧ, гуся ветланін) да ар ветымына дама халатын да лёзьмӧм юрсиясас кутшӧмкӧ металлическӧй трубочкаяса, мыйкӧ ныр улас аслыс сьылӧмӧн вежавидзӧмӧн петіс дворӧ, киас ёг тыра зэв мича ичӧтик ведра нуӧмӧн.
Куйлысь нывбабаяс вылӧ синсӧ чӧвтлӧмӧн, быттьӧ сэні вӧлі стенаыслӧн вуджӧр, сійӧ койыштіс ёгсӧ 3 №-а бачокӧ, кодкӧд орччӧн найӧ куйлісны.
Сійӧ некодӧс оз аддзы.
Сылы нинӧмӧдз абу делӧ.
Сійӧ сьылӧ.
Горева чеччыштіс кок йылас.
Лыйӧм шы.
Орччӧн мыйкӧ зильмуні-жугалі.
Фрося быгыльтчӧ бокӧ, ас бӧрсяыс Александра Ивановнаӧс кыскӧмӧн, да найӧ аддзӧны, кыдзи халата нывбаба (шӧйӧвошӧмӧн) чукӧртӧ асфальт вылысь жугалӧм ведра торъяссӧ (сійӧ вӧлӧма фаянсысь) да шыблалӧ найӧс 3 №-а бакӧ, бергӧдчывтӧг, дивуйтчытӧг да увгытӧг.
— Аддзанныд, кутшӧм история, — шуӧ Фрося. — Эз инмы!
Сэк кості дама мунӧ нин бӧр.
— Коді лыйис? — Горева оз сы мында виччысь вочавидзӧмсӧ кывъясӧн, мыйда чужӧм вежсьӧмнас.
— Ме ог тӧд, — кылӧ сійӧ, да мыйкӧ «воропаевскӧй» друг топӧдӧ Горевалысь кӧсичаяссӧ кутны вермытӧм этшысь петӧмӧн.
— Сулавны, кор тіянкӧд сёрнитӧ роч офицер!
Вочавидзны менам юасьӧм вылӧ!
Коді лыйис?
Сійӧ кылӧ, кыдзи сы мыш сайын воссялӧны ӧшиньяс.
— Мадам, прӧститӧй, ме дзик цивильнӧй нывбаба...
Горева восьтіс кобурасӧ.
— Мадам офицер...
Прӧститӧй, прӧститӧй...
Господин офицер... лыйлӧны корпуссянь, кытысь ме некодӧс ог тӧд.
— Мунӧй сійӧ корпус дінас и гора висьталӧй, мый кылас кӧ нӧшта ӧти лыйӧм шы, то тіянӧс — именнӧ тіянӧс — лыйласны места выланыд.
Мунӧй!
Нывбаба лэптыштліс пельпом вечикъяссӧ, муӧ видзӧдӧмӧн:
— Ме абу пасьтасьӧма... — но пыр жӧ тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис двор пытшкӧ, тӧлӧн паськалысь халатиксӧ кутӧмӧн.
Котӧрӧн воис мужчина сояс гӧрд крестӧн.
Сійӧ вӧлі бур костюма да зэв няйт югыд плаща.
— Висьталӧй...
Верма-ӧ ме вӧзйыны ассьым услугаяс?..
— Ті врач?
Абу.
Студент-медик?
Абу.
Санитар?
Тшӧтш абу.
Коді нӧ ті?
Ага!
Философия кузя доктор.
Ті танӧсь, медым новлыны раненӧйясӧс да колльӧдны найӧс гортаныс кӧртасьӧм бӧрын?
Сідз.
А кӧні тіян кӧртавлӧны?
Мӧд судтаын.
Мыйла абу первойын?
Онӧ тӧдӧй?
Петкӧдлӧй, кӧні сійӧ.
Фрося!
Тэ, донаӧй, олышт дворас да аддзан кӧ раненӧйясӧс, бергӧдав татчӧ, мӧд судтаас.
Но бурджык дажӧ первояс.
— Тіянлы автоматыс оз ков, медым сёрнитчыны?
— Менам эм «вальтер».
Оз ков.
— Тайӧ комнатаын лоӧ кӧртасянін, — шуис Горева.
— Тайӧ гостинӧй, мадам.
Но, прӧститӧй, кыдзи ті аддзанныд коланаӧн, сідзи и лоӧ вӧчӧма...
— Мукӧд сизим вежӧсас должен лоны тӧрӧдӧма кызь вит раненӧйӧс.
— О, мадам, sʼest іmpossіble.
Витысь не унджык.
— Тіян сідз шусян санитарнӧй коллективын лыддьысьӧ дас кык зэв дзоньвидза мужичӧй...
— Мадам, найӧ музыкантъяс, насянь унасӧ оз позь требуйтны.
— Да дас вит нывбаба!
— Гӧтыръяс, гӧтыръяс, мадам, гӧтыръяс да прислуга...
Кора менӧ прӧститны.
— Кызь сизим мортысь сӧмын ӧти врач да ті лоанныд занятӧсь уджӧн, мукӧдыс мед сетасны раненӧйяслы ассьыныс койкаяссӧ.
Недыр кад кежлӧ.
Но ме ог кут сюйсьыны.
Тіянӧс, господин Макс Либерсмут, ме сідзи и гижи.
Со медводдза асвӧляа кӧртасянін философия кузя доктор Либерсмутлӧн.
Сиа тіянлы вермӧм.
Ме прӧверита тіянлысь уджнытӧ вит да квайт час костын рытнас венскӧй кад серти.
— Ме нимкодяся тіян повтӧмлунӧн, мадам, ме ог куж синлы эскыны... — ропкис философ.
— Тайӧ зэв абу кад серти, доктор Либерсмут.
Талун синъясыд тіянлы зэв ёна ковмасны.
Горева заводитӧ куритны.
Философия кузя доктор, яндысьтӧг, апалӧ вомнас сыӧн лэдзан табак тшынсӧ.
Чужӧм вылас сылӧн ыджыд радлун.
— Ті важӧн энӧ куритлӧй, господин доктор?
— О, мадам, pendant guelgues moіs.
О, зэв ыджыд аттьӧ, зэв ыджыд аттьӧ...
Тырмас, тырмас, куимысь не уна.
Кутшӧм чӧскыд!
Дерт, Болгария?
Абу, мый ті?
Збыль?
Мгм...
Зэв бур...
Ме видза мундштуксӧ...
Меӧн куритӧм медводдза сӧветскӧй папироса...
И сымда экзотика...
Жоржьен!
Сійӧ кӧлдуйтіс менӧ аслас чӧскыд дукнас...
Дзик збыль...
Мадам тшӧтш жоржьен?
— Абу, ме абу грузинка, ме роч.
Прӧщайтлӧй.
Сідзкӧ, вит да квайт час костын.
— Ме виччысьны кута, мадам.
Раненӧйяс локтісны уна кодь.
Ӧтка снайперӧн вӧчӧм пробка дыр найӧс кутӧма кӧнкӧ туяс, вӧлі зэв ёна мудзӧмаӧсь да вынтӧммӧмаӧсь, сымын колӧджык вӧлі налы ӧні тайӧ кӧртасяніныс батальон да полк костын джын туй вылын, кор снайпер эз кут мешайтны да туйсӧ вӧлі весалӧма.
Ёг улӧ цинкӧвӧй бакъяс дорын, кузь бедь йылын, вӧлі ӧшӧдӧма нин транспарант, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«Гошпиталь 25 мортӧдз».
Либерсмут видлаліс ранитчӧмаясӧс.
Доктор Гобошек (венскӧй чех) да доктор Иоганн Баллеш (венскӧй мадьяр) кӧртавлісны.
Фрау Зельцер, сербка, йӧзкостса операысь скрипачлӧн гӧтыр, вӧлі вуджӧдчысьӧн.
Армияса вынсьӧдӧм группаысь кык медсестра, кодъясӧс корсис Фрося, босьтчисны уджӧ.
Ылі комнатаясын кылісны нин патефонлӧн шыяс.
— Медся главнӧйыс, мадам, медым миянӧс эз бомбитны, — кыдзи пытшъясӧн мучитӧм пон, став тушанас дрӧгмуналӧмӧн, шуис Либерсмут, Гореваӧс двор кузя колльӧдіг.
Найӧ буретш вӧлі мунӧны асывсяньыс на снайперӧн лыйлӧм эсійӧ мустӧм ёг ящикъяс дінті.
— Тайӧ абу медшӧрыс, доктор Либерсмут.
Медся медшӧрыс, медым ті лоинныд йӧзӧн.
— Рardon?
Прӧститӧй...
— Йӧзӧн, йӧзӧн.
— Ак, сідз!
Лоам, мадам, лоам.
Медым миянӧс сӧмын оз бомбитны, ми лоам тіянлы кӧть кодӧн.
Тайӧ Вена, мадам, мый ті кӧсъянныд!
Вена!
Ӧбичаыс ёнджыка музыкальнӧй, а абу чорыд.
Климат небыд, но ышнясьысь, вежавидзан сяма, абу ӧмӧй сідз?
Сійӧ мусмӧдӧ ас дінас, тайӧ зэв бур климатыс, да Венатӧг сьӧкыд нин, кыдзи... ті гӧгӧрвоанныд менӧ, мадам... кыдзи тэныд дона морттӧг.
Абу ӧмӧй сідз?
Да сэсся — тайӧ beaux arts, тайӧ искусствоясыс, а?
Натӧг оз позь.
Найӧ — сынӧдлӧн тэчасын.
Кӧсъям-ӧ, огӧ кӧсйӧй, но йӧктам...
О, мадам, энӧ сералӧй!..
Ми йӧктам нэмъясӧн.
Тайӧ tradіtіon нин.
Прӧститӧй.
Да, да, гӧгӧрвоа...
А рытъявылыс Горева пукаліс самоходка броня сайын.
Орчча дивизияын, коді вӧлі пырӧма пӧшти кар шӧрас, векньыдик да юкмӧсъяс кодь джуджыд уличаяс лабиринтӧ, вӧлі ранитчӧма медшӧр полкса командир Голышев да Горевалы звӧнитісны, медым сійӧ видзӧдліс сы вылӧ, сы вӧсна мый ӧтказывайтчӧ мунны госпитальӧ.
Горева вӧлі неылын сысянь.
Но сійӧ, мый карта вылын вӧлі дзик орччӧн, олӧмас вӧлі торйӧдӧма тышӧн.
Самоходка тӧвзис пӧжаръяс би пыр да пулемётъясӧн ёна лыйсьӧм улын.
Шоперлы мышкӧн пукалысь Горева аддзис сӧмын уличаяслысь сійӧ юкӧнъяссӧ, кодъяс вӧлі кольӧны ӧдйӧ мунысь орудие бӧрын.
Карыс сылы эз зэв кажитчы.
Уличаяссӧ вӧлі зэв бура вольсалӧма, но найӧ — векньыдӧсь, шуштӧмӧсь да бусаӧсь.
Вежӧд пӧшти некӧн эз тыдав.
Тшын рӧма зданньӧяс эз кажитчыны мичаӧн.
«Кӧні нӧ ошкана венскӧй уютыс?» — пыр юасис сійӧ ассьыс.
Тротуаръяс вылын визьӧн-визьӧн куйлісны кулӧм немечьяс тыра нӧсилкаяс.
Тыдалӧ, найӧс кытчӧкӧ вӧлӧм нуӧны да туй джынъяс шыбитӧмаӧсь.
Регулировщик, коді сулаліс пидзӧсъяс вылас зенитка сайӧд улын, горӧдіс:
— Онӧ докторӧс вайӧй?
— Докторӧс, докторӧс...
Виччысь — лямӧдам.
Горева чеччыштіс машина мунігас на.
Сійӧс кутыштісны киняулӧдыс да кодкӧ кыскыны пондіс шинель клястикӧдыс.
— Видзчысьӧмӧнджык, пӧжалуйста.
Дас квайт тшупӧд улӧ.
Тані миян ка-пе.
Зэв югыд би кучкис Горевалы синъясас, да здук кежлӧ сійӧ куньліс синъяссӧ порог вылас сувтлыштӧмӧн, сійӧ казяліс, мый комнатаын зэв уна йӧз.
Кодкӧ копрасис сылы, но сійӧ некодӧс эз тӧд.
Падмӧмӧн, некод вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ джын гӧлӧсӧн тшӧктіс:
— Кора лишнӧйясӧс петны.
Некод эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый виччысьӧны сылысь кыв майорлӧн состоянньӧ йылысь.
Кӧртӧдсӧ вӧчысь врач зумыштчӧмӧн пукаліс ранитчӧмлӧн крӧвать дорын.
Сылы вӧлі кызь вит арӧсысь абу унджык да сійӧ вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧма.
— Видза оланныд, майор, — Горева пуктіс ассьыс кисӧ Голышевлӧн пӧсялӧм виж кипыдӧсӧ, пыр жӧ казялӧмӧн, мый раненӧй воштӧма уна вир, мудзӧма да нервничайтӧ. — Мый лои?
Том врач, тшӧкасӧ ниртышталіг, юӧртіс:
— Тыас осколок.
Пыр жӧ эвакуируйтны, ме ногӧн.
Голышевлӧн чужӧмыс да, медсясӧ нин, синъясыс вӧліны дзик яснӧйӧсь, бодрӧйӧсь.
— Эвакуируйтны?
Пульсыс кутшӧм, температура?
Врач сетіс сылы кыдзсюрӧ гижӧм юӧръяса бумагатор.
Лыддигас Горева вӧчис чуймана чужӧм.
— Сӧмын и ставыс?
Осколокыс вӧлі, тыдалӧ, эз тыас, а ордлыяс костас, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый Голышевӧс век жӧ оз позь эвакуируйтны сэки, кор полкыс сылӧн косясьӧ кар шӧр вӧсна.
Сійӧ видзӧдліс Голышевлы синъясас.
Голышев гӧгӧрвотӧма мигнитыштіс сылы.
— Огӧ кутӧй тэрмасьны, — шуис Горева, быттьӧ нинӧм эз казяв. — Голышев, тыдалӧ, оз нин сэтшӧм омӧля кыв асьсӧ, оз сулав сійӧс травмируйтны.
Кӧні тіян тані телефоныс, ме звӧнита, мый недыр кежлӧ кольччыла тіян ордын.
— Миян олан ногыс сэтшӧм прӧстӧйиник... — гӧлӧснас тӧдчӧдӧмӧн шуис врач, — мый майор ёртлӧн интересъясын...
— Колльӧдӧй вай менӧ телефон дорӧ, — орӧдіс сійӧс Горева да чеччис.
Туйсӧ сылы потшис кутшӧмкӧ кыз зумыш полковник.
— Ті видзчысянаджыка, муса барышня.
Тані колӧ торъя вниманньӧ, Голышев абу тӧрытъя лунсянь фронт вылын.
Ме кута звӧнитны профессор Спасскийлы.
— Меным дзик веськодь, кутшӧм лунсянь Голышев да весиг ті фронт вылын, кӧть талунсянь.
А ме ачым, таысь кындзи, абу муса барышня, а подполковник.
И, медбӧрын, кора тіянӧс мунны тайӧ комнатасьыс, сы вӧсна мый ті мешайтчанныд меным уджавны, а профессор Спасскийлы ме звӧнита ачым.
И сійӧ медводдзаӧн петіс комнатаысь.
— Кӧні тіян тані телефоныс?
Сійӧ петіс ставӧн чӧв олӧм дырйи да дыр муніс кытчӧкӧ коридоръяс кузя, кодъяс пыр лэччисны кытчӧкӧ увлань.
Сійӧс некод эз пет колльӧдны, да тайӧ скӧрмӧдіс Гореваӧс синваӧдз.
Друг ньӧжйӧникӧн водзын воссис ӧдзӧс.
Горева уськӧдчис сэтчӧ да — кынмис.
Сы водзын сулаліс сьӧд паськӧма зэв паськыд фигура кутшӧмкӧ крахмалитӧм еджыд кӧрӧбӧн юр вылас да киас чёткиясӧн.
Кыкнан нывбабаыс сэтшӧма повзисны виччысьтӧм паныдасьӧмсьыс, мый эз вермыны шуны ни ӧти кыв.
Друг монашка чеччыштіс бокӧ ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс да, привиденньӧ моз, воши ӧдзӧс саяс.
Коридорын сэк кылісны гӧлӧсъяс — Гореваӧс корсисны.
Кымынкӧ морт сійӧс кытшалісны.
— Ті зэв бура миянӧс велӧдінныд, Александра Ивановна, — шуис кузь тушаа, косіник подполковник армияса разведкаысь, Горевалӧн важ тӧдса. — Но звӧнитны дивизияӧ, ме ногӧн, оз сулав.
— Мунам, доктор, мунам, — пондісны вӧйпӧдны сійӧс и мукӧдъяс.
— Ті, дона ёртъяс, пӧжалуйста, эновтӧй менӧ Голышевкӧд.
— Ті чайтанныд, — бурджык сійӧс не нуны?
— Да.
Мыйла треситны мортсӧ, а медшӧрыс — мыйла нуны полкысь вермӧм водзвывса лунӧ...
Мунӧй, донаяс, мунӧй.
Сиӧй сылы став бурсӧ — и медым ме тіянӧс сэсся эг аддзы!
Сійӧ бӧр муніс Голышев комнатаӧ.
Полкса врач челядь нога лэдзчысьтӧмлунӧн кучкаліс кияснас морӧсас, ранитчӧма дінӧ шыӧдчӧмӧн.
— Да ӧд режимыс абу сійӧ, мый ті думайтанныд, Климентий Павлович, сійӧ абу нёльысь сёйны да этшаджык куритны, сійӧ...
Тані сійӧ бергӧдчис Горевалань.
— Утка оз кӧсйы сибӧдны, ті думыштӧй.
А судно йылысь пола и висьтавнысӧ, — шуис сійӧ ужасӧн.
— Миян полкын некод абу, медым ме бӧрся горшокъяс нуавны, — ассьыс бурдӧдысьсӧ кывзытӧг, ярмӧмӧн шуис Голышев.
Комнатаын бара нин вӧлі уна йӧз.
Горева шуис чорыда:
— Судно тіянлысь зэв бура вермас петкӧдлыны татчӧс монашкаясысь ӧти.
Босьтӧй вуджӧдчысьӧс, — содтіс сійӧ, том врач дінӧ шыасьӧмӧн, — да ӧдйӧ сёрнитчӧй монашкаяскӧд.
Голышев, рана йылысь вунӧдӧмӧн, кыпӧдчис кияс вылас.
— Энлӧй, кутшӧм монашкаяскӧд?
Ме тані пӧшти сутки, — сійӧ юасяна видзӧдліс аслас адъютант вылӧ.
Горева висьталіс коридорын аслас паныдасьӧм йылысь.
Армияса разведкаысь подполковник котӧрӧн петіс коридорӧ, сы бӧрын тэрмасьӧмӧн петіс Голышевлӧн адъютант, мукӧдыс варова пондісны сёрнитны Гореваӧн вӧчӧм виччысьтӧм восьтӧм йылысь.
— Ті кытчӧкӧ тэрмасянныд? — неыджыд пауза бӧрын юаліс сійӧс Голышев, кор найӧ колисны кыкӧн.
— Меным колӧ вӧлі талун волыны Короленко дивизияӧ.
— Олыштӧй ме дінын.
Збыльысь висьталӧй, — менам положенньӧыс зэв омӧль?
— Тіян ӧтувъя вид серти кӧ, положенньӧ зэв бур.
Сӧмын со мый, майор, ӧні ме нуӧда тыш.
Бур?
Эсканныд?
— Кыдзи салдат салдатлы.
— Но и зэв бур.
Голышевлӧн ранаыс эз вӧв ӧпаснӧй, кӧть и бура сьӧкыд, да Горева некымынысь нин думыштліс Короленко дивизияӧ бӧр мунӧм йылысь.
Но сійӧ сэтшӧма мудзис, мый сылӧн эз вӧвны вынъяс сотчысь уличаяс кузя самоходкалӧн кӧрт, йиркакылысь корпусын зэв ӧдйӧ мунӧм вылӧ.
Сійӧ пукаліс ранинтчӧмалӧн крӧвать дорын, кытчӧ бара чукӧртчисны ставныс найӧ, кодъясӧс обстоятельствояс шыбитісны ставсьыс торъялӧм да керкаысь керкаӧ кыссьысь тайӧ полкӧ.
Полкса штабын шӧйтісны дивизияса да армияса веськӧдлӧмъясысь офицеръяс — инженеръяс, кодъяслы колӧ вӧлі дзоньтавны босьттӧм на посъяс, автомобилистъяс — босьттӧм на машинаяс бӧрся охотникъяс, интендантъяс, кодъяс тэрмасисны пуктавны печатьяс босьттӧм на складъяс вылӧ, минёръяс, трофейщикъяс, разведчикъяс, прокуроръяс, фронтса политуправлениеысь инструкторъяс лозунгъясӧн да плакатъясӧн, кинооператоръяс да фотокорреспондентъяс, ВАД-са работникъяс, кодъяс вӧлі локтӧмаӧсь Венасянь рытыввылын сулалысь уна йӧза оланінъяслы дась нимъясӧн нин, тшӧтш карса площадьясвывса туйвежъясӧ пукталан туй индӧдъясӧн, площадьяссӧ кӧть абу на жӧ вӧлі босьтӧма.
Найӧ асывсянь шӧйтісны став медшӧр полкъясын, тэрмӧдлісны командиръясӧс да сэтшӧма майшасьӧмӧн видзӧдлывлісны асланыс часі вылӧ, мый позьӧ вӧлі думыштны — буретш найӧ и некод мӧд кывкутӧны карсӧ ӧдйӧджык весалӧмысь.
Голышевлӧн полкыс писькӧдчис медся шӧрас.
Висьтавлісны, мый св. Стефанлӧн собор, Опера театрлӧн здание, двореч да парламент, Веналӧн став нималанторъясыс — орччӧн.
— О, колӧ видзӧдлыны, — пыркнитчис унзільсьыс Горева. — Ветлам асывнас?
— Ставсӧ чӧрту жугӧдлӧма, ме быдлаті ветлӧдлі, — кутшӧмкӧ турист дӧвӧльлунӧн ӧвсьӧдіс сійӧс административно-хозяйственнӧй службаса олӧма капитан. — Брик-а-брак, клянитча чесьтӧн.
Нач америкаса удж.
Кодкӧ пырис венӧ, эскӧдӧмӧн, мый соборсӧ жугӧдӧма сӧмын ортсысяньыс, а парламент пӧшти дзик дзонь.
— Да сотчӧ жӧ, мый нӧ ті!..
Ме ачым вӧлі сэні да заседанньӧяс залас весиг шутёвті.
Сэні жӧ фашистскӧй комитет вӧвлӧма, сотӧмаӧсь ставсӧ чӧрту! — зэв эскӧдана дорйис ассьыс висьталӧмсӧ капитан, коді, тыдалӧ, радейтліс жугӧдӧмторъяс. — И дворечсӧ жугӧдӧма ставнас.
Сӧмын — кутшӧмӧс ті кутанныд тӧд вылын, ог тӧд.
Бельведер — кыв сета, мый жугӧдӧма 80 прӧчент вылӧ, а Шенбрунн — сійӧ кар помас да пӧшти дзонь, сӧмын ӧтар боксӧ жугӧдӧма.
Тайӧ капитаныс тӧдіс ставсӧ.
Горева решитіс не воштыны сыкӧд йитӧд.
— Асывнас видзӧдлам святӧй Стефан вылӧ?
— Позьӧ, мый нӧ?
Тані матын.
Ме быдлаын нин вӧлі.
Но тані пансис зэв чорыд вен разведчик да прокурор костын.
Прокурор эскӧдіс, мый тышлӧн медся решайтанаиныс абу тані, а Короленко дивизиялӧн участок вылын (кӧні Александра Ивановна вӧлі асывнас), а разведчик шуаліс, мый кор Голышев лэптас сӧветскӧй флаг парламент вылын, сійӧ и лоӧ тышлӧн помӧн.
Найӧ сёрниӧ сюйсьӧмӧн Александра Ивановна друг висьталіс, мый тавой, буракӧ, вӧчас рывок Короленколӧн ӧти полк карса муув вез кузя.
— Дзик воропаевскӧй ышмӧм, — серӧктіс жугӧдӧмъяс радейтысь капитан.
— Да, а кӧні нӧ Воропаевыс?
Мыйкӧ сы йылысь нинӧм оз кывсьы, — юаліс прокурор.
— Крымын, — шуис Горева гӧрдӧдӧмӧн.
Сылы эз вӧв окота висьтавны, мый важӧн нин нинӧм оз тӧд сы йылысь. — Стрӧитӧ аслыс керка, кӧсйӧ босьтчыны овмӧс бердӧ да лыддьӧ колхозъясын лекцияяс.
— Воропаев занимайтчӧ овмӧсӧн!
Тайӧ оз вермы лоны! — прокурор синъяссӧ читкыртӧмӧн чуймӧмӧн видзӧдліс Горева вылӧ. — И важӧн ті тӧданныд полковник Воропаевӧс? — эскытӧма юаліс сійӧ.
Сійӧ эз путьмы нинӧм вочавидзны да бара гӧрдӧдіс.
— Да ӧд Александра Ивановна — Воропаевлӧн важ ёрт, — шуис Голышев. — Ми, веськыда кӧ шуны, эгӧ ӧтчыд сёрнитлӧй ас костын, мый кад нин эськӧ гӧтрасьны Воропаевлы Горева вылӧ.
Прокурор шӧйӧвошӧмӧн нюммуніс, топӧдліс пельпомъяссӧ да меліджыка нин видзӧдліс Александра Ивановна вылӧ, но нинӧм эз шу.
Мӧд асылас пемыдӧн на чеччӧмӧн, Горева муніс йитчыськӧд полкса кӧртасянінӧ, коді тӧрӧдчис джынвыйӧ жугӧдӧм магазинын «Чачаяслӧн клиника».
Сійӧс чуймӧдіс тайӧ тешкодь нимыс.
Збыльысьсӧ тайӧ вӧлі сӧмын мастерскӧй, кӧні дзоньталісны жугавлӧм чачаяс, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма госпиталь сямӧн.
Бинтуйтӧм юръяса да кокъяса аканьяс, кодъяс вылӧ наукалӧн став правилӧяс серти пукталӧма шинаяс, восьтылӧм да пӧрадокӧ бӧр вайӧдӧм кынӧмъяса аканьяс куйлісны нӧсилкаяс вылын либӧ ӧшалан ичӧтик крӧватьяс вылын, санитарнӧй грузовичокъясын да санитарнӧй самолётъяслӧн кабинаясын.
Нимкодясьӧмӧн сійӧ кытшовтіс востера думыштӧм тайӧ чача госпитальсӧ, кӧні вӧліны посньыдик пинь бурдӧдан креслӧяс, операция вӧчан пызанъяс, зэв посньыдик грелкаяс, да эз дугдыв шензьыны предпринимательлӧн лӧсьӧдӧмторлы, коді вермӧма вӧчны ворсанторӧн челядьлы весиг сэтшӧм сьӧкыд наукаӧс, кыдзи медицина.
Полкса кӧртасянін вӧлі пӧшти тыртӧм.
Бинтуйтӧм кокъяса кык кокниа раненӧй ворсісны шашкиӧн, коймӧд, кодлӧн вӧлі доймӧма черлыыс, заведитіс чача автомобиль, кытысь, сирена шы серти, котӧрӧн петлісны санитаръяс нӧсилкаясӧн.
«Чачаяслӧн клиника» аслас ӧшиньясӧн вӧлі петӧ садитӧм липаяса ичӧтик площадь вылӧ.
Сэні, ляпкыдик чукӧртана улӧсъяс вылын, пукалісны кымынкӧ кага видзысь да мам посни кагаясӧн.
Найӧ, тыдалӧ, сӧмын на петӧмаӧсь бомбитӧмысь дзебсянінысь да зэв ёна виччысисны шонді.
Гырысьджык челядь ноксисны тростник сакар кодь виж лыаын, кодӧс, тыдалӧ, вайлӧмаӧсь арнас на.
Тайӧ площадьыс, кодӧс топыда кытшалӧмны керкаяс, вӧлі ыджыд ветлан-мунан двор кодь.
Немеч пулемётлӧн торпыриг да немечьясӧн шыбитӧм эсэсовскӧй мундир чукӧр ӧтлаалісны площадьсӧ ӧні мунан гырысь лоӧмторъяс дінӧ.
Челядьӧс аддзӧмӧн Александра Ивановна пыр жӧ решитіс тӧдмавны, оз-ӧ ков налы отсӧг, но эз на удит сійӧ петны ывлаӧ, площадь вылӧ гора йиркакыліг пырисны кык тшыналысь кӧлесавывса пусянін.
Пуляясӧн розьӧдӧм пӧртъяссьыс петіс шыд.
Пӧваръясысь ӧтиыс, ичӧтик тушаа, чукля кока, няйт пӧварскӧй колпака, голяас автомата, пондіс зіля тупкыны розьяссӧ чабралӧм няньӧн, а мӧдыс, коді веськӧдліс вӧвъяснас, тэрмасьӧмӧн кыскис зепсьыс вомдор гармошка да пондіс ворсны Штрауслысь вальс зэв ёна торксялӧмӧн.
Мӧд кухняыс, тыдалӧ, вӧлі дзонь, сы вӧсна мый сылӧн экипажыс спокойнӧя пукаліс кӧзла вылас да интересуйтчӧмӧн видзӧдіс медводдза кухня гӧгӧр ноксьӧм бӧрся.
Мыйӧн сӧмын кылісны тӧдса да радейтана музыкалӧн шыясыс, нывбабаяс, кодъяс ӧнӧдз вугралісны асланыс улӧсъяс вылын, лэптісны юръяссӧ да пондісны нюмъявны, а челядь, ассьыныс лыасӧ эновтӧмӧн, пондісны полігтырйи матыстчыны матӧджык музыкант дінӧ.
И пыр жӧ воссис кымынкӧ ӧшинь.
Чуймӧм чужӧмъяс видзӧдлісны площадь вылӧ.
Нывбабаяс пиысь ӧти колис коляскасӧ соседкаыслы да мӧдӧдчис кухнялань, чукрасьӧм платтьӧсӧ лӧсьӧдӧмӧн.
Пусьысь жӧ, тыдалӧ, ньӧти оз вӧлі кӧсйы перйыны нималӧм аслас музыкаӧн.
Зептас гармошкасӧ сюйӧмӧн, сійӧ кинас висьталіс челядьлы, медым найӧ кыскисны ӧдйӧджык пӧсуда да мый сійӧ сетас налы шыд, коді, пӧварлӧн старайтчӧм вылӧ видзӧдтӧг, пыр петіс ньӧжйӧникӧн баксьыс.
Коляскасӧ эновтысь нывбаба вӧлі кухня дінын нин.
Сійӧ лӧсьӧдіс пӧварлы содзсӧ да, сы тыр шыд пӧлучитӧм бӧрын нюжӧдіс кисӧ сы дінын медматын сулалысь детинкалӧн вом дінӧ.
Мукӧд челядьыс вайисны нин ассьыныс чача ведраяссӧ да кӧшъяссӧ, лыаӧн бурджыка весавны найӧс зільӧмӧн.
Сэки и мӧд кухняса пусьысьяс кутісны чуксавны ас дінас челядьӧс.
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый кор Горева петіс керкасьыс, став площадьыс вӧлі тыр нин челядьӧн да гырысьясӧн, кодъяс корисны шыд кӧнкӧ пӧдвалъясын куйлысь висьысьяслы.
Сійӧ нывбабаыс, коді шыдсӧ босьтліс содзас, ӧні вӧлі ыджыдалысьӧн ӧчередяс да, кышасьысь челядь вылӧ стрӧга горӧдлӧмӧн, вӧтлаліс найӧс, коді вайӧма вӧлі вывті гырысь пӧсуда.
— А мый нӧ ті онӧ вердӧй ассьыныд кагатӧ? — юаліс Горева сы дінӧ матыстчӧмӧн.
— Ак, мадам, сійӧ вывті на ичӧт.
Ӧні ме на сёя сы пыдди.
— Ме эг казявлы, медым ті сёйинныд.
— Ог ӧні, мадам.
Верма ӧмӧй ме кӧть ӧтчыд ньылыштны тайӧ посньыдик мученикъяс видзӧдӧм улын?
Гашкӧ, меным кольыштас мыйкӧ пӧрт пыдӧсас.
— Да, да, дерт, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Горева да сэн жӧ заводитіс тэрмасьӧмӧн сувтӧдавны мамъяссӧ ӧчередьӧ мӧд кухня водзас, медся омӧльтчӧмъяссӧ водзӧ йӧткӧмӧн.
Сэк кості енэжын, коді вӧлі чӧв вой шӧр бӧрсянь, бара мыччысисны самолётъяс.
Немеч истребительяс восьтісны би кар кузя; кӧнкӧ, квартал вит сайын тасянь, йиркыны пондісны пушкаяс.
Пулемёт ӧчередьяслӧн гора таргысь шыыс кыліс орчча уличасянь.
— Сынӧд!..
Сынӧд!.. — горӧдіс пӧвар-музыкант да ӧвтыштіс черпакнас.
Чукӧрмӧм челядь да гырысьяс сявмуніны быд бокӧ, котӧртісны да вошаліны пӧдвал ӧшиньясӧ, и пыр жӧ трассируйтысь пуляяслӧн гӧрд пунктирнӧй веер кучкис плӧщадь кузя.
Пусьысьяс сулалісны юръяссӧ чатӧртӧмӧн, да, кажитчӧ, спокойнӧя виччысисны, виас али оз.
Но прӧйдитіс бура.
— Шнелль!..
Шнелль!..
А то, другӧ, миянлы капут и тіянлы капут! — гажаа горзісны найӧ, кор самолёт саяліс керкаяс сайӧ да ӧчередьыс бара сувтіс кухняяс водзӧ важ пӧрадокӧн.
Но челядьӧс лыйлысь неморт бергӧдчис да бара кутіс локны.
— Сынӧд!..
Кутчысь, посниулов!
Ӧні самолёт медводз шыбитіс ичӧтик бомба, а сы бӧрын восьтіс пулемётнӧй би, но пусьысьяс бара кольччисны кухняяс бердын, а сійӧ, коді ворсіс Штраусӧс, весиг кыскис гармошкасӧ да ворсыштіс сы вылын вальслысь некымын такт.
Тайӧ челядьлысь петкӧдіс серамсӧ да найӧ пондісны кекеначны пӧдвал ӧдзӧсъяссянь, а сэтысь «шнелль» сигнал серти петӧм бӧрын кутісны сьывны да йӧктыны.
Но ещӧ кыкысь-ӧ-куимысь пӧварлы лолі ворсны Штраусӧс кухня пӧртъяс рекмытӧдз, и быдысьын ӧпасность дінӧ сылӧн презрениеыс вайӧдліс челядьӧс ыджыд восторгӧ.
Найӧ чеччалісны тыртӧммӧм кухняяс водзын да дыр на бӧрынас нюжӧдлісны пӧваръяслы ассьыныс омӧлик кияссӧ, копрасисны, ӧвтчисны беретикъяснас да кекеначисны.
Гырысьяс нормисны эз омӧльджыка челядь дорысь.
Найӧ кытшалісны Гореваӧс да тыртісны сійӧс юалӧмъясӧн.
Ставныс найӧ вӧліны посни йӧз — приказчикъяс, музыкантъяс, посни служащӧйяс.
Ӧтчыдысьӧн найӧ кӧсйисны тӧдмавны мирысь став выльторъяссӧ, а медшӧрыс, кывны кӧть нин намёкӧн, мый найӧс виччысьӧ водзын.
— Понданныд овны, кыдзи овлінныд войнаӧдз, — шуис Горева, — лоанныд свободнӧй Австрияӧн, — но аддзис, мый сылы оз веритны.
— Вернӧ кӧ, мый рочьяслы паныд тэрмасьӧны американечьяс, а на бӧрся ещӧ и англичана, то кыдзи ми вермам лоны важ Австрияӧн?
Англичана ас вӧляысь некор оз мунны сэтысь, кытчӧ найӧ волісны весиг случайнӧ, — шуис бур моднӧй пальтоа музыкант.
— Ті, господа, ӧшлінныд эськӧ ӧшиньясад ассьыныд национальнӧй флагтӧ!
Коймӧд лун мунӧны бойяс, а кар ланьтӧмӧн олӧ.
Йӧз чукӧр нюммуні ӧти нюмӧн.
— Ті, лыддянныд, мый сійӧс босьтӧма нин Гитлерлысь?
— Дерт.
Музыкант висьталіс сійӧс, мый думайтіс быдӧн:
— Национальнӧй флаг лэптыны приятнӧ, — омӧль сійӧс бӧр лэдзны.
— Сійӧс тіянлы оз ковмы вӧчны.
— Сідзкӧ нинӧмла тэрмасьны, виччысям торъя индӧд...
И ставӧн чӧла ӧтикывъясисны сыкӧд.
Да, флагӧн тэрмасьны нинӧмла.
— Ме кыдзкӧ ог гӧгӧрво тайӧ венаса водзмӧстчытӧмлунсӧ, — висьталіс час четверть мысти Горева майор Голышевлы, кодлӧн состоянньӧыс талун вӧлі бур, сы вӧсна мый осколоксӧ вӧлі лючки перйӧма. — Посни каръясын, — ме ачым сійӧс кымынысь аддзылі, — йӧз доддясьлісны миян пулемётъясӧ, петкӧдалісны бой мунанінысь ранитчӧмаясӧс, вӧліны зэв бур туй индалысьясӧн, а Венаын ме аддза сӧмын веськодь йӧзӧс, кодъяс ставсьыс полӧны, либӧ кодъяслы ставыс веськодь.
— Уджалан кварталъясын ловруныс мӧд, — шуис Голышев. — Сэні и окаласны, и кутласны, и бӧрдасны пельпом вылад.
А тані... дерт...
Да, таысь кындзи, Вена сэтшӧма тшыгъяліс, сэтшӧма сійӧс повзьӧдлӧма Гитлерӧн, сэтшӧма ӧні падмӧма лёктор вылӧ ызйӧдан сёрниясӧн, мый оз тӧд, кыдзи кутчысьны.
Но и, медбӧрын, бойяс жӧ мунӧны ӧні век жӧ.
Но кутшӧм жӧ найӧ мастеръяс гусясьны! — горӧдіс Голышев челядь ногӧн дивуйтчан гӧлӧсӧн. — Босьтан бур особняк, видзӧдан — час мысти сэні гудрасьӧны нин: лэдзӧй, герр майор, босьтны ассьыным кӧлуй.
Битте, битте!
Бой мунӧ водзӧ, босьтам мӧд керка, — сійӧ жӧ бара йӧз: лэдзӧй, герр майор...
Да ті, понпиян, висьталінныд, мый тіян керкаыс эсійӧ!
Абу, сійӧ вӧлі дядьлӧн керкаыс, а миян тайӧ самӧй.
Сьӧвзян на вылӧ, а сэсся сӧмын мездысь — син водзад ӧтиыс мӧдыслысь кыскӧ.
Жаль, мый ковмас татысь мунны, — друг шуис сійӧ, Горева вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ аскӧдыс сёрнитігӧн. — Мыйда вир на вӧсна кисьтім, а ӧд найӧ асьныс оз вермыны олӧмсӧ лӧсьӧдны...
Тані эськӧ ӧні пуджны сосъяс да...
Кутшӧм делӧяс эськӧ ми тіянкӧд тані вӧчим!
Алексейӧс эськӧ нӧшта татчӧ, Воропаевӧс.
И сӧмын ӧні видзӧдліс сійӧ Горева вылӧ кутшӧмкӧ кӧдзалан, тӧдмалана синмӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис сылысь видзӧдлӧмсӧ да эз вешты Голышев вылысь ассьыс мудзӧм, нинӧм петкӧдлытӧм синъяссӧ.
Горевалӧн чужӧмыс, коді ёна вӧлі омӧльтчӧма Будапешт вӧсна бойяс кадсянь, кӧні найӧ аддзысьлісны медбӧръяысь, ӧні эз вӧв сэтшӧм мичаӧн, кыдзи сылы кажитчыліс сэки.
Чужӧм вылас пӧшти физически ощущайтан слӧйӧн тӧдчис сьӧлӧмӧн усьӧм, мича да гордӧй мыгӧрсӧ пӧрысьмӧдӧмӧн.
Сылы позьӧ вӧлі ӧні сетны ар нелямын, кӧть эськӧ Голышев бура помнитіс, мый сылы муртса на коли комын да мый сійӧ ачыс козьнавліс сылы чужан лун кузяыс мыйкӧ ещӧ Воропаев дырйи на.
Олӧмлӧн да войналӧн некутшӧм сьӧкыдлунъяс сэтшӧма оз ранитны нывбабалысь чужӧмсӧ, кыдзи ловлӧн ӧткалун.
Сылӧн сьӧд, пыр югыд да яр синъясыс, кодъяс йылысь Алексей шуліс, мый найӧ сералӧны весиг узигӧн, видзӧдісны вынтӧг, гажтӧма, быттьӧ пӧдісны лӧзӧдӧм сингуранъясас, паръясыс потласьӧмаӧсь, лоӧмаӧсь вӧсниджыкӧсь, пельӧсъясыс лэччыштӧмаӧсь увлань, а тшӧкаыс нервнӧя дрӧгмунавліс аслыс казявтӧг.
Чужӧмыс вӧлі, кыдзи овтӧм керка, кӧні ставыс не сідзи, кыдзи олан керкаын.
Голышевлы лои зэв жаль сійӧ, но эз тӧд, мый шуны; сійӧ перйис эшкын увсьыс блед кисӧ да нюжӧдіс сылы.
Ӧтчаяннӧя, мый вылӧ способнӧйӧсь сӧмын нывбабаяс, сійӧ друг юаліс:
— Сійӧ гижӧ тіянлы?
— Да.
— Мый?
— Мыйкӧ сэні заводитӧ, керка кутшӧмкӧ босьтӧма, керка кӧзяйка кутшӧмкӧ сэні сылӧн, колхозъяс, лекцияяс, кыла, абу кокни сылы...
А тіянлы — нинӧм?
— Ни ӧти кыв.
— Меным сылӧн настроенньӧясыс гӧгӧрвоанаӧсь, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Голышев, — и ог кӧ ме ӧбидит, веськыда шуа: ті неуна вешйӧмныд сылӧн олӧмысь.
Збыль?
Сійӧ эз кыв, бледӧдіс али гӧрдӧдіс сійӧ здукӧ, но гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор, мый тайӧ могтӧм сёрниыс вермас сылы кутны решайтана тӧдчанлун...
И сійӧ решитіс не бӧрыньтчыны да не мынтӧдчыны шуткаӧн, а мунны веськыда.
— Да, сійӧ быттьӧ вунӧдіс менам олӧм йылысь, важӧн оз гиж меным, зільӧ, медым ме сідзжӧ вунӧді сы йылысь да коли сійӧс покойын.
Но ме ог вермы тайӧс.
Ме радейта сійӧс.
И сійӧ сэтшӧмӧдз менам, мый ме ог ӧбижайтчы сы вылӧ и ог майшась, мый сійӧ меным изменитас.
Меным сӧмын зэв яндзим, мый ме ӧтка морт.
Но мыйӧн сӧмын ме мездыся, сійӧ, эскӧй, оз мын меысь, — и сійӧ кӧсйытӧг серӧктіс, Воропаев бӧрся ассьыс вӧтчӧмсӧ мӧвпыштӧмӧн.
Голышев сюся да эскытӧг видзӧдіс сы вылӧ сёрнисӧ торктӧг.
— Ті висьталанныд, сійӧ гижӧ тіянлы кутшӧмкӧ керка кутысь йылысь...
Эскӧй, менӧ тайӧ оз дойд.
Воропаевлӧн эм сӧмын ӧти маті морт — сійӧ ме.
Сійӧ радейтӧ менӧ, и ме сылы кола.
Голышев чӧв оліс.
— Медбӧрын, ті верманныд юавны сылысь ме йылысь.
— Тайӧс ме и кӧсъя вӧчны.
Лэдзӧй звӧнитны тіянлы, кор воас вочакывйыс?
— Дерт жӧ, — шуис сійӧ, майшасьӧмсӧ дзебны зільӧмӧн. — Меным ӧд интереснӧ жӧ...
— Ме тіянлы тайӧс и вӧча.
— Аттьӧ.
Ӧні менам тіян дорӧ ӧти юалӧм.
Сӧмын висьталӧй веськыда.
Тіян ногӧн, сійӧ ёна вешйӧма ме дінысь, зэв ме... сылы абу пара?
— Кыдзи тіянлы висьтавны!..
Ӧні да, пӧжалуй, абу пара.
Кор мортсӧ шыбитӧма кӧлеяысь — сылысь ставсӧ петкӧдӧма кӧлеясьыс, и сьӧлӧмкылӧмсӧ тшӧтш.
Ог тӧд, гӧгӧрвоанныд-ӧ ті менӧ.
Вот — Ромео и Джульетта.
Тайӧ жӧ абу збыль, а ылӧдлӧм, кӧть и зэв лӧсьыд да сьӧлӧм ызйӧдан.
Олӧмын тадзи оз овлы, олӧмын прӧстӧйджык да суровӧйджык.
Олӧм ворсӧ радейтӧмын оз ичӧтджык роль сьӧлӧмкылӧм дорысь.
И радейтан мукӧддырйи и старайтчан, а оз позь, абу туйыс тайӧ радейтӧм дінас.
Видзӧдны кӧ радейтӧм вылӧ абу ыждалӧм вылӧ моз, а кыдзи ловлӧн озырмӧм вылӧ...
— Но, мый нӧ, сідзи кӧ видзӧдны?
— Сідзкӧ вот сійӧ и овлӧ, мый — оз артмы.
— Ох, Голышев, ті — философ.
Ӧд мый тайӧ тіянлы.
Ӧд мый нӧ тайӧ, тіян ногӧн?
Майорӧн ті менӧ, шуам, пондінныд радейтны, а лоанныд генералӧн — дугданныд радейтӧмысь?
Абу сійӧ олӧм.
Сідзи?
— Кӧнкӧ абу сэтшӧм ылын сысянь.
Ме ог куж висьтавны, но чорыда тӧда, мый прав.
Кор морт быдмӧ, ставыс сыын быдмӧ — и радейтчӧм йылысь гӧгӧрвоӧм, и мог йылысь, и ас дінӧ да йӧз дінӧ стрӧглун...
— Но?
— Энлӧй, энӧ нокайтӧй...
А кор морт висьӧ, кор киссис сылӧн ӧти олӧм да нӧшта стрӧиттӧм на мӧдыс, сійӧ ачыс тшӧтш ставнас коризын, бусын, жугласъясын, и сьӧлӧмкылӧмясыс сылӧн жугласъясын, и эскӧмъясыс... и татшӧм кадӧ мортлы мукӧддырйи бурджык лоны ӧтнаслы.
— Гӧгӧрвотӧма ті висьталанныд, ме бурджык нин виччыся Алексейсянь письмӧ — сылӧн, гашкӧ, складнӧяджык артмас...
И сійӧ петіс сэтшӧм сьӧлӧмкылӧмӧн, быттьӧ сійӧс зэв ёна мучитісны, кодӧс сійӧ зэв сьӧкыда терпитіс.
Горева пуксис эз орччӧн шоперыскӧд, а бӧрса сиденье вылас, медым сійӧ эз казяв сылысь гусьӧн бӧрдысь чужӧмсӧ.
«Енмӧй, мыйла ме сылы абу пара? — думайтіс сійӧ Голышевлӧн кывъяс йылысь. — Вермис ӧмӧй сійӧ дугдыны радейтны менӧ сӧмын сы вӧсна, мый висьӧ?
Мый лои?.. »
Ӧткалуныс действуйтіс Горева вылӧ сідзи жӧ, кыдзи грипп.
Челядьдырся олӧм вӧлі гажтӧм.
Мамыс куліс, кор Шуралы вӧлі мӧд ар, и батьыс быдтіс сійӧс ачыс.
Челядьдырся олӧмысь нинӧм эз коль вежӧрын — ни спектакльяс, ни цирк, ни ёлка, ни кинокартинаяс, ни весиг мыйкӧ юмовлӧн кӧрыс.
Мыйкӧ кӧ сійӧ вӧтасьліс ичӧтдырся олӧм йылысь, то век мыйкӧ шогӧс да пӧшти пыр ӧтитор — кыдзи сійӧ гажтӧм, лӧнь комнатаын небӧг лыддьӧмӧн виччысьӧ батьсӧ.
Став ичӧтдырсӧ сійӧ оліс батьсӧ виччысьӧмӧн, и томлунсӧ сӧмын сэки и кыліс, кор дугдіс сійӧс виччысьны.
И тешкодь, колӧ вӧлі лоны верстьӧӧн, ас вежӧраӧн, медым бӧр бергӧдчыны ичӧтдырся кодь ӧткалуныс дорӧ да бара кодӧскӧ виччысьны, полӧмысла бӧрӧ видзӧдлыны лысьттӧг.
Шура вӧлі мича и тӧдіс та йылысь, но зэв ӧбиднӧ, мый сы бӧрся пӧшти некор эз ухаживайтлыны.
Институт кузя ёртыс коркӧ гӧгӧрвоӧдіс талы помкасӧ:
— Мича нывъяс ыждалысьӧсь!
Найӧ ыждалысьӧсь да чигӧсь, да и сэсся, — серӧктіс сійӧ, — став мича нывъяс лыддьыссьӧны нин код сайын кӧ.
Тайӧ закон.
Шуралы зэв окота вӧлі висьтасьны сылы, мый сійӧ некод сайын оз лыддьыссьы, мый сійӧ абу ышнясьысь да, пӧжалуй, абу чигджык аслас пӧдругаяс серти, кодъяс тырӧмаӧсь романъясӧн, кыдзи найӧ сӧвестьлӧн зэв важнӧй делӧӧн, но кутчысис.
Збыль кӧ висьтавны, аслас характер йылысь думайтіг, сійӧ гӧгӧрволіс, мый сійӧ косджык, оз куж ладитны йӧзкӧд да, буракӧ, йӧз лыддьӧны сійӧс тшапӧн, кӧть эськӧ асьсӧ вермис мыжавны сӧмын йӧз дінӧ сибӧдчыны кужтӧмысь, кидӧн олӧмысь.
Зэв унаӧн кажитчылісны сылы и — кутшӧма сійӧ гӧгӧрволіс — найӧ тшӧтш жӧ мусаммылісны сыӧн, но некор эз лолы, медым бур отношенньӧяс пӧрлісны маті отношенньӧясӧ.
Дзоридзьяс да тӧлысь йылысь сёрнияс да гӧгӧрвотӧм мӧвпалӧмъяс ловъяслӧн матыслун йылысь заставитлісны сійӧс гӧрдӧдны висьталысь вӧснаыс.
Сійӧ некор эз вермыв гӧгӧрвоны, мыйла висьтавны мисьтӧмторъяс, бур могъяс тӧд вылын кутӧмӧн.
Ковмыліс гӧгӧрволыны, мый сылӧн туй вылын эз на паныдась морт, кодӧс сійӧ эськӧ збыльысь радейтіс, а гашкӧ, ӧні оз нин паныдась некор — комын арӧса невеста абу код тӧдас кутшӧм бур аддзӧмтор.
Сійӧ ставнас пырис медицинаӧ.
Сылы туналісны зэв бур будущӧй.
Будущӧй?
Шудтӧг?
Воропаевкӧд сылӧн артмис кыдзкӧ ставыс мӧд ногӧн.
Ӧти-кӧ, сійӧ эз ухаживайт Горева бӧрся, а сыкӧд ӧтлаын майшасьліс сыысь, мыйысь эз майшасьлы сыӧдз.
Воропаев кыдзи ас морт дінӧ воліс сы дінӧ аслас радейтана небӧгъясӧн, аслас пинясьӧмъясӧн да лӧсьыдтӧмторъясӧн.
Сійӧ ыставліс сы ордӧ воысь тӧдсаяссӧ узьны, мучитчыліс сыкӧд ӧтлаын сылӧн сьӧкыда висьысьяс вӧсна да пырліс сылӧн госпиталь делӧясӧ, кыдзи сылӧн аслас делӧясӧ.
И Горева — кос сукар, ыкшапоз, тшапитчысь, «из дзоридз» — воис сэтчӧдз, мый звӧнитліс сылы корпусса штабӧ да корліс сійӧс ас ордас гӧститны либӧ кыдзи матыса тӧдса дінӧ кежавліс сы ордӧ политотделса блиндажӧ, медым мудзӧмысла куньсян синъясӧн кывзыны сылысь висьталӧмъяссӧ политрукъяслӧн кутшӧмкӧ сборъяс йылысь либӧ салдатскӧй частушкаяс йылысь, кодъясӧс сійӧ чукӧртлывліс, а сэсся джынвыйӧ пукалӧмӧн узьны зуммерлӧн шыяс улӧ, жарсьыс пинёвтчӧм фанернӧй ӧдзӧс дзуртӧм улӧ, да кывзыны сылысь скӧр баритонсӧ, коді асъядорыс лэччыліс кирган басӧдз.
Нывбабалы, кӧсйӧ кӧ сійӧ пыр лоны восьса сьӧлӧмаӧн, зэв сьӧкыд лӧсьӧдны ассьыс олӧмсӧ.
Да и збыльысь, кор эм енбиа бурдӧдысьлӧн нималӧм, оз сулав дӧмлыны мужикыслы носки, кор сійӧ ачыс муртса лёкиника кужӧ дӧмлыны ассьыс чулкисӧ, но сійӧ дась весиг та вылӧ.
Мый колӧ кужны бур гӧтырлы?
Пуны ӧбед?
Ноксьыны верӧслӧн делӧясӧн?
Кыдзкӧ сідз артмис, мый Горева этша мый кужліс вӧчны.
Сійӧ вӧлі омӧлик кӧзяйкаӧн, эз сьыв, эз ворс нинӧм вылын, эз серпасав, эз мӧвпавлы литература йылысь, кӧть уна лыддьыліс да бура помнитліс лыддьӧмторсӧ.
Висьысьяс сійӧс радейтлісны, ёртъяс пыдди пуктылісны, пӧдругаяс полісныкодь сыысь да лоліны регыд кежлӧ.
Сійӧ весиг пасьтасьліс кыдзкӧ гусьӧникӧн — некод эз тӧдлы, код ордын сійӧ вурсьӧ да кутшӧмӧсь сылӧн вкусъясыс, но мукӧд серти сійӧ пыр вӧлі лӧсьыдджык, кӧть и эз модничайтлы.
«Тыдалӧ, ме пӧрысь ныв нин» — думыштіс ӧні сійӧ.
Сійӧ кӧсйис та йылысь талун висьтавны Голышевлы, но сійӧ вӧлі сэтшӧм скӧр да ӧбидитчӧм, мый Горева сӧмын полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да пыр жӧ кокньыда лолыштӧмӧн бергӧдчис.
«Мый эськӧ ме местаын вӧчис Алексей?
Мужичӧйяс веськыдджыкӧсь, кӧть тшӧтш абу нин сэтшӧм сюсьӧсь.
Но найӧ оз повны мунны веськыда, оз повны босьтны сійӧс, мый налы колӧ, а ми сӧмын и виччысям, кор миянӧс босьтасны.
Абу ӧмӧй йӧйтор тайӧ?
Нывбаба кӧ эськӧ бӧрйис верӧссӧ сэтшӧм повтӧм прӧстлунӧн, кутшӧмӧн аслыс бӧрйӧ пӧдругасӧ мужичӧй — йӧз эськӧ вӧлісны кык пӧв шудаджыкӧсь».
Сійӧ сутки чӧжыс, кор Горева эз вӧв «армияын», военно-полевӧй управленньӧ ылі кар бердса инъясысь вуджис карса лунвыв кварталъясӧ, да Александра Ивановнаӧс, кор сійӧ бӧр воис аслас важ ӧтлаын служитысьяс дінӧ, пырысь-пыр овмӧдісны Томас Мюнцер уличкостын зэв мича особнякӧ, коді вӧлі озыр коммивояжерлӧн.
Нёль вежӧса особняклӧн вӧлі поэтическӧй ним «Маркитта».
Дерт, тайӧ должен вӧлі кывсьыны солиднӧя — Вена, 10, Мюнцерштрассе, вилла «Маркитта».
Тайӧ керкасӧ вӧлі босьтӧма мынтысян кад урчитӧмӧн, кыдзи зингеровскӧй машина либӧ «оппель-кадет».
Участокыс вӧлі ичӧтик, скупкодь да овмӧс нуӧдӧм вылӧ ньӧти лӧсявтӧм.
Кроликъяслы клетка, гашкӧ, позис на меститны, но порсьпиӧс вӧлі дзик нин некытчӧ.
Зэв лӧсьыдик палисадникӧ садитӧма розаяс, сирень да пушыд алӧйгӧрд-фиолетовӧй дзоридзьяса миянын тӧдтӧм кутшӧмкӧ пуяс.
«Маркитталӧн» фасадыс, кыдзи и став мукӧд особнякъяслӧн тайӧ кварталас, тупкысьӧма плющлӧн вӧсньыдик вуальӧн.
Уличаяс тайӧ кварталын вӧліны зэв векньыдӧсь, а дворъясыс автомобильяс сулалӧм вылӧ лӧсьӧдтӧмӧсь.
Тані олісны йӧз, кодъяс абу вӧлі кыпалӧмаӧсь автоӧн владейтысьяс вылнаӧдз.
Голышев дінысь локтӧм бӧрын Александра Ивановна ветліс видлыны философия кузя доктор Либерсмутлысь «госпитальсӧ» да уджаліс сэні дас нёль час, сэсся кежис Короленколӧн дивизияӧ тӧдмавны, кыдзи удайтчис «му увті чеччыштӧмныс», да ньӧти эз чуймы, кор тӧдмаліс, мый сійӧ зэв бура удайтчӧма.
Сэсся, лун мӧд джынъяс нин, сійӧ оперируйтіс армияса госпитальын сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс эз петкӧдны операционнӧйысь да эз мӧдӧдны кутшӧмкӧ фельдшеркӧд сылы индӧм квартираӧ.
Шог вӧлі Горевалы Голышевкӧд сёрнитӧм бӧрын, шог да сьӧкыд.
Сійӧ кайис мӧд судтаас да водыштіс ляпкыдик чача кодь диван вылӧ «Маркиттаын» сылы индӧм кык вевдорса комнатаысь ӧтиын.
Тайӧ вӧлі спальнябердса мыйкӧ ичӧтик кабинет кодь.
Абу дона, но мича ляпкыдик мебель, джоджын венскӧй коврик — персидскӧй ковёр вылӧ мунысь, стенаясас акварельяс, мыйлакӧ польшаса да румынияса серпасалысьяслӧн, абу омӧльӧсь, но и абу сэтшӧм бурӧсь, медым налы пропутешествуйтны Венаӧ.
Занавесъяс, лэччысь шонді рӧмаӧсь, лэччисны улӧ джоджӧ важъя платтьӧлӧн бӧж моз.
Промаслитӧм картонысь абажуръяс вӧліны пергаментнӧй кодьӧсь.
Дугдывтӧм артиллерияса йиркӧдӧм таркӧдчис потӧм стеклӧӧ да артмӧдіс аслыспӧлӧс фронтвывса уют.
Горева босьтіс небӧг шкапысь Веналӧн, Будапештлӧн, Римлӧн да Венециялӧн зэв бура серпасалӧм альбомъяс да пондіс кӧсйытӧг листавны найӧс, ӧттшӧтш аслас могъяс йылысь думайтӧмӧн.
Будапештлӧн альбом торъя нин чуймӧдіс сійӧс.
Фотографияяс да серпасъяс петкӧдлісны зэв мича, элегантнӧй кар, кодӧс сійӧ Будапештын тӧлысь олӧмӧн, сідзи и эз аддзыв.
Дерт, Будапештӧс вӧлі ёна жугӧдӧма, но весиг дзоньӧн кольӧм сылӧн кварталъясыс эз вӧчны сы вылӧ сэтшӧм ён вежӧрӧ мӧрччӧм, кыдзи тайӧ фотоыс.
Либӧ Вена.
Сійӧ видзӧдіс фотографияяссӧ Грабенлысь да Ринглысь, австрийскӧй красавица-юркарса зэв мича уличаяслысь, да орччаӧдаліс найӧс сійӧ Грабенӧн да сійӧ Рингӧн, кодӧс ас синнас аддзыліс Голышев дінӧ мунігӧн.
Талунъя Вена вӧлі дзик мӧд карӧн — гажтӧмӧн, дзескыдӧн да няйтӧн.
«Тыдалӧ, карсӧ мичмӧдӧны медсясӧ йӧз», — шогпырысь думыштіс сійӧ да, альбомъяссӧ бокӧ вештӧмӧн, думыштчис аслас олӧм йылысь.
Ӧнӧдз сійӧ чорыда вӧлі эскӧ сыӧ, мый зэв бура тӧдӧ Воропаевӧс.
Мукӧддырйи сылы весиг заводитчыліс кажитчыны, мый сійӧ тӧдӧ Воропаевӧс бурджыка сы серти, мыйда ачыс Воропаев тӧдӧ ас йывсьыс.
Сійӧ тӧдіс, мый аслас став ыджыд да сюсь вежӧр дырйи, уна сикаса образованньӧ да зэв ыджыд олӧм опыт дырйи Алексей Воропаев унаторйын дзик овны кужтӧм кага кодь, мый сылӧн дявӧллӧн кодь вын да винёвлун дырйи сійӧ мукӧддырйи овлӧ дыш, руш, мый сылӧн пӧсь, дугдывтӧг корсьысьысь оптимизмыс кокниа вуджӧ апатияӧ, мый сійӧ мукӧддырйи воштӧ аслас вынъясӧ эскӧмсӧ да мый сылӧн гӧтырлы колӧ дугдывтӧг видзны сыын падъявтӧмлунлысь вежа би.
Сійӧ тӧдіс Воропаев йылысь ставсӧ, мый позьӧ тӧдны дона морт йылысь, и сійӧ радейтіс Воропаевӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, и тӧдіс, мый сійӧ колӧ Горевалы, сы вӧсна мый сійӧ мыйӧнкӧ тыртӧ да озырмӧдӧ сійӧс асьсӧ.
И вот жӧ, вӧлӧмкӧ, сійӧ абу тӧдлӧма Воропаевӧс да сылӧн ловыс Горевалы — пемыдін.
Вӧсньыдик поскыс вижовгӧрд пластмасса перилӧясӧн дзуртыштіс кодлӧнкӧ кокъяс улын.
Кыліс ньӧжйӧника ӧдзӧсӧ торкӧдчӧм.
— Пырӧй, — и сійӧ кӧсйытӧг кималаснас видліс «вальтерсӧ».
Пырис олӧма морт кузь турунвиж рӧма пинджака, коді кажитчис сылы важ модааӧн.
— Кора прӧша, ме — вилласӧ кутысь, господин Петер Альтман (сідзи некутшӧма яндысьтӧг и висьталіс ас йывсьыс, мый сійӧ абу прӧстӧ Альтман, а господин Петер Альтман), — висьтасис пырысь старик. — О тіян, мадам, абу шоныд!..
Ай-ай-ай!..
Ме пыр жӧ тшӧкта, мадам...
Мый ме тайӧ висьтала.
Ме пыр вая тіянлы кӧрзинка из шом.
Но ме... зэв ёна кора прӧша, мадам...
Ті кӧ лэдзанныд ӧти здук кежлӧ кусӧдлыны бисӧ да вештыштлыны драпировкаяс.
Менӧ майшӧдлӧ мыйкӧ, мыйлы ме нимсӧ ог вермы корсьны...
Лэдзанныд?
И Горевалысь разрешенньӧсӧ виччысьтӧг сійӧ кусӧдіс би, муніс ӧшинь дінӧ да вештыштіс топыд занавескасӧ.
Ылын, джуджыд керкаяс костті, ньывкӧс, небыд, пӧшти казявтӧм кусыньӧн вывлань кайисны «катюшаяслӧн» зэв тэрыб югӧръясыс.
— Тайӧ «катюша», — гӧгӧрвоӧдтӧг висьталіс Горева.
— А-а, со мый!..
Катьюш!
Да-да-да!..
Катьюш!..
Зэв эффектнӧ.
И, висьталӧны, страшнӧ? — Сійӧ бӧр нин тупкис ӧшиньсӧ.
— Ставныс шуӧны — зэв страшнӧ, — коса шуис Горева.
— Мадам путешествуйтӧ? — любезнӧя юаліс сійӧ, альбомъяс вылӧ юрнас довкнитӧмӧн, да кокньыдика кокнас вештыштіс асланьыс дутӧй металлическӧй лыжияс вылын пуфик, Горевалысь пуксьыны тшӧктӧмсӧ виччысьӧмӧн да кокъяссӧ кусыньтӧмӧн нин.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ явӧ мырдӧн-сорӧн, и мӧдыс пыр жӧ пуксис.
— Путешествуйтанныд? — бара шуис сійӧ. — Ме уна ветлі, уна аддзылі, уна олі, эм мый йылысь казьтыштны, — шуис сійӧ сідз, кыдз быттьӧ кӧсйысис сылы мыйкӧ унатор бурӧс.
— Ті энӧ на вӧлӧй Италияын? — вежавидзӧмӧн юаліс Альтман.
— Эг на, — вочавидзис Горева.
— Мый сідзи?
— Удита на.
Кадыс менам киясын.
— О да, ӧні — да.
Сійӧ чӧв олыштіс, видзӧдліс гӧгӧр комнатасӧ, быттьӧ сӧветскӧй нывбаба овмӧдчӧм бӧрын сійӧ должен вӧлі лоны кутшӧмӧнкӧ мӧдногаӧн нин.
— Тіянлы лоӧ миянын бур, — шуис сійӧ эскӧдана. — Ті энӧ ворссьӧй, мый сувтінныд Альтманъяс ордӧ.
Ен мед сетас, медым и казьтылім тіянӧс бурӧн.
Из шом миян эм, сӧмын новлыныс некодлы, но, ме чайта, мадам докторлӧн лоӧ салдат?
Дерт, ме сідзи и чайті.
Сідзкӧ тайӧ дзик прӧстӧ.
Асылын завтрак?
Абу?
Сідзкӧ шоныд ва мыссьыны.
Зэв бур.
Чай рытын?
А главнӧйыс, мадам, миянкӧд волысьӧм.
Тіянлы ковмас уна уджавны миянкӧд — о-о-о!
Тайӧ абу кокни удж.
Абу, абу!..
Тайӧ рытас, кӧть кутшӧма сійӧ эз ӧтказывайтчы, сылы ковмис лэччыны улӧ, Альтманъяс ордӧ.
Ёна душитчӧм да виччысьтӧг том мадам вӧлі тшапа пасьтасьӧма зэв прӧстӧя — ситеч платьеа, сійӧ паныдаліс Гореваӧс сэтшӧм меліа, мый невӧляысь кажитчис — Гореваӧс сійӧ пуктӧ аслас важ тӧдса туйӧ.
Сійӧ тшӧкыда курччыштліс улыс парсӧ, быттьӧ поліс, мый роч нывбаба шуас мыйкӧ сэтшӧмӧс, мыйысь кок йывсьыд усян.
Кор Александра Ивановна нюммуніс, кӧзяйка лэптіс синкымъяссӧ да паськыда паськӧдіс ышмысь том синъяссӧ, кыдз быттьӧ тшӧтш сералыштны сійӧс корӧмӧн.
Сэсся локтіс нылыс, коді сыӧдз пукалӧма чардакас да видзӧдӧма бомбаяслӧн взрывъяс да пӧжаръяс бӧрся.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ да ас водзас восьтіс кыз клеёнчатӧй тетрадь.
— Ми кутам ставсӧ гижавны, мый кылам тіянсянь, — обрадуйтіс гӧстьясӧ Альтман. — Мӧвпъяс либӧ сӧветъяс да и став висьталӧмсӧ.
Тайӧ лоӧ олӧмлӧн миян небӧг.
Александра Ивановна тані жалитіс, мый висьталіс немеч кыв тӧдӧмсӧ.
Кутшӧм жӧ кокни миян йӧз пиысь сэтшӧмъяслы, кодъяс тӧдӧны сӧмын чужан кыв, — налысь нинӧм вӧлі и юасьны.
А мӧдарсянь, сылы вӧлі окота и унатор висьтавны тайӧ йӧзыслы да нӧшта унджык тӧдмавны аслыс.
— Бур.
Но вайӧ со кыдзи сёрнитчамӧ, — веськыда сёрнитны.
Ме понда жӧ тіянлысь юасьны.
Мадам курччис парсӧ да сідзи паськӧдіс синъяссӧ, мый синкымъясыс сылӧн кайисны плешас.
— О, мый нӧ, тайӧ бур, — пыр жӧ ӧтикывъясис Петер Альтман. — А?
Ми кутам юавны и ті вочавидзны, а сэсся ті понданныд юасьны...
О!
Тайӧ нормальнӧ!
Кыдзи тэ ногӧн?
Гӧтырыс ӧдйӧ ӧтикывъясис сыкӧд.
Сійӧ босьтіс прӧшви кыан, нылыс — карандаш, да господин Альтман шпыннялӧмӧн шуис.
— Ме заводита медся кокни юалӧмъяссянь.
Кыдзи олӧны йӧзыс му вылын?
— Та йылысь дыр висьтавны, — нюммуніс Горева. — Муюгыдыс паськыд.
Йӧзыс уна.
Ме ог тӧд, мый тіянӧс интересуйтӧ.
— Бурджык ме юала, — тэрмасьӧмӧн шуис кӧзяйкаыс. — Висьталӧй, мый новлӧны ӧні Парижын, Лондонын, океан сайын?
— Мый новлӧны?.. — Горева нюммуніс.
Важӧн нин сылы эз ковлы думайтны татшӧмторъяс йылысь.
— Но, тіян жӧ Антантакӧд ӧні сэтшӧм ёртасьӧм!
Тіян, дерт ставыс эм: и модаяс, и вый!
Ах, Гитлер, Гитлер!
Эсійӧ аншлюссӧдзыс миян австрияса шиллинг сэтшӧм крепыда кутчысьліс...
— Кутам видзӧдны олӧм вылас гажаджыка, нинӧм, — ышловзис кӧзяин. — Заводитчам посньыдик юӧртъяссянь.
Горева решитіс не сетчыны да зілис тӧд вылӧ уськӧдны ассьыс «европаса» впечатленньӧяссӧ.
— Тӧданныд, кутшӧма менӧ Румынияын чуймӧдісны бура пасьтасьӧм нывбабаяс, — збоя заводитіс сійӧ, — сэтшӧм жӧ ёна Венгрияын чуймӧдісны мужичӧй модаа пинджакӧ да гачӧ пасьтасьӧм нывбабаяс...
— Мужичӧй модаа гач? — Мадам Альтман видзӧдліс нывланьыс, быттьӧ думайтӧмӧн, абу-ӧ ӧпаснӧй татшӧм сёрниыс том нывлы.
Ачыс Альтманыс вӧлі омӧльджыка видзчысяна ныв дырйиыс.
— А ті тӧданныд, мадам Алексадрин, тайӧ фасонсӧ налӧн пыртіс Салаши.
Ак, яндысьтӧм!
Сійӧ сэтшӧм...
Тайӧ самӧй...
Рем кодь...
Эм сэтшӧм анекдот: кыдзи шуӧны тэнсьыд гӧтыртӧ?
Сійӧс шуӧны полковник Гастон.
Нылыс эз вермы кутчысьны да серӧктіс.
Горева водзӧ лабутнӧя нуӧдіс ассьыс висьталӧмсӧ.
— Но, шудыд вылӧ, тайӧ сӧмын каръясын.
Мадьярскӧй сиктъясын жӧ зэв тшӧкыда паныдасьлӧны зэв кыз нывбабаяс.
— Мыйла нӧ тайӧ? — заинтересуйтчис мадам Альтман.
— Аслыссяма фижмъяс вӧсна, кодъясӧс пасьталӧны платтьӧ улас.
Венгрияын зэв моднӧ кажитчыны паськыд бекъясаӧн.
— Со кыдзи?
Эг чайт.
— Зато Венаын, мадам Александрин, ме чайта, тіян синъясыд шойччыштасны став вывтісьыс миян нывбабаяслӧн зэв мича фигураяс вылын, — Альтман, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс аслас косіник гӧтыр вылас, — прӧстӧй да ыджыд вкусӧн вурӧм костюмъяс вылын да, мый медся, висьтала тіянлы, медшӧрыс, — прӧстӧй причёскаяс вылын.
— Венаын меным медся войдӧр синмӧ шыбитчисны кокъяс.
Ті тӧданныд, став румынкаяс новлӧны кыз пробка пӧтшваяс, да сыысь налӧн кокъясыс вӧв гыжъяс кодьӧсь.
Венгеркаяс грубӧй кӧмаӧсь, да, збыльысь, сӧмын Венаын шӧркодь каблук вылын туфлияс сэтшӧм лӧсьыда поэтизируйтӧны нывбабалысь коксӧ, мый ме дась бӧрдны завидьла аслам хром сапӧгъяснам, кӧть найӧс вурӧма генерал сапӧг вӧчысьӧн да, кӧнкӧ, вӧліны эськӧ зэв мичаӧсь, новліс кӧ найӧс мужичӧй...
— Тіян лоӧны сэтшӧм туплиясыс, мадам Александрин.
Тайӧс кокни вӧчны.
— Папа, тэ мешайтан.
Мадам кӧсйӧ мыйкӧ нӧшта висьтавны.
— Ог, ог нинӧм торъясӧ.
Мый менӧ, збыль, медводзсӧ чуймӧдіс тіян Венаын, сійӧ вӧччан костюмӧс моз жӧ улыс гачьяс радейтӧм.
Ме ӧнӧдз некыдзи ог вермы велавны вурун пуловеръяса да лӧз чӧртӧвӧй кожаысь улыс гачьяса, мышку саяныс нопъяса олӧма нывбабаяс дінӧ.
Миян ни ӧти, весиг медся збой нывбаба, эз лысьт эськӧ мунны операӧ чулкиястӧг, а тані ветлӧны — и нинӧм.
— Тайӧ миян нач венаса вӧйсасьтӧмлун.
— Но вот сійӧ мыйлакӧ ограничивайтчӧ сӧмын костюмъясӧн.
Альтманъяс вӧчисны чуймӧм чужӧмъяс.
— Ме ог ӧшибайтчы, господин Альтман?
— Ха, неуна ӧшибайтчанныд.
Ме казялі, мый роч йӧзлӧн зэв ёсь синъяс да кужанлун помнитны аддзывлӧмторъяссӧ, но, — энӧ ӧбижайтчӧй, — ті зэв вынтӧмӧсь... медым сикасъяс вылӧ юклыны, а?..
Сідз шуны, вӧчны кывкӧртӧдъя, а?
Тайӧ ыджыд тырмытӧмтор.
Господин Пьер Альтман кызӧктіс да видзӧдліс часі вылӧ.
— Гм, кутшӧм сёр.
Мадам Александрин, ті уджалысь морт, сідз ӧд...
Ми мырддям тіянлысь шойччан часъяс, а?
Сідзкӧ, аскиӧдз!
Нылыс мыйкӧ гижыштіс тетрадяс, а Горева кайис ас ордас думайтӧмӧн, мый йылысь сійӧ кутас сёрнитны аски тайӧ йӧзкӧд, кодъясӧс збыль вылӧ нинӧм эз интересуйт.
Найӧ сёрнитісны сыкӧд ветлысь-муныськӧд моз, коді нинӧм вӧчӧмысь мунӧма кымынкӧ канму пыр, да тӧдӧ юӧръяс, кодъясӧс найӧ оз тӧдны.
Альтманъяскӧд йитӧдъяс кыссисны Вена вӧсна тыш моз жӧ.
Альтманӧдз кӧ воліс юӧр, мый немечьяс вайӧны подкрепленньӧяс, — Гореваӧс чай юны эз корлыны, либӧ, корлісны кӧ, радпырысь лӧньӧдлісны:
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, мадам, ми висьталам, мый ми тіянкӧд лада олім.
А?
Кыдзи ті та вылӧ видзӧданныд?
Нинӧм, ми сетам тіян йылысь бур отзыв.
Но вот Альтманъяс лоины пыр зэв любезнӧйӧсь да внимательнӧйӧсь, сы вӧсна мый Венаӧс вӧлі дзикӧдз нин весалӧма немечьясысь да Гӧрд Армия муніс ылӧ рытыввылӧ.
Ӧтчыд Горева звӧнитіс генерал Короленколы да корис сылысь быдса лун кежлӧ «виллис».
— Мекӧд кӧ, кӧть пыр кежлӧ, — любезнӧя шмонитіс генерал, да кутшӧмкӧ час джын мысти «Маритта» вилла дінӧ воис нин выль «оппель-капитан».
Горева босьтіс прогулка вылӧ Альтманихаӧс нылыскӧд.
Вӧлі шуӧма видлавны Веналысь дзоньӧн кольӧм нималанторъяс.
Вӧлі апрель пом, да кутшӧмсюрӧ пуяс вӧлі дзоридзалӧны нин.
Но уличаяс вылын кыліс на тшын да шой дукӧн, кӧть садовникъяс пукталісны нин бульвар клумбаяс вылӧ радейтӧмӧн быдтӧм кутшӧмкӧ дзоридзьяс краситӧм рӧгӧзаысь вӧчӧм бантикъясын.
Паркъясын ворсісны пӧрысь шарманщикъяс, кодъяс ставныс ӧти моз вӧлі мунӧны кулӧм император Франц-Иосиф вылӧ.
Шарманкаяс вылын весалісны ныръяссӧ вушйӧм гӧна синтӧмкодь попугайяс да кадысь кадӧ пьянникъяс моз кызӧктылісны.
Мунны решитісны маршрут серти, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма тӧрыт рытнас, — медвдз Шенбруннӧ да, кольӧ кӧ кад, — видзӧдлыны Бетховен керка вылӧ, кӧні вӧлі гижӧма «Героическӧй симфония».
Мадам Альтманлӧн, веськыда кӧ висьтавны, вӧлі аслас план.
Сійӧ мечтайтіс петкӧдлыны Горевалы венаса дворечьяс.
Сійӧ лыддис, мый дворечьяс кольӧны паметьын музыка дорысь бурджыка.
— И мый бурыс керка видзӧдӧмын, шуам, весиг кӧть Бетховенлысь?
Тайӧ дзик жӧ сэтшӧм, мый видлавны абутӧм донаторлысь футлярсӧ.
Горева некутшӧм ногӧн эз кӧсйы сыкӧд ӧтикывъясьны, кӧть и интереснӧ вӧлі сылы видзӧдлыны важ императорскӧй Веналысь став сійӧ скульптураса мичлун вылас.
Но ӧтикывъясьны Альтманкӧд — сійӧ лоӧ признайтны сійӧс правӧн и программалӧн мукӧд юкӧнас.
А мадам Альтман кӧть мед мый, мечтайтіс пыравны ӧти легкомысленнӧй войся заведенньӧӧ «Ку-ку», кӧні, висьталӧм сертиыс, сійӧ важӧн нин абу вӧлӧма, да юыштны вина «Куим гусар ордын» пивнӧйын, медбӧръя штраусовскӧй пивнӧйын, кыдзи эскӧдліс мадам, гӧгӧрвотӧма синъяссӧ куньӧмӧн.
Сійӧ вӧлі типичнӧй венка — ставыс сылы вӧлі колӧ юр кольмытӧдзыс да яндысьтӧг та йылысь висьтавліс, но нинӧм аслыс эз лэдзлы.
Горевалы удайтчис асланьыс синны мадам Альтманӧс, да найӧ мунісны Шенбруннӧ.
Дворечыс вӧлі зэв мича.
Ортсысяньыс сійӧ эз вӧв омӧльджык царскосельскӧйясысь, а обставитӧма тӧдчымӧн гӧльджыка.
Но паркыс вӧлі зэв мича.
Альтман-мам бӧрддзис, кор аддзис, мый дворечсӧ ӧтилаті жугӧдӧма бомбаясӧн, но пыр жӧ бурасис, кор тӧдмаліс, мый бомбаясыс американскӧйяс.
Сійӧ нуӧдіс Гореваӧс петкӧдлыны Мария-Терезиялысь будуаръяссӧ, спальняяссӧ да уборнӧйяссӧ, австрияса династиялысь кыксё во чӧжся став альковнӧй похожденньӧяссӧ ӧдйӧ да тӧлкӧн сылы висьталӧмӧн.
Ичӧт Альтман тӧдӧмӧн веськӧдлывліс мамсӧ, сійӧ кӧ торксьывліс.
Жырйын, кӧні Венаӧ волігас овлӧма Наполеон, а сэсся кулӧма сылӧн пиыс герцог Рейхштадтский, мадам Альтман жалитыштіс, мый петкӧдӧма мебельсӧ да абу Наполеонлӧн ни нималана крӧватьыс, ни войся горшокыс, коді сулавлӧма крӧвать улас.
— Сэтшӧм лӧсьыдик сійӧ, ичӧтик, кыдзи варенньӧ улӧ вазочка, — серӧктіс сійӧ парсӧ курччыштӧмӧн.
Буксусъяс паркын вӧлі шырӧма тешкодя, быдлаын сулалісны скамейкаяс зэра виччысьтӧмторъясӧн да «ва маклачитӧмъяс» — эоллӧн арфаяс, борганъяс чипсанъясӧн, кодъяс коркӧ парксӧ тыртлісны тешкодь мойдса шыалӧмӧн.
Но ӧні ни ӧти эол арфа эз уджав да быть вӧлі лоӧ эскыны мадам Альтманлы кыв вылас.
Альтманша мунігмозыс босьтіс лёзь тошка кутшӧмкӧ том экскурсоводӧс, кодӧс пыдди пуктана шуис «докторӧн», и тайӧ кельыд, кувтӧдзыс повзьӧм «докторыс» нуӧдіс найӧс важ императорскӧй конюшняясӧ, кӧні вӧлі Габсбургъяс став династиялӧн каретаясысь нималана коллекция.
Ӧткымын каретаяс вӧліны автомобильысь йӧмкӧаджыкӧсь, кӧть эськӧ найӧ вӧліны Суворовкӧд ӧттшӧтшъяӧсь.
— Да, ӧти сайын, висьталӧй меным, доктор, вермис-ӧ тайӧ дворечас сувтлыны миян Суворов?
— Суворов?
Кора прӧща, ме некор эг кывлы тайӧ нимсӧ.
— А Кутузов?
— Кутузов?
Кутшӧм во?
— Сійӧ командуйтліс роч-австрияса ӧтувъя армияӧн Наполеонлы паныд 1805 воын.
— Кутузов командуйтліс роч-австрияса ӧтувъя армияӧн? — доктор да Альтман видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас. — Лӧсявтӧм, мадам.
Но ме абу военнӧй, а тырвыйӧ цивильнӧй, ме специалист парк кузя.
Альтман тшӧтш жӧ сюйыштіс ассьыс кыв.
— Ті, мадам Александрин, тыдалӧ, мыйкӧ дзугинныд.
Роч генерал тышкасис миян вӧсна?
Некор ме эг кывлы та йылысь, ті гӧгӧрвоанныд — некор.
Доктор, вай висьталӧй миянлы бурджыка асланыд специальносьт кузя.
Доктор сӧмын и виччысис тайӧ корӧмсӧ.
— Садыс, сударыня, — тэрмасьӧмӧн висьталіс сійӧ, мучитчана нюмъялӧмӧн, — сійӧ, кыдзи ті асьныд гӧгӧрвоанныд, шудлӧн пертас.
Рай вӧлі садӧн.
Ыджыдсьыс-ыджыд йӧз уджавлісны садъясын.
Платон да перипатетикъяс сёрнитлісны асланыс велӧдчысьяскӧд платанъяслӧн лапъяс улын.
Эпикур велӧдліс сідзжӧ садйын.
Медбӧрын, греческӧй енъяс овлісны сӧмын садъясын, сідз шусян Елисей полеяс вылын.
Садъясын, сударыня, мунліс и радейтчӧм мортуловлӧн важъя кадъяссянь.
Римляна асланыс асыввывса походъяс бӧрын медводдзаысь лӧсьӧдісны Италияын садъяс сьӧлӧм бурмӧдӧм вылӧ.
Арменияса садовникъяс велӧдісны ассьыныс римскӧй уджъёртъяссӧ пуяс фигурнӧя вундалӧмӧ, пуясыслы нывъяслысь мича мыгӧръяс вид сетӧмӧн.
«Докторлӧн» плешыс тупкысис посни ва войтъясӧн.
Сійӧ чышкыштіс плешсӧ ичӧтик, абу зэв сӧстӧм ныр чышкӧдӧн да водзӧ висьталіс римса цезаръяслӧн садъяс йылысь.
— Мыйла ті ставсӧ тайӧс висьталанныд? — Горева эз вермы веритны, мый «докторыс» абу шарлатан.
Сюйсис Альтман.
— Тайӧ зэв вежӧра том учёнӧй, мадам Александрин.
Сылӧн серпасъясыс... збыль, зэв мичаӧсь, но миянкӧд Аннет.
Ті онӧ паныд сувтӧй, ме кӧ коркӧ кора докторӧс миянӧ?
Горева сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Дворечьяс да бара дворечьяс.
Сэсся нималана йӧзлӧн керкаяс.
Тайӧ юр кольмӧдан лунас найӧ волісны Альтманихалы тӧдса Бетховенлӧн дас ӧти квартираӧ, существуйтысь комын квартира пиысь.
— Кор ми тіянкӧд лоам Баденын, ме петкӧдла тіянлы нӧшта сылысь вит баденскӧй патера, — бурпырысь кӧсйысис Альтман.
Сійӧ мечтайтіс нӧшта петкӧдлыны Горевалы часіяс видзан музей, кӧні чукӧртӧма мыйкӧ тысяча дас гӧгӧр экспонат, сы лыдын кӧлесаяс вылын ыджыдсьыс-ыджыд походнӧй часіыс кутшӧмкӧ нималана герцоглӧн: тайӧ часінас сійӧ пӧ быттьӧ садьмӧдлӧма лагерсӧ тышъяс водзын.
— Сэтшӧм армияӧс, кутшӧм австро-венгерскӧй, нинӧмла вӧлі и садьмӧдныс, сійӧ ачыс некор эз виччысьлы тышсӧ, а пышйыліс водзвыв, — тӧдчӧдіс Горева, да Альтман паныд сувтіс тайӧ шуӧмлы.
— Ми ворссьывлім тышъяс, сійӧ збыль, но зато ми, мадам Александрин, вермылім войнаяс, кодъясӧс весиг эгӧ и нуӧдлӧй, — кывнас шлочкӧмӧн тшапа вочавидзис сійӧ.
Сэсся сійӧ мӧдіс больгыны сы йылысь, мый Вена — сійӧ торъя мир.
— Абу ӧмӧй ми медся мича кар Европаын?
Висьталӧй веськыда.
— Меным личнӧ ёнджыка кажитчис Рига, Вильнюс, Львов, Ленинград.
Зэв мича Париж.
— Ак, но сійӧс ставнас жугӧдӧма.
Ті тӧданныд, англичана сотӧмаӧсь сійӧс ставнас!
— Да, да.
Папалы та йылысь гижліс ӧти тӧдса, — вынсьӧдіс Аннет. — Елисей полеяс — шыльыдін.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ужас?
— Тайӧ абу збыль, Париж дзонь, — лӧньӧдіс найӧс Горева.
Альтман эз сетчы:
— Мед нуласны миянӧс Пратерӧ.
Видзӧдлам, мый ті сэки шуанныд.
Пратерӧ — йӧзкост гажӧдчӧмъяслы нималана венаса паркӧ — веськавны вӧлі оз на позь, сійӧс абу на вӧлі минаясысь весалӧма.
Мунісны кар сайӧ, Венаса вӧрӧ.
Сійӧ вӧлі мича, но кыпыдавны вӧлі дзик нинӧмӧн.
Сокольники абу омӧльджык.
Ленинградлӧн матігӧгӧръяс — зэв мичаӧсь.
А лунвыв Украиналӧн важ паркъясыс!
Горева воис гортас жугыльтчӧмӧн.
А думыштны сӧмын, кыдзи сійӧ мечтайтліс тайӧ Европа йывсьыс, но, тыдалӧ, збыль, мый каръясын медшӧрыс абу архитектура, а йӧз.
Тыртӧм, йӧзтӧм кар — сійӧ век мисьтӧм, шог кар.
Венаын бурӧн, мичаӧн вӧлі сӧмын став медшӧртӧмыс, сы вӧсна мый медшӧрыс прӧстӧ эз вӧв.
Тайӧ — юртӧм мича кар.
«Мый сэтшӧмыс тайӧ гажа Вена? — мӧвпаліс Горева войнас. — Венаса конгресс, венаса улӧсъяс, венаса нянь-булки, венаса каблук...
И друг — да тані жӧ вӧлі Бакунин!
Тані, Венаын, оліс Ленин!».
И сы пыдди, медым корсьны да аддзыны ленинса керкалысь важ изъяссӧ, сійӧ шӧйтіс уличаяс кузя эсійӧ мещанкаыскӧд.
Ак, вӧлі кӧ эськӧ тані Воропаев!
Страшнӧ думыштны, кыдзи эськӧ сійӧ видіс сійӧс, Гореваӧс.
Тайӧ рытас сійӧс виччысис выль шогтор.
Голышев мӧдӧдӧма сылы Воропаевлысь медбӧръя письмӧсӧ, кодӧс сійӧ пӧлучитлӧма важӧн нин да код йылысь сійӧ, Горевакӧд аддзысигӧн, эз кӧсйы висьтавны.
«Ола сьӧкыда, но гажаа, — гижис Воропаев, — и вежны ассьым талунъя олӧм мыйкӧ мӧд вылӧ ог кӧсйы.
Ӧні ме кодь йӧз оз вермыны дзебсьыны бокиті мунысь, абу шӧр делӧясӧ, а колӧ быть лоны водзын.
Тэ юалан, кутшӧм менам гортса олӧм.
Висьтавны тэныд, донаӧй, сӧвесьт кузя, ме и ачым ог тӧд мый менам тані артмас.
Формальнӧ ме тані ола ог ӧтнам, а ме дінын эм Елена Петровна Журина нылыскӧд да мамыскӧд, и менам нёль вежӧса керка, кӧні эм кань, пон да порсьпи.
Ме нӧшта ачым чорыда ог тӧд, овмӧс тайӧ али семья, но кӧсйи эськӧ буракӧ, бӧръясӧ.
Александра Ивановна Гореваӧс, коді ворсіс ыджыд роль менам олӧмын, ме шуи ӧні асӧн не дзескӧдны.
Сійӧ заслуживайтӧ шуда олӧм, кодӧс ме сылы сетны ог вермы, и ме сылы весиг ог гиж, медым прӧстасӧ не шогӧдны.
Ме и томдырйи эг вермыв ӧтлаасьлыны здукся радейтчӧм ради, меным радейтӧм — сійӧ лоӧмтор, коді решайтӧ олӧм, кыдзи партияӧ пырӧм.
И босьтны нывбабалысь олӧмсӧ да сетны сы пыдди ассьыд, кык ичӧтик олӧмысь вӧчны ӧти ыджыдӧс — со ӧти позянлун меным кыдзи водзджык, сідзи и ӧні.
Но ме, кыдзи тэ тӧдан, ог сулав семья кост олӧмын равноправие дор.
Ме сы дор, медым мужичӧй вӧлі керкаын юрнуӧдысьӧн, сы дор, медым сійӧ вӧлі ыджыдалысьӧн.
Вӧлі кад, кор ме кылі, мый верма лоны Горевалы татшӧм юрнуӧдысьӧн, но сійӧ колис.
Верӧс, кодлы колӧ нянька, зыралӧмъяс, банкаяс, компрессъяс, коді коньӧр кодь, кодӧ оз позь радейтчыны сылысь температурасӧ да вирлысь давленньӧсӧ артышттӧг, — син водзад сувтӧд тайӧ аслыд гажтӧм серпассӧ и тэ гӧгӧрвоан, мый Горева прӧйдитіс ме дінті, кыдзи Азорскӧй діяс.
Но, топӧдла тэнсьыд лапатӧ.
Калечитчан кӧ, тӧд, мый менамкӧд орчча койка лӧсьӧдӧма тэныд нэм помӧдзыд.
Но пока воюйтышт и ме пыдди.
Александра Ивановна ӧзтіс би да пуксис пызан бердӧ.
Сійӧ решитіс пыр жӧ гижны эсійӧ Журинаыслы, медым помӧдз тӧдмавны, мый вӧчсьӧ Воропаевлӧн олӧмын.
«Тӧлктӧм-сямтӧм вӧчӧмтор кутшӧмкӧ, — думайтіс сійӧ панӧм письмӧ сайын пукалӧмӧн да кӧдзалӧм комнатаса ыркыд сынӧдысь йӧжгылясьӧмӧн. — Сӧрӧм кутшӧмкӧ».
Тайӧ здукӧ сійӧ эз сӧмын эз радейт Воропаевӧс, но и эз пыдди пукты сійӧс.
Горева гижис сылы:
«Менам ёртӧй!
Ті жаль тӧдтӧмӧсь, да нинӧм, нинӧм оз вермы дорйыны тіянлысь чорыдлунтӧ.
Ті кӧ весиг дугдінныд радейтны да пыдди пуктыны менӧ, то и сэки тіян эз вӧв право полӧмпырысь эновтчыны меысь.
Кыдзи Ті вежсьӧмныд сы серти, кутшӧмӧн вӧлінныд войдӧр!
Меным мукӧддырйи кажитчӧ, мый Тіян кокныдкӧд тшӧтш нетшыштӧма и сьӧлӧмныдлысь юкӧнсӧ.
Тіянлы некор тайӧ эз волы юраныд?
Висьталӧй, пӧжалуйста, коді , сэтшӧм Голышевыс и мыйла сійӧ босьтӧ Тіян сьӧлӧмын кутшӧмкӧ зэв тӧдчана, ме дорысь ыджыдджык места, да мыйла Ті сылы челядь сяма кальӧгасьӧмӧн висьтавланныд, мый ме Тіянлы бокӧвӧй?
Но ӧд тайӧ жӧ абу збыльтор, Алексей!
Ті прӧстӧ вунӧдӧмныд, мыйӧн вӧлі ме Тіянлы, и Голышев кӧ тайӧс оз тӧд да шыасис тіян дінӧ гӧгӧрвоӧдӧмла, то, мӧдарсянь, зэв уна йӧз вермасны шуны тіянлысь вочавидзӧмтӧ абу стӧчӧн, сы вӧсна мый найӧ тӧдӧны, мыйӧн ми вӧлім ӧта-мӧдлы.
Ме мукӧддырйи думайта, мый Ті йӧймӧмныд, и тайӧ весиг менӧ неуна лӧньӧдӧ, сы вӧсна мый бурджык аддзыны Тіянӧс йӧйӧн, неморт лыддьӧм дорысь.
Мыйысь нӧ тайӧ ставыс, Алёша?
Эскӧй меным, ме важӧн нин эськӧ дугді дӧзмӧдчыны Тіянлы, — ме ӧд ыкша, ті тӧданныд, — верми кӧ эськӧ эскыны, мый Ті дугдінныд менӧ радейтны.
Но ме тӧда, ме чорыда тӧда, — ми зэв ёна колам ӧта-мӧдлы, да меным зэв сьӧкыд, мый ті тшӧктанныд менӧ мунны Тіян дінӧ ковтӧм ӧбидаяс да сьӧлӧм дой пыр...
Ӧвсьӧй, ме ог лок Ті дінӧ.
Ме дугда Тіянӧс корсьны, тӧдӧмӧн, кутшӧма Ті онӧ радейтӧй кӧвъясьысь ёртъясӧс.
Ӧкмысӧд глава
Воропаевлӧн олӧмыс некор эз вӧв сэтшӧм тӧждысяна да вывті лышкыд, кыдзи буретш тайӧ кадӧ.
Весиг Академияын, весиг фронт вылын сійӧ некор эз овлы сэтшӧм озырӧн, тшӧттӧг да жалиттӧг олӧм опытлысь зэв ыджыд капиталсӧ тратитӧмӧн.
Некытӧн, пӧжалуй, сійӧ татшӧм ёся эз кывлы, мый ачыс сійӧ колӧ йӧзлы, кыдзи тані.
Сійӧ лыддис партиялысь история аснас жӧ котыртӧм партийнӧй школаын, отсаліс библиотекаршалы нуӧдавны лыддьысян конференцияяс, занимайтчис вежоннас кыкысь Юрий Поднебескокӧд, техникумӧ сійӧс гӧтӧвитіс, да, медбӧрын, ачыс кывзысь пыдди ветлывліс огородникъяслӧн семинар вылӧ «Новосёл» колхозын, кодлӧн территория вылын сулаліс сылӧн да Софья Ивановналӧн керкаыс, да сэні азартнӧя вензис сы йылысь, кыдзи босьтны вонас картупельлысь кык урожай Анашин серти да помидорлысь — Дергач серти.
Киӧн гижӧм кӧсӧй шыпасъяса афишаяс — «Фронтъяс вылын положенньӧ — лекция Воропаевлӧн», «Сӧветскӧй интеллигенция Отечественнӧй война воясӧ — лекция Воропаевлӧн», «Мирлӧн перспективаяс — лекция Воропаевлӧн» — вежсялісны ӧти мӧд бӧрся сэтшӧм тшӧкыда, мый вӧліны уличаяс мичмӧдігъясӧн мыйкӧ быть коланторйӧн.
Лена ӧні эз нин уджав Корытов ордын, а ноксис садйын, дасьтіс рӧсадаяс, идраліс керка да лӧсьӧдіс сёян-юан.
Суседъясыс лыддисны сійӧс Воропаевлӧн гӧтырӧн да кор юавлісны: «Тіян гортаныд?» — сійӧ гӧрдӧдӧмӧн вочавидзліс:
— Гортын.
Лекция кежлӧ лӧсьӧдчӧ.
Найӧ эз на вӧвны матынӧсь, но кылісны, мый сійӧ вермас лоны, да полісны да майшасяна виччысисны тайӧс.
Налы, кодъяс уна майшасисны, эз вӧв кокни ӧтлаасьны.
Кыкнанныс пуктылісны ӧтувъя олӧмас ыджыд, озыр пай да полісны убыткаясысь.
Воропаевӧс тӧдмалӧм да сы дінӧ велалӧм бӧрын Лена радейтіс нин сійӧс сійӧ полысь да чӧволана радейтӧмӧн, коді сэтшӧма лӧсялӧ роч нывбабалы да кодын вирбилы сетӧма торъя ин.
Сылы окота вӧлі лоны Воропаев кодьӧн жӧ, Леналы любӧ вӧлі ветлыны сыкӧд йӧз дінӧ да кывзыны, кыдзи сійӧ висьталӧ, и велӧдчыны сылысь да тӧдны, мый сылӧн оланногыс Лена киын.
Сылы вӧлі зэв любӧ аддзыны, кыдзи Таняӧс меліалӧ Воропаев, кыдз позьӧ тшӧкыдджыка кывны сылысь гӧлӧссӧ да видзӧдны сылӧн гожъялӧм, ӧні абу нин кельыдвиж, а рудов чужӧм вылӧ вежӧра ставсӧ гӧгӧрвоысь синъясӧн.
Мукӧддырйи Леналы окота вӧлі окыштны сійӧс, но аслас, кыдзи сылы кажитчыліс, «лӧсявтӧм» да омӧля авъя кӧсйӧмысь яндысьӧмӧн, сійӧ пӧся кутчысьліс кутшӧмкӧ уджӧ да вунӧдліс окасьӧмъяс йылысь.
Сійӧ лыддьывліс, мый окасьӧмъяс да став сэтшӧмторъяс, пӧжалуй, мунісны нин сы дінысь.
Ставыс тайӧ овлӧ томдырйи, а сэсся быттьӧкӧ и абу нин быть коланатор.
Леналӧн кӧ эськӧ вӧлі унджык прӧст кад, сійӧ, гашкӧ, дырджык эськӧ думайтліс тайӧ мытшӧд кузяыс, но кадыс, сы шуд вылӧ, нинӧм вылӧ эз тырмыв.
Тулыс матысмигӧн «Новосёл» колхоз корис Ленаӧс отсавны бур градвывса бригада лӧсьӧдны.
Сійӧ вӧлі гордӧй, быттьӧ сійӧс наградитісны, да пыр жӧ босьтчис огородничествоӧ велӧдӧмӧ да му гӧтӧвитӧмӧ, Воропаевысь гусьӧн сылӧн запискаясын корсьысьӧмӧн.
Горевалӧн да Голышевлӧн некымын письмӧ, кодъяс сылы сюрины тайӧ запискаяс чукӧрсьыс, дыр кежлӧ воштісны сылысь лӧньлунсӧ, но сійӧ эз лысьт висьтавны Воропаевлы аслас падъялӧм йылысь да сымын пӧсьджыка босьтчис удж бердӧ.
Воропаев вывті ёна чуймис, кор ӧтчыд аддзис районса газетаысь статейка, кытӧні вӧліны кырымпасъяс «Первомайскӧй» колхозысь Наталья Поднебесколӧн, «Калинин» колхозысь Анна Ступиналӧн да «Новосёлысь» Елена Журиналӧн.
Темаыс вӧлі смел — школабердса садъяс быдтӧм.
Зэв ыджыд ловби шымыртіс Ленаӧс.
Сійӧ кыдз быттьӧ эз нин вӧв аслас, эз вӧв и Воропаевлӧн, сійӧс вӧлі бертовтӧма Воропаев дорысь либӧ семья дорысь ыджыдаланаджык вынлы.
И тайӧ выль выныс сэтшӧм ыръяна нуӧдіс сійӧс водзӧ, мый Лена эз яндысь ӧні весиг вензьыны Алексей Вениаминовичкӧд да выступайтны сылы паныд, эз кӧ ӧтикывъясьлы сыкӧд.
Софья Ивановна сӧмын зумыша кызӧктывліс Леночкаӧс кывзігӧн да эз тӧд сыын лӧнь, паныд кыв шутӧм да быдтор дінӧ веськодь нывсӧ.
Керкаыс, кыдзи вӧлі, сідзи и коли дзоньтавтӧмӧн, а садыс — пӧрадокӧ вайӧдтӧмӧн.
Делӧыс воис сэтчӧдз, мый пышйис понпиныс.
Бур кӧзяева, нинӧм шуны.
Весиг Софья Ивановна — и сійӧ ӧні нинӧм вылӧ эз сӧглашайтчы кутчысьны дзоньтавны керка, став вынсӧ пуктіс вӧлявывса быдмӧгъяс чукӧртӧм котыртӧм вылӧ.
— Аддзӧмыд аслыд горт гӧгӧр уджалысьӧс!.. — ропкис сійӧ Воропаев вылӧ, кор мӧдыс босьтчыліс уськӧдны тӧд вылас мӧс йылысь сылысь тулысся сёрнисӧ. — Мый пӧ, тшӧктанныд панӧм делӧсӧ шыбитны?
Кыдз жӧ сідз!
Йӧз меным дӧверитчисны, а ме... ог, ог, энӧ и висьталӧй! — да ӧвтчис кинас, быттьӧ доходнӧй овмӧс йылысь мӧвпыс вӧлі Воропаевлӧн, а эз аслас сылӧн.
Тадзи коли март да заводитчис апрель.
Воропаевлӧн корпус, став вооружённӧй вынъясса веськӧдлысьлӧн приказъяс серти арталӧмӧн, муніс 3-ӧд Украинаса вылын лоӧмторъяс юрын.
Сылы салютуйтісны апрель 1 лунӧ, апрель 2 лунӧ, апрель 4 лунӧ.
Ловъя-ӧ сійӧ Гореваыс сэні?
Апрель заводитчигӧн союзникъяс вуджисны Рейн став кузяланогыс Эммерихсянь Страсбургӧдз, а Гӧрд Армия вӧлі сизимдас километр сайын Берлинсянь.
Газетаын мелькнитліс Гаррислӧн ним.
Сійӧ гижис, мый американечьяс да англичана некытӧн оз паныдавны котыртӧм водзсасьӧм.
Войналӧн пом али манёвр?
Позьӧ вӧлі виччысьны и манёвр.
Но вот апрель 13 лунӧ сӧветскӧй знамя кутіс дӧлавны Вена весьтын.
Вена босьтӧм, код дырйи торъя нималіс сылӧн 4-ӧд Гвардияса, шызьӧдіс Воропаевӧс.
«Налы сэні, дерт, ӧні лафа, — завидьпырысь думыштіс Воропаев. — Бергалыштісны эськӧ мед менам местаын».
Но кор кыйис асьсӧ сы вылын, мый Корытов дзик тадз жӧ сёрнитліс, скӧрмис ас вылас нин.
Апрель 27 лунӧ, Сан-Францисскӧй конференция воссян лунӧ, Корытов заворг пырыс тшӧктіс Воропаевлы петны первомайскӧй праздникъяс нуӧдӧм вылӧ колхозъясӧ, сы пыдди медым поручитны сылы лыддьыны лекция культура керкаын, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма водзджык.
Апрель 30 лунӧ сійӧ нуӧдіс праздникводзвывса чукӧртчӧмъяс «Микоянын», кӧні ӧні председателяліс Городцов, да и «Первомайскӧйын», а «Калининӧ» воис нин сёр войын, кор вӧлі нин гажӧдчӧны.
Чеччисны пызан сайысь сӧмын нёльӧд час асылын, а кор Воропаев садьмис Цимбал ордын, вӧлі нин кык час лун.
Аснас недӧвӧльнӧй, сійӧ петіс Цимбал хата водзвывса дворикӧ, кӧні куйліс тӧвнас.
Петіс — и чуймис.
Саридзыс кыпӧдчӧма сылы воча да сувтӧма енэж шӧрвыяс.
Гӧраяс вӧліны дзирдалана вежӧсь, да наысь ӧвтіс кос лыс дукӧн, быттьӧ ылын, вӧръясын, мыйкӧ сотчис, а паныд, саридзсянь, кыпаліс шоналӧм гылӧн сола кӧра, кималаслы кылан улёват дук, лыалӧн да ва быдмӧгъяслӧн дук.
Шондіыс ӧтлаавліс кыкнан визувсӧ, да сынӧдыс заводитліс сьывны пузьысь ва моз.
Сійӧ сьыліс, дрӧгниталӧмӧн да вӧрӧмӧн, ньӧжйӧник кытшола движенньӧяс вӧчалӧмӧн, быттьӧ йӧктышталӧмӧн, да пыр ёнджыка и ёнджыка сукмис сылӧн ловзьӧдана настойыс.
Енэжын ни ӧти лэбач, ни кымӧртор.
Сулаліс кутшӧмкӧ торъя нин стрӧг лӧнь.
Цикадаяс ӧтнаныс торклісны сійӧс, да налӧн ланьтлытӧм ӧтисяма тричкӧдчӧмыс кажитчис пельын тиньгӧмӧн.
Тулыс, кодӧн Воропаевлы важӧн нин окота вӧлі любуйтчыштны, прӧйдитіс нин.
Сӧмын ӧтчыд аддзыліс тулыссӧ сійӧ прамӧйногӧн, кыдзкӧ асылын район шӧринсянь километр комын сайӧ колхозӧ мунігӧн, да сэки жӧ шуис аслыс: «Со сійӧ!
Сэсся ог аддзыв!»
Сійӧ вӧлі, кажитчӧ, апрель заводитчигӧн.
Шонді важӧн нин петіс да кытшовтіс енэжтассӧ, берегсӧ да саридзсӧ югӧръяс пиын кутӧмӧн, но эз вӧв жар.
Му, саридз, енэж, изъяс лӧня да кокниа югъялісны быттьӧ пытшсяньыс, быдӧн аслас биӧн.
Пуяс вӧлі дзоридзалӧны, да налӧн еджыд-розӧвӧй, виж эзысь-лӧзовгӧрд туганъясыс зарниа турун вылын куйлысь сук сьӧд да сук лӧз узьысь вуджӧръяснас вежласисны, кыдзи сьыланкывлӧн шыясыс, коді кылӧ синмӧн.
Тулыслӧн тыдовтчылӧмыс вӧлі ӧти здуксяӧн.
Лун-мӧд, и розӧвӧй да еджыд туганъясын тыдовтчисны вежинъяс, мыччысисны коръяс, — заводитчис гожӧм.
Воропаев эз и казяв, кыдзи сійӧ воис, а ӧні кокньыдик тӧждысьӧм, коді мортӧс пыр шымыртлывлӧ думыштігӧн, мый мыйкӧ кольӧма нин, друг инмӧдчыліс сы сьӧлӧмлӧн кутшӧмкӧ пельӧсторйӧ.
И пыр жӧ сылы гажтӧм лои пукавны ӧтнаслы да сійӧс пондіс кыскыны йӧз дінӧ, кодъясысь шойччыны сійӧ сӧмын на вӧлі лӧсьӧдчӧ.
Сійӧ жӧ рытӧ, Опанас Ивановичлӧн вӧйпӧдӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, кодлы вӧлі зэв окота тӧлкуйтыштны политика йылысь, Воропаев мӧдӧдчис гортас.
Май мӧд да коймӧд лунӧ кар празднуйтіс Берлин босьтӧм.
Ӧдвакӧ Воропаев узис кык сутки чӧжӧн кӧть нин час; гӧлӧсыс сылӧн чирис, синъясыс вӧйины, сійӧс шатлӧдліс.
Но сійӧ тӧдіс нин опыт серти, мый тадзи шатлӧдлыны сійӧс вермас ӧні и кык вежон помся.
Вермӧмлӧн мудзӧмыс мортлы абу кулана.
Май нёльӧд да витӧд лунӧ сійӧ бара вӧлі колхозъясын, а май квайтӧд лунӧ бӧр муніс гортас колхозса телега вылын.
Мунісны тэрмасьтӧг.
Стёпка Огарнов, коді веськӧдліс вӧвъясӧн, медводз пыр юасис война йылысь, но кор казяліс, мый мӧдыс унмовсьӧ джын кыв вылас, збыльысь дзугыльмис.
Думыштны сӧмын, — нуӧ асьсӧ Воропаевӧс, а война йылысь кывзыштны эз удайтчы.
Кӧть бӧрд сэсся.
Туй вӧчан мастер керка дінті мунігӧн баян вылын ворсысь нывбаба видзӧдыштӧм бӧрын ылысянь на горӧдіс:
— Абу агитатор?
— Агитатор, да сӧмын нин ёна, тыдалӧ, мудзӧма, — яндысьӧмӧн вочавидзис нуысь.
— Сувтӧдлы вӧвъястӧ, ме пыр!..
Воропаевӧс чеччӧдісны телегаысь да вайисны сылы стӧкан мӧсвӧра йӧв.
— Гӧлӧснад он вермы, чуньнад петкӧдлы, кыдзи сэні, Берлинын!
И кӧть став вооружённӧй вынъясса веськӧдлысьлӧн приказ кындзи сійӧ нинӧм эз тӧд, — висьтавны сійӧ вермис мында колӧ, и ставыс, буракӧ, вӧлі збыльторйӧн.
Сідзи сійӧ и вӧчис, и сӧмын сёр войын, аслас ямщиклы война йылысь торйӧн висьтавны кӧсйысьӧмӧн, муртса ловъя воӧдчис гортӧдзыс.
Лена игналіс сійӧс томан сайӧ да тшӧктіс Софья Ивановналы да Танялы висьтавны ставлы, мый полковник эз на волы.
Пӧттӧдз узьӧм бӧрын сійӧ пуксис радиоприемник дорӧ.
Эфир чӧв оліс Берлин босьтӧм йылысь.
Немеч юркарсянь кык юӧртӧмын, кодъясӧс сетісны англияса журналистъяс, кузя висьтавсис союзнӧй авиацияӧн вӧчӧм бырӧдӧмъяс йылысь да сы йылысь, кутшӧм важӧн тані виччысисны Монтгомерилысь салдатъяссӧ, а немеч радиостанцияяс, кодъяс мыйлакӧ уджалісны на, мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс капитуляция йылысь бормочитӧм бӧрын, вуджлісны мӧдаръюгыдӧ мунӧм Гитлер йылысь декламацияа гуасян маршъяс вылӧ.
Приемник вылӧ юрсӧ лэдзӧмӧн Воропаев кывзысис эфирӧ, кыдзи Европалӧн гуся мӧвпъясӧ, быттьӧ сійӧ бормочитіс сылы аслас надеяяс йылысь биа унмын.
Косясис Прага.
Американечьяс тэрмасисны Австриялӧн вежтасъяс дорӧ.
Англичана войналӧн ылі инъясысь босьталісны садьтӧг повзьӧм гитлеровскӧй полководечьясӧс да прозаӧн и кывбуръясӧн нимӧдісны ассьыныс «Монтисӧ», быттьӧ Монтгомерилӧн салдатъясыс вӧліны нач ӧтиясӧн тыш полеяс вылын.
Тайӧ кыкбанасьӧмыс эз сэтшӧма дӧзмӧд Воропаевӧс, мында кыпӧдліс сыын кутшӧмкӧ зывӧктана чувство, но сійӧ тӧдіс ӧні вывті этша, медым вӧчны кутшӧмкӧ кывкӧртӧдъяс.
«И ёртъяс чӧв ланьтісны, и Шура оз гиж...»
Веськыда кӧ шуны, сійӧ горша виччысис сысянь юӧръяс, асьсӧ та дырйи эскӧдны зільӧмӧн, мый Горева дінӧ интересыс сылӧн кыпаліс сы вӧсна, мый Горева ӧні олӧ лоӧмторъяс мунанінас, кодъяс йылысь сійӧ вермӧ сӧмын дӧгадывайтчыны.
Но Горевалӧн ӧбликыс эз вешйыв син водзсьыс, да медым пӧдтыны друг кыптӧм шогсӧ, коді грӧзитіс ойдӧдны сылысь, кыдзи кажитчыліс сылы, став веськыд мӧвпъяссӧ, сійӧ став вӧлясӧ зэвтӧмӧн тшӧктіс асьсӧ думайтны мӧдтор йылысь.
Воропаев унаысь син водзас сувтӧдліс, кыдзи пырис эськӧ аслас корпуснас кутшӧмкӧ немеч карӧ тайӧ капитуляция лунъясӧ да кутшӧм юр бергӧдана удж эськӧ паськӧдіс сійӧ пыр жӧ.
Складъяс да магазинъяс дорӧ часӧвӧйясӧс сувтӧдалӧм бӧрын керка стенъясӧ комендантлысь объявленньӧяс ӧшӧдӧмӧн, сійӧ муніс эськӧ магистрат зданньӧӧ, код дінын сулалісны нин чукӧрӧн горожана.
Сэні долженӧсь лоны концлагеръясысь пышйӧм либӧ подполльӧын дзебсясьысь йӧз.
Котыртны найӧс.
Чукӧртны интеллигенцияӧс.
Индыны карса веськӧдлысьясӧс.
Тӧдмавны, кӧні фашистъяслӧн юрнуӧдысьясыс да регистрируйтны фашистскӧй шайкаса став членъясӧс, став офицеръясӧс да салдатъясӧс.
Уличнӧй сценаяс сетасны зэв уна материал действуйтӧм вылӧ.
Петкӧдчас код проститутка, кыкӧн нуасны гусявлӧм кӧлуй тюк, тшыг челядь завидьтан синъясӧн колльӧдасны ротаса кухня.
Театрса актёръяс шӧйӧвошӧмӧн пондасны тӧмитчыны кулисаяс сайын, Гитлерлысь портретъяссӧ соталіг да сы йылысь ышлолаліг, мый найӧс виччысьӧ.
Ковмас найӧс пыр жӧ лӧньӧдны.
Мед куим лунӧн дасьтасны спектакль.
Рытнас, площадь вылын, сувтӧдны кинопередвижка да петкӧдлыны Москваын парад либӧ физкультурнӧй праздник, а аски театрын петкӧдлыны сьылӧм да йӧктӧм кузя дивизионнӧй ансамбльлысь выступленньӧ.
Сэсся — заводъясӧ.
Инженеръяс, кӧнкӧ, дзебсялісны.
Шыасьны уджалысьяс дінӧ.
Сэні, кӧні абуӧсь кӧзяева, сетны делӧсӧ уджалысьяслӧн да служащӧйяслӧн комитетъяслы.
Лӧсьӧдны электростанциялысь, вапроводлысь, канализациялысь уджсӧ, чукӧртны бурдӧдысьясӧс, полицияӧс, сёрнитны пӧжарнӧйяскӧд, кежавны карса больничаӧ.
Тайӧ ставсӧ лун медводдза джынъяс.
Сэсся сёйыштны комендант ордын, кӧні сулалӧ нин жуӧм.
Кодӧскӧ арестуйтӧмаӧсь, кодӧскӧ оз лэдзны, кытчӧ колӧ сылы, кӧнкӧ аддзӧмаӧсь гусясьысьяслысь банда, ломтаслысь склад да бумага запасъяс.
И виччысьӧны нин приём газеталӧн редактор да ыджыд ресторанлӧн кӧзяин.
Медводдзаыс вӧзйӧ ассьыс услугаяс да ассьыс типография, мӧдыс корӧ разрешенньӧ ӧшӧдны объявленньӧ, мый сылӧн заведенньӧыс — комендатуралӧн ресторан.
Тані нин и лагеръясысь мездӧмъяс.
Англичана кӧсйӧны мунны чужанінас дас минут мысти не сёрӧнджык.
Американечьяс кӧсйӧны ыстыны океан сайӧ такӧдана телеграммаяс.
Чех, комендантса часӧвӧйяслы морӧсаныс кутчысьӧмӧн требуйтӧ автомат, сы вӧсна мый сійӧ тӧдӧ, кӧні дзебсясьӧны «наци».
Полтавскӧйяс да житомирскӧйяс сдавайтӧны гауптвахта вылӧ ассьыныс кӧзяевасӧ.
Итальянечьяс требуйтӧны асланыс граничаяс дінӧ пропуск.
Тротуаръяс вылын, комендатура ӧдзӧсъяс водзын, сьылӧны да йӧктӧны национальнӧй колоннаясса дӧрапас нуысьяс.
Налӧн знамяясыс татӧнӧсь жӧ.
Комендантскӧй шопер отсӧгӧн на вылӧ баночкаысь краскаӧн серпасалӧны вермысь-странаяслысь дӧрапасъяс.
Чужисны нин челядь, куліны нин кутшӧмкӧ пӧрысьяс, кодкӧ висьмӧма нин да корӧ отсӧг, кӧть эськӧ кар сайын эз на ланьт танкъяслӧн лыйсьӧм да абу на эвакуируйтӧма уличнӧй тышын ранитчӧмъясӧс.
Тайӧ — лунлӧн мӧд джынса первой джынъяс.
А сэні босьтӧм карын воӧ рыт — пыр майшасяна.
Пӧжар.
Колӧ мунны.
Отсӧг коран горзӧмъяс!
Пыр жӧ мунны.
Кутшӧмкӧ сдайтчытӧм фашист шыбитӧма граната.
Пыр жӧ тӧдмавны.
Таркӧдчыны кутшӧмкӧ керкаӧ, пырны пемыд патераӧ, сёрнитыштны повзьӧм йӧзкӧд да думайтны асыв йылысь, сы йылысь, медым йӧзтӧм уличаяс кузя муніс оркестр, медым уджавны заводитіс громковещательнӧй.
Войнас — ӧти бӧрся мӧд заседанньӧяс.
Эм-ӧ нянь, яй, овощи?
Сетӧма-ӧ став коланасӧ больничаяслы?
Юасьӧма-ӧ кутӧм мерзавецъясӧс?
Час либӧ мӧд колльыны гестапо зданньӧын, сёрнитны тюрьмаысь мездӧмъяскӧд, решитны юалӧм ломтас йылысь.
Став тайӧтор вылӧ сӧмын вой.
А асывнас, кӧдзыд ваӧн юр киськалӧм бӧрын гырд синъясӧн, видзӧдлыны комендатура ӧшиньӧд, аддзыны заводъяслысь тшынсӧ, кывзысьыштны росъяслӧн шарскӧмӧ, уличаяс весалысь горожаналӧн негора гӧлӧсъясӧ, да кыйны пельӧн ылі гӧлӧссӧ громковещательнӧй установкалысь, коді сёрнитӧ каркӧд мирнӧй темаяс вылӧ, — и бара машина вылӧ, и бара уличаяс кузя, и сідзи часӧдз, кор квартираясысь петасны йӧзыс да кылас полігтыр серам, да кодлыкӧ кекӧначны кутасны челядь, и сэки шуны ординарецлы: «Некодӧс.
Кык час кута узьны пузчужӧм кага моз...»
Леналӧн гӧлӧсыс друг орӧдіс тайӧ аддзӧмъяссӧ.
Воропаев вӧлі на кӧнкӧ сэні, мездӧм карын.
— Но, мый лои?
Ме жӧ кори кык час менӧ не беспокоитны, — шуис сійӧ радиоприемник вылысь юрсӧ лэптытӧг. — Мый нӧ лои, Леночка?
— Васютин корӧ райкомӧ.
— Ладнӧ.
Висьтав, пыр воа.
— Мӧвпыштӧй менам вӧзйӧм кузя да сӧгласитчӧй, — шуис Васютин. — Кӧсъянныд кӧ, юалам Геннадий Александровичлысь видзӧдлассӧ.
Кыдзи тэнад видзӧдласыд?
Корытов ниртыштіс кӧсичаяссӧ.
— Пӧжалуй.
— Мый пӧжалуй?
— Пӧжалуй, вермас.
Сӧмын тӧлкалун унджык.
Воропаев видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн.
— Ме кора не вӧзйыны менӧ райкомса секретарӧ, — шуис сійӧ, — а кольны важ местаӧ.
Меным некор на эз лолы сулавны партийнӧй уджлӧн медся поэтическӧй участок вылын, — лоны пропагандистӧн, сӧстӧм ловбиа уджалысьӧн.
Ме ог кӧсйы лоны шӧр качествоа райкомса секретарӧн, ме кӧсъя лоны бур пропагандистӧн.
Вӧзйӧй улысса уджалысьясӧс.
Босьтӧй миянлысь Паусовӧс, ен тіянкӧд, вуджӧдӧй Цимбалӧс, но кольӧй менӧ.
Ме, аслам сям серти, лои эг омӧль велӧдысьӧн, сідзкӧ нӧ мыйла меным кутчысьны сэтшӧм делӧӧ, код вылын ме лоа омӧльджык?
Васютин таркӧдыштіс чуньяснас пызан кузя.
— Но, ладнӧ, — шуис сійӧ. — Бур.
Паусовӧс ме тіянлысь босьта.
Поднебескоӧс босьта.
Цимбалӧс пуксьӧдам масличнӧй совхоз «Пионер» вылӧ.
Чӧрт тіянкӧд, кольччӧй тані кыкӧн да пурсьӧй, сэтшӧм кӧ нин окота, — да сійӧ чеччис, пальтосӧ кизяліг да юрас кепкасӧ сюйигтыр — сійӧн самӧй петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ лыддьӧ сёрнисӧ помасьӧмӧн.
Чеччисны и Воропаев Корытовкӧд.
— Быд морт вермӧ вынтӧмынны, — водзӧ нуӧдіс Васютин. — И Корытов вынтӧммис.
Омӧль уджалысь?
Абу.
Вермас аддзыны асьсӧ?
Вермас.
Ме лыдди, мый сійӧс бурджык эськӧ босьтны обласьтӧ, сетны сылы видзӧдлыны аслас делӧ вылӧ бокисянь...
А ті верманныд ӧні кыкӧн уджавны али понданныд гудрасьны, зык пӧльтны?
Висьтав, Геннадий Александрович, веськыда.
Корытов мыйкӧ легӧдіс пызан вывсьыс да, видзӧдтӧг, нора шуыштіс:
— Вермам.
— Верманныд? — юаліс Васютин Воропаевлысь.
— Вермам, — сідз жӧ прӧстӧя да скупа вочавидзис сійӧ.
— Но, верманныд кӧ, сэки... сэки доддясьӧй, ӧкаяннӧй чӧртъяс.
Сійӧ локтіс на дінӧ да вӧрзьӧдліс найӧс пельпомъясӧдыс.
— Ме, сідзсӧ кӧ шуны, дӧвӧлен сійӧн, кыдзи тіян тані делӧыс мунӧ.
Йӧзсӧ ті кысканныд.
Сійӧ сідзи.
Но быд боксянь сёрнияс мунӧны тіян йылысь да думайта — не торйӧдны-ӧ?
Сідзкӧ, кыв сетӧма?
— Корытовкӧд сьӧкыд, — шуис Воропаев. — Но ладмӧдчам.
— Тэкӧд кокни! — качайтыштіс юрнас Корытов. — Сэтшӧм нин тэ донатор, ай-ай-ай!..
Тэ, вокӧ, позёр, да, да.
Позёр, но юрыд тэнад сӧстӧм, и ме тэкӧд кута уджавны.
Менӧ кӧ эськӧ чӧвтісны, ме эськӧ ӧбидитчи, а ӧні, веськыда висьтала, ме ӧні тэныд овны ог сет, ме... но, сідзкӧ, ладнӧ.
Кыв сетӧма.
Васютин, нюмъялӧмӧн, мигнитіс налы кыкнанныслы.
— Но, сиа...
Сӧмын видзӧдӧй, посниторъяс кузя энӧ пурсьӧй.
Кывлі ме, Сталин ёрт шулӧма ӧтчыд зарни кывъяс: тыр ӧтсӧглас овлӧ сӧмын шойна вылын.
А?
Сідзкӧ вот, покойникъяс меным оз ковны, но и суклясьӧмъяс ог лэдз.
Гӧгӧрвоана?
А сэні, кӧть дас кучикӧн ас вывсьыныд кульӧй, мед делӧыс муніс-а.
Сійӧ крепыда топӧдліс налысь кияссӧ да корытовскӧй кабинетысь петігас нин шуис:
— Менӧ кӧ коркӧ кутасны мездыны обласьтса удж вылысь, вӧзйыся районса вылӧ, сиктса вылӧ, но сӧмын партияса вылӧ...
И ті молодечьяс, мый ёрта-ёртад кутчысянныд, молодечьяс! — и петіс, кинас ӧвтыштӧмӧн.
Корытов да Воропаев пыр на сулалісны пызан дорас.
— Но, видза колян!.. — дыр чӧв олӧм бӧрын шуис Воропаев.
— Ло дзоньвидза, — вежавидзӧмӧн вочавидзис Корытов.
— Гортӧ?
— Да.
Кесйӧгъяс абуӧсь?
— Пока нинӧм.
Кывтіс пыр овлана лунвывса войлӧн чӧв-лӧнь.
Сійӧ визулын кыпавліс то ылын горӧдӧм, то сьыланкывлӧн йӧлӧга, то ылын шоссе вылын грузовиклӧн ургӧмыс, и медводзсӧ Воропаевлӧн пельыс эз кыв нинӧм виччысьтӧмсӧ, но регыд сійӧ кыліс почта вылысь телефон звӧноклысь гора шы, кыліс кыдзи кодкӧ сьӧкыда котӧртіс туй кузя став тымуснас лолалӧмӧн, кыдзи киӧн косясян дырйи.
Кыліс ӧшиньӧ таркнитӧм, мӧдӧ.
Кылісны ыззьӧм гӧлӧсъяс: «Да тэ пельтӧммин, ли мый?..», «Чеччӧй!» — да кодлӧнкӧ ёся шутёвтӧм.
Балкон вылӧ чеччыштӧмӧн Лена кусыньтчис увлань, пемыдас.
Глицинияяслӧн лӧзовгӧрд чӧскыд дука шӧртыс уси сылӧн пельпомъяс вылӧ шаль моз.
— Коді сэні? — ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ, но, тыдалӧ, сэн жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да кияссӧ нюжӧдӧмӧн бергӧдчис Воропаевлань.
— Мир! — шуис Воропаев сылы. — Буракӧ, вӧчӧмаӧсь мир! — сійӧ кутліс Ленаӧс да крепыда окыштіс кос, сардмыштӧм паръясас, кодъяс казьтылісны сійӧ кияслысь сардмыштӧм чуньяссӧ. — Тайӧ мир, Леночка!
— Да... навернӧ... мый нӧ сэсся вермас лоны Берлин бӧрын, — вочавидзис сійӧ, кывъяснас сылысь восьса голясӧ гильӧдӧмӧн да пыр на, быттьӧ ненарошнӧ, Воропаевӧс кутлӧмӧн.
— Но, вот, — и кутшӧмкӧ гажа кывъяс вошины сылӧн нюмын. — Но, вот...
Со сійӧ, да!..
— Ага... — вочавидзис Лена, да Воропаев кыліс голянас, мый сійӧ нюммуні да мый сылӧн нюмыс ляскысис сылӧн телӧ дінӧ.
А уличасянь найӧс чуксалісны нин:
— Витаминыч!..
Миян веніс!..
Витаминыч!..
Унмовсин агитатор!..
Елена Петровна!
Садьмӧд ассьыд!..
— Садьмӧд менӧ, Лена, — шуис сійӧ.
— Узь, ог садьмӧд, — и нӧшта смелджыка да кыпыдджыка сійӧ кутліс Воропаевӧс, ньӧти яндысьтӧг нин сыӧн владейтӧмӧн.
Но грымӧдны кутісны пос вылын кок шыяс, да сійӧ жальпырысь босьтіс кияссӧ.
— Ӧтчыд окышті, да и сійӧ судьбаыс паныд, — шуис Лена зумыштчӧмӧн да аслас торъя нюмӧн нюмъялӧмӧн, коді сэтшӧма муніс сы чужӧмлы, да друг, аслас решительносьтлы дивуйтчӧмӧн, бара топӧдіс Воропаевӧс аслас морӧс бердӧ.
— Сідз сійӧс!..
Сідз!
Делӧысь! — горӧдіс балкон вылӧ кайигтыр Твороженков да, Ленаӧс вештӧмӧн, быттьӧ сійӧ вӧчис нин, мый сылы колӧ вӧлі вӧчны, ачыс кутіс кутлыны Воропаевӧс, ӧттшӧтш ӧдзӧслань сійӧс зырӧмӧн.
— Давай, мусаӧй, давай! — шуаліс сійӧ Воропаевӧс, а сэсся и Ленаӧс кутігтыр нуӧдӧмӧн. — Садьмӧдӧй ассьыныд.
— Би!
Ӧзтӧй би!
Югдіс Твороженковъяслӧн керка, сы бӧрся — мукӧд.
Унзіль челядь, горзӧмӧн да шутьлялӧмӧн, кыскалісны улича вылӧ кос чаг да пес да ӧзтісны сійӧс.
Кодкӧ кутіс ворсны баян вылын.
Танцуйтысьяслӧн первой пара конъясяліс нин изъя улича вылын.
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй!
Ылын саридзын ыпнитіс биясӧн ыджыд корабль да сійӧ сиреналӧн небыда мурӧстӧмыс, первой гым моз, орӧдіс чӧв-лӧньсӧ.
Почтавывса дежурнӧй ловтырӧмӧн висьтавліс, мый талун асыв Берлинын кырымалӧма мир, да висьтавліс посниторъяс, кодъяс сылы сӧмын на воисны юрас.
Сылы эскисны.
Воропаев крепыда кутіс сойбордйӧдыс Ленаӧс; сылы уськӧдчалісны сьывъяс, бӧрдісны, окасисны, и ачыс сійӧ бӧрдіс жӧ да окаліс да эз вермы шызьӧмысла шуны ни ӧти кыв.
Кодкӧ горӧдіс, мый райком дорын лоӧ митинг да сэні висьталасны мир йылысь, и сёрнитчытӧг став йӧз чукӧрыс мӧдӧдчис увлань, саридзлань, сераліг, сьыланкывъяс сьыліг, йӧктіг да «ура» горзіг.
Ыпнитісны бипуръяс «Первомайскӧйын», «Калининын».
Ыджыд сир бипур тыдовтчис вылын-вылын, дзик енэж улас, гӧраяслӧн сьӧд питшӧгын.
Тайӧ ӧтка Зарубин празднуйтіс вермӧм ставкӧд тшӧтш.
— Мед олас Сталин!
Сӧмын на воӧм висьысьясӧс татчӧс санаторийӧ нуысь автобус сувтіс йӧз чукӧр дорӧ.
— Гитлерӧс аддзӧмаӧсь? — юаліс шопер, но сійӧс кыскисны кабинасьыс да качӧдлісны сынӧдӧ сэтшӧм вынӧн, мый сылӧн ватник зепъясысь киссисны кутшӧмкӧ гайкаяс да шайбаяс.
— Кутчысь сынӧдас! — сӧветуйтісны сылы и шопер рама нюжӧдіс водзӧ кияссӧ да мыйкӧ кыпыда горӧдіс, быттьӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый лои.
Пассажиръяслы тшӧктісны жӧ петны да найӧс качайтісны жӧ ставнысӧ ӧчередьӧн, а сэсся бергӧдісны автобуссӧ аскӧдныс саридзлань.
Челядьӧс босьтлісны кияс вылӧ, и найӧ котӧртісны водзӧ, бать-мам йывсьыс вунӧдӧмӧн.
Саридз берег вылын кодкӧ лыйліс двустволкаысь.
Детинкаяс котралісны биӧн резсян порох палочкаястырӧн.
Воропаев муніс йӧз чукӧрын Ленакӧд орччӧн, но найӧ эз вермыны мӧда-мӧдыслы шуны ӧти кыв, сэтшӧм ыджыд вӧлі шумыс, горзӧмыс.
Мир!
Кутшӧмӧн сійӧ лоӧ?
Кыдзи сійӧ миянлы мынтас лыдтӧм шоглунъяссьыс!
Мир!
Сӧмын Россия тӧдіс тайӧ кывйыслы донсӧ.
И, пӧжалуй, тайӧ здукӧ некод на эз думайт будущӧй йылысь, — ставлӧн вӧлі ӧти мӧвп, ӧти сьӧлӧмкылӧм: война помасис, ми водзӧс босьтім!
Кыськӧ петіс берегӧвӧй службаса подполковник мундира Рыбальченко.
— Вермӧмыс кутшӧм, вот бурыс! — равзіс сійӧ, быттьӧ бойын. — Рочьяс босьтісны Берлин, нӧшалісны став фашистъясӧс, медводдзаясӧн шедӧдісны вермӧм!
Воропаев муніс Ленаӧс кутӧмӧн, шочиника сы вылӧ видзӧдлӧмӧн да нюмъялӧмӧн, а сійӧ, аслас нюмлы аслыс колана тӧдчанлун сетӧмӧн, вочавидзис сылы радлана видзӧдласӧн.
— А окавны яндысян? — серӧктіс сійӧ.
— Ме?
— Тэ, дерт.
— Ньӧти ог.
— Но, видлы.
— И видла, кор окотита, — и быттьӧ ассьыс збойлунсӧ прӧверитіг, сійӧ кутіс сылысь юрсӧ кияснас да кымыныськӧ ньӧжйӧникӧн окыштіс синъяссӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм шуда, мый нинӧмысь нин эз яндысь.
Кор «Новосёлысь» зэв ыджыд йӧз чукӧр воис карлӧн шӧринӧ, паныд сылы тыдовтчисны верзьӧмаяс «Первомайскӧйысь» да кымынкӧ грузовик широкогоровскӧй совхозысь.
Горожана, морякъяс, колхозникъяс, военнӧйяс, челядь — ставыс йӧктісны, сьылісны да кутчысьлісны.
Кельыд, ыззьӧм Корытов дзик весь пондыліс лӧньӧдны йӧзӧс, конторскӧй пызан вылын сулалӧмӧн, кодӧс сӧмын на вӧлі петкӧдӧма кутшӧмкӧ учрежденньӧысь.
Сійӧ нюмъяліс да шевгӧдліс кияссӧ, аслас став виднас петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ оз вермы бергӧдны ас дінас йӧзлысь вниманньӧсӧ да юӧртны, мый ставлы быть колӧ тӧдны.
Друг кодкӧ горӧдіс:
— Воропаевӧс!
— Давай Воропаевӧс!...
Корытов шӧпкӧдіс сылы:
— Немечьяс ӧні капитуляция кырымалӧмаӧсь...
Но делӧыс эз вӧв сыын.
Йӧзӧс майшӧдліс да радуйтіс эз сійӧ, мый немечьяс капитулируйтісны письменнӧ, а эз кывъяс вылын, а сійӧ, мый ми вермим.
Тасянь Воропаев и заводитіс:
— Уна вир кисьтіс миян страна, но правда шедӧдсьӧ сӧмын сыӧн.
Ми вермим.
Ми тіянкӧд.
Вермим сы вӧсна, мый тышкасим ставным, ичӧтсянь ыджыдӧдз.
Миян вӧлі кыксё миллион сьӧлӧм вылӧ помножитӧм ӧти кӧсйӧм.
Чорыда, пӧщадатӧг ми босьтім водзӧс миянлы вӧчӧм ӧбидаясысь — мед лоас тайӧ урокӧн налы, кодъяс лэптылісны миян вылӧ ассьыныс оружиесӧ.
Абу вын, коді вермас сулавны сӧветскӧй вынлы паныд.
Мед мортулов гижас талунъя лунсӧ, — социализм ӧтнас вермис став пыддиыс!
Мортуловлӧн водзвылӧ петіс сӧветскӧй морт.
Сы йылысь комын во висьтавлісны быдсяма лӧсявтӧмторъяссӧ.
А сійӧ стрӧитіс социализм.
Эз эскыны.
Сійӧ босьтчис нӧйтны фашистъясӧс.
И талы эз эскыны.
А ми чегим Гитлерлысь сьылідзирсӧ, мездім Европалысь кык коймӧд юкӧнсӧ да сулалам вермысьясӧн Берлинын.
Ӧні ӧмӧй тшӧтш мырддясны миянлысь слава?
Оз, ӧні налы не дзебны миянлысь делӧяс!
Оз ланьтӧдны!
Оз суклявны миянӧс!
Ӧнісянь да пыр ми пондам сулавны мортуловлӧн синъяс водзын кыдзи медся ён да веськыд йӧз му вылын!..
Мед олас Сталин!..
Лена виччысис сійӧс, майшасяна чужӧмсӧ вывлань лэптӧмӧн.
Сійӧ медводдзаысь кывзіс сылысь сёрнисӧ да чуймис не сы мында сійӧ кывъяслӧн вежӧртаслы, мыйда кывъяссӧ чужтысь сьӧлӧмкылӧмлӧн выныслы.
Леналы медводзсӧ кажитчис, мый Воропаев висьталӧ сэтшӧм лӧсьыда сӧмын сы вӧсна, мый ачыс Лена ӧні на сӧмын юксис сыкӧд аслас мӧвпъясӧн да, кыдзи сылы кажитчис, кадын отсаліс сылы.
Но Воропаевлӧн сёрни бӧрся следитіг Лена вочасӧн гӧгӧрвоис, мый кӧть Воропаев висьталіс именнӧ сійӧс, мый Лена ачыс кылӧ, — ӧнӧдз сійӧ тайӧ сьӧлӧмкылӧмсӧ кыдзкӧ эз вежӧртлы да эз вермы эськӧ висьтавнысӧ.
Сійӧ рада дрӧгнитіс.
Киясыс сылӧн кыптісны вывлань, сійӧ кутіс наӧн чужӧмсӧ да, Воропаев вылӧ чудо вылӧ моз видзӧдӧмӧн, мыйкӧ вашкӧдіс да нюмъяліс сылы.
Кор Воропаев помаліс висьтавны да сійӧс лэдзисны му вылӧ, Лена дыр эз верит, мый сійӧ орччӧн.
Эз, эз сы ичӧтик сьӧлӧмысь Воропаев гумлав мӧвпъяссӧ, а пуктіс сэтчӧ ассьыс, кутшӧмъяс Леналӧн эз вӧвны.
Сійӧ сетіс Леналы мӧвпъяс, и сійӧ примитіс найӧс, кыдзи ассьыс, да озырмис.
«Немӧй ме сыкӧд орччӧн, — думыштіс сійӧ пыр жӧ. — Гажтӧмчас сійӧ мекӧд, кутам кӧ овны ӧтлаын».
— Да мый тэ, Леночка, немӧймин? — чукӧстіс сійӧс Воропаев, киӧдыс тракӧдӧмӧн.
Сійӧ шога нюммуніс, кор кыліс, мый и Воропаев казялӧма немӧялӧмсӧ.
— Эг тӧд ме, мый ті татшӧмӧс верманныд вӧчны йӧзкӧд, — довкйӧдлыштіс сійӧ юрнас. — Со ті кутшӧм, Воропаевыс!
Сійӧ невӧльнӧ шӧйӧвошис Леналӧн кыпыд видзӧдлас улын.
— Тайӧ ог ме йӧзкӧд, а йӧзыс мекӧд татшӧмсӧ вӧчӧ, — шуис сійӧ. — Кабинетын ме куим кыв кыдз колӧ ог висьтав, а йӧз пӧвстын меным ачыс чӧрт абу страшнӧй.
Кызь во ме партияын, — старик, зэв ыджыд олӧм олі, да, эскан-ӧ, томмӧдіс менӧ тіянын удж.
Эг юр вежӧрӧн, а пельпомӧн, аслам телӧӧн, лолалӧмӧн аслам кылі, мый ме — йӧз, йӧзын, йӧзкӧд, мый ме — сылӧн гор.
Ак, кыдзи меным мойвиис!..
— А верманныд ті, — шуис Лена родігтырйи, — верманныд ті и миян йылысь тадзи бура висьтавны?
— Верма буди-а, — сійӧ серӧктіс сійӧс тыртысь радлунысла, гӧгӧрвоӧмӧн, мый Лена виччысьӧ сысянь сылысь судьбасӧ решайтана кутшӧмкӧ кывъяс. — Висьтавны?
— Висьтав, — корис сійӧ, повзьӧмӧн, кыдзи сійӧ лысьтіс сійӧс шуны «тэӧн».
— Тӧдан, коді тэ? — шмонитана заводитіс сійӧ. — Тэ вӧлявывса яблонька, коді быдмӧма ылі гӧраясын.
Сэтшӧм крепыд, ён да авъя яблонька, коді эз пов некутшӧм кӧдзыдъясысь да пыр заводитліс дзоридзавны медводдзаӧн.
Тэ повтӧм яблонька.
Сулалан вӧръяс пӧвстын да дзоридзалан аслыд гажыд вылӧ, быттьӧ свет вылас медся ён пу...
— Тэ и ас йывсьыд тшӧтш, — вашнитіс сійӧ.
— Бур, и ас йылысь...
Но водзӧ висьтавны эз ковмы.
Суӧдіс Васютин.
Внимательнӧя Лена вылӧ видзӧдлӧмӧн да сылы кисӧ нюжӧдӧмӧн Васютин шуис:
— Молодеч ті, ей-богу, Елена...
— Петровна, — отсаліс Воропаев.
— Молодеч, Елена Петровна, мый сійӧс ті миянлы бурдӧдыштінныд.
Вот ӧні самӧй кад тіянысь тайӧс босьтны.
Шутита, шутита! — и сійӧ бергӧдчис Воропаевлань. — Казялін?
Аддзан ӧні, мый дзебсясьны водзӧ оз позь?
Сійӧ, мый вӧлі талун, — бурджык, вокӧ, официальнӧя гӧлӧсуйтӧмысь.
Сӧглас?
Но, видзӧд!
И найӧ мӧдӧдчисны куимӧн вадор уличӧд, воча паныдасьысьяскӧд тшӧкыда сувтышталігтыр.
Кор Васютин шыасьліс Лена дінӧ, сійӧ вочавидзліс сылы зэв скупа да дженьыда.
Сійӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы срамитчыны начальство водзын да чайтіс, мый дженьыд вочакывъяс кажитчисны Васютинлы.
На дінӧ локтіс Корытовлӧн гӧтырыс, гӧгрӧс, ичӧтик нывбаба, вывлань кусыньтӧм полеяса челядь шляпкаа, код вылын мыйлакӧ красуйтчис кудриа сьӧд перӧ.
— Кывлі, кывлі, — сьылыштіс сійӧ тӧдчӧдӧмӧн. — Тырвыйӧ зэв бур, — да топӧдліс Леналысь кисӧ, мый войдӧр некор эз вӧчлы.
Лена гӧрдӧдіс, сылӧн кутісны тіравны паръясыс.
Мӧд асылас Лена, кыдзи пыр, чеччис водз да, Танялы да Воропаевлы завтрак лӧсьӧдӧм бӧрын, котӧртіс аслас колхозӧ.
Сылы кажитчис, мый талунсянь сылӧн Воропаевкӧд мӧдас кутшӧмкӧ выль олӧм да мый талун сійӧ висьталас либӧ вӧчас мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый матыстас найӧс дзикӧдз.
Мамыслы сійӧ та йылысь нинӧм эз висьтав.
Софья Ивановна оз позь шуны, мый эз гӧгӧрво эськӧ сійӧс, но регыдджык пыдди эз пукты тайӧ выльторсӧ, сы вӧсна мый сійӧ важӧн нин дзик эз гӧгӧрво Воропаев да Лена костын йитӧдъяссӧ, да сетіс аслыс кыв некытчӧ не сюйсьыны.
Керкасӧ, кодӧс найӧ кольӧм тӧв босьтісны арендаӧ шӧриӧн, Воропаев январын на уступитіс сылы ставнас.
Ӧні Софья Ивановна эз зависит сыысь, да куш та вӧсна нин сійӧ пӧшти веськодя видзӧдіс Леналӧн став сьӧлӧм мытшӧдъяс вылӧ, дай сэсся сійӧ збыльысьсӧ некор эз веритлы, мый Воропаев гӧтрасяс Лена вылӧ.
Тайӧ спокой тӧдтӧм мортыс эз вермы, кыдз кажитчис сылы, некод вылӧ гӧтрасьны, да и эз вӧв ыджыд гажлун мунны сы сайӧ.
«Мун кӧртась татшӧмыдкӧд, — эз ӧтчыд думайтлы сійӧ, кор эз узьсьы войясын, — сылӧн ӧти субӧтаас сизим пекнича.
Вот друг мунас Москваӧ, — и казьтыв кыдзи шулісны».
Торъя подозрительнӧйӧн кажитчыліс сылы, мый Воропаев ӧнӧдз эз вай Москваысь писӧ, кӧть и майшасьліс сы йылысь быд здук.
«Тӧлка морт эськӧ пыр жӧ детинкасӧ босьтіс ас дінас».
И Софья Ивановна быд ногӧн гӧгӧрвоӧдіс Воропаевӧс и Ленаӧс, мый оз понды майшӧдлыны асьсӧ сэтшӧмторйӧн, мый оз касайтчы сійӧс.
Збыльысь кӧ шуны, и кадыс эз вӧв сьӧлӧмбердса делӧяс йылысь думайтӧм вылӧ, сы вӧсна мый уджыс сылӧн мӧдіс мунны зэв бура.
Лена кыліс мамыслысь Воропаев дінӧ видзчысяна видзӧдӧмсӧ да эз юксьы сыкӧд аслас радлунӧн, но колхозын пыр жӧ ставыс казялісны, мый сійӧ абу сэтшӧм, кыдзи пыр вӧвлі, да шутитісны сы вылын.
Гӧрдӧдӧм да чӧв олысь Лена гӧгӧрволіс, мый сы вӧсна радӧсь, да завидьтӧны кӧ сылы, то сійӧ бур завидьтӧмӧн, коді пыр овлӧ бур, шудтӧмджык йӧзлӧн шудаджыкъяс дінӧ.
Сійӧ лунас Корытов звӧнитліс колхозӧ да вӧзйис Вермӧм Лун кузя нуӧдны бригадаяс костын ордйысьӧм.
Сійӧ кӧсйысис локны ачыс, да ӧні Твороженкова, бригадир-виноградарь, да Лена, бригадир-огородник, пукалісны садйын да, водзӧ вылӧ кӧсйысьӧмъяс урчиталӧмӧн, виччысисны сёрмӧм бригадир-табачникӧс Илья Ильич Твороженковӧс.
Леналӧн бригадаыс вӧлі ёнджык мукӧд кык бригада дорсьыс, а ачыс делӧыс кокньыдджык, сы вӧсна сійӧ зілис босьтны ас вылас кыдз позьӧ унджык.
Твороженкова жӧ, коді бригадирӧн лои зэв на неважӧн да эз на тӧд, кыдзи пондас мунны сылӧн делӧыс, мудераліс.
Быттьӧ Ленаӧс жалитӧмӧн, сійӧ сӧветуйтіс сылы не вывті жугӧдчыны да не сулавны гырысь прӧчентъяс вылын, но Лена сэн жӧ восьтіс сылысь мудералӧмсӧ, да найӧ, сералӧмӧн, некыдзи эз вермыны сёрнитчыны помӧдз.
Найӧ сералыштісны, да сы вӧсна мый кывйӧ эз воны, а сетчыны ӧта-мӧдлы эз кӧсйыны, то казявтӧг вуджисны гортса делӧяс вылӧ да челядь вылӧ.
Найӧ пондісны сёрнитны сы йылысь, мый ӧні, кор война помасис, овны лоӧ ёна кокньыдджык да позяс ар кежлас думыштны оланног йылысь; бур эськӧ вӧлі лӧсьӧдны колхозын ассьыныс вурсьысьӧс, кыдзи «Первомайскӧйын».
Корытов локтіс некодӧн казявтӧг, да, тыдалӧ, мыйсюрӧ кывлӧма сёрнисьыс, сы вӧсна мый, орччӧн пуксьӧмӧн, пыр жӧ кутіс чукрӧдлыны паръяссӧ да шутитны на вылын.
— Кӧсйысьӧмъясыд дасьӧсь?
Абу?
Ай-ай-ай!
И отсавны некодлы?
Но, мунамӧ правленньӧӧ.
Да!
Письмӧ тіянлы, Елена Петровна, — веськодя шуис сійӧ да перйис зепсьыс руд конверта, марка пыдди военнӧй штемпеля письмӧ.
— Тэнад ӧмӧй эм кодкӧ фронт вылас? — быттьӧ эз тӧд Леналӧн юӧртӧг вошӧм верӧс йывсьыс, юаліс Твороженкова.
Лена кельдӧдіс.
— Кыдз жӧ... вӧлі менам...
Кыдз жӧ... — шуис сійӧ; ачыс эз и кыв, мый висьталӧ. — Ме пыр локта, Геннадий Александрович, — да уськӧдчис колхозса сад пыр гортас, котӧртігмозыс конвертсӧ косялӧмӧн да повзьӧдлана письмӧсӧ то помсяньыс, то шӧрсяньыс лыддьӧмӧн.
Медводдза лист бокыс жӧ, кодӧс вӧлі гижӧма тӧдтӧм киӧн гырысь гӧгрӧс шыпасъясӧн, кыдзи гижлӧны омӧля на лыддьысьысь челядьлы, сійӧс шемӧсмӧдіс да доймӧмӧдз увтыртіс, эз сы вӧсна, мый Лена збыльысь омӧля гӧгӧрволіс почеркъяс, а сы вӧсна, мый Горева водзвыв нин чайтӧ сійӧс этша велӧдчӧмаӧн.
Александра Ивановна юасис, кутшӧм Воропаевлӧн дзоньвидзалуныс, мыйӧн сійӧ занимайтчӧ, сы дінын-ӧ пиыс, да письмӧ сертиыс кыліс, мый Горева ньӧти оз падъяв сыын, мый Лена вочавидзас сылы, и сӧмын корис не зэв ёна нюжӧдчыны вочакывнас, сы вӧсна мый сы почталӧн номерыс вермас вежсьыны.
Лена котӧртіс паръяссӧ курччӧмӧн, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, да бокисянь позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ нуӧ шуда юӧр.
Но шогыс сійӧс шымыртіс сэтшӧм ӧвсьытӧма, мый сійӧ эз сӧмын эз кыв, кыдзи сійӧс чуксалісны тӧдсаясыс, но и эз тӧд найӧс, быттьӧ котӧртіс сап пемыдын, йӧз вылӧ зурасьӧмӧн да кияснас найӧс вешталӧмӧн.
Сылы юрас воысь медводдза мӧвпыс вӧлі сы йылысь, мый колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧнджык да казявтӧгджык мунны тайӧ карсьыс.
Эновтас кӧ Воропаевӧс — сы вылын кутасны серавны, ковмас кывзыны став тӧдса йӧзсянь жалитӧмъяс, а сійӧ вӧлі зэв сьӧкыдторйӧн.
А кольччыны Воропаевкӧд оз жӧ вӧлі позь.
«Не меным йӧзлысь гӧрӧдъяс разявны, — думайтсис сылӧн, — аслам тырмас.
Кыдзи нӧ меным лонысӧ, мый висьтавны сылы, йӧзлы?...»
Сійӧ син водзас сувтӧдіс Варвара Огарновалысь вильыш синъяссӧ да нӧшта ёнджыка повзис сыысь, мый лои.
Ӧдйӧ котӧртӧмысь сылӧн тыри лолыс, но нинӧм вылӧ эз кӧсйы сувтны, котӧртіс да кучкаліс аслыс морӧсас, гора мыйкӧ бормочитӧмӧн.
— Лена, Леночка! — горзіс кодкӧ Твороженковъяслӧн керка ӧшиньсянь, кор сійӧ котӧртіс сы дінті. — Выльторъяс кутшӧмӧськӧ эмӧсь?
Но сійӧ эз сувт, кӧть и кывліс, кыдзи мышкас швачкысис-воссис ӧдзӧс да кодкӧ котӧрӧн петіс сы бӧрся.
«Ак, енмӧй, мый налы месянь колӧ!» — скӧрысь думыштіс сійӧ да медбӧръя вынъяссьыс уськӧдчис керкалань, медым ӧдйӧнджык игнасьны став кортӧм гӧстьясысь.
Сьӧкыда лолалӧмӧн Лена лэдзчысис ворота бердӧ.
Ӧні сійӧс, кыдзи овлӧ пыр, пондасны юасьны Воропаев йылысь, а сійӧ тайӧ здукӧ мустӧмтіс да зывӧктіс став сьӧлӧмнас да ни ӧти бур кыв сы йылысь эз вермы петны сылӧн вомысь.
«Кыккӧд овны окота лоӧма! — пуис сыын... — И сэні страховка, и тані киувса!
А ме?
А мыйла ме ола, кыдзи ола, помъяссӧ некытчӧ ог дзеб?
Воропаев асывсяньыс уджаліс выль лекция вылын.
Важӧн нин сылы окота вӧлі сёрнитыштны сӧветскӧй повтӧмлунлӧн сям йылысь, да кӧть эськӧ кипод улын эз вӧвны колана небӧгъяс да пособиеяс, но сылы ӧні кежлӧ тырмымӧн вӧлі и периодика.
Темаыс сӧвмис сылӧн карандаш улын зэв ӧдйӧ да интереснӧя, сы вӧсна мый небӧгъясса материалъяслӧн абутӧмыс тшӧктіс сійӧс босьтавны став примеръяссӧ сійӧс кытшалысь олӧмсьыс.
Сылӧн артмис ловъя йӧз йылысь висьталӧм, нимъясӧн, овъясӧн, найӧяс йылысь, кодъяс пондасны пукавны зрительнӧй залын да кывзыны Воропаевӧс.
Восьса ӧшиньӧ ньӧжйӧникӧн пырис луныс аслас став шыясӧн да гӧлӧсъясӧн, но тайӧ эз падмӧд, а кыдз быттьӧ ёртасяна отсаліс сійӧ уджлы аслас ворсӧмӧн.
Леналӧн сьӧкыд лов шы да улын пос вылас шӧпкӧдӧмыс лӧга пырис сы вежӧрӧ.
Сійӧ сувтіс, шудтӧмлун кежлӧ дасьтысьӧмӧн, да ӧдйӧ петіс балкон вылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ став дворыс.
Первойсӧ сійӧ нинӧм эз аддзы да чуймис, мый дворыс тыртӧм, но сэк жӧ, ёнджыкасӧ пельнас, синнас дорысь, сійӧ гӧгӧрвоис, мый кодкӧ сулалӧ пос улас, да, перила вомӧныс ӧшӧдчӧмӧн, аддзис Ленаӧс.
Сійӧ сулаліс синъяссӧ куньӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ катласиг, сылӧн киыс ньӧжйӧник малаліс пос перилӧсӧ.
— Мый тэкӧд, Лена? — юаліс сійӧ негора, ньӧти падъявтӧг, мый лоӧма лёктор, да думнас ӧдйӧ корсьысьӧмӧн, кӧні Танечка.
Лена восьтіс синъяссӧ да, ышловзьӧмӧн, чӧла пондіс кайны пос кузя, сылы паныд.
— Со, — шуис сійӧ, чабралӧм да синванас кӧтасьӧм письмӧсӧ сылы сетіг. — Лыддьӧй.
— Мый сэтшӧмыс, кысянь? — майшасяна юаліс Воропаев, но сэн жӧ, почерксӧ тӧдӧмӧн, нетшыштіс Лена киысь конвертсӧ.
Лена пыр жӧ казяліс, мый Воропаев, тыдалӧ, думыштӧма, быттьӧ Лена восьтӧма сылы адресуйтӧм письмӧ да надейтчис, мый та вӧсна и майшасьӧ Воропаев.
Кыдз сӧмын Воропаев аддзис, мый тайӧ абу сідз, сійӧ лӧнис.
Но Воропаевлӧн чужӧмыс эз бурмы, и Леналы кажитчис, мый колӧ виччысьны омӧльӧс.
Сійӧ ӧдйӧ лыддис письмӧсӧ.
— Сідз... — шуис сійӧ пинь пырыс. — Мый думайтан вочавидзны?
— Ог тӧд, — ньӧжйӧ да кыдзи пыр некутшӧм выраженньӧтӧг шуис Лена. — Гашкӧ, ті вочавидзанныд?
— Тэнсьыд корӧны, оз менсьым.
— Вочавидзны, сідзкӧ?
А мый нӧ меным вочавидзнысӧ, Алексей Вениаминович? — и тайӧ сылӧн лӧнь да раминик юалӧмсьыс Воропаевлӧн дрӧгмунліс сьӧлӧмыс да кутіс чеччыны.
«Но ӧд оз жалитӧм сылы ков, — мелькнитіс сылӧн юрас, — оз, оз позь ылӧдлыны, ачымӧс и сійӧс...»
— Мый нӧ меным вочавидзны, кор ме нинӧм ог тӧд? — нӧшта ньӧжйӧджык юаліс Лена.
— Кыдзи тэнӧ сійӧ ыдждӧдлӧ? — Лена бара сылы нюжӧдіс письмӧсӧ. — «Муса Лена,» — лыддис Воропаев. — Ага...
Зэв бур.
Но, сідзкӧ, сідзи и вочавидз: муса Шура, юӧрта тіянлы, мый Воропаев дзоньвидза, уна уджалӧ, аслас олӧмӧн дӧвӧлен...
Но, мый писӧ тайӧ лунъясӧ ваясны Москваысь...
Но, мый нӧшта?
Со и ставыс, мый нӧ сэні не тӧднысӧ.
Сідзи и гиж.
Но эз тайӧ кывъяссӧ виччысь Лена Воропаевсянь.
— Бур, ме гижа, — рама сӧгласитчис сійӧ. — Сӧмын мый нӧ меным гижнысӧ, Алексей Вениаминович.
Менам сыкӧд некутшӧм делӧяс эз вӧвны, сійӧ меным бокӧвӧй морт, ме сійӧс дзик ог тӧд, мыйла нӧ ме понда сійӧс ӧбижайтнысӧ, пӧльзуйтчыны сійӧ шогӧн?
Леналӧн кывъясыс доймана парскисны Воропаевӧс.
— Кутшӧм шогӧн? — эз дзик веськыда дивуйтчӧмӧн юав сійӧ.
— Сэтшӧм шогӧн, кутшӧм вермас лоны быд нывбабалӧн, кор сійӧс шыбитӧны, — повтӧг шуис Лена важ моз веськодь гӧлӧсӧн, да Воропаев кыліс, мый мыйкӧ выльтор лои сылӧн этшын, — кутшӧмкӧ асшӧрлун, смеллун, кодӧс сійӧ сыын эз на тӧдлы.
— Вай сёрнитыштам, Лена, — шуис сійӧ. — Мый тэ думайтан миян тэкӧд олӧм йылысь?
Сійӧ бергӧдчис.
— Миян? — юаліс сійӧ сэтшӧм шогпырысь шензьӧмӧн, мый Воропаев смутитчис.
— Аслам олӧмӧй менам пока абу, а тіян олӧм йылысь ме нинӧм ог тӧд, — помаліс сійӧ.
— Кыдзи абу?
А сійӧ, мый тэнад лои керка, а сійӧ мый тэнад лоины выль интересъяс, мый тэ лоин важ серти мӧдӧн?
Тэ эн вид менӧ, ме ӧтчыд видзӧді, кыдзи тэ балкон вывсянь кывзін Поднебескокӧд менсьым занятие.
Помнитан, кор ми сыкӧд занимайтчим историяӧн?..
Кор Лена кыліс, мый Воропаев тӧдӧ сы йылысь мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый сійӧ дзебліс Воропаевсьыс, Лена гӧрдӧдіс.
Сылӧн чужӧмыс друг лои скӧрӧн, лӧгӧн.
— Ті тешкодя сёрнитанныд — миян! — торкис сійӧ Воропаевӧс. — А мыйын жӧ «мияныс», Алексей Вениаминович?
Мый ме тэкӧд ӧти керкаын ола?
А мый ме збыль кӧсйи занимайтчыны, да яндзим вӧлі тіянӧс корны, и ме гусьӧник кывзышті, кор ті занимайтчинныд Юракӧд, — кӧн нӧ сэні миян олӧмыс, сійӧ менам ӧтнамлӧн...
Ті висьталӧй, Алексей Вениаминович, коді ме тіянлы?
Йӧз менӧ ыдждӧдлӧны тіян гӧтырӧн, но ӧд тайӧ жӧ абу збыльтор?
Энлӧй, энӧ торкӧй менӧ.
Гӧтыр — сійӧ оз прӧста шусьы прӧстӧй йӧз пӧвстын — джын.
А ме ӧмӧй тіянлы джын?
Ме и нёльӧд юкӧн вылас ог кыскы.
Нинӧмторйын ті меным асьнытӧ онӧ восьтӧй, асланыд сьӧлӧмӧн менӧ энӧ шымыртӧй, энӧ лэдзӧй сэтчӧ, ті меным сӧмын асланыд керкаын пельӧстор сетінныд.
И сэтысь, дерт, аттьӧ.
Сійӧ лолыштіс да водзӧ пондіс висьтавны ещӧ на шогджыка.
— Кӧсйинныд кӧ эськӧ збыльысь верӧсӧн меным лоны, мый эськӧ ті вӧчинныд?
Ті эськӧ, Алексей Вениаминович, медся войдӧр, ассьыныд олӧмтӧ сійӧ нывбабаыскӧд висьталінныд, мед ме гӧгӧрвои, мый тіян сьӧлӧмад кольӧма.
Тіян кутшӧмкӧ ыждалӧм ме вылӧ! — ярскӧба шуис сійӧ да, мыш сайсьыс кисӧ прӧстмӧдӧмӧн, повтӧма шеныштіс ас водзас. — Но сӧмын абу сьӧлӧмсянь тайӧ ыждалӧмыс, абу, абу, энӧ висьталӧй меным, абу сьӧлӧмсянь.
Асьныд аслыныд вӧлінныд жальӧсь, ті сійӧ часӧ и менӧ жалитыштінныд, со тіянлы и став любовыс, тіян.
— Мый меным ӧні шуны тэныд, Лена?..
Тыдалӧ, этша да омӧля думайті ме миян тэкӧд олӧм йылысь...
Александра Ивановналы, дерт, вочавидза ме ачым, тэ прав...
— Да абу сыын делӧыс.
Ті кӧ ме йылысь мыйкӧ думайтінныд, — важӧн колӧ вӧлі сы йылысь висьтавны.
Ӧд, кывзӧй, Алексей Вениаминович, ті жӧ сійӧс радейтанныд, ог ӧмӧй ме аддзы, — кыдз жӧ сідз?
Мунінныд, чӧв оланныд, мӧд олӧм аслыныд бӧрйинныд, а сійӧ?
— Тэ сы йылысь думайтін, Лена?
— А кыдз жӧ!
Кыдз меным не думайтны, кор ме сылӧн олӧм вывті ветлӧдла!
И письмӧяс сылысь кутшӧмсюрӧӧс, ӧні висьтася нин, — ме лыддьылі, ті — пызан улӧ, а ме босьта, клеита, лыддя.
Тӧлка нывбаба сійӧ, Алексей Вениаминович.
Лыддя вӧлі сылысь письмӧяссӧ да бӧрда.
Со, думайта, и менӧ эновтанныд, кыдзи сійӧс.
А меным ёна сьӧкыдджык лоӧ, — менам ӧд семья ки вылын.
А ті мый думайтанныд, ме фронт вылӧ эськӧ эг мун?
Гашкӧ, талун сійӧ жӧ Берлинас йӧкті эськӧ!
Да менам со сійӧ — Берлиныс менам! — и сійӧ пырся мелілунтӧг юрнас довкнитіс ӧдзӧс вылас, код сайын кыліс Танюшкалӧн гӧлӧсыс. — Со сійӧ, став менам нималӧмыс!
Воропаев кывзіс сійӧс полӧм да пыдди пуктана сьӧлӧмкылӧмӧн.
Сійӧ чӧв оліс, сы вӧсна мый нинӧм эз куж гӧгӧрвоӧдны Леналы, да сылы вӧлі яндзим аслас чӧв олӧмысь.
Но кыдзи гӧгӧрвоӧдны, мый Лена дінӧ сылӧн кыссьӧмыс вӧлі джуджыда человеческӧйӧн, кодӧс вӧлі чужтӧма ӧтка олӧмӧн, шӧйӧвошӧмӧн, кодъясӧс сэтшӧм сьӧкыда ас вывтіыс нуӧдӧны ӧти олӧм воштысь да мӧд олӧмсӧ аддзылӧм на мужичӧйяс?
Да тӧдіс ӧмӧй сійӧ, кыдзи лӧсьӧдсьӧны тайӧ личнӧй олӧмъясыс?
И мый позьӧ вӧлі шуны сылӧн личнӧй олӧмӧн?
Том Поднебескояслӧн судьбаыс сійӧс занимайтіс пӧшти аслас судьба моз жӧ.
Пӧрысь Цимбал, Ступина, Городцов — тшӧтш вӧліны сылӧн семьяӧн.
Сійӧ эз вермы эськӧ эновтны найӧс жалиттӧг.
Но сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый эз сідзи мечтайтлы семья йылысь Лена.
Сэтшӧмъяслӧн, кыдзи сійӧ, Воропаев, ас семейнӧй олӧм век босьтӧ сэтшӧм этша места вежӧрын, мый сійӧ кыдз быттьӧ эз и вӧв, и эз тайӧ берегӧ веськӧдлы сійӧ ассьыс паруссӧ.
Позьӧ весиг, пӧжалуй, жалитны та кузя, но вежны нинӧм оз позь.
— Энӧ висьталӧй меным нинӧм, Алексей Вениаминович, — водзӧ нуӧдіс Лена спокойнӧйджык да весиг кесйӧдлана тонӧн. — Ме ӧд и ачым не ӧтчыд думайтлі, мӧдӧдчас али оз миян тіянкӧд олӧм, а ӧні аддза, нинӧм эськӧ миян тіянкӧд эз артмы.
Радейтны, Алексей Вениаминович, сійӧ, ме ногӧн, эскыны, мый мортыс, кодӧс тэ радейтан, кӧсйӧ тэныд сӧмын бурӧс, а ті кӧсъянныд бурӧс, но вӧчанныд меным лёкӧс.
Ті кӧсйинныд вунӧдны Александра Ивановнаӧс, сы вӧсна мый тіянлы жаль сійӧс босьтны асланыд олӧмӧ...
Омӧль пӧ сылы тані лоӧ.
А сійӧ, тыдалӧ, нинӧмын оз жалит асьсӧ, сӧмын эськӧ матынджык тіян дінын лоны.
А ті энӧ полӧй.
А ме... а меным, — сылӧн вӧсньыдик паръясыс, век спокойнӧйӧсь, збойӧсь да ироническӧйӧсь, друг вежыньтчисны сьӧкыд гримасаӧн, — меным, тыдалӧ, мӧд олӧм стрӧитны колӧ.
Тіян питшӧгын пукалӧмӧн шудтӧ он пӧж.
Воропаев босьтіс сылысь кисӧ да топӧдіс паръяс бердас.
Лена эз нетшышт сійӧс.
— Ті, збыльысь, кывзӧй менӧ, чойӧс моз, омӧльӧс ме тіянлы ог кӧсйы, — ті корӧй сійӧс.
Ӧбӧдтӧ пуны сійӧ оз понды тіянлы, сійӧ збыль, и папиросъясыдла котравны оз кут, но...
Сылы эз сюрны колана кывъясыс да сійӧ прӧстӧ шевгӧдіс кияссӧ, и сылӧн вӧрзьӧмыс вӧлі сэтшӧм вӧльнӧй да мича, мый кывъяс дорсьыс бурджыка гӧгӧрвоӧдіс мӧвпсӧ.
— Ме вот Поднебескояс бӧрся видзӧді, — висьталіс Лена Воропаевкӧд орччӧн пуксьӧмӧн, быттьӧ ставсӧ висьталӧм бӧрын сылӧн лои право ёрт нога матыс йитӧд вылӧ. — И кыдзи жӧ найӧ вензьӧны!
Бӧрдӧмӧдз!
И дузъялӧны ӧта-мӧд вылас, а ӧд завидь босьтӧ видзӧдны, кыдзи найӧ зільӧны ӧта-мӧдыслы.
А ме?
Да ме ӧмӧй верма тіянкӧд сідзи?..
Воропаев видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн да зэв ёна нормӧм, — сэтшӧм веськыд да тӧлка вӧлі сылӧн висьталӧмыс.
— Ме тіян вылӧ лёк ог кут, — синва пыр водзӧ висьталіс сійӧ, сылысь кисӧ малалӧмӧн. — Ті менӧ, Алексей Вениаминович, овны велӧдінныд, а асьныд вот овнысӧ онӧ на жӧ кужӧй.
Мукӧдъясӧс мыйӧ сӧмын энӧ велӧдӧй, а асьныд ассьыныд пайнытӧ онӧ тӧдӧй кыдзи босьтны.
Абу лӧсьыд тайӧ.
И меным некод оз прӧстит, ме кӧ кӧртала тіянӧс аскӧд.
Сулавлӧй, сулавлӧй!
Ті терпитӧй нин, ме аслам став нэмӧн талун первойысь татшӧм сёрниа, — асывнас, кыдзи ме лыдди сылысь письмӧсӧ, сэтшӧма понді майшасьны, сэтшӧма скӧрми тіян вылӧ, яндзим меным лои, — коді мися ме ӧні сэтшӧмыс!..
А ӧні, кор ме ставсӧ висьталі, аддза — судьбаӧн менам ставыс водзын на, и кӧть висьӧ сьӧлӧмӧй, а йӧз пай вомӧн воськовтны ог кӧсйы.
Но, тырмас, Алексей Вениаминович, ылӧдіс сёрниным, мусаӧй ті менам!.. — и, кокньыда чеччӧмӧн, сійӧ петіс балкон вылӧ.
— Наташа тайӧ лунъясӧ вайны пондас, — кыліс сійӧ Леналысь лӧнь гӧлӧссӧ.
— Мый тайӧ лунъясӧ? — эз велав да юаліс Воропаев.
— Наташа Поднебеско, шуа, тайӧ лунъясӧ кага ваяс, — выльысь висьталіс Лена. — Ме аслам колхозын сёрнитча да муна сы ордӧ кымынкӧ лун кежлӧ, а то Юрий абу, ӧтнаслы Наташалы страшнӧ.
«Кыдз нӧ сідз тайӧ артмис? — думайтіс сійӧ жӧ лунӧ Воропаев. — Мыйла тайӧ ичӧтик чӧв олысь нывбабаыс, коді воштӧма радейтана верӧссӧ, должен вӧлі пыр жӧ долыдмыны, мый ме бӧрйи сійӧс?
Ӧд и дурак вермис казявны, мый Лена интересуйтчис эз сэтшӧма меӧн, кутшӧма сійӧ олӧмнас, кодӧс ме нуӧді!»
Но кымын ёнджыка сійӧ думайтіс став лоӧмтор йывсьыс, сымын ёнджыка гӧгӧрволіс, мый ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ да мый Лена радейтліс сійӧс.
Дерт, сійӧс повзьӧдліс важ интересъяслӧн мирыс, кытчӧ Воропаев вермис бӧр мунны любӧй здукӧ, Ленаӧс повзьӧдліс сійӧ кажитчана кокнилуныс, кутшӧмӧн сійӧ шыбитіс ӧти олӧм да заводитіс стрӧитны мӧдӧс, но Лена радейтіс сійӧс.
Воропаев эз вермы разберитчыны ас пытшкас.
Колӧ признайтны, мый свет вылын ставсӧ вӧчны кужӧмӧн, сійӧ эз куж ӧтитор — стрӧитны ассьыс олӧмсӧ.
Сылӧн аслас олӧмыс кыдзкӧ ачыс сідз артмис, тадзи этша вылӧ сылы кажитчис, либӧ эз кӧ ачыс артмы, то кокньыда да кыдзкӧ зэв прӧстӧя.
Шуд киӧ шедтӧм.
Некор он тӧд, эм сійӧ али абу.
Прӧверитны, шуда абу тэ, позьӧ сӧмын тэ гӧгӧрса йӧз вылын.
Сылы кажитчис, мый Лена шуда.
Сійӧ чорыда сорсис.
И зэв эз вӧв лӧсьыд мӧвпысь, мый сійӧ стрӧитіс мыйкӧ пӧрйӧгаӧс, лӧсявтӧмӧс.
И, такӧд тшӧтш, вежӧртӧмыс, мый сійӧ бара ӧтнас, кыдз кӧть эн шензьы, но вайис сылы мыйкӧ кокньӧд кодьӧс.
Дасӧд глава
1945 во юнь шӧрын Александра Ивановна Горева локтіс австрийскӧй замок Ваальзееӧ, Дунай берег вылын, коді сулаліс Кремс сайын, примернӧ, сійӧ местаясын, кодъяс миянлы тӧдсаӧсь «Война и мир» лист бокъяс серти.
Тайӧ замокыс вӧлі Габсбургъяслӧн, да австро-венгерскӧй императоръяслӧн медбӧръя потомок, куш плеша, лёкиника краситӧм кизериник усторъяса да угриӧсь чужӧма, нелямын арӧса герцог Иозеф новлӧдліс Гореваӧс замокті, вежӧсъяслысь расположенньӧсӧ сылы петкӧдлӧмӧн.
Гореваӧс корисны видзӧдлыны замоксӧ да артыштны, шогмас-ӧ сійӧ америкаса армияысь гӧсьтъясӧс паныдалӧм вылӧ.
Миян ветлісны нин американечьяс ордӧ гӧститны да локтісны сэтысь ёна чуймӧмӧн.
Найӧс паныдалісны пехоталӧн парадӧн; пехота стӧча да ритмичнӧя прӧйдитіс оркестр ворсӧм шы улӧ, оркестрлӧн шут кодь виртуоз сяма тамбур-мажорыс петкӧдліс фокусъяс аслас вӧччан булаваӧн.
Ботинкияс вылӧ лэдзалӧм паськыд гача офицеръяс да зэв джуджыд, статнӧй актёр чужӧма, олӧма генерал, коді вӧлі пасьталӧма замшаысь бриджи, — ёнджыка мунісны элегантнӧй спортсменъяс вылӧ, воинъяс вылӧ дорысь.
Тӧдчӧдана стӧча, пӧшти механическӧя найӧн строевӧй приёмъяс вӧчалӧмын вӧлі мыйкӧ театрногса.
Парад бӧрын миянлысь йӧзӧс корисны офицерскӧй кафеӧ, кӧні салдатъяс новлӧдлісны поднос вылын виски да солонинаа зэв посньыдик бутербродъяс.
Сы вылын и помасис.
Ӧні миян офицеръяс решитісны паныдавны американечьясӧс ас ног, роч ног.
Вӧлі судзӧдӧма нин москваса водка, паюснӧй икра — став мир пасьта нималана кельыдлӧз жӧч кӧрӧбкаяс «Cavіar russe» гижӧдӧн — да жаритӧма пудъя порсьпиӧс.
Ӧти дивизиясянь юӧртісны, мый ыстӧны свежӧй форель, мӧд вӧзйис гӧститӧдны американечьясӧс пар пиын пуӧм узбекса пельняньясӧн: ыж яйысь, лукысь да гӧрд перечысь, — сэтшӧм блюдо, кодӧс генерал Короленко ёна ошкис: «Косялӧ мортӧс пыр жӧ, кыдзи эсійӧ «катюша».
Горева воис Ваальзее замокӧ лун куим войдӧр чайтана паныдасьӧмӧдз, сылӧн вӧлі дум восьтыны сэтчӧ госпиталь, но сылы пыр жӧ ковмис ӧткажитчыны аслас планысь.
Пӧрысь липаяса аллея нуӧдіс замоклӧн медводдза ворота дорӧ, код сайын заводитчӧ вӧлі веськыда двореч дінӧ нуӧдысь пос.
Мӧд ворота проёмын плющӧн гартлӧм важся турецкӧй пушка, пинь стенкаяса векньыдик постор, кодӧс нюжӧдӧма замокӧн займитӧм скала вылӧ, да, медбӧрын, зэв ичӧтик пытшкӧсса двор зэв ыджыд двореч зданньӧлӧн ӧтлаӧдӧмъяс костын.
Гартчысь посни розаяслӧн еджыд-розӧвӧй чукӧрыс кайис вывлань руд изъя стенаяс кузя.
Кыз массивнӧй, тӧчитӧм перилӧяса нэмыс кежлӧ вӧчӧм ён посъяс, ӧшиньяслӧн лясӧдӧм мичмӧданторъяс ортсӧ мунан свинеч трубаяс, чери лы вылӧ мунысь шпильяса ёсь готическӧй вевтъяс — татшӧмӧсь медводдза торъяс, кодъяс шыбитчисны синмӧ.
Дворечлӧн пытшкӧсыс вӧлі тырӧма синтӧ ёран озырлунӧн да мичлунӧн, но вывті нин вӧлі уна ставыс тайӧ, ӧти донатор вылӧ вӧлі мӧд, сідз мый, медбӧрын, вниманньӧ вӧлі мудзӧ да ныжмӧ помтӧм гобеленъясысь, бронзаысь, хрустальысь, рӧмпӧштанъясысь, серпасъясысь, мебельысь да оружиеысь.
Лыдтӧм вежӧрӧ регыдъя мӧрччанторъяс хаосын вунӧны медся гежӧд торъяс, а ӧд дворечсӧ мичмӧдысь уна предметъяслӧн история вӧлі Европа костса интригаяслӧн, ёртасьӧмъяслӧн да висьтъяслӧн историяӧн.
«Мортлы ӧдвакӧ колӧ та мында мичлун», — думайтіс Горева, зарни, рӧмпӧштана да шӧлк жыръяс кузя ветлӧдліг.
Стеклӧ шкафъясын ӧшалісны озыр важъя костюмъяс.
Кельыдлӧз да эзысь глазетъяс югъялан дона изъясӧн, алӧйгӧрд, виж, сиреневӧй да еджыд бархатъяс, атласнӧй башмачокъяс бриллиантовӧй пряжкаясӧн да атласнӧй камзолъяс рубиновӧй кизьясӧн, зэв мича зарни бедьяс да аметистовӧй табакеркаяс висьталісны сластолюбивӧй эпоха йылысь, коді важӧн нин лои туманнӧй преданньӧӧн.
Корольяслӧн, императоръяслӧн, папаяслӧн, кардиналъяслӧн, полководечьяслӧн да дипломатъяслӧн портретъяс, кодъясӧс серпасалӧмаӧсь коркӧ тӧдса придворнӧй художникъяс, ӧшалісны стенъясын.
Живопись, кодӧн позис эськӧ любуйтчыны, эз вӧв, кыдзи эз вӧвны и прӧстӧ небӧгъяс, кодъясӧс позьӧ лыддьыны, эз вӧв и бур рояль, а сэн и тан сулалысь клавесинъяс да фисгармонияяс важӧн нин эз лэдзлыны некутшӧм шы.
— Лыддьӧм вылӧ небӧгъяс? — чуймис герцог. — Енмӧй менам!
Наӧн тыр ставнас чардак, да мыйсюрӧ эм и менам ас комнатаясын.
И содтіс:
— Нэмӧвӧйся мӧвпъяс, кӧть и жаль, но гижавсьӧны зэв дженьыд нэма материал вылӧ, бумага важмӧ сё-мӧд воӧн, сыысь уна ёгыс.
Горева чуймис, кор кывліс, мый замокыс дзоньтавлытӧм ветымын во гӧгӧр, мый вевтыс виялӧ, паркетас зэв гырысь костъяс да став двореч вылӧ эм сӧмын кык туалетнӧй комната, кодъяс пиысь ӧтисӧ тупкӧма.
Да, госпиталь улӧ тайӧ замокыс оз туй.
Шога нюммуныштӧмӧн герцог ӧвтыштіс кинас.
— Ме муртса судзся овнысӧ, мадам.
Дзоньтавны став тайӧ пыдди пуктана историясӧ менам, збыльысь, сьӧмъяс оз судзсьыны.
— Но ӧд тайӧ тіян рӧдлӧн историяыс...
Сійӧ веськӧдіс Гореваӧс:
— Ёнджыкасӧ — австро-венгерскӧй монархиялӧн история.
Тайӧ замокын эз ӧтчыд решайтсьывны Европалӧн судьбаясыс.
Но мый ме верма?
Менам ыджыд семья, нёль ыджыд ныв.
Ті тӧданныд, мыйта найӧ сулалӧны?
Тайӧ ужас, мадам, медым миян кадӧ имеитны приданнӧйтӧм нёль невестаӧс.
— Приданнӧйтӧмъясӧс?
Да тіян замокын любӧй комнаталӧн озырлуныс вермас сьӧлӧм бурмӧдны медся ыждалысь жӧниклысь.
Герцог яндысяна гыжйыштіс юрсӧ.
— Австрияын менам нывъяслы ӧдвакӧ сюрӧны шогмана жӧникъяс.
Босьтны жӧ кӧ американечьясӧс... — сійӧ сувтыштліс, — видзӧдлам, кутшӧмӧсь найӧ ӧні.
Войнаӧдз найӧ ме ордӧ волывлісны тшӧкыдакодь, — содтіс сійӧ.
Ӧти комнаталӧн балконыс ӧшаліс зэв улын бузгӧмӧн пуысь Дунай весьтын.
Видыс вӧлі чуймӧдана мича рӧмъяс сертиыс да помтӧг поэтичнӧй.
Пушкыр, паськыд туганъяса пуясысь веж вӧръяс, кутшӧмъясӧс Горева аддзыліс сӧмын важ гравюраяс вылысь, тыдалісны Дунай сайын, а джуджыд скала кузя, кодӧс водзӧсӧ нюжӧдіс аслас стенаясӧн замок, гартчисны вывлань плющлӧн веж визьяс, ӧти рӧмӧ и скалалысь изсӧ и замоклысь изсӧ пасьтӧдӧмӧн.
Дунайлӧн ваыс вӧлі вежов-виж, сьӧкыд.
Баржаяслӧн да пыжъяслӧн сотчӧм колясъясыс ӧдйӧ кывтісны увлань.
— А ті энӧ эськӧ вермӧй сдайтны замоксӧ озыр туристъяслы отель улӧ либӧ санаторий улӧ?
— Миян кыдзкӧ абу велалӧма тӧргуйтны сыӧн, мый лыддьыссьӧ рӧд чесьтӧн, — ыкшаа вочавидзис герцог Йозеф да кинас кокньыдика вӧрзьӧдыштіс, кытысь вӧлі позьӧ гӧгӧрвоны, мый кад мӧдӧдчыны водзӧ.
Пу гӧгыльясӧ крепитӧм туръяслӧн, кӧръяслӧн сюръяс, кабанъяслӧн клыкъяс кадпасъясӧн вӧлі ӧшлӧма пемыд коридоръясас став стенъясӧ.
Тані кыйсьылӧмаӧсь, тыдалӧ, Европаса став венценосечьясыс.
Витринаясын куйлісны мӧд муса знамяяслӧн лестукъяс, кодъясӧс коркӧ мырддьылӧмаӧсь замокса кӧзяинъяс, мый йылысь висьталісны специальнӧй транспарантъяс.
Знамяясыс вӧлі зэв уна, но герцог тэрмасис.
— История, история, ӧти пӧим сыысь, — тэрмасьӧмӧн висьталіс сійӧ, орденъяса витринаяс дінӧ сувтлытӧг, тайӧ орденъяссӧ кымынкӧ сё вояс чӧж пӧлучайтлӧмаӧсь сылӧн ыджыдавны радейтысь пӧльясыс.
Асывнас вӧрса кушинын, неылын замокса стенъяссянь, вӧлі вӧчӧма парад.
Слава орденӧн наградитӧм кавалеръясысь своднӧй батальон флангъяссянь мыръясӧн да кустъясӧн топӧдӧм векньыдик плацдарм кузя кыпыда прӧйдитіс трибунаяс дінті, кӧні вӧліны америкаса гӧсьтъяс.
Воинъяс автоматъясӧн кианыс восьлалісны сэтшӧм смела да вӧляпырысь, мый, кажитчис, тшӧкты налы: «Дунайӧ!» — найӧ сідз стенаӧн и уськӧдчасны эськӧ увлань шагсӧ торктӧг да ассьыныс зэв бур маршсӧ надзмӧдтӧг.
Парад бӧрын став корӧм йӧзыс мӧдӧдчисны замокӧ.
Гореваӧс корисны лоны вуджӧдчысьӧн сійӧ случай вылӧ, гӧсьтъяслы кӧ окота лоӧ тӧдны замок йылысь.
Сійӧ сӧгласитчис, сы вӧсна мый миян офицеръяс пӧвстын вӧлі Голышев, кодкӧд сійӧ сёрнитчис бӧр мунны гортас.
Кык американеч, збыль, лыддисны ӧбедайтӧм дорысь бурджыкӧн тӧдмасьны замокӧн да ветлӧдлісны комнатаысь комнатаӧ, накӧд ветлӧдліс тшӧтш герцог.
Олӧмакодь ӧти американеч, актёрлӧн кодь жӧ ловъя чужӧма, вӧлі важӧн нин тӧдса керкаса кӧзяинкӧд.
— Ме гӧститі тіян ордын комын ӧкмысӧд воын Филлипскӧд, — казьтыштіс сійӧ герцоглы, — коді ньӧбис тіянлысь Наполеонлысь спальнясӧ.
Сійӧ ӧні Европаын да кӧсйӧ аддзӧдлыны тіянӧс.
Герцог шевгӧдіс кияссӧ, Горева вылӧ яндысяна видзӧдлӧмӧн.
— Ставсӧ.
Медбӧръя сунисӧдз.
Менам коли сӧмын ӧти сервиз Мария-Терезиялӧн, — шуис сійӧ ылӧдчан тонӧн.
— Збыльлун йылысь сертификатӧн? — эскытӧма юаліс мӧд американечыс, ичӧтик тушаа банйӧм чужӧма майор мундир вылас нёль рад орденскӧй ленточкаясӧн.
— Да, дерт.
Збыльысь кӧ висьтавны, сійӧ и сулалӧ сы дон, — вочавидзис кӧзяин.
Майор чуймис.
— А тайӧ ставыс? — кинас нуӧдіс сійӧ зал гӧгӧр.
— Антикварнӧй магазинысь, — сераліг гӧгӧрвоӧдіс сылы медводдза американечыс. — Венаын, мусаӧй менам, позьӧ подделайтны весиг римскӧй папаӧс...
— Ті, господин герцог, дерт, онӧ кедзовтӧй коммерция? — юаліс боевӧй кызіник майор. — Кыдзи тіян тані майтӧгӧн?
Менам майтӧг вӧчан завод.
Францияын ме верми заключитны кык ли куим кыкнанладорыслы лӧсялана договор майтӧг поставка кузя.
Сёрнитчам?
Таысь кындзи ме пыри пайщикӧн Парижын ӧти майтӧг вӧчан предприяттьӧӧ.
— Мыйла нӧ не.
Майтӧг — валюта.
Но кредиттӧг ни ме, ни кодкӧ мӧд оз вермы кутчысьны делӧӧ.
Тайӧс тіянлы колӧ кутны тӧд вылын.
— Кредитъяс лоӧны, — чорыда шуис американеч, коді вӧлӧма тані комын ӧкмысӧд воын. — Филлипс сы вӧсна и локтӧ тіян ордӧ Венаӧ.
Найӧ прӧйдитісны гостинӧй кузя, серпасъяс да витринаяс видзӧдӧмӧн.
— Ме вӧлі, господин Йозеф, во заводитчигас Крымын, Россияын, — водзӧ нуӧдіс американеч. — Видзӧдлі Алупкаын Воронцовлӧн замок вылӧ.
Сэні рочьяс овмӧдісны Черчилльӧс.
Зэв бур зданньӧ, лӧсьыд вкусӧн.
Зэв жаль, мый большевикъяс оз вузавлыны дворечьяссӧ.
— Но, кыдзи найӧ сэні? — заинтересуйтчис майор. — Век на сулалӧны асланыс социализм вылын?
Бура найӧ, шуны кӧ, воюйтӧны.
— Большевикъяс — зэв шань войтыр, но ёртасьны накӧд ӧти мученньӧ.
Зэв асныраӧсь.
Да, найӧ сулалӧны социализм вылын, да кутшӧма нӧшта!
— Чорыда косясьӧны, — мӧдпӧвъёвтіс кызіник майор. — Чӧртъяс моз.
Но, а — кык кывйӧн — кыдзи налӧн олӧмыс?
— Война налы зэв ёна мешайтіс, и век жӧ, ме чайта, найӧ кыпӧдчасны пӧим письыс водзджык сыысь, кор ті удитанныд инавны Австрияын ассьыныд майтӧгтӧ.
— Майтӧг — валюта, — серьёзнӧя шуис майор, шуткасӧ гӧгӧрвотӧг. — Майтӧг, каустическӧй сода, эфирнӧй маслӧяс — крепыдджыкӧсь любӧй маркаысь, кронаысь, франкысь, лейысь да пенгысь.
Мый вылӧ, кора прӧща, колӧ меным тайӧ Венаыс, ме кӧ ог вермы аддзыны татысь ньӧбысьӧс?
— Венаӧдз миянлы ылын на, сэні пока ӧтнаныс рочьяс, — шуис актёр чужӧма американеч. — Ме ог тӧд, мый ми сэні паныдалам.
Герцог лӧньӧдіс сійӧс:
— Большевикъяс бурӧсь сійӧн, мый оз босьтавны рынокъяс договоръясӧн, кыдзи господин майор.
— Ого! — серӧктіс майор. — Оз босьтавны!
Францияын, кӧні эз вӧв, кыдзи тіянлы тӧдса, ни ӧти роч батальон, сӧмын и сёрни, мый рочьяслӧн отсӧг йылысь.
Вӧзъян майтӧг, — огӧ, шуӧны, ми виччысьыштам, гашкӧ, миянлы сетасны роч майтӧг.
Вӧзъян налы уль резина, тайӧ жӧ большевикъяслӧн абу, найӧ бара ассьыныс, — виччысьыштам, гашкӧ, рочьяс отсаласны резинанас.
Герцог тӧждысьӧмӧн видзӧдліс Горева вылӧ, тӧдтӧг, кывзӧ оз сійӧ налысь сёрнисӧ.
— Ме тӧда Венаын некымын тӧдчана фирма, — шуис майор. — Ті тӧданныд Альфред Франкӧс?
— Ме тіянӧс дзугыльмӧда, — вочавидзис герцог, — сійӧс казнитісны.
— Мыйысь? — ӧти гӧлӧсӧн юалісны кыкнан американечыс.
— Кыдзи еврейӧс.
— А, нинӧмтор.
Медшӧрыс, медым фирмаыслӧн капиталыс эз лӧсяв национализация йылысь шуӧм улӧ.
Тайӧ лои эськӧ, Франк кӧ уджаліс Гитлер вылӧ.
Колины кутшӧмкӧ рӧдкутысьяс?
— Ӧдвакӧ.
Гестапо уджаліс сӧстӧма.
— Делӧыс эз вермы пӧгибнитны Франк кулӧм вӧсна, — пыр на пыксис майор. — Медбӧрын, кодлыкӧ колӧ сыӧ босьтчыны.
Крепыд, асьсӧ петкӧдлысь делӧ — сійӧ ӧтувъятор.
А кыдзи «Колониальнӧй тӧваръяс обществоӧн»?
— Ловъя.
— А Циммерман?
— Дзебсьӧма, но ловъя.
Сылӧн мыйкӧ абу бур йитӧдъясӧн.
— Тшаква.
Америкаса фирмакӧд договор вевттяс сылысь став важ йитӧдъяссӧ.
Тані и большевикъяс оз панйыны! — гажмис майор. — Но меным рочьяс кажитчӧны.
Вывті бур салдатъяс.
Тыдалӧ поліг, мед майорлӧн ыштӧдана вӧзйӧгыс эз ӧшйы сынӧдӧ, герцог вежавидзана шуис:
— Ме ог юав, кыдзи меным корсьны тіянӧс, господин майор, но кӧсйи эськӧ висьтавны, кыдзи тіянлы медся кокньыда аддзыны менӧ.
Майор кыскис нимпаса карточка.
— Адрес йылысь кӧ, то ме ӧні кӧлесаяс вылын.
Но менам кыв — делӧ.
Вежон кык мысти ме ыста тіян дінӧ мортӧс, сы вӧсна мый меным, кыдзи мундир новлысьлы, аслым локны сьӧкыдкодь.
Ті верминныд эськӧ босьтчыны комиссионнӧй уджӧ?
— Радпырысь, — шуис герцог. — Делӧыс меным абу выль.
Кызіник майор кыскис френч зепсьыс кыз пакет.
— Тані ставыс.
И дон небӧг, и урчитӧмъяс.
Ме, тӧданныд, — шыасис сійӧ аслас земляк дінӧ, коді вӧвлӧма тайӧ местаясын комын ӧкмысӧд воын, — бура ладмӧдчи фронтса гӧгӧртасъяс дінӧ, менам пыр аскӧд дас кымын проспект да дон небӧг да дюжина дась договор.
Ме тайӧс думышті Александрияын.
Некор ӧд, гӧгӧрвоанныд, он тӧд, удайтчас-ӧ мӧдысь волыны ӧти и сійӧ жӧ местаӧ.
Ми тыртім Египетса рынок асланым тӧваръясӧн веськыда, позьӧ шуны, вӧрӧглӧн би улын.
Англичана йӧймыны заводитлісны завидьысла.
— А мый, Монтгомери эз дугӧд тіянлысь тайӧ союзническӧй деятельносьттӧ?
— Пока найӧ гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, ми помалім нин.
Ті энӧ вӧлӧй Африкаын?
— Эг, эз удайтчыв волыны.
— Но, тӧданныд, тайӧ войналӧн медся интереснӧй лист бок.
Ми ректім боеприпасъяс да ӧттшӧтш тӧвар сортъяс, — ӧти приёмӧн босьтлім карсӧ да босьтлім сылысь рынок.
Италияын, дерт, тайӧ нӧшта ёнджыка бурмис.
Аслам танкъяс вылын ме гижи итали ног: «Ньӧбалӧй мирын медся бур майтӧг «Санит».
Герцог вежавидзӧмӧн кывзіс усъяснас вӧрӧдіг, но майорлы кажитчис, мый сійӧ оз зэв эскы сылӧн кывъясыслы.
— Тіянӧс тайӧ шензьӧдӧ? — юаліс сійӧ. — Челядь мывкыда жӧ ті морт!
Сідзкӧ, господин герцог, ті аддзанныд тайӧ пакетысь ставсӧ, мый менӧ и тіянӧс интересуйтӧ.
Мунам, видлам роч водкасӧ? — шыасис сійӧ земляк дінас.
— Миян нималана бур коллегаяс кӧ мыйкӧ колисны миянлы...
Мунам, разведайтам.
И американечьяс, герцогкӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчисны пызан дорӧ, а керкаса кӧзяин коли Горевакӧд.
Дунайлӧн шумыс кыліс восьса ӧшиньясӧд.
Императоръяслӧн пиыс эз решайтчы заводитны сёрнитны первойӧн.
Медбӧрын, эз нин вермы водзӧ чӧв овны да шуис:
— Татшӧм со олӧмыс, мадам.
Горева эз вочавидз сылы, да герцог, быттьӧ джодж ниртігтыр, кывтӧм кок шыясӧн муніс.
Голышев сераліс синва петтӧдзыс, сылӧн чужӧмыс баграліс юӧм винасьыс, пӧсяліс сералӧмсьыс.
— Вот тайӧ боевӧй майор! — шуаліс сійӧ, синъяссӧ чышкиг. — Ак, молодеч!..
И, тӧдӧмысь, оз пӧръясь.
Кызіник, банйӧм чужӧма, ӧчкиа?
Но, тӧда.
Танкӧвӧй полкса командир.
Менӧ сыкӧд тӧдмӧдісны лун вит сайын.
Бур, шуӧны, офицер.
Мец босьтлӧма.
И думыштӧй!
Майтӧгӧн воюйтӧ!..
Шоперыс, коді радейтліс ёрт ногӧн сёрнитыштны аслас шефкӧд, висьталіс:
— Налӧн шоперъяс, майор ёрт, оз жӧ лэдзавны, мый налӧн вомъяс дорті кылалӧ.
Капитализм, мый нӧ пондан вӧчны.
Лӧсьыдторъяс, колӧ шуны, найӧ вӧзйӧны вӧлі, — жалитӧмпырысь помаліс сійӧ.
— А миянӧс, небось, видӧны агитация вӧсна, — пыр на сераліг да ыззьӧм чужӧмсӧ чышкаліг, шуис Голышев. — Ме тані тулыснас австрияса мужикъяслы отсалі мусӧ гӧрны.
Вӧвъяс абуӧсь, немечьяс босьтӧмаӧсь, а кадыс сёр нин, но и отсалі.
Так вот сійӧ жӧ майорыс, — сійӧ кутшӧмкӧ делӧяс кузя миян штабӧ вӧлі мунӧ, — сувтіс, видзӧдліс: «Урожайсьыс, — шуӧ, — пай кутанныд босьтны али онӧ?»
Ме шуа: «Пайтӧг, пасибӧ вылӧ».
Сэки сійӧ мигнитіс, шуӧ — агитация пӧ, тӧдам...
Майтӧгсӧ ассьыс инавны — сійӧ нинӧм, а отсавны йӧзлы му гӧрны, тайӧ нин, вокӧ, политика, видзӧдлас вӧсна завоеванньӧ артмӧ...
Тэ, Антон, видзчысьӧмӧнджык!
Небось, гӧститӧдісны ромнас?
— Гӧститӧдӧны вӧлі, да ме ӧткажитчи, майор ёрт, вомӧ эг босьтлы, — кыдз колӧ вочавидзис шопер.
— Висьтав меным — «вомӧ эг босьтлы!» — эльтыштіс сійӧс майор, но, тыдалӧ, успокоитчис.
— Ті помнитанныд, Александра Ивановна, ме тай шулі тіянлы, мый кӧсйи эськӧ кольччыны татчӧ?
Помнитанныд сійӧ сёрнисӧ?
— Помнита, — вочавидзис Горева. — Ме тіянӧс сідзи и эг гӧгӧрво.
— Энӧ гӧгӧрвоӧй? — чуймис Голышев. — И ӧні онӧ гӧгӧрвоӧй?
И тіянлы оз ло жаль мунны татысь, кӧні сы мында кисьтӧма миян вир, убедитчытӧг, мый йӧзыс тані заводитісны выль олӧм?
Ті жӧ аддзылінныд татчӧс йӧзсӧ, кыланныд, мый найӧ оз кужны тӧлкӧн вӧдитчыны асланыс судьбаӧн...
Ичӧтик карын, кӧні ме сулала аслам полкӧн, нёльӧд лун нин няньӧн оз тӧргуйтӧны, а пызьыс эм.
Мыйын делӧыс?
Пызьыс ӧтияс киын, транспорт — мӧдъяс киын, пекарня — коймӧдъяс киын, вот налӧн тайӧ куим тӧдтӧм лыдпаса уравненньӧыс некыдзи оз решайтсьы.
Совещайтчӧны, шумитӧны, а йӧзыс няньтӧг олӧны.
Либӧ овощьясӧн.
«Мыйла, — юала, — овощиыс абу?».
«А ми, — шуӧны, — тайӧ ерунданас огӧ занимайтчӧй.
Миян специальносьт — скӧт, вый, сыр».
— Но, а тіянлы кутшӧм делӧ?
— Кыдзи кутшӧм делӧ? — серавтӧг нин да нюмъявтӧг, синкымъяссӧ зумыштӧмӧн горӧдіс Голышев. — Да ӧд найӧ кӧ заводитасны тшыгла пыктавны, миянлы жӧ лоӧ найӧс вердны, оз кодлыкӧ мӧдлы.
Менам карын ичӧтик завод.
Омӧля сёйӧны уджалысьяс.
Сёрнитышті ме накӧд, кыдзи гарнизонса начальник.
«Колӧ, — шуа, — отсӧг сетан овмӧс лӧсьӧдны, мый тіян профсоюзныд видзӧдӧ?»
А найӧ меным: «Тайӧ, господин майор, миян профсоюзнӧй уставын абу, медым овмӧсӧн занимайтчыны». — «Мый нӧ кӧть и абу, — шуа, ті уставтӧгыс.
Сёйны кутанныд бура».
А найӧ: «Муыс, — шуӧны, — дона, сійӧс кӧ арендуйтны, прӧста некод оз сет». — «Да ӧд пустуйтӧны тіян муясыд».
«Мед пустуйтасны, тайӧ, — шуӧны, — абу миян делӧ, а сылӧн, кодлӧн тайӧ муясыс».
Ме налы: «Тшыгъявны жӧ понданныд!»
А найӧ: «Ми и сідз тшыгъялам».
Со мый вӧсна ме тіянлы сэки и висьтавлі, мый меным мыйкӧ дыра кежлӧ окота татчӧ кольччывны.
Горева кывзіс сійӧс торкавтӧг, да сылы вӧлі яндзим, мый сійӧ ачыс оз испытывайт Голышевлӧн кодь сьӧлӧм кылӧмъяс.
Сылы, веськыда кӧ висьтавны, став татчӧс йӧзыс кажитчисны вӧрӧгъясӧн да татчӧс олӧмыс сэтшӧма сылы дӧнзьӧдіс, мый Австриялӧн судьбаясыс сійӧс ньӧти эз ылӧд.
— Гортын эськӧ ми тіянкӧд вайим ёна унджык пӧльза! — вочавидзис сійӧ. — Ме вежала тіянлы, Голышев.
Тіян сы мында челядь нога интерес свет вылас ставтор дінас, мый ме кажитча аслым старушкаӧн тіян серти.
Голышев дӧзмӧмӧн ланьтіс.
Машина тӧвзис садъясӧн быгӧртӧм рытъя муяс пӧлӧн, пелькиник прудторъяс да гӧпторъяс пӧлӧн.
Вуджрасисны дачнӧй посёлокъяс кодь посньыдик сиктъяс.
Миян боечьяс йӧктісны туй дорын.
Нывъяс бергалісны вальсын сувтӧм колоннаса миян шоперъяслӧн ошкана видзӧдласъяс улын.
Нывбабаяс, нопъясӧн мыш саяныс, чукӧртісны сӧстӧминик вӧрын колода.
Лӧз беретъяса да югыд плащьяса том йӧз ӧтвылысь куритлісны ӧти папироска, свет вылас став дінӧ веськодьӧсь.
Горевалы окота вӧлі юавны Голышевлысь Воропаев йылысь, но сійӧ эз лысьт панны сыкӧд восьса сёрни, бура гӧгӧрвоӧмӧн, мый нинӧм абу сьӧкыдджык да лӧсьыдтӧмджык шудтӧм нывбабаысь.
«Понда вӧзйысьны Москваӧ, — шогпырысь мӧвпаліс сійӧ — Ен сыкӧд, тайӧ Европаыскӧд.
Тані нинӧм вӧчны.
Тані ме ӧтка».
Германия капитулируйтӧм бӧрся лоӧмторъяс, кодъяс вуж выйӧныс вежисны отношениеяс эз сӧмын гитлеровскӧй государствоӧ пырысь странаяс костын, но и быд страна пытшкын классъяс костын, вӧліны гудырӧсь, гӧгӧрвотӧмӧсь на.
Фашизм путкыльтчис став ӧдӧн мунысь поезд моз, да нӧшта тшыналіс на да ойзіс сійӧ катастрофалӧн полеыс.
Сьӧкыд вӧлі висьтавны, мыйджык дзоньӧн кольӧма пасьвартӧм государствоясын да кутшӧм юкӧнъяс найӧ механизмысь петкӧдӧма ставнас, а кутшӧмъяс действуйтӧны весь, кыдзи бок вылын куйлысь паровозлӧн маховикъяс.
Мый сэтшӧма чуймӧдліс Гореваӧс Вена уличаяс вылын, сійӧ — зэв уна йӧзлӧн кульясӧн, тележкаясӧн да велосипедъясӧн пыр ӧтарӧ мунӧм, матыса йӧзӧс корсьӧм, площадьяс вылын, паркъясын весиг прӧстӧй лунъясӧ жувксьӧм, аскиа лун йылысь юӧръясӧн зэв ёна интересуйтчӧм, друг артмалысь митингъяс — ставыс тайӧ петкӧдліс войтыр пытшкӧсса олӧмлысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Альтманъяс ордӧ асывсянь пыравлісны йӧз сёрнитыштны, тӧдмавны выльторъяс да быттьӧ пӧпуттьӧ тӧдмавны Горевалысь видзӧдлас сюрс быдсяматор йылысь.
Кутасны-ӧ ветлыны немеч маркаяс?
Кодлӧн лоӧ Австрия?
Колӧ-ӧ заптысьны сёян-юанӧн?
Пӧлучитасны оз югославияса подданство сербъяс, кодъяс олӧны Венаын?
Кӧні да кыдзи судзӧдны Ленинлысь да Сталинлысь небӧгъяс?
Венаса музыкантъяс гижалісны нотаяс дивизия оркестръясса капельмейстеръяслысь.
Киносеансъяс вылӧ чукӧртчавлісны быдса уличаясӧн, а войясын комендантлӧн юӧртӧмъяс вылын кодкӧ шомӧн гижтавліс свастика.
Другысьӧн ӧзйывлісны важӧн нин разминируйтӧм керкаяс.
Нывбабаяс чукӧрӧн кыскывлісны дзебсьӧм эсэсовецӧс.
Лагерысь петӧм йӧз бӧрдӧм чужӧмъясӧн прӧйдитлывлісны уличаяс кузя асланыс странаясса дӧрапасъяс морӧсаныс вурыштӧмӧн.
Горевалы удайтчис волыны мӧд муса уджалысьяслӧн карӧ, кодъясӧс мырдӧн вӧлі ваялӧма татчӧ став Европа пасьталаысь, кӧні ӧні вӧлі кольӧмаӧсь сӧмын бурдысьяс да рӧдвужсӧ корсьысь йӧз.
Горева и тані аддзис ставсӧ сійӧс жӧ, мый вӧлі сэтшӧм лӧсялӧ Веналы.
Кажитчис, мый йылысь эськӧ вензьыны ас костаныс кык земляклы, кодъяс не талун — аски вӧлі мунӧны мустӧм чужбинасьыс.
Но шума чукӧртчылӧмъяс эз дугдывны весиг сёян сеталан часъясӧ.
Висьысьяс лавгисны дугдывтӧг, да быд политика йылысь вензьӧм быть помасьліс косясьӧмӧн.
Фашизмӧс пасьвартӧм вӧлі рабствоысь мездӧм уджалысьяслы революцияӧн.
Шуйгавыв итальянечьяс матыстчалісны шуйгавыв чехъяскӧд да прансузъяскӧд.
Веськыдвыв чехъяс да прансузъяс котыртчылісны торйӧн.
Артмалісны ӧтувъяс, кодъяс вынсьӧдсисны сӧмын кияс топӧдлӧмӧн да кодъясӧс некутшӧм протоколъясын абу вӧлі пасъялӧма, кодъяс вуштывлісны государствояслысь вежтасъяс.
Выль морт йитӧдъяслӧн ыджыд, но ньӧти абу лӧнь океан ойдӧдіс Европаӧс, коді заводитіс чеччыны гаддьӧссьӧм пидзӧсъяс вылысь.
Вӧлі мый йылысь мечтайтны да вензьыны и налы, кодъяс чудоӧн колисны ловйӧн эсэсовскӧй лагеръясын, и налы, кодъяс чудоӧн мынісны наысь, сы вӧсна мый фашизмсӧ вӧлі пасьвартӧма.
Но Горевалы, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, эз ло таысь кокньыдджык.
Немечьяс вӧліны сылы сы выйӧдз ылыссаӧсь, мый сійӧ эз вермы Голышев моз заинтересуйтчыны найӧ делӧӧн.
Часъясӧн сійӧ эз петавлы кӧртасянінысь либӧ операция вӧчанінысь; сылӧн тырвыйӧ вӧлі сьӧлӧмыс бурмӧ аслас уджӧн, некутшӧм окота эз вӧв петны аслас интересъяслӧн кытш сайӧ.
Гортӧ мунӧм йылысь мӧвп пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка воліс сылы юрас.
Сійӧс кыскис гортас гажтӧмтчӧм сійӧ йӧз кузя, кодъяс думайтӧны сідз жӧ, кыдзи сійӧ, гажтӧмтчӧм сійӧ олӧм кузя, коді тані эз вӧв да и лонысӧ эз вермы.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ пукаліс нин самолётын.
Лэбзисны Бухарестӧ, сэсянь Киевӧ.
Зэв ичӧтикӧн кажитчис Венгрия.
Бухарестӧ воӧм бӧрын сійӧ аддзис кар, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма флагъясӧн, плакатъясӧн да лозунгъясӧн, массовкаясӧн грузовикъяс вылын, митингъясӧн уличаяс вылын да уличаяслӧн сійӧ аслыспӧлӧс майшасьӧмӧн, коді век туналӧ мыйкӧ ыджыдтор лоӧм йылысь.
Карыс зэв ӧдйӧ вунӧдіс неважӧнся война йылысь.
Сідз зільӧны вунӧдны вӧчӧмторъяс, кодъяс оз кажитчыны дзик прамӧйӧн.
Наысь ӧткажитчӧны, быттьӧ вӧчис найӧс кодкӧ мӧд.
Тӧваръясӧн тырӧм магазинъяс, кӧні некод нинӧм эз ньӧбав, вӧліны быттьӧ художественнӧй выставкаяс.
Нывбаба костюмъяс шензьӧдалісны асланыс выльлунӧн.
Сьӧкыд антрацитовӧй синъяса душитчӧм мужчинаяс югъялісны, быттьӧ найӧс гортсьыс петӧм водзвылын вӧлі лакуйтӧма.
Кинотеатръясын мунісны нин выль америкаса фильмъяс.
Керка стенъяс тырӧсь концертнӧй афишаясӧн.
Горева эз верит Бухарестлӧн гажалунлы.
Эз на турунзьыны тышкасян полеяс да эз на став салдатъяссӧ вӧв гуалӧма тайӧ полеяс вывсьыс, кыдзи найӧ тайӧс заслужитісны.
Но тайӧ став йывсьыс сійӧ дугдіс думайтны, муртса сӧмын самолётыс кыптіс кар весьтас да босьтіс курс Киев вылӧ.
Луныс вӧлі жар, енэжтас пӧлӧн кисьтан зэръясӧн.
Кымӧръяслӧн зэв гырысь чукӧръяс потшисны енэжлысь веськыд боксӧ.
Ёнӧсь, крут, гӧраяс кодьӧсь, найӧ вӧліны лым чуклӧн син пӧрйӧг кодьӧсь, вежтасъястӧм зэв ыджыд страна кодь, коді видзӧдіс ыджыд шыльыдін пытшсянь.
Водзын вӧлі Украина, да тайӧ кымӧръясыс да зэрыс кажитчисны украинскӧйясӧн нин, эз бокисаясӧн.
Но Европа пыраліс на ещӧ ӧтчыд Горевалӧн вежӧрӧ.
Самолётын лэбис Москваӧ болгаралӧн группа, куим румын да ӧти, кыдзи чайтіс Горева, итальянеч, а збыльвылӧсӧ далматинеч, тыш поле кодь гызьӧм чужӧма.
Сійӧ эз нин вӧв том, сійӧ югыдвиж сюзь синъяслӧн кӧдзыд, дӧжналана видзӧдласыс вӧлі скӧр, сьӧкыд, а кулак кодь чабыртӧм чужӧмыс зэвтчӧм мускулъяснас грӧзитіс быдӧнлы, коді панас сёрни сыкӧд.
Далматинеч вӧлӧма ылі потомокӧн Войнович графъяс чукӧрысь, кодъяс пиысь ӧти коркӧ вӧлӧма Сьӧд саридз вылын роч адмиралӧн, — сылӧн чесьт кузя Севастопольса ӧзын и ӧнӧдз на шусьӧ Графскӧйӧн, — а мӧд — аслас чужанінын вӧлӧма ыджыд историкӧн.
Горевалӧн туй ёртыс, Божидар Войнович, вӧлі историкӧн жӧ.
Тышкасьысь чужӧм сӧнӧдъяснас воинственнӧя ворсігтыр сійӧ петкӧдліс Горевалы ассьыс небӧгсӧ важъя Рагуза, Дубровник йылысь, тайӧ лунвыв славянскӧй Венеция йылысь, да висьталіс, мый лэбзьӧ Москваӧ, Славянскӧй Адриатика йылысь лекцияяслысь цикл лыддьыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс медводдза слогъяс вылӧ ударенньӧяс вӧчалӧмӧн, мый вӧсна мукӧддырйи сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны висьталӧмыслысь вежӧртассӧ, но босьтліс сёрниыслӧн чорыд ритмыс.
Сійӧ пондіс висьтавны Дубровник йылысь да, свет вылын быдтор йылысь пыр жӧ вунӧдӧмӧн, кутіс гораа эскӧдны, мый Далмациялы быть колӧ сетны торъя тӧдчанлун.
Сійӧ висьталіс, мый далматинечьяс быдмисны Рим дінын медся матын да эз усьны сы водзын пидзӧсъяс вылӧ, эз вузавны вӧрӧгъяслы ассьыныс ловсӧ, найӧ видзисны славянскӧй культуралысь мичлунсӧ да прелестьсӧ сылӧн медся сӧстӧм пертасын.
Сёрся Италия, Ренессанслӧн наследствоысь ставсӧ вошталӧмӧн, сё воясӧн петкӧдліс ассьыс пыдди сійӧс, мый сылӧн некор эз вӧвлы, висьталіс историк, туй ёртъяссӧ сыын эскӧдӧмӧн, мый славянскӧй вир тӧдлытӧг йиджтіс Италиялысь уна великӧй аддзӧмторъяс.
Сійӧ сувтіс аслас местаысь да, самолётлӧн дрӧгмунӧмъяслы тактын чеччышталӧмӧн, кытшовтіс кабинасӧ, художник гордосьтӧн петкӧдліс фотографияяс, быттьӧ Далмацияыс вӧлі сылӧн аслас произведенньӧ.
— Видзӧдӧй, со миян архитектура!
— Видзӧдӧй, со миян костюмъяс!
— Видзӧдӧй, со миян чужӧмъяс.
Кор тӧдіс, мый Горева участвуйтӧма Венаӧс босьтӧмын, сійӧ атакуйтіс сійӧс сё юалӧмӧн.
«Дзонь-ӧ иезуитъяслӧн небӧгаиныс?
Дзонь абу востоковеденньӧ кузя Институт?»
— О, жабаяс! — горзіс сійӧ. — Шакалъяс!....
Вена сылы вӧлі мустӧм ловъя лов моз.
Сійӧ дзонь?
Тайӧ петкӧдліс сійӧс ку пытшсьыс.
Му чужӧм вылысь бырӧдӧма уна тысяча мирнӧй да бурвужъя каръяс, а тайӧ донтӧм куртизанкаыс, мывкыдтӧмыс, палачьяслӧн сожительницаыс мынтӧдчис кокньыдика повзьӧмӧн.
— Прузсия! — горзіс сійӧ, гӧна кузь кияснас шеныштіс. — Сійӧ кияс!
Сійӧ кокъяс!
Сійӧ задйыс!
Но философия — сійӧ муса Вена!
Пруссачестволысь орсӧ сійӧ вуджӧдіс пирожкиӧ.
Прусскӧй маршъяслысь шагъяссӧ вуджӧдаліс вальслӧн ритмӧ.
Руа фразеологияӧ пасьтӧдліс юнкерскӧй бред.
Германия — проза, Австрия — германизмлӧн поэзияыс.
О, проклятӧй! — эргис сійӧ. — Нидзувъясӧс чужтысь кынӧм!...
Став гудрасьысьясыс чужліны Австрияын!
Болгаръясӧс ӧзйӧдіс сылӧн скӧралӧмыс да найӧ аплодируйтісны сійӧ тышлы, кодӧс сетліс пророклӧн кодь сылӧн чужӧмыс.
— О, ме эськӧ эсійӧ Венасӧ... ме сійӧс... ньылышті эськӧ лыяснас...
Гитлерӧс чужтысь йӧз оз вермы виччысьны историяысь нинӧм бурӧс аслыс.
Старикӧс лӧньӧдны зільӧмӧн Горева шуис, мый быдлаын эмӧсь тӧлкаяс да бӧбъяс, лёкъяс да буръяс...
Старик топӧдіс чужӧмсӧ бешенӧй удар вылӧ.
— Лёкъяс...
Тӧлкаяс!...
О, кыдзи тіянлы абу яндзим!
Черчилль тшӧтш — о!
Тӧлка!
А?
Но сійӧ, кыдзи шуны, вежӧрыд бӧблунысь омӧльджык.
Лӧглун ньылӧмыс визувтіс стариклӧн чужӧм кузя.
Болгаръяс восьтісны бутылка вина.
Медводдза стӧкансӧ сетісны Войновичлы.
Не историклӧн, а гӧрысьлӧн кодь чорыд киясӧн сійӧ босьтіс бокалсӧ да лэптіс юр весьтас.
— Эм миян легенда, мый Ленин, мунігас, колис Сталинлы завещанньӧ ӧтувтны славянаӧс.
Уна юӧръяс ветлӧны тайӧ завещанньӧ йывсьыс, и сьыланкывъяс нин эмӧсь.
Сійӧ чегыштіс няньтор болгаръяс тубрасысь да, вина юӧм бӧрын, закуситіс няньнас.
— Мед лоас олӧмӧн тайӧ легендаыс!
Мед ӧтувтчасны славянскӧй муяс!
Мед лоас миян туйным ӧти!
Далматинечлӧн суровӧй кыпыдлуныс шымыртіс Гореваӧс.
Сійӧ дась вӧлі бӧрддзыны.
Вот тані Горева и жалитіс, мый эновтіс эштӧдтӧм на тышъяслысь полесӧ, но сійӧ, тайӧ полеыс, вӧлі ылын нин бӧрын.
И шог сылы лои сыысь, мый бойясӧн нёль страна пыр мунӧм бӧрын сійӧ ӧні эз ну аскӧдыс дзик нинӧм, мый колӧ аслас олӧмыслы.
«Гашкӧ, тайӧ сы вӧсна, мый ме вӧлі вывті веськодясьысьӧн?
Сы вӧсна мый ме эг лукйысь найӧ бытлӧн куйӧд чукӧрын жемчужина корсьӧм могысь?
Эг куж аддзыны налӧн вежӧрӧ ключьяс?
Но, Альтманъяслысь семьясӧ, герцог Йозефӧс, философия кузя доктор Либерсмутӧс, Шенбруннын экскурсоводӧс да уна мукӧдъясӧс, кодъяскӧд сылы ковмывліс паныдасьлыны, казьтылігӧн Горева аддзыліс, мый найӧ ставныс зэв ёна мунӧны ӧта-мӧд вылас, кыдзи ӧти висьӧмӧн висьысьяс.
Опиум куртысьяс — со кодъясӧн найӧ кажитчисны сылы.
Ставныс найӧ тӧргуйтісны син пӧртӧм ядӧн, кодъяс ёна ылынӧсь олӧмсьыс, ставныс найӧ кӧсйисны шедӧдны кокни вермӧмъяс да гырысь радлунъяс, сы йылысь ньӧти думайттӧг, кыдзи жӧ найӧс шедӧдны.
Гитлерлы сдайтчӧмӧн найӧ думыштісны асьнысӧ мученикъясӧн.
Кор найӧс мездісны, найӧ кутісны корны ас дінас торъя вниманньӧ.
Асланыс яналана небыдлун бӧрын пидзӧсъяс вывсьыс чеччытӧдз на, пышйӧм кӧзяин водзын любӧ синвасӧ чышкышттӧг, найӧ ошйысисны вермысьяс водзын асланыс коньӧр рамлунӧн да нюжӧдалісны нин кияссӧ милӧстинала, баръясын йӧктӧмӧн да театръясын сьылӧмӧн, пивнӧйясын музицируйтӧмӧн да быд паныдасьысьлы паньтыр кольк порошок вылӧ либӧ табак чепӧль вылӧ служитны лӧсьӧдчӧмӧн.
Тайӧ вӧліны сюрса лыястӧм, сӧнӧдъястӧм быдтор сёйысь ловъяс, ичӧтик судзсьӧмъяс, зэв посни интересъяс, ювелирнӧй страсьтяс вӧчавны мастеръяс.
Но кӧні жӧ сійӧ Европаыс, код йылысь сэтшӧм вынлуна пыдди пуктӧмӧн гижліс Герцен, кодӧс сэтшӧм меліа радейтліс Тургенев?
Сійӧ Европасӧ Горева эз аддзыв.
Искусстволӧн ыджыд произведенньӧяс ӧткӧн сулалісны музейясын, кыдзи сэтшӧм кадколастса памятникъяс, кодъяс вошины Атлантида моз.
А посньыдик йӧз кольӧм олӧмӧн, тайӧ ыджыд донаторъяс гӧгӧрыс ноксьӧмӧн, клятвеннӧя эскӧдлісны, мый найӧ тайӧ донаторъясыслӧн наследникъяс.
Накӧд позьӧ вӧлі сӧветуйтчыны сы йылысь, кытысь ньӧбны бур сервиз, кутшӧм вурсьысь ордын вурны моднӧй платтьӧ, и ставыс.
Горева сідзи и вӧчліс.
Венаса тӧдса йӧзлӧн сӧветъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ ньӧбаліс быдсяма чистӧ венаса мича дребедень — вӧньяс, югъялысь кизьяс, клипсъяс, италияса искусство кузя кымынкӧ зэв мича альбом да копей изан чача кодь мичакодь мельнича.
И тайӧ вӧлі ставыс, мый удайтчис пӧлучитны сылы Веналысь.
И доймытӧдз, синва петмӧн вӧлі ӧбиднӧ, мый сійӧ бӧр мунӧ гортас, Европаӧн асьсӧ озырмӧдтӧг.
Веськыда кӧ шуны, дерт, тайӧ абу дзик стӧч.
Европаса йӧзкӧд вынъясӧн мерайтчӧмӧн да асьсӧ накӧд орччаӧдӧмӧн, таысь ӧтисьыс нин сійӧ лои озырджык.
Сійӧ бӧр муніс гортас вермысьӧн не сӧмын сы вӧсна, мый вермис аслас став йӧзкӧд ӧтлаын тыш мунан поле вылын, но и орччаӧдӧмӧн прӧверитӧм аслас вынысь.
«Ме нинӧмӧн абу омӧльджык наысь да ог кӧсйы таркӧдчыны найӧ сьӧлӧмӧ, кыдзи Голышев, ог кӧсйы найӧс воспитывайтны», — думайтіс сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Сылы тайӧ здукӧ весиг кажитчис, мый кымын омӧльджык да бӧрӧкольӧмджык Европа, сымын бурджык миянлы.
«Мед вӧтӧдӧны», — кымыныськӧ шуис сійӧ аслыс, тайӧ кывъяснас сійӧ зілис оправдайтны ассьыс мустӧмлунсӧ сы бердӧ, мый ачыс аддзыліс суйӧр сайысь.
Дас ӧтиӧд глава
Арыс пуксис вывті шоныд да мича.
Сійӧ мудзтіс аслас оръявлытӧм жарнас.
Плодъясӧн улӧ личкӧм вына лапъяссӧ шевгӧдӧмӧн вӧрзьывтӧг сулалісны пуяс, да наысь, кыдзи нярмӧм букетъясысь, ӧвтісны шондіӧн шонтӧм веж турун дукъяс.
Лолалісны чӧскыд дукъясӧн град йӧръяс.
Аслыс сикас ароматыс петіс керка изъясысь.
Дукъясыс гартчисны ном-геб моз, став весьтас, мый сӧмын оліс.
Ланьтісны лэбачьяс, лӧнисны тӧвъяс, сулаліс жар шондіа поводдя.
Муыс эз воштыв шоныдсӧ асылӧдз.
Гӧрдов ру лун и вой ӧшаліс горизонт весьтын, быттьӧ ылын, саридз саяс, мыйкӧ сотчис да эз вермы сотчыны.
Войясын ыджыд шумӧн потласисны кисьмӧм дыняяс, да кизьӧр рок кодь кӧйдысыс резсис кутӧдтӧм вынӧн, плодъяс чукӧртӧмлысь, радейтчӧмлысь, тӧвводзвывса шойччӧмлысь да свадьбаяслысь шуда кад гаралӧмӧн.
Керкаясын кыліс виноградлӧн да инжирлӧн чӧскыд юмов дукыс, да ставыс ветлісны кутшӧмкӧ юмовӧсь, клейкӧйӧсь, неуна кодӧсь жарсьыс.
Ӧні, кор дзоридзьяс оз нин вӧлі дзоридзавны, синтӧ гажӧдісны хатаяслӧн вевтъясыс...
Алӧйгӧрд да вижовгӧрд рӧма водз воысь тыкваяс, кольквиж дыняяс, гӧрд переч-гормӧг пуртӧсъяс, дӧра вылӧ разӧдӧм кизиллӧн пемыдгӧрд пятнояс, лежнӧглӧн кораллӧвӧй чукӧръяс да тернлӧн лӧз чукӧръяс, инжирлӧн вежов-виж да сьӧд кӧртасъяс да гранатъяслӧн пемыдкоричневӧй ёкмыльяс мичмӧдісны хата вевтъяслысь пӧкатъяссӧ.
Керка вевтъяс ворсісны рӧмъяснас ылысянь, кыдзи художникъяслӧн палитраяс.
Этша кисть эськӧ вермис серпасавны став изобилиелысь да тонъяслысь мичлунсӧ, кодъясӧн вӧлі тырӧмаӧсь арся оланінъяс.
Сентябр заводитчигӧн «Первомайскӧйын» виччысисны выль пропагандистӧс — Юрий Поднебескоӧс, коді неважӧн воис курсъяс вылысь да тулыссяньыс нӧшта эз на вӧв аслас колхозын.
Чайтсис, мый сійӧ воас Воропаев ног, мӧд ногӧн кӧ, зэв водз асывнас, пемыдӧн на удж вылӧ петтӧдз, да Виктор Огарнов чеччис час куим асылын паныдавны сійӧс да колльӧдны бригадаясӧ.
Варвара узис на тюфяк вылын, кодӧс вӧлі вольсалӧма сирень кустъяс костӧ.
Сылӧн гора шкоргӧмысь лолі весиг гажтӧм.
Шкоргыштӧм бӧрын Варвара чеччис да юрсӧ гыжъялӧмӧн прӧйдитчис тӧлысьӧн югдӧдӧм сад кузя.
— Йӧз шуӧны, тӧлысь пӧ кӧдзӧдӧ, нинӧмсӧ сійӧ оз кӧдзӧд, — дышпырысь шуис сійӧ да мудзӧмӧн лэптіс вывлань кияссӧ, быттьӧ кӧсйис шыбитны ас вывсьыс, дӧрӧмсӧ моз, ассьыс кучиксӧ.
— Лэдз тэ менӧ ен могысь, Виктор, муна ме Сибирӧ, мый ли, — вашкӧдӧмӧн моз шуис сійӧ, и ведраяслӧн грымакылӧм да ваӧн сёльӧдчӧм кухняын висьталісны, мый сійӧ зіля сэні киськасьӧ ваӧн, сьӧкыда лолалӧмӧн да ропкӧмӧн. — Юмовми ме ставнам, — ропкис сійӧ, — куим кило сизимсё вошті, тайӧ жӧ некытчӧ оз шогмы, ей богу.
Аддзӧмаӧсь кутшӧм рай!
Вӧлі ме еджыд, сӧстӧм, йӧзлы вӧлі любӧ видзӧдлыны, а ӧні...
Виктор!..
Тэ кылан?
Сылы эз вӧв окота вочавидзны.
Кокньыдика коръяссӧ вӧрӧдігтыр пӧльтыштіс асъя тӧвтор.
Неуна ыркнитыштіс.
Кодлӧнкӧ видзчысяна, изъяс вывті вильсъялысь кок шыяс шызьӧдісны сикт помысь понъяссӧ.
Кок шыясыс кайисны тшупӧдъяса улича кузя.
— Тэ видзӧд, пасьтӧгыд йӧз дінас эн пет.
— Кӧть и пета, омӧльыс нинӧм оз ло.
Сьӧвзи ме тэнад йӧз вылӧ.
Кодкӧ падъявтӧг йӧткыштіс дзиръясӧ...
— Коді сэні? — юаліс Огарнов улыс гачсӧ лэптыштігмоз.
— Здорово, Виктор — кыліс тӧдса гӧлӧс, да Юрийлӧн джуджыд да челядьлӧн кодь вӧсни фигураыс тыдовтчис дзиръя дорын.
— Юрий?
Варя, Юрка воӧма! — горӧдіс видзчысьтӧм Огарнов да, сылысь кывъяссӧ панйӧмӧн, джынвыйӧ пасьтасьӧм Варвара чеччыштіс кильчӧ сайсянь да пондіс йӧктыны гӧсть гӧгӧр.
Виктор сӧмын кияссӧ шевгӧдіс.
— Да паськӧма ме, Юрочка, мый тэ! — дурис Варвара, ӧти кинас ас водзас прӧстыня кутӧмӧн, а мӧднас Поднебескоӧс кутлӧмӧн.
— Кыдзи Наташа, дзоньвидза?
А нылыд?
Карточкасӧ эн вай?
Мудрило тэ мученик!
Тшӧтш батьӧн шусьӧ!
Яндысьӧмӧн тшӧкасӧ ниртышталӧмӧн Огарнов сулаліс бокын да сераліс.
— Дыгыдмын Варварасьыс?
А сійӧ ӧд абу тыр садя, некыдз оз вежсьы.
Но, тэ лэдз нин сійӧс, Варя, эн срамит.
Котӧрт бурдзык, завтрак лӧсьӧд.
Юрийлӧн лӧсьӧдлӧм видзӧдласъясысь прӧстыняӧн дорйысьӧмӧн, коді видзӧдіс кытчӧкӧ сійӧ юр вывті, Варвара пырис хатаӧ.
Мужичӧйяс пуксисны из пос тшупӧд вылӧ.
— Но, кыдзи тіян? — юаліс Поднебеско.
— Ноксям, — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Виктор. — Воропаевӧс аддзылін?
— Энӧ висьталӧй меным тайӧ дявӧл йывсьыс, вины ме сійӧс дась! — горӧдіс керкасяньыс Варвара. — Артист кутшӧм!
Ме эськӧ сылы ставсӧ синмас висьталі, да кыдзи начальствоӧн лоис, нырсӧ оз петкӧдлы.
Юрий виччысьыштіс, кор Варваралӧн горзыссяс.
— Аддзывны эз удайтчы, а телефон кузя сёрнитыштім, — вочавидзис сійӧ Огарновлы. — Занят юр вывтіыс, узьныс некор.
— Мый союзникъяс йылысь кылӧ? — юаліс Огарнов. — Ӧнтай Сергей Константинович воліс миян ордӧ, сёрни нуӧдіс сэтшӧмӧс, мый англичана мудритӧны.
Сылӧн кывъяс серти быттьӧ сідз артмӧ, мый недӧвӧленӧсь.
Потӧма сэн налӧн делӧыс, став вурысъясӧдыс ратшкакылӧ.
Сідзи али абу?
Поднебеско эз вӧв дась тайӧ юалӧм вылӧ вочавидзны, но тӧдіс, мый пропагандистлӧн абу право пышйыны кӧть мед кутшӧм сёрниысь да найӧ заводитісны сёрнитны сы йылысь, мый ставӧс майшӧдліс медся ёна, — вермӧмлӧн судьба йылысь.
Варвара кокньыдик платтьӧа, коді вӧлі ляскысьӧ сылӧн пӧсялӧм яйӧ, петіс киас подноса.
— Тэ со, Юрочка, тшӧтш начальникӧн лоин, политика йылысь сӧмын и сёрни.
Сійӧ пелька пуктіс подноссӧ вывлань пыдӧсӧн сувтӧдӧм ведра вылӧ да лажыньтчис, кияснас ассьыс зэв кыз алӧйгӧрд пидзӧсъяссӧ кутӧмӧн.
Юрий Поднебеско ышловзис.
— Тэ висьтав вай, мый сылӧн Ленкаыскӧд.
Тэ сы ордын олан?
Воропаевӧс став делӧяс кузя вежан? — серӧктіс Варвара, ыджыд ыззьӧмысла гораа пидзӧсъясас швачкӧдӧмӧн.
— Пока олам Елена Петровна ордын, — вочавидзис Юрий. — Ми сылы, тӧданныд, кутшӧма благодарнӧйӧсь.
Ме ӧд курсъяс вылын вӧлі, а Наташалы кага вайны колӧ, чӧрт тӧдӧ, кутшӧм сьӧкыд положенньӧ.
Елена Петровна, ей богу, кыдзи рӧдня морт вӧчис, — босьтіс Наташаӧс ас ордас, видзис, сэсся рӧдильнӧйӧ нуис, вайис сэтысь...
Сідзи отсаліс, сідзи отсаліс!
— Мый нӧ не отсавны, сыысь кӧ пӧльза, — шуис Варвара, кӧть эськӧ зэв бура тӧдіс, мый Лена радейтіс Наташа Поднебескоӧс да отсаліс сылы нинӧм сысянь виччысьтӧг ни босьттӧг. — Ме Ленкаӧс тӧда, сійӧ молодеч, ассьыс оз лэдз.
Воропаевкӧд сылӧн дзикӧдз торксьӧма?
Поднебеско видзӧдліс Виктор вылӧ отсӧг виччысьӧмӧн, но сійӧ чӧв оліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Ог тӧд ме тайӧс, Варя, — вочавидзис Юрий, поднос вылысь медся ыджыд помидорсӧ бӧрйӧмӧн, да, сійӧс солавтӧг, курччис яблӧгӧс моз. — Ӧтитор шуа: Елена Петровна зэв бур нывбаба...
Тайӧ нӧ мый — «рыноклӧн дивӧтор»?
Юмов кутшӧм.
— Цимбаловскӧй! — висьталіс Виктор. — Кӧсйӧ «вермӧм» ним сетны.
А яйыс, яйыс сылӧн кутшӧм сочнӧй!
— Сэтшӧм буръясыд сӧмын и видзӧдӧны, кытысь эськӧ мужикӧс кыйны, — шуис Варвара. — Ме нӧшта колян тӧв на сылысь интерессӧ казялі.
Но тані Юрий, кодлы тайӧ ковтӧм да мустӧм сёрниыс вӧлі зэв мустӧм, сувтӧдіс сійӧс.
— Витаминычлӧн пиыс сы ордын, — шуис сійӧ паръяснас чмокнитӧмӧн.
— Кыдзи сы ордын? — ӧттшӧтш юалісны Огарновъяс.
— Да сідз, сы ордын.
Витаминычлы карын комнатка сетӧмаӧсь и писӧ, дерт, ас ордас овмӧдӧма, а гожӧм кежлӧ кӧсйис сійӧс Марья Богдановна дінӧ мӧдӧдны.
А Елена Петровна эз сет, ас ордас Серёжкасӧ вайис да ачыс сы бӧрся видзӧдӧ.
— Но, тайӧ сійӧ кытшола манёврӧн кӧсйӧ Воропаевӧс босьтны, тэ эскы меным, Юрочка! — И Варвара зіля тракӧдыштіс Юрийлысь кисӧ.
Сьӧкыд олӧмыс, коді заводитчис Леналӧн, вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм Варваралы, да сылы медся кокни вӧлі думыштны, мый Леналӧн вӧчӧмторъяс сайын дзебсьӧ мыйкӧ горштор, кыдзи вӧлі сылӧн аслас.
Тулыснас на, аслас кӧсйӧмлы паныд партиялӧн районса комитетын Корытовӧс вежӧм бӧрын, Алексей Вениаминович пыр жӧ быттьӧ и думайтны дугдіс ассьыс бытсӧ лӧсьӧдӧм йылысь.
Сылӧн небӧгъясыс кузь кусыньтчӧм джаджъяс вылын пыр на сулалісны Софья Ивановна керкаын, вылі судта комнатаясас, кӧні олісны ӧні Поднебескояс.
Мукӧддырйи сійӧ воліс сэтчӧ да часъясӧн пукавліс гижӧдторъяс вӧчалӧмӧн либӧ мыйкӧ вуджӧдаліс англи кыв вылысь.
Ленакӧд сылӧн отношенньӧяс ортсысяньыс колисны важъясыс, а сылӧн сёян-юан карточкаяс кузя важмоз пӧлучайтіс Софья Ивановна.
На ордӧ волывлігӧн сійӧ окотапырысь кольччывліс ужнайтны либӧ чай юны, но узьны пыр мунліс карӧ, аслас выль жырйӧ, кӧні походнӧй крӧвать да неыджыд пызан кындзи эз вӧв некутшӧм мебель.
Ӧні сылы оз нин вӧлі ков аслас керка сы вӧсна, мый став районыс лои, шуны кӧ, сылӧн керкаӧн.
Сійӧ вӧчаліс чукӧртчылӧмъяс Чумандрин совхозын сэтшӧм жӧ окотаысь, кыдзи и Цимбал совхозын.
Сійӧ эз радейтлы чукӧртавны йӧзӧс райкомын, а коравліс найӧс быдпӧрйӧ кутшӧмкӧ выль местаясӧ.
Райком бюролысь мукӧд заседанньӧяссӧ сійӧ нуӧдавліс весиг колхозса парторганизацияясын, обласьтса инструкторъясӧс шемӧсмӧдӧмӧн да повзьӧдӧмӧн да улысса секретаръясӧс ыджыд тірзьӧмӧ вайӧдӧмӧн.
Гожӧм заводитчигас сійӧ «вӧжжиаліс» Цимбаллысь совхозсӧ да эновтіс сійӧс сӧмын сы бӧрын, кор аддзис, мый выль делӧ мӧдӧдчис.
Косдыр шыбитіс сійӧс ю йывъясӧ, ылісса гӧра сёртасъясӧ, кӧні стрӧитсисны вавидзанінъяс, колхозъясӧ, школаясӧ, кӧні быдмисны сылы колана йӧз.
Сійӧ быттьӧ чукӧртіс урожай ас вывсьыс.
Сійӧ садьмыліс «Новоселльӧын», лун шӧрын сёрнитліс «Первомайскӧйлӧн» либӧ «Микоянлӧн» виноградникъяс вылын, рытъявыв колльӧдіс «Шудаын» либӧ «Красноармейскӧйын», а войнас сійӧс аддзылісны чумандринскӧй совхозса примитысь складысь вина вӧчысьяскӧд сёрнитігӧн.
Чери кыян артельын кольӧма сыӧн помӧдз лыддьытӧм небӧг, Мария Богдановна ордын — помавтӧм статья, Цимбал ордын — вунӧдӧм чышкӧд.
Сійӧ оліс быдлаын.
Некод эз вермы висьтавны, кӧні сійӧ заводитас либӧ помалас лунсӧ.
Сійӧс виччысьлісны ӧтпырйӧ быдлаын, и быдлаын сійӧ вӧлі колӧ.
Район исполкомса председатель, мудеркодь орловец Андрей Платоныч Сухов, велалӧма вӧлі важ кадъясӧ асывъясын звӧнитны Корытовлы да вывті юмов гӧлӧсӧн шуавны:
— Бур асыв, Геннадий Александрович.
Бласлӧвит, владыко, заводитны лунсӧ.
Директиваяс некутшӧм абу?
Ӧні Сухов аддзыліс, либӧ, стӧчджык, кывліс Воропаевӧс телефон кузя луннас кызьысь, но директиваяс йылысь эз нин юась, ставыс вӧлі гӧгӧрвоана и сідз.
Сёр войын аскиа лунся планъяс йылысь сёрнитчӧм бӧрын да коді кӧні лоӧ мӧда-мӧдыслы висьталӧмӧн Воропаев да Сухов кокньыда корсьлісны мӧда-мӧдсӧ телефон кузя либӧ тӧвзисны мӧда-мӧдыслы паныд верзьӧмӧн, телегаяс вылын, грузовикъяс да вездеходъяс вылын, медым час четверт сёрнитыштӧм бӧрын бара торйӧдчыны сутки кежлӧ либӧ дырджык кежлӧ.
— А мый ме кывлі, Юра, — шуис Виктор Огарнов, — быттьӧ Воропаев ӧні школа вылӧ сӧлӧма?
Выпускникъяс меным висьталісны.
— Думыштӧма сійӧ ыджыд делӧ: специалистъясӧс лӧсьӧдны места вылын, асланым том йӧзысь.
Цимбалӧс, Широкогоровӧс, Городцовӧс нулӧма на ордӧ докладъясӧн, ачыс выступайтӧма.
Том йӧз зэв чорыда кутчысьӧмаӧсь сылӧн мӧвпӧ.
Ачыд думышт, кутшӧм чӧртыс вылӧ меным мунны кутшӧмкӧ случайнӧй вузӧ, медым, сійӧс помалӧм бӧрын, уджавны мунны йӧз обласьтӧ?
— Тайӧ тӧ сідз, да петан туйыс нӧ кутшӧм?
— Цимбал торйӧдӧма ассьыс стипендия, Широкогоров босьтӧ ас дінас практикантъясӧс.
— Юрочка, Цимбалыс нӧ кӧні ӧні? — юаліс комнатасянь Варвара.
— Выль масличнӧй совхоз «Пионер» сылы сетӧмаӧсь.
Кыптӧ старик!
— Выдвиженньӧсьыд быдӧн томмӧны, — шыасис Виктор. — Но и кыдзи жӧ стипендияяснас?
— Выпускникъяс кутчысисны воропаевскӧй проектӧ.
Дерт жӧ!
Цимбал ас ордас куимӧс босьтӧ.
Городцов тшӧтш куимӧс.
Колхоз стипендионнӧй фонд торйӧдіс.
— Вот эськӧ тэныд, Юра, тшӧтш...
— Меным? — серӧктіс Поднебеско. — Меным ӧні нинӧм вылӧ не мынтӧдчыны.
Юрий эз понды висьтавлыны сійӧс пӧшти повзьӧдлысь вниманньӧ йывсьыс, кодӧн Воропаев следитіс аслас том выдвиженечлӧн докладъяс бӧрся.
Доклад шӧрас воӧмӧн, сійӧ чӧла кывзыліс Юрийлысь полігтырйи висьталӧмсӧ да мунліс весиг ӧти кыв шутӧг, а сэсся, лун кык мысти, кытӧнкӧ ӧтнассӧ сійӧс кутӧмӧн, петкӧдлывліс сылы, кутшӧм сійӧ сэки вӧлі да кутшӧм лӧсявтӧмтор сійӧ сӧрис, кор колӧ вӧлі висьтавны мӧд ногӧн, — и выльысь висьтавліс Юрийлысь докладсӧ сэтшӧм лӧсьыда, мый мӧдыс кывзіс паръяссӧ курччалӧмӧн.
— Сійӧ менсьым став жилаясӧс перъяс, а лэдзны оз лэдз, — шуис Юрий эз сы мында жалитӧмӧн, мыйта гордитчӧмӧн.
Завтракайтіг да сёрнитігкостті дзикӧдз югдіс.
Арся кыаыд лунвылын зэв кузь да казявтӧг вуджӧ асылӧ.
— Сідзкӧ, шуан, Алексей Вениаминовичлӧн пиыс Лена ордын? — меліа нюмъялӧмӧн юаліс Виктор, кодлӧн мӧвпъясыс пыр на гӧгралісны воропаевскӧй олӧм гӧгӧр. — Видзӧд жӧ, кутшӧм вӧлӧма!
— Сетісны эськӧ мед сылы кутшӧмкӧ стипендия, да мед эськӧ сы син водзысь муніс кытчӧкӧ, — ыджыдалана шуис Варвара.
— Елена Петровна медводзсӧ сідзи и мӧвпаліс — мунны, — вочавидзис Юрий, — а сэсся вежис думсӧ.
Кытчӧ, юавсьӧ, муннысӧ да мыйла?
Ставыс сійӧс пыдди пуктӧны, ставыслы сійӧ тӧдса, да и Воропаевыс жаль.
Тӧдан, Варя, сьӧлӧм менам доймӧ, кор аддза, кыдзи сійӧ асывъясын пыравлӧ Серёжка дінӧ.
Босьтас детинкасӧ киӧдыс и ветлӧдлӧ сыкӧд садик кузяыс, висьтавлӧ, мый кутас талун вӧчны, кодӧс аддзылас, кытчӧ ветлас.
— Детинкаыс сы вылӧ мунӧ? — юаліс Варвара.
— Сы вылӧ.
Чуднӧй сэтшӧм, визув, Софья Ивановналы быд асыв газетаяс лыддьӧ, Танюшкакӧд сьыланкывъяс сьылӧны.
Зэв ёна радейтӧ батьсӧ.
И Алексей Вениаминович ӧні дзик мӧд лои, небыдджык, меліджык, абу войдӧрся кодь.
Олӧ сӧмын чиган моз и мыйӧн тані отсавны — ог тӧд.
— Ачыс мыжа, — сувтіг да нюжмасиг шуис Варвара. — Тэ мый йылысь, Юрочка, талун кутан сёрнитны?
— Ӧти гектар паськӧдӧм йылысь окота вӧлі эськӧ, Варя.
Варвара паськыда паськӧдіс синъяссӧ, мый, сы ногӧн, вӧчліс сійӧс вывті лӧсьыдӧн.
— Ок тэ, менам мусаӧй, ӧти гектар сылы колӧ, — дзирыда нюжӧдіс сійӧ. — Волы ме ордӧ звеноӧ, ме тэнӧ велӧда, мыйсянь заводитны, — сійӧ меліа топӧдіс кияснас сылысь чужӧмсӧ. — Тэнад Воропаевыд эськӧ эз тадз вӧч!
Юрий, коді некор эз кужлы тӧдмавны, збыль али шуткаӧн висьталӧ Варвара, заинтересуйтчис.
— Но, а кыдзи?
Висьтав, висьтав, кора тэнӧ...
— Сійӧ эськӧ кодсянь кӧ ӧтисянь заводитіс.
Но, шуам, месянь.
Да эн вӧчав синтӧ, мун сэсь! — горӧдіс сійӧ Викторлы. — Кутшӧм вежӧктысь лои, думыштан!
Вот сійӧ эськӧ заводитіс месянь — и давай мавтны: тэ сэтшӧм, тэ татшӧм, тэын резервъяс эмӧсь, — и сэтчӧдз эськӧ менӧ сійӧн воштіс, мый ме эськӧ кык гектар босьті, а не ӧтиӧс, и муні эськӧ звеноясті ассьым став конкурентъясӧс ышӧдны.
А рытнас эськӧ сійӧ быть ме йылысь доклад вӧчис.
Э-эх! — горӧдіс сійӧ ышмана, — интереснӧй сійӧ мужик, тайӧ Воропаевыс!
Эз кӧ вӧв эськӧ менам Виктор, ме эськӧ сійӧс чегъялі корӧсь вылӧ.
Дзик збыль!
Но, кыдзи ті — ог тӧд, а меным кад.
Варвара котӧртіс, да Виктор Юрийкӧд тшӧтш пондісны чукӧртчыны правленньӧӧ.
Сёрниыс, кодӧс Юрий кӧсйис нуӧдны минут кызь витӧн, ёна нюжаліс.
Ӧти гектарсаяслӧн ӧтмунӧм эз вӧв прӧстӧй делӧ.
Сійӧ вӧлі корӧ колхозницаяссянь виноградарство зэв бура тӧдӧм, мыйӧн вермисны ошйысьны зэв на этшаӧн.
«Первомайскӧйын» виноград чукӧртӧм эз мун шыльыда.
Медбур звеноыс Людмила Кашкиналӧн, код вылӧ вӧлі пуктыссьӧны гырысь надеяяс, мӧд лун нин кольччис, кӧть эськӧ виноградсӧ чукӧртӧмыс муніс бӧрйӧдлӧмӧн да ӧдъясыс эз вӧвны напряжённӧйӧсь.
Юрий решитіс мунны Людмила Кашкина ордӧ да овны сылӧн участок вылын лун шӧрӧдз.
«Первомайскӧйлӧн» виноградникъясыс лэччисны куим паськыд нӧрысъясӧн самӧй саридз дорӧдз.
Тайӧ вӧліны самӧй сійӧ виноградникъяс, кодъясӧс кольӧм тӧв штурмуйтіс Воропаев.
Виноград чукӧртӧм вӧлі заводитчӧма нин.
Кос, ыркыд тӧвторйӧн асылыс отсаліс талы.
Виноград вундалысьяс гырысь идзас шляпааӧсь да виноград коръясысь колпакъясаӧсь, еджыд да розовӧй майкаяса да ковтаяса, вӧрисны виноград кустъяс дорын.
Виноградлӧн вундалӧм дора коръясыс, кодъяс кӧнсюрӧ вӧлі заводитӧмаӧсь нин гӧрдӧдны и вижӧдны, кытшалісны нывъясӧс, кыдзи ассьыныс медся мича плодъяссӧ.
Чусыд шонді войтъясӧн югъялісны виноград розъясыс.
Гӧгӧрыс тӧждысьӧмӧн ызгисны мазіяс.
Сынӧдас кыліс лямӧдалӧм виноградлӧн юмов сокӧн.
Ставыс, мый вылӧ он чӧвт синтӧ, чуймӧдліс рӧмъясӧн, кодъяс вӧліны вывті уна быдтор вылын, но медся яръюгыдӧсь да мичаӧсь вӧліны нывъяслӧн фигураяс.
Юрий жалитыштіс, мый на пӧвстын абу Наташа.
Ваялысьяс, сӧмын на вундалӧм виноград тыра кӧрзинаяс да пожъяс юр выланыс нуӧмӧн, гора чуксасисны ӧта-мӧдныскӧд.
Людмила Кашкина, дженьыдик, ён ныв, кульсьӧм ичӧтик ныр вылас папирос бумага ляскӧмӧн, юр вылас бумагаысь вӧчӧм треуголкаа, кельыдлӧз майкаа да табак рӧма яй вылас трусика, зэв вӧлі мунӧ топыд детинка вылӧ.
Сійӧ вӧлі зэв бур ловруын, коді шымыртӧ том мортӧс спортивнӧй ордйысьӧмъяс лунъясӧ, кор ньӧти абу яндзим котравны трусикӧн да майкаӧн уна тысяча синъяс водзын да кор том телӧ яндысьтӧг ризъялӧ, ассьыс медмича вӧрзьӧмъяс петкӧдлӧмӧн.
Сійӧ котӧртіс Поднебесколы паныд, быттьӧ шонді водзын позируйтӧмӧн, кияссӧ бордъясӧс моз шевгӧдӧмӧн да аслыснога, самолёт вылӧ мунысь аслас вуджӧр бӧрся видзӧдӧмӧн.
Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, но сійӧ зэв аслыс кажитчис, чайтіг, мый кажитчӧ ставлы свет вылас.
— Бур таво кларет, — шуис Огарнов, изсир кодь виж, мича, гырысь розъяса ягӧд куст вылӧ юрнас довкнитӧмӧн. — Ёна бура удайтчис.
Поднебеско чӧла ӧтикывъясис сыкӧд, сійӧ нӧшта слаб на вӧлі виноградарство мастерствоыд кузя.
— Таво ставыс удайтчис, — мынтӧдчана шуис сійӧ. — Мый тайӧ тэнад? — юаліс сійӧ котӧрӧн воысь Кашкиналысь. — Председатель шуӧ, кларет пӧ.
— Кларетсӧ кларет, сӧмын сыысь абу тӧлкыс, — гырысь пиньяснас югнитӧмӧн вочавидзис Кашкина. — Вот бур, мый ті ме дорӧдз локтінныд. — Сійӧ босьтіс Юрийӧс кучик тасмаӧдыс да тракйӧдлыштіс, быттьӧ прӧверяйтіс, абу-ӧ ёна зэлӧдӧма. — Ме ачым нин кӧсъя вӧлі мунны тіян дінӧ.
Мунам, видзӧдланныд, кутшӧм пӧрадокъяс миян, — да тасмаӧдыс кыскис сійӧс весы дорӧ, коді сулаліс улын, ичӧтик шалаш дорын.
Кашкина норасис сы вылӧ, мый виноградсӧ сійӧ участок вылысь, кытӧн вӧліны медсясӧ мускатъяс, но вӧліны и мукӧд сортъяс, веситчысь принимайтіс кыдзи мускат да, татшӧм ногӧн, став мукӧд сортъясыс вошалісны.
— Варя Огарновалӧн подувсаыс — педро-хименес, а найӧ, нӧйтӧм чӧртъяс, и алетико и каталон — ставсӧ ӧти нимӧн пасъялӧны!
«Первомайскӧйлӧн» виноградникъясыс аслас кадӧ артмисны посни торъя овмӧсъясысь, кӧні быдторйыс вӧлі ичӧтикаӧн, да сортъяслӧн унапӧлӧслуныс, коді войдӧр тӧдчанлун эз кутлы, ӧні лёк вӧчис делӧлы — колхоз сдавайтіс виноградсӧ сорта винаяс вӧчӧм вылӧ.
Примитысьыс, важ виноградарь, дӧзмӧмпырысь зілис вештыны Кашкиналысь норасьӧмъяссӧ, а сійӧ, поссьыс кӧтасьӧм майка пытшсьыс лапыд виж бумагатор кыскӧмӧн, кӧні вӧлі колхозса массив пасьта сортъяс пукталӧмлӧн схема, гора эскӧдіс сылы, мый приёмкасӧ колӧ вӧлі котыртны мӧд ног да мый весиг самӧй звенояссӧ бурджык вӧлі эськӧ лӧсьӧдны сорта признак серти.
Юрий и Огарнов пуксисны шалаш дорӧ да думайтісны, кыдзи эськӧ ӧні жӧ веськӧдны вӧчӧм ӧшибкаяссӧ.
— Тэ нӧ мый, Виктор, ӧнӧдз тӧдчанлун абу сетӧмыд сылӧн норасьӧмъяслы?
Бӧрӧ кольччӧ, а прав.
Виктор мыжапырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз на удит кыдз колӧ пырны делӧас, опытнӧй старикъяс вылӧ пӧлагайтчис.
Примитысь кыліс асьсӧ мыжаӧн да зілис петкӧдлыны, мый сійӧ тӧдлытӧгыс ӧшибитчис.
Стариклӧн чуньясыс вӧрӧдісны алӧйгӧрд мускатлысь гож саяс югыд-гӧрд розъяссӧ, кодъяс шонді водзын кажитчисны пӧшти сьӧдӧн, пино-грилысь посньыдик розӧвӧй-руд тусьяссӧ, малалісны лӧзов-гӧрд мальбекӧс да кабернэлысь кыз куа сьӧд-лӧз тусьяссӧ.
Сійӧ нюмъяліс на вылӧ видзӧдіг.
Сылы эз вӧв окота торйӧдчыны накӧд, сылы вӧлі жаль, мый найӧ мунасны сы дінысь.
— Нелямын во нокся виноградӧн, — шуис старик, быттьӧ прӧститны таысь корӧмӧн. — Но и вежӧра жӧ быдмӧг, ей-богу, сӧмын оз сёрнит.
Сійӧ виччысьӧмӧн видзӧдліс Поднебесколань, оз-ӧ серав сійӧ.
Но Юрий внимательнӧя сійӧс кывзіс.
— И бур, вокӧ, мый оз сёрнит.
А то тэныд эськӧ сэтшӧмтор висьталіс!.. — сералігтыр шуис Огарнов.
Но делӧсӧ колӧ вӧлі нюжӧдчытӧг разрешитны, и Юрий эз тӧд, мый вӧчны, да думыштіс ветлыны Широкогоров дінӧ.
Сійӧ эськӧ вӧлі сӧмын пропагандистӧн, но тайӧ торйыс, воропаевса законъяс серти, эз мезды сійӧс кывкутӧмысь сійӧ удачатӧмлунъяс да гӧгӧрвотӧмторъяс вӧсна, кодъяс лоины сы дырйи.
Но Широкогоров совхозын эз вӧв.
Сійӧ муніс «Микоян» колхозӧ, кытчӧ телефон пыр корис сійӧс Воропаев.
Воддза лунас Городцов вӧчӧма райземотделын ыджыд скандал, сэні уджалысьясӧс дась нянь сёйысьясӧн видӧмӧн, а тӧрыт грӧзитчӧма нӧйтны районса агрономӧс «веськыдвыв сетчӧмысь».
Райземотделса уджалысьяслӧн да Городцовлӧн кузь заявленньӧяс куйлісны Сухов ордын.
И кӧть делӧ кузяыс некутшӧм торъя интерес эз вӧв да кажитчис «пырся пинясьӧмӧн», Воропаев кӧсйис кодйысьны «вужъясӧдзыс» да корис стӧча тӧдмавны, мый вӧсна жӧ ставыс тайӧ лои, мый вӧлі тайӧ косьыслӧн медводдза помкаыс.
«Микоян» колхоз куйліс крут доръяса сёртасын, джуджыд мискаын моз.
Тайӧ вӧлі шоныд да тӧвъяс инмытӧм места.
Тані вермисны эськӧ бура быдмыны виноградлӧн медся писка сортъяс да медбур табакъяс, но колхозлӧн овмӧсыс бӧрйӧм культураяс серти век на эз вӧв водзын мунысьӧн.
Табак муяс вылын быдмис «американ», а эз «дюбек», а виноградникъясын вӧліны донтӧм сортъяс.
Усадьбабердса участокъяс тані вӧліны сэтшӧм посниӧсь, мый, кыдзи шулісны колхозникъяс, «куканьлы некӧн ныр вывсьыс буссӧ чышкыны», да град йӧръяс улӧ ковмис торйӧдны виноград улӧ лӧсьӧдӧм мулысь ыджыд участок.
Пӧтка видзанін, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма олӧма колхозницаяслӧн зільӧмӧн, куйліс «парникъяслӧн сьылі вылас».
Городцовлӧн тӧждысяна вемын чужи мӧвп вежны мӧд ног став овмӧссӧ, да сійӧ висьталіс колхозса чукӧртчылӧмлы сійӧс вежӧмлысь план.
Дас квайт сорт виноградысь сійӧ кӧсйис кольны сӧмын ӧкмысӧс, мускатъяс да токайяс медсясӧ, мукӧдъяссӧ сійӧ жалиттӧг кӧсйис шыблавны; «американъясӧс» выль восянь сійӧ кӧсйис вежны «дюбекъясӧн», град йӧръяс жӧ сійӧ вӧзйыліс тырвыйӧ бырӧдны, заводитны вӧдитны сэні масличнӧй розаяс, а пӧтка видзанін бырӧдны.
Райземотдел донъяліс Городцовлысь действиеяссӧ кыдзи омӧль шуйгавыв шыбитчӧм да ӧлӧдісны выльланьӧ вежсьӧмысь.
Городцов уськӧдчис воча атакаӧ, земотдельщикъясӧс «сӧрысьясӧн» да ас ку вӧсна полысьясӧн нимтӧмӧн.
Ставсӧ тайӧ Широкогоров тӧдмаліс колхозӧ воӧм бӧрын медводдза час джыннас жӧ, городцовскӧй керкалӧн тшӧтшкӧс му вевт вылын пукалӧмӧн, керкаыс сулаліс, команднӧй пункт моз, деревня вывланьын.
— Но-о! — аслас гора артиллерияса гӧлӧсӧн висьталіс гӧсьтыслы Городцов вевт вывсяньыс сёртасӧ видзӧдӧмӧн. — Но-о!
Курӧгъяс колӧ лӧсьӧдчыны обстановка серти.
Эсійӧ зонаын курӧгъяс, мӧдын — дзодзӧгъяс, индейкаяс, став вылас аслас география эм.
Миян география корӧ курӧг не видзны.
Курӧг миянлы ыджыд дон оз кут.
— Свежӧй кольк — зэв буртор, — видзчысьӧмпырысь сюйыштіс Широкогоров. — Миян сідз нин мӧсъясӧн омӧль, порсьясӧс жӧ дзик видзны некӧн.
Кыдзи нӧ колхозниклы курӧгтӧг?
Сёйнысӧ ӧд колӧ.
Град йӧръястӧг, дерт, оз позь.
— Сета ассьым «вочасьӧм Тасслысь», — эз бӧрыньт Городцов, коді радейтіс сёрнилысь официальнӧй кывйитъяс да государственнӧй стиль. — Кутшӧм, ме тіянлысь юала, град йӧръяс?
Помидор, кабачки?
Тайӧ жӧ, мусаясӧй менам, абу Орёл, абу Рязань, а шусьӧ — лунвыв субтропик.
Вайӧй меным лунвывса сортимент.
Менам жӧ, туялӧмторъясысь петӧмӧн, абу картупель нырвизь.
Война вылын сёясӧн керкаяс чагйӧ вӧчавны да дасъясӧн посъяс разявны велалӧмӧн Городцов кокньыдика шуаліс сэтшӧм кывъяс, кыдзи «вужнас бертны», «выльпӧв ставсӧ гӧрны», «переплантаж».
Сійӧ мӧвпаліс ызӧбтӧмъясӧн.
Виноградникъяс улӧ ызӧбтӧм методӧн почва плантажируйтӧм кыскис сійӧс, кыдзи мыйкӧ ас.
Сійӧ кӧсйис эськӧ ставсӧ татысь, мый вӧлі важыс, ковтӧмыс, важ колясыс — коньӧркодь град йӧръяс, курӧгъяс, виноградлӧн донтӧм сортъяс — пасьвартны да вуджӧдны овмӧссӧ медся водзын мунысь культураяс вылӧ, шедӧдны овмӧслысь дзоридзалӧм, мый вӧлі тырвыйӧ олӧмӧ пӧртана, босьтчыны кӧ делӧас збыльысь.
Виччысьны сійӧ эз кӧсйы.
Нюжӧдчӧм сійӧ лыддис пракмунӧмӧн.
— Ме ен вылӧ пӧлагайтчыны ог понды, — висьталіс сійӧ, чорыд усъяссӧ малаліг, — туялӧмторъяс серти ме ачым аслым ен.
Табак, виноград, розаяс — и куим воӧн ме пукта банкӧ миллион шайт.
Звеньевӧйяс ӧти табакысь нелямын тысячаӧн пуктасны, розаысь — кызь тысячаӧн.
Курӧгъяс меным сэки нинӧмла.
Сдайта алӧйгӧрд сыр — кутшӧм окота дзодзӧгъясӧс вая.
Паныда кывъяс сылы ньӧти эз мӧрччыны, да, медбӧрын, Широкогоровлы лои тӧдмасьны виноградникъяс выльмӧдӧм кузя сылӧн планӧн.
Плансӧ вӧлі быд боксянь бура мӧвпыштӧма.
Вужйӧдӧм заӧн рӧдмӧдӧмъяссянь паськӧдӧмӧн токайскӧй да мускатнӧй сортъяс занимайтлісны вӧтлан саперави, рислинг да кабернэ сортъяслысь местасӧ.
Колхозникъяслӧн керкаяс пасьтасисны гартчысь виноградӧн.
Палисадникъяс вӧлі пӧртсьӧны розариумъясӧ.
Ӧти векньыдик балка пӧртсьыліс вавидзанінӧ.
— Но, а весиг кӧ нин!... — Городцов сэтшӧм вынӧн кыскис ас пиас сынӧдсӧ, мый Широкогоровлӧн юр вылас дзор гӧныс тшын моз пӧлыньтчис висьталысьлань. — Весиг кӧ нин и ті меным паныд, сэки вуджа веськыда витан лыйсьӧм вылӧ.
Кӧсъя ассьым пятилетка имеитны, и онӧ вермӧй меным ӧткажитны.
Кӧсъя, медым «Микоян» вӧлі гӧрд знамяа колхозӧн.
Йӧктӧм кузя ансамбль гӧрд знамяа, а мыйлакӧ ни ӧти колхоз абу.
Долженӧсь лоны!
Мый?
Долженӧсь лоны!
Кыдз сідз!
Ме тіянлы висьтала!... — буянитіс сійӧ пыр ярджыка, кӧть эськӧ Широкогоров сылы эз паныдав.
— Ми война вылын мый шедӧдім?
Аддзытӧм пас туялім.
Эгӧ узьлӧй, пыр артавлім, кыдзи сэні да мый.
А тані ме эсійӧ ящер моз, ей-богу, — оз лэдзны водзӧ ылӧ видзӧдлыны.
Ме веськыда тіянлы висьтала — менам висьталӧмтор тіянкӧд оз ладмы.
Вайӧй меным показательнӧй вид, со мый ме кӧсъя.
— Да ӧд ме ог паныд сулав. — нюмъяліс Широкогоров. — Ме эськӧ и ачым ставсӧ вывлань кокӧн бергӧді.
Правӧсьсӧ ті правӧсь, да онӧ-ӧ вывті тэрмасьӧй?
— Коді рӧдтӧмӧн, коді скач.
Аслас даннӧйяс подув вылын.
Тадзсӧ делӧыс бурджыка мунас.
Сы вӧсна мый Широкогоровлӧн эз вӧв позянлуныс паськӧдны ассьыс видзӧдласъяссӧ, сёрниыс налӧн помасис нинӧмӧн, да найӧ сёрнитчисны сы йылысь, мый паныдасясны Воропаев ордын.
Кор Широкогоров бӧр воис гортас да, видчигтырйи висьталіс Юрийлы Городцовлӧн ышмӧмъяс йылысь, мӧдыс дӧзмис ас вылас, мый эз вӧв налӧн сёрни дырйи.
Нинӧм сэтшӧма эз зывӧктывлі Воропаев аслас уджалысьясын, кыдзи тӧдтӧмлун, да пыр корис, медым найӧ мунісны лоӧмторъяслы паныд, а эз виччысьны найӧс асланыс пызан дорын.
«Тіянлы быть колӧ тӧдны ловруяс водзджык сы дорысь, кор найӧ сӧвмасны вежӧръясын», — висьтавліс сійӧ.
Юрий сёрмис.
Лоӧмторыс ачыс гӧгыльтчис сы дінӧ, кыдзи взорвитчытӧм бомба.
— Ме муна Городцов ордӧ, разберитча сылӧн вӧзйӧмъясын, дасьта доклад кежлӧ ассьым видзӧдласъяс, кыдзи райкомса уджалысь.
Но Широкогоров вӧйпӧдіс сійӧс не мунны, сійӧ эскӧдіс, мый сійӧ ачыс нин ставас разберитчис.
— Городцов вывті кусыньтіс.
Огородъяс сылы мешайтӧны, видзӧдтӧ!
Ме, дерт, гӧгӧрвоа, кытысянь тайӧ локтӧ: овны тэрмасьӧ.
— А кӧнкӧ юалӧмас эм збыльлунлӧн тусьыс?
— Эм-тӧ эм, но... прав абу сійӧ?
Отвлечённӧя — да.
Прав.
Но практическӧй видзӧдлас боксянь — сійӧ левак.
А тайӧ дивитсьӧ.
Град йӧръяс вӧсна тышкасям, а сійӧ...
Дерт, абу прав.
Юрийлы эз вӧв лӧсьыд видзӧдлыны Широкогоровлы синъясас.
— Сійӧ, мый сідзсӧ бур, оз вермы лоны торйӧнсӧ омӧльӧн, — полігтыр паныд шуис сійӧ, тайӧ пыдди пуктана старикыскӧд вензьыны кужтӧг на. — Тані кык юалӧм: ӧтиыс — град йӧръясӧн перегиб, мӧдыс — пример петкӧдлан колхозлӧн мӧвп, и тайӧ, ме ногӧн, веськыд мӧвп.
Юалӧмыс сыын, лоны-ӧ татшӧм колхознас «Микоянлы».
Вай думыштам, Сергей Константинович.
Старик зумыштчис да качайтыштіс юрнас.
— Да, да, да, — шуис сійӧ. — Мӧвпыс вернӧй.
Абстрактнӧ.
Но практически тайӧ вывті сьӧкыд олӧмӧ нуӧдны.
А?
Кыдзи ті лыддянныд?
— Сьӧкыд, но думайтнысӧ та йылысь коркӧ да ковмас.
Дерт, курӧгъясӧс колӧ дорйыны.
И град йӧръяс сідзжӧ.
Йӧз миян сёйӧны ӧні омӧля на.
Но мӧдарсянь — выльысь сортируйтны виноградникъяс кад жӧ нин.
— Тайӧ Городцовыс — абу бӧб кӧзяин, — и Широкогоров мудера нюмъяліс аслас челядь синнас. — «Микоян» — миян районын медбур места, шуны кӧ веськыда.
Тӧдмалӧма жӧ, сэтшӧм жох!
— Эз ӧд прӧста колхозникъяс нимтыны сійӧс «скорпионӧн», — шуис Поднебеско. — Горш, вежалысь, нюмъялӧ сӧмын сэки, кор видӧ.
Налӧн партия организацияса секретарныс меным висьтавліс, мый Городцов, кор медводдзаысь купайтчис саридзын, весиг серӧктіс радысла.
«Тӧлка тӧдчантор! — шуӧ, — бура кӧдзӧдӧ — тӧд вылӧ босьта».
— Эз на пырт саридз купайтчӧмъяссӧ график кузя делӧлӧн пӧльза вылӧ?
— Пыртас.
А сійӧс, шуны кӧ, радейтӧны.
— Но нӧшта не радейтны!
Петкӧдіс колхозсӧ медводдза местаӧ, став знамяяссӧ да премияяссӧ босьтіс, ставыслы пыдди пуктӧм шедӧдіс...
Сідзкӧ, доръян мӧвпсӧ?...
Збыль кӧ висьтавны, мӧвпыс менам важся, удитіс, яндысьтӧмыд, и нинӧм он шу!
Син водзын нуис мӧвпӧс — и прав.
Со тай олӧмыд!
А ті, — сійӧ шлочкерис чуньяснас, — молодеч, энӧ яндысьӧй менӧ, тамыш синмаӧс, велӧдны.
«Шуда сійӧ му, коді примитас ас ордас татшӧм мортӧс, — декламируйтіс сійӧ актёр ног, — бур вунӧдысь, йӧткас кӧ сійӧс ас бердсьыс, шудтӧм — сійӧс кӧ воштас!»
— Тайӧ кытысь?
— Цицеронысь.
— Висьтася, некор эг кывлы.
— А ме нарошнӧ сэтшӧмӧс корси, медым и меным вӧлі мыйӧн тіянӧс велӧдны.
Юрий гӧрдӧдіс да, ошкӧмысь яндысьӧмӧн ӧвтчигтыр, тэрмасис мунны Воропаев дінӧ.
Воропаевкӧд бурнӧй ӧбъяснитчӧм бӧрын Леналӧн олӧмыс мӧдӧдчис важ мозыс.
Ӧні сійӧ эз сӧмын эз кӧсйы вежны олӧмсӧ, сійӧс кытшалысь йӧзкӧд орӧдӧмӧн, но, мӧдарӧ, зілис кӧртавны асьсӧ накӧд сэтшӧм кӧртӧдъясӧн, кодъясӧс нинӧм эськӧ эз вермыны торкны водзын.
Кӧть и тешкодь, но Воропаевкӧд орӧдӧм вайис сылы кокньӧд.
Правда, лои кутшӧмкӧ тыртӧмин, но тайӧ тыртӧминсӧ сылы окота вӧлі пырысь-пыр мыйӧнкӧ тыртны, кыдзи ыджыд, нинӧмӧн обставиттӧм жырйӧс.
Тадзи том вужйӧдӧм заӧн рӧдмӧдӧмъяс, кор садовниклӧн пуртыс торйӧдӧ сійӧс мам вужсьыс, ыджыд ӧдӧн чепӧсйӧны быдмӧмӧ.
Катастрофаыс найӧс дзик вежӧ.
Тӧждысьтӧмлуныс, кутшӧмӧн найӧ пӧльзуйтчылісны мам-пу энергиянас, вежсьӧ асьнысӧ ёнмӧдны кӧсйӧмлӧн бешенствоӧн.
Некор мӧдысь найӧ оз петкӧдлыны сы мында винёвлун, кыдзи ӧні, кор, ас вынъяс вылӧ лэдзӧмъяс, найӧ сулалӧны сы водзын — овны налы али не овны.
Тадзи лои и Ленакӧд.
Воропаев велӧдіс сійӧс унатор йылысь думайтны да унатор шедӧдны аслас выныштчӧмъясӧн.
Сійӧ вӧлі ӧні тырӧма гудыр надеяясӧн сідз жӧ, кыдзи и Воропаев татчӧ воӧм бӧрын, кор, ранаясӧн да висьӧмӧн мучитчӧм, горттӧм, шӧйӧвошӧм, но овны зэв ёна кӧсйысь, сійӧ морӧснас шыбласис мытшӧдъяс вылӧ, мыйӧн сӧмын найӧ мыччысьлісны сы водзын кӧть мед весиг ылысянь.
Шогыс, кодӧс вайис сылы Воропаевӧс радейтӧмыс, кыпӧдіс сыын зэв ыджыд кӧсйӧм, кӧть мед мый, а кутчысьны кок йылын, кор вӧлі воштӧма шуд вылӧ лача.
Керка ловзис.
Ичӧтик комнатаясын пуис олӧм.
Выліас овмӧдчисны Поднебескояс.
Улын шумитісны Таня да Серёжа.
Ӧти субӧта рытӧ, чай бӧрын, кор колӧ нин вӧлі разӧдчыны гортъясӧ, пондіс увтны пон да дзиръяӧ кодкӧ кутіс таркӧдны изйӧн.
Челядь узисны нин.
Софья Ивановна да Наташа ноксисны бельёӧн, а Лена мыськаліс чайнӧй пӧсуда да эз дзик пыр гӧгӧрво, мый зымӧдчӧны на ордӧ.
Но таркӧдчӧм бара кыліс, да Юрий, коді пукаліс медся матын беседкасянь петанінын, мӧдӧдчис дзиръялань, мунігас овчарка понӧс лӧньӧдігтыр.
— А-а-а!...
Вот виччысян гӧсьт!
Пӧжалуйста, пӧжалуйста! — пыр жӧ кыліс сылӧн гӧлӧс, дзуртыштіс дзиръя, да тӧдтӧм гӧсьтлӧн кок шыясыс кылісны трамбуйтӧм двор кузя.
Тайӧ эз вермы лоны Воропаев — сы вылӧ ни ӧти пон эз увт, а Найда ылысянь на сійӧс тӧдмавліс, но Лена шызис.
Лампасьыс синсӧ видзӧмӧн сійӧ кутіс видзӧдны пемыдас.
Беседка дорын тыдовтчис Аня Ступина.
Лена, коді Воропаев висьталӧмъяслӧн тӧдчӧм улын относитчыліс сы дінӧ зэв бура, ӧні эз вӧв рад гӧстялы.
Сылы мыйлакӧ думайтсис, мый Аня локтіс Воропаевлӧн тшӧктӧм серти да, сідзкӧ, сыкӧд мыйкӧ лоӧма.
— Аннушка, донаӧй, кытысянь тэ? — сӧмын тайӧс и путьмис сійӧ шуны чолӧмалӧм пыдди.
— Эн вид, мый ме татшӧм сёрӧн, — яндысьӧмӧн вочавидзис Ступина да тэрмасьӧмӧн висьталіс, мый райком комсомола аски кежлӧ командируйтӧ сійӧс Цимбал ордӧ.
Кутшӧмкӧ чукӧртчылӧм ли кодлӧнкӧ доклад ли — сійӧ ачыс бура весиг оз тӧд, но век жӧ бурджык узьны карын, медым петны водзджык.
— Пуксьӧй, Аня, пуксьӧй, — кыпыда кӧзяйничайтіс Юрий Лена вылӧ видзӧдлывлӧмӧн да гӧгӧрвоны зільӧмӧн, мый вермис сійӧс дзугыльмӧдны.
— Опонас Иванович тӧдӧ, кытчӧ тіянла ыстыны?
— Тӧдӧ.
Ме сійӧс аддзылі райкомын.
— Алексей Вениаминович оз кӧсйы ветлыны аски Цимбал ордӧ? — водзӧ юасис Юрий, коді зэв ёна вежӧгтіс Воропаевӧс йӧз дінӧ.
Лена, синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, кисьталіс Анялы чай.
— Оз, буракӧ.
Сійӧс обкомӧ корӧны.
Аттьӧ, Лена, — шуис Аня чай чашка Леналысь босьтіг. — А тэ эськӧ эн мун?
Босьт челядьтӧ да мунам!
Опонас Иванович быть тшӧктіс тэнӧ корны.
Кор Лена гӧгӧрвоис, мый некутшӧм лӧсьыдтӧм юӧръяс Аня аскӧдыс абу вайӧма, сійӧ гажмис да, дыр думайттӧг, сӧгласитчис.
Сійӧ, мый Воропаев сэні оз ло, весиг нимкодьмӧдіс Ленаӧс.
— А збыльысь, мыйла эськӧ не ветлыны?
Ме ӧд аски прӧст.
Наташа! — горӧдіс сійӧ. — Наташа, волы татчӧ!
Но Аня да Юрий котӧртісны нин вӧйпӧдны Наташаӧс, да Лена коли ӧтнас.
Бӧръя кадас Лена зілис не паныдасьлыны Воропаевкӧд сы вӧсна, мый кыліс асьсӧ мыжаӧн сы водзын.
Вежон кык сайын почтальон вайис сылы письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма Горевалы, но письмӧсӧ бӧр бергӧдӧмаӧсь «адресат мунӧм вӧсна».
Лена дыр кутіс киас чукрасьӧм да дорӧдыс косявлӧм конверт да друг, вежӧрттӧг, мый сійӧ вӧчӧ, восьтіс письмӧсӧ да лыддис помӧдзыс.
Сэсся сылы лои сэтшӧм яндзим аслас вӧчӧмторысь, мый сійӧ эз и лысьт висьтасьны Воропаевлы да эз сет сылы письмӧсӧ.
Лена помнитіс тайӧ письмӧсӧ пӧшти наизусьт.
Воропаев гижис Горевалы повтӧг да восьсӧн, кыдзи позьӧ гижны сӧмын зэв матыса мортлы, сы йылысь, мый аслас тырмытӧмторъяс йылысь вежӧртӧм тшӧктіс сійӧс мунны Горева олӧмысь (сійӧн висьтавсьӧ дыр чӧв олӧмыс), мый сылӧн ӧнія олӧмыс сӧмын вынсьӧдӧ татшӧм решенньӧыслысь веськыдлунсӧ.
Сійӧ век вӧлі шӧйтысьӧн.
Кулӧм гӧтырыс сылӧн оліс сэтшӧм жӧ олӧмӧн да ӧдвакӧ вӧлі зэв шуда.
«Мӧвпавны тэ йылысь, Шура, прӧстӧ, кыдзи бур тӧдса йылысь, ме эськӧ эг вермы.
Лои кӧ сідзи, мый тэ он вермы лоны мекӧд орччӧн, кыдзи медся матыса да рӧднӧй морт, а ме бура гӧгӧрвоа, мый сійӧ позьтӧмтор, — гижис Воропаев, кыдз быттьӧ извинитны сійӧс корӧмӧн ӧтувъя судьба позянлун йылысь самӧй мӧвпсьыс — сідзкӧ, меным нинӧмла думайтны тэ йылысь.
Кутшӧм эм менам право кӧвъявны тэныд ассьым вӧля, ассьым интересъяс?
Кӧнкӧ, эмӧсь шуда олӧмлӧн мукӧд схемаяс, но ме найӧс ог тӧд, да, веськыда кӧ висьтавны, некор эськӧ эг примит найӧс.
Тэныд вылӧ-ӧ тайӧ?
Воропаевскӧй письмӧлысь кывъяссӧ дум вылас уськӧдӧмӧн Лена лэдзис пидзӧс вылас мыськытӧм чашкасӧ да думыштчис.
«Сійӧ корӧ гӧгӧрвоны сійӧс да прӧститны, сы вӧсна мый сійӧ радейтӧ Гореваӧс, — думайтіс Лена. — Тыдалӧ, сійӧ зэв ӧтка.
Мый вӧсна бур йӧз шоча овлӧны шудаӧсь?
Аслас радейтӧмысь полӧ, Горева водзын полӧ.
Да, майшасьысь, зэв кутшӧмкӧ майшасьысь.
Татшӧмъяслӧн ставыс ворсӧ киясас, мый абу асланыс», — сійӧ пӧшти гораа шуис бӧръя фразасӧ.
— Сідзкӧ, решитӧма? — кыліс сійӧ Юрийлысь гӧлӧссӧ. — Но и зэв бур.
— Век жӧ колӧ вӧлі эськӧ водзджык, — висьталіс Наташа, — тэ думышт, мыйта ноксьӧмыс.
И Поднебескояс Аня Ступинакӧд ӧтлаын, мыйын кӧ ӧта-мӧдсӧ эскӧдӧмӧн, матыстчисны беседка дорӧ.
— Ой, исергаӧй уси! — чилӧстіс Ступина. — Сулавлӧй, сулавлӧй, энӧ лямӧдӧй!
— Код пельсьыс?
— Веськыдсьыс!
— Но, верӧс сайӧ тэныд мунны, Аннушка!
Кор свадьба вылӧ.
— Вот думыштӧма! — да, сюрӧм исерга пеляс крепитігтыр, Аня тупкис сойнас гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ. — Менам важнӧйджык делӧяс.
Шонді петандор Лена керка дінӧ локтіс война вылысь неважӧн бӧр воӧм важиник полуторка.
Сылӧн кузовас пукалісны комсомол райкомса уджалысьяс — Борис Левицкий да Костя Зайцев.
Лена да Аня, Таня да Серёжа важнӧя пуксисны накӧд орччӧн пу скамейка вылӧ.
Софья Ивановна сувтӧдіс налы кок улас кӧрзина лепёшкиясӧн, ӧгурцыӧн да помидоръясӧн.
Наташаӧс ичӧтик Ирочкакӧд пуксьӧдісны кабинкаӧ.
Юрий зэв дӧвӧль чужӧмӧн, быттьӧ сылы уси ыджыд шуд гортас кольччӧмӧн, нюмъялӧмӧн видзӧдіс гӧтырыс да нылыс вылӧ.
Шойччан лун вылӧ видзӧдтӧг «Новосёл» муяс вылын вӧлі тыр йӧз.
Уна звенояс уджалісны войӧдз, то сэні, то тані тыдалісны кукурузнӧй идзасысь вӧчӧм шалашторъяс.
Леналы, коді сӧмын на чеччис вольпасьысь сьӧкыд грипп бӧрын, вӧлі неуна яндзим аслас йӧз водзын, да сійӧ яндысьӧмӧн ӧвтіс уджалысьяслы, кинас петкӧдліс, мыйла сійӧ абу аслас звеноын.
Колхоз муяс сайын сулалісны санаторийяслӧн да карса учрежденньӧяслӧн аспом овмӧсъяс, вылынджык — пӧскӧтина, а наысь веськыдвылынджык, гӧра сёртас пӧкатъясын, коді вӧлі вӧйӧма кык гӧра костӧ, лепитчисны Цимбал совхозлӧн мазанкаясыс.
Гӧраяслӧн пӧкатъясыс, скалаяслӧн тшупӧдъяс вылын чукля да гӧрба пожӧм чукӧръясӧн, уна лыда кушинъясӧн да сёнторъясӧн, кодъяс вӧлі тупкысьӧмаӧсь кизилӧн, тернӧн, посни тупу вӧрӧн, вӧлӧмкӧ, дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧн найӧ кажитчисны улісянь.
Гӧраяс серпасын эз вӧв ни ӧти зумыд визь, ставыс быттьӧ вӧлі движенньӧын да, кажитчис, аски лоӧ мӧдкодьӧн талун серти.
Веськыдвылын воссьыштіс саридзбердса сёртас.
Саридзлӧн чукыль-мукыля лӧз визьыс топӧдчӧма берег бердӧ.
Шуда бухтаын тшыналіс кутшӧмкӧ руд судёнышко да мича чукыльӧн, — тыдалӧ, тыв шыблаліг, — рабочӧй пыжъяс.
Борис Левицкий, бухта вылӧ индӧмӧн, шуис:
— Во куим мысти кӧ кутшӧмкӧ выль Воропаев окотитас сэтысь арендаӧ керка, сылы ковмас гижсьыны ӧчередьӧ.
Ставсӧ лоӧ займитӧма, стрӧйбаӧн тыртӧма.
— Сэтшӧм ылын? — шензьыштіс Лена.
— Абу нин сэтшӧм ылын.
Да и местаыс вывті бур.
Колян вӧскресенньӧӧ Алексей Вениаминович котыртліс сэтчӧ делӧвӧй экскурсия.
Корис инженеръясӧс, кӧзяйственникъясӧс, врачьясӧс, Москваысь кутшӧмкӧ воысьясӧс, час нёль шӧйтісны скалаяс вывті да саридз вадор кузя, сэсся неуна косьӧ эз воны, кор торйӧдлыны пондісны участокъяс стрӧитчӧм улӧ.
— Видзӧд, Аня, эн сёрмы, — шуис Зайцев. — Сійӧ кад кежлӧ, кор тэ лоан агрономӧн, Цимбал тані став быдтассӧ вӧчас вӧдитанаӧн, — тэныд нинӧм лоӧ вӧчны.
— Агрономӧн?
Аннушка, мунан велӧдчыны? — юаліс Лена да гӧлӧсас кыліс завидьтӧм.
— Ачым ог тӧд, муна — ог мун.
Некыдзи оз эскыссьы.
Лена нинӧм на эз тӧд сы йылысь, мый Цимбал, кодлы вӧлі тшӧктӧма котыртны масличнӧй совхоз «Пионер», паськӧдіс зэв бурнӧй удж да шедӧдіс право имеитны том практикантъяслысь группа.
Сійӧ кутіс тӧд вылас сетны налы бӧрынджык высшӧй образованньӧ совхозлӧн средствояс вылӧ, да Аннушкалы та боксянь вӧлі вӧчӧма тырвыйӧ формальнӧй вӧзйӧм.
Комсомолечьяс шутитісны, мый найӧ мунӧны свадьба вылӧ, мый Аня верӧс сайӧ мунӧ совхоз сайӧ, да Зайцев ворсӧмӧн петкӧдліс, кутшӧм лоӧ сьӧкыд олӧмыс Анялӧн.
— Сійӧс эськӧ Городцов кораліс, да Цимбал удитіс водзджык, и Воропаев, кыдзи вежай, сувтіс мӧд жӧник дорыс, — шуис Левицкий, сы йылысь чӧв олӧмӧн, мый тышас тшӧтш ачыс участвуйтіс Цимбал интересъяс дор.
Выль совхоз вӧлі комсомолечьяслӧн быдтасӧн.
Эновтӧм муяс вылын, туйбердса нӧрысъяслӧн пӧкатъяс вылын, овтӧм гӧра сёртасъяс пӧлӧнса муяс вылын торъяса совхоз вӧлі сьӧлӧм вылӧ воан романысь юкӧнӧн кодь.
Сійӧс подскажитіс Сталин, и быдӧнлы окота вӧлі сійӧс помавны гижӧмнас кыдз позьӧ ӧдйӧ.
Зайцев вуджӧ жӧ вӧлі уджавны Цимбал ордӧ, а Левицкий — Широкогоров ордӧ.
— Господи, сӧмын ме ӧтнам коля, — и Лена сэтшӧм лӧсявтӧма нюммуніс, мый ставыс гӧгӧрвоисны, кутшӧм сылы гажтӧм тайӧ думсьыс.
Зайцев заводитліс сійӧс лӧньӧдны.
— Кӧсъянныд, талун жӧ коралам?
Вай китӧ!
Цимбал жӧ сэтшӧм мырддьысь.
Сылы ставыс этша.
Ей-богу, во кык мысти сійӧ миянӧс ставнымӧс шыркнитас-домалас, ставным лоам сылӧн лыдысъя удж вылын.
— Коралӧй, — шуис Лена, Левицкийлы кисӧ нюжӧдӧмӧн. — Пола сӧмын, мый менӧ мама панйис, сылӧн кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм ёртасьӧм заводитчис Опанас Ивановичкӧд.
И чӧв олӧ, мыйкӧ дзебӧ.
— Сідзкӧ, дзугӧма Софья Ивановнаӧс.
Кыв шутӧг.
— Тайӧ Цимбалыс мыйӧдз воис, — шуис Левицкий. — Сійӧ чуть абу асьсӧ Корытовӧс ышӧдӧма мунны сы ордӧ замӧн.
Заводитісны сёрнитны Корытов йылысь.
Уна сьӧкыд лун вӧлі олӧма сыкӧд, да, кыдзи кӧть эз дӧзмӧд сійӧ аслас кыскӧмӧн циркуляръяс, инструкцияяс да заседанньӧяс дінӧ, сійӧс жалитісны.
Сійӧ вӧлі честнӧй морт, но сійӧ эз вевъяв быдмынысӧ олӧмыскӧд тшӧтш да ачыс эз гӧгӧрволы сійӧс.
— Кӧні жӧ ӧні сійӧ лоӧ? — юаліс Аня.
— Москваӧ муніс велӧдчыны, — вочавидзис Левицкий.
— Ставыс, ставыс мунӧны велӧдчыны, ӧтнам ме... — Лена эз помав.
Опанас Иванович локтіс гӧсьтъяслы паныд пастукъяслӧн кодь кузь крука беддьӧн киас.
Мыйӧн сӧмын грузовикыс сувтіс, Таня да Серёжа уськӧдчисны туйсянь бокӧ посньыдик кушинъясӧ, кодъяс кытсюрӧ вӧліны на вежӧсь.
Тані, вылын, вӧлі тӧдчымӧн ыркыдджык улын, саридз дорын серти.
Туруныс абу на вӧлі сотчӧма да кӧнсюрӧ тыдалісны мудзӧм, ньӧти дуктӧм дзоридзьяс.
Вӧсньыдик, карса челядь нога укшаль Серёжа збоя уськӧдчис лёкгаг бӧрся, код дінті Таня муніс дзик веськодя.
Серёжа, войвывса олысь, вӧлі зэв рад быдторлы, мый усьліс сылы син водзас мойд кодь лунвылын.
Таня жӧ вӧр-ва дінӧ относитчис писькӧса да вниманньӧсӧ сетліс сӧмын сылы, мый ыштӧдліс сійӧс тайӧ здукӧ.
Тӧрыт сӧмын на сылы козьналісны сачок, да ӧні сійӧс интересуйтісны сӧмын бобувъяс, — сійӧ аддзыліс либӧ чайтліс найӧс дзик быдлаысь.
Сійӧ заводитліс кутны сетканас лежнӧглысь пемыдгӧрд тусьяссӧ да, чуткасянъясас ассьыс нежнӧй инструментсӧ дзугӧмӧн, зымӧдіс кокъяснас да видчис:
— Лэдз!
Но, лэдз жӧ!
У, лёкпоз, мустӧм бабка! — дзоридзьяс да изъяс вӧліны сылы ловъя существоясӧн.
Гӧсьтъяс кайисны трӧпинка кузя еджыд хата дінӧ, кодын вӧлі «Пионер» совхозлӧн правленньӧ да кӧні оліс и ачыс Опанас Иванович.
Ӧшинь улас пӧрысь пожӧм улын кумачӧн вевттьӧм пызан гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь совхозса служащӧйяс.
Пызан вылас вӧлі паськӧдӧма совхоз территориялысь план.
— Войдӧрлун ми пӧлучитім разрешенньӧ оформитны тіянлысь юалӧм, Ступина ёрт, — пызан дінӧ сувтӧмӧн да быттьӧ собранньӧ восьтӧмӧн, официальнӧй тонӧн заводитіс Цимбал. — Талунъя лун кежлӧ миян эм специалист, но колӧ асланым рӧссада.
Со! — сылӧн кипыдӧсыс сьӧкыда водіс план вылӧ. — Десятилетка помалӧм бӧрын ті мунанныд велӧдчыны миян тшӧт весьтӧ.
Мый миянлы колӧ?
Миянлы сійӧ колӧ, мый чӧрт сійӧ тӧдӧ, кытысь корсьны.
Видзӧдӧй татчӧ, — со сійӧ.
Ветымын гектар маслина, нелямын гектар инжир да тепличаяс.
Сідз?
Ӧні грушевӧй да яблочнӧй массивъяс вӧръясын.
Кыдзи ті босьтанныд квалификация, то ми помалам нин садитӧмъяс, ва вайӧдам, юалӧмыс сувтас агротехника йылысь.
Сійӧ паськыда шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧ Ступиналы гӧраяслысь пӧкатъяссӧ сетӧмӧн.
Аня видзӧдліс сы вылӧ синъяссӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ Цимбаллысь кывъяссӧ вӧлі югдӧдӧма шондіӧн да дойдісны сылысь синъяссӧ.
— Ставыс тіян.
Тайӧ плансӧ козьнала, сідз шуны, казьтылӧм вылӧ.
Велӧдчӧй, медбур кӧзяйкаӧн бӧр воанныд.
Но, вайӧй! — и сійӧ куимысь окаліс синва петтӧдз падмӧм Аннушкаӧс.
— Аттьӧ, мый ті татшӧм бур меным вӧчинныд, — лӧня шуис сійӧ. — Аттьӧ тіянлы, ёртъяс, сэтшӧм ыджыд аттьӧ, мый ме ог тӧд...
Ӧтитор шуа: тіянлы оз ло яндзим ме вӧсна.
Оз ло.
Опанас Иванович ачыс зэв ёна нормис да нӧшта ӧтчыд окыштіс нылӧс.
— Ми кыдз быттьӧ верӧс сайӧ сетам Аняӧс тіян «Пионер» совхоз сайӧ, — шуис Левицкий, — да корам сійӧс радейтны, а ми, комсомол, ассяньным пондам отсавны сылы став вынъясысь.
— Э-э, верӧс сайӧ кӧ, то тані колӧ нин торъя церемония! — горӧдіс Цимбал. — А но, ребята, вайӧй меным гезтор да нянь, сов да гормӧд.
Пыр жӧ кодкӧ мыччис сылы гезтор, да старик, ружтӧмӧн, сувтіс пидзӧс вылас да ставлӧн серам улын кӧрталіс пызан кокъяссӧ.
— Тадзи важ кадӧ миян Кубаньын вӧчлывлісны.
Медым томъяс олісны ӧтсӧгласӧн, кӧртавлісны, сідз шуны, ассьыныс интересъяссӧ.
Сэсся лепёшкилысь ичӧтик тор чегыштӧмӧн сійӧ чабраліс няняс сов да гормӧг да зэв важнӧя пуктіс сійӧс Аннушкалы веськыд киас.
— Ме тэӧдз няньӧн-солӧн, а тэ меӧдз ловнад, ме тэӧдз гормӧгӧн, а тэ меӧдз сьӧлӧмнад! — да пуксьӧдіс сійӧс пызан сайӧ аскӧдыс орччӧн.
— Наукатӧ, нылӧй, крепыда колӧ киясын кутны.
Помнитан, кыдзи Иван Захарович, садовник, висьтавліс?
Кыдзи Сталин ёрт сыкӧд сёрнитӧма?
То-то.
Ме, нылӧй, лыддя, учёнӧйӧс колӧ ичӧтысянь быдтыны, кыдзи суворовецӧс.
И музыкаӧ, и сьывны сэні, быдторйӧ ичӧтысянь велӧдӧны.
Ӧти учёнӧйӧс кызь — кызь вит арӧссянь заводитӧны лӧсьӧдны.
Тайӧ, ме лыддя, абу вернӧ.
И ӧбед кежлӧ лӧсьӧдӧм пызан йылысь вунӧдӧмӧн сійӧ пӧся заводитіс висьтавлыны Анялы будущӧй вылӧ аслас планъяс йылысь, кыдзи сійӧ лӧсьӧдас том садовникъяслысь школа, кыдзи кутас бӧрынджык ыставны найӧс вузъясӧ, медым совхозъясын да сельскохозяйственнӧй артельясын быдмисны асланыс учёнӧйяс.
— Эн вермы кутчысьны, Опанас Иванович, лыддин век жӧ лекция? — сюйсис Зайцев. — Тэ пыр жӧ сійӧс эн повзьӧд, а то, видзӧд, пышъяс.
И том морт пуксис Аня дінӧ, медым ылӧдны сы дінысь Цимбаллысь вниманньӧсӧ.
Зайцев вӧлі серамӧдз кос да чужӧм вылас мисьтӧм.
Но сыын вӧлі сӧстӧмлунлӧн да смеллунлӧн торъяланлуныс, коді ортсыса мичлун дорысь ёнджыка кыскӧ нывъяслысь сьӧлӧмъяссӧ.
Сійӧ вӧлі збой, вильыш, восьса сьӧлӧма, сёрнитліс да серавліс зэв гора да сэтшӧм ёсь тенорӧн, мый, кажитчис, сулалӧ вӧлі сылы нӧшта ӧтчыд серӧктыны, и сійӧ пондас тыр гӧлӧсӧн сьывны.
Аня видзӧдіс сы вылӧ нимкодьпырысь.
Сійӧ вӧлі кажитчӧ Анялы.
Друг, самӧй сылӧн видзчысьтӧм нимкодясян здукӧ, Зайцев зэв ӧдйӧ видзӧдліс Аня вылӧ да бергӧдчис.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ пондіс сёрнитны Ленакӧд, Аня бара кыліс аслас пӧсь чужӧм вылас сы видзӧдласлысь ёсь лучсӧ.
Сэні сылы дум вылас уси Воропаев, да сылы сирӧталы моз лои гажтӧм.
Сылы друг ставыс кутіс кажитчыны неинтереснӧйӧн, лӧсявтӧмӧн, да йӧз, кодъясӧс сійӧ радейтліс да пыдди пуктыліс, ӧні сӧмын дӧзмӧдісны сійӧс асланыс гажлунӧн.
Водзын вӧлі кузь да гажтӧм ӧбед, и сійӧ майшасис.
А сэні нӧшта тайӧ Зайцевыс.
Сылӧн видзӧдласыс пӧся инмыліс Аня чужӧмбанӧ, кыдзи шонді луч, да, вермас лоны, ставӧн весиг казялісны, мый Анялӧн мугыд чужӧмыс майшасяна гӧрдӧдіс веськыдладор боксяньыс.
Арыс казявтӧг вуджис тӧлӧ.
Рытъясыс мунісны тулыс вылӧ, вӧліны сэтшӧм кузьӧсь да сэтшӧм мичаӧсь, тырӧсь долыдлунӧн, мый весиг йӧз, кодъяс некор эз сетлыны некутшӧм тӧдчанлун вӧр-валы, сетчылісны сылӧн мелі тӧдчӧмлы.
Ӧти татшӧм чуймӧдан, праздник кодь лунӧ муніс районса партактивлӧн чукӧртчылӧм.
Видлалісны вося ӧтвывтӧмъяс.
Донъялісны делӧяс да йӧзӧс.
Ставлы тӧдса йӧз пӧвстын тыдалісны унаӧн сэтшӧмъяс, кодъяс воисны дзик на неважӧн.
Но кутчысисны найӧ прӧстӧ, быттьӧ пыр найӧ овлісны тані, сӧмын эз петкӧдчывны кадӧдз йӧз пӧвстын, да выступайтісны тӧлкӧн да ӧтсӧгласа.
Важӧн эз вӧвлы татшӧм яр, тӧждысяна да пӧльза сетысь чукӧртчылӧм.
Военнӧй вермӧмлӧн пӧсьлуныс абу на кӧдзалӧма йӧзын.
Сійӧ ызйӧдіс сьӧлӧмъяс смел выльторъяс корсьӧмӧн.
Ставыс вӧліны недӧвӧленӧсь ӧта-мӧдӧн: Цимбал корис вниманньӧ аслас кушинъяс дінӧ, Городцов, перегибъяс вӧчӧмын висьтасьӧмӧн, сулаліс сы вылын, мый век жӧ колӧны пример петкӧдлана колхозъяс, а гвардияса отставнӧй капитан Сердюк, кодӧс тайӧ каднас куимысь нин вӧлі вештылӧма удж вылысь, эскӧдліс, мый сійӧ ӧтнас сӧмын став пиысь мӧвпалӧ районлӧн аскиа лун йылысь да некод сійӧс оз вермы гӧгӧрвоны.
Воыс вӧлі сьӧкыд, да, сійӧс вермӧмӧн, йӧз радуйтчисны асланыс успехъяслы, но тайӧ радлуныс петкӧдчӧ, кыдзи сійӧ унаысь миян овлӧ, ёна жалитӧмын, мый абу вӧчӧма унджык.
Быд оратор эскӧдліс, мый вермис эськӧ нӧшта мыйсюрӧ шедӧдны, не кӧ суседыс.
Воропаевлы, коді радейтліс ӧзтывны йӧзӧс сёрнияс вылӧ, ӧні унаысь ковмывліс ланьтӧдавны собранньӧлысь воинственнӧй ярлунсӧ.
Тадзи овлывлӧ тышъяс видлалігӧн, кор позьӧ думыштны, мый изучайтсьӧ везиттӧмлун, сэки кор збыль вылас туявсьӧ тӧдчана вермӧм.
Чукӧртчылӧмыс муніс асывсянь да помасис рытланьыс.
Доктор Комков асъя заседанньӧ вылын на сёрнитчис Городцовкӧд, мый сійӧ нуас сійӧс «Микоянысь» гортӧдзыс подвода вылын, но, кор сійӧ чукӧртчылӧм бӧрын петіс Культура керкаысь да кежис улич пельӧс сайӧ, кӧні должен вӧлі виччысьны «Микояновскӧй» конюх, тыдовччис, мый Городцов, докторӧс да ассьыс кык бригадирӧс кындзи, тшӧктӧма нуны нӧшта и пропагандист Юрий Поднебескоӧс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставлы места оз тырмы да ковмас мунны подӧн.
Комков сувтіс улич пельӧсӧ, кысянь вӧлі тыдалӧны став машинаяс, таратайкаяс да подводаяс, кодлыкӧ тӧдса дінӧ пуксьыны надейтчӧмӧн.
И пыр жӧ сы дінӧ матыстчис Цимбал да пиджак пӧлаӧдыс кутӧмӧн пондіс висьтавлыны бурдӧдан турунъяс быдтӧм кузя ассьыс планъяс, кодъясӧн сійӧ ноксис бӧръя тӧлысьясас.
Варов да быд выльторъяс радейтысь доктор эз вермы кутчысьны да пырис сёрниӧ, кӧть аддзыліс, мый муналӧны медбӧръя машинаяс нин.
— Кутшӧма кажитчис Воропаевлӧн выступленньӧыс?
Бур ӧд? — прӧщайтчигӧн нин юаліс Цимбал, да найӧ, ӧта-мӧдсӧ киӧдыс кутӧмӧн, сёрнитыштісны ещӧ и Воропаев йылысь.
— Висьталіс сійӧ интереснӧя, а вот чужӧм вылас сійӧ зэв омӧль, — шуис Комков туй бӧрся сюся видзӧдӧмӧн, оз-ӧ тыдовтчыны пӧпутнӧй кӧльӧсаяс.
— Вӧйпӧдім ми сійӧс шойччыны, — шуис Цимбал, — кулакӧн грӧзитчӧ.
Меным, — шуӧ, — шойччыны дзик ӧткодь, мый черилы кос берегын чеччавны.
Комков ироническӧя нюммуніс да шуис:
— Сідзтӧ сійӧ сідз, но...
И найӧ, медбӧрын, прӧщайтчисны.
Цимбал бергӧдчис Культура керкаӧ, а Комков, кодлы колӧ вӧлі веськавны «Новосёл» колхозса висьысь председатель ордӧ, мӧдӧдчис шосселань.
Туйыс нюжӧдчис гӧраӧ.
Медбӧръя посньыдик керкаяс сайті сійӧ крута чукыльтліс рытыввыв да, посни петляясӧн кытшлалігтыр, кайис векни да уль гӧра сёртас дорті пӧшти самӧй гӧра вылӧдзыс.
Улын пемдіс нин, керкаяс да уличаяс ӧтлаасисны дорвыв руд пятнӧясӧ, быд пятнӧын тыдалісны бияслӧн некымын вижов чутъяс, а туй вылын да сы весьтын вӧлі югыд на, да дзик гӧра йылас лэччӧм шонділӧн медбӧръя югӧръясысь сулаліс алӧйгӧрд югзьӧм.
Туй кузя вывлань ньӧжйӧник мунысь нывбабалӧн фигураыс, коді первойсӧ вӧлі пемыд кипарис кодь, вочасӧн югдіс, тыдовтчис да лои тӧдсаӧн посниторъясӧдз.
Вӧлі весиг тешкодь, мый водз рытын вермӧны сэтшӧм бура тыдавны костюмлӧн став детальяс да тӧдмавсьыны ылын водзын мунысь нывбабалӧн став ӧбликыс, став сямыс.
Тайӧ фигураас Ленаӧс тӧдмавтӧдз на Комков гӧгӧрвоис нин, мый тайӧ именнӧ сійӧ.
Некод эз кужлы сідз ӧтлаавны торъя движенньӧяслысь тэрыблун ӧтувъя ньӧжмыдлункӧд, кыдзи Лена.
Сійӧ быттьӧ пыр ньӧжйӧникӧн тэрмасьліс.
Комков горӧдіс, и Лена, ӧдйӧ мышкас видзӧдлӧмӧн, медводзсӧ повзис чукӧстӧмсьыс, а Комковӧс тӧдӧм бӧрын чолӧмалана ӧвтыштіс кинас, корис ӧдйӧджык вӧтӧдны сійӧс.
— Ті нӧ мый подӧн? — юаліс Комков Ленаӧс суӧдӧм бӧрын.
— Дӧзми шумсьыс.
Да ті ӧд тӧданныд, мый ме радейта ветлӧдлыны.
Да, тайӧс Комков вӧлі тӧдӧ.
Тулыснас сійӧ чуть ли эз лункосмӧс ветлы карсянь «Калинин» колхозӧ — кызь вит километр ӧтарӧ-мӧдарӧ новліс Воропаевлы ватрушка да яблӧгъяс.
Найӧ мунісны чӧла.
Сэсся кор казялісны, мый налы окота сёрнитны ӧтитор йылысь да мый колӧ, кӧть кутшӧм сьӧкыд сійӧ эз вӧв, кыдз позьӧ регыдджык заводитны тайӧ сёрнисӧ, Лена сувтіс да виччысьӧмӧн видзӧдліс доктор вылӧ.
— Тайӧ оз миянлы горзыны? — веськодя юаліс сійӧ.
Улісянь, районса шӧринсянь, ылыса гыӧн локтісны кутшӧмкӧ горзӧм шыяс — не то кодкӧ сьыліс ассьыс гӧлӧссӧ жалиттӧг, не то збыльысь кодӧскӧ чуксалісны.
Тайӧ шыясас кывзысигмоз найӧ нимкодясисны на водзын ылын куйлысь паськыд мылькъя сёртасӧн.
Садъясӧн да виноградникъясӧн вундалӧм, сійӧ ставнас вӧлі найӧ синъяс водзын да, кажитчис, сійӧс позьӧ босьтны доръясӧдыс, лэптыны да нуны аскӧдыд.
— Оз, оз миянлы, — вочавидзис Комков сы йылысь сёрни панны лӧсьӧдчӧмӧн, мый найӧс кыкнаннысӧ майшӧдліс.
Комков кыдзи тэрмасьӧмӧн гижӧм блокнот листаліс талунъя лунся сьӧлӧмӧ мӧрччӧмторъяс, корсис медводдза фразасӧ да эз аддзы сійӧс.
Лена рама виччысис.
Сійӧ аддзис сӧмын ӧтитор — президиум пызан сайысь Воропаевлысь чужӧмсӧ.
Во гӧгӧрся вӧчӧм уджъяс йылысь помалӧм бӧрын Воропаев заводитіс висьтавны культура йылысь.
— Культура, мичлун дінӧ кыссьӧм, — висьталіс сійӧ, — тайӧ вежӧраторъяс радейтӧм ас пытшкын сӧвмӧдӧм, да зэв ӧбиднӧ, мый огӧ ставӧн ми думайтӧй та йылысь, а унаӧн миян пиысь весиг лыддьӧны, мый кодкӧ мӧд курччалас миянлы культурасӧ да вердас сыӧн, кор ковмас.
Ми пӧ зэв ёна занятӧсь, сідзкӧ ті, руководитель ёртъяс, миянӧс и гажӧдыштӧй, и развлекайтыштӧй, и велӧдӧй.
Сідзи ӧд позьӧ воны мӧвпӧдз, мый государство обязан миянӧс бритны, пывсьӧдны пывсянын да новлӧдлыны портнӧйяс да сапожникъяс ордӧ.
Сійӧ сулаліс трибунакӧд орччӧн эз выль, но бура гладитӧм кителя да галифеа, югъялӧмӧдз весалӧм сапӧгъяса, мӧд ногӧн кӧ, сійӧ нач ӧти костюма, коді сы вылын вӧвлі пыр, но ӧні сійӧ кажитчис сы вылын зэв мича, кыпыд.
— Век на Воропаев выступленньӧ йылысь думайта, — некутшӧм лӧсьӧдчытӧг друг шуис Комков. — Эз шаблоннӧй кывъяс висьтав, и вот аддзанныд, сійӧ дыр кежлӧ паметьӧ кольӧ.
Лена, коді важӧн нин виччысис тайӧ первой, нинӧмӧн торъясӧ тӧдчытӧм фразасӧ, юаліс:
— Кыдзи нӧ ӧні сылӧн дзоньвидзалуныс?
— Да кыдз шуны...
— Да ті веськыда висьталӧй.
— Воропаев — морт ставлы.
Зэв сьӧкыд тэчас.
Сэтшӧмъяслы, кыдзи сійӧ, лекарствояс абуӧсь.
Найӧ и висьӧны кыдзкӧ оз йӧз моз.
— Сійӧ сэтшӧм омӧль лои.
— Омӧль?
Да, сійӧ ставнас лыясысь.
Весиг сьӧлӧмыс.
— Ой, абу, — и Лена мӧдӧдчис водзӧ. — Тӧвнас ті вӧлі шуанныд, мый оланногсӧ вежӧм — медся бур лекарство.
Со сійӧ вежис, — ньӧжйӧник шуис Лена.
— Вежис да эз тырвыйӧ.
Колӧ вӧлі эськӧ тайӧ вежӧм дінас неуна радлунтор.
Кӧсъянныд, ме тіянлы петкӧдла ӧтитор? — друг вежис сійӧ сёрнисӧ да кинас корис Ленаӧс ас бӧрсяыс. — Олӧмын — абу сійӧ, мый йӧз йитӧдъясын, сэні этшаджык шаблоныс.
Мунамӧй.
Тані неылын.
Найӧ мунісны некымын воськов туйсянь бокӧ, лэччисны крут трӧпа кузя, чукыльтісны скала сайӧ да сувтісны.
Скалаыс друг помасис увлань самолётлӧн борд моз.
Найӧ сулалісны ыджыд из пызанлӧн отвеснӧй дорас.
Кык зэв ыджыд веллингтония пӧлӧн сулалісны асланыс могучӧй пучӧръясӧн кыр весьтас.
Кажитчис, налы сулалӧ вӧлі сӧмын йӧткыштчыны асланыс вужъясӧн, медым лэбны сынӧдӧ.
— Да тайӧ жӧ «Кутш гӧра йыв!» — шуис Лена. — Тайӧ площадка вылас ме тшӧкыда видзӧдлывлі улісянь.
Сійӧ дзик кутшлӧн поз кодь.
Но ме эг некор чайтлы, мый сійӧ сэтшӧм мича.
Вӧчалӧма жӧ татшӧмсӧ ывлаыс!
Бурджыкасӧ он думышт.
— Тайӧ абу ывла, — шуис Комков. — Тайӧ морт.
— Збыль?
Коді сэтшӧмыс?
— Тайӧс ме ог тӧд.
Но кодлӧнкӧ ён олӧмлӧн туйыс тані зэв бура кольӧма.
Ӧти-кӧ, видзӧдлӧй бурджыка — веллингтонияяс.
Тайӧ местаясын найӧ паныдасьлӧны сӧмын бур паркъясын, садиттӧг асьныс найӧ оз быдмыны.
Морт киястӧг, и тӧлка киястӧг, тайӧ эз артмы.
— Чайтанныд?
— Кыв шутӧг.
Ті сӧмын видзӧдлӧй, кутшӧм ӧткодя найӧ сулалӧны сёртас бокъясас.
Сійӧс, тыдалӧ, кӧсйӧмаӧсь используйтны пос вылӧ.
Лена лэччис пидзӧс вылас да эскытӧма видзӧдіс сёртас вылӧ.
Збой том тӧлысь югдӧдіс скаласӧ.
— Да, — кайигтыр шуис Лена, — ті збыль висьталанныд.
Ме весиг сідз чайта, мый сёртассӧ тшӧтш вӧчӧма кодкӧ: зэв нин сійӧ пельк.
— А ті видзӧдлӧй со татчӧ, — вӧзйис Комков, — видзӧдлӧй лӧсалӧм изйысь пыкан стена вылас.
Мый шуанныд?
Тайӧ явӧ нин абу ывлавыв.
— А кӧн нӧ сулавлӧма керкаыс? — мыйкӧ не быдлун паныдасьлантор аддзӧмнас ылалӧмӧн тӧждысяна видзӧдліс гӧгӧр Лена. — Керкаыс нӧ вӧлӧма али абу?
— Да сыын и делӧыс, мый некутшӧм керка абу.
Энӧ корсьӧй!
Ни керка, ни весиг подулыс.
А вапровод вот эм, — доктор кималасӧн корсьыштіс веллингтония улысь да лэптіс сёй трубатор.
— Трубаыс тайӧ кайӧма гӧраяс улысь.
Ме чайта, мый шоссе стрӧитігӧн торкӧмаӧсь став системасӧ, сы вӧсна ӧні участок вылас ваыс оз во.
Но кутшӧм ыджыд удж, кутшӧм энергия!
Лена поинтересуйтчис, кымын во вермас лоны тайӧ сёй труба торйыслы.
— Сё джынйысь унджык, — шуис Комков да, зэв гырысь веллингтонияяс вылӧ индӧмӧн, содтіс: — Тайӧ детинкаясыслы ар кӧкъямысдасӧн эм, а вапроводыс абу томджык, абу кӧ пӧрысьджык.
— Гашкӧ, тані нӧшта кыксё во сайын кодкӧ оліс?
Кӧть газетаӧ гиж.
— Коді вермис лоны, ме ог тӧд да ог дӧгадывайтчы, — шевгӧдіс кияссӧ Комков, — но ме син водзӧ сувтӧда, мый коркӧ воис морт, коді гӧгӧрволіс мичлунсӧ кыдзи быть колантор.
Кайис сійӧ мортыс тайӧ скала вылас, чуймис нимкодьысла да шуис аслыс: «Дасьта вай ме тайӧ местасӧ налы, кодъяс воасны ме бӧрын».
И босьтчис.
Садитіс пуяс, нуӧдіс ва, думыштіс сизьдыны скалаын пос, сувтӧдіс пыкан стена...
Лена торкис сійӧс:
— А мыйла нӧ сійӧ аслыс керкасӧ абу вӧчӧма?
— Мыйла?
Да зэв прӧстӧ.
Овны тані сійӧ кадӧ вӧлі оз на позь, и сійӧ водзвыв тӧдіс, мый сы нэмӧн оз на ло писькӧдӧма татчӧ туйсӧ, кор позяс эськӧ не мучитчыны, а нимкодясьны.
Ме сідз гӧгӧрвоа сійӧс: сійӧ зэв бура тӧдіс, мый уджалӧ оз ас вылас.
Сійӧ прӧстӧ сувтӧдіс веха локтана поколенньӧяслы — видзӧдлӧй тайӧ пельӧс вылас.
Сійӧ кыдз быттьӧ шыбитіс миянлы вызов: нуӧдӧй пӧ водзӧ меӧн заводитӧмторсӧ, помалӧй, олӧй, да тайӧн йитіс ассьыс олӧмсӧ миянкӧд.
— Старикъясӧс энӧ юасьлӧй?
— Юасьлі.
Некод оз помнит, медым тані кодкӧ овліс либӧ лӧсьӧдчыліс овны.
Некодлӧн нимыс оз кӧртавсьы тайӧ местаыскӧд весиг ылысянь.
Найӧ прӧйдитісны кымыныськӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ скала кузя.
— А тані кутшӧмкӧ кустъяс нӧшта!
— Сійӧ менам, — шуис Комков. — Тайӧ ме пукті.
Гранат, маслина.
Окота лои и меным ӧтлаасьны тӧдтӧм строительлӧн артасьтӧм выныштчӧмъяс дінӧ да кӧть ӧти воськов вылӧ матыстны олӧмсӧ сылӧн места дінӧ.
Коляс кызь во — и ми огӧ тӧдӧй скаласӧ.
Тані стрӧитасны кутшӧмкӧ зэв мича санаторий либӧ сувтӧдасны памятник, да сійӧ пондас ылысянь тыдавны.
Пионерлӧн историяыс, дерт, вунӧ, да бӧрын шуасны, мый зданньӧсӧ вӧлі стрӧитӧма пыр жӧ. — Комков висьталіс тайӧ пионер йывсьыс сідзи, быттьӧ сёрниыс муніс сылы матын морт йылысь. — Эмӧсь, Леночка, эмӧсь сэтшӧм йӧз свет вылын.
Ӧтияс на пиысь лоӧны Мичуринъясӧн, мӧдъяс мунӧны восьтавны выль муяс, Дежнев моз, коймӧдъяс быдмӧны Ломоносовъясӧ, а нёльӧдъяс, гортысь мунтӧг, восьтӧмъяс да походъяс вӧчавтӧг, овмӧдӧны куш скалаяс, дасьтӧны найӧс внукъяслы да правнукъяслы.
Ме вунӧді тіянлы висьтавны, мый и мусӧ сылы лои татчӧ ваявны, и виноград пуктӧма.
Ӧні виноградыс йывмӧма да ягӧдасӧ оз вай, но тип сертиыс тайӧ важ татчӧс сорт кодь, гашкӧ, сійӧ сортъяс кодь, кодъясӧс миянӧ пыртісны Гомерлӧн современникъяс.
— Колӧкӧ и сійӧ — ёна важся морт? — юаліс Лена.
— О, абу!
Тайӧ — кыв шутӧг, роч морт.
Рочьясӧдз тані некод веллингтонияясӧс эз аддзывлы.
Тайӧ миян дедъяс найӧс татчӧ садитісны.
Да и сэсся, делӧыслӧн став сямыс, став пельклуныс дзик роч, вильыш, чукӧсӧн.
Со пӧ, дона потомокъяс, мый ме аддзи да лӧсьӧді тіянлы, пӧлучитӧй гӧснеч, радуйтчӧй да аттьӧалӧй.
— Тайӧ скала вылас эськӧ бур вӧлі шефство босьтны, — нюмъялӧмӧн шуис Лена.
— Дерт.
Но меным вӧлі окота, медым ті думыштінныд строитель йывсьыс.
Сійӧ вӧлі, тыдалӧ, ёна мунӧ миян Воропаев вылӧ, кыдзи ті чайтанныд?
Аддзис и пасйис скаласӧ, нӧдіс сэтшӧм дивӧ кодь нӧдкыв, а вот керкасӧ, керкасӧ, аслыс некутшӧм чомтор эз и сувтӧд!
— Но мый, мый нӧ сылы колӧ, доктор, донаӧй?
Но, вашнитӧй ті кӧть пельӧ меным, мый сылы колӧ? — юаліс Лена Воропаев йылысь.
— Воропаевлы, ме висьтавлі нин тіянлы, эз вӧв лишнӧй эськӧ неуна долыдлун...
А веськыда кӧ шуны, ог тӧд.
Ме ог на куж вӧдитчыны сэтшӧм натураяскӧд.
Менам синъяс водзын сылы колӧ вӧлі кыкысь нин кувны, но сійӧ ловъя.
Лена ышловзис да босьтіс докторӧс сойбордйӧдыс.
— Мунам, а то дзикӧдз пемдіс.
Вой пуксис нин и гӧраяс весьтын.
Лои ыркыд да уль руа.
Шыяс лоины гортӧмӧсь, быттьӧ найӧс гартышталісны мыйӧнкӧ небыдӧн.
Тӧлысь югӧр, выліын гудыр, му вылас дзирдышталіс металлӧн.
Ставыс кынмис дзирдын да лӧньын.
Комков негора шуис:
— Кыдзкӧ ме лыддьылі Тургеневлысь, сылӧн «Фаустын», зэв пыдіа мӧвп: «Коді тӧдӧ, мыйта му вылын быд олысь кольӧ кӧйдыссӧ, кодъяслы шуӧма чужны да быдмыны сӧмын сылӧн кулӧм бӧрын?»
Со кулам ми тіянкӧд, Леночка, и оз коль миянсянь ни татшӧм скалаыс, ни татшӧм веллингтонияяс, ни весиг лёкиник вапровод, и завидь менам петӧ тайӧ тӧдтӧм предокыслы...
— Миянсянь оз коль? — ӧбидитчӧмӧн юаліс Лена. — Миянсянь кольӧны йӧз, кутшӧмъяс эз на вӧвны.
Миянсянь мӧдӧдчас шуд.
И найӧ дыр кежлӧ ланьтісны.
Войыс чӧв оліс налы думайтны мешайттӧг, да кажитчис налы, мый тайӧ часӧ узьысьяс аддзӧны кузь долыд вӧтъяс, а найӧ, кодъяс оз узьны, мечтайтӧны сэтшӧм вынӧн, мый найӧ мӧвпъясӧ позьӧ инмӧдчыны киясӧн со тайӧ эзысь-сьӧд пуяс дінӧ моз, кодъяс ӧти бӧрся мӧд петӧны налы паныд гӧра пӧкатъяс вуджӧрысь.
Тӧлыся тайӧ войлӧн мичлунӧн шымыртӧм Лена думайтіс сы йылысь, кутшӧм кузь, кутшӧм помтӧм вӧлӧмкӧ мортлӧн олӧмыс.
Со кулӧм скала, но сійӧ кодлӧнкӧ олӧм.
Со юыс узьӧ визувтігас, — гашкӧ, и сійӧ олӧмлӧн туй, кодӧс кодйӧма зіль кӧрт зырйӧн.
И поскыс, кодӧс найӧ сӧмын на прӧйдитісны, сідзжӧ кодлӧнкӧ помтӧм олӧм.
И вот тайӧ туйыс, и пожӧмъясыс, и туйбокса фонтаныс — ставыс тайӧ морт олӧмъяс, и ловзьӧдіс кӧ эськӧ кутшӧмкӧ волшебник вояслысь чӧвлунсӧ, кыдзи эськӧ ставыс пондіс висьтавны, кутшӧм эськӧ вынӧн ставыс пондіс сьывны!
«Нуӧда кӧрт зырйӧн ва чужтытӧм гӧраяс пыр», — кыліс эськӧ юсянь.
«Писькӧда трӧпа прӧйдитны позьтӧм сук вӧр пыр», — кыліс эськӧ гӧлӧс туйсянь.
«Садита медводз пожӧмтор нӧрыс бокӧ, мед лоас тані вӧр да гож сай ме бӧрын воысьяслы», — шувгыштіс эськӧ вӧр.
Тысяча вояс олӧны му вылын йӧз, и муыс ас вывтіыс нуӧдіс лыдтӧм морт кияслысь крепыдлунсӧ да вынсӧ.
Коді шуас, мый гӧра сёртассӧ, кысянь ӧні пӧльтӧ ыркыд тӧвру, писькӧдӧма ӧти гӧра юясӧн морт отсӧгтӧг?
Коді вермас тӧдмавны, уна-ӧ муын изъяс да шифер пӧвстын нӧшта и миянысь мунӧм поколенньӧяс лыясысь пӧимыс да вирлӧн сокъясыс?
И Леналы друг лои окота аслыс лоны муторйӧн, нэмӧвӧйся излӧн пельӧсӧн, туй бокса шорӧн, медым овны и сы бӧрын, кор телӧысь нинӧм оз коль.
Кор некод и казьтывны оз кут, мый вӧвлі коркӧ сэтшӧм Журина, скалаын сыӧн писькӧдӧм ключ оз косьмы, оз тыр лёк ёг турунӧн туйыс, оз косьмыны, а паськаласны гӧра пӧлӧнъясын расъяс да кыскасны ас дінас лэбачьясӧс да пемӧсъясӧс, и мӧд нывбаба талунъя кодь жӧ войӧ меліа радейтӧмӧн да завидьтӧмӧн казьтыштас ассьыс нимтӧм предшественницасӧ.
Сылы лои шог, мый сійӧ некор оз вермы висьтавны сылы, кодӧс сійӧ сэтшӧма радейтліс, ставсӧ сійӧс, мыйӧн вӧлі талун тыр сылӧн верстяммӧм сьӧлӧмыс.
Кутшӧм вӧлі сылы ӧбиднӧ, мый нинӧмӧн эз отсав сылы, кодсянь сэтшӧм уна пӧлучитіс.
Ӧні сійӧ вермис эськӧ сетны унджык, но сійӧ лунъясӧ ловыс сылӧн вӧлі гӧль.
Дас кыкӧд глава
Февраль заводитчигӧн теплоход вылӧ, кодлы колӧ вӧлі петны Кавказ побережьеса ӧти порт пристаньысь, медбӧръя здукас нин кайис ыджыд тушаа мича нывбаба, сійӧ вӧлі кучик пальтоа, пельпомъяс вылас погонъяс туйӧн.
Киас сылӧн вӧлі неыджыд кокньыдик чемодан, быттьӧ туяс сійӧ чукӧртчӧма виччысьтӧг.
Мӧд сутки нин пӧльтіс норд-ост дас баллӧдз, туйыс виччыссис сьӧкыд, да пассажиръяс вӧліны этшаӧн.
Каютаын местасӧ займитӧм бӧрын, нывбаба пыр жӧ петіс палуба вылӧ, но тӧлыс кучкис сэтшӧма, мый сійӧ неуна эз усь да ӧдйӧ бӧр пырис каютаас.
Сынӧдыс вӧлі тыр посни чуткасьысь изторъясӧн, сійӧ муткырасис шутьлялӧмӧн.
Лолавны тайӧ чеччалысь сынӧднас вӧлі терпитны позьтӧдз сьӧкыд, сійӧ оз вӧлі ньылавсьы, а комӧкӧн сибдӧ горшӧ пӧдтыны грӧзитӧмӧн.
Каютаын нывбаба пӧрччис кожанкасӧ да коли зэв бура вурӧм пемыдтурунвиж костюма; морӧс вылас вӧлі орденскӧй ленточкаясысь кык визь, сійӧ босьтіс небӧг да петіс салонӧ.
Сійӧс чолӧмалісны, шмонитісны сылӧн повтӧмлун вылын, коді тойыштіс ӧтка нывбабаӧс ӧпаснӧй рейсӧ.
Нывбаба коса вочавидзис, мый тэрмасьӧ тэрмӧдлан делӧ кузя, да, отопленньӧ дінӧ матысьджык креслӧ бӧрйӧмӧн, пондіс лыддьысьны.
Сійӧ эз видзӧдлы берег вылӧ саридзӧ петігӧн, эз пет аслас думыштчӧмысь и сэки, кор медводдза гыясыс взорвитчисны корабльлӧн бортӧ да бортыс дрӧгнитӧмӧн шатовтчис наысь.
Путешественникъяс тӧдмасьӧны ӧдйӧ.
Час мысти унаӧн нин тӧдісны ӧта-мӧдсӧ нимӧн да вичӧн, сёрнитісны шторм йылысь, качка йылысь, саридзвыв висьӧмлы паныд средствояс йылысь, сы йылысь, кыдзи вердӧны теплоход вылын, думайталісны ворсанторъяс да, радио кывзӧмӧн, висьтавлісны ассьыныс видзӧдласъяс канмукостса делӧяс йылысь.
Нывбаба ӧтнас эз участвуйт ӧтувъя сёрниын.
Сылӧн мича, но мудзӧм чужӧмыс петкӧдліс дӧзмӧм.
Сійӧ збыльысь поліс, мый сылысь ӧткалунсӧ торкасны.
Сідзи регыд и лои.
Медводз зэв визув да сибыд майор, а сэсся кузь тушаа лесовод Сухумиысь, коді муніс нылыскӧд, пуксисны сы дінӧ да кутісны сёрнитӧдны.
Мыйкӧдыра мысти налы удайтчис тӧдмавны, мый нывбабаыс — врач, демобилизуйтчӧма, шойччӧма санаторийын да ӧні мунӧ видлыны висьысьӧс, кодӧс важӧн абу аддзылӧма.
— Тіянлы мойвиис поводдянас! — гораа серӧктіс майор, а лесовод жалитыштіс:
— Виччысинныд эськӧ штормлысь лӧньӧмсӧ, локтан рейснас эськӧ зэв бура мунінныд.
Сійӧ пыр жӧ ӧтикывъясис, мый бурджык эськӧ вӧлі виччысьыштны.
Некымын минут мысти вомъёртъясыс шуисны нин нывбабаӧс нимӧн да вичӧн.
— Тэрмасьыштӧмныд, тэрмасьыштӧмныд, Александра Ивановна, — бара шуис лесовод тӧдтӧг, кутшӧма сійӧ кырлӧдлӧ сылысь сьӧлӧмсӧ аслас сёрниӧн. — Ми Веткакӧд, — сідзи шуис сійӧ нывсӧ, кодлӧн нимыс вӧлі Елизавета, — ми Веткакӧд — мӧд делӧ: миянлы нюжӧдчыны вӧлі оз позь. — И сэн жӧ сійӧ тэрмасьӧмӧн заводитіс висьтавлыны, мый сылӧн важ другыс Цимбал корис сэтчӧ, да со найӧ нылыскӧд мунӧны разведка вылӧ.
— Тайӧ, тӧданныд, чудеснӧя шуис Тимирязев: ошкӧм сылы, коді быдтас кык шеп сэні, кӧні быдмыліс ӧти, — кажитчӧ сідзи, ме вунӧді нин.
Так вот, муна садитны тупуяс да сус пуяс.
Сыын, тайӧ лесоводас, нинӧм эз вӧв лӧсьӧдысь да панысь ногаыс.
Медся регыд аслас кузь, лыа да косьмӧм фигуранас сійӧ муніс кочевник вылӧ, оланін тшӧкыда вежлалысь вылӧ; но, сідзкӧ, и татшӧмъясӧдзыс воӧма мулӧн корӧмыс, да найӧ, косьмӧмъяс, кыпӧдчӧмаӧсь да корсьӧны, кӧні эськӧ быдтыны асланыс кустӧм признаниеяслысь да лачаяслысь кӧйдыссӧ.
Майор жӧ мунӧ вӧлі Одесса пыр Львовщинаӧ.
Семьясӧ воштӧм бӧрын сылӧн эз нин вӧвны некутшӧм сьӧлӧм кыскӧмъяс да некытчӧ, тышъяс поле кындзи, сійӧс ӧні эз кыскы.
Запасӧ петӧм бӧрын сійӧ решитӧма бӧрйыны олан места, кодкӧд вӧлі йитчӧма сылӧн медся сӧстӧм да торъя лӧсьыд казьтылӧмъясысь ӧти, — Карпаты предгорьеысь сикттор, кӧні сійӧс тӧдӧны да помнитӧны кыдзи мездысьӧс.
Сылы думайтсис, мый сэні выльысь заводитчас сылӧн войнаӧн калечитӧм олӧмыс.
А кык нывбаба, мам да невестка, мунӧны вӧлі пиыс да мужикыс дінӧ Украинаӧ, кытчӧ сійӧ кольччӧма уджавны ранитчӧм бӧрын.
Бакинскӧй уджалысьяслӧн кык семья вуджисны Калининградӧ.
Ветлӧм-мунӧмъяслӧн бушков, коді муніс страна весьтын, пуксис шуда аддзӧмъяслӧн румбъяс вылӧ.
Йӧз корсисны аслыныс выль оланінъяс да уджъяс.
«Вот и ме кута корсьны олӧмын ассьым места, кӧні мӧдӧдча быдмыны, кыдзи сійӧ шептыс, код йылысь висьталіс лесовод, — гажтӧма думайтіс Александра Ивановна. — Но, код тӧдӧ...
Кодкӧ лӧсьыда шуліс, мый шуд — сійӧ абу медшӧр продукт, — сійӧс пӧлучайтӧны, кор зільӧны перйыны мыйкӧ дзик мӧдтор...»
Рытнас, кор пемыдыс сайӧдіс саридзлысь серпассӧ да гыяслӧн кучкалӧмъясыс кутісны кывны ёнджыка да резкӧйджыка, пассажиръяс разӧдчалісны каютаясас, а Горева, лесовод нылыскӧд да кык кавказеч кольччисны салонӧ.
Лёк войлӧн гажтӧмлуныс тані эзджык кыв.
Кавказечьяс асывсяньыс юисны вина да сьылісны ӧта-мӧдсӧ кутлӧмӧн.
Найӧ заводитісны юны да сьывны пыр жӧ завтрак бӧрын да нуӧдісны тайӧ уджсӧ сёр рытӧдз, быдтор дінӧ веськодьӧсь, асланыс помтӧм сьыланкывныс дінӧ кындзи, кодӧс некыдз эз вермыны помавны — то ли збыль сылӧн помыс эз вӧв, то ли эз сюр сійӧ налы.
Вой шӧрас карабсӧ кыкысь шыбитіс сэтшӧм вынӧн, мый воссисны ӧдзӧсъясыс кымынкӧ каютаысь, бӧрдны пондісны садьмӧм челядь, палуба вылын кылісны матросъяслӧн гӧлӧсъяс да джынвыйӧ пемыд барын бара ӧзйисны лампаяс.
Но Александра Ивановна пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
— Нинӧм страшнӧйыс, кыдзи ті чайтанныд? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧс лесовод.
Сійӧ очмис думъяссьыс, быттьӧ вугралӧмысь.
— Тыдалӧ, абу.
Лок ме дінӧ, Веточка, пукышт мекӧд, — да сійӧ гартыштіс нывкасӧ пушыд еджыд чышъян помӧн.
— Кытчӧ ті сувтанныд? — юаліс лесовод.
— Ог тӧд.
Навернӧ, сюрӧ гостиница.
— Вайӧ миянкӧд.
Ӧтлаын петам, нуам тіянӧс.
— Ог, ог, аттьӧ.
Тешкодь поездкаыс, кодлы паныд сэтшӧма сувтліс сылӧн вежӧрыс, кодлы сэтшӧма пыксис ыкшалуныс, матысмис помлань.
Сьӧкыд висьтавны, кыдзи ставыс сійӧ лои.
Рейсъяс расписанньӧысь сійӧ карлысь нимсӧ аддзӧм бӧрын, кӧні оліс Воропаев, сійӧ эз вермы сэсся водзсасьны аскӧдыс да муніс санаторийысь срокысь водзджык да аслас воӧм йылысь нинӧм юӧрттӧг.
Мый сійӧс виччысьӧ?
Страшнӧ аддзыны асьтӧ лишнӧйӧн сэні, кӧні неважӧн на вӧлі коланаӧн, но прӧйдитны бокті, судьбасӧ нӧшта ӧтчыд испытайттӧг, нӧшта на страшнӧйджык.
Письмӧяс Воропаевсянь сідзи эз и волыны.
Эз тӧд Воропаев йылысь нинӧм и Голышев, кодкӧд Александра Ивановна гижасис.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв майшӧдлана.
«А друг сійӧ абу нин ловъя?..
Друг ме суа сӧмын мутор, кӧні куйлӧ сылӧн телӧыс?..»
Но мӧвп сы йылысь, мый Воропаев вермас пӧгибнитны, некыдзи эз пуксьы сійӧ юрӧ, да регыд сійӧ вуні сылӧн чужӧм вылын кык синва войт кольӧмӧн.
Сідз, синваӧн, сійӧ и унмовсис креслӧас.
Югдандор корабль виччысьӧмӧн пырис сёй рӧма ваа ичӧтик гаваньӧ.
Ылын, саридз вылын, тыдалӧны вӧлі йӧз чукӧръяс да уна грузовикъяс, но берегыс, коді вӧлі джынвыйӧ саялӧма зэрнас, кажитчис дзик йӧзтӧмӧн.
Горева лэччис чатӧра тшупӧдторъяса вильыд трап кузя, кор унджык пассажиръясыс петісны.
Милиционер петкӧдліс сылы туй райкомӧ.
Няйт мостӧвӧй вылын ва гуранъясын шуръяліс тӧв, шумитісны да куснясисны сё вося пуяс, но саридз бӧрын лёк поводдяыс берег вылын кажитчис пӧшти лӧсьыдӧн.
Воропаев райкомын эз вӧв.
Секретарша висьталіс, мый Воропаев абу здоров да куйлӧ ас ордас.
— Сійӧ ылын?
Нывбаба индіс сылы кык судта керка вылӧ.
— Нёльӧд номер.
Ӧдзӧсыс абу игана.
Сылы ӧні пыр нуасны почта.
— Аттьӧ.
Уличаӧ петӧм бӧрын сійӧ казяліс аслас киысь чемодансӧ да тӧдтӧг, мый вӧчны сыкӧд, сувтіс, но решитіс бӧрсӧ не бергӧдчыны, кайис мӧд судтаас, сійӧ кыліс слаблун пидзӧсъясас — тыдалӧ, саридз мудзтӧма сійӧс ёна.
Джынвыйӧ воссьӧм ӧдзӧс пыр жӧ шыбитчис сылы синмас.
Сійӧ пырис.
Пемыд прихожӧйсянь сійӧ аддзис ыджыд комнаталысь юкӧнсӧ, стен бердсьыс походнӧй крӧвать да сійӧс, коді вӧлі гырддзавыв лэччӧма пӧдушка вылас.
Воропаевлӧн чужӧмыс ньӧти абу вежсьӧма, сійӧ вӧлі сӧмын тӧдчымӧн кельыдджык, мудзджык, личлэдзлытӧмджык.
Челядь гӧлӧс стена сайын сьыліс кутшӧмкӧ негора сьыланкыв.
Бумага бердысь синъяссӧ лэптӧмӧн Воропаев виччысис, коді пырас.
— Юрий? — юаліс сійӧ кызны заводитчӧмӧн. — Тэ?
— Абу, тайӧ ме, — лӧня шуис Александра Ивановна да сувтіс ӧдзӧс дорас, сы вылӧ видзӧдіс да нинӧм эз аддзы, а сӧмын кыліс да чувствуйтіс, быттьӧ ун пыр.
— Тэ?..
Шура менам? — юаліс сійӧ дзик гортӧг.
— Да, ме.
Сійӧ муніс комната вомӧныс да, кыдзи вӧлі, пальтоа, виччысьӧмӧн пуксис сылӧн крӧвать дор йылӧ.
— Шура... енмӧй!
Кыдзи нӧ тэ, кутшӧм судьбаӧн?..
— Асламӧн, Алёша, — сійӧ нюммуніс да эз тӧд, мый шуны водзӧ. — Но, а тэ кыдзи тані... аслад райын?
Сійӧ нинӧм эз вочавидз сылы.
Сылӧн вочакывйӧн вӧлі видзӧдласыс.
Воропаев видзӧдіс сы вылӧ ас пытшкас моз, и Горевалы вӧлі страшнӧ, мый жӧ сійӧ аддзас сэні.
И друг синъясыс сылӧн ньӧжйӧ, полігтырйи югдісны сэтшӧм радлунӧн, мый сійӧ гӧгӧрвоис — ставыс бур.
Сэки сійӧ копыртчис сы дінӧ да окыштіс сійӧс блед, кутшӧмкӧ челядьлӧн кодь лоӧм паръяссӧ да кыліс, мый сылӧн юр вылӧ видзчысяна лэччис старшӧйлӧн неспокойнӧй да ён киыс.
{Евгений Пермяк @ Пичугин пос @ беллетристика @ Евгений Пермяк. Пичугин пос @ 1962 @}
Евгений Пермяк. Пичугин пос
Школаӧ мунігӧн челядь радейтісны сёрнитны подвигъяс йылысь.
— Бур эськӧ, — шуӧ ӧти, — пӧжар дырйи кагаӧс спаситны!
— Весиг медся ыджыд сир кыйны — и сійӧ буртор, — мӧвпалӧ мӧд. — Тэ йылысь пыр жӧ тӧдласны.
— Медбур Тӧлысь вылӧ лэбны, — шуӧ коймӧд зонка. — Сэки нин быд странаын кутасны тӧдны.
А Сема Пичугин нинӧм сэтшӧмтор йывсьыс эз мӧвпав.
Сійӧ быдмис рам да чӧв зонкаӧн.
Кыдзи и став челядь, Сёма радейтліс ветлыны школаӧ туйсӧ дженьдӧдӧмӧн, — ичӧтик Быстрянка вомӧн.
Тайӧ юыс визувтіс крут берегъяс костті, но чеччыштны сы вомӧн вӧлі зэв сьӧкыд.
Кольӧм во ӧти велӧдчысь эз во мӧдар берегӧдзыс да турбыльтчис турки-тарки.
Больничаын весиг куйліс.
А таво тӧвнас кык нывка вуджисны юсӧ выль йи кузя да вильдісны.
Кӧтасисны.
И быдсяма горзӧмыс сідз жӧ вӧлі уна.
Челядьӧс дугӧдісны веськыд туйӧд ветлӧмысь.
А кыдзи нӧ кытшолаӧн мунан, кор веськыд эм!
Со и мӧвпыштіс Сёма Пичугин пӧрӧдны пӧрысь бадь пу таладор берегсянь мӧдарас.
Черыс сылӧн вӧлі бур.
Дедыс кеслӧма.
И кутіс сійӧн керавны бадьсӧ.
Абу кокни, вӧлӧм, тайӧ уджыс.
Вывті нин кыз вӧлі баддьыс.
Кыкӧн оз сывйыштны.
Сӧмын мӧд луннас бруткысис пуыс.
Бруткысис-пӧрис да водіс ю вомӧн.
Ӧні колӧ вӧлі керавны баддьыслысь увъяссӧ.
Найӧ гарччисны кок улын да мешайтісны ветлӧдлыны.
Но, кор Сёма увйис сійӧс, ветлыны лои нӧшта сьӧкыдджык.
Кутчысьны нинӧмӧ.
Сійӧ и видзӧд, усян.
Торъя нин, кор лымъя.
Шуис Сёма лӧсьӧдны потшъясысь перилӧяс.
Дедыс отсаліс.
Бур постор артмис.
Ӧні не сӧмын челядь, но и став мукӧд олысьыс кутісны ветлыны сиктысь сиктӧ веськыд туйӧд.
Муртса кодкӧ кӧ мӧдӧдчас кытшола туйӧд, сылы быть шуасны:
— Да кытчӧ нӧ тэ мӧдін сизим верст сайысь кисель панявны!
Мун веськыда Пичугин пос кузя.
Сідзи и нимтісны сійӧс Сёмалӧн ов серти — Пичугин пос.
Кор жӧ пӧрысь бадь пуыс дзикӧдз сісьмис да ветлӧдлыны сы кузя лои опаснӧ, колхоз прамӧй пос вӧчис.
Бур керъясысь.
А послӧн нимыс коли важыс — Пичугин.
Регыд мысти и тайӧ поссӧ вежисны.
Заводитісны веськӧдны шоссейнӧй туй.
Туйыс нюжаліс Быстрянка ю вомӧн буретш сійӧ веськыд ордымӧдыс, код кузя челядь котравлісны школаӧ.
Вӧчисны ыджыд пос.
Чугуннӧй перилӧяса.
Татшӧмыслы позис сетны гора ним.
Бетоннӧй, шуам...
Либӧ нӧшта кутшӧмӧскӧ.
А сійӧс век воддза моз шуисны — Пичугин пос.
И некодлы весиг юрас эз волы сэтшӧм мӧвп, мый тайӧ поссӧ позьӧ нимтыны кыдзкӧ мӧд ног.
Со кыдзи овлывлӧ олӧмад.
Евгений Пермяк. Выль нимъяс
Главнӧй конюклӧн, Корней Сергеевичлӧн, вӧліны вӧралан бур понъяс.
Пиянсӧ тайӧ понъяслысь Корней век сетавліс колхознӧй челядьлы.
Со и ӧні шуда сизим ичӧтик детинка терпитны вермытӧг виччысисны сійӧ лунсӧ, кор понпиян неуна быдмыштасны да позяс найӧс торйӧдны мам дінсьыс.
— Сӧмын чур, — шуӧ Корней, — ме сета понпиянсӧ тіянлы со кутшӧм сёрнитчӧмӧн.
Медым быдӧн думыштас аслас понпилы выль ним.
Думыштас да видзас гусьӧн.
Мед мукӧд эз тӧдны.
А то миян сиктын и сідз нин котралӧны дасысь унджык Полканъяс да кызь кымын Стрелка, а Шарикъяслӧн лыд ни тшӧт абу.
Колӧны выль нимъяс.
— Думыштам, — шуисны челядь.
И думыштісны.
Воис лун, кор позьӧ вӧлі сетавны челядьлы понпиянсӧ.
Челядь воисны Корней Сергеевич ордӧ, да быдӧн вашнитіс сылы пеляс выль, сиктын кывлытӧм ним.
Первой детинка вашнитіс — Корней дядь ошкыштіс сійӧс.
Мӧд вашнитіс — Корней Сергеевич ошкыштіс жӧ, но нюммуніс.
Коймӧд вашнитіс — старик гораа серӧктіс.
Квайтӧдӧдзыс ӧчередь воис — век кыпыд Корней дядь муртса дугдіс кызӧдны серамысла.
— Мыйла сійӧ сідзсӧ? — шензисны челядь.
А кор найӧ юӧртісны гораа асланыс быдтасъяслысь нимъяссӧ, ставныслӧн серамыс петіс.
Сы вӧсна мый квайт понпиӧс нимтӧмны Спутникъясӧн, а ӧтиӧс — Ракетаӧн.
Нинӧм он вӧч.
Сійӧ воӧ тайӧ вӧлі медся выль нимъяс.
Евгений Пермяк. Ракъяс
Берёзовка ю кӧть и ичӧтик, но чериа.
А вот ракъяс Берёзовкаын эз вӧвны.
Бырисны, да и ставыс.
— Важся воясӧ, кор ми зонкаясӧн на вӧвлім, сё, кыксё рак Берёзовкаысь вӧлі кыям, — висьтавліс Ванялӧн дедыс.
И Тикӧнлӧн бабыс тадзи жӧ шуліс.
А орчча Вертушинка юын ракъясыс эз на бырны.
Сӧмын ветлынысӧ сэтчӧ вӧлі ылын.
Вӧр пыр да нӧшта нюр вомӧн.
Коркӧ Тикӧн Ванялы шуис:
— Вай, Ванюш, кыям вертушинкаса ракъясӧс кӧрзинка тыр морт вылӧ, да и лэдзам найӧс миян Берёзовкаӧ.
— А мыйла? — юаліс Ваня.
— Мед найӧ бара рӧдмасны.
— Да, рӧдмытӧдзыс челядь кыясны найӧс.
Эз кут вензьыны Тикӧн, кӧть и тӧдіс, мый оз позь став раксӧ кыйны.
Мед ӧти сё, но кольӧ.
А тайӧ сёыс сымда пӧк лэдзасны, мый ракъяс сэсся лыдтӧм-тшӧттӧм лоасны.
Та вылын и помасис сёрниыс.
Коли во...
Ваня да Тикӧн коймӧд классӧ нин вуджисны.
И, кыдзи водзті, прӧст кадӧ вугралісны чери.
Ӧтчыд шыбитіс Ваня вугырсӧ йӧрш вылӧ, а кыйис вильыш ракпиӧс.
— Тикӧн! — горӧдіс Ваня. — Миян юын ракъяс асьныс рӧдмӧны!
Тикӧн аддзис том ракпиӧс да Ваняысь ёнджыка радлыны кутіс.
Сідзкӧ, кольӧм гожӧмын эз весьшӧрӧ сійӧ Вертушинкаӧ ветлы.
Ӧтнас.
Вӧрӧд-ягӧд да нӧшта нюр вомӧн.
{Перро Шарль (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Гӧрд Шапочка @ беллетристика @ Перро Шарль. Гӧрд Шапочка @ 1949 @}
Перро Шарль
Гӧрд Шапочка
Оліс-выліс ичӧтик нывка.
Сійӧ вӧлі вежавидзысь да шань, кывзысьысь да уджач.
Мамыс сэтшӧма радліс, мый сылӧн быдмӧ татшӧм отсасьысь: нылыс отсасис сылы овмӧсас, а кор став уджыс вӧлі эштӧдӧма, гораа лыддис мыйкӧ мамыслы.
Ставныслы кажитчис тайӧ муса нывкаыс, но ставсьыс ёна сійӧс радейтіс бабыс.
Вурис сійӧ ӧтчыд гӧрд бархатысь шапочка да козьналіс сійӧс внучкалы нимлун  кежлас.
Выль шапочка зэв ёна муніс нывкаыслы, и сы вӧсна, мый некутшӧм мӧдсӧ сійӧ новлыны эз кӧсйы, йӧз нимтісны сійӧс Гӧрд Шапочкаӧн.
Ӧтчыд мамыс решитіс пӧжавны пирӧг.
Кӧтіс няньшом, а Гӧрд Шапочка чукӧртіс садйысь яблӧгъяс.
Чӧскыд артмис пирӧгыс!
Видзӧдліс сы вылӧ мамыс да шуӧ:
— Ветлы, Гӧрд Шапочка, бабтӧ видлыны.
Пукта ме тэныд кӧрзинаас пирӧг тор да йӧв бутыль, нуан тайӧс сылы.
Мӧдіс радуйтчыны Гӧрд Шапочка, ӧні жӧ лӧсьӧдчис да мӧдӧдчис баб ордас, коді оліс вӧрлӧн мӧдар помас.
Мам петіс кильчӧ вылӧ колльӧдны нывкасӧ да кутіс сійӧс велӧдны:
— Бокӧвӧй йӧзкӧд, нылук, эн сёрнит, туйысь эн кеж.
— Эн майшась, — вочавидзис Гӧрд Шапочка, янсӧдчис мамыскӧд да мӧдӧдчис вӧр пырыс керкалань, кӧні оліс бабыс.
Муніс Гӧрд Шапочка вӧрӧд, муніс да друг сувтіс и мӧвпыштіс: «Кутшӧм мича дзоридзьяс тані быдмӧны, а ме ог и видзӧд гӧгӧр, кутшӧм гораа лэбачьяс сьылӧны, а ме быттьӧ ог и кыв!
Кутшӧм жӧ лӧсьыд тані, вӧрас!»
И збыль, пуяс пырыс сибӧдчисны шонді югӧръяс, кушинъяс вылын быдмисны чӧскыд дука дзоридзьяс, код весьтын лэбалісны бобувъяс.
И Гӧрд Шапочка решитіс:
«Вая ме бабӧйлы пирӧгыскӧд ӧттшӧтш нӧшта и дзоридзьяс.
Сылы, дерт, лоӧ нимкодь.
Водз на ӧд, ме сы дорӧ пыр эшта».
И сійӧ кежис туйсьыс веськыда вӧр пытшкас да кутіс чукӧртны дзоридзьяс.
Нетшыштас дзоридзсӧ да думыштас:
«А водзӧ сэн быдмӧ нӧшта на мичаджык», — и сы дорӧ котӧртас; сідз и муніс сійӧ век пыдӧ и пыдӧ вӧрас.
Мунӧ нывка вӧрті, чукӧртӧ дзоридзьяс, сьылӧ сьыланкыв, друг сылы паныд лёк Кӧин локтӧ.
А Гӧрд Шапочка дзик сыысь эз повзьы.
— Видза олан, Гӧрд Шапочка! — шуис Кӧин. — Кытчӧ тайӧ тэ мӧдӧдчин сэтшӧм водз?
— Баб ордӧ.
— А мый тэнад кӧрзинаад?
— Йӧв бутыль да пирӧг, ми мамӧкӧд сійӧс пӧжалім, медым нимкодьӧдны бабӧс.
Сійӧ висьысь да нэр, мед бурдӧдчас.
— Гӧрд Шапочка, а кӧні олӧ тэнад бабыд?
— Муртса ылынджк вӧрас, куим ыджыд тупу улын сулалӧ сылӧн керкаыс.
— Бур туй тэныд, Гӧрд Шапочка, ныр улас шуис кӧин, а ас кежысь думыштіс: «Бур нывка, чӧскыд эськӧ вӧлі меным тор; чӧскыдджык, кӧнкӧ, старукаысь; но, мед кутны кыкӧнӧс, колӧ вӧчны мудерджыка».
И сійӧ мый вынсьыс котӧртіс меддженьыд туйӧд баб керкаӧдз.
Мунӧ Гӧрд Шапочка вӧрӧд, некытчӧ оз тэрмась, а руд кӧин игӧдчӧ нин бабыслы ӧдзӧсас.
— Коді сэн?
— Тайӧ ме, Гӧрд Шапочка, вайи пирӧг да йӧв бутыль, восьты меным, — вӧсни гӧлӧсӧн вочавидзис Кӧин.
— Личкы калич вылӧ, — горӧдіс бабыс, — ме зэв слаб, абу вын чеччыны.
Личкис кӧин калич вылӧ, ӧдзӧсыс воссис, и кыв шутӧг, сійӧ матыстчмс веськыда баб крӧвать дорӧ да ньылыштіс пӧчӧсӧ.
Сэсся Кӧин пасьталіс сылысь платтьӧ, чепеч, водіс баб вольпась вылӧ.
А Гӧрд Шапочка век дзоридзьяс чукӧртіс, и, кор нин сійӧ чукӧртіс сэтшӧм уна, мый нунысӧ эз вермы, казьтыштіс бабӧс да мӧдӧдчис сы дорӧ.
Матыстчис Гӧрд Шапочка баб керкалань, ӧдзӧс восьса.
Шензис сійӧ, пырис пытшкас да горӧдіс:
— Бур асыв! — Но вочакыв эз вӧв.
Сэки сійӧ матыстчис вольпась дорас, вештіс вонсӧ, аддзӧ - бабыс куйлӧ, чепечыс лэдзӧма самӧй чужӧм вылас, и ортсысянь видзӧднысӧ тешкодь.
— Бабӧ, мыйла тэнад сы ыджда пельыд?
— Мед бурджыка кывны тэнӧ.
— Бабӧ, а кутшӧм тэнад гырысь синмыд!
— Тайӧ, мед бурджыка тэнӧ аддзыны.
— Бабӧ, а кутшӧм жӧ тэнад ыджыд киыд!
— Мед топыдджыка кутлыны тэнӧ!
— Бабӧ, кутшӧм тэнад ыджыд вомыд!
— А тайӧ, мед ӧдйӧджык сёйны тэнӧ!
Шуис тайӧс кӧин, чеччыштіс вольпасьысь — да ньылыштіс Гӧрд Шапочкасӧ.
Пӧтіс кӧин да водіс бӧр крӧватяс, унмовсис да кутіс горасьыс-гора шкоргыны.
Муніс дінтіыс вӧралысь.
Кыліс сійӧ керкасянь кутшӧмкӧ тешкодь шыяс да чошмуніс: оз вермы лоны, медым пӧчӧ сэтшӧм гораа шкоргис!
Кыньксьӧдіс ӧшинь дорас, видзӧдліс пытшкас - а сэн крӧватяс волк куйлӧ.
— Со тэ кӧні, руд рӧзбойник! — шуис он. — Ме важӧн нин тэнӧ корсыся.
Кӧсйис вӧралысь медводз лыйны кӧинӧс, да эновтчис.
Друг сійӧ сёйис пӧчӧс, а сійӧс позьӧ на мездыны.
Босьтіс сэки вӧралысь ножеч и резьӧдіс рушкусӧ узьысь кӧиныслы.
Сэтысь петісны Гӧрд Шапочка да бабыс — кыкнанныс ловъяӧсь и дзоньвидзаӧсь.
и вӧліны став куимнанныс зэв да зэв дӧвӧленӧсь.
Вӧралысь кулис кӧин вылысь кусӧ да нуис сійӧс гортас.
Пӧчӧ сёйис пирӧгсӧ, юис йӧвсӧ, кодӧс вайис сылы Гӧрд Шапочка, да кутіс бурдны да вынсявны.
Гӧрд Шапочка жӧ гӧгӧрвоис, мый пырӧ кывзысьны гырысьяслысь и вӧрас некор не кежны туйысь.
{А. Первенцев (комиӧдіс Мальцева Р. М.) @ Володька — партизанскӧй пи @ беллетристика @ А. Первенцев. Володька — партизанскӧй пи @ 1940 @}
А. Первенцев. Володька — партизанскӧй пи
Кузь да чорыд бой муніс еджыдъяскӧд.
Иван Кочубейлӧн бригадаыс дорйис район степвывса Невинка ю кузя овтӧм Сычевӧй нӧрысӧдз.
Фронт водзын паськыда куйліс шыльыд плато — дас тысяча десятина турун пуктын видз.
Бригадалы паныд сулаліс генерал Шкуро, коді босьтіс Крутогорскӧй ыджыд станица.
Тышкасисны фронт вылын казак Кочубей Иван да царскӧй армиядырся на сылӧн вӧвлӧм начальник, полковник Шкуро.
Пуксьыны кутіс Кубаньдорса небыдик ар, кор чӧскыд курыдӧн ӧвтӧны вижӧдӧм толич да шыдӧсатурун, кор кышакылӧны косьмӧм ковыльяс да степын паськалӧны плавнӧй еджыд рӧма гыяс.
Ӧтчыд рытын, вир кисьтана уна бой бӧрын, Суркули хуторӧ, Кочубей штабӧ локтіс ён коннӧй отрядӧн колльӧдан дивизияса начальник Кондрашев.
Кочубейлысь корӧмсӧ радпырысь примитӧмӧн, Кондрашев пуксис пызан дорӧ да пӧрччис шапкасӧ.
Сійӧ вӧлі тшыг да жальпырысь видзӧдліс тыртӧм рач вылӧ.
Гӧгӧрвоысь адъютант Левшаков воши.
Кухняын дзижгыны кутіс гос, кыліс чӧскыд дук, да регыдӧн пызан вылӧ мыччысис рач вылын дзижгысь калбас.
Кондрашев восьтіс ӧшиньсӧ.
Ӧшинь улын мудӧд вылас кодкӧ нора сьыліс:
Гӧра джуджыд, Ишак омӧль, Кибитка ылын, Ваыс пыдын...
Дивизияса начальник сетіс позянлун куритчыны да пуксис матӧджык Охрим Пелипенко дорӧ, торъя партизанскӧй сотняса взводнӧй командир дорӧ.
Пилипенко торъяліс повтӧмлунӧн да вӧрӧгӧс ылӧдлыны кужӧмӧн.
Тӧлысь сайын Кочубей козьналіс сылы кинжал да куимысь окыштіс сійӧс стрӧй водзын.
Пилипенко вайис кутшӧмкӧ срочнӧй юӧръяс фронт вывсянь бригадалӧн штабса начальниксянь, манитчис кийыв пулемётъяс торъя сотнялы пӧлучитігӧн, да та вӧсна комбриглӧн пызан сайын вӧлі виччысьтӧм гӧсьтӧн.
Ахмет — Кочубейлӧн телохранитель мисьтӧма шуис:
— Некыдз сьывны оз куж.
Калмык сьылӧ, зэв лёка сьылӧ.
Игнат Кочубей — комбриглӧн вокыс, — калбас сёйигтыр да быд минутаӧ вышивайтӧм кичышкӧдӧ чышкысигтыр, шуис:
— Абу мӧд ног, лёклань.
Вот сы водзын, кор виисны Наливайкоӧс, тадз жӧ вот сьыліс чӧртов калмыкыд.
Дикӧй сьыланкыв став вылас вайӧдіс висьтавны вермытӧм шог.
Чӧв олісны.
Газет бумагаысь гарталісны чигаркаяс.
Пелипенко яндысис кушӧдны ассьыс кыз телӧсӧ, но жарыс тшӧктіс разясьны.
Ӧбразъяс улын пукалігмоз чӧскыдпырысь ньылаліс папирос тшын.
Сьыліас сылӧн югъяліс ыргӧн перна.
— Енсӧ он вунӧд? — юаліс Кондрашев. — А меным, гусьӧник висьтала, комиссар ошйысис, мый тэ коммунистӧ гижсьӧмыд.
Пелипенко гӧрдӧдіс.
Яндысигтыр кизяліс дӧрӧмсӧ.
Медбӧрысь кыскыштӧмӧн чуньнас кусӧдіс чигарка помсӧ.
— Неуна абу тадз, дивизияса начальник ёрт: ме большевик, а абу коммунист, — веськӧдіс сійӧс взводнӧй асьсӧ тӧдысьӧнджык пуктӧмӧн. — Вичкоӧ ог ветлы, попъясӧс ог радейт, но енмӧ эска.
А коммунистлы колӧ пернасӧ пӧрччыны, а ме перна дорӧ велалі, кыдзи куритчан дорӧ.
— Вот тэныд и программа! — горӧдіс Кондрашев да, сёрнисӧ вежӧмӧн, шыӧдчис Кочубей дорӧ: — Ваня, менам тэ дінӧ делӧ эм.
— Висьтав, делӧ кӧ.
Мекӧд ачыс Орджоникидзе делӧяс йылысь сёрнитліс, а тэныд и ен ачыс тшӧктіс, — шмонитіс комбриг, калбассӧ сёйны помаліг да чуньяссӧ веськыда пызандӧраӧ чышкиг, таӧн петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ лӧсьӧдчис кывзыны.
— Со кутшӧм делӧяс, Ваня, — ньӧжйӧ заводитіс Кондрашев. — Паськалӧны юӧръяс армияын, миянлысь фронтнымӧс орӧдӧм могысь генерал Шкуро чукӧртӧ ыджыд верзьӧма котыр.
Кӧсйӧ дзикӧдз орӧдны армияӧс Россияысь, йӧршитны кӧсйӧ миянӧс Войвыв Кавказӧ, кыдзи бутылкаӧ.
Аулъясӧд да станицаясӧд ветлӧны шкуринскӧй агитаторъяс.
Князьяс да атаманъяс кыпӧдӧны йӧзӧс, мутитӧны.
Кыдз сылӧн делӧясыс мунӧны, Шкуроыслӧн, миянлы зэв ёна колӧ тӧдны, Ваня.
Штабсӧ сійӧ вуджӧдӧма Крутогорскӧй станицаӧ.
Сэні, сёрнияс серти, и шӧриныс сылӧн.
Мый сэні вӧчсьӧ?
Кондрашев виччысьӧмӧн видзӧдліс Кочубей вылӧ, кыскис носовик да бура чышкис ассьыс пӧсялӧм, джынвыйӧ лысӧм юрсӧ.
— Сідзкӧ мый тэныд месянь колӧ, Митька? — шензис Кочубей. — Крутӧй горка босьтны?
Сет приказ!
— Но вот!
Кыдзи мый, тэ пырысь-пыр босьтны.
Водзладорсянь тэнад тактикаыд, Ваня, — шмонитыштіс Кондрашев. — А ӧд плешкӧ кутчытӧдз, колӧ прӧверитны, абу-ӧ сы сайын кодкӧ, гӧгӧр видзӧдлыны колӧ.
Ӧти кывйӧн, вӧеннӧй ногӧн кӧ, колӧ нуӧдны пыді разведка, чукӧртны ценнӧй сведениеяс...
— Гӧгӧрвои. — Довкнитіс Кочубей. — А гашкӧ, станицасӧ босьтны?
Киясӧй менам лудӧны Крутӧй горка вылӧ!
Ме эськӧ... — И комбриг пӧся кутіс висьтавны станицасӧ босьтӧм серти ассьыс ёна чорыд плансӧ.
— Ог, — комбригӧс кывзӧм бӧрын висьталіс Кондрашев, видзчысяна да вежӧра военачальник, — ог тӧд, мый Шкуролӧн вӧчсьӧ и кутшӧм вынъяс, верман бригадатӧ шыбытны западняӧ да воштыны уна йӧзӧс.
А йӧзӧн пудъясьны оз позь, Ваня.
Колӧ писькӧдчыны Волга дорӧ, Россияӧ, и быд морт миянлы дона.
Крутогорскӧйын подпольщикъяс уджалӧны, большевикъяс.
Налы колӧ тӧдчана мог сетны.
Вӧлі ме тӧрыт Пятигорскын, партия крайкомын, сэні сідзи и решитісны.
Корисны тэнӧ отсавны, Ваня.
Кочубей лэптіс морӧссӧ.
Начдивлӧн кывъясыс бурмӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
— Ну, партия кӧ решитіс, сідзкӧ, тані нинӧм нин миян воклы сӧзласьны.
Партиялӧн юрвежӧрыс веськыд... — Кочубей думыштіс. — Кыдзи ме гӧгӧрвоа, меным тшӧктӧма котыртны пыді разведка?
— Да.
— Тэнад сюрасны писькӧс да винёв зонъяс?
— Менам... — дӧзмӧмӧн нюжӧдіс Кочубей, — менам ставыс эм, Митя.
Ме тэныд сета аслам бригадаысь кодӧс кӧсъян.
Рубака колӧ — босьт!
Пулемётчикӧс — пӧжалуйста!
Йӧктыны — пӧжалуйста!
Менам зонъяс губернаторъясӧн вермӧны уджавны... вот татшӧм менам зонъяс! — Кочубей клопнитіс кияснас. — Володька!
Локтіс лёзьӧдӧм Володька, Кочубейлӧн радейтанторйыс, бригадаӧн быдтӧм зонка, рӧдтӧм и вужтӧм, «партизанскӧй пи», кыдз шулісны сійӧс кочубеевецъяс.
Зонка лӧсьӧдчис водны да вӧлі матросскӧй дӧрӧма, коді топӧдіс сылысь неыджыд ён телӧсӧ.
— Вот мый, Володька: лӧсьӧдчы Шкуро ордӧ гӧститны.
Тэ бур велӧдчӧм морт — сюрсӧдз верман лыддьыны.
Да и синъясыд тэнад, кыдз ӧбезьяналӧн ярмарка вылын.
Да нӧшта почта подпольеӧ сетанныд.
Письмӧяс партиясянь.
А мед тэныд ӧтнадлы эз вӧв гажтӧм, босьт аскӧдыд... — Кочубей быдӧн вылӧ, коді сэні вӧлі, видзӧдліс и, Пелипенко вылӧ сувтӧмӧн содтіс: — Пелипенкоӧс.
Игнат Кочубей чепӧльтыштіс бӧрйӧмаӧс.
— Вот, Охрим, взводнӧйсянь — почтарӧ, — мигнитіс сійӧ. — Жыннянъяс эн вунӧд кӧртавны додь вожъясад.
Кочубей скӧра видзӧдліс вок вылас.
Гырысь шагӧн ветлалыштіс комната кузя.
Мыйкӧ думайтӧмӧн бормочитіс вомгорулас.
— Вот штабса начальникӧй менам ӧні абу, сійӧ эськӧ думыштіс фокус.
Сэсся Кочубей чужӧм вылын югнитіс выль мӧвп, сійӧ жергӧдіс пиньяссӧ, крута бергӧдчис.
— Пелипенко лоас синтӧмӧн, Володька — нуӧдысьӧн.
Синтӧмлы струмент судзӧдны Игнатлы.
Сет, Митька, почтасӧ.
Да сёрнит став йылысь зонъяскӧд.
А тэ, Пелипенко, кӧть и синтӧм, — видзӧд кыкнаннад, мый сэні Шкуролӧн.
Кондрашев сувтіс:
— Ну, вот и бур.
Эг прӧстаысь ме тэ дінӧ, Ваня, шыӧдчы.
Сідзкӧ, ставсӧ вӧчан?
— Колӧ кӧ — вӧча.
— Видзаӧн коль.
Найӧ окасисны.
— А ті, разведчикъяс, — шыӧдчис начдив Пелипенко да Володька дінӧ, — петамӧй мекӧд.
Сэні кильчӧ вылас недыр пукыштам, сёрнитыштам.
Кильчӧ вылас и ыркыдджык, «йӧз пельяс» тыдалӧныджык.
Найӧ петісны керкаысь.
Ӧшинь улын ломтысисны неыджыд бипуръяс да на водзын чукӧръясӧн пукалісны дежурнӧй частьса боечьяс.
Ывла вылын забор дорын сулаліс Кондрашевлӧн конвойнӧй отряд.
Вӧв домаланінас фыркйӧдлісны седлӧалӧм вӧвъяс.
Начдив гӧгӧр видзӧдліс, пуксис пос тшупӧдъяс вылас да Кочубей дырйи стӧча ставсӧ висьталіс разведкалӧн мог йылысь.
— Мӧдӧдчыны ӧні жӧ, — шуис Кондратев. — Кадыс оз терпит.
Войнас Волчьей балкаті органчика квайт пуд сьӧкта «синтӧм» да нуӧдысьыс вуджисны фронтлысь условнӧй линия.
Найӧ дас кык верст гӧгӧр мунісны видзвыв туйясті, югдігкежлӧ воисны Крутогорскӧй почтовӧй трактӧдз.
— Быттьӧ бур вӧвъяс, — упкигтыр шуис «синтӧм». — Абу ӧдйӧ, Володька?
— Абу, Пелипенко ёрт, ме чож.
Налы паныдасьлісны и верзьӧмаяс, и вӧла-доддяяс, но некод на вылӧ прамӧя эз видзӧдлы.
Уна сэки ветлӧдлісны сьылысь синтӧмъясыс кубанскӧй тальӧм туйті.
Ярмаркаяс да базаръяс вылын кывзісны найӧс, шыбыталісны кӧрт чашкаӧ грӧша милӧстинаяс, но таті корысьясӧс панъялісны рӧдтӧмӧн, медым виччысьтӧг оз кутчысьны.
Аул прӧйдитӧм бӧрын, кӧдзыд полойті вуджигӧн, взводнӧй вильдіс из вылӧ, уси да кӧтасис.
— Тю, чуклякока бес! — видчыштіс Пелипенко. — Кыдз вӧв вылысь чечча, сідз и уськӧдчас ме вылӧ кутшӧмкӧ тіралӧм!
Лои сувтлыны, кӧть Крутогорскӧй вӧлі син водзаныс.
Вӧчисны шойччӧг.
Пыдзралісны кыкнаныс корысьлысь лёкиник паськӧмсӧ.
Ӧшӧдісны кустъяс вылӧ косьтыны.
Пасьтӧм Пелипенко ӧвтчис косьмӧм лапкорйӧн арся горш гутъясысь.
Кубаньса паськыд шыльыдінлӧн вӧр оръявліс юясӧн.
Кӧнсюрӧ вежӧдісны небыд кузь туруна неыджыд видзьяс.
Веськыдвывса крут берег вылас ӧшалісны юдорса керкаяслӧн сарайяс да заборъяс.
Ропкысь ва мельнича весьтасас, кыр йылас, бура тыдалісны кутшӧмкӧ заводскӧй стрӧйбалӧн джуджыд кирпич стенъясыс.
Заводсянь крута увлань лэччӧ пу пос.
Пос кузя лэччӧ казакъяслӧн оркестр.
Шонді улын ломзьылӧмӧн да куслӧмӧн дзирдалісны трубаяс.
Трубаяс свайнӧй пода пос вылын сетісны медбӧръя сигнал да саялісны вӧрас.
Вӧрас, тыдалӧ, кӧсйӧ лоны гулянье.
— Бур станицаын йӧзыс олӧны, — шуис Володька трубачьясӧс синнас колльӧдігмоз.
— Мыйся тайӧ станица? — мисьтӧма вомсӧ пӧлыньтӧмӧн шуис Пелипенко. — Юяс ветлыны позьтӧмӧсь, сідз и уськӧдӧны кок йывсьыд.
Станицаӧдз воӧдчигкості, кырныш моз лэбалан гӧрасянь гӧраӧ.
Миян Кирпильскӧй станицаысь бурджыкыд абу.
Став юртаыс быттьӧ ки пыдӧс вылын, а шӧрас ю визувтӧ, лӧнь, важнӧй, быттьӧ попаддя.
Камышъяс пӧвстын миянын быд пемӧс гозъя: утка, лыска, сунач, чирак.
Кирпиляын сазанъясыд — порсь пиян кодь.
А ракъясыд?
Ракъясыд — быттьӧ черепахаяс, — ӧти клешняыс тырмас закуситны бутылка джынтӧ юигӧн.
Эх, Володька, бур станица Кирпильскӧйыд!
Кыдз нетшкам кадетлысь став юрсисӧ, лок ме ордӧ гӧститны.
Гӧтралам тэнӧ Кирпильскӧйын.
Справнӧй нывкаяс миян станицаын, вот татшӧмӧсь, ме кодь...
Пелипенко лӧсьӧдіс паськыд пельпомъяссӧ и ошйысигмоз гартовтіс шоч усъяссӧ.
Володька кыскыштіс сійӧс киӧдыс.
— Видзӧд, Охрим дядь!
Пелипенко синсӧ читкыртіс.
Ваӧ пырис сьӧд буйвол стада.
Найӧ пырисны визулаинӧ, водісны да лэптісны вывлань веськодь квадратнӧй чужӧмъяссӧ.
Пастух гачсӧ пӧрччытӧг вуджис юсӧ да, пышысь вӧчӧм змей кодь плетьсӧ кыскигмоз, матыстчис туйвыв йӧз дінӧ.
чолӧмасис, пуксис да корис куритчыны.
Пастух вӧлі омӧль да кузь кокъяса том жугыль зон.
Сійӧ куритіс Пелипенколысь улёват табаксӧ и помтӧм кызіс.
Визув ва вылас видзӧдӧмӧн, нем думайттӧг полояс шыблаліс изторъяс.
— Радейтӧ буйла ватӧ, — ньӧжйӧ сійӧ шуис. — Пырас ваӧ — да он лэпты: быттьӧ изйысь.
Дышӧдіс налы кодкӧ улын овны.
Быттьӧ и кӧзяин скӧтинаыслы и абу кӧзяин.
Виччысь, кор сійӧ ачыс чеччас.
— Кӧзяин?! — шемӧсмуніс Володька пастухлӧн гын осетинскӧй шляпа да киссьӧм бешмет вылас видзӧдӧмӧн. — Став буйволыс нӧ тэнад?
— Кутшӧм сэні менам! — кызігтыр ӧвтыштіс пастух. — Йӧзлӧн скӧтинаыс.
Черкесскӧй князь ордын уджалысьӧн ола.
Ставыс вӧюйтӧны, а ме ӧтнам буйлаяскӧд, тшӧтш, пӧди, вӧюйта.
— Шыбитін эськӧ найӧс, — сӧветуйтіс Володька.
Пастух видзӧдліс сы вылӧ.
Володька видзӧдіс зонлы жугыль руд синъясас.
Син улас вӧліны пемыд кытшъяс да, кӧть вӧлі томиник, посни пӧрысь чукыръяс.
— Шыбиті эськӧ, да ог вермы.
Кодлы ме кола?
Висьысь ме.
Ачым ме Суворовскӧй станицаысь.
Вильыш зонка вӧлі.
Ӧтчыд анькытш гусявлі хуторса олысьлысь, Горбачев Лукалысь, а сійӧ суис, но ме сійӧ лунсяньыс и косьмыны куті.
Пелипенко зургыштіс Володькалы бокас, вашнитіс:
— Миян Горбачев Тарас вок йылысь, коймӧд сотняса старшина йылысь. — И гораа юаліс: — Мыйысь нӧ косьмыны кутін?
— Кутіс Лука, вӧжжиӧн кӧрталіс телега дорӧ да и кутіс гӧняйтӧдны вутшъяс вывті, кытчӧдз голяысь вир эз мӧдӧдчы.
То сераліс Лука, а то и ачыс повзис, разис, гортӧ ыстіс да зептӧ анькытш нӧшта сӧвтіс.
— Гашкӧ, эз Лукаӧн шуны Горбачевсӧ, а Тарасӧн? — букыштчӧмӧн юаліс взводнӧй.
— Абу, Лука — ӧвтыштіс пастух. — Тарасыс вок сылӧн.
Сійӧ веськыд морт.
Сёрнитісны уличаын, сійӧ пӧ Кочубей ордын отрядас.
Ме эськӧ ачым муні Кочубей ордад отрядас, да ог туй.
Оз жӧ ӧд босьтны-а.
Буйволъяс мӧдісны сувтавны.
Пастух чеччис.
Сійӧ довъяліс кузь кокъяс вылас паськӧмсӧ кизялігӧн.
— Коді Крутогорскӧяс атаманалӧ? — быттьӧ сідз юаліс Володька. — Коді веськӧдлӧ, бур-ӧ пӧрысь корысьяс дінас?
— Да, гашкӧ, пӧрысьяс дінад и бур, а вот томъяссӧ ставсӧ виис, — скӧрмӧмӧн да гӧлӧссӧ вежӧмӧн висьталіс пастух. — медыджыдӧн лоӧ атаман Михаил Басманов — генерал.
Воліс генерал Покровскӧй, ӧшӧдліс, ӧшӧдліс йӧзсӧ да фронт вылӧ сетчис.
Ӧні Шкуро тані.
Азиатскӧй полкъяс видзӧдлыны воӧма, а гашкӧ, царскӧй тьӧткаӧс видлыны.
— Кутшӧм тьӧткаӧс? — сюся юаліс Пелипенко.
— Да гӧститӧ ӧні станицаын великӧй княгиня.
Менӧ вӧскресеньеӧ эз лэдзны сійӧ уличатіыс, кӧні сійӧ олӧ.
Сылӧн керкаын вӧлі йӧктӧны.
— Видзӧд, веськыда абу Крутогорка, а Петербург, — дивуйтчис Пелипенко. — Да мый жӧ сэні найӧ вӧчӧны?
Йӧктӧны, и ставыс?
Йӧзыс вир воштӧны, а найӧ йӧктӧны!
Пелипенко вунӧдчӧмӧн, мый сійӧ вермытом синтӧм, чеччыштіс, сьӧлыштіс да видчыштіс сідз, кыдз вермис бурмӧдны сьӧлӧмсӧ сӧмын збой Кочубеевскӧй командир.
— Охрим дядь, — кыскыштіс сійӧс Володька, — тэ жӧ синтӧм.
Тэнад колӧ лоны ӧдва-ӧдва лолыд пытшкад, а тэ — быттьӧ строевӧй вӧв!
— Тю, тю, вунӧді, — скӧрысь ӧвтыштіс Пелипенко. — Он вузав, пастух, а?
Но сійӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг да прӧщайтчытӧг, кызігтыр, вуджис полойсӧ да вӧтліс гӧра вылас кӧтасьӧм, югъялана стадасӧ.
Ва паськӧмыс косьмис туяс взводнӧйлӧн пӧсь телӧ вылын.
Найӧ мунісны, и велӧдчӧм могысь Пелипенко видзӧдіс син еджыднас, сьыліс органчиксӧ бергӧдлӧмӧн.
Тадз кыссисны вичко ӧграда дорӧдз да кольччисны узьны груша пуяс сук да надежнӧй увъяс вевттьӧд улын, неылын кодкӧ гу дорсянь.
Асывнас найӧс вӧтліс вичко стӧрӧжыс, да найӧ мӧдӧдчисны базарлань.
Станица вӧлі уна йӧза, шума.
Тӧдчис фронтлӧн матілуныс.
Йӧръясын сулалісны армейскӧй додьяс, тачанкаяс, кухняяс.
Площадь вылын, вӧв домаланінӧ, меститчӧма черноморец-казакъяслӧн сотня; тыдалісны брезентӧн вевттьӧм горнӧй ӧрудиеяс.
Базар вылын бабаяс вузасисны йӧлӧн, нӧкйӧн, выйӧн.
Готсисны дзодзӧгъяс, кодъясӧс кималасалісны да сетісны киысь киӧ.
Перыда вузассисны арбузъяс да дыняяс.
Чӧв олысь карачаевечьяс пидзӧс выланыс пукалісны ыж госысь вӧчӧм пирамидас — брынзаяс водзын.
Тані жӧ орччӧн, гӧгӧр видзӧдісны жугыль улис синъяснас, гезйӧн кӧртавлӧм, джуджыд гӧравывса пастбищеясысь кос межъяс.
Альпийскӧй видзьясӧ да шы ни тӧлӧ велалӧмаяс, найӧ эз гӧгӧрвоны базарса ноксьӧмлысь мичлунсӧ, баксісны да бергӧдлісны шемӧсмӧм кос юръяссӧ.
Карачаевкаяс вузасисны сідз шусяна айранӧн, тайӧ чӧскыд шома йӧвсӧ кисьталісны пемыдгӧрд бурдюкъясысь, кодъясӧс долинаыс вайисны ичӧтик тушаа осёлъяс вылын.
Синтӧмъяс бӧрысь вӧтлысисны зонка чукӧр.
Пелипенко мудзис синсӧ куньтыравны да петкӧдчыны висьлӧсӧн.
Сійӧ вӧлі пӧсялӧма да скӧр.
Базарысь мунӧм бӧрын, найӧ бара веськалісны вичко дорӧ ӧбедня понасиг кежлӧ.
Праздничнӧя пасьтасьӧм йӧз чукӧрӧ пырӧмӧн найӧ веськалісны сійӧ кад кежлас, кор вичкоысь, ыджыдлунся звӧнӧн колльӧдӧмӧн, петіс ачыс генерал Шкуро.
Генеральскӧй конвойысь казакъяс кутісны зырсьӧмсӧ, но Шкуро регыдӧн лоис топыда кытшалӧма любопытнӧй йӧзӧн.
Пелипенко, кор сійӧ вӧлі юр джын вылӧ вылынджык ставсьыс, кужис аддзыны генералӧс.
Шкуро вӧлі пасьтасьӧма зэлыд руд черкескаӧ.
Ӧружиеыс вӧлі мичмӧдӧма слӧн лыӧн.
Черкеска сосъясыс паськыдӧсь да пуджӧма пӧшти гырддзаӧдзыс, кыті мыччысьӧ вӧлі шӧвк бешметыс.
Генераллӧн вӧлі обыкновеннӧй казачьей вахмистр кодьӧн.
Асьсӧ кутіс мортлунсӧ тӧдчӧдана петкӧдлӧмӧн да вежавидзтӧма.
Сійӧс колльӧдысь отделса атаман генерал Басманов югъяліс крестъясӧн да медальясӧн, кодъясӧс судзӧдӧма Манчжурияын на китайскӧй крестьяналысь восстаниеӧс пӧдтігӧн.
Сьӧд ной черкеска вӧлі вурлӧма зарниӧн.
Бешметыс сэтшӧма зэлӧдӧма голясӧ, мый атаманлӧн чужӧмыс польдӧма вирысла.
Михаил Басманов вӧлі кыз; Шкурокӧд сёрнитігӧн нюкыльтчывліс став тушанас да, тыдалӧ, яндысис мышсӧ кусньӧдлыны тайӧ омӧлик, мисьтӧм выскочка водзас, коді фейерверк моз кысянькӧ лэбзьыштіс ыджыд чинъясӧдз да славаӧдз.
Шкуро ньӧжйӧ муніс водзӧ.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь чукрасис да инас эз ӧшйы.
Мунігмозыс вочавидзис станичникъяслӧн абу тӧдчана юасьӧмъяс вылӧ фронтвывса успехъяс йылысь, армияӧ лоны вермана куим вося призыв йылысь.
Юасьӧмъясыс сійӧс, тыдалӧ, дӧзмӧдісны, да вочавидзис сійӧ ӧдйӧ, ёсь, оръялан гӧлӧсӧн.
Володькалы, кыдз кӧть сійӧ эз нюжӧдчы, оз вӧлі тыдав Шкуро, но сылӧн падъявтӧм гӧлӧсыс скӧрмӧдіс Володькаӧс, да сійӧс сідзи и кыпӧдіс вӧчны генераллы омӧльтор.
Кор Шкуро, кодкӧ юалӧм вылӧ, скӧра шуис Кочубейӧс большевистскӧй выродокӧн, Володька эз вермы кутсьыны да гораа горӧдіс:
— Ваше превосходительство, збыль, мый ті кутінныд Кочубей Ванясӧ?
Гӧгӧр лӧнисны.
Басманов веськӧдчис, скӧра видзӧдліс синъяснас.
Кутшӧмкӧ салдат турунвиж обмоткиа Володькаӧс доймытӧдз чепӧльтӧмӧн кыскыштіс сійӧс да сувтӧдіс аслас паськыд мыш сайӧ.
Пелипенко, син еджыдъяснас видзӧдліг, кынмис.
Басманов кусыньтчис Шкуро дінӧ, да сійӧ едждӧм синкымъяссӧ вештыштӧмӧн чорыда шыбитіс:
— А менӧ кутіс Кочубейыс?
— Некыдз эз, ваше превосходительство! — тэрыба шуисны ӧтлаын конвойнӧй казакъяс да ӧта-мӧдӧс вежмӧн ӧткымын старик.
— Ну, сідзи и ме сійӧс.
Воськовъяссӧ ӧддзӧдӧмӧн Шкуро матыстчис фаэтон дорӧ, вештіс этш тӧдтӧм дамаясӧс, кодъяс кӧсйисны окыштны черкеска пӧласӧ, да мӧдӧдчис гортлань вӧла конвойӧн весалӧм туй кузя.
Эз удит фаэтонлӧн лакируйтӧм мышкыс саявны акацияяс сайӧ, кыдз площадьсӧ кытшалісны казакъяс-черноморецъяс.
— Облава! — ёна повзьӧмӧн горӧдіс том карачаевеч да, гырддзанас уджалӧмӧн, уськӧдчис боклань.
Обмоткиа салдат ӧдйӧ копыртчис, бусӧн мавтіс чужӧмсӧ да, вежыньтчӧмӧн, мигнитіс Володькалы:
— Ӧні кутасны призывайтны... добровольческӧй армия.
Гашкӧ, йӧй пыдди прӧйдита!
Пелипенко кыскис Володькаӧс, синтӧмалӧмсӧ вунӧдӧмӧн.
— Босьтасны, ей богу, босьтасны, — майшасис сійӧ. — Аддзан кыдзи Шкуроыс войскасӧ чукӧртӧ.
— Охрим дядь!
Лыддьы, задача джынсӧ решитім, — радліс Володька. — Аддзан, кыдз найӧ доброволецъясӧс чукӧртӧны!
Та йылысь и сомневайтчис начдивыд.
«Синтӧмъяс» петісны станицаысь да сувтісны полой дорӧ, неылӧ ва мельничасянь.
Некод налы эз мешайт.
Найӧ вундалісны кузьмӧс кусӧкъясӧн арбуз да юмов тӧвйӧм дыня да сёрнитісны талунся майшасьӧм йылысь.
Органчик куйліс орччӧн.
Неылын купайтчисны.
Пелипенко кыліс асьсӧ лёка Суркулиысь тэрмасьӧмӧн судзӧдӧм зэлыд паськӧмын, да зілис пӧрччыны дӧрӧмсӧ.
Дӧрӧм улас нинӧм эз вӧв ён розӧвӧй мускула телӧ кындзи, да Володька эз сӧветуйт пӧрччыны.
— Охрим дядь, зэв нин тэнад тушаыд ладнӧй.
Мед эськӧ эз гӧгӧрвоны.
Кӧть ордлыястӧ няйтӧн мавтышт, а со кутшӧм жӧ тэ синтӧм морт.
— Да, тыдалӧ, мый тадз, — ышловзис взводнӧй. — Вот кыдз поштанад?
Базарвывса сёрнисьыс найӧ тӧдмалісны: нёль большевикӧс, кодъяслысь овъяссӧ налы индіс Кондрашев, регыд на та водзын Шкуро ӧшӧдӧма базарнӧй площадь вылын.
Витӧдыс пышйӧма и, сёрнияс серти, дзебсясьӧ кубаньдорса садъясын.
Медым аддзысьлыны сыкӧд, колӧны вӧлі тӧдсаяс станицаын.
Пелипенко нӧшта ёнджыка пӧсяліс да помаліс коймӧд арбуз, кор на дорӧ, тӧдлытӧг матыстчӧмӧн, пуксис осетинскӧй шляпаа кузь кока тӧрытъя пастух.
— Видза оланныд, ёртъяс, — сэтшӧм жӧ веськодь гӧлӧсӧн чолӧмасис сійӧ, бокӧ видзӧдӧмӧн.
— Здорово, ёрт, — пастухӧс киӧдыс кутӧмӧн, вочавидзис Пелипенко, «ёртъяс» шуӧмас друг виччысьтӧм союзникӧс да отсасьысьӧс казялӧмӧн.
Пастух гӧгӧр видзӧдліс.
Сувтіс.
— Тан абуджык лада.
Найӧ вуджисны гудыр да жургысь полойсӧ, прӧйдитісны ичӧтик вӧр да воисны юлӧн лыаа берег вылӧ.
Тан йӧз эз вӧвны.
— Письмӧтӧ сетны этша, колӧ станицасӧ кыпӧдны, — ньӧжйӧ да пыр сідз жӧ шога шуис пастух, Пелипенкоӧс помӧдз кывзӧм бӧрын.
Сэсся кызыштіс. — А ті верманныд.
Ловъя Кочубейыс?
— А кытчӧ нӧ сійӧ лоас! — гордӧя вочавидзис Володька.
— Со и Шкуро шуис, кыдзи тэ сылысь юалін.
Ме ставсӧ кылі.
Тшӧтш вичко дорын вӧлі.
Гӧгӧрвои.
Эз жӧ прӧста, чайта, воны ӧпаснӧй местаӧ.
Думышті — разведка.
Тані важӧн нин виччысьӧны гӧрдъястӧ.
Аддзылінныд, кыдзи генерал дорад доброволечьясыд мунӧны?
Мыйла Кондрашевыд оз лок?
Ӧд кокниа позьӧ босьтны кадетъясыдлысь станицасӧ.
Зон ловзьыштіс.
Кажитчис сійӧ ӧні Володькалы томӧн да мичаӧн.
Пелипенко эз кутышт воинственнӧй настроениесӧ сёрнитысьлысь.
— Станица босьтны кокни, да кутныс сьӧкыд, — тӧлкӧн шуис взводнӧй. — Чеччыштан сэтчӧ да и лоан, кыдз шыр пӧртйын.
Гуын сулалӧ тіян станицаыд.
— А ме век думайтлі сетны отсӧг асланымлы, шкуринскӧй пушкаяссӧ лыдди, пулемётъяссӧ, — жуглясис зон. — Кӧсъя вӧлі мыйӧнкӧ отсавны асланымлы... — И сійӧ помавтӧг бергӧдчис.
Взводнӧй сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас.
Вӧрзьӧдіс зонмӧс:
— Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Степанӧн, — вочавидзис пастух, шляпасӧ чужӧм вывсьыс вештытӧг.
— Так вот мый, Стёпка: пушка да пулемёт лыд радейтӧны.
Эн прӧста лыддьы.
Но-ко, висьтав, мыйта тайӧ добраыс кадетыслӧн.
Зон ставнас лыддьӧдліс шкуринецъяслысь огневӧй вооружениесӧ.
Лыдпасъяссӧ Володька гижталіс органчик вылӧ.
Пелипенко весиг пӧсяліс да, Володькаӧс тувкӧдігмоз, шуаліс:
— Аддзан, ставыс тыдалӧ — кыдз аслад амбарын.
Батькоыд куим пӧв кутас окавны бригада водзын татшӧм арифметикасьыд.
А тэнсьыд висьӧмтӧ бурдӧдам, эн шогсьы, — бурӧдіс Пелипенко Степанӧс. — Миян бригадаын эм сюсь фельдшер, овыс Чуйкин.
Рыжӧй, мисьтӧм, а ставсӧ тӧдӧ: вӧлӧс и боечӧс вермӧ кок йылас сувтӧдны.
Вежон сайын тайӧ путешествиеӧдзыс мучитчи ме кынӧмӧн.
Ог гӧгӧрво, мыйысь сійӧ гудыртчис: ыж яйысь ли, кисьляк-каймакысь ли.
Сідзсӧ быттьӧ оз и вермы сійӧ лоны, ӧд сёй сӧмын сійӧ кисляксӧ ведраджын мында Ивановскӧй сиктын.
Ӧти кывйӧн, гӧрбыльтіс менӧ висьӧм.
Эг вермы веськыда ветлыны, пыр мегыр моз.
Мыт висьӧм воссис.
Шог!
Зонъяс — атакаӧ, а ме — кустъясӧ.
Взвод водзын яндзим.
Ӧтчыд кадет менӧ этша вылӧ эз керав, да случай мездіс.
Гачасьны ме эг удит.
Яндысьыштіс кадетыд, да кералі ме сійӧс.
Гашкӧ, некор эз тышкасьлы барчукыд гачтӧмыскӧд.
Сэк шыӧдчи ме Чуйкин дінӧ: «Бурдӧд, — шуа. — Босьт мый кӧсъян дон пыдди: шашка, кисет.
Эз босьт нинӧм, а бурдӧдіс.
Сетіс бутылкаын зэв сьӧд жидкость да шуис: «Кык пу паньӧн куимысь суткинас».
Кыдз киӧн босьтіс!
— Да мый нӧ сійӧ вӧлі, Охрим дядь, дегӧдь? — мудера юаліс Володька.
Пелипенко дӧзмыштӧмӧн шуис:
— Дьӧгӧдь?! Татшӧм фельдшер — да дьӧгӧдь...
Сійӧ менӧ бурдӧдіс сійӧн, мый войдӧр цар ачыс юлӧма, революцияӧдз...
Креолина кутшӧмкӧ, во!
Пастух виччысьӧмӧн нюмъяліс.
Кынӧмас кутчысьӧмӧн Володька быглясис лыа вывті.
— Тэ мый? — пӧльтчис Пелипенко.
— Охрим дядь, — чилзіс Володька, — да креолинанас вӧвъясӧс лудӧмысь мавтӧны!
— Ылӧдлан тэ! — дӧзмис взводнӧй да, неуна шӧйӧвошыштӧмӧн, содтіс: — А ме мый висьтала: вӧлӧс и боечӧс кок йылӧ сувтӧдӧ.
Мый письмӧнад вӧчны? — юаліс сійӧ пастухлысь, медым вежны сёрнисӧ.
— Видлам.
Лэдзлы Володькатӧ.
Ветлам...
Пастух кутіс кызӧдны.
Каркнитіс вирӧн.
— Дерт, серамыд серамӧн, а колӧ Чуйкинӧдз, — эскӧмпырысь шуис Пелипенко, вир вылас видзӧдӧмӧн. — Пыр жӧ, кыдз киӧн...
— Миян асланым черкесскӧй доктор аулын, став мир вылас доктор, — ышловзьӧмӧн ошйысьыштіс зон, — да сійӧ нӧ пастухӧс кутас лечитны!
Мый босьтан пасьтӧмыдлысь?
Володька матыстчис:
— Степан, а кыдз нӧ эськӧ сійӧ большевик дорӧдзыс веськавны, коді садъяс муніс?
— Вот кыдз...
Ызгысь Кубань дорын дыр шӧпкӧдчисны йӧз.
Кор пемдіс да берегдоръясын мыччысисны патрульяс, Пелипенко, Володька да налӧн выль ёртныс кыссисны берег дорті нюклясьысь бадьяс пӧвсӧд.
«Синтӧмъясӧс» белогвардеечьяс вӧлі кутӧмны ю дорын, изъя вуджанін дорын, да, есаул Колков допрос бӧрын, найӧ кӧрталӧмӧн куйлісны вӧв доддьын.
Коли суткиысь унджык.
Пленнӧйясӧс кытчӧкӧ кӧсйисны мӧдӧдны.
Правленньӧлань кыссисны тыртӧм да брезентӧн вевттьӧм пӧжалӧм нянь тыра доддяяс.
Додьясын пукалісны винтовкаӧн вооружитчӧм казакъяс-подводчикъяс.
Правленьӧ дорын додьясӧ кутісны сӧвтны чукӧрӧ кӧртавлӧм рогатинаяс.
Володька заводитліс шмонитны, косьмӧм вомсьыс кывъяссӧ йӧтлалӧмӧн:
— Сюрим ӧшпиян шы йылӧ!
Пелипенко ыджыд юрсӧ чатӧртӧмӧн киргис.
Ён бойӧн перъяліс есаул висьтасьӧм Пелипенколысь.
Но сьӧкыд вӧлі мыйкӧ перйыны кочубеевечлысь.
Взводнӧйӧс кызӧдіс.
Вомсьыс пӧльыштчисны алӧй болькъяс, кодъяс ӧшӧдчисны усъяс вылас вира ёкмыльясӧн.
— Ӧдйӧджык эськӧ мед виисны... подлюкъяс...
— Сюрин, гӧрд рушкуа бес! — скӧра шуис подводчик, дзор паськыд тошка пӧрысь казак, да зургис Пелипенколы бокас.
— Мый тэ сійӧс мучитан, кум? — жалитіс мӧдыс, пленнӧйясӧс плетьӧн мунігмозыс швичнитӧмӧн.
Мурӧстӧмӧн взводнӧй кыпӧдчыліс, но, вын бырӧмысла пласьт уси.
— Оз пыр ло пемыд, лоас и шондіа, — бурӧдӧмӧн вашнитіс Володька, ковтӧм кӧмӧк ньылыштӧмӧн.
Сійӧ крепитчис, кӧть есаулсянь пӧлучитіс неуна этшаджык ёртсьыс.
Сылы вӧлі жаль взводнӧйыс, коді пыр вӧлі ёнӧн, зумыдӧн, а ӧні вӧрӧгӧн уськӧдӧма мышку вылас, нӧйтӧма да визувтӧ вирӧн.
Керкаяссянь усисны вуджӧръяс.
Вӧлаяс мӧдӧдчисны.
Казак-подводчик, турун вылӧ бурджыка пуксьӧмӧн да винтовкасӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн, вӧрзьӧдіс вӧвъяссӧ медбӧрын.
Рӧдтӧмӧн вӧтӧдігӧн кутчысис вутшка туй дорӧдыс.
Додьяс чеччалісны.
Пленникъяс кылісны став тушананыс подводчиклысь «отсӧгсӧ».
Володька кӧсйытӧг тӧд вылас уськӧдліс пастухлысь анькытш гусялӧмсьыс нӧйтӧм йывсьыс прӧстӧй висьталӧмсӧ.
Эз вӧв накӧд шог синъяса кузь тушаа кызысь зонмыд.
Аддзыліс сійӧс Володька медбӧръяысь Пелипенко дінысь, кор суӧдісны найӧс неылын изъя вуджанінсянь.
Аддзыліс Володька мыр сайсянь лыйсигӧн, кыдзи ӧвтыштіс сылы пастух аслас вывті кузь кияснас да вошис гыбыд юӧ.
Но эз тӧд Володька, мый эз пӧгибнит налӧн выль ёртыс, а кывтіс ылӧдз увлань да видз вылысь кутӧм вӧв вылӧ пуксьӧмӧн воӧдчис Кочубей бригадаса передовӧй линияӧдз.
Эз тӧд партизанскӧй пи, мый степвывса косьмӧм джуджыд сёнъясті найӧс мездыны гӧнитӧ скачӧн Иван Кочубей белогвардеецӧн пасьтасьӧм удалӧй ватага юрын.
Тӧдіс кӧ партизанскӧй пи, мый сылӧн приемнӧй батьыс, морт ловлӧн дон йылысь начдивлысь кывъяссӧ пӧмнитӧмӧн, лэбзьӧ татчӧ, эськӧ эз вӧв сэтшӧм шог думайтны олӧм пом матыстчӧм йылысь.
Дженьыд олӧмыс зонкалӧн эськӧ вӧлі вот-вот орас.
Кӧть и эз тӧд сійӧ тайӧ олӧмас торъялана радлӧмъяс, но жалитіс сы йылысь.
Вывті сьӧкыд вӧлі эновтны мирсӧ, коді сӧмын на заводитчис воссьыны сы водзын.
Володька майшасис разведкаын тӧдмалӧмтор вӧсна, боевӧй сотня судьба вӧсна, кодъяс быдтісны сійӧс, аслас ыджыдджык муса ёртыс вӧсна.
Мыйӧн сійӧ вермис отсавны?
Сійӧс вӧлі кӧрталӧма да ачыс эбӧстӧм.
Пыркӧдіс.
Володька тшӧктіс:
— Дядя Охрим, ӧшйы ме вылӧ, гашкӧ бурджык лоас.
— Ой, ёртӧ, — киргис Пелипенко, — сюрим, йӧйяс моз.
Мый батько шуас, кор тӧдмалас! — лолыштіс сійӧ быг сорӧн. — И зонкаӧс йирасны.
— Кытчӧ ем, сэтчӧ и сунис, Охрим дядь, — нюммунны заводитлӧмӧн шуис Володька.
— Эз прӧста, тыдалӧ, ӧшинь улад сьыв калмыкыд, — шуис Пелипенко, — збыльтор Игнат висьталіс: омӧль водзын татшӧм сьыланкывйыд.
Володька горша видзӧдіс гӧгӧр.
Пыдын логйӧ вӧйӧм станица кӧнсюрӧ коньӧр моз кыпӧдчӧма гӧра вылӧ.
Тшӧтшкӧс гӧра улын — кудриа садъяс да стрӧйбаяс.
Улітіыс логсӧ кырлӧдлӧмӧн визувтіс буранъясӧн чикльӧдлӧм Кубань.
Ылын Кубань сайын тшынасисны аулъяс да паськӧдчӧма степь, уна рӧма, кыдзи афганскӧй шаль.
— Бур станицаын олӧмны йӧз, — ышловзис Володька.
Обоз, ылысінсӧ прӧйдитӧм бӧрын, муніс Кубань веськыд берегвывса увтасті, неыджыд берегдорса вӧръяссӧ кытшлалӧмӧн.
Кык конвойнӧй сёрнитісны поводъяссӧ седлӧ вылас шыбитӧмӧн да кокъяссӧ стременасьыс кыскӧмӧн.
Конвойнӧйяс — прӧстӧй том зонъяс.
На улын вӧліны сийӧсъясӧн зыртӧм голяа кос вӧвъяс да важ казачӧй седлӧяс.
Ӧтиыс, кузь ныра да тешкодь, перйис ситеч табак кӧшель, гартыштіс чигарка, чургӧдіс кӧшельсӧ мӧдыслы.
Кутісны пӧльтны макорка тшын.
Пелипенко сьӧлыштіс тшыг дульсӧ.
Сутки чӧж сёянтӧг, а главнӧйыс — куритчытӧг.
Куритчыны ёна колӧмыс недыр кежлӧ вевтыртліс телӧыслысь висьӧмсӧ.
«Ӧтчыд кӧ эськӧ кыскыштны кувтӧдз!»
Ылын, кельыдвеж видзьяс вылын тыдалісны верзьӧмаяс.
— Тыдалӧ, карачаевечьясӧс казакъяс керасьны велӧдӧны, — тӧдмалӧмӧн шуис кузь ныра конвоир да сералігтырйи содтіс: — Куш плешкаястӧ вежалунӧ сӧмын и гӧняйтӧдны.
Прӧст лунъяснад тані ёнджыкасӧ асьныс казакъясыс ньӧр кералӧны...
Мӧдыс ньӧжмыда шуис:
— Сёрнияс да больгӧмъяс, а делӧыс сулалӧ.
Колӧ виавны, а то есаул Колков кокъяснымӧс нетшкас.
И, тыдалӧ, асьсӧ ыджыдджык пыдди лыддьӧмӧн, гораа горӧдіс:
— Сувт!
Вӧла-доддяяс сувтісны.
Пленникъяса додь дорӧ матыстчисны кык казак, прӧста тӧдмавны кӧсйӧм вӧсна.
Мукӧдыс, туйсьыс кежӧмӧн, водалісны да видзӧдісны.
Старик-подводчик местасьыс чеччытӧг бергӧдчис да кӧсӧя синъяссӧ чӧвтӧмӧн шуис:
— Виӧй найӧс додь вылас.
Ставс ӧткодь кулӧмъястӧ-ӧд туй вылас он жӧ чӧвт.
Ковмас жӧ найӧс нуны ылӧджык станицасянь... кӧзяйскӧя.
Конвоиръяс вӧвъяс вывсьыс чеччалісны.
Вӧвъяссӧ поводӧдыс кыскӧмӧн кытшовтісны додьсӧ да сувтісны.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь да пӧсялӧмаӧсь.
Олӧмаджыкыс гыжъялыштіс балябӧжсӧ.
— Вирыс, гашкӧ, кӧнкӧ резсяс.
Нинӧм?
— Ладнӧ нин.
Мӧс яй жӧ-ӧд базарӧ кыскалам, — висьталіс старик да пелька чеччыштіс додьсьыс.
Володька видзӧдіс повзьӧмӧн.
Сылӧн сьӧд синъясыс кажитчисны югъялысь уль сир войтъясӧн.
Сійӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис лӧсявтӧм расправалысь матілунсӧ.
Некор сылы кулӧмыс эз кажитчыв татшӧм матыс да прӧст.
Пелипенко ортсысяньыс вӧлі спокойнӧй да нюмъявны зільӧмӧн тӧдӧмӧн гораа шуис:
— Видза коль, партизанскӧй пи.
Володькалӧн синъясыс вевттьысисны ковтӧм синваӧн.
Сійӧ нервнӧя курччаліс вомдорсӧ.
Пелипенко аддзис сылысь сӧмын шырӧм пемыд балябӧжсӧ да юрсисьыс виж шепъяссӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый вӧсна? — гортӧма вашкӧдіс Володька.
Конвойнӧйяс, винтовкасӧ пӧрччӧмӧн, нямрасисны.
Делӧыс вӧлі велавтӧм, да найӧ эз тӧдны, кыдзи сы дінӧ босьтчыны.
Налысь полӧмсӧ да нямрасьӧмсӧ казялӧмӧн, старик-подводчик довкнитіс юрнас, босьтіс доддьысь винтовка да, бӧрыньтчӧмӧн, мисьтӧма вежыньтчис:
— И кыдз тайӧ тадз!
Татшӧм ыджыж делӧ — да сетны татшӧм нёнясьысьяслы!
Вешйыштіс, видзӧдліс кикар пырыс, пернапасасис, лэптіс винтовкасӧ да кутіс метитчыны.
— У, бусурманскӧй вын!
Кулӧм водзад и юрбитныд некодлы.
Ёртъяс!
Пелипенко усис увлань чужӧмӧн.
Подводчик равӧстіс.
Но взводнӧй эз вермы отсавтӧг чеччыны.
Старик матыстчис сы дорӧ.
— Татшӧм мичатор вылад пӧрысьӧ-нэмӧ лои киӧс пежавны, — шуаліс сійӧ. — Ёртъяс!
Аддзис Пелипенко морӧсысь крест, сійӧ шемӧсмуні.
— Перна?
Вот тайӧ лоӧмтор!
Гашкӧ, и енмӧс на эз вунӧд? — Бергӧдчис, равӧстіс: — Зонъяс, тайӧс колӧ кыскыны!
Тайӧ креста.
А зырымбедьсӧ — мушка вылӧ.
Володькалӧн дрӧгмунлісны пельпомъясыс.
Сійӧ сідз жӧ куйліс увлань чужӧмӧн.
Пелипенко кос вомдорсӧ нюлыштӧмӧн, ньӧжйӧн, но чорыда корис:
— Петкӧдлӧй меным перна.
Юрбитышта.
Казак, дӧвӧльнӧй, пырис питшӧгас взводнӧйлы да перйис пернасӧ, ки пыдӧс вылас пуктӧмӧн.
Пелипенко довкнитчис водзлань да сьӧлыштіс.
Усис.
Старик пузис.
— Колӧ помавны! — старик чышкис дульӧсь ки пыдӧссӧ бешмет пӧлаас, ӧдйӧ вешйыштіс да, крута бергӧдчӧмӧн лӧсьӧдіс винтовкасӧ...
Видз вылын керасьысь верзьӧма котырысь торйӧдчис ӧти да гӧнитіс обозлань.
Тайӧ вӧлі рыжӧй вахмистр, коді вооружитчӧма ыджыд драгунскӧй шашкаӧн.
— Сулав, папаша-станичник, — равӧстіс сійӧ, — вай ми вежсям!
Войскаса господин старшина ёртъяссӧ керавлас, а тэ вӧртӧм цельӧ, миян мишеньясӧ, лыйлыны кутан.
Пленникъяс синтырнаныс видзӧдісны вахмистр вылӧ.
Найӧ тӧдісны Тарас Горбачевӧс, коймӧд сотняса старшинаӧс.
— Аслад вок туйӧдыд мӧдӧдчин, Лука туйӧдыд, — скӧрысь лолыштіс Пелипенко.
— Охрим дядь, да кыдз нӧ сідз позьӧ? — шогпырысь петіс Володькалӧн да сыӧдз ыджыд челядь вынӧн кутӧм синва прыснитіс Пелипенко гезъяс вылӧ.
— Иуда! — горӧдіс Пелипенко.
Горбачев, аслас воӧмнас вӧчӧм впечатление вылӧ видзӧдтӧг, самодовольнӧй да гажа, кватитіс саблясӧ, сетіс сигнал:
— Давай веськыдвывсяньыс ӧтиӧн!
Туруна ичӧт видз кузя ӧти мӧд бӧрся гӧнитісны верзьӧмаяс.
Старик, винтовкасӧ лэдзӧмӧн, сук синкым пырыс нимкодьпырысь видзӧдіс сы сьӧлӧм вылӧ воана серпас.
Медводзын скачӧн гӧнитіс гӧрд черкескаа бравӧй войсковӧй старшина.
Шондіыс саясис плато ньывкмӧс буджӧд сайӧ.
Медбӧръя югӧръясыс ыпъялісны офицерлӧн эзысь погонъяс вылын.
Вӧв кок гыж улысь лэбисны уль му комокъяс.
Югнитіс шашкалӧн дорышыс, да тайӧ югӧрыс уна ногӧн югнитіс смертникъяслӧн да стариклӧн син аканяс.
Володька чикыртіс синъяссӧ, Пелипенко дзоргӧдчис додь вылын, медым гордӧя примитны кулӧмсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ гӧрд боеч-кочубеевечлы.
Вот войсковӧй старшина копыртчыштіс, шашка вӧчис швичкан дзирдалана кытш, и... юрыс старик-палачлӧн гӧгыльтчис турун вывті.
Татшӧм сикас керыштӧмыс — нимкодясянтор да вежгантор быд кывсян керасьысьлӧн.
Ватага кыпыда горӧдіс да скачӧн кытшаліс обозсӧ.
Гӧрд черкескаа верзьӧма крута бергӧдчис.
Володька весьтын вирӧн тырӧм синъяснас новлӧдлӧмӧн пошкис уж.
— Мый тан татшӧмыс? — гажаа юаліс верзьӧма.
— Батько! — горӧдісны пӧшти ӧттшӧтш Пелипенко да Володька, пырысьтӧм-пыр ас командирлысь гӧлӧссӧ тӧдмалӧмӧн.
— Эге, — нюжӧдіс Кочубей, — кагаяс менам рузум пытшкын, бур дӧзьӧритӧм улын...
Ишь, кутшӧма тіянӧс гартӧмны.
Тыдалӧ, батько ас кадӧ воис.
Висьталӧй аттьӧ асланыд кузь кока ёртыдлы.
Кочубей мигнитіс пастух Степанлы, коді матыстчис пегана ӧшӧдчӧм задъя кӧбыла вылын.
Степан югъяліс, кӧть вӧлі пӧсялӧма да няйт.
Кочубей чышкис шашкасӧ соснас, сюйис пуртӧсас, чеччыштіс.
Кватитіс кинжал, пелька вундаліс пленникъяс вылысь гезъяссӧ.
Отсаліс сувтны да лэччыны додьсьыс.
Кор найӧ сувтісны му вылӧ, сійӧ видзӧдліс ӧтиыслы и мӧдыслы синъясаныс, аслас нюжӧдӧм ён кияснас найӧс пельпомъясӧдыс кутӧмӧн.
Вештіс шапкасӧ балябӧжас да куимысь окаліс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Сёрнитны бӧрын, — тӧдчӧдана скӧркодь тонӧн шуис сійӧ. — Ахмет!
Зонъяслы вӧвъяс!
Ӧтпырйӧн седлӧяс вылын садьмасны.
Да эн тайӧ клячаяссӧ, — зывӧктӧмӧн шуис сійӧ обезоружитӧм конвоиръяслӧн мырддьӧм вӧвъяс вылӧ индӧмӧн, — а сетны налы менсьым, заводнӧйясӧс: Ханжаӧс да Ураганӧс.
«Вахмистр» Горбач, бергӧд обозсӧ асланым таборлань.
Гашкӧ, нӧшта ӧтчыд кадетъястӧ бӧбйӧдлам: вӧвъясыд ӧд миян абу жӧ бӧжтӧмӧсь, а пельпом выланым погонъяс.
Туйын Пелипенко матыстчис Кочубей дорӧ, голясьыс ӧдйӧ кыскис пернасӧ да ньӧжйӧ тшӧктіс:
— Батько, вунды тайӧ куркульскӧй енсӧ: куркульяс асланыс пыдди лыддьӧны...
Яндзим!
Важӧн нин кад, Пелипенко, — ошкыштіс Кочубей, ньылӧмӧн соласьӧм топыд вӧньсӧ кинжалнас орӧдігмоз.
Взводнӧйлы паськыд мышкуас шлапӧдӧмӧн серӧктіс.
Кыдзи тэ сэні, Крутогоркаад, бӧбъялін: «Рай бокті прӧйдита, ёна бӧрда да шогся...»
Ак тэ, синтӧм Лазарь!
— Да кысь тэ ставсӧ тӧдан?
Вот тӧдысьыд!
— Ха-ха-ха! — серӧктіс Кочубей. — Тӧдысь!
Тӧдысь кӧ, так сійӧ тіян выль ёртныд Стёпаыд, а месӧ... сідз-тадз.
Ни тайӧ, ни сійӧ.
Володька сёрнитіс выль ёртыскӧд.
Пастух быттьӧ ловзьӧма.
Володька кӧсйысис сылы козьнавны ассьыс карабинсӧ да бур дагестанскӧй кинжалсӧ.
— Тэ ӧні миян бригадаын лоан?
Збыль ӧд? — юасис партизанскӧй пи да чувствуйтіс аслас ки вылын Степанлысь пӧсь кисӧ.
Шонді лэччис, быттьӧ суніс мыльк бужӧд сайӧ.
Кочубей командуйтіс.
— Рӧдтӧмӧн!
Отряд гӧнитіс Волчьей балкалӧн изъя косьмӧм ворга кузя, коді нуӧдіс степвывса хутор дорӧ — Суркулиӧ.
{Погорельскӧй @ Сьӧд курӧг либӧ мупытшса олысьяс @ беллетристика @ А. Погорельскӧй. Сьӧд курӧг либӧ Мупытшса олысьяс @ 1950 @}
Погорельскӧй
Сьӧд курӧг либӧ мупытшса олысьяс
Во нелямын сайын Петыркар, Васильевскӧй Ді вылын, Медводдза туй визьын, овліс-вывліс мужскӧй пансион кутысь, кодӧс ӧнӧдз на, буракӧ, унаӧн помнитӧны, кӧть эськӧ сійӧ керка пыддиыс, кӧні вӧлі тайӧ пансионыс, важӧн нин кыпӧдӧма мӧд керка, коді ни ӧти оз мун воддза вылас.
Сэки миян Петыркар став Европа пасьтаын нин славитчис аслас мичлунӧн, кӧть эськӧ ылӧ на эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ ӧні.
Сэки Васильевскӧй дівывса шӧртуйяс вылын эз на вӧвны гажа да сук аллеяяс: ӧнія зэв бур тротуаръяс пыдди сэки вӧліны на пу посъяс, тшӧкыда весиг сісь пӧвъясысь.
Исаакиевскӧй пос, тайӧ кадас зэв векньыдик да неровнӧй, вӧлі ӧнія серти дзик мӧдпӧлӧс; да и ачыс Исаакиевксӧй изэрдыс эз вӧв татшӧмӧн.
Сэки Петыр Великӧйлӧн монументыс Исаакиевскӧй изэрдысь торйӧдчис канаваӧн.
Адмиралтействоын эз быдмыны пуяс, Конногвардейскӧй манеж эз мичмӧдлы изэрдъяс ӧнія мича фасадӧн, — ӧти кывйӧн, сэкся Петыркар эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧм ӧні.
Каръясыд йӧзысь торъялӧны сійӧн, мый найӧ мукӧддырйи воысь-во лоӧны мичаджыкӧн...
Но ӧні сёрниыс абу та йылысь.
Мӧдысь, мӧд случай дырйи, ме, вермас лоны, сёрнита тіянкӧд паськыдджыка сы йылысь, кутшӧм вежсьӧмъяс лоисны Петыркарын менам нэмӧ, ӧні жӧ бӧр бергӧдчам сійӧ пансион дінас, коді нелямын во сайын сулаліс Васильевскӧй дівывса Медводдза линия вылын.
Керкаыс, кодӧс ті — кыдз ме нин висьтавлі — ӧні он нин аддзӧй, вӧлі кык судтаа, голландскӧй черепица вевта.
Кильчӧыс, кыті пырлісны сэтчӧ, вӧлі пуысь да петӧ улича вылӧ.
Посводзсяньыс ёна крута пос катӧдіс вылі оланінас, кӧні вӧлі кӧкъямыс либӧ ӧкмыс комната; сэні ӧтарладорас оліс пансион кутысь, мӧдарладорас вӧліны классъяс.
Дортуаръяс, либӧ челядьлӧн узьлан жыръясыс, вӧліны улі судтаас, посводзсяньыс веськыдвылас, а шуйгавылас олісны кык старушка-голландка, кыкнанныслы вӧлі сё сайӧ арӧс, кодъяс ас синнаныс аддзылӧмась Петыр Великӧйӧс да весиг сыкӧд сёрнитлӧмаӧсь.
Ӧнія кадӧ ӧдвакӧ Россия пасьталаысь ті паныдаланныд мортӧс, коді эськӧ аддзыліс Петыр Великӧйӧс; воас кад, кор и миянысь нинӧм оз коль му вылын.
Ставыс кольӧ, ставыс бырӧ миян жеб муюгыдын...
но оз та йылысь ӧні сёрниыс мун.
Пансионын комын либӧ нелямын велӧдчысь пиын вӧлі ӧти детинка, Алёша, кодлы сэки вӧлі ӧкмыс либӧ дас арӧсысь не унджык.
Сылӧн ай-мамыс, кодъяс олісны Петыркарсянь зэв ылын, сыӧдз во кык сайын вайисны сійӧс юркарӧ, сетісны пансионӧ, мынтісны велӧдысьлы урчитӧм дон кымынкӧ воысь да мунісны гортаныс.
Алёша вӧлі вежӧра детинка, мелі, велӧдчис бура и быдӧн сійӧс радейтлісны да меліалісны.
Но, кӧть мый, а пансионын сылы тшӧкыда вӧвлі зэв гажтӧм, а мукӧддырйи весиг шог.
Торъя нин первой пӧраас сійӧ некыдз эз вермы велавны, мый сійӧ торъялӧма ас рӧдвужсьыс.
Но вочасӧн сійӧ пондіс велавны, и вӧвліны весиг сэтшӧм кадъяс, кор сійӧ, ёртъясыскӧд ворсігас, мӧвпавліс, мый пансионын сылы ёна гажаджык гортас дорысь.
Век жӧ велӧдчан лунъяс сылӧн кольлісны ӧдйӧ да лӧсьыда, но кор воліс субӧта да сылӧн став ёртъясыс тэрмасисны гортаныс, ас рӧдвуж дорӧ, сэки Алёшаӧс босьтліс гажтӧмлун.
Вӧскресенньӧяс да праздникъяс дырйи сійӧ дзонь лун кольліс ӧтнасӧн, и сэки дзик ӧти гажӧн сылӧн вӧлі небӧгъяс лыддьӧм, кодъясӧс велӧдысь лэдзліс босьтны аслас неыджыд библиотекасьыс.
Велӧдысь вӧлі немеч вужйысь, та кадӧ немеч литератураын ыджыдаліс рыцар романъяс да мойд кодь повесьтяс, и библиотекаыс кызвыннас вӧлі татшӧмсяма небӧгъясысь.
И вот Алёша, дас арӧса детинка, тӧдіс нин наизусьт уна нималана рыцарлысь олӧм-вылӧмсӧ сідз, кыдзи на йылысь вӧлі гижӧма романъясас.
Кузь тӧвся рытъясӧ, вӧскресенньӧясӧ да и мукӧд шойччан лунъясӧ сійӧ радейтлывліс думнас ылыстчывны ёна важся нэмъясӧ...
Торъя нин вакантнӧй кадӧ, кыдз, шуам, Рӧштво дырйи либӧ Ыджыд лунӧ, кор сійӧ дыр кежлӧ торъявліс аслас ёртъяссьыс, кор лун-лун ковмыліс пукавны ӧтнаслы, сылӧн том вежӧрыс нулывліс сійӧс рыцар замокъясӧ, повзьӧдлана жугласьӧминъясӧ либӧ сьӧд пемыд вӧръясӧ.
Ме вунӧді тіянлы висьтавны, мый тайӧ керкаыслӧн вӧлі ёна паськыд двор, кодӧс торйӧдӧма уличкостсьыс барочнӧй пӧвъясысь тувъявлӧм пу заборӧн.
Дзиръяыс да калиткаыс, кодъяс петкӧдісны уличкостас, вӧліны пыр иганаӧсь, и та вӧсна Алёшалы некор эз удайтчывлы петавны тайӧ уличкостас, коді сэтшӧм ёна кыпӧдліс сылысь быдтор тӧдмавны кӧсйӧмсӧ.
Быдпӧрйӧ, кор шойччан кадӧ сійӧс лэдзлісны ворсыштны дворын, сійӧ пырысь-пыр жӧ котӧртліс завор дорӧ.
Тані сійӧ сувтліс кок чунь йылас да сюся видзӧдчис ичӧтик гӧгрӧс розьяс пыр, кодъяс вӧліны завор пасьталаыс.
Алёша эз тӧд, мый тайӧ розьясыс вӧліны пу тувъясысь, кодъясӧн войдӧр тувъявлісны баркаяссӧ, и сылы кажитчис, мый кутшӧмкӧ бур волшебница нарошнӧ сылы вылӧ вӧчалӧма тайӧ розьяссӧ.
Сійӧ пыр виччысис, мый коркӧ локтас волшебницаыс уличкостас да розь пырыс мыччас сылы чача, либӧ талисман, либӧ батьсяньыс да мамсяньыс письмӧ, кодъяссянь зэв нин важӧн эз волы некутшӧм юӧр.
Но, шог вылӧ, некод эз петкӧдчыв весиг волшебница кодьыс.
Мӧд занятие Алёшалӧн вӧлі курӧгъясӧс вердӧм, кодъяс олісны завор дорас налы нарошнӧ вӧчӧм позйын да лун-лун котралісны да ворсісны дворас.
Алёша зэв бура накӧд тӧдмасис, ставнысӧ тӧдіс нимнас, косясигъясас янсӧдліс, а косясьысьяссӧ накажитліс сійӧн, мый мукӧддырйи кымынкӧ лун чӧж эз сетлы налы крӧшкияс, мый век чукӧртлывліс ӧбед да ужин бӧрын пызандӧра вывсьыс.
Курӧгъяс пиысь сійӧ медся радейтліс ӧти сьӧд курӧгӧс, кодӧс нимтіс Сьӧдукӧн.
Сьӧдук вӧлі сы дорӧ медся мелі; сійӧс мукӧддырйи весиг позьӧ вӧлі малавны, сы вӧсна Алёша медбур торпыригсӧ пыр сылы вайлывліс.
Сьӧдук вӧлі раминик, мукӧд курӧгъяскӧд ветлӧдліс шоча, и, кажитчӧ, Алёшаӧс радейтліс ёнджыка ассьыс пӧдругаяссӧ дорысь.
Ӧтчыд (тайӧ вӧлі Выль во да Крещенньӧ вакация костӧ, луныс вӧлі мича и зэв шоныд, куим-нёль градус кӧдзыд) Алёшаӧс лэдзисны дворын ворсыштны.
Тайӧ лунӧ велӧдысьлӧн да сійӧ гӧтырлӧн вӧлі юрвывтыр удж.
Найӧ гӧтӧвитісны ӧбед училищеса директорыслы да вечернянас на, асывсянь сёр рытӧдз, мыськисны став джоджъяс, чышкалісны бус да мавтісны воскӧн гӧрд пуысь вӧчӧм пызанъяс да комодъяс.
Велӧдысь ачыс ветліс ньӧбавны сёян-юан: еджыд архангельскса телятина, зэв ыджыд окорок да киевса варенньӧ.
Алёша сідзжӧ мый вермис отсасис: сійӧс тшӧктісны еджыд бумагаысь вундавны мича сетка да пуктавны окорок вылӧ, серӧдӧм бумагаӧн мичмӧдны нарошнӧ ньӧбӧм квайт воска сись.
Индӧм лунӧ водз асывнас воис шырысь да петкӧдліс ассьыс кужӧмлунсӧ велӧдысь юр вылын: вӧчаліс буклияс, тупей да кузь кӧса.
Сэсся босьтчис сы гӧтыр дорӧ, помадааліс да пудритіс сылысь юрси читкыльяссӧ да шиньонсӧ да юрвывтырыс тэчаліс уна пӧлӧс рӧма дзоридзьяс, кодъяс пиын югвидзисны зэв бура ладмӧдӧм кык бриллиантовӧй чунькытш, кодъясӧс коркӧ козьнавлӧмаӧсь верӧсыслы велӧдчысьясыслӧн ай-мамыс.
Юр лӧсьӧдӧм бӧрын сійӧ плавгис ас вылас новлӧм важ салоп да мӧдӧдчис овмӧс гӧгӧр ноксьыны, и пыр сюся следитіс, медым кыдзкӧ эз торксьы сылӧн причёскаыс.
Та вӧсна ачыс сійӧ эз пырав кухняӧ, а сулаліс ӧдзӧс дорас да индаліс-тшӧкталіс аслас кухаркалы.
А кор ковмыліс быть пыравны, ыстывліс кухняӧ ассьыс верӧссӧ, кодлӧн причёскаыс эз вӧв сэтшӧм джуджыд.
Став тайӧ удж саяд миянлысь Алёшаӧс дзикӧдз вунӧдісны, и сійӧ воспользуйтчис тайӧн да котӧртіс дворӧ ворсыштны.
Кыдзи и вӧвліс пыр, медводз сійӧ локтіс пӧвъяса завор дорӧ да дыр видзӧдіс розь пырыс; но и тайӧ лунӧ пӧшти некод эз прӧйдитлы уличкостӧд; сійӧ пыдісянь лолыштіс да бара матыстчис аслас муса курӧгъяс дорӧ.
Эз на удит сійӧ пуксьыны кер вылӧ да сӧмын на пондіс курӧгъясӧс чуксавны ас дінас, кыдзи аддзис ас дорсьыс ыджыд пурта кухаркаӧс.
Алёшалы некор эз волы сьӧлӧм вылас тайӧ скӧр да видчысь кухаркаыс.
Но кор сійӧ казяліс, мый курӧг лыдыс чинӧ да таын мыжа кукаркаыс, нӧшта на ёнджыка эз понды сійӧс радейтны.
А кор ӧтчыд сійӧ тӧдлытӧг аддзис кухнясьыс увлань юрӧн ӧшалысь керыштӧм юра петукӧс, кодӧс сійӧ ловъя дырйиыс зэв ёна радейтліс, сэки кутіс видзӧдны сы вылӧ зывӧктӧмӧн да полӧмӧн.
Ӧні сійӧс киас пуртӧн аддзӧм бӧрын, пыр и гӧгӧрвоис, мый лоӧ, но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны, медым отсавны ёртъясыслы; чеччыштіс да пышйис ылӧ бокӧ.
— Алёша, Алёша!
Отсав меным кутны курӧгсӧ! — горзіс кукарка, но Алёша ещӧ на ёнджыка босьтчис пышйыны, дзебсис завор дорас, курӧг поз саяс, да эз и казявлы, кыдзи синва войтъясыс ӧти бӧрся мӧд гӧгыльтчисны сы синмысь да гылалісны муӧ.
Бура дыр сулаліс сійӧ курӧг поз дорын, и сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис век ёнджыка, а кухарка та кадӧ пыр котраліс двор кузя — то чуксаліс курӧгъясӧс: «Цып, цып, цып!», то лёкысь видіс найӧс.
Друг Алёшалӧн сьӧлӧмыс ещӧ на ёнджыка повзис: сылы кыліс муса Сьӧдукыслӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ лёкысь котсис, и Алёшалы кажитчис, мый сійӧ горзӧ:
Кудах, кудах, кудуху!
Алёша, мезды Сьӧдукӧс!
Кудуху, кудуху,
Сьӧдукӧс, Сьӧдукӧс!
Алёша некыдз эз вермы кольччыны места вылын.
Сійӧ гора бӧрдігтырйи котӧртіс кухарка дорӧ да шыбитчис сьылі вылас буретш сэк, кор сійӧ кватитіс Сьӧдуксӧ бордйӧдыс:
— Муса, дона Тринушкаӧй! — горӧдіс сійӧ бӧрдӧмсор, — ёна кора, эн вӧрзьӧд менсьым Сьӧдукӧс!
Алеша сэтшӧм виччысьтӧма уськӧдчис кухаркалы сьылі вылас, мый сійӧ лэдзис кисьыс Сьӧдукӧс, а Сьӧдук, вӧляыд шедіс да, повзьӧмысла лэбзис сарай вевт вылӧ да сэні пондіс котсьыны.
Но Алёшалы ӧні кажитчис, быттьӧ сійӧ нерӧ кухаркаӧс да горзӧ:
Кудах, кудах, кудуху!
Эн кут тэ Сьӧдукӧс!
Кудуху, кудуху,
Сьӧдукӧс, Сьӧдукӧс!
Та кадӧ кухарка лёкысь скӧрмис.
Кӧсйис нин велӧдысь дорӧ котӧртны, но Алёша сійӧс эз лэдз.
Кутчысис платтьӧ подолас да сэтшӧм збыльысь пондіс кевмысьны, мый кухарка збыль сувтіс.
— Дона Тринушкаӧй! — шуаліс детинка, — тэ сэтшӧм лӧсьыдик, сӧстӧминик, бур...
Ёна кора, эновт менсьым Сьӧдукӧс!
Видзӧдлы жӧ, мый ме козьнала, он кӧ вӧрзьӧд сійӧс.
Алёша перйис зепсьыс империал — ассьыс став озырлунсӧ, меддонасӧ, кодӧс видзліс синмӧс моз, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі дона пӧчыслӧн козин.
Кухарка кыдзи сӧмын аддзис зарни сьӧмтӧ, видзӧдліс керка ӧшиньяс вылӧ, оз-ӧ кодкӧ кыйӧдчы, да нюжӧдіс кисӧ сьӧмла.
Алёшалы вӧлі вывті-вывті жаль империалыс, но сылы бара тӧдвылас уси Сьӧдукыс да дрӧгниттӧг сетіс дона козинсӧ.
И сідз Сьӧдукӧс вӧлі мездӧма лёк да быть лоана кулӧмысь.
Муртса кухарка пырис керкаӧ, Сьӧдук лэбзис керка вевт вылысь да котӧртіс Алёша дорӧ.
Сійӧ быттьӧ тӧдіс, мый Алёша сійӧс мездысь: кытшлаліс сы гӧгӧр, борднас швачӧдчис, гажаа котсис.
Асывбыд тюръяліс сійӧ двор кузя сы бӧрся и, кажитчис, быттьӧ кӧсйӧ мыйкӧ шуны сылы, да оз вермы.
Век жӧ Алёша эз вермы гӧгӧрвоны сійӧ котсьӧмысь нинӧмтор.
Ӧбедысь кык час водз пондісны чукӧртчыны гӧсьтъяс.
Алёшаӧс чукӧстісны выліӧ, пасьтӧдісны сы вылӧ гӧгрӧс воротника да посни чукыръяса батист манжетъяса дӧрӧм, еджыд гач да кельыдлӧз шӧвк паськыд вӧнь.
Русыд кузь юрсисӧ, коді сылӧн лэччӧма вӧлі пӧшти коскӧдзыс, лӧсьыдіника сыналісны, юкисны кыкпельӧ да лэдзисны найӧс морӧс вылас.
Тадзи сэки вӧччӧдлісны челядьӧс.
Сэсся велӧдісны, кыдзи сылы колӧ шаркнитны кокнас, кор жырйӧ пырас директор, да кыдзи колӧ вочавидзны, юаласны кӧ мыйкӧ.
Мӧд кадӧ Алёша вӧліс эськӧ зэв рад директор воӧмлы, кодӧс сылы ёна вӧлі окота аддзывны, сы серти, кутшӧм пыдди пуктӧмӧн директор йылысь сёрнитісны велӧдысь да сылӧн гӧтырыс, сійӧ чайтіс, мый директорыс должен лоны кутшӧмкӧ нималана рыцар, югъялан латыяса, гырысь перӧяса шлема.
Но ӧні Алёша юрын вӧлі ӧти мӧвп, кодысь некыдз эз вермы сійӧ мездысьны, — сьӧд курӧг йывсьыс мӧвп.
Век на вӧлі сы син водзын, кыдзи кухаркаыс пуртӧн вӧтлысьӧ Сьӧдук бӧрся, а сійӧ котсігтырйи сыысь пышъялӧ.
Да и сыысь на вӧлі забеднӧ, мый эз вермы гӧгӧрвоны сійӧс, мый кӧсйис сылы висьтавны Сьӧдукыс, сійӧс сідзи и кыскис курӧг поз дорӧ...
Но вӧчны вӧлі нинӧм: колӧ вӧлі виччысьны, кытчӧдз оз помась ӧбед!
Коркӧ воис и директор.
Сылысь воӧмсӧ юӧртіс учительша, коді дыр нин пукаліс ӧшинь дорын да сюся видзӧдіс сылань, кысянь виччысисны директорӧс.
Ставӧн шызисны: велӧдысь тэрыба уськӧдчис ӧдзӧсӧд, медым паныдавны сійӧс уліас, кильчӧ вылын; сувталісны и гӧсьтъяс.
Весиг и Алёша здук-мӧд кежлӧ вунӧдіс сьӧд курӧг йывсьыс да локтіс ӧшинь дорӧ, медым видзӧдлыны, кыдзи рыцар пондас чеччыны ретивӧй вӧв вылысь.
Но сылы эз удайтчы тайӧс аддзыны: директор удитӧма нин пырны керкаӧ.
А кильчӧ помас ретивӧй вӧв пыдди сулаліс нинӧмӧн торъявтӧм извозщичӧй корадодь.
Та вылӧ Алёша зэв ёна шензис.
«Ме кӧ вӧлі рыцар, — мӧвпыштіс сійӧ, — некор эськӧ эг ветлы извозчикӧн, а пыр верзьӧмӧн!»
Сэк кості гурйыв восьтісны став ӧдзӧсъяс, и учительша пондіс лажынясьны, медым чолӧмавны дона гӧсьтӧс, коді регыд мысти мыччысис.
Медводзсӧ кыз учительша сайысь, коді сулаліс дзик ӧдзӧс шӧрас, сійӧ эз тыдав; но кор кыз учительша, ассьыс кузь чолӧмалӧмсӧ помаліг, лажыньтчыліс ещӧ ёнджыка, Алёша аддзис... не перӧяса шлем, а ичӧтик куш юр, кодӧс вӧлі еджыдӧдз пудритӧма.
Куш ӧти мичмӧдантор, кыдзи бӧрынджык казяліс Алёша, вӧлі тайӧ юр вылас ичӧтик юрси прать!
Кор пырис сійӧ гӧстинӧйӧ, Алёша нӧшта на ёнджыка чуймис, кор аддзис, мый тайӧ мортыс дорӧ, кӧть эськӧ дзирдалан латы пыдди сы вылын вӧлі прӧстӧй руд фрак, быдӧн петкӧдлісны ыджыд вежавидзӧм да пыдди пуктӧм.
Кӧть мед кутшӧм тешкодьӧн эз кажитчы ставыс, мый ӧні аддзис Алёша, кӧть кутшӧма мӧд кадӧ эз радлы эськӧ пызан вылӧ лӧсьӧдӧм уна сёян-юаныс вылӧ, но тайӧ лунӧ таысь сійӧ дзик эз тӧждысь.
Сы юрын век на вӧлі Сьӧдукыскӧд асъя лоӧмторйыс.
Вайисны десерт: уна пӧлӧс варенньӧяс, яблӧгъяс, бергамотъяс, финикъяс, виннӧй тусьяс да грецкӧй ӧрекъяс; но и сэки весиг ӧти минута эз вунӧдлы ассьыс курӧгсӧ.
И муртса чеччисны пызан сайысь, сійӧ, повзьӧмысла да надеяысла тіпкан сьӧлӧма, локтіс велӧдысь дорӧ да юаліс, позьӧ-ӧ сылы ворсыштны ывлаын.
— Мунӧй, — шуис велӧдысь, — сӧмын эн дыр сэні олӧй: регыд нин пемдас.
Тэрмасигтырйи Алёша пасьталіс ур ку увтыса гӧрд пасьсӧ да соболь ку дорыша виж бархата шапочкасӧ да котӧртіс завор дорӧ.
Кор сійӧ воис, курӧгъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь нин вӧлі вой кежлӧ да унзільыс вӧсна эз ёна радлыны вайӧм торпыригъяслы.
Ӧтнас Сьӧдук, кажитчӧ, эз вӧв унзіля: сійӧ радпырысь котӧртіс Алёша дорӧ, пондіс швачӧдны борднас, котсьыны.
Алёша дыр сыкӧд ворсіс; медбӧрын, кор дзикӧдз пемдіс да воис кад мунны гортӧ, ачыс пӧдлаліс курӧг позсӧ, водзвыв прӧверитіг, мый сылӧн муса курӧгыс пуксис сёр вылӧ.
Курӧг позйысь петігӧн сылы кажитчис, мый Сьӧдуклӧн синъясыс кодзувъяс моз югвидзӧны пемыдас, мый Сьӧдук ньӧжйӧникӧн шуӧ сылы:
— Алёша, Алёша!
Кольччы ме дорӧ!
Алёша муніс гортӧ да рытывбыд пукаліс ӧтнасӧн класснӧй комнатаясын, а сэк кості мукӧд комнатаясас час дас ӧтиӧдз олісны гӧсьтъяс да некымын пызан вылын ворсісны вистысь.
Найӧ мунтӧдз на Алёша лэччис улыс судтаӧ, спальняӧ, пӧрччысис, водіс вольпась вылӧ да кусӧдіс би.
Дыр эз вермы унмовсьны.
Сэсся унмыс сійӧс вермис, и сӧмын на сійӧ удитіс вӧтнас панны сёрни Сьӧдуккӧд, пыр жӧ садьмӧдіс сійӧс гӧсьтъяслӧн мунан шумыс.
Недыр мысти пырис сы дорӧ велӧдысь, коді колльӧдіс директорӧс сиська биӧн, видзӧдліс, ставыс-ӧ лючки, да петіс, ӧдзӧссӧ томналіс ключӧн.
Войыс вӧлі тӧлыся, ӧшиньтасъяс костӧдыс, сы вӧсна мый найӧ эз топыда пӧдласьны, жырйӧ пырис тӧлысьлӧн бледіник югӧр.
Алёша куйліс восьса синмӧн да дыр кывзіс, кыдзи вылыс судтаас, сы юр весьтын, ветлӧдлісны комнатаясӧдыс да ас инӧ сувтӧдалісны улӧсъяс да пызанъяс.
Коркӧ ставыс лӧнис.
Сійӧ видзӧдліс орчча сулалысь крӧвать вылӧ, коді вӧлі неуна югдӧдыштӧма тӧлысь югыднас, и казяліс, мый джоджӧдз ӧшйӧм еджыд прӧстыняыс неуна вӧрыштӧ.
Сійӧ мӧдіс видзӧдны сюсьджыка: сылы кыліс, мый быттьӧ кодкӧ крӧвать улас шарӧдчӧ, и недыр мысти сійӧ кыліс, быттьӧ кодкӧ ньӧжйӧник чуксалӧ сійӧс:
— Алёша, Алёша!
Алёша повзис.
Комнатаас сійӧ вӧлі ӧтнас, и медводз думыштіс, мый крӧвать улас дзебсьӧма гусясьысь.
Но кор думыштіс, мый гусясьысь эз шу эськӧ сійӧс нимӧн, неуна збоймыштіс, кӧть эськӧ сьӧлӧмыс и тіпкис.
Сійӧ неуна кыпӧдчыштіс вольпась вылас да нӧшта на ясыдджыка аддзис, мый прӧстыняыс вӧрӧшитчӧ, бурджыка нин кыліс, мый кодкӧ шуалӧ:
— Алёша, Алёша!
Друг еджыд прӧстыня кыптыштіс, и сы улысь петіс... сьӧд курӧг!
— А!.. тайӧ тэ, Сьӧдук! — немвиччысьтӧг горӧдсис Алёшалӧн. — Кыдзи тэ пырин татчӧ?
Сьӧдук швуч-швач вӧчис бордъяснас, лэбзис сы дорӧ крӧвать вылас да висьталіс морт гӧлӧсӧн:
— Тайӧ ме, Алёша!
Тэ ӧд он пов меысь, он ӧд?
— Мый нӧ ме кута повны тэысь? — шуис Алёша. — Ме тэнӧ радейта; сӧмын сійӧ тешкодь, мый тэ сэтшӧм бура сёрнитан: ме некыдз эг тӧд, мый тэ кужан сёрнитны!
— Меысь кӧ тэ он пов, — водзӧ сёрнитіс курӧг, — лок ме бӧрся: ме тэныд петкӧдла кутшӧмсюрӧ буртор.
Пасьтась ӧдйӧджык!
— Кутшӧм тэ, Сьӧдук, тешкодь, — шуис Алёша. — Кыдз нӧ ме верма пасьтасьны пемыдын?
Ме и паськӧмӧс ассьым ог аддзы, ме и тэнӧ муртса аддза!
— Видла отсавны тэныд, — шуис курӧг.
Сэки сійӧ тешкодь гӧлӧсӧн мӧдіс котсьыны, и друг кыськӧ босьтчисны посни-посни сисьяс Алёша чалльысь не ыджыдджык шандалъясын.
Шандалъяс лоины и джоджын, и улӧсъяс вылын, ӧшиньяс вылын, весиг мыссян доз вылас, да комнатаас лои сэтшӧм югыд, сэтшӧм югыд, кыдзи быттьӧ лунын.
Алёша пондіс пасьтасьны, а курӧг сеталіс сылы платьеяс, да тадзи сійӧ регыд помаліс пасьтасьӧмсӧ.
Кор Алёша лои дась, Сьӧдук бара мӧдіс котсьыны, и став сисьяс вошины.
— Лок ме бӧрся! — шуис Алёшалы курӧг.
И Алёша смела мӧдӧдчис курӧг бӧрся.
Курӧг синмысь петісны быттьӧ югыд лучьяс, кодъяс ставсӧ на гӧгӧрысь югдӧдісны, кӧть и эз сэтшӧм югыда, кыдзи посни сисьяс.
Найӧ прӧйдитісны водзпом пыр.
— Ӧдзӧссӧ ключӧн игналӧма, — шуис Алёша.
Но курӧг сылы нинӧм эз вочавидз: сійӧ швачкерис бордъяснас, и ӧдзӧс ачыс воссис.
Сэсся посводзӧд прӧйдитӧм бӧрын кежисны жыръяслань, кӧні олісны сё арӧса старушка-голландкаяс.
Алёша некор на ордын эз вӧвлы, но кывліс, мый комнатаясыс налӧн лӧсьӧдӧма важ ногӧн, мый ӧтиыслӧн на пиысь эм ыджыд руд попугай, а мӧдыслӧн визя кань, коді кужӧ чеччавны кольча пыр да сетны лапасӧ.
Сылы важӧн нин вӧлі окота аддзывны тайӧс ставсӧ, да сы вӧсна сійӧ лои зэв рад, кор курӧг бара швачкерис бордъяснас да старушкаяс оланінӧ ӧдзӧсыс воссис.
Медводдза жырйын Алёша аддзис быдсяма важся мебель: серӧдӧм улӧсъяс, креслӧяс, пызанъяс, комодъяс.
Ыджыд лежанка-пач вӧлі голландса сёй плиткаысь, на вылӧ лӧз мураваӧн вӧлі серпасалӧма йӧзӧс да пемӧсъясӧс.
Алёша кӧсйис нин сувтлыны, медым видзӧдлыны мебельсӧ, а торъя нин пач вылас серпасалӧм йӧзсӧ, но Сьӧдук эз лэдз.
Найӧ пырисны мӧд жырйӧ, и тані сэтшӧм рад лои Алёшалы!
Мичаысь-мича зарни садӧкын пукаліс гӧрд бӧжа ыджыд руд попугай.
Алёша пырысь-пыр жӧ кӧсйис котӧртны сы дорӧ.
Курӧг бара эз лэдз сійӧс.
— Нинӧм тані эн вӧрзьӧд, — шуис сійӧ. — Эн садьмӧд старушкаяссӧ!
Сӧмын сэки Алёша казяліс, мый попугай дінас сулаліс крӧвать, кодӧс вӧлі сайӧдӧма еджыд кисея занавесъясӧн, а на пыр тыдаліс куньса синма старушка; Алёшалы кажитчис сійӧ воскысь вӧчӧм кодьӧн.
Мӧд пельӧсын сулаліс дзик жӧ татшӧм крӧвать, кӧні куйліс мӧд старушка, а сы водзын пукаліс сера кань да мыссис водз лапаяснас.
Сы дінті мунігӧн Алёша эз вермы кутчысьны да корис сылысь лапасӧ...
Друг сійӧ гораа нявӧстіс, попугай сувтӧдіс гӧнъяссӧ да мӧдіс лёкысь горзыны: «Дурак! дурак!»
Сэки жӧ кисея занавес пыр кутіс тыдавны, мый старушкаяс кыпӧдчисны вольпась вывсьыс.
Курӧг ӧдйӧджык муніс сэтысь, Алёша котӧртіс сы бӧрся, ӧдзӧс на бӧрся чорыда пӧдлассис...
И дыр на ещӧ кыліс, кыдзи попугай горзіс: «Дурак! дурак!»
— Кыдз тэныд абу яндзим! — шуис Сьӧдук, кор найӧ ылыстчисны старушкаяс комнатаысь. — Тэ, дерт, садьмӧдін рыцаръясӧс...
— Кутшӧм рыцаръясӧс? — юаліс Алёша.
— Тэ аддзан на найӧс, — вочавидзис курӧг. — Но нинӧм, эн пов, повтӧг мун ме бӧрся.
Пос кузя найӧ лэччисны улӧ, быттьӧ кӧбрӧгӧ, да дыр, зэв дыр мунісны уна пӧлӧс вуджанінъясті да коридоръясті, кодъясӧс Алёша некор на эз аддзывлы.
Мукӧдлатіыс тайӧ коридоръясыс вӧліны сэтшӧм улынӧсь, векниӧсь, мый Алёшалы лоӧ вӧлі копыртчывны.
Друг найӧ пырисны залӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма куим гырысь хрусталя люстраӧн.
Залыс вӧлі ӧшиньястӧм, и кыкнанладор стенъясас ӧшалісны рыцаръяс югъялан латыаӧсь, шлемъясас гырысь перӧясӧн, кӧрт киясас шыясӧн да щитъясӧн.
Курӧг муніс водзӧ кок чуньяс йылас, и Алёшалы тшӧктіс мунны сы бӧрся ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, ньӧти шумиттӧг.
Зал помас вӧлі югыдвиж ыргӧнысь вӧчӧм ыджыд ӧдзӧс.
Муртса найӧ матыстчисны ӧдзӧс дорӧ, кыдзи стенысь чеччыштісны кык рыцар, кучкисны шыяснас щитъясас да уськӧдчисны сьӧд курӧг вылӧ.
Сьӧдук сувтӧдіс сорссӧ, паськӧдіс бордъяссӧ да друг лои ыджыд-ыджыд, рыцаръясысь джуджыдджык, и пондіс накӧд тышкасьны!
Рыцаръяс ёна зырсисны сы вылӧ, а сійӧ дорйысис бордъяснас да нырнас.
Алёша повзис, сьӧлӧмыс пондіс ёна чеччыны, и сійӧ усис садьтӧг.
Кор сійӧ бара воис ас садяс, ӧшинь тасъяс костӧдыс пырысь шонді югӧръяс югдӧдісны нин жырсӧ, и сійӧ куйліс аслас вольпась вылын.
Некӧн эз тыдавны ни Сьӧдукыс, ни рыцаръяс.
Алёша дыр эз вермы садьсявны.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый сыкӧд лоліс войнас: вӧтӧн ставсӧ тайӧс аддзыліс, либӧ тайӧ ставыс збыльысь вӧлі?
Сійӧ пасьтасис, кайис выліас, но некыдз эз вермы вунӧдны кольӧм войын став аддзылӧмсӧ.
Ӧдва вермис виччысьны сійӧ здуксӧ, кор позяс эськӧ сылы петны ворсыштны дворӧ, но быттьӧ нарошнӧ тайӧ лунас ёна лымъяліс, да керкаысь петӧм йылысь эз позь весиг и думыштнысӧ.
Ӧбед сайын учительша сёрни костас висьталіс верӧсыслы, мый сьӧд курӧгыс кытчӧкӧ дзебсьӧма.
— Да абу и жаль зэв, — содтіс сійӧ, — мед кӧть и вошас: важӧн нин вӧлі индӧма сійӧс яй вылӧ!
Ӧд сэксянь, кыдзи сійӧ миянын олӧ, весиг ни ӧти кольк на эз вайлы.
Алёша муртса-муртса эз бӧрддзы, кӧть и юрас воис мӧвп, мый бурджык эськӧ вӧліс, медым сійӧс некысь эз аддзыны, а аддзасны кӧ, сылысь керыштасны юрсӧ.
Ӧбедайтӧм бӧрын Алёша бара кольччис ӧтнасӧн класснӧй комнатаясын.
Сійӧ дугдывтӧг мӧвпаліс кольӧм войнас лоӧмтор йылысь и некыдз эз вермы такӧдны асьсӧ муса Сьӧдуксӧ воштӧмысь.
Мукӧддырйи сылы кажитчис, мый сылы быть колӧ аддзӧдлыны Сьӧдуксӧ локтан войӧ, мед кӧть и вошис сійӧ курӧг позсьыс.
Но сэсся сылы кажитчис, мый тайӧ позьтӧмтор, да бара мӧдліс шогсьыны.
Воис узян кад, и Алёша тэрмасьӧмӧн пӧрччысис да водіс узьны.
Эз удит сійӧ видзӧдлыны орчча крӧвать вылӧ, кодӧс бара вӧлі югдӧдыштӧма тӧлысь югӧрӧн, кыдзи вӧрзис еджыд прӧстыня — дзик жӧ сідзи, кыдзи и тӧрыт...
Бара кыліс чуксалысь гӧлӧс: «Алёша, Алёша!» — и недыр мысти крӧвать улысь петіс Сьӧдук да лэбзис сылӧн крӧвать вылӧ.
— Ах, олан-вылан, Сьӧдук! — радлӧмӧн горӧдіс Алёша. — Ме полі, мый некор нин тэнӧ ог аддзыв.
Дзоньвидза-ӧ тэ?
— Дзоньвидза, — вочавидзис курӧг, — но тэ вӧсна муртса эг висьмы.
— Кыдзи сідз, Сьӧдук? — юаліс Алёша повзьӧмпырысь.
— Тэ бур сьӧлӧма детинка, — водзӧ висьтавліс курӧг, — но тэ ылавлан и некор он кывзысь медводдза кывсянь, а тайӧ зэв абу лӧсьыд!
Тӧрыт ме висьталі, мед тэ нинӧм эн вӧрзьӧд старукаяс жырйысь, но тэ эн вермы кутчысьны да корин каньлысь лапасӧ.
Каньыс садьмӧдіс попугайсӧ, попугайыс старукаяссӧ, старукаяс рыцаръяссӧ — и ме ӧдва-ӧдва накӧд справитчи!
— Мыжа ме, муса Сьӧдукӧй, водзӧ ог нин мӧд сідз вӧчны!
Ёна кора нуӧд менӧ талун бара сэтчӧ; тэ аддзан, кутшӧм ме лоа кывзысьысь.
— Ладнӧ, — шуис курӧг, — сэні аддзам!
Курӧг мӧдіс котсьыны тӧрытъя моз жӧ, и сійӧ жӧ посньыдик сисьяс мыччысисны сійӧ жӧ эзысь шандалъясын.
Алёша бара пасьтасис да мӧдӧдчис курӧг бӧрся.
Бара найӧ воисны старука оланінӧ; но ӧні нинӧмӧ нин сійӧ эз инмӧдчыв.
Кор найӧ прӧйдитісны медводдза комната пыр, сылы кажитчис, мый пач стенас серпасалӧм йӧзыс да пемӧсъясыс зэв тешкодя вешкырасьӧны да чуксалӧны сійӧс ас дораныс, но сійӧ нарошнӧ наысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Мӧд комнатаас голландка-старукаяс, кыдзи и тӧрыт, куйлісны вольпасьяс вылын, быттьӧ воскысь вӧчӧм фигураяс; попугай видзӧдіс Алёша вылӧ синсӧ лапйӧдлігтырйи, визя кань бара мыссис лапаяснас.
Пызан вывсьыс зеркалӧ водзысь Алёша аддзис кык фарфорысь китайса акань, кодъясӧс сійӧ тӧрыт эз казявлы.
Найӧ копрасисны сылы юрнаныс; но Алёша тӧд вылас кутіс Сьӧдуклысь тшӧктӧмсӧ да муніс на дорті сувтлытӧг, но век жӧ эз вермы терпитны да мунігмозыс налы копыртчыліс.
Сэки аканьяс пырысь-пыр жӧ чеччыштісны пызан вывсьыныс да юрнаныс копрӧдлігтырйи котӧртісны сы бӧрся.
Муртса-муртса нин сійӧ эз сувт, сэтшӧм тешкодьӧсь найӧ сылы кажитчисны, но сьӧд курӧг видзӧдліс Алёша вылӧ зэв скӧрысь, и сійӧ гӧгӧрвоис.
Аканьяс колльӧдісны найӧс ӧдзӧс дорӧдз да, аддзӧмӧн, мый Алёша на вылӧ оз видзӧд, мунісны бӧр ас местааныс.
Бара найӧ лэччисны пос кузя, ветлӧдлісны вуджанінъяс да коридоръяс кузя и воисны сійӧ жӧ залас, кодӧс вӧлі югдӧдӧма хрусталя люстраясӧн.
Стенъясын ӧшалісны сійӧ жӧ рыцаръясыс, и бара, кор мунысьяс матыстчисны виж ыргӧнысь вӧчӧм ӧдзӧсъяс дорӧ, кык рыцар лэччисны стенысь да потшисны туйсӧ.
Но, ӧні найӧ, кыдзи кажитчис Алёшалы, эз нин вӧвны сэтшӧм скӧрӧсь, кыдзи тӧрыт; найӧ арся гутъяс моз ӧдва кыскисны кокнысӧ, и тӧдчӧ вӧлі, мый и шыяснысӧ муртса кутісны кианыс.
Сьӧд курӧг ыдждӧдчис, порыштчис; но муртса сійӧ швачнитіс бордъяснас, кыдзи найӧ пасьмунісны торпыригӧ, — и Алёша аддзис, мый найӧ абу рыцаръяс, а сӧмын латыяс!
Ыргӧн ӧдзӧс ачыс воссис, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Недыр мысти найӧ пырисны мӧд залӧ, коді вӧлі паськыд, но ляпкыд, и Алёша вермис судзӧдчыны кинас пӧтӧлӧкӧдзыс.
Тайӧ залсӧ сідзжӧ вӧлі югдӧдӧма сэтшӧм жӧ посни сисьясӧн, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс ас комнатаас, но шандалъясыс тані вӧліны эз эзысьысь, а зарниысь.
Тані Сьӧд курӧг колис Алёшаӧс.
— Олыштлы тані недыр, — шуис сійӧ, — ме регыд локта бӧр.
Талун тэ вӧлін тӧлкаджык, кӧть и тӧлктӧма вӧчин, мый копыртчылін фарфор аканьяслы.
Тэ кӧ налы эн копыртчыв, рыцаръясыд эз эськӧ и лэччывны стенсьыс.
Но талун тэ эн садьмӧд старукаяссӧ, да сы вӧсна рыцаръяслӧн эз вӧв некутшӧм вын. — Тайӧс висьталӧм бӧрын Сьӧдук петіс залысь.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Алёша ыджыд вниманиеӧн пондіс видзӧдавны залсӧ, кодӧс вӧлі зэв озыра мичмӧдӧма.
Сылы кажитчис, мый стенъяссӧ вӧчӧма мраморысь, кутшӧмӧс сійӧ аддзыліс пансионса минеральнӧй кабинетысь; панельясыс да ӧдзӧсъясыс вӧліны чистӧй зарниысь.
Зал помас, веж балдахин улын, вылынкодь, сулалісны зарниысь вӧчӧм креслӧяс.
Алёша ёна нимкодясис став тайӧ мичлуннас, но тешкодьӧн кажитчис сійӧ, мый став добраясыс тані вӧліны зэв посниӧсь, быттьӧ вӧчӧма посни аканьяслы.
Сэк кості, кор сійӧ шензигтырйи быдтор видзӧдаліс, воссис дорса ӧдзӧс, кодӧс сійӧ войдӧр эз казявлы, да пырисны зэв уна посни йӧз, тушанас аршинджынйысь абу джуджыдджыкӧсь, уна пӧлӧс рӧма мичаысь-мича паськӧмаӧсь.
Видыс налӧн вӧлі зэв важнӧй: паськӧм сертиыс ӧтияс кажитчисны военнӧйясӧн, мӧдъяс — гражданскӧй чиновникъясӧн.
Быд вылын вӧліны перояса гӧгрӧс шляпаяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧс новлӧны испанечьяс.
Найӧ эз казявны Алёшаӧс, тшапа ветлӧдлісны комнатаясӧд да гораа ӧта-мӧд костас сёрнитісны, а мый йылысь — тайӧс Алёша эз вермы гӧгӧрвоны.
Дыр видзӧдіс сійӧ на вылӧ шыасьтӧг, и сӧмын на кӧсйис ӧти дорӧ матыстчыны мыйкӧ юавны, кыдзи воссис ыджыд ӧдзӧс зал помас...
Ставӧн ланьтісны, сувтісны стенъяс пӧлӧн кык радӧн, босьталісны шляпаяссӧ.
Друг жырйыс лои нӧшта на югыдджык, став посни сисьяс ломзисны ярджыка, и Алёша аддзис кызь посни рыцарӧс — зарни латыаӧсь, шлемъяс выланыс пунцовӧй перояс, маршируйтігтырйи найӧ пырисны параӧн-параӧн.
Сэсся кыв шутӧг сувталісны креслӧ кыкладор бокъясӧ.
Недыр мысти пырис залӧ величественнӧй осанкаа морт, юр вылас сылӧн вӧлі венеч, венечас дзирдалісны зэв уна дона изъяс.
Сы вылын вӧлі шыр гӧн сора югыдвеж рӧма мантия, бӧрвылас кыссис кузь шлейф, кодӧс нуисны пунцовӧй платтьӧяса посньыдик кызь паж.
Алёша пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый тайӧ должен лоны король.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс сылы.
Король меліа вочавидзис сы копыртчылӧм вылӧ да пуксис зарни креслӧӧ.
Сэсся мыйкӧ тшӧктіс сыкӧд орччӧн сулалысь рыцарлы, коді матыстчис Алёша дорӧ да висьталіс, медым сійӧ матыстчис креслӧ дорӧ.
Алёша матыстчис.
— Меным важӧн нин вӧлі тӧдса, — шуис король, — мый тэ бур сьӧлӧма детинка; куим лун сайын тэ сетін менам йӧзлы ыджыдсьыс-ыджыд отсӧг и сыысь заслуживайтан награда.
Менам медшӧр министр юӧртіс меным, мый тэ мездін сійӧс мынны позьтӧм да чорыд смертьысь.
— Кор? — шензьӧмӧн юаліс Алёша.
— Куим лун сайын школа дворад, — вочавидзис король. — Со сійӧ, коді уджйӧза тэныд аслас олӧмӧн.
Алёша видзӧдліс сы вылӧ, код вылӧ индіс король, и сӧмын ӧні казяліс, мый придворнӧйяс пӧвстын сулаліс ичӧтик морт, коді вӧлі пасьтасьӧма сьӧд паськӧмӧ.
Юрас сылӧн вӧлі ӧмидз рӧма сорсъяса аслыспӧлӧс шапка, кодӧс вӧлі пуктӧма юрас неуна пӧлыньтӧмӧнмоз; сьыліас вӧлі кӧртыштӧма еджыд чышъян, коді ёна крахмалитӧмыс вӧсна кажитчис неуна лӧзовӧн.
Сійӧ меліа нюммуніс Алёшалы, и чужӧмыс сылӧн кажитчис Алёшалы тӧдсаӧн, кӧть и эз вермы тӧдвылас уськӧдны, кытысь сійӧс аддзыліс.
Кӧть мед и ёна любӧ вӧлі Алёшалы, мый сылы приписывайтӧны сэтшӧм благороднӧй поступок, но сійӧ радейтіс правда да сы вӧсна, улӧдз копыртчылӧм бӧрын, шуис:
— Господин король!
Ме ог вермы босьтны ас вылӧ сійӧс, мый некор эг вӧчлы.
Куим лун сайын меным усис шуд мездыны кулӧмысь не тіянлысь министрӧс, а миянлысь сьӧд курӧгӧс, кодӧс кухарканым зэв эз радейт, сы вӧсна мый эз вайлы ни ӧти кольк...
— Мый тэ шуан? — скӧрысь орӧдіс сылысь висьталӧмсӧ король. — Менам министр абу курӧг, а нимӧдана чиновник!
Сэки министр воис матӧджык, и Алёша аддзис, мый тайӧ збыль сылӧн муса Сьӧдукыс.
Сылы лои зэв рад да корис корольӧс прӧститны, кӧть и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ ставыс лоӧ.
— Висьтав меным, мый тэныд колӧ? — водзӧ сёрнитіс король. — Мый лоӧ менам вын серти, то ставсӧ пӧрта тэнсьыд корӧмтӧ.
— Повтӧг висьтав, Алёша! — шӧпнитіс сылы пеляс министр.
Алёша думыштчис и эз тӧд, мый корны.
Сетісны кӧ эськӧ сылы унджык кад, сэки, вермис лоны, думыштіс эськӧ мыйкӧ буртор; но ӧні сылы кажитчис лӧсьыдтӧмӧн заставляйтны виччысьны корольӧс и тэрмыштчис вочакывнас.
— Ме эськӧ кӧсйи, — шуис сійӧ, — медым ме век тӧді урокӧс ассьым, кӧть мед кутшӧмӧс эз сетны, тӧді мед велӧдтӧг.
— Эг чайтлы ме, мый тэ татшӧм дыш, — вочавидзис король дивитан гӧлӧсӧн. — Но вӧчны нинӧм, ме колӧ вӧчны ассьым кӧсйысьӧмӧс.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и паж вайис блюд, кӧні куйліс ӧти кӧнтусь тусь.
— Босьт тайӧ кӧнтусьсӧ, — шуис король. — Кытчӧдз сійӧ лоас тэ ордын, тэ пыр пондан тӧдны ассьыд уроктӧ, кӧть мед кутшӧмӧс эз сетны, но лоас татшӧм сёрнитчӧм: тэ, кӧть эськӧ мый эз вӧв, некодлы и ни ӧти кывйӧн он висьтав сы йылысь, мый татысь аддзылін либӧ водзӧ аддзан.
Ичӧтик видзчысьтӧмлун вӧсна тэ пыр кежлӧ воштан миянлысь бур вӧчӧмсӧ, а миянлы вӧчан зэв гырысь тӧжд да лёктор.
Алёша босьтіс кӧнтусьсӧ, гартыштіс бумагторйӧ да сюйис зептас, кӧсйысис чӧв овны та йылысь да лоны вежавидзысьӧн.
Та бӧрын король чеччис креслӧ вывсьыс да сідз жӧ, кыдзи и пырис, петіс залсьыс, да петігмозыс тшӧктіс министрыслы кыдзи позьӧ бурджыка гӧститӧдны Алёшаӧс.
Муртса король ылыстчис, кыдзи став придворнӧйяс кытшалісны Алёшаӧс да быдног пондісны сійӧс меліавны, ошкыны сыысь, мый сійӧ мездіс министрӧс.
Быдӧн найӧ вӧзйисны ассьыныс услугаяс: ӧтияс юасисны, оз-ӧ кӧсйы сійӧ гуляйтыштны либӧ видзӧдлыны королевскӧй зверинец; мӧдъяс корисны сійӧс кыйсьыны.
Алёша эз тӧд, мый водзджык вӧчны; сэсся министр шуис, мый сійӧ ачыс пондас петкӧдлыны дона гӧстьлы муувса быд бурсӧ...
Медводз нуӧдіс сійӧс садйӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма англияса мичлун серти.
Туйяссӧ пасьтала вӧлі киськалӧма уна рӧма гырысь и посни изторъясӧн, кодъяс дзирдалісны пуясас ӧшалысь лыдтӧм уна посни лампочкаяс би югӧр улын.
Тайӧ дзирдалӧмыс вывті ёна кажитчис Алёшалы.
— Тайӧ изъясыс, — шуис министр, — тіян шусьӧны драгоценнӧйясӧн.
Тайӧ ставыс брильянтъяс, яхонтъяс, изумрудъяс да аметистъяс.
— Ак, эськӧ и миян кӧ тайӧ жӧ изъяснас вӧлі вольсалӧма туйяс! — горӧдіс Алёша.
— Сэки и тіян эськӧ найӧ вӧліны сідз жӧ донтӧмӧсь, кыдзи и миян, — вочавидзис министр.
Пуясыс Алёшалы сідзжӧ кажитчисны мичаысь-мичаӧн, кӧть и зэв тешкодьӧн.
Найӧ вӧліны уна пӧлӧс рӧмаӧсь: гӧрдӧсь, вижӧсь, коричневӧйӧсь, еджыдӧсь, кельыдлӧзӧсь да лиловӧйӧсь.
Но кор Алёша видзӧдліс на вылӧ бурджыка, сійӧ аддзис, мый пуясыс тані абу пуяс, а уна пӧлӧс нитш идзьяс, сӧмын неуна джуджыдджыкӧсь да кызджыкӧсь мувыв нитш дорысь.
Министр висьтавліс Алёшалы, мый тайӧ нитшсӧ выпишитӧма ыджыд деньга вылӧ ылі муясысь да му шар медпыді инъясысь.
Садсянь найӧ мунісны зверинечӧ.
Тані петкӧдлісны Алёшалы вӧлявыв пемӧсъясӧс, кодъясӧс вӧлі домалӧма зарни чепъяс йылӧ.
Бурджыка видзӧдлӧм бӧрын сійӧ казяліс, мый тайӧ вӧлявыв пемӧсъясыс вӧліны не мыйкӧ мӧдъяс, а крысаяс, вурдысьяс, шыръяс да мукӧд сэтшӧмпӧлӧс пемӧсъяс, кодъяс олӧны му пытшкын да джодж улын.
Тайӧ сылы кажитчис зэв тешкодьӧн, но сійӧ эз шу ни ӧти кыв, сы вӧсна мый эз вӧв лӧсьыд.
Прогулка бӧрын, кор воисны комнатаясӧ, ыджыд залын Алёша аддзис пызан; сы вылӧ вӧлі тэчалӧма быдпӧлӧс сёянъяс: кампетъяс, пирӧгъяс, паштетъяс, фруктъяс.
Блюдъясыс ставыс вӧліны чистӧй зарниысь, а бутылкаяссӧ да стӧканъяссӧ вӧлі тӧчиталӧма быдса брильянтъясысь, яхонтъясысь, изумрудъясысь.
— Сёй мый кӧсъян, — шуис министр, — а сьӧрсьыд босьтны нинӧм оз позь.
Тайӧ рытӧ Алёша зэв бура ужнайтіс, да сылы сёйны ньӧти эз ков.
— Ті кӧсйысинныд босьтны менӧ сьӧрсьыд кыйсьыны, — шуис сійӧ.
— Зэв бур, — вочавидзис министр. — Ме думайта, мый вӧвъясӧс седлӧалӧмаӧсь нин.
Сэки сійӧ шутёвтіс, и пырисны конюхъяс, кодъяс повод йылын вайӧдісны бедьяс, ӧтар бедь йылас пуртӧн вӧлі вӧчӧма вӧв юръяс.
Министр пелька чеччыштіс аслас вӧв вылӧ.
Алёшалы вайӧдісны медся ыджыд бедь вӧвсӧ.
— Виччысь, — шуис министр, — мед вӧлыс эз шыбит тэнӧ ас вывсьыс: тайӧ вӧлыс ӧд абу зэв рам.
Алёша думсьыс сераліс та вылын, но кор сійӧ бедьтӧ пуктіс кок костас, аддзис, мый министрлӧн сӧветыс вӧлӧма коланаӧн.
Беддьыд сы улын мӧдіс сідз бертласьны, быттьӧ збыльса вӧв, да сійӧ ӧдва вермис кутчысьны.
Сэк кості букӧстісны вӧралысь буксанъясӧн, и вӧралысьяс мӧдӧдчисны скачитны уна пӧлӧс коридоръясті да вуджанінъясті.
Дыр найӧ тадз скачитісны, и Алёша наысь ньӧти эз кольччы, кӧть эськӧ и муртса вермис кутны ассьыс дурмӧм бедьсӧ.
Друг ӧти дорса коридорсянь чеччыштісны некымын крыса, сэтшӧм гырысьӧсь, мый татшӧмъяссӧ Алёша некор на эз аддзыв; найӧ кӧсйисны пышйыны бокӧ, но кор министр тшӧктіс найӧс кытшавны, найӧ сувтісны да мӧдісны збоя дорйысьны.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, кыйсьысьяс повтӧмлунӧн да кужӧмлунӧн найӧс вӧлі вермӧма.
Кӧкъямыс крыса усины места вылас, куимӧн уськӧдчисны пышйыны, а ӧтикӧс, зэв сьӧкыда ранитчӧмаӧс, министр тшӧктіс лечитны да нуӧдны зверинечӧ.
Кыйсьӧм помасьӧм бӧрын Алёша сэтшӧма мудзис, мый синъясыс мӧдісны куньсьыны.
Да и окота на вӧлі ставтор йылысь сёрнитыштны Сьӧдуккӧд, и сійӧ пондіс корны, медым бергӧдчисны бӧр сійӧ залас, кытысь найӧ мунісны кыйсьыны.
Министр сӧгласитчис.
Скачитігтырйи найӧ мӧдӧдчисны бӧр да, залӧ пырӧм бӧрын, вӧвъяссӧ сетісны конюхъяслы, прӧщайтчисны придворнӧйясыскӧд и кыйсьысьясыскӧд да ёрта-ёртыскӧд орчча пуксисны вайӧм улӧсъяс вылӧ.
— Висьтав, пӧжалуйста, — паніс сёрни Алёша, — мыйла ті виинныд коньӧр крысаяссӧ, кодъяс тіянлы оз дӧсадитчыны дай олӧны тіян оланінсянь зэв ылын?
— Ми кӧ найӧс эг бырӧдӧй, — шуис министр, — найӧ регыд мысти вӧтлісны эськӧ миянӧс ас комнатаясысь да бырӧдісны миянлысь став сёян запасъяс.
Сыысь кындзи шыр да крыса куяс миянын зэв донъявсьӧны, сы вӧсна мый найӧ кокниӧсь да шоныдӧсь.
На куысь паськӧмъяс миянын вурӧны сӧмын знатнӧйяслы.
— Да висьтав жӧ, пӧжалуйста, кодъяс ті сэтшӧмъясыс? — юаліс Алёша.
— Збыль ӧмӧй тэ некор эн кывлы, мый му улын олӧ миян йӧз? — вочавидзис министр. — Правда, зэв этшалы удайтчӧ миянӧс аддзывны, но вӧвліны татшӧмъяс, торъя нин важся кадъясӧ, мый ми кыпӧдчылім выліас да петкӧдчылім йӧзлы.
Ӧні татшӧмыд гежӧда овлӧ, сы вӧсна мый йӧзыс лоины зэв вежавидзтӧмӧсь.
А миян эм закон, мый сійӧ кӧ, кодлы ми петкӧдчылам, оз видз аддзылӧмторсӧ гусьӧн, миянлы быть лоӧ эновтны оланіннымӧс да мунны ылӧ-ылӧ, мукӧд канмуясӧ.
Тэ кокниа верман гӧгӧрвоны, мый миян корольлы вӧлі эськӧ вывті сьӧкыд эновтны став татчӧс заведенньӧяс да став йӧзыскӧд вуджны тӧдтӧм муясӧ.
Сы вӧсна зэв ёна кора ме тэнӧ лоны кыдзи позьӧ вежавидзысьӧн, он кӧ кӧсйы миянлы ставнымлы, а торйӧн нин меным, вӧчны ыджыд шогтор.
Аттьӧалӧм петкӧдлӧм вӧсна ме кевмыси король водзын, мед корны тэнӧ; но сійӧ некор оз прӧстит меным, тэнад видзчысьтӧм вӧсна кӧ миянлы лоӧ эновтны тайӧ крайсӧ...
— Ме сета тэныд честнӧй кыв, мый некор и некодлы ог понды тіян йылысь висьтавны, — торкис министрлысь сёрнисӧ Алёша. — Меным ӧні уси дум вылӧ, мый лыддьылі ӧти небӧгысь гномъяс йылысь, кодъяс олӧны му улын.
Гижӧны, мый кутшӧмкӧ карын зэв регыд кадӧн озырмӧма ӧти кӧм вурысь, мый весиг некод эз гӧгӧрво, кытысь босьтчис сылӧн озырлуныс.
Медбӧрын тӧдмалісны, мый сійӧ вурӧма сапӧгъяс да башмакъяс гномъяслы, кодъяс мынтысьлӧмаӧсь зэв донӧн.
— Вермас лоны, мый тайӧ збыль, — вочавидзис министр.
— Но, — шуис сылы Алёша, — висьтав меным, муса Сьӧдук, мыйла тэ, кор ачыд шусян министрӧн, петкӧдчылан свет вылас курӧгӧн да кутшӧм йитӧд эм тіян голландка-старукаясыскӧд?
Сьӧдук, медым бурмӧдны сылысь любопытствосӧ, пондыліс спути-спуть висьтавлыны сылы унатор йылысь, но самӧй висьтавны заводитігас Алёшалӧн синъясыс куньсисны, да сійӧ крепыда унмовсис.
Аски асывнас, кор садьмис, сійӧ куйліс ас вольпась вылас.
Дыр эз вермы сійӧ садьсявны и эз тӧд, мый сылы вӧчны...
Сьӧдук и министр, король и рыцаръяс, голландкаяс и крысаяс — ставыс ӧтгудыртчис сы юрын, и сійӧ муртса-муртса вайӧдіс юр вежӧрас пӧрадокӧ ставсӧ сійӧс, мый аддзыліс кольӧм войын.
Кор уси дум вылас, мый король сетіс сылы кӧнтусь тусь, сійӧ ӧдйӧджык уськӧдчис паськӧмыс дорӧ и збыль аддзис зепсьыс бумажка, мыйӧ вӧлі гартыштӧма кӧнтусьсӧ.
«Час, видзӧдлам, — думыштіс сійӧ, — кутас-ӧ король ассьыс кывсӧ!
Аски лоӧны урокъяс, а ме эг на удит вӧчны ассьым став заданньӧӧс».
Торъя нин сійӧ майшасис история урокысь: сылы вӧлі сетӧма велӧдны наизусть некымын лист бок ставмирса историяысь, а сійӧ эз на тӧд весиг ни ӧти кыв!
Воис выльлун, воалісны пансионеръяс, и заводитчисны урокъяс.
Дас чассянь дас кыкӧдз история велӧдысьӧн вӧлі пансион содержитысьыс ачыс.
Алёшалӧн ёна-ёна тіпкис сьӧлӧмыс...
Кор воис ӧчередь сыӧдз, сійӧ некымынысь видліс зепсьыс кӧнтуся бумажкасӧ...
Со и сійӧс корисны.
Тіралігтырйи сійӧ матыстчис велӧдысь дорӧ, восьтіс вомсӧ, кӧть эськӧ нинӧм на эз тӧд, мый шуны, да ньӧти ылавтӧг, ньӧти сувтлытӧг висьталіс став заданиньӧсӧ.
Велӧдысь ёна ошкис сійӧс; сӧмын Алёша эз примит сылысь ошкӧмсӧ сэтшӧма жӧ радлӧмӧн, кыдзи войдӧр татшӧм ошкӧмъяс дырйиыс.
Сьӧлӧмнас кыліс, мый сійӧ оз заслуживайт ошкӧмсӧ, сы вӧсна мый уроксӧ велӧдӧм вылӧ эз вӧв пуктӧма некутшӧм вын.
Некымын недель чӧж велӧдысьяс эз кужны, кыдзи и ошйысьны Алёшаӧн.
Дзик став урокъяссӧ сійӧ тӧдіс зэв бура, ӧти кыв вылысь мӧд кыв вылӧ текстъяс вуджӧдаліс ни ӧти ӧшибкатӧг, и та вӧсна эз вермыны дивуйтчыны велӧдчӧмын татшӧм шензьӧдана вермӧмъяслы.
А сӧвесьтнас Алёша яндысис татшӧм ошкӧмъяссьыс: сылы вӧлі яндзим, мый сійӧс сувтӧдлісны ёртъяс водзас примерӧн, кор сійӧ тайӧс ньӧти эз заслуживайт.
Тайӧ кадӧ Сьӧдук сы дорӧ эз петкӧдчыв, кӧть эськӧ Алёша эз кольлы весиг ни ӧти лун, торъя нин кӧнтусь получитӧм бӧрся медводдза вежонъясас, медым узьны водігас не корны сійӧс.
Первой сійӧ ёна гажтӧмчис, сэсся неуна ӧвсис, думайтны мӧдіс, мый сійӧ, буракӧ, зэв занят аслас уджъяснас.
Бӧрынджык, кор сійӧс быдӧн пондісны ошкыны, ошкӧмъясыд сэтшӧма ышмӧдісны, мый сійӧ сьӧд курӧгӧс пондіс казьтывлыны сӧмын коръясӧкӧ.
И тайӧ кадӧ сылӧн шензьӧдана кужӧмлунъяс йылысь юӧръяс регыд паськалісны Петербург пасьтала.
Ачыс училищеса директор некымынысь воліс пансионӧ да любуйтчис Алёшаӧн.
Велӧдысь новлӧдліс сійӧс ки вылас, сы вӧсна мый сы пыр пансионыс кутіс нимавны.
Кар быдладорсянь воалісны бать-мамъяс да кевмысисны, медым сійӧ босьтіс ас пансионӧ налысь пи-нывсӧ, надейтчӧмӧн, мый найӧ лоасны сэтшӧм жӧ учёнӧйӧн, кыдзи Алёша.
Регыд пансион сэтшӧма тырис, мый эз нин коль места выль пансионеръяслы, и велӧдысь да сылӧн гӧтырыс мӧдісны нин мӧвпавны сы йылысь, медым медавны выль керка, ӧнія дорысь ёна ыджыдджыкӧс.
Алёша, кыдзи ме висьталі нин, первой яндысис ошкӧмъяссьыс, кыліс, мый сійӧ ньӧти оз заслуживайт найӧс, но вочасӧн пондіс на дорӧ велавны, и, медбӧрын, сылӧн ыкшалуныс воис сы выйӧдз, мый сійӧ ньӧти яндысьтӧг нин мӧдіс примитны став ошкӧмъяссӧ.
Сійӧ мӧдіс уна думайтны ас йывсьыс, ыджыдӧ мӧдіс пуксьыны ас ёртъясыс водзын и пондіс чайтны, мый сійӧ ставсьыс медсюсь.
Таысь Алёша дзикӧдз тшыксис: бур сьӧлӧма, вежавидзысь детинкаысь сійӧ лои гордӧйӧн, кывзысьтӧмӧн.
Сӧвесьтыс таысь тшӧкыда кӧритліс сійӧс, пытшкӧсса гӧлӧсыс сылы висьтавліс: «Алёша, эн гордитчы!
Эн босьт ас вылад сійӧс, мый абу тэнад; аттьӧав судьбатӧ сыысь, мый сетліс сійӧ тэныд мукӧд челядь водзын выгӧдаяс, но эн чайт, мый тэ наысь бурджык.
Тэ кӧ он мортъяммы, тэнӧ сэк некод оз кут радейтны, и сэки тэ, тэнад учёность вылӧ видзӧдтӧг, лоан медся шудтӧмӧн!»
Мукӧддырйи сійӧ и кӧсйыліс бурмыны, но ыкшалуныс сыын вӧлі сэтшӧм вына, мый пӧдтыліс сӧвесьтлысь гӧлӧссӧ, и лунысь-лун сійӧ лои век лёкджык и лунысь-лун ёртъясыс сылӧн мӧдісны век омӧльджыка сійӧс радейтны.
Сэк жӧ Алёша лои вывті вильыш.
Урок велӧдны оз ков; кор ёртъясыс пукалісны небӧгъяс дінын, сійӧ дурис, вильшасис, мешайтчис налы, и татшӧм немуджавтӧмыс сійӧс ещӧ нин ёнджыка тшыкӧдіс.
Медбӧрын сійӧ сэтшӧма дӧзмӧдіс аслас тшыксьӧм этшнас, мый учитель серьёзнӧя мӧдіс мӧвпавны лёк детинкаӧс бурмӧдӧм йылысь да сы могысь сеталіс сылы заданиеяссӧ мукӧдъяслы дорысь кык мында и куим мында унджык, но и тайӧ ньӧти эз отсав.
Алёша ньӧти эз велӧдчы, а урокъяссӧ век жӧ тӧдліс помысь-помӧ и ни ӧти ӧшибкатӧг.
Ӧтчыд велӧдысь, кор эз понды тӧдны, мый сыкӧд вӧчны, сетіс мӧд асыв кежлӧ велӧдны наизусть кызь кымын лист бок, надейтчис, мый татшӧм задание дырйиыд сійӧ лоӧ рамджык.
Кыдзи нӧ!
Миян Алёша эз и думайт урок велӧдӧм йылысь!
Тайӧ лунӧ сійӧ нарошнӧ ёнджыка дурис, и велӧдысь весьшӧрӧ грӧзитіс, кӧсйис накажитны, оз кӧ велӧд уроксӧ.
Сьӧлӧмсяньыс сераліс татшӧм грӧзъяслы Алёша, вӧлі уверен, мый кӧнтусь быть отсалас сылы.
Мӧд лун индӧм часӧ велӧдысь босьтіс киас небӧг, кытысь вӧлі сетӧма Алёшалы уроксӧ, корис ас дінас да тшӧктіс висьтавны.
Став челядь чӧв ланьтӧмӧн мӧдісны видзӧдны Алёша вылӧ, и ачыс велӧдысь эз тӧд, мый и думыштны, кор Алёша, кӧть и эз велӧд тӧрыт уроксӧ, смела чеччис скамейкасьыс да мӧдӧдчис велӧдысь дорӧ.
Алёша ньӧти эз сомневайтчы сыын, мый и ӧні удайтчас сылы петкӧдлыны ассьыс вӧвлытӧм кужӧмлунъяссӧ; сійӧ восьтіс вомсӧ... и ни ӧти кыв эз вермы шуны!
— Мый нӧ чӧв олан? — шуис сылы велӧдысь. — Висьтав но уроктӧ.
Алёша гӧрдӧдіс, сэсся едждӧдіс, бара гӧрдӧдіс, мӧдіс пеславны ассьыс кияссӧ, повзьӧмысла доршасис синваыс...
Но ставыс весьшӧрӧ!
Сійӧ эз вермы шуны весиг ни ӧти кыв, сы вӧсна мый кӧнтусь вылӧ надейтчӧмӧн небӧг вылас эз и видзӧдлы.
— Мый тайӧ значитӧ, Алёша? — горӧдіс велӧдысь. — Мыйла ті он кӧсйӧй сёрнитны?
Алёша ачыс эз тӧд, мый вӧсна вермис лоны татшӧмыс, сюйис кисӧ зептас, медым видлыны кӧнтусьсӧ...
Но кутшӧм кывйӧн нӧ висьтавны сійӧ шӧйӧвошӧмсӧ, кор ки улас эз сюр кӧнтусьыс!
Кӧшысь моз синсьыс ыльнитіс синва...
Сійӧ ёна-ёна бӧрддзис и век жӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
И велӧдысь воштіс нин терпенньӧсӧ.
Сійӧ вӧлі велалӧма нин, мый Алёша пыр вочавидзӧ ӧшибкатӧг, ньӧти мыктавтӧг, и сылы кажитчис позьтӧмторйӧн, медым Алёша эз тӧд, этша вылӧ, кӧть урок заводитчӧмсӧ, да сы вӧсна сылысь ланьтӧмсӧ гӧгӧрвоӧдіс асныралӧмӧн.
— Мунӧй спальняад, — тшӧктіс сійӧ, — да олӧй сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ мӧдӧй бура тӧдны уроктӧ.
Алёшаӧс лэччӧдісны улыс этажас, сетісны сылы книга да ӧдзӧссӧ томналісны ключӧн.
Кыдзи толькӧ колис сійӧ ӧтнасӧн, пырысь-пыр жӧ мӧдіс корсьны кӧнтусьсӧ.
Дыр сійӧ гудйысис зепъясас, кыскасис джодж кузя, пыраліс крӧвать улас, бӧрйӧдліс, пыркӧдаліс шебрассӧ, юрлӧсъяссӧ, прӧстынясӧ — ставыс весьшӧрӧ!
Некӧн весиг следыс абу муса кӧйдысыслӧн!
Сійӧ зілис уськӧдны дум вылас, кӧні вермис воштыны, и дырӧн гӧгӧрвоис, мый уськӧдіс сійӧс тӧрыт дворас ворсігӧн.
Но кыдзи сійӧс аддзыны?
Ӧд сійӧс игналӧма комнатаас, но кӧть эськӧ и лэдзласны, да мый сыысь лоӧ бурыс: сійӧ тӧдіс, мый курӧгъяс радейтӧны кӧнтусьтӧ и, дерт, кодкӧ на пиысь важӧн нин сійӧс кокыштіс.
Эз нин чайт аддзыны кӧнтусьтӧ да шуис отсӧг вылӧ корны Сьӧдуксӧ.
— Дона Сьӧдукӧй! — шуаліс сійӧ, — муса министр!
Пӧжалуйста петкӧдчыв, вай меным мӧд кӧнтусь.
Ме водзӧ лоа видзчысянаджык.
Но некод эз шыась сы кевмысьӧм вылӧ, и пуксис сійӧ улӧс вылӧ да мӧдіс ёна-ёна бӧрдны.
А сэк кості воис ӧбедайтан кад; ӧдзӧс воссис, и пырис велӧдысь.
— Ӧні тӧданныд-ӧ нин уроктӧ? — юаліс сійӧ Алёшалысь.
Бӧрдӧмсорӧн Алёшалы быть лои висьтавны, мый оз тӧд.
— Но, сідзкӧ, кольччы инӧ да ов тані, кытчӧдз он велӧд! — шуис велӧдысь, тшӧктіс сетны стӧкан ва, няньтор да колис бара ӧтнассӧ.
Алёша босьтчис велӧдны наизусть, но нинӧм эз пыр сы юрӧ.
Сійӧ важӧн отвыкнитіс занимайтчынытӧ, дай кыдзи и велӧдан эськӧ быдса кызь печатнӧй лист бок!
Кӧть мыйта эз мырсьы, мыйта эз зэвт ассьыс паметьсӧ, но кор воис рыт, сійӧ тӧдіс кык либӧ куим лист бокысь не унджык дай сійӧ омӧлика.
Кор мукӧд велӧдчысьяслы локтіс водан кад, став ёртъясыс ӧтпырйӧ пырисны сы комнатаӧ, а накӧд тшӧтш и велӧдысь.
— Алёша, тӧдан-ӧ уроктӧ? — юаліс сійӧ.
И коньӧр Алёша синва пыр вочавидзис:
— Тӧда сӧмын кык лист бок.
— Тыдалӧ, ковмас и аски пукавны тані нянь вылын да ва вылын, — шуис велӧдысь, сиис мукӧд челядьлы бура узьны да муніс.
Алёша кольччис ёртъясыскӧд.
Сэки, кор сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма, вежавидзысь, сійӧс быдӧн радейтлісны, и пондылісны кӧ сійӧс наказывайтны, ставӧн жалитлісны, и тайӧ бурмӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Но ӧні некод сы вылӧ эз видзӧдлы: ставӧн видзӧдісны сы вылӧ зывӧктӧмӧн да кыв ни джын эз шуны сылы.
Алёша ачыс кутліс панны сёрни ӧти детинкакӧд, кодкӧд войдӧр зэв ёртасьліс, но и сійӧ мӧдарӧ бергӧдчис кыв ни джын шутӧг.
Алёша шыӧдчис мӧд дорӧ, но сійӧ эз сӧмын эз кӧсйы сёрнитны, а весиг тойыштіс, кор Алёша мӧдысь шыасис сы дорӧ.
Сэки шудтӧм Алёша гӧгӧрвоис, мый сійӧ заслуживайтӧ ёртъясыслысь сы дорӧ татшӧм отношениесӧ.
Курыд синваӧн бӧрдіг сійӧ водіс вольпась вылӧ, но унмовсьны некыдз эз вермы.
Дыр куйліс сійӧ тадзи да шогпырысь казьтыліс кольӧм шуда лунъяссӧ.
Став челядь узисны нин чӧскыд унмӧн, сӧмын сійӧ ӧтнасӧн унмовсьны эз вермы.
«И Сьӧдукӧй менӧ эновтіс», думыштіс Алёша, и синваыс бара мӧдіс визувтны чужӧм кузяыс.
Друг... орчча крӧватьлӧн прӧстыняыс вӧрзис сідз жӧ, кыдзи вӧлі медводдза лунӧ, кор воліс сы дорӧ сьӧд курӧг.
Сьӧлӧмыс Алёшалӧн мӧдіс ёнджыка тіпкыны...
Сійӧ кӧсйис, медым Сьӧдук бара петіс крӧвать улысь, но эз лысьт надейтчыны, чайтіс, мый сылӧн кӧсйӧмыс оз пӧртсьы.
— Сьӧдук, Сьӧдук! — шуис сійӧ дыр мысти джын гӧлӧсӧн.
Прӧстыня лыбис, и сы вольпась вылӧ жбыр лэбзис сьӧд курӧг.
— Ах, Сьӧдукӧй! — шуис Алёша вывті ёна радлігтырйи. — Ме эг лысьт надейтчыны, мый тэкӧд аддзыся!
Тэ эн вунӧд менӧ?
— Эг, — вочавидзис сійӧ, — ме ог вермы вунӧдны тэӧн вӧчӧм бурсӧ, кӧть эськӧ сійӧ Алёшаыс, коді мездіс менӧ кулӧмысь, ньӧти эз вӧв сы кодь, кодӧс ме ӧні аддза ас син водзысь.
Тэ сэки вӧлін бур сьӧлӧма детинка, вежавидзысь, мелі да ставӧн тэнӧ радейтісны, а ӧні... ӧні ме ог тӧд тэнӧ!
Алёша шога бӧрддзис, а Сьӧдук водзӧ висьтавліс ассьыс вӧйпӧдӧмсӧ.
Дыр сійӧ сёрнитіс сыкӧд, бӧрдігсор кевмысьӧмӧн корис Алёшаӧс вежсьыны.
И дыр мысти, кор нин мӧдіс тыдовтчыны лунъюгыд, курӧг шуис сылы:
— Ӧні меным лоӧ эновтны тэнӧ, Алёша!
Со кӧнтусьыд, кодӧс тэ уськӧдін дворад.
Весьшӧрӧ тэ мӧвпалін, мый воштін сійӧс дзикӧдз.
Корольным миян вывті бур сьӧлӧма, медым лишитны тэнӧ тайӧ козинсьыс аслад видзчысьтӧмлун вӧсна.
Но кут тӧдвылад, мый тэ сетін честнӧй кыв видзны гусьӧн ставсӧ, мый тэ тӧдан ме йылысь...
Алёша, ӧні аслад туйтӧм характер дінад эн содты ещӧ медся лёкторсӧ — бур вунӧдӧм!
Алёша радпырысь босьтіс курӧг гыжъясысь муса кӧнтусьсӧ да сетіс кыв — пуктыны ассьыс став вын сы вылӧ, медым исправитчыны.
— Тэ аддзан, дона Сьӧдукӧй, — шуис сійӧ, — мый ме талун жӧ лоа дзик мӧдӧн.
— Эн чайт, — вочавидзис Сьӧдук, — мый кокни мездысьны лёкторъясысь, кор найӧ миянӧс вермӧмаӧсь нин.
Пырджык овлӧ, мый лёкторъясыс пырӧны ӧдзӧсӧд, а петӧны векни щелльӧд, сы вӧсна, кӧсъян кӧ исправитчыны, тэныд колӧ дугдывтӧг да стрӧга видзӧдны ас бӧрсяыд.
Но прӧщай, кад торйӧдчыны!
Алёша, ӧтнасӧн кольӧм бӧрын, пондіс видлавны ассьыс кӧнтусьсӧ да эз вермы сы вылысь синсӧ вештыны.
Ӧні сійӧ вӧлі дзик нин спокойнӧй урок пондаыд, и тӧрытъя шогсьӧмлӧн эз кольны весиг следъясыс.
Радпырысь думайтіс сійӧ сы йылысь, кыдзи пондасны быдӧн шензьыны, кор сійӧ быдса кызь лист бок висьталас ньӧти мытшасьлытӧг, и сійӧ мӧвпыс, мый сійӧ бара кыпӧдчас медвылӧ став ёртъяссьыс, кодъяс тӧрыт эз кӧсйыны сыкӧд сёрнитны, ышмӧдіс сылысь ыкшалунсӧ.
Асьсӧ исправитӧм йылысь сійӧ кӧть и эз вунӧд, но чайтіс, мый тайӧ абу сэтшӧм сьӧкыд, кыдзи сы йылысь висьталіс Сьӧдук.
«Быттьӧ абу ме сайын сійӧ, исправитчӧмыд! — мӧвпаліс сійӧ. — Сулалӧ сӧмын кӧсйыны, и бара мӧдасны тэнӧ радейтны».
Но коньӧр Алёша эз тӧд, мый асьтӧ исправитны колӧ заводитны сысянь, медым шыбитны ыкшалун да ас вылӧ лишнӧй надейтчӧм.
Асывнас, кор челядь чукӧртчисны классӧ, Алёшаӧс корисны выліӧ.
Сійӧ пырис нюмъялан, гажа чужӧма.
— Тӧдан-ӧ тэ ассьыд уроктӧ? — юаліс велӧдысь сы вылӧ стрӧга видзӧдӧмӧн.
— Тӧда, — смела вочавидзис Алёша.
Сійӧ пондіс висьтавлыны и кызьнан лист боксӧ висьталіс ни ӧти ӧшибкатӧг, ньӧтчыд мытшасьлытӧг.
Велӧдысь эз вермы шензьыны, а Алёша гордӧя видзӧдлывліс ёртъясыс вылӧ.
Велӧдысь синмысь эз дзебсьы Алёшалӧн гордӧй видыс.
— Урок ті тӧданныд, — шуис сійӧ сылы, — тайӧ збыль, но мыйла тӧрыт эн висьталӧй?
— Тӧрыт ме сійӧс эг на тӧд, — вочавидзис Алёша.
— Оз вермы лоны! — орӧдіс велӧдысь. — Тӧрыт ті меным висьталінныд, мый тӧданныд сӧмын кык лист бок, да и сійӧ лёка, а ӧні ни ӧти ӧшибкатӧг висьталінныд ставсӧ, кызьнан лист боксӧ!
Кор нӧ ті сійӧс велӧдінныд?
Алёша ланьтіс.
Дыр мысти полӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ме велӧді талун асывнас!
Но сылӧн тшаплуныс шогӧдіс став челядьсӧ да найӧ ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны:
— Сійӧ оз збыльтор висьтав, асывнас сійӧ и небӧгсӧ киас эз босьтлы!
Алёша дрӧгмуні, кутіс видзӧдны кок улас да нинӧм эз шу.
— Висьтав жӧ! — шуаліс велӧдысь, — кор тэ велӧдін уроктӧ?
Но Алёша век сулаліс чӧв: виччысьтӧм юалӧмыс да став ёртъясыслӧн радейттӧмыс сэтшӧма сійӧс шемӧсмӧдісны, мый сійӧ эз вермы шуны кыв ни джын.
А велӧдысь чайтіс, мый тӧрыт сійӧ эз висьтав уроксӧ асныралӧм вӧсна, лыддис коланаӧн сійӧс чорыда накажитны.
— Кымын унджык сетӧма тіянлы кужӧмлунъяс природаӧн, — шуис сійӧ Алёшалы, — сымын вежавидзысьӧн да кывзысьысьӧн тіянлы колӧ лоны.
Не сы вылӧ сетӧма тіянлы вежӧрсӧ, медым лёк вылӧ йӧзӧс веськӧдны.
Тӧрытъя ыръянитӧмсьыд ті заслуживайтанныд наказанньӧ, а талун ещӧ на содтінныд ассьыныд мыжтӧ сійӧн, мый пӧръясинныд!
Господа! — водзӧ висьтавліс велӧдысь пансионеръяс дінӧ шыӧдчӧмӧн, — запрещайта тіянлы ставныдлы сёрнитны Алёшакӧд сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз вежсьы бурланьӧ.
Но сы вӧсна, мый тайӧ сылы абу зэв ыджыд наказанньӧ, то тшӧктӧй вайны ньӧр.
Вайисны ньӧр...
Алёша вӧлі шӧйӧвошӧма!
Сэксянь, кор воссис пансион, медводдза мортӧс на медводдзаысь ньӧръялӧны, и кодӧс жӧ — Алёшаӧс, коді пуктіс асьсӧ медся вылӧ, коді лыддис асьсӧ ставсьыс бурӧн, медся тӧлкаӧн!
Кутшӧм яндзим!..
Ымзігтырйи бӧрдӧмӧн сійӧ уськӧдчис велӧдысь кок улӧ да кӧсйысис вежсьыны бурланьӧ...
— Колӧ вӧлі та йылысь водзджык думыштлыны, — вӧлі сылы вочакыв.
Алёшалӧн синваыс, сылӧн каитчӧмыс вӧрзьӧдісны ёртъясыслысь сьӧлӧмъяссӧ, да найӧ пондісны кевмысьны сы вӧсна.
А Алёша, кылӧмӧн, мый сійӧ эз заслужит налысь жалитӧмсӧ, ещӧ на ещӧ курыдджык синваӧн бӧрддзис.
Бӧръяпом велӧдысьлы тшӧтш лои жаль сійӧ.
— Ладнӧ, — шуис велӧдысь, — ме прӧстита тэнӧ ёртъясыд вӧсна, но условиеӧн, мый тэ признайтан став водзын ассьыд мыжтӧ да висьталан, кыдзи тэ велӧдін ассьыд уроктӧ.
Алёша дзикӧдз падмис... сійӧ вунӧдіс муувса корольлы да министрлы сетӧм кӧсйысьӧмсӧ да пондіс висьтавлыны сьӧд курӧг йылысь, рыцаръяс йылысь, посни йӧз йылысь.
Велӧдысь эз сет сылы висьтавны помӧдзыс.
— Кыдзи! — горӧдіс сійӧ скӧрысь. — Сы пыдди, медым каитчыны аслад лёк поведениесьыд, ті лысьтанныд ещӧ менӧ йӧйтӧдлыны, висьтавлыны сьӧд курӧг йылысь мойдъяс?..
Тайӧ нин вывті.
Аддзанныд, челядь, мый тайӧс оз позь кольны накажиттӧг!
И коньӧр Алёшаӧс ньӧръялісны!
Улӧ лэдзӧм юрӧн Алёша лэччис улыс судтаӧ, узьлан комнатаясӧ.
Сійӧ вӧлі кулӧмакодь... юръяндзим да каитчӧм поткӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
И некымын час мысти, кор сійӧ неуна лӧньыштіс да кисӧ сюйис зептас... кӧнтусьыс сэні эз вӧв!
Алёша курыд синваӧн бӧрддзис, тӧдіс, мый ӧні воштіс нин сійӧс дзикӧдз!
Рытнас, кор мукӧд челядь воисны узьны, сійӧ сідзжӧ водіс вольпасяс, но унмовсьны некыдз эз вермы.
Кутшӧма каитчис сійӧ лёка асьсӧ кутӧмысь!
Сійӧ крепыда шуис вежсьыны бурланьӧ, кӧть и кыліс, мый кӧнтусь тусь бергӧдны оз нин позь.
Войшӧр гӧгӧр орчча крӧватьысь прӧстыня бара вӧрзис...
Алёша, коді тӧрыт та вылӧ ёна радліс, ӧні тупкис синъяссӧ: сійӧ поліс аддзыны Сьӧдукӧс!
Сійӧс мучитіс сӧвесьтыс.
Тӧрыт на сӧмын сэтшӧм збыльысь сёрнитіс Сьӧдуккӧд, кӧсйысис быть вежсьыны бурланьӧ, — и сы пыдди...
Мый ӧні сійӧ сылы шуас?
Мыйкӧ дыра сійӧ куйліс куньса синъясӧн.
Сійӧ кыліс лыбӧдчысь прӧстынялысь шарӧдчӧм...
Кодкӧ матыстчис сы крӧвать дінӧ, и гӧлӧс, тӧдса гӧлӧс чукӧстіс сійӧс нимнас:
— Алёша, Алёша!
Но сійӧ яндысис восьтыны синъяссӧ, а синваыс лэччис банбокӧдыс.
Друг кодкӧ нетшыштіс шебрасӧд.
Алёша кӧсйытӧг видзӧдліс: сы водзын сулаліс Сьӧдук — эз курӧг видын, а сьӧд платьеа, малиновӧй шапочкаа да сьыліас крахмалитӧм еджыд чышъяна, дзик сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧс аддзыліс муувса залын.
— Алёша! — шуис министр, — ме аддза, мый тэ он узь...
Прӧщай!
Ме локті тэкӧд прӧститчыны, сэсся ми ог нин аддзысьлӧй!
Алёша гораа бӧрддзис.
— Прӧщай! — горӧдіс сійӧ, — прӧщай!
Да, верман кӧ, прӧстит менӧ!
Ме тӧда, мый ме тэ водзын мыжа; но таысь менӧ чорыда мыждісны.
— Алёша! — синва пырыс шуис министр, — ме тэнӧ прӧстита; ог вермы вунӧдны, мый тэ спаситін менсьым олӧм, и век тэнӧ радейта, кӧть и вӧчин менӧ шудтӧмӧн, вермас лоны, век кежлӧ!..
Прӧщай!
Менӧ лэдзисны тэкӧд аддзысьлыны зэв регыд кежлӧ.
Тайӧ войнас нин корольлы и сылӧн став йӧзлы лоӧ вуджны тайӧ местасьыс ылӧ-ылӧ!
Ставӧн ыджыд шогынӧсь, ставӧн кисьтӧны курыд синва.
Уна сё вояс чӧж ми олім тані шудаа, лӧня!
Алёша уськӧдчис окавны министрлысь ичӧт кияссӧ.
Кисӧ кватитіс да аддзис сэсь мыйкӧ югъяланаӧс, кыліс аслыспӧлӧс зиль-зёлькнитӧм, коді шензьӧдіс сылысь пельсӧ.
— Мый тайӧ? — шензигтырйи юаліс Алёша.
Министр лэптіс вылӧ кыкнан кисӧ, и Алёша аддзис, мый кияссӧ дорӧма зарни чепӧн...
Сійӧ садьтӧгыс повзис.
— Тэнад вежавидзтӧм вӧсна меным лоӧ новлӧдлыны тайӧ чепсӧ, — пыдісянь ышловзьӧмӧн шуис министр, — но эн бӧрд, Алёша!
Тэнад синваыд меным оз отсав.
Сӧмын ӧтиторйӧн тэ верман отсавны менам шогӧйлы: зіль вежсьыны бурланьӧ да ло сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧма детинкаӧн, кутшӧмӧн вӧвлін войдӧр.
Прӧщайтлы медбӧръяысь!
Министр кутыштліс Алёшалысь кисӧ да вошис орчча крӧвать улӧ.
— Сьӧдук, Сьӧдук! — горзіс сы бӧрын Алёша, но Сьӧдук эз вочавидз.
Кузь войбыд весиг минута кежлӧ эз вермы сійӧ куньлыны синъяссӧ.
Югдытӧдз час войдӧр сійӧ кыліс, быттьӧ джодж улас мыйкӧ шумитӧ.
Сійӧ чеччис вольпась вывсьыс, пуктіс пельсӧ джодж бердас да дыр кывзіс, кыдзи стучитісны ичӧтик кӧлесаяс, шумитісны, быттьӧ мунісны уна-уна посни йӧз.
Тайӧ шум пиас кылӧ вӧлі сідзжӧ нывбабаяслӧн да посни челядьлӧн бӧрдӧмыс, министр Сьӧдуклӧн гӧлӧсыс, коді горзіс сылы:
— Прӧщай, Алёша!
Прӧщай век кежлӧ!
Аски асывнас челядь садьмисны да аддзисны Алёшаӧс джоджысь садьтӧмӧс.
Сійӧс лэптісны, водтӧдісны вольпась вылӧ да ыстісны бурдӧдысьла, коді висьталіс, мый сійӧ ёна висьмӧма биа висьӧмӧн.
Квайт кымын вежон мысти Алёша бурдіс, и ставыс, мый сыкӧд вӧлі висьӧм водзвылас, кажитчис сьӧкыд вӧтӧн.
Ни велӧдысь, ни ёртъясыс ни ӧти кывйӧн эз гарыштлыны сылы ни сьӧд курӧг йылысь, ни сійӧс мыждӧм йылысь.
Ачыс Алёша яндысис та йылысь висьтавлыны да зілис лоны кывзысьысьӧн, бурӧн, вежавидзысьӧн да прилежнӧйӧн.
Сійӧс бара быдӧн мӧдісны радейтны да кутісны меліавны, и сійӧ бара лои аслас ёртъясыслы примерӧн, кӧть эськӧ ӧні эз нин вермы ӧтпырйӧ велӧдны наизусть быдса кызь лист бок, да татшӧм заданиеястӧ сылы эз нин и сетлыны.
{Прилежаева М. П. @ Маша Строговалӧн том кад @ беллетристика @ М. Прилежаева. Маша Строговалӧн том кад @ 1952 @}
Прилежаева М. П.
Маша Строговалӧн том кад
1 ГЛАВА
Няйт вӧснаыс сьӧд платформа вылӧ усигӧн лымйыс сыліс.
Вагон ӧшиньсянь Маша аддзис кӧтасьӧм вевтъяссӧ орчча туйясвывса составлысь, коді сідзжӧ дась вӧлі мӧдӧдчыны.
Аркадий Фролович кутчысис лэдзӧм ӧшинь рамаас да видзӧдліс купеӧ:
— Ставыс?
Но, кажитчӧ, ставыс.
Сійӧ перйис зепсьыс чышъян, мыйлакӧ пыркнитіс да бӧр сюйис.
— Ириша, ті тӧданныд, кӧні аптечкаыд?
Помнитанныд, кымын места тіян?
Ирина Федотовна измӧм чужӧмӧн пукаліс скамья вылын.
— Мый ті шуинныд, Аркадий Фролович?
Аркадий Фролович мудзпырысь ӧвтыштіс кинас:
— Ме шуи, — лоӧй практичнӧйджыкӧсь.
Аддзысьлытӧдз, мусаяс!
Аркадий Фролович видліс ӧзтыны каллянсӧ.
Табакыс ульсалӧма, калляныс эз ӧзйы.
— Фу, чӧрт! — броткыштіс Аркадий Фролович. — Маша, ме эг прӧститчы папаыдкӧд.
Кутлӧй сійӧс.
Висьталӧй...
Эшелон ньӧжйӧник вӧрзис.
— Аркадий, Аркаша, прӧщайтлӧй! — друг ёна кельдӧдӧмӧн горӧдіс Ирина Федотовна. — Неужели ми всё-таки мунам?
Кытчӧ?
Мыйла?
— Маша! — вагонкӧд орччӧн восьлалігтыр гораа висьталіс Аркадий Фролович. — Мамтӧ сэні колӧ видзны шондісьыс, оланныд кӧ гожӧмӧдзыс.
Гашкӧ, и водзджык на воанныд, но ӧдвакӧ.
Ӧшиньӧдыс мыччысьӧмӧн Маша топыда кутліс Аркадий Фроловичлысь кисӧ:
— Аркадий Фролович, а ті?
Ті кӧні лоанныд?
— Кӧні ме верма лоны!
Госпитальын.
Сійӧ кутіс кольччыны вагонсьыс.
Вуджрасисны керкаяс, керка вевтъяс, заборъяс, трубаяс...
— А батьыд оз и пырав миян дінӧ купеӧ! — дыр чӧв олӧм бӧрын ышловзис Ирина Федотовна. — Сійӧ ӧні туй чӧжыс лоӧ занят студентъяскӧд.
Эшелонса начальник.
Кытчӧдз прӧйдитан составсӧ ӧти помсянь мӧдӧдзыс...
— Мама, — юаліс Маша (вежӧрас кыптіс тревожнӧй мӧвп) — мыйла Аркадий Фроловичыд тшӧктіс видзны тэнӧ шондісьыс?
— Мый нӧ мӧдторсӧ вермис сӧветуйтны доктор?
— Но кутшӧм нӧ шонді Свердловскын?
— Ах, важӧн нин вежисны маршрутсӧ!
Ми мунам Шӧр Азияӧ.
«Абу ӧмӧй ӧткодь!» — кӧсйис шуны Ирина Федотовна, но, Маша вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, мыжапырысь юаліс:
— Эг ӧмӧй нӧ ми тэнӧ предупредитӧй?
Маша чӧв олігтыр бергӧдчис ӧшиньлань.
Авиационнӧй институт багажӧн тырӧм купеын найӧ ӧтнаныс.
Сьӧд му, кушмӧм пуяс вуджрасьӧны ӧшинь пыр.
Вожъясыс ньӧръяс моз куснясьӧны тӧв улас.
Кывтӧны букыш кымӧръяс, поезд некыдз оз вермы панйыны найӧс — найӧ быдлаын, небеса пасьталаыс.
Сідзкӧ, абу Свердловск?
Маша кунис синъяссӧ.
И пыр жӧ паметяс бура кутіс тӧдчыны тӧрытъя сьӧкыд луныс ставнас.
Вӧлі водз асыв, кор Маша воис Владимировка грездысь.
Поскӧд кайигӧн Маша вӧтӧдіс батьсӧ, коді ньӧжйӧник мунӧ вӧлі водзвылас.
Батьыс гӧрбыльтчис да тотшкӧдіс бедьнас, сьӧкыда сы вылӧ лэдзчысьӧмӧн.
— Папа! — горӧдіс Маша.
— Мусаӧй!
Нылук!
— Папа!
Кутшӧма ме гажтӧмтчи!
Вочавидзтӧг батьыс топӧдіс морӧс бердас Машалысь юрсӧ.
Сылӧн син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь, нырыс ёсьмис.
— Да, узям этша, — Машалӧн повзьӧмпырысь видзӧдлӧм вылӧ вочавидзис сійӧ. — Дежуриті со талун.
А аски мунам.
Кутшӧма ми полім, мый тэ сёрман!
Тэ получитін телеграммасӧ?
— Да-да.
Получиті.
— Ириша, восьты! — бедьнас таркӧдіс сійӧ ӧдзӧсӧ.
Мам уськӧдчис Машалы паныд.
— Воин?!
Шудыс кутшӧм — воин!
Тыдалӧ, найӧ абу надейтчӧмаӧсь, мый Маша удитас воны ас кадӧ.
Комнатаын кыдзсюрӧ туплясис кӧлуй, шкап ӧдзӧсъяс гурйыв восьсаӧсь, пельӧсас сулаліс стенысь босьтӧм картина.
Ылысянь кылысь гым моз дугдывтӧг мургис орудиеяслӧн грымакылӧмыс.
Кияссӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн мам пуксис диван вылӧ да, беспомощнӧя бать вылӧ видзӧдігмоз, шуис:
— Вӧля тэнад, сэсся менам вынӧй абу.
Воді эськӧ да эг и чеччыв.
— Уф! — гораа ышловзис бать.
Тӧдчӧ вӧлі, мый найӧ кыкнанныс мудзӧмаӧсь.
— Мыйла выключитӧма радиоыс! — нурбыльтіс бать, вилкасӧ штепсельӧ сюйигӧн. — Кывзӧй!
Кывзӧй!
Висьталісны Москваӧс обороняйтӧм йылысь приказ.
— Мый сэтшӧмыс, Кирилл? - горӧдіс мам.
— Ме висьтавлі!
Эг ӧмӧй ме висьтавлы та йылысь? — кутшӧмкӧ лихорадочнӧя возбуждениеӧн долис бать. — Москваӧс оз сдайтны.
Гӧгӧрвоана, мый именнӧ тані найӧс сувтӧдасны.
— Кирилл, мыйла нӧ сідзкӧ муннысӧ? — полігтыр юаліс мам.
— Кыдзи «мыйла»?
Мунны колӧ.
Студентъяс долженӧсь велӧдчыны.
Ми долженӧсь сетны налы позянлун уджавны нормальнӧя.
Лун чӧжнас найӧ сӧмын и вӧліны ӧтлаын тайӧ час джынсӧ: бать муніс видзӧдны учебнӧй пособиеяс упакуйтӧм бӧрся, Маша — аслас институтӧ.
Сійӧ эз чайт, мый аддзылас Митя Агаповӧс.
Дерт, кӧнкӧ, мобилизуйтӧма.
Гожӧмбыдӧн Владимировкаын олігчӧж Машалы Митясянь эз волы некутшӧм юӧр.
Вестибюль тыртӧм.
Институт эвакуируйтчӧма.
Но комсомольскӧй комитетын вӧлі тырыс йӧз.
Ребята унаӧн военнӧй шинеляӧсь.
Маша матыстчис однокурсник, комитетса член Володька Петровых дінӧ.
Сылӧн гырдмӧм, узьтӧм вӧснаыс гӧрд синъяссьыс петіс синваыс, а сійӧ век на зілис шутитны.
Но шуткаыс артмис эз зэв удачнӧй.
— Тэ ӧні ёнмӧмыд, эсійӧ аслад курортад... кыдзи сійӧс... кӧні тэ вӧлін...
— Тэ он лысьт! — скӧрмис Маша. — Менӧ вӧлі мобилизуйтӧма полевӧй уджъяс вылӧ.
— Тӧда, тӧда.
Шутита. — Петровых нюжӧдіс кисӧ: — Вай.
— Мый «вай»?
— Комсомольскӧй билеттӧ.
Снимита учёт вылысь.
Тэ кытчӧ эвакуируйтчан?
— Кыдзи «кытчӧ»? — чуймис Маша; сійӧ вунӧдіс, мый и Владимировкасьыс бать корӧм сертиыс сійӧ локтіс сӧмын сы вӧсна, мый семьяыс лӧсьӧдчӧма эвакуируйтчыны. — Ме ог мун, — шуис сійӧ.
Ыстӧй, кытчӧ колӧ.
Кыкнан гырддзасӧ пызан вылас пуктӧмӧн да синваӧн тырӧм синъяссӧ лапйӧдлігтыр Володя Петровых висьталіс, тыдалӧ, эз нин первойысь, дженьыдик решительнӧй речь:
— Строгова!
Эн буянит!
Кодӧс колӧ вӧлі ыстыны, ыстӧма.
Гӧгӧрвоана?
Кодкӧ ӧд должен велӧдчыны.
А кыдзи нӧ?
Правительстволӧн постановление.
Но ладнӧ, кывзы, эн вензьы.
Кӧні билетыд?
Кытчӧ мунан?
Кодкӧ кутіс Машаӧс гырддзаӧдыс.
Маша бергӧдчис: Митя!
— Эн вензьы, Маша.
Ковмас — ыстасны.
Митя вежсьӧма тайӧ куим тӧлысьнас.
Шырӧма кушӧдз.
Чужӧмыс сьӧдӧдіс омӧльтчӧм да гожъялӧм вӧсна, мыйкӧ строгӧй, пӧшти скӧр, лоӧма синкымъяс вевдорас, чорыдджыкӧсь да упрямӧйджыкӧсь лоӧмаӧсь вомдор визьясыс.
— Ме звӧнитлі тіянлы гортад, — Машалысь кисӧ лэдзтӧг шуаліс Митя.
Висьталісны, мый тэ тані.
Сэтшӧм удача!
Ме час мысти муна.
Кутіс омлявны сирена.
Ставныс мунісны бомбоубежищеӧ.
— Кутшӧм тэ, Маша... — сы вылӧ видзӧдігмоз нюмъёвтіс Митя.
Маша гӧгӧрвоис висьтавтӧмсӧ.
И бомбоубежищеын пукалігӧн тайӧ час чӧжнас, кор найӧ шуалісны сэтшӧм ӧбиднӧ обыкновеннӧй кывъяс, Маша гӧгӧрвоис ставсӧ, мый Митя должен вӧлі и кӧсйис, но сідз эз и лысьт висьтавнысӧ.
Кытчӧкӧ уси бомба.
Кажитчис, муыс потіс.
Бердъясыс лайкмунісны.
Лампочка лапнитіс да кусіс.
Некымын минут вӧлі пемыд.
— Полан? — гусьӧник юаліс Митя.
— Ог.
Матыстчис профессор Валентин Антонович.
Сійӧ шляпасӧ кутіс киас, кыдз и пыр, пелька да зэв лӧсьыда пасьтасьӧма, быттьӧ мододчис лекция вылӧ, сӧмын му рӧма кучикыс да няръялӧм видзӧдласыс висьталісны узьтӧм войяс йылысь.
— Ме аддза военнӧй шинельяса ассьым велӧдчысьясӧс.
Другъяс, со и торъялам.
Валентин Антонович босьтіс кыкнан кинас налысь кияссӧ, тӧждысьӧмӧн на чужӧмъясӧ видзӧдӧмон.
- Ёртъяс!
Мый вӧчсьӧ мирыскӧд?
Мый лоӧ мирыскӧд?
Мый вӧчны?
Ӧти петантуй: ичӧтсянь ыджыдӧдз - станыслы босьтны ружье.
А ме ог куж лыйсьыны, и абу том, и ме... падми.
Митя восьтіс полевӧй сумкасӧ да петкӧдліс «Севастопольскӧй рассказъяс», нюжӧдіс Валентин Антоновичлы:
Валентин Антонович листалыштіс Миятлысь небӧгсӧ:
- А таво ме думайті вӧчны семинар.
— Ме найӧс сьӧрысь босьта, - шуис Митя.
— Босьтӧй!
Ті аскӧдныд уна нуанныд — идеяяс, мӧвпъяс, чувствояс!
Миян врагъяс весиг оз представляйтны, кутшӧма ми вооружитчӧмаӧсь!
Миянӧс оз позь вермыны.
Бара уси бомба.
Матын.
Дыр кыліс мургӧм.
Валентин Антонович бергӧдіс Митялы небӧгсӧ, лэдзис плеш вылас шляпасӧ:
- Прощайтлӧй, Агапов.
Бӧр воӧй.
Ті бергӧдчанныд, Анапов.
Ті менам велӧдчысь, ме тіянӧс виччыся.
Ті бергӧдчанныд.
Аддзысьлытӧдз, Агапов!..
- Коньӧр Валентин Антонович, - ышловзис Маша, кор профессор муніс.
- Ставныслы сьӧкыд, - зумыша вочавидзис Митя да тэрмасьӧмӧн шуис:
— Пӧдарит меным карточкатӧ на память...
Кӧть кутшӧмӧс.
Ӧткодь.
Машалӧн сьӧрсьыс вӧлі студенческӧй билетыс.
Перочиннӧй пуртӧн Митя перйис сэтысь фотографиясӧ.
— Тэ тані гажа...
Маша, миянӧс мӧдӧдӧны Москваысь, ме ог тӧд ассьым адресӧс.
Кытчӧ тэныд гижны?
— Свердловскӧ.
Сӧмын регыдджык.
Тэ регыд гижан?
— Да.
Тӧдан, ме гижа талун.
... И вот Маша оз получит письмӧсӧ.
2 ГЛАВА
Эшелон сувтлывтӧг мунӧ разъездъяс да станцияяс дінті.
Вӧр, лыаа насыпь, оврагъяс да дзик горизонтӧдзыс вундӧм, тыртӧм муяс.
Маша видзӧдӧ ӧшиньӧ.
Быттьӧкӧ коли ӧтнас аслас рӧдинаыскӧд, син-син воча.
Ичӧтик грезд.
Зэръясӧн кырӧдӧм туй пӧлӧн, гӧрд лапаяс вылас катласигтыр, видзчысьӧмӧн тапиктӧны дзодзӧгъяс; сикт помас гумла, восьса воротаӧдыс тӧлыс петкӧдӧ кыд буссӧ: вартӧны.
Но вот колины бӧрӧ гумла, и дзодзӧгъяс, и бужӧд весьтӧ ӧшӧдчӧм керка.
Железнодорожнӧй насыпь пӧлӧн быдмӧма пемыд коз вӧр.
Бара грезд.
Бокынджык кык судтаа из керка — школа.
Гӧрд галстука нывка котӧрӧн петіс кильчӧ вылас, синнас колльӧдіс поездӧс, дыр ӧвтіс кинас...
— Мый йылысь тэ думайтан, Маша?
— Сідз, мамочка...
Челядьдырӧй дум вылӧ уси.
Ыджыд праздникъяс дырйи волывліс Аркадий Фролович.
Прихожӧйын сійӧ пӧрччысьліс, лӧсьӧдліс галстуксӧ да зеркалӧ водзын сынавліс чорыд щӧтка кодь юрсисӧ.
Сэтшӧм жӧ зіля сынавліс сійӧ синкымъяссӧ да сук, пушыд уссӧ.
Маша зэв ыджыд вниманиеӧн следитіс тайӧ церемония бӧрсяыс.
Аркадий Фролович видзӧдіс асьсӧ зеркалӧ пыр ироническӧй нюмӧн.
— Но кыдз? — юавлывліс сійӧ.
Машалы став тӧдса йӧз пиысь Аркадий Фролович вӧлі медся чуймӧдана мортӧн.
Тайӧ сійӧ «нетшыштіс смерть гыжъясысь Машалысь батьсӧ», кыдзи шулывліс Ирина Федотовна.
Сы йылысь, кыдзи 1918-ӧд воын бой бӧрын Аркадий Фролович быдса вой корсьӧма ассьыс другсӧ Кирилл Строговӧс, кодӧс ставыс лыддисны погибнитӧмаӧн, да аддзӧма сійӧс бомба усьӧмысь артмӧм воронкаысь, а сэсся кыскӧма ас вылас санитарнӧй пунктӧдз, — тайӧ историясӧ Маша унаысь кывліс мамсяньыс.
Сылы дум вылас усьлывлі историяыс, кор Аркадий Фролович волывліс на ордӧ.
Чотыштігтыр да бедь вылас мыджсьӧмӧн Кирилл Петрович петавліс передньӧйӧ встретитны гӧстьӧс, найӧ тапкӧдісны мӧда-мӧдсӧ пельпоманыс.
Сійӧ лунъясас, кор волывліс Аркадий Фролович, Ирина Федотовна сэсся некодӧс эз корлывлы.
Аркадий Фролович вӧлі ӧтдортчысь морт.
Сійӧ водзвыв висьтавліс телефон пыр:
— Вола сьӧлӧмӧс кокньӧдыштны, сӧмын оз кӧ лоны некутшӧм тіян дамаяс да мукӧд джентльменъяс.
Сійӧ волывліс эз частӧ, ӧтчыд кык-куим тӧлысьнас, но пукавліс пӧшти быдса лун, войшӧра-войӧдзыс.
Некымын шахматнӧй партия бӧрын, пирожокъяса, жаритӧм дзодзӧга да кутшӧмкӧ соуса праздничнӧй ӧбед бӧрын, коді вӧлі Ирина Федотовналӧн ӧчереднӧй изобретениеӧн, унджыкысьсӧ неудачнӧйӧн, мый вылӧ, дерт, некод эз индывлы, Аркадий Фролович восьтыліс пианинолысь вевтсӧ.
Стул бӧр вылас лэдзчысьӧмӧн сійӧ ворсіс мыйкӧ кузьӧс, клавишаясас чорыда кучкалӧмӧн, и Машалы кажитчис: усялӧны сьӧкыд изъяс, и вӧлі зэв жаль, мый найӧ торъялӧны скаласьыс да лэбӧны увлань.
Ирина Федотовна мукӧддырйи шулывліс:
— Мыйла ті доктор, а абу музыкант?
Аркадий Фролович чеччывліс пианино сайысь да, вина кисьтыштӧм бӧрын да рюмкасӧ югыд вылас видзӧдігмоз, юавліс:
— А? Мый?
— Тэ он-ӧ вывті злоупотребляйт тайӧн... — Кирилл Петрович юрнас довкнитӧмӧн индыліс вина вылӧ, — ... да тайӧн?
Калляныс Аркадий Фроловичлӧн пӧшти дугдывтӧг тшыналіс.
— Вермас лоны.
Зэв вермас лоны.
Ирина Федотовна частӧ мунлывліс приятельница ордас да кольлывліс другъясӧс ӧтнаныссӧ, а Машалысь босьтліс кыв, мый сійӧ стӧч дас часын водас узьны.
Маша кайліс кучикӧн эжӧм нёль пельӧса креслӧӧ; сы йылысь вунӧдлісны.
Мыйӧн сӧмын кольлісны кыкӧн, бать да Аркадий Фролович заводитлісны помасьлытӧм сёрни книгаяс йылысь, театр йылысь, удж йылысь, а частӧджык йӧз йылысь и ещӧ частӧджык — асланыс томдыр йывсьыс.
Сёрниыс вермис кыссьыны часъясӧн.
Аркадий Фролович ньӧжйӧника ньылалігтыр юис вина, быдлаӧ киськаліс каллянсьыс пӧимсӧ, чепляліс то ӧти кузь ус пӧвсӧ, то мӧдсӧ да юавлывліс:
— А помнитан, Кирилл?..
Зэв ыджыд креслӧ пельӧсӧ пуксьӧмӧн Маша любопытствоӧн кывзіс висьтавлӧм сійӧ кад йывсьыс, кор папа, уска Аркадий Фролович да дядя Иван новлісны гимназическӧй мундирчикъяс.
Сэки вӧлі на ещӧ страшнӧй полокалӧ — вывті рыжӧй инспектор Златопольский, сэки кык нывка, Ириша да Поля Тихомироваяс, олісны пу керкаын кар помас, кӧні моститтӧм туйыс гожӧмбыд кежлӧ эжсьыліс, а тӧвнас кильчӧ дорӧ артмавлісны толаяс.
Кутшӧмкӧ очарование чувствуйтіс Маша сыын, мый сылы матыса да рӧднӧй йӧзыс ставныс — батьыс, мамыс, Аркадий Фролович, дядя Иван да тётя Поля Владимировкаысь — олісны орччӧн асланыс сьӧкыд том кадас.
Гожӧм кежлӧ Владимировка грездӧ волывлігӧн, кӧні тётя Поля нэмлысь нёльӧд юкӧнсӧ нин уджаліс учительницаӧн, Маша мукӧддырйиыс зілис син водзас сувтӧдны тётя Поляӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн рисуйтісны сійӧс батьлӧн да Аркадий Фроловичлӧн казьтылӧмъясыс: тайӧ сійӧ, гимназисткаӧн на, гусьӧник лыддис революционнӧй книгаяс, тайӧ сійӧ отсаліс Иван Пастуховлы ссылкаас, сійӧ босьтчис, кор вӧлі пӧшти нывкаӧн на, неравнӧй тышӧ инспектор мундира жандармкӧд — Златопольскийкӧд.
Пепельница бокас скатерть вылас пӧимсӧ пыркӧдігмоз Аркадий Фролович бара юавлывліс:
— А помнитан, Кирилл?..
Революция, гражданскӧй война, сійӧ, мый Маша велӧдліс учебникъяс кузя да мый сылы вӧлі самӧй настоящӧй историяӧн, ловзьывліс батьлӧн, тётя Полялӧн, дядя Иванлӧн важдырся олӧманыс.
Ичӧтик Маша эз сы мында гӧгӧрво вежӧрнас, мыйта чувствуйтіс, кыдзи ставнас сылӧн олӧмыс определитчӧма тайӧ важдырся олӧмнас, сэтшӧм матысаӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі батьяслӧн томдырӧн, да ӧттшӧтш ылыссаӧн...
— Аркадий, мый нӧ ми тэкӧд вӧчам! — нывкаӧс креслӧысь аддзӧм мысти друг кватитчывліс бать.
— Узьны, голубушка, дзик пыр узьны! — шуӧ Аркадий Фролович сійӧ неумолимӧй докторскӧй тоннас, кутшӧмӧн сійӧ тшӧктывлӧ Машалы юны чери вый да восьтывны вой кежлӧ форточка.
И вот мӧда-мӧд вылас мыжапырысь видзӧдігмоз найӧ видыштӧны ёрта-ёртсӧ да кужтӧг, беспомощнӧя тэрмасьӧны водтӧдны Машаӧс Ирина Федотовна вотӧдз.
Батьыс отсалӧ сылы разявны кизьяссӧ, Аркадий Фролович ропкӧ, мый тайӧ семейнӧй керкаас некутшӧм порядок абу, а ачыс гусьӧник пыркӧдӧ скатерть вывсьыс киськассьӧм пӧимсӧ, но сӧмын ещӧ ёнджыка разӧдӧ сійӧс да яндысьӧмӧн и мыйлакӧ кок чунь йылас вешйӧ пызан дорысь комната мӧдар помас.
— Вот висьтала мамалы, сюрас тіянлы! — тешитчӧ сы вылын Маша и решитӧ ас кежсьыс нинӧм вылӧ не унмовсьны.
Муртса пӧдлыштӧм ӧдзӧс сайсянь гусьӧник кылӧ: «Помнитан?..», и унмыс качайтӧ да нуӧ Машаӧс.
А поездыс мунӧ.
И ӧшинь сайын ӧта-мӧд вежмӧн пыр вуджрасьӧны грездъяс, кустъяс, арся му да вӧр.
«Аркадий Фролович!
Вот коді вермас отсавны!»
Сійӧ тэрыба нетшыштіс тетрадьсьыс лист:
«Аркадий Фролович!
Ми сӧмын на янсӧдчим, и вот ме тіянлы гижа.
Ті папалӧн ёрт.
Отсалӧй меным, муса Аркадий Фролович!
Колӧ корсьны Митя Агаповӧс.
Ме сеті сылы неправильнӧй адрес.
Сійӧ тӧрыт муніс Москваысь.
Сылӧн квартираыс Сретенка вылын.
Сэсся ме нинӧм ог тӧд.
Аркадий Фролович, запомнитӧй: Митя Агапов, мӧд курсса студент, ӧні — военнӧй школаса курсант; кӧні сійӧ ӧні — ог тӧд.
Корсьӧй сійӧс!»
3 ГЛАВА
Рытъявылыс эшелон сувтіс.
Полустанок.
Некымын кушмӧм пелысь пу.
Теплушка запаснӧй туйяс вылын.
Лым улысь тыдалӧны мулӧн сьӧд ёкмыльяс.
Маша петіс платформа вылӧ да, почтовӧй ящикӧ Аркадий Фроловичлы письмӧ лэдзӧм мысти, мукӧдъяскӧд тшӧтш котӧртіс нуан вала.
Кипятильник дорын артмӧма ӧчередь.
Пуан ва босьтігкості шондіыс лэччис.
Рытыввылын кутіс ыпъявны векни гӧрд визь.
Енэжыс вежӧдіс саридз моз.
Маша нуис чайниксӧ вагонас.
Кажитчӧ, эшелоныс сувтӧма дыр кежлӧ.
Маша бара петіс платформа вылӧ.
Кыаыс кусі.
Чурвидзисны вильӧдӧм пелысь пуяс.
Станционнӧй пристройкасянь юкмӧс дорӧ няйтӧдыс шлёпсьӧдіс колоши тшайпода нывбаба.
Чепнясӧ лэптігӧн дзуртыштіс жаравеч.
Полустанок дінӧ матыстчис встречнӧй поезд.
Вагонъясысь чеччышталісны боецъяс, кипятильник дорын пыр жӧ артмис выль ӧчередь.
Еджыд шальӧн гартчӧмӧн Маша сулаліс аслас вагон дінын.
Сы дінті котӧртіс боец, видзӧдліс чужӧмас; котӧртіс некымын воськов водзӧ да бӧр бергӧдчис:
— Маша!
— Сергей, тэ?
Шинельнас сійӧ кажитчис верстьӧджыкӧн сійӧ нюмъялысь бур сьӧлӧма зонмысь, кодӧс Маша тодліс Владимировкаын.
Омӧльтчӧм чужӧм вылас кутӧмаӧсь тӧдчыны бандзибъясыс, руд синъясыслӧн сингуранъясыс лӧзӧдӧмаӧсь.
Сергей Бочаров, тётя Полялӧн ученик.
Кутшӧм частӧ гожӧмъясын Владимировкаӧ волывлігӧн сыкӧд да дядя Иванкӧд Маша ветлывліс вой улӧ чери кыйны либӧ лунтыр кежлӧ вӧрӧ!
...Рыжик чукӧр, коді дзебсьӧма козлӧн паськыд лапъяс улӧ; йир, код гӧгӧр быдмӧмаӧсь кувшинка дзоридзьяс; сылӧн джуджыд турунвижкодь ваас бордъяссӧ муртса вӧрӧдыштігтыр сувтӧма кузь, вӧсни сир; важ дубын горс — ур позлӧн колясъясыс; либӧ ытшкигӧн, кор жарысла косьмисны да потласисны вомдоръяс, овраг пыдӧсын гуся, сӧмын Сергейлы тӧдса зэв сӧстӧм, пырыс тыдалан югыд ключ.
Война первой лунъясас Сергейӧс мобилизуйтісны.
И друг Маша аддзис сійӧс татысь, тӧдтӧм полустанокысь, кытысянь Москваӧдз поездӧн мунӧм вылӧ колӧ сӧмын некымын час.
Муса Владимировна, шонді, тётя Поля садйын вишняяс и война заводитчӧм, кодӧс найӧ переживайтісны ӧтлаын, — ставыс сувтіс ӧні Маша водзӧ.
— Сергей!
Кытысянь тэ?
Кытчӧ?
Вот нин... — Шӧйӧвошӧм вӧснаыс сылы эз сюравны кывъясыс. — Ме Москваӧ...
Маша, но висьтавлы ӧдйӧджык, коді миян гортын?
Тэ ӧд гожӧмбыд сэні олін?
Кыдзи Пелагея Федотовна?
Миян кыдзи?
Полӧм вӧсна, мый эшелонъяс пиысь кодыскӧ вӧрзяс, найӧ сёрнитісны тэрмасьӧмӧн да мӧда-мӧдсӧ торкалігтыр.
— Идралісны-ӧ няньсӧ?
Кыдзи справляйтчӧ мам?
Кыдзи нин сэн челядьыс?
И Маша волнуйтчӧм вӧснаыс торксялӧмӧн висьталіс, мый нянь идралісны, а вӧрын таво арнас зэв уна тшак да ӧрешки, мый Сергейлӧн мамыс уджнас справляйтчӧ, а Настяӧс, Сергейлысь чойсӧ, примитісны комсомолӧ.
— Настенькаӧс?
Да кыдз нӧ?
Да сійӧ йӧй на! - горзіс Сергей: сэтшӧма шызьӧдісны сійӧс горт йывсьыс висьтавлӧмъясыс.
Рӧмыдас Сергейлы тӧдчис Маша пемыд синъяслӧн югъялӧмыс, муртса чукыртыштӧм синкымъясыслӧн тревожнӧй визьясыс.
Сьӧлӧмыс моросас сылӧн тіпкис майшасяна да гулыда.
— Сергей, шуӧны, немецъяс Москва дінӧ матыстчӧмаӧсь? — ньӧжйӧник шуис Маша.
— Кывлім! — сідз-тадз вочавидзис Сергей. — Москва вӧснаыд эн сомневайтчы.
— Маша, а тэ нӧ кытчӧ?
— Эвакуируйтчам.
Сідзи артмис.
Локті институтӧ, а меным шуӧны: кодӧс вӧлі колӧ, ставсӧ ыстісны, тэ велӧдчы.
Сэки жӧ папалӧн институтыс эвакуируйтчӧ.
Кытчӧ нӧ меным?
Ме накӧд.
— Но, и правильнӧ.
Мый нӧ, сідз став олӧмыслы и сувтны сы вӧсна, мый фашистъяс уськӧдчисны?
Маша, а мый Иван Никодимыч?
— Кыдз?
Эн кывлы?
Дядя Иван фронт вылын!..
Сергей!
Тётя Поля тэнад мунӧм бӧрын частӧ тэнӧ казьтывліс.
Сійӧ зэв... но, кыдзи эськӧ тэныд висьтавны... зэв уверен тэын.
Сергей гӧрдӧдіс.
— Эк, Маша, — шуис сійӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вынӧн, — меным эськӧ сӧмын воны сэтчӧ!
Ме ог пов.
Веськыда тэныд висьтала.
А ещӧ бур примета — тэнӧ паныдалі.
Эшелон свистоктӧг вӧрзис.
Маша чеччыштіс подножка вылас.
— Серёжа!
Прӧщай!
Поезд кутіс мунны ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, котӧртіс бӧръя вагон, кӧлесаяслӧн камгӧм ылӧджык, гортӧмджык.
Шог шӧйӧвошӧмӧн Сергей видзӧдіс сы бӧрся.
Минута сайын тані, сыкӧд орччӧн, сулаліс Маша.
И - абу.
Быттьӧ вӧтасис.
Зилькнитісны буферъяс, воинскӧй составлӧн вагонъяс дернитчисны.
Сергей уськӧдчис суӧдны теплушкасӧ.
Кодлӧнкӧ киясыс кутісны Сергейӧс, сійӧ пелькмӧдчис да чеччыштіс вагонӧ.
— Эк тэ, вояка! — кутісны серавны сы вылын. — Пуан ватортӧ и то эн вермы судзӧдны.
— Пуан ватӧгыс олыштам, — веськодя вочавидзис Сергей да пуксис пач дінӧ.
Биыс лӧз кывъясӧн нюліс пессӧ.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Сергей видзӧдіс би вылас.
Сійӧ думайтіс горт йывсьыс, Москва йылысь, сы йылысь, мый, гашкӧ, аски и бойӧ, а паметьыс мыйӧнкӧ югыдӧн оліс сы пытшкын, быдмис, и вот тыртіс нин сьӧлӧмсӧ ставнас.
Быттьӧкӧ пырис тшӧкыд раскӧ, кытчӧ весиг июньса жар луншӧрын муртса письтӧ шонділӧн югӧрыс да кӧні гожӧмбыд мусьыс кылӧ сісьмысь коръяс да васӧд дук, вештыштіс пу вожъяссӧ да аддзис еджыд, муртса на розъялыштысь ландыш.
Бур!
Эх, и бур олӧмыс!
И друг, быттьӧкӧ некытчӧ лӧсявтӧг, синкымсӧ зумыша чукыртӧмӧн, Сергей гораа шуис:
— Но мый нӧ, воюйтыштам!
— Тэ мый? — орччӧн пуксигмоз юаліс ёртыс.
— Воюйтыштам, шуа.
Поезд муніс Москвалань.
4 ГЛАВА
Кажитчис, гӧраясыс матынӧсь: сулалӧ сӧмын мунны вывлань улича кузяыс, сэні найӧ пемыд подувнас мыджсьӧны головнӧй арыкӧ...
Маша кайис головнӧй арык дінӧ.
Ваыс ызгис да резсис, кучкасис изъяс бердӧ, а гӧраясыс друг вешйисны — тыдалӧ вӧлі, мый найӧ ылынӧсь.
Гӧра йывъясас дзирдаліс лым.
Вот некымын лун нин Маша ветлӧдліс тӧдтӧм кар кузя, коді вӧлі сад кодь.
Ставыс вӧлі тӧдтӧм да выль.
Колӧ вӧлі заводитны выль олӧм.
Строговъяс овмӧдчисны ичӧтик, важӧн нин эновтӧм керкаӧ.
Пӧлӧстчӧмаӧсь кильчӧ посъясыс, дзуртісны да вӧрисны кок улад джодж плакаясыс.
Пӧрысь тополь сулаліс керка дінас да нярмӧм коръяссӧ гылӧдіс черепичнӧй вевт вылас.
Кирилл Петрович асывъяснас мунлывліс институтӧ.
Гортас сійӧ волывліс войнас, сёйлывліс шыд, кодӧс некӧн вӧлі шонтыштны, да норасис, мый студентъяслы общежитиесӧ абу оборудуйтӧма, абу ва пузьӧдан кипятильник, столовӧйын кык часӧн лоӧ сулавны ӧчередьын, занятиеяс вылӧ оз тырмыны аудиторияяс.
— Но, узьӧй, — портфельсьыс учебнӧй планъяссӧ перйигмоз да, медым не мешайтны, газетаӧн лампочкасӧ тупкигӧн шулывліс сійӧ.
А асывводзнас, мукӧддырйиыс чай пыдди кӧдзыд ва юӧм мысти, бара мунлывліс институтӧ.
Хозяйствоыс Ирина Федотовналӧн ладмис омӧля.
Сійӧ вайӧма гортсьыс салфеткаяс пызан вылӧ да вунӧдӧма кастрюляяс.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи и мый колӧ лӧсьӧдны, но век жӧ ӧшӧдіс ӧшиньӧ занавескаяс, радуйтчигтыр, мый оз ков тупкавны ӧшиньяс, да ӧкуратнӧя пукталіс пызан вылӧ Кирилл Петровичлысь книгаяссӧ.
Рытъяснас карын ӧзйисны бияс.
Бомбёжкаяс эз вӧвны.
Код тӧдас кытысь Ирина Федотовналы воис уверенность сыын, мый войнаыс помассяс благополучнӧя да регыд.
— Вот аддзылан, найӧс вӧтласны Москва дінсьыд.
Олыштам нин кыдзкӧ тайӧ кадсӧ, — шулывліс сійӧ Машалы.
Сійӧ лӧсьӧдліс ӧбед вылӧ тыква да ёна солалӧм да пуӧм кукуруза.
«Витаминнӧй» сёян вӧсна Маша пыр вӧлі тшыг.
Колӧ шуны, ньӧвъяс кодь веськыд уличаяса, кодъяс пӧлӧн векни визьясӧн котӧртісны арыкъяс, тӧдтӧм карын выль олӧмыс Машалӧн заводитчис эз зэв бура.
«Мый ме должен вӧчны?» — сё пӧв юавлывліс сійӧ ассьыс ӧти и сійӧ жӧ торсӧ.
Кутшӧм кӧть ылын фронт дінсянь эз вӧв тайӧ карыс, кӧть сы весьтын лӧня паськӧдчӧма лӧз небесаыс, кӧть вечность кодьыс равнодушнӧйӧсь сьӧкыд гӧраясыс, — война мырдысьӧн воис и татчӧ.
Сійӧ кыліс уна йӧза уличаясын, героизм да бедствиеяс йылысь стенъяс вывсянь горзысь плакатъясын, вокзалын, площадьяс вылын, керкаяслӧн восьса ӧшиньяссянь кылысь радио пыр передавайтан Информбюро сводкаяслӧн веськыда висьталӧмын.
Гӧгӧр, быдлаын — война!
Вокзалӧ воалісны эвакуируйтӧм заводъяс, эшелонъяс челядьӧн, раненӧйяс.
Кар уджаліс сосредоточеннӧя зэвтчӧмӧн.
Маша казяліс уджлысь напряжённостьсӧ быд туйвежысь, быд, весиг медся ылысса переулокысь, кытчӧ сылы лолі волывны первой лунъясӧ кар кузя шогпырысь шӧйтігӧн: тані госпиталь, сэні научнӧй институт, кодӧс вайӧмаӧсь Харьковысь, ленинградскӧй челядь керка, обороннӧй завод — «Пырны сӧмын пропускъяс серти».
Проходнӧяс пырӧм мысти Маша петкӧдліс чукрасьӧм переплёта да чорыд, дзуртысь листъяса ассьыс выль паспортсӧ.
«Ним, вич, ов: Строгова Мария Кирилловна.
Кор да кутшӧм местаын чужӧма: Москва, 1923 воӧ.
— Тіянлы кытчӧ?
— Кадръяс кузя отделӧ.
Но заводоуправление коридорын Машалӧн тӧдлытӧгыс сувтсис завкомлӧн восьса ӧдзӧс дінӧ.
Дзормыны нин заводитӧм тшӧкыд юрсиа зэв ыджыд тушаа морт сулаліс ӧдзӧсланьыс мышкӧн.
Маша ещӧ заводӧ-управлениеӧ пыригӧн на кыліс сылысь гора гӧлӧссӧ.
— Сё процент — войнаӧдзся норма.
Кыксё — вот нормаыс талунъя лун кежлӧ.
Куимсё — аски кежлӧ.
Тылса боецъяс, штурм вылӧ!
«Тылса боецъяс»?!
Кутшӧм бур, мый Маша локтіс татчӧ.
Решитӧма: сійӧ кольччӧ уджавны заводӧ.
Летучка помасис.
Дзор юрсиа зэв ыджыд морт бергӧдчис; сьӧд синкымъясыс, быттьӧ гӧна кык визь, куйлісны сылӧн ёсь руд синъяс весьтас.
— Кытысь?
Студентка?
Эвакуируйтӧм?
Кытчӧ ті кӧсъянныд?
Канцелярскӧй удж вылӧ?
— Цехӧ, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Маша.
— Мый ті кужанныд?
— Ме велала.
Тіянлы рабочӧйяс колӧны?
— Смыслыс абу.
Абу ра-ци-о-наль-нӧ.
(Тайӧ кывсӧ заводса директор шуис слогъяс вылӧ торйӧдлӧмӧн.)
А тӧданныд, тайӧ паника вылӧ мунӧ.
Коймӧд курсса студентка помавтӧгыс эновтӧ велӧдчӧмсӧ.
Кӧнкӧ, стипендия получайтлінныд?
— Да.
Но ӧні... ме должен лоны сэні, кӧні коланаджык.
— А миянлы ӧмӧй оз ков думайтны аскиа лун йылысь?
Помалӧй курстӧ!
Збыльвылассӧ сійӧ висьталіс сійӧс жӧ, мый Маша кывліс Володька Петровыхсянь Москваын на.
Некымын лун мысти Маша муніс институтӧ.
Сэні сійӧс виччысисны неприятностьяс, кодъяс йылысь водзвыв тӧдмавны вӧлі сьӧкыд.
Кор сійӧ воис татчӧс институтса канцелярияӧ да шуис, мый кӧсйӧ велӧдчыны водзӧ литературнӧй отделениеса русскӧй секцияын, сылы резоннӧя вочавидзисны:
— Сетӧй заявление да пуктӧй сы дінӧ документъястӧ.
Маша шӧйӧвошис: сылӧн нинӧм вӧлі пуктыны заявление дінас.
Сійӧ петкӧдліс ассьыс студенческӧй билетсӧ.
Канцелярияса заведующӧй дзик синъяс бердӧдзыс матыстӧмӧн дыр видлаліс Машалысь билетсӧ да сэсся бӧр сетіс:
— Билетыд недействительнӧй: фотографиясӧ нетшыштӧма.
Маша шай-паймуніс.
Тайӧ ещӧ эз тырмыв!
Сійӧ виччысис ыджыд ӧчередь деканатӧ: институтӧ поступайтісны уна эвакуированнӧйяс, то ӧтилӧн, то мӧдлӧн мыйкӧ да оз ладмы.
Деканыс вӧлі мудзӧм, дӧзмӧм чужӧма.
Маша вылӧ муртса видзӧдлӧм бӧрын декан тэрмӧдліс сійӧс: тэрыбджыка висьталӧй!
Маша висьталіс эз зэв связнӧя, мый институт муніс, став документъясыс сэнӧсь.
Сійӧ эз лысьт казьтыштны нетшыштӧм карточкаа студенческӧй билет йывсьыс.
— Мый нӧ тіянлы колӧ? — юаліс декан.
— Колӧ, медым ті зачислитінныд менӧ коймӧд курсӧ.
Декан топӧдліс пельпомъяссӧ:
— Тайӧ позьтӧмтор.
Тіянӧс — коймӧдӧ, кодкӧ ещӧ кӧсъяс нёльӧдӧ.
Судзӧдӧй документъястӧ.
— Следующӧй! — горӧдіс сійӧ ӧдзӧсланьыс.
И друг, кор институтыс сылӧн лекцияясӧн, семинаръясӧн, экзаменационнӧй сессияясӧн, сылӧн читальнӧй залъясӧн да диспутъясӧн Машалы лои воштӧма, сійӧ почувствуйтіс упрямӧй кӧсйӧм велӧдчыны.
Маша решитіс ещӧ ӧтчыд пыравны факультетса комсомольскӧй комитетӧ.
Сэні вӧлі уна йӧз, Маша пуксис стул дорыш вылӧ да кутіс видзӧдны комитетса секретарь Дильда Тажибаеваӧс — сылысь югъялысь сьӧд кӧсаяссӧ да кузьмӧс синъяса да паськыд бандзиба мугов-виж чужӧмсӧ.
«Мича али мисьтӧм?»
Дильда терпитны вермытӧг мый йылысь кӧ сёрнитіс, скӧрмӧмысла кучкис пызанас аслас ичӧтик крепыд кулакнас.
«Мисьтӧм, — решитіс Маша. — И скӧр».
Дильда аддзис Машаӧс да, сійӧс тӧдӧм мысти, меліпырысь ӧвтыштіс кинас.
«Тыдалӧ, муса!» — рад лои Маша.
— Но, кыдзи тэнад делӧясыд? — юаліс Дильда.
— Век на сідз.
Менӧ кӧ эськӧ факультетскӧй организацияас учёт вылӧ кӧть босьтісны...
— Шуӧма — оз позь, — вочавидзис Дильда. — Мед зачислитасны первой.
Идея!
Тіян профессорыд воӧма Москваысь.
Ӧні коймӧд русскӧйын кутас лыддьыны.
Сёрнитлы сыкӧд.
Маша котӧртіс корсьны коймӧд русскӧй.
Студентъяс ызӧбӧн пырисны аудиторияӧ.
Тайӧ вӧлі нывъяслӧн шума чукӧр.
Маша вылӧ некод эз обратит внимание — тыдалӧ, велалӧмаӧсь выльяс дінас.
Неыджыд тушаа мичаник ныв, кодлӧн кымӧс вылас ӧшӧдчӧма еджыдіник юрсиыслӧн чёлка, гораа шуаліс:
— Ёртъяс!
Сійӧ Москваын известнӧй профессор.
Вайӧй встреча вӧчам.
Пыр жӧ ставныс кутісны клопайтны: профессор пырис аудиторияӧ.
Тайӧ вӧлі Валентин Антонович.
Сійӧ кутіс киас шляпа, кыдз сэки, бомбоубежищеын.
Приветствиеяс вылӧ вочакыв пыдди сійӧ яндысьыштӧмӧн довкнитіс юрнас да, синнас корсьӧм мысти, кытчӧ эськӧ воштыны шляпасӧ, пуктіс сійӧс ас дінас пызан вылӧ.
— Дона ёртъяс!
Ме шогпырысь муні Москваысь.
Сэні комын во ӧти и сійӧ жӧ пызан сайын ме велалі уджавны ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ.
Музейын колины лыддьыны помавтӧм рукописьяс...
Фашистъяс кӧсйисны сотны Хамовникиысь Толстойлысь керкасӧ.
Взрывнӧй волнаӧн уськӧдӧма Ломоносовлысь памятник — университет дінысь да Тимирязевлысь — Никитскӧй воротаяс дінысь...
Варваръяслӧн культуралы паныд поход, — шуис сійӧ да, кисӧ питшӧгас сюйӧмӧн, прӧйдитіс аудиторияӧд. — Колӧ шуны, кор ме локті татчӧ да аддзи лыа, некымын лун син водзысь сӧмын лыа, а сэсся тіянлысь тайӧ торжественнӧй гӧраястӧ...
Найӧ зэв величественнӧйӧсь, колӧ шуны.
Видзӧдан на вылӧ да ещӧ ёнджыка гажыд бырӧ рудзӧг муысь.
Но вот локті ме институтӧ.
Ме сьӧлӧмсянь рад аддзысьны тіянкӧд, менам радейтана кывзысьысьяс.
Ме бара гортын.
Лермонтов коркӧ шулӧма: «Менам гортӧй быдлаын, кӧні эм небеснӧй сводыс, кӧні кылӧны сьыланкывъяслӧн шыяс».
А ми шуам тадз: кӧні уважайтӧны мортӧс, удж да культура, кӧні быдӧн чувствуйтӧ да думайтӧ сідз жӧ, кыдзи и тэ, сэні миян гортным.
Сідзкӧ, ме гортын и босьтча удж бердӧ. — Сійӧ кызӧктыштіс да заводитіс сёрнитны спокойнӧйджыка да веськодя:
— Дас ӧкмысӧд нэмса русскӧй культуралӧн развитиеын...
Студентъяс копыртчисны тетрадьяс весьтаныс.
Абу сэтшӧм студент, коді эз гиж эськӧ курсыслысь медводдза лекциясӧ.
Но ӧткымынӧн на пиысь регыд пуктісны карандашъяснысӧ, сы вӧсна мый эз удитны гижнысӧ, да чуймӧмӧн да интересӧн видзӧдісны профессор вылӧ, коді сэтшӧм непринуждённостьӧн висьтавліс XIX нэм заводитчан кадся литературнӧй олӧмлӧн событиеяс йылысь, быттьӧкӧ ачыс найӧс аддзылӧма.
Лекция помасис.
Ичӧтик студенткаыс, кодлӧн векньыдик кымӧс вылас ӧшйӧма еджыд чёлка, матыстчис профессор дінӧ да шуис:
— Ме Киевысь.
— Да? — вежливӧй полувопросӧн вочавидзис Валентин Антонович.
Сэк сійӧ казяліс Машаӧс.
— Локтӧй татчӧ!
Локтӧй! — корис сійӧ. — Менам муса землячка! — Машаӧс киӧдыс кутігмоз тэрыба шуис сійӧ. — И ті танӧсь!
Став свет пасьта шыблаліс йӧзсӧ.
— Валентин Антонович, — юаліс Маша, — ті дзик на неважӧн Москвасьыд?
Кыдзи сійӧ?
— Сулалӧ.
Ён морозъяс, челядь пӧшти оз тыдавны, кадысь кадӧ усялӧны бомбаяс, и быдлаын войска, войска!
Сійӧ помӧдз сулалас!
Ылысянь сійӧс радейтан челядь шогӧн, коді воштіс мамсӧ....
— Тіянлы эз вӧв сьӧкыд первой лекцияыс?
— Неуна сьӧкыд, — висьтасис Маша, да сылы дум вылас уси, мый сійӧс оз принимайтны институтӧ и сылы оз удайтчы кывзыны Валентин Антоновичлысь.
Сійӧ висьталіс аслас неудачаяс йылысь.
— Ах, тайӧ документъясыс! — сералігтыр да дӧзмӧмӧн шуис профессор. — Ме тожӧ найӧс век воштавлі и олігчӧж терпиті быдсяма лёкторъяссӧ.
Мунамӧй декан дінӧ...
Колӧ тіянӧс мездыны!
5 ГЛАВА
Строговаӧс зачислитісны коймӧд курсӧ условнӧ, документъясыс вотӧдз, босьтісны сылысь обязательство сдайтны тӧлысся срок чӧжӧн экзамен старославянскӧй кыв кузя, коді Москваын коли сдайттӧм.
И вот Маша бара студентка!
Первой жӧ луннас лекция бӧрын сійӧ муніс читальняӧ, медым гӧтӧвитчыны экзамен кежлӧ.
Сійӧ восьтіс учебниксӧ.
Турунвиж абажурыс койис пызан вылӧ небыдик югӧр.
Бумагалӧн омӧлика кышакылӧм вӧсна быттьӧкӧ тӧдчӧджык чӧв-лӧньыс.
Помнитӧ-ӧ Митя читальнӧй залъяслысь чӧв-лӧньсӧ, турунвиж абажуръяссӧ да сійӧ аслыспӧлӧс югӧрсӧ пызанъяс весьтысь, кӧні куйлӧны книгаяс?
«Митя, Митя! — думыштіс Маша. — Ме век гажтӧмтча тэысь».
Сійӧ кипыдӧснас тупкис синъяссӧ.
Мыйӧн сӧмын Машалы дум вылас уси Митяыс, кольӧм кадыс бара сувтіс сы водзӧ.
Коді эськӧ веритіс, мый ставыс тайӧ сэтшӧм регыд лоӧ кольӧмторйӧн!
...Переводнӧй экзаменъяс бӧрын институтын вӧчлывлісны традиционнӧй тувсовъя бал.
Маша пырис залас стӧч вит минутаӧн сёрӧнджык сёрнитчӧм кад сертиыс.
Медым сёрмыны тайӧ вит минутасӧ, Маша сулаліс вестибюльын дырджык сыысь, мыйта вӧлі колӧ.
Ӧшиньясӧд да ӧдзӧсӧд пӧльтіс ыркыд тӧв.
Маша йӧжгылясис кӧдзыдсьыс дженьыд соска восьса морӧса платьӧӧн.
Фойесьыс кылісны музыка шыяс, шум; кӧнкӧ сьылісны.
И друг сылы жаль лои Митяыс сы вӧсна, мый сійӧ виччысьӧ, и Маша котӧртіс.
Митя ӧтнас сулаліс ӧшинь дорын, сэтшӧм беспомощнӧй тайӧ гаж да шум пытшкас — сійӧ эз зэв куж гажӧдчыны, весиг эз куж йӧктыны.
Вермас лоны, мый тайӧ вит минутанас сійӧ думыштіс, мый сійӧ шудтӧм.
Стен пӧлӧн, танцуйтысьяс дінті, Маша писькӧдчӧ вӧлі Митя дінӧ, но мунігас Борис Румянцев кутіс сійӧс.
Сійӧ потшис Машалы туйсӧ да нюжӧдіс лиловӧй сиреньлысь ичӧтик лап, ньӧти сомневайтчытӧг, мый тайӧ Машалы воас сьӧлӧм вылас.
— Специальнӧ тэныд, — лапсӧ Машалы юрсиас сутшкигмоз шуис Румянцев.
Сійӧ вӧлі зэв доволен аснас, тайӧ том мортыс.
— Ах, дзик нинӧмла! — вочавидзис Маша да эз на и удит казявнысӧ — Румянцев новлӧдліс нин сійӧс вальсын. — Кывзы, лэдз вай менӧ! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь.
— А ог кӧ лэдз?
Бергӧдчӧм мысти Маша аддзис Митялысь видзӧдлассӧ да повзис — сэтшӧма чуймӧмӧн видзӧдіс Митя сы вылӧ.
Медбӧрын Маша матыстчис сы дінӧ.
— Йӧкты!
Мый нӧ тэ, йӧкты! — шуаліс Митя. — Гажа!
Збыль ӧд?
Но ачыс сійӧ эз кажитчы зэв гажаӧн.
Маша перйис сиреньсӧ юрсисьыс да шыбитіс ӧшиньӧд.
Митя тэрыба видзӧдліс сы вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны — эз шу, нюжӧдіс кисӧ, медым босьтны сы платье вылысь серпантин тор, но Маша пельпомӧ инмӧдчывтӧг бӧр лэдзис кисӧ да друг гӧрдӧдіс.
Маша яндысьыштіс.
Тайӧ вӧлі институтын налӧн медбӧръя бал...
«Мый нӧ ме вӧча! — повзьӧмпырысь думыштіс Маша. — Мый бурыс важсӧ дугдывтӧг казьтылӧмсьыс?»
Учебникыс коли восьтывтӧм, и ни ӧти кыв на эз вӧв гижӧма кыз общӧй тетрадьӧ, кытчӧ асывнас гырысь почеркӧн Маша гижис заголовок: «Важ славянскӧй кыв кузя конспект».
А курсын сэккості занятиеяс мунісны тыр ӧдӧн.
Ася Хроменко, еджыд юрсиа, сьӧд визьяс кодь синкымъяса ичӧтик киевлянка, гижсис Толстой кузя семинар вылӧ.
Сійӧ решитіс уджавны тайӧ семинарас не сы вӧсна, мый Толстойӧс изучайтны сылы вӧлі важнӧджык либӧ интереснӧджык Пушкинӧс дорысь, а сы вӧсна, мый сійӧн руководитіс Валентин Антонович.
А пушкинскӧй семинарсӧ нуӧдіс татчӧс доцент.
— Валентин Антонович — известнӧй профессор.
Профессоръяс век поддерживайтӧны студентъясӧс, кодъяс на ордын уджалӧны.
— Мыйла тэныд колӧ, медым сійӧ поддерживайтіс? — юаліс Маша.
— Гашкӧ, ме кӧсъя пырны аспирантураӧ.
— А Валентин Антоновичыс нӧ мыйла сэтчӧ колӧ?
Ася сераліс:
— Тэ прӧстӧ чудачка!
А тэ бура тӧдса Валентин Антоновичыскӧд ?
Машалӧн эз тырмы мужествоыс шуны «абу».
Валентин Антонович вӧлі кажитчӧ курсыслы.
Кажитчис сылӧн нималӧмыс и сэтшӧмтор, мый сійӧ вӧлі прӧстӧй, ичӧтика вунӧдчывлысь да бур и окотапырысь шутитіс студентъяскӧд.
Торъя нин кажитчис студентъяслы, мый ыджыд человеческӧй чувствояслысь да идеяяслысь сійӧ мирсӧ, коді лоӧ искусстволӧн содержаниеӧн, сійӧ гӧгӧрволіс паськыда да интереснӧя.
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый именнӧ тайӧ мирас заключайтчис сылӧн настоящӧй олӧмыс.
Валентин Антонович лекцияяс вылын Ася пуксьывліс первой радъясӧ.
Маша, мӧдарӧ, пуксьывліс кытчӧкӧ ылӧджык.
Мыйӧн сӧмын помасьліс лекция, сійӧ тэрмасьліс мунны аудиториясьыс.
Маша лыддявліс Валентин Антоновичлысь книгаяс, сійӧ увлекайтчыліс наӧн, но Асялӧн сёрниясыс сы йылысь, кутшӧм полезнӧ да важнӧ водзӧ кежлӧ шедӧдны знаменитӧй профессорлысь отсӧг, да завидьпырысь шулывлӧм, мый Строговалӧн эм сійӧ отсӧгыс, скӧрмӧдлісны Машаӧс, вайӧдлісны пӧшти отчаяниеӧдз.
— Сійӧ менӧ ньӧти оз тӧд, — висьтасис медбӧрти Маша.
Ася лукавӧя серавліс:
— А коді тэныд отсаліс документъястӧгыд институтас пырны?
— Да ӧд сійӧ сӧмын подтвердитіс, мый ме збыльысь велӧдчылі московскӧй вузын.
А сэсся и документъясӧс ыстісны.
— Ага, подтвердитіс?
А шуан, мый оз тӧд!
Маша зілис не паныдасьлывлыны Валентин Антоновичкӧд.
Мукӧддырйи, синъяснас Машаӧс мукӧд пӧвстысь корсьӧм мысти, профессор юавлывліс:
— Кӧні нӧ менам землячкаӧй?
— Строгова лун и вой велӧдчӧ, — тэрмасьліс сюйсьыны сёрниас Ася. — Сійӧ зэв зіль.
— Зільлун — добродетельяс пиысь ӧти, — нюмъёвтіс профессор.
Ася гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ тадз: кодлӧн оз тырмы талантъясыс, лоӧ зільны.
Сійӧ колльӧдлывліс Валентин Антоновичӧс профессорскӧйӧдз, сылӧн век вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧма сёрнитантор.
А Маша мунлывліс читальняӧ да, ас водзас книга стопа пуктӧм мысти, дыр лыддьывліс найӧс.
Народ олӧм костын да искусство олӧм костын йитӧдыс Воссис Маша водзын пыр тӧдчанаджыка да яснӧйджыка.
Тадз Маша воис Маяковскийӧдз.
Дерт, сійӧ лыддьыліс Маяковскийлысь и водзджык, десятилеткаын.
И сэки тайӧ строкаясыс сылы вӧліны тӧдсаӧсь, но настоящӧясӧ найӧ кутісны кывны сылы сӧмын ӧні.
И сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый истиннӧй искусствоыс век народкӧд.
Таын сійӧс убеждайтісны и небӧгъяс, код весьтын Маша вунӧдліс тшыглун йылысь.
Убеждайтісны и профессор Валентин Антоновичлӧн лекцияяс.
Декабрын радио вайис юӧр: заводитчис фашистъясӧс Москва дінын разгромитӧм.
Маша котӧртіс институтса коридорӧд, дась шыбитчыны морӧсас быд паныдасьысьлы.
- Москвой улын немечьясос виӧны!
Ті кылінныд?
Миян вӧтлӧны фашистъясӧс!
Друг сійӧ аддзис Валентин Антоновичӧ.
Сійӧ локтіс паныд, кельыд, кизявтӧм пальтоа.
— Валентин Антонович! - горӧдіс Маша и шлюпнитіс.
Профессор видзӧдліс Маша вылӧ быттьӧкӧ кысянькӧ ылысянь и весиг эз сразу тӧд.
— Шудаӧсь?
Заводитчис.
Уськӧдӧй тӧд выланыд Пушкинӧс.
«Коддзӧдӧ найӧс славяналӧн вир, но сьӧкыд на лоӧ пӧкмелляыс налы».
6 ГЛАВА
Гажтӧма тіраліс дзузганлӧн би, тшыныс сьӧд визьӧн кайис вывлань.
Биыс вӧрис.
Пельӧсъясын катласисны сьӧд вуджӧръяс.
Ирина Федотовна пукаліс чышъянӧн гартчӧмӧн коптилка дорын.
Сійӧ эз лыддьысь и весиг эз вурсьы, а прӧстӧ видзӧдіс, кыдзи кайӧ вывлань тшыныслӧн вӧсньыдик визьыс.
Асывнас Маша тэрмасьӧмӧн вайлывліс мамыслы ведра ва да котӧртліс институтӧ.
Мунлывліс Кирилл Петрович.
Ирина Федотовна кольліс ӧтнас.
«Мый талун вермас лоны?
Нинӧм.
Гашкӧ, ваясны письмӧ?»
Мукӧддырйиыс збыльысь вайлісны письмӧяс.
Поля чойыс гижис Владимировкасянь, мый сиктын уна воӧм челядь, кодъясӧс эвакуируйтӧма разнӧй каръясысь, школаын уджыс содіс, а колхозын ещӧ нин ёна.
Председательнас бӧрйӧмаӧсь Бочарова Дуняӧс.
«Важӧн-ӧ Дуня пукаліс ме ордын парта сайын, лӧз синъяса, еджгов юрсиа нывка, медтэрыба решайтліс задачкаяс! — гижис Поля.
Ӧні ми сыкӧд ӧтлаын сьӧкыдджык задачкаяс решайтам.
Тулысыс ылын на, а воас...
Мужикъяс сиктын пӧшти эз кольны, вот ми сыкӧд, кык баба, и думайтам.
Эз этша экзамен вӧвлы менам олӧмын, а татшӧмыс ещӧ эз на вӧв».
«Поля, Поля! — шога нюмъялігтыр думайтіс Ирина Федотовна. — Тэтӧ выдержитан и тайӧ экзаменсӧ, а кодкӧ кӧ нин баба, сійӧ, тыдалӧ, ме».
Иван Никодимович гижлывліс фронт вывсянь.
Став другъяс олісны суровӧй, делӧвӧй олӧмӧн.
Ирина Федотовналысь вижӧдӧм чужӧмсӧ аддзигӧн Кирилл Петрович лолывліс зумыш:
— Ветлы врач дінӧ.
Тэныд колӧ лечитчыны.
Ни сійӧ, ни Маша эз гӧгӧрвоны, мый Ирина Федотовналы оз лечитчыны ков, а колӧ лӧсьӧдны ассьыс олӧмсӧ сідзи, медым сыын вӧліны тӧдчанлун да смысл.
Ӧтчыд вайисны Машалы письмӧ.
Ирина Федотовна лыддис письмӧ гижысьыслысь адрессӧ — полевӧй почта.
Сійӧ некымынысь босьтліс киас конвертсӧ, уна пӧв лыддис адрессӧ да лунтыр казьтыліс ылыс ичӧтик кар да ассьыс томдырся кадсӧ веж палисад сайын, кӧні тулыснас розъялісны вишняяс.
Письмоносец дергайтліс калиткадорса кӧлӧкӧльчиксӧ.
Чирӧм гӧлӧсӧн шыасьліс пӧрысь пон Каштан.
Ириша котӧртлывліс сад вомӧн да калитка дорын косявлывліс конвертсӧ: «Действующӧй армия.
Кирилл Строгов».
Ӧні Маша...
Ирина Федотовна лӧсьӧдіс ужин.
Сійӧ виччысис Машаӧс, кӧсйис весиг ветлыны сы дінӧ читальняӧ.
— Письмӧ!
Фронтсянь, — радлігтыр юӧртіс сійӧ, муртса на Маша воис.
Маша пӧрччис пальтосӧ да тэрыба матыстчис пызан дорӧ.
Ирина Федотовна некымын минута сулалыштіс ӧдзӧс сайын.
«Ӧні позьӧ», — ӧдзӧссӧ ньӧжйӧник восьтігмоз решитіс сійӧ.
Чужӧмбансӧ кинас пыкӧмӧн Маша пукаліс пызан дорын да думыштчӧмӧн видлаліс косявтӧм конвертсӧ.
— Письмӧыс абу сійӧ? — жугыльмис Ирина Федотовна.
Маша довкнитіс юрнас, быттьӧкӧ пыркнитіс думыштчӧмсӧ, да косяліс конвертсӧ.
«Здравствуй, Маша!
Тайӧ письмӧсӧ фронт вывсянь гижӧ тэнад другыд Сергей Бочаров.
Мыйта томйӧз усины миянлысь дона столица Москванымӧс дорйигӧн, а ме коли дзоньвидза, и пуля менӧ эз вӧрзьӧд.
Вермис сулавны Москва и век кутас сулавны.
Маша, ыстылӧны-ӧ тэныд юӧръяс Владимировка сиктсянь?
Пасибӧ Пелагея Федотовналы: сійӧ гижӧ меным став выльторъяс йылысь весиг рӧдняясысь частӧджык.
Менсьым мамӧс назначитӧмаӧсь колхозса председательӧн.
Пелагея Федотовна эскӧдӧ, мый делӧыс сылӧн мунас бура, да и ме аслам мамын ньӧти ог сомневайтчы — сійӧ батьтӧг миянӧс, нёльӧс, кок йылӧ сувтӧдіс и общественнӧй олӧмын мужичӧйлы оз сетчы.
Но, дерт, Пелагея Федотовна коркӧ отсыштлас, сытӧг оз ло.
Маша!
Помнитан-ӧ тэ миянлысь бӧръя аддзысьлӧмтӧ?
Тані эмӧсь бур да геройскӧй нывъяс, но накӧд менам отношениеяс формальнӧйӧсь.
Гиж, эн кӧ вунӧд менӧ.
Комсомольскӧй приветӧн Сергей Бочаров».
Маша видзчысьтӧг ышловзис — дзузган кусі.
— Кутшӧм тэ! — истӧг ӧзтігмоз дӧзмӧмӧн шуис Ирина Федотовна.
Письмӧ куйліс пызан вылын.
— Зэв меным шог.
Вай ме лыддя, мый гижӧны фронт вывсянь.
— Мый тэкӧд, мама? — чуймис Маша.
Ирина Федотовна лыддис письмӧсӧ, кисьтіс Машалы чай.
— Мый тэ вочавидзан?
— Гижа: «Муса Сергей, ме тожӧ эг вунӧд тэнӧ и Владимировкатӧ», — думыштчӧмӧн би вылӧ видзӧдігмоз шуаліс Маша. — Гижа, мый гордитча сыӧн да сылӧн мамӧн.
Ёна гордитча!
— Кыдзи тэ шуин? — кузьчышъянсӧ да блюдечкосӧ пидзӧс вылас лэдзӧм бӧрын выльысь юаліс Ирина Федотовна.
— Мый тэкӧд, мама?
— А тэ кӧ эськӧ... тэ кӧ, шуам, представит аслыд... — Ирина Федотовна мыйвынсьыс заводитіс ниртны кос блюдечкосӧ кузьчышъяннас, — тэ кӧ эськӧ думыштін гижны сылы аслад мам йывсьыд?
Интереснӧ, мый эськӧ тэ гижин?
Ах, енмой менам!
Ставныд ті занятӧсь асланыд делӧясӧн.
Верманныд ӧмӧй ті гӧгӧрвоны!
Маша видзӧдіс дзузганлӧн векньыдик би кыв вылӧ.
— Ме зэв бура гӧгӧрвоа, мама.
Ме эг решитчы шунысӧ тэныд.
— Висьтав!
Тэ должен висьтавны.
Но да верман и не висьтавны.
Ме ачым тӧда.
— Мый тэ тӧдан?
— Ме тӧда сійӧс... — Ирина Федотовна чеччис да, кузьчышъяннас возбуждённӧя ӧвтчигтыр да аслас решительность вылӧ шензигтыр, веськыда висьталіс, мый йылысь думайтліс унаысь ас кежас, кор кольлі ӧтнас уль руа, мустӧм комнатаӧ: — Ме тӧда сійӧс, мый, шуам, ме кӧ эськӧ уджалі, и менам вӧлі аслам делӧ, а эз сӧмын семья и эз сӧмын гортӧй, менӧ эськӧ, гашкӧ, ставӧн ёнджыка пыдди пуктісны.
Весиг тэ и весиг тэнад батьыд.
Гашкӧ, сёр нин заводитнысӧ...
Но висьтала тэныд: ме сэсся ог вермы тадзи овны.
Ӧшиньӧ таркӧдчисны.
Мамыслы вочавидзтӧг Маша уськӧдчис восьтыны батьыслы ӧдзӧссӧ.
— Папа, папа! — гажаа горӧдіс сійӧ. — Видзӧдлы миян муса, чудеснӧй мамочка вылӧ, коді заводитӧма бастуйтны да оз кӧсйы сэсся ӧбед кежлӧ пуны миянлы кукурузнӧй рок!
— Сідзкӧ, — вочавидзис Кирилл Петрович, — лӧсьӧдам трудӧвӧй повинность да кутам пуны ӧчередьӧн.
— Тэ век шутитан, Кирилл! — шуис Ирина Федотовна.
Кирилл Петрович пӧрччысис порог дорын.
Сійӧ сэтшӧм дыр ноксис, мый Ирина Федотовна ышловзьӧмӧн шуис:
- Но мый.
Кыдз эськӧ тэ он вочавидз, ме решиті.
Кирилл Петрович матыстчис пызанлань, кӧні, кыдз и пыр, сійӧс виччысис кукрузаысь кӧдзалӧм сёян, да пуксис улӧс вылӧ.
Тайӧ луннас сійӧ зэв ёна мудзис.
Юкаліс висьысь пидзӧсыс, весиг сёйнысӧ эбӧсыс эз вӧв.
Кӧсйыссис куньны син да овны ланьтӧмӧн.
- Тэ прав, Ириша.
Мездысьны  яндзим.
- Кылан, Маша!
Ме тӧді, кыдзи вочавидзас батьыд.
В этот вечер в домишке под дырявой кровлей на окраине города долго горела коптилка.
Ирина Федотовна и Маша сёр войӧдз сёрнитісны.
7 ГЛАВА
Коймӧд русскӧйын старӧстаӧн вӧлі Юрий Усков.
Паськыд ныра да тэрыб руд синъяса тайӧ шурыд, гажа зонмыс вӧлі сэтшӧм ӧвсьытӧм характера, сійӧс сэтшӧма кыскис общественнӧй деятельностьӧ, мый институтын ни ӧти мероприятие либӧ событие эз кольлы сытӧг.
Юрийлы быдторйӧдз вӧлі мог.
Сійӧ институтын быдӧнӧс тӧдіс, и сійӧс быдӧн тӧдісны.
Сійӧ меститаліс эвакуированнӧй студентъясӧс общежитиеӧ, судзӧдаліс налы сёйӧм-юӧм вылӧ талонъяс либӧ кӧм вылӧ ордеръяс, сійӧ организуйтліс госпитальяс оборудуйтӧм кузя воскресникъяс либӧ институтын публичнӧй лекцияяс.
Сійӧ выполняйтіс деканат да курс костын посредниклысь сьӧкыд обязанностьяс.
Та вылӧ видзӧдтӧг Усков ёна лыддьысис.
Юрыс сылӧн вӧлі тырӧма цитатаясӧн, сійӧ висьтавліс найӧс быд кыв вылын.
Став изречениеяссӧ, кодъяс кажитчисны сылы тӧдчанаӧн, Юрий гижаліс торъя тетрадьӧ да новлӧдліс сійӧс кыз портфельын.
Юрий Усков эз призывайтчы, сы вӧсна мый челядьдырйиыс на футболӧн ворсігӧн дойдӧма веськыд кисӧ, коді лоӧма дженьыдджык шуйгасьыс да эз вӧр пельпомӧдыс.
Зато шуйга киыс сылӧн пӧшти дугдывтӧг жестикулируйтіс.
Коймӧд курсса нывъяс шуисны Усковӧс Юрочкаӧн да гажаа дружитісны сыкӧд, но Машакӧд курсовӧй старӧсталӧн дружба эз артмы.
Маша вӧсна Юрий Усковлӧн чиніс довериеыс и Валентин Антонович дінӧ: профессор, Юрий Усков думайтӧм серти, конфликтас босьтіс неправильнӧй позиция.
Конфликтыс лои Толстой кузя семинар вылын дзик первой занятие вылас, кор студентъяслы юклісны уджъяс.
Усков висьталіс, мый сійӧ важӧн нин бӧрйис аслыс тема да джынвыйӧ обдумайтіс сійӧс, дась уджавны тайӧ тема вылас лун и вой да пӧшти вӧчис нин зэв интереснӧй да выль выводъяс.
Сійӧ сэтшӧм пӧся висьталіс аслас кӧсйӧм йылысь гижны доклад Толстойлӧн «Севастопольскӧй рассказъяс» йылысь, мый некод эз споруйт сыкӧд тайӧ тема вӧснаыс.
Друг, кор ставыс вӧлі чӧв олӧны, Строгова шуис, мый и сійӧ кӧсйӧ уджавны «Севастопольскӧй рассказъяс» вылын.
— Ме думайта, тіянлы оз имеит значение, бӧръянныд-ӧ ті сійӧ либӧ мӧд тема, — шуис сійӧ достоинствоӧн, — а меным зэв важнӧ босьтны именнӧ тайӧ темасӧ.
— Меным тожӧ важнӧ.
Гашкӧ, важнӧджык на тіян дорысь.
— Сідзкӧ объяснитӧй, — предложитіс курсса старӧста, ачыс водзвыв тӧдіс, мый Строгова оз вермы вайӧдны аслас правояс йылысь сэтшӧм тӧдчана доказательствояс, кыдзи сійӧ, Усков.
— Ме должен босьтны тайӧ темасӧ, — настойчивӧя мӧдысь шуис сійӧ.
— Мыйла? — юаліс Валентин Антонович.
Друг сылы дум вылас уси Москва, бомбоубежище, Митя Агапов, и кыдзи Митя перйис сумкасьыс книга — тайӧ вӧліны «Севастопольскӧй рассказъяс», — да кутшӧм тревожнӧйӧсь вӧліны сэки Машалӧн синъясыс.
— Кывзӧй, — шуткаӧн моз шыасис сійӧ Усков дінӧ, — тіянлы мукӧддырйи абу окота рыцарь моз уступитны нывлы стул либӧ, шуам, тема?
Возмутитчӧмысла Усков ӧзйис.
Ни стулъяс, ни темаяс сійӧ некодлы оз кӧсйы уступайтны!
Сійӧ мустӧмпырысь отвергайтӧ Средневековьелысь рыцарскӧй предрассудокъяссӧ.
Валентин Антоновичлӧн быри окотаыс шутитнысӧ.
— Лоӧ вопроссӧ решитны тадз, — шуис профессор: — тема вылын кутасны уджавны кыкӧн — Усков да Строгова.
Усковлы эз во сьӧлӧм вылас вопроссӧ татшӧм «беспринципнӧя» решитӧмыс.
Сійӧ зумышмис.
И некымын лун вӧліны сорласьӧмъяс аудиторияясӧн, кытчӧкӧ воши педагогическӧй практикалӧн расписание, иностраннӧй кывъяс кузя преподавательница висьталӧма деканатын, мый коймӧд русскӧйын абу делӧвӧй настроение.
Медбӧрын Усков мӧдліс сёрнитчыны Строговакӧд.
— Кывзы, — шуис сійӧ зэв рама, — всё-таки ӧткажитчы тайӧ темасьыс.
Кутшӧм интерес уджавны ӧти тема вылас кыклы?
Ме эськӧ эг вензьы, но менам, гӧгӧрвоан, обдумайтӧма.
Меным зэв ёна кажитчӧ тайӧ темаыс.
Тэ ӧмӧй збыльысь он вермы ӧткажитчынысӧ?
Маша эз кӧсйы дӧзмӧдны Юрийӧс, сійӧ эськӧ окотапырысь ӧткажитчис кӧть мыйысь, сӧмын не «Севастопольскӧй рассказъясысь».
— Ог, ог вермы, — шуис сійӧ жалитӧмпырысь, но чорыда.
— Ах, тадз! — Юрочка пузис да дӧзмӧмысла гӧрдӧдіс. — Сідзкӧ кӧть объяснитӧй!
Ме кӧсъя тӧдны помкасӧ.
— Да ог, мый нӧ объясняйтнысӧ!
Усков видзӧдліс Маша вылӧ лӧг видзӧдласӧн.
Сулаліс коричневӧй платьеа ныв.
Нывлӧн еджыдіник, бӧрвыв сыналӧм юрси.
Чуймана сьӧд дзирдалысь синъяс.
Шогсян вомдор.
Усковлӧн кӧсйытӧгыс видзӧдлыссис важӧн нин весавлытӧм аслас гӧрд ботинки вылӧ — шнурокъяс пыддиыс найӧс вӧлі кӧрталӧма бечёвкаясӧн.
Юрочкалы друг окота лои куритчыны.
Зэв ыджыд, видзӧднысӧ пӧшти «доцентскӧй» портфельсӧ кокъяс дінас пуктӧмӧн да татшӧм ногӧн ботинкисӧ тупкӧм мысти, сійӧ шуйга кинас перйис зепсьыс кисет.
— Зэв бур! — язвительнӧя шуис сійӧ. — Видзӧдлам, мый ті вӧчанныд «Севастопольскӧй рассказъяснас».
Уступайта.
Гижӧй.
Метӧ справитча и мӧд темаӧн.
Сійӧ шпуткис гартовтӧм чигаркасӧ, кытчӧдз Маша эз мун.
Сэсся сійӧ лэптіс джоджсьыс портфельсӧ да ещӧ ӧтчыд шогпырысь видзӧдліс бечёвкаа гӧрд ботинки вылас.
«Любопытнӧ, мый Коляс тіянысь, Строгова ёрт, кор ме выступита оппонентӧн», — бурӧдіс сійӧ асьсӧ да решитіс босьтчыны выль темаӧ.
Но став «солиднӧй» темаяссӧ вӧлі босьтӧма нин, колины сӧмын Толстой творчествоын эпитетъяс.
Юрочкалы эпитетъяс эз воны сьӧлӧм вылас.
Сы ради, гашкӧ, сійӧ и эз вермы пӧдтыны Маша Строгова дінӧ лӧглунсӧ.
«Ті лыддьысянныд ёна, ог вензьы, — Машаӧс читальняысь аддзывлігӧн думайтіс Усков, — но ме абу уверен сыын, мый тіян самостоятельнӧй ум.
А семинарскӧй уджтӧ кӧ босьтам, водзвыв тӧда, кутшӧм сэні лоӧны открытиеяс!»
Тадзи Усков убеждайтіс асьсӧ сыын, мый Строгова ограниченнӧй, да рад вӧлі эськӧ убедитны таын и ӧти курсын велӧдчысьяссӧ.
Сылы тайӧ удайтчис водзджык сы чайтӧм серти.
Делӧыс сыын, мый Маша дзикӧдз вунӧдіс старославянскӧй кыв йылысь.
Ӧні пызан вылын турунвиж абажур улын куйліс дзик ӧти вӧсньыдик книжечка — «Севастопольскӧй рассказъяс».
Маша некымынысь выль пӧв лыддяліс быд строчка.
Кутшӧмкӧ зэв ыджыд, водзджык сылы тӧдтӧм на правда воссис сы водзын да чуймӧдіс сійӧс аслас простотанас.
Тайӧ ылысса йӧзыс — и капитан Михайлов, и Праскухин, и Козельцовъяс, торйӧн нин Володя, кодъяслӧн вӧліны обыкновеннӧй чувствояс, мукӧддырйи мелкӧйӧсь, мукӧддырйи ыджыдӧсь — Машалы лоины ловъяӧсь.
Ставыс, мый переживайтліс Володя Козельцов, тайӧ детинкаыс, коді пӧгибнитіс Малахов курган вылын 1855 вося августын Севастопольӧс дорйигӧн, ставыс, мый сійӧ нуис ас вывтіыс, — вӧлі матыса, гӧгӧрвоана, быттьӧкӧ Маша переживайтіс сійӧс ачыс.
Кӧть мый эськӧ ӧні Маша эз вӧч, сы юрын муніс тыдавтӧм удж, мыйкӧ ыджыдтор кыптіс да кисьмис сы пытшкын, и водзджык некор-некор Маша эз радейтлы олӧмсӧ татшӧм ёна!
Сійӧ пыкис кулакнас чужӧмсӧ да думыштчис.
...Тайӧ вӧлі первой курсын на, занятиеяс заводитчан тӧлысьясас, кор первой курссаяс тӧдмасисны институткӧд, тӧдмалісны мӧда-мӧднысӧ, кутісны лӧсявны.
Аудиторияясын бушуйтісны гажа да грознӧй споръяс.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ эз вӧвны споръяс: кӧть Маяковский йылысь муніс сёрни, Мухиналӧн выль скульптура йылысь, либӧ Левитанлӧн картинаяс йылысь, либӧ учительлӧн профессия йылысь (институтыс гӧтӧвитіс велӧдысьясӧс), кӧть заводитчыліс кузь, сьӧкыд сёрни философия йылысь — тайӧ вӧлі тыш эз мӧда-мӧд костас, а сійӧ жестокӧй, вывті няйт, бокӧвӧй мирыскӧд, коді существуйтіс на томлуныслы паныд.
Сійӧ эз сӧмын существуйт — тайӧ лунъясас сійӧ заводитіс ассьыс наступлениесӧ: фашизмлӧн первой танкъяс мӧдӧдчисны Польша вылӧ.
Институтын первой недельяссӧ велӧдчигӧн на Маша дружитчис ӧти курссаяс пӧвстсьыс унакӧд.
На пӧвстын вӧлі и Митя Агапов.
Кузьмӧс руд синъяса, ыджыд решительнӧй вома, сьӧд юрсиа студент кутіс асьсӧ спокойнӧйджыка да чорыдджыка аслас ӧти курссаяс дорысь, кор сылы ковмыліс участвуйтны споръясын.
Абу и дивӧ: вузӧдзыс сійӧ уджавлӧма и вӧлі ар куим-нёльӧн ыджыдджык тӧрытъя дасӧдклассаясысь.
Маша регыд казяліс, мый Агапов ассьыс пӧшти став кадсӧ видзӧ философскӧй семинар кежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ.
Сійӧ лыддявліс философия кузя зэв уна книга.
— Тэ колян мукӧд курсъяс кузяыс, — ӧлӧдлывліс Маша.
— Нинӧм, — нюмъёвтіс Агапов, — мукӧдъяс кузяыс ме суӧда, кор ковмас.
Меным ӧні тайӧ важнӧ.
— Мыйла? — книгаяссӧ видзӧдалігмоз юаліс Маша: Фейербах, Гоголь, Маркс да Энгельс, Чернышевский, Белинский да Герцен, Ленин да Сталин.
— Менӧ зэв ёна заинтересуйтіс, мый русскӧй философия развивайтчӧма западнӧй идеализмкӧд тышын, — вочавидзис Агапов. — Ме кӧсъя лючки тӧдмавны идеализмкӧд миянлысь спорсӧ.
Терпитны вермытӧг Маша виччысис Митялысь докладсӧ семинар вылын.
Студентлӧн первой самостоятельнӧй уджын, воддза дорысь тӧдчанаджыка да ставлы тыдалана петкӧдчис Агаповлӧн способностьыс торйӧдны основнӧй, медся важнӧй линияяссӧ да решительнӧй, яснӧй, неопровержимӧй логикаӧн доказывайтны сійӧ идеясӧ, код ним кузя и гижӧма уджсӧ.
Ассьыс докладсӧ Митя лыддис, но мукӧддырйи, рукописьсӧ бокӧ вештӧм бӧрын да синсӧ неуна читкыртӧмӧн, быттьӧкӧ мыйкӧ зільӧ аддзыны, заводитліс сёрнитны.
«Гегельлӧн диалектикаыс веськӧдӧма кольӧм кадӧ, Герценлӧн диалектикаыс — аскиа лунӧ».
Сылӧн уджыс ставнас висьталіс сы йылысь, мый русскӧй философскӧй мысль вӧлі смелӧй, освободительнӧй мысльӧн, и сыкӧд орччӧн безнадёжнӧ полысьӧн вӧлі немецкӧй идеализм.
...Сійӧ рытас доклад бӧрас найӧ дыр шӧйтісны уличаяс кузя.
Митя вӧлі возбуждённӧй, варов.
Найӧ веськалісны арбатскӧй чукля ӧти переулокӧ: колоннаяса пу особняк, забор сайын нин пуяса сад — тулыснас сэні, гашкӧ, заводитӧны цветитны фиалкаяс.
— Думышт, мый ми тэкӧд олам дас ӧкмысӧд нэм заводитчигӧн, — керка дорӧ сувтӧм мысти шуис Митя.
— Ах, нинӧм вылӧ! — горӧдіс Маша.
Сійӧ збыльысь повзис.
Митя серӧктіс:
— Да, ме тожӧ нинӧм вылӧ!
Но тэ кӧсйин эськӧ овны полнӧй коммунизм дырйи?
— Да, — сӧгласитчис Маша, — и ӧні и сэки.
Митя думыштчӧмӧн шуис:
— Ме радейта миянлысь странанымӧс да гӧрдитча, мый сійӧ — будущӧйлань котӧртӧм.
— Ме любита сійӧс быдторйысь, — вочавидзис Маша.
Найӧ сулалыштісны важ керка дінын...
«Мый нӧ ме вӧча? — ышловзис Маша. — Колӧ уджавны, а ме казьтыла и казьтыла, а уджыс оз артмы».
Но тайӧ вӧлі невернӧ.
Кыдзи коркӧ Митя, материализмлысь идеализмкӧд спорсӧ тӧдмалігӧн, решайтіс олӧм дінӧ аслас отношениелысь вопросъяссӧ, сідзи ӧні Машалы воис тайӧ жӧ кадыс.
Кажитчӧ эськӧ, мый тані решайтнысӧ: сӧмын гиж спокойнӧя Толстой йылысь доклад.
Но тайӧ докладыс кӧ — олӧм вылӧ да искусство вылӧ взглядъяслӧн исповедь, спокойнӧя гижны оз позь.
Маша эз тӧд, кыдзи босьтчыны удж бердас.
Но вот вежӧрсӧ югзьӧдіс догадка, тодтӧм на, муртса тӧдчысь, но мыйӧнкӧ шуда нин.
Толстой петкӧдлӧ войтырӧс, кор сыын петкӧдчӧ медшӧрыс, и сэки гӧгӧрвоан, мый войтырыс великӧй...
Машалӧн думъясыс лэбисны.
Мыйын жӧ искусстволӧн могыс да выныс?
Абу-ӧ сыын, медым аддзыны народсӧ историялӧн медся сьӧкыд, джуджыд периодӧ?
Маша сэтшӧма вунӧдчис уджнас, мый ас гӧгӧрсьыс некодӧс эз аддзы, эз аддзы сійӧ и Усковӧс, коді пукаліс неылын да кадысь кадӧ видзӧдлывліс сы вылӧ книгаяслӧн джуджыд чукӧр сайсянь, коді куйліс сы водзын пызан вылас.
Юрий тожӧ уджаліс доклад вылын.
Прамӧй учёнӧйлӧн любознательностьӧн сійӧ решитіс исследуйтны эпитет йылысь став высказываниеяссӧ, кодъяс водзджык вӧвліны.
Колӧ вӧлі тӧдмавны, мый вӧчӧма литература йылысь наукалӧн тайӧ юкӧнас Юрий Усковӧдз.
Юрочка чайтіс, мый вӧчӧма абу ставсӧ, и тайӧ сійӧс ышӧдіс.
Но тревожнӧй радлуна да волнениеа настроениеыс, коді лолывлӧ мортлӧн сэк, кор уджыс лоӧ сылӧн настоящӧй олӧмӧн, — тайӧ настроениеыс эз во.
Юрий омӧлика дӧгадывайтчис, мый мунӧ кутшӧмкӧ ылӧдчысь туйӧд.
«Тэ кӧ гижан научнӧй удж, тэнад должен лоны идея», — думайтіс сійӧ.
Сійӧ вермис эськӧ шыасьлыны отсӧгла профессор дінӧ.
Но оз!
Сійӧ босьтіс темасӧ и справитчас ачыс.
Кӧть мый эськӧ эз ло!
Но ӧні кежлӧ делӧыс муніс лёка, и сы вӧсна мый ставсьыс вӧлі мыжа Строгова, лӧгыс сы вылӧ эз чин, а содіс.
Сійӧ, мый Строгова вӧлі читальняын жӧ, мешайтіс Усковлы сосредоточитчынысӧ.
Юрий казяліс, мый Строгова водзын куйлӧ книга, но Строгова видзӧдӧ оз сы мында книгаас, мыйта турунвиж абажур вылӧ.
«Интереснӧ, кутшӧм тайӧ лоас научнӧй доклад и мый сійӧ кӧсйӧ аддзыны абажурсьыс?»
Юрочка лёкысь радліс.
Кӧть уджыс талун и эз мун водзӧ, сійӧ пукаліс читальняын пӧдлассьытӧдзыс да тупкис кыз томсӧ дзик сійӧ минутаас, кор Маша чеччис, медым мунны.
Сійӧ суӧдіс Машаӧс вестибюльын.
— Строгова! — шуис сійӧ официальнӧй тонӧн.
Деканатын ӧшӧдӧма кольччысьяслысь список.
Медводдза местаын тэ, и сӧмын ӧтнад миян курсысь.
Кут тӧд вылад...
Маша весиг кельдӧдіс.
Сӧмын ӧні сылы уси дум вылас старославянскӧй кывйыд.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм расстроитчӧм вид, мый Юрий Усковлӧн скӧрмӧм сьӧлӧмас кыптіс мыйкӧ жалитӧм сяма.
Но Усков эз вӧв сентиментальнӧй.
— Кут тӧд вылад! — внушительнӧя шуис сійӧ мӧд пӧв, но наставление висьтавны эз кут, кӧть и кӧсйӧ вӧлі вӧчны тайӧс кыдз курсса старӧста.
«Мед тӧдлас! — арыкъяс вомӧн чеччалігтыр, пемыдінас джӧмдалігтыр да та вӧсна ёнджыка и ёнджыка дӧзмӧмӧн думайтіс сійӧ ӧтнасӧн гортас мунігӧн. — Мед тӧдлас».
Мый должен тӧдлыны Строгова, Усковлы эз вӧв яснӧ, но, Строговалы неприятнӧй выльторсӧ висьталӧм бӧрын, ачыс шензис сы вылӧ, мый аслыс долыдджыкыс эз ло.
8 ГЛАВА
Приказын, кодӧс ӧшӧдӧма деканат, исключение угроза улын предлагайтсис вежонся срок чӧжӧн сдайтны экзамен.
Тайӧ значитіс, мый Маша должен эновтны «Севастопольскӧй рассказъяс» да чувствояслысь да мӧвпъяслысь сійӧ мирсӧ, коді чужи сы представлениеын, да велӧдны ыджыд да ичӧт юсьяс.
Ставӧн вӧліны занятӧсь семинарскӧй уджъясӧн, некымын лун мысти заводитчас педагогическӧй практика, сэсся тӧвся экзаменационнӧй сессия.
Ставыс тайӧ уси Маша юр вылӧ ӧтпырйӧ.
Лекцияяс вылын сійӧ эз и пӧдлавлы старославянскӧй кыв кузя учебниксӧ.
Ася видзӧдліс учебникас.
— Ай-яй-яй!
Кыдзи тэ сяммӧмыд колян вося бӧжъяссӧ кольны ӧнӧдз?
Мый тэ вӧчин став тайӧ кад чӧжнас?
Тайӧ кад чӧжнас Маша унатор гӧгӧрвоис.
И сы вылӧ видзӧдтӧг некымын лун мысти сійӧс вермисны исключитны институтысь.
— Чудачкаыд! — шуис Ася. — Лыддьӧ курс кузяыс водзӧ и оз вӧч сійӧс, мый колӧ.
Тэ пропадитан, ме кӧ тэныд ог отсав.
— Кыдзи тэ верман меным отсавны? — эскытӧг юаліс Маша.
Ася нюмъёвтіс.
— То локтӧ профессор, — индіс сійӧ. — Западниклы, например, Байронӧс кындзи позьӧ нинӧм не тӧдны.
Тайӧ старикан-славянистыслӧн, гашкӧ, тожӧ эм конёк.
Тӧдмась да юасяв.
Резиновӧй ботынас шаркакылігтыр профессор локтіс коридорӧд.
Пӧшти коклябӧрӧдзыс ӧшӧдчӧма ур ку увтыса пась.
Профессорлы мехӧвӧй пасьнас вӧлі сьӧкыд.
Аудитория дінын сійӧ сувтіс, пӧрччис пеля шапкасӧ, пась зепсьыс перйис сьӧд гӧгрӧс шапочка, тупкис сійӧн куш плешсӧ да вӧлисти нин пырис аудиторияӧ.
— А медся бур, — водзӧ висьталіс Ася, — висьтав сылы, мый радейтан старославянскӧйсӧ.
Вернӧй способ.
Век действуйтӧ!
Маша друг лои нем тӧждысьтӧм.
Сійӧ дзебис учебниксӧ портфеляс.
Кык час мысти сдайтны — всё равно нинӧм он удит.
Мый лоас, ло.
Профессор пукаліс пызан сайын.
Маша пуксис воча.
— Лекцияяссӧ кывзінныд?
Лыддинныд серьёзнӧя?
Ставыс яснӧ? — Сійӧ сеталіс дженьыдик вопросъяс, сылӧн ичӧтик сюсь синъясыс тэрыба котралісны. — Эн гартӧй бумажкасӧ.
Мыйла ті гартанныд бумажкасӧ?
Маша кывзысяна кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас.
«Провалитас!»
— Ноко, висьтавлӧй.
Маша заводитіс висьтавлыны.
— А ноко, разъяснитӧй вот тайӧс, — торкис профессор. — А ноко...
Маша разъясняйтіс сійӧс, мый сылы аслыс эз вӧв зэв яснӧ.
Профессор довкйӧдліс юрнас.
Машалы кажитчис, мый ошкана.
«Гашкӧ, ладмас», — думыштіс Маша.
Гӧлӧсыс сылӧн кутіс кывны кыпыдджыка.
Профессор чукыртчыліс:
— Тырмас.
Маша мыччис зачётнӧй книжкасӧ.
Профессор босьтіс, синкым увтіыс видзӧдліс Маша вылӧ да, перӧсӧ чернильницаас тшукӧдлӧм бӧрын, быттьӧ веськодьпырысь юаліс:
— Древнеславянскӧй кыв дінӧ, висьтасьӧй, тіянӧс оз кыскы?
— Мыйла нӧ оз! — радпырысь шыасис Маша.
Мӧдарӧ, зэв ёна интересуйтча.
Профессор тэрыба йӧткыштіс зачётнӧй книжкасӧ да чеччис:
— Ӧтветъяс сертиыд ог аддзы! — Сійӧ мӧдіс пыркӧдны юрсӧ. — Страннӧй делӧ!
«Зэв ёна интересуйтча», а учебникысь ни ӧти воськов он кежӧй...
Кхе-кхе!
Ог аддзы интерестӧ.
Ог аддзы.
Сійӧ сьӧкыда тапсьӧдіс ӧдзӧслань, быттьӧкӧ скӧрмӧм, зумыш слӧн.
Ӧдзӧс дорас сійӧ сувтіс да горӧдіс виччысьтӧм вӧсни гӧлӧсӧн:
— Ті он тӧдӧй, мый сэтшӧм интересуйтчӧмыс!
Он тӧдӧй!
Жаль!
Маша видзӧдліс зачётнӧй книжкаас.
Тройка.
Сійӧ яндзимысла мурчкерис пиньяссӧ.
Кыдзи сійӧ лысьтіс шуны профессорлы, мый интересуйтчӧ славянскӧй кывйӧн!
Пырисны Ася да Юрий Усков.
— Но мый? — любопытствоӧн юаліс Ася. — Мый? — терпитны вермытӧг да гажаа долис сійӧ. — Тройка?
Нинӧм, пустяки.
А ёна, тыдалӧ, сійӧ тэнӧ гӧняйтӧдліс?
Машалӧн век на сотчис чужӧмыс.
— Сессия чӧж кӧ тэ тройкаяс вылын кутан мунны, — сюйсис курсса старӧста, — ми ог ёна кутӧй аттьӧавны тэнӧ.
— Коді «миыс»? — юаліс Маша.
— Ми — тайӧ курс, — гӧгӧрвоӧдіс Юрий Усков.
«Но, — думыштіс сійӧ, — кысь нин сылы гижны приличнӧй семинарскӧй удж!»
Сійӧ топӧдіс бокас ассьыс кыз портфельсӧ — сэні вӧлі эпитетъяслӧн картотека.
Эпитетъясыс эз тӧрны портфеляс.
Толстой романъясысь картоннӧй квадратикъяс вылӧ выпишитӧм эпитетъяс стопкаясӧн куйлісны гортас письменнӧй пызан йӧръясын.
Юрочка настойчивӧя думайтіс сы йылысь, кыдзи вайӧдны найӧс системаӧ.
Эпитетъяс пыксисны.
Юрочкалы эз удайтчы топӧдны найӧс стройнӧй схемаӧ.
— А меным веськодь, — збоя вочавидзис Маша, — кутанныд ті менӧ аттьӧавны али он!
— Сідз? — зумыша юаліс Юрий Усков. — Тэнад антиобщественнӧй настроениеяс йылысь сувтӧда вопрос комсомольскӧй актив вылын...
Кырымась, кор тэ кутан сетны урок. — И сійӧ восьтіс педагогическӧй практикалысь график.
Маша кырымасис первой свободнӧй клеткаас.
Бӧрын сійӧ видзӧдліс дата вылас.
Тайӧ вӧлі матысса числӧ.
Усков пуктіс графиксӧ портфеляс да чӧв-чӧлӧн муніс.
Ася пукаліс пызан пом вылын, бовйӧдліс коксӧ да любопытствоӧн видзӧдіс Маша вылӧ.
— Ставыс босьтісны ылысса срокъяссӧ, а тэ босьтін, мый коли.
Весьшӧрӧ тэ пинясян Юркакӧд — неприятностьясыд оз и бырлыны.
Маша веськодьпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но, — шуыштіс Ася, — дас ӧкмысӧд нэм кузя — а коймӧд курсын тайӧ медся главнӧйторйыс — тэнад, дерт нин, лоӧ «отлично».
Тэнӧ ӧд, кӧнкӧ, Валентин Антоновичыд оз нин подведит?
Маша гӧрдӧдіс.
— Кута зільны дас ӧкмысӧд нэм сдайтны не сылы, — шуис Маша да муніс.
— Виччысьлы!
Мыйла тэ скӧрмин, чудачка? — сы бӧрся горӧдіс Ася.
Но Маша эз бергӧдчыв.
Ася серӧктіс да, пызан вывсьыс чеччыштӧм мысти, мӧдӧдчис корсьны йӧзӧс — сійӧ эз радейт кольччыны ӧтнасӧн.
Маша могтӧг муніс уличаяс кузя.
Уличаяс пӧлӧн часӧвӧйяс моз сувталӧмаӧсь гигант-кыдзьяс, кодъяс ньӧти оз мунны сійӧ муса, пашкыр кыдз пуяс вылас, кутшӧмъясӧс Маша аддзыліс Владимировкаысь.
Татчӧс кыдз пуяслӧн вӧліны зэв ён стволъяс да тӧлын кушмӧм мисьтӧм кыз увъяс.
Тайӧ февральскӧй лунас дзирдаліс шонді, мостовӧй вылын вӧліны ва гӧпъяс.
«И тайӧ тӧв?» — дӧзмӧмӧн думыштіс Маша.
Сійӧ мӧдӧдчис гортас.
Мам, гашкӧ, бара эновтіс ставсӧ да инасьӧ удж вылӧ.
Гортас вӧлі письмӧ Аркадий Фроловичсянь.
Маша лыддис записка, кодӧс вӧлі пуктӧма сійӧ жӧ конвертас:
«Дона Машутка!
Эг вермы выполнитны просьбатӧ.
Митя Агаповтӧ эг аддзы.
Тайӧ лунъясӧ Москваысь менӧ вуджӧдӧны.
Машутка, зіль лоны бодрӧйӧн».
Маша матыстчис ӧшинь дорӧ.
Нинӧм абу вежсьӧма.
Сэтшӧм жӧ сьӧкыд, вӧрзьытӧм громадаӧн сулалісны гӧраяс.
Вуджӧръясыс пӧкатъясас лоӧмаӧсь сьӧдджыкӧсь, шондіыс пуксьӧма.
«Сідзкӧ, — думыштіс Маша, — Митясянь письмӧ оз во, - думыштіс Маша. - Гашкӧ, ме сы йылысь некор нинӧм ог тӧдлы».
9 ГЛАВА
Кор Дильда юаліс Усковлысь, эм абу коймӧд русскӧйын актив, код вылӧ позьӧ тырвыйӧ надейтчыны, первойяс пиын Юрий шуис Ася Хроменкоӧс.
Комитетысь петӧм бӧрын Усков чукӧстіс Асяӧс да коридорӧд сыкӧд орччӧн восьлалігмоз висьталіс, мый аски кежлӧ назначитӧма воскресник — колӧ госпитальлы ректыны саксаул да колӧ мобилизуйтны курссӧ ставнас.
Ася кӧрыштіс плешсӧ, шогпырысь дум вылас уськӧдіс став эновтны позьтӧм уджъяссӧ, кодъясӧс вӧлі кӧсйӧ вӧчны воскресеньеӧ, но Усковлы кыпыда вочавидзис:
— Добитчам, медым миян курс лои институт кузя медводдзаӧн!
Усков сюйыштіс портфельсӧ веськыд киняулас да шуйга кинас ӧвтчигтыр висьталіс действуйтӧмлысь план.
— Ӧні вӧчам летучка, — шуис сійӧ. — Тэныд поручайта индивидуальнӧй обработка.
Тэнад эм подход.
Мый, миянлы кӧ босьтны нормаӧн-джынйӧн, Ася?
А?
«Лӧсьыд тэныд сёрнитны — ки пӧвнад! — думыштіс Ася. — Тэ, тӧдӧмысь, он кут грузитны».
И вочавидзис:
— Дерт, нормаӧн-джынйӧн.
Мун, восьты собраниесӧ.
Юрий кайис профессорскӧй кафедра вылӧ, перйис портфельсьыс тезисъяса листторъяс да пукталіс ас водзас.
Сійӧ лӧсьӧдчис выступайтігкежлас да кӧсйис висьтавны агитационнӧй речь.
Но кор кафедра вывсяньыс аддзис ассьыс ӧти курссаяссӧ, кодъясӧс бура тӧдіс, унакӧд дружитіс, Юрий друг яндысьыштіс.
Неужели найӧс колӧ агитируйтны?
Дорофееваӧс, шуам.
Дорофеевалӧн, арлыд сертиыс курсын медся ыджыд студенткалӧн, верӧсыс — полковник, фронт вылын, гортас кык челядь; ставӧн тӧдісны, кутшӧм сьӧкыд Дорофеевалы овны да велӧдчыны, и пыдди пуктісны сійӧс.
«Ог, ог кут агитируйтны, — решитіс Усков, — сёрнитышта прӧста».
И, кор решитіс сёрнитны прӧста, сійӧ буретш и висьталіс сійӧ медважнӧйсӧ, мый колӧ вӧлі висьтавны.
«Субботникъясӧн кучкӧ уджалысь класс ректытӧм картупель да пес кузя...» - задорнӧя да гажаа кӧсйис висьтавны сійӧ Маяковскийлысь кывбуръяссӧ, но сэк пырис Строгова.
И Юрийлӧн мӧвпъясыс торксисны.
Сійӧ дугдывліс лоны ачыс аснас, кор сійӧс сэтшӧм пристрастнӧя да лёк ногӧн донъялӧны, кыдзи, кажитчис Юрийлы, донъялӧ сійӧс Строгова.
Настроениеыс сылӧн уси.
Сійӧ эз цитируйт Маяковскийӧс, кыдзсюрӧ помаліс ассьыс выступлениесӧ да полігтыр думайтіс, мый провалитіс аскиа воскресниксӧ.
Сы бӧрын сёрнитісны этша.
Кодкӧ юаліс — кутасны оз вердны, али сёянсӧ босьтны сьӧрсьыныс.
— Пола, аски оз ставныс локны, — митинг бӧрас шуис Усков Дорофеевалы.
— Мыйла? — чуймис Дорофеева. — Да мый тэкӧд?
— Нинӧм сэтшӧмыс...
Ме аскиа лунас абу уверен.
— Но и дзик весьшӧрӧ!
А ме зэв уверен.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла Юрийлӧн торксьӧма настроениеыс.
Зато Ася ставсӧ бура гӧгӧрвоис.
— Тэныд Строгова мешайтіс, ме тӧда.
Эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс асьныс нинӧм оз вӧчны, зато век быдӧнӧс критикуйтӧны.
Кажитчӧ, сійӧ асьсӧ вывті вылӧ пуктӧ.
— Мыйла тэ сёрмин? — зумыша юаліс Строговалысь Юрий.
— Да сідз.
Вӧліны делӧяс, — вочавидзис Маша.
— Век тэ занят аслад личнӧй делӧясӧн! — дӧзмӧмӧн пасйыштіс Усков. — Кутшӧм тэ комсомолка, общественнӧй интересъясыс кӧ тэнад медбӧръя местаын?
— Мыйӧн тэ тӧдан? - Маша чуймис.
Но Усков эз кӧсйы объясняйтны.
— Кор воис тайӧ Строговаыс, ме кыдзкӧ тӧдлытӧг дзугси, — шуис Усков Асялы. — Ӧні ме гӧгӧрвои, мыйын делӧыс: сійӧ индивидуалистка.
Ме зэв ог любит татшӧм типъяссӧ, кодъяслысь он сразу гӧгӧрво, мый найӧ думайтӧны.
Тэ кӧ комсомолец, тэнад душаыд должен лоны восьса.
Тадз ме артала.
Вот, шуам, тэ: мый дум вылад, сійӧ и кыв вылад.
Тэкӧд кыдзкӧ кокни, а велӧдчан тэ Строгова серти, дерт нин, бурджыка.
Ася кутіс сёрнитны окотапырысь:
— А тэ казялін, мый Строгова велӧдчӧ миянкӧд во джын и некодкӧд оз ёртась?
Ме заводитлі матӧджык сибӧдчыны сы дінӧ, но нинӧм эз артмы.
Ме кӧ нин эг куж сибӧдчыны сы дінӧ, сідзкӧ некод оз куж, эскы!
— Кыдз нӧ позяс сибӧдчыны татшӧм индивидуалистка дінад! — сӧгласитчис Усков, кодлы сьӧлӧм вылас воис Машалысь характерсӧ тадзи язвительнӧя определяйтӧмыс, и сійӧ дугдывтӧг сійӧс долис. — Со и талун...
Сёрмис — и некутшӧм объяснениеяс.
Маша эз подозревайт, кутшӧм лёкысь дивитісны сылысь поведениесӧ.
Сёрмис сійӧ мамыс вӧсна.
Со нин вежонысь дырджык Ирина Федотовна инасис удж вылӧ.
Сійӧ ветлӧма нин школаӧ, библиотекаӧ и весиг столовӧйӧ, кытчӧ колӧ вӧлі буфетчица, но быдлаын сылы паныдасьліс кутшӧмкӧ препятствие.
Ирина Федотовналы некыдз эз удайтчы аддзыны уджсӧ не сы вӧсна, мый уджыс вӧлі оз тырмы, а сы вӧсна, мый сійӧ нинӧм эз куж вӧчны.
Но пукавны воддза моз мустӧм, ӧнӧдз на овмӧдтӧм жырйын Ирина Федотовна эз вермы.
Сійӧ водзӧ корсис удж.
И вот ӧтчыд сійӧ сувтіс туйвежӧ, медым виччысьыштлыны санитарнӧй автобуслысь мунӧмсӧ.
Автобус сувтіс госпиталь дорӧ.
Восьтісны бӧрса стенкасӧ, санитаръяс видзчысьӧмӧн петкӧдісны нӧсилка.
Ирина Федотовна аддзис каштановӧй рӧма читкыля тошка, но дзик на том чужӧм, вижов-еджыд паськыд плеш.
Санитаръяс лайкнитісны нӧсилкасӧ, нӧсилкасьыс лӧсьыдтӧма ӧшӧдчис ки.
Ирина Федотовна тэрыба воськовтіс да лӧсьӧдіс кисӧ.
Раненӧй восьтіс синсӧ.
Ирина Федотовна нёровтчис кильчӧ перилӧ бердӧ.
Тэрыб, тӧдса вӧрзьӧмӧн дернитчис сьӧлӧмыс да кутіс тіпкыны ӧдйӧ да доймымӧн.
Ирина Федотовна сулаліс да видзӧдіс, кыдзи автобусысь петкӧдалісны ӧти нӧсилка бӧрся мӧдӧс.
Кор автобусыс муніс, Ирина Федотовна пырис госпитальӧ.
Рытнас, кыдзи и век, комнатаын тшыналіс дзузган, ӧшинь костъясӧд пӧльтіс тӧв.
Кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн да пасьясӧн гартчӧмӧн Ирина Федотовна да Маша кыкӧн пукалісны крӧвать вылас.
— И вот ме решиті, — висьтавліс Ирина Федотовна, — ӧні менӧ он торк.
И кӧть найӧ дивуйтчӧны, мый ме помавлі гимназия, а муна санитаркаӧ, но тэныд, дерт, гӧгӧрвоана.
— Зэв, зэв гӧгӧрвоана! — вочавидзис Маша.
Но асывнас сійӧ аддзис, мый мамыслӧн ставыс усьӧ кисьыс; сійӧ то пуксьылас, то сулыштас ӧшинь дорын, то окнитас и пыр видзӧдӧ часі вылӧ.
Мунтӧдзыс Ирина Федотовна дзикӧдз жугыльтчис.
— Тэ эськӧ колльӧдыштін кӧ менӧ, — шуис сійӧ нориника.
Маша нуӧдіс мамсӧ госпитальӧ.
Пыран будка дінас Ирина Федотовна сувтыштліс да муртса-муртса довкнитіс юрнас.
Но ставсӧ тайӧс курсса старӧста эз тӧд.
Сійӧ шуис Асялы:
— Мый бурсӧ виччысьны, миян индивидуалисткаыд ещӧ и воскресник вылад оз лок!
«Индивидуалистка» воскресник вылӧ локтіс.
Сійӧ локтіс батьыслӧн важ ватника, код вывті тасмаасьӧма, да сылӧн вӧлі сэтшӧм решительнӧй вид, мый Дорофеева пыр жӧ бӧрйис сійӧс аслыс пара вылӧ.
Саксаул тыра платформаяс сулалісны запаснӧй туй вылын, эшелоныслӧн медбӧръя вагоныс оз вӧлі тыдав.
— Ого! — сосъяссӧ пуджигмоз шуис Маша.
Сӧмын эськӧ мед эз нюжмасьны.
А то ӧні лун джынсӧ вензясны нормаяс йылысь.
Строговаӧс эшелоныс эз повзьӧд.
Тайӧ неуна шензьӧдыштіс Усковӧс...
Сійӧ сетіс Асялы портфельсӧ, кодкӧд эз торйӧдчыв весиг ӧні, да котӧртіс тӧдмавны нормаяс.
Муртса Асялы киас воис ставлы тӧдса портфельыс, сійӧ кыліс энергиялысь содӧм.
— Нывъяс! — горӧдіс сійӧ. — Мый ті виччысянныд?
Заводитӧй, медым кадсӧ не воштыны!
— Збыльысь, — сӧгласитчис Маша, — мый ми виччысям?
Сійӧ кавшасис платформа вылӧ.
— Эй, кеж! — да шыбитіс увлань вужля.
— Эн тэрмась.
Эн вӧчав лишнӧй движениеяс, — велӧдіс Дорофеева.
Но Машалы зэв окота вӧлі и тэрмасьны и вӧчавны лишнӧй движениеяс!
— Раз, два...
У-ух!
Ася горзіс улісяньыс:
— Нывъяс!
Дорофеева ёрт!
Шыблалӧй ылӧджык!
Энӧ тыртӧй ветлӧдланінсӧ!
Сійӧ ветлӧдліс эшелон пӧлӧныс да горзіс:
— Эй!
Эй ті сэні!
Мый ті сэтшӧм матӧ шыблаланныд?
Удж заводитчис.
Ася мӧдӧдчис корсьны Юркаӧс, но сійӧ ачыс тӧвзис-котӧртіс паныд.
— Кывзы, — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ: — платформаяссӧ юклісны, но кык лишнӧй коли.
Ме шуи: «Но ладнӧ, вайӧй коймӧд русскӧйлы».
Кыдз тэ чайтан, выполнитам?
— Дерт жӧ, — вочавидзис Ася.
Усков аддзис сы ордысь ассьыс портфельсӧ.
— Вай ноко, — корис сійӧ, — ме дзеба сійӧс платформа улас, а вывсяньыс саксаулӧн вевття.
— Немтор! — вочавидзис Ася. — Меным портфельыд оз мешайт.
Тэ эн тӧждысь.
Сійӧ воськовтіс бокӧ, кор аддзис, мый бӧръя платформа вывсьыс лэччӧ студентка.
Тайӧ вӧлі Катя Елисеева, кодӧс нимтӧмаӧсь «комын куим несчастье» — неудачаяс вӧтлысисны сы бӧрся.
Со, уськӧдіс кепысьсӧ.
Ася мыччис кепысьсӧ да бара мӧдӧдчис платформа пӧлӧн видзӧдны удж бӧрсяыс.
Кадысь кадӧ сійӧ горӧдлывліс:
— Нывъяс!
Кыдзи тіян сэні?
Ставыс ладнӧ?
Перевыполнитам, факт!
Усков шӧйӧвошӧмӧн ниртыштіс кипыдӧснас плешсӧ.
«Гм...
Тешкодь...»
Сэсся сійӧ артыштіс, кыдзи эськӧ кайны платформа вылас, и, шуйга кинас платформа дорас кутчысьӧмӧн, вуджӧдіс коксӧ борт вомӧныс да ӧшалыштіс тадзи недыр, ачыс ёрис ассьыс веськыд кисӧ, коді зэв ёна торкис сылысь олӧмсӧ.
Сійӧ сьӧкыдпырысь кавшасис саксаул вылӧ да, Машаӧс аддзӧм мысти, пиняліс асьсӧ сыысь, мый веськаліс буретш тайӧ платформа вылас.
Но бара ӧшавны шуйга ки вылын вӧлі зэв абу лӧсьыд, и сійӧ решитіс кольччыны татчӧ.
— Видзӧдлытӧ, видзӧдлы! — повзьӧмпырысь да гораа шуис Маша. — Физикъяс миянӧс панйӧны.
Дорофеева, ми пропадитім!
Честнӧй кыв, ми пропадитім тэкӧд!
— А тэ кывлін, кыдзи Суворов Кутузовкӧд рок сёйӧмаӧсь?
— Ах, да мый тэ меным Кутузов йывсьыд висьталан!
Тані панйӧны, а сійӧ Кутузов йылысь! — Сійӧ жалитӧмпырысь видзӧдліс аслас вышивайтӧм мичаник кепысь вылас да петкӧдліс кепысьсӧ Усковлы: — Думышт!
Эг гӧгӧрво босьтны важджыксӧ!
Э, мый лоас, ло! — кинас ӧвтыштіс Маша да бара кутчысис вужляӧ.
— Энлытӧ, — ассьыс кепысьсӧ мыччигмоз тӧдлытӧгыс шуис Усков. — Тэнсьыд вай ме дзеба зептӧ.
— А кыдзи нӧ тэ? — эз решитчы Маша.
— Ме велалӧма нин.
Босьт.
Шуа: босьт!
— Но, ӧні ставыс ладнӧ! — рад лои Маша.
Машалӧн банбокъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, синъясыс югъялісны, еджыдіник юрсиыс петыштӧма шапочка увсьыс.
Усковлы лои гажа; сійӧ нюжӧдчис, кисӧ пуктіс вом бердас да горӧдіс горш тырнас:
— Ребята, босьтчылӧй!
Уна платформа вывсянь кылісны воча гӧлӧсъяс.
Йӧлӧгаыс шыасис: ӧ-ӧ-ӧй!
Рытнас, кор эшелоныс вӧлі ректӧма, студентъяс шойччисны саксаул кустъяс вылын, асьныс дивуйтчисны, мый тайӧ найӧ ректісны эта мында саксаулсӧ.
Усков горзіс Дильдалы:
— А тэ аддзылін, коді кык лишнӧй платформасӧ ректіс?
Коймӧд русскӧй!
— Аддзылі!
Да! — сідзи жӧ горзіс Дильда. — Сӧмын ме аддзылі, мый и физикъяс тіянлы отсалісны.
Матыстчис Маша.
Ньӧжйӧ, кияссӧ лэдзӧмӧн.
Кажитчис, мый колӧ кӧ эськӧ вӧлі шыбитны ещӧ кӧть ӧти вужля, киясыс оз нин лыбны.
Сійӧ бӧр сетіс Юрийлы кепысьсӧ:
— Аттьӧ.
Юрий лӧсьыдтӧма перйис зепсьыс Машалысь кепысьсӧ.
— Мудзин?
Маша муртса нюмъёвтіс да эз вочавидз.
10 ГЛАВА
Воскресник бӧрын лекцияяс вылын Маша пуксьывліс Дорофеевакӧд орччӧн.
Сылы вӧлі уютнӧ тайӧ ньӧжмыд студенткаыскӧд, коді и велӧдчис тэрмасьтӧг, но сэтшӧм жӧ бура да прочнӧя, кыдзи ректіс саксаул.
— Гадьяс? — чуймис Дорофеева. — Менам некутшӧм гадьяс абуӧсь.
Сійӧ петкӧдліс ассьыс паськыд, чистӧй кипыдӧсъяссӧ.
Машалы Дорофееваын ставыс кажитчис: сылӧн серьёзностьыс, сосредоточенностьыс да лӧнь характерыс.
Но медся шензьӧданаыс — вежсисны отношениеяс Юрий Усковкӧд.
Воскресник бӧрын первойя луннас жӧ сійӧ чӧв-чӧлӧн пуктіс Маша водзӧ пызан вылас педагогическӧй практикалысь график.
Сійӧ пуктіс чуньсӧ кутшӧмкӧ клеткаӧ.
Маша веськодьпырысь виччысис, ачыс зілис дум вылас уськӧдны, мый сійӧ сэтшӧмсӧ вӧчис, мый дінӧ эськӧ тайӧ пӧрйӧ курсса старӧста лыддис коланаӧн «крукасьны».
— Регыд тэнад урокыд, — шуис курсса старӧста.
— Да, — зумыштчӧмӧн сӧгласитчис Маша, сы вӧсна мый нинӧм бурсӧ аслас урокысь эз виччысь.
— Лӧсьӧдчин?
— Но, кор нӧ ме верми? — скӧрмис Маша.
— Верман не лӧсьӧдчыны.
«Практикасӧ отменитӧмаӧсь», — думыштіс Маша.
Юрочка падъялыштӧмӧн бергӧдлыштіс шуйга кисӧ:
— Тӧдан-ӧ...
Шуны кӧ, Дильда, дерт, прав: ме, кыдзи курсса старӧста, должен учитывайтны быдӧнлысь индивидуальнӧй особенностьяссӧ и мукӧдтор.
Ӧти кывйӧн кӧ, тэ кӧ ӧні ёна занят, ме верма сетны уроксӧ.
А тэ ме пыдди — бӧрынджык.
Чуймӧмысла Маша чӧв оліс.
— Эн тӧждысь.
Методисткакӧд сёрнита да расписание лӧсьӧда ме ачым.
Вот тайӧ да!
Усков тӧдіс, мый тайӧ кык луннас, коді коли урокӧдз, нинӧм оз удит вӧчны да, кыдзи и Маша, провалитас уроксӧ, но дась вӧлі жертвуйтны аснас.
— Ог, аттьӧ, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Маша, — кыдзкӧ ачым нин.
Сійӧ лэптіс синсӧ, увсянь вывлань видзӧдліс Юрий вылӧ да серӧктіс:
 — А тэ ӧд Валентин Антоновичлы шулін, мый рыцарскӧй предрассудокъяс да став сэтшӧмторсӧ отрицайтан!
— Мый нӧ сэн рыцарствоыс! — скӧрмис курсса старӧста. — Быдсяма кавалерскӧй штучкаяс костын да товарищескӧй отсӧг костын сэтшӧм жӧ принципиальнӧй торъялӧм, кыдзи... — Сійӧ ланьтліс недыр кежлӧ, корсис бурджык сравнение, но аудиторияӧ пырис профессор.
Юрочка эз удит бӧрйыны сравнениесӧ.
Пока профессор пукталіс книгаяссӧ пызан вылӧ, Юрочка тэрмасис висьтавны Машалы:
— Доклад йывсьыд кӧ сёрнитны, то ме босьтчи нин эпитетъяс йылысь аслам удж бердӧ.
И вӧчи, представит, зэв важнӧй выводъяс сы йылысь, мый мировоззрение да эпитетъяс — кажитчис эськӧ, мӧда-мӧдыслы абу сэтшӧм матысаторъяс, но на костын эм медся топыд йитӧд.
Абсолютнӧ точнӧй выводъяс!
Профессор заводитіс лекциясӧ.
Юрий ланьтіс.
Сійӧ жӧ луннас, лекцияяс бӧрас пырысьтӧм-пыр, Маша мӧдӧдчис факультетса методическӧй кабинетӧ.
Сійӧ полыштіс методисткасьыс.
Машалы кажитчис, мый сулалӧ методисткалы ӧтчыд видзӧдлыны — и сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоас: «Со студентка, коді методикаысь нинӧм оз гӧгӧрво».
Збыльысь, методикатӧ Маша эз бура тӧд.
Быдсямапӧлӧс помкаяс вӧсна сійӧ пропускайтліс лекцияяс, и сы вӧсна мый кывзіс курссӧ кадысь кадӧ, систематӧг, сійӧ кажитчис сылы гажтӧмӧн.
Методистка Марина Николаевна вӧлі олӧма, ар ветымынысь ыджыдджык нывбаба.
Дзик еджыд юрсисӧ сійӧ сыналӧма бӧрвыв, гартӧма сійӧс балябӧжас ичӧтик ёкмыльӧ, новліс мужскӧй пинжак, галстук да каучуковӧй кыз пӧтшваа полуботинки.
Марина Николаевна чӧвтӧма пельпом вылас мехӧвӧй телогрейка, пукаліс включитӧм плитка дорын да шонтіс первой ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ, ачыс лыддис газета.
— А тӧданныд, — шыасис сійӧ Маша дінӧ, — ӧд делӧясыд миян бура ладмӧны.
Ӧти сійӧ нин, мый фронт кузялаыс сувтӧдӧма налысь наступлениесӧ, да, артыштӧй, война чӧжнас первойысь — ого! — тайӧ уна.
— Наступлениесӧ ӧмӧй сӧмын сувтӧдӧма? — вочавидзис Маша. — Москва дінын найӧс воштӧмъясӧн бӧрыньтӧма уна километр сайӧ.
— Да, да!..
Мыйкӧ ме тіянӧс ог помнит... — Методистка сюся видзӧдіс Маша вылӧ.
— Ме урок йылысь, — висьталіс Маша. — Менам кык лун мысти урок.
— А-а...
Но, вайӧй!
А Маша кутіс киас сӧмын бумага четвертушка, кытчӧ вӧлі гижӧма плансӧ.
Маша составитіс тайӧ плансӧ час джынйӧн.
Темаыс — Крыловлӧн басня «Кӧин пон оланінын».
Сы мында минута биография вылӧ, сы мындатӧ...
Мый сэні ёна мудритнысӧ?
Ӧні Маша нем чайттӧм полӧмӧн виччысис методисткалысь судсӧ.
Марина Николаевна син пырыс нуӧдіс Машалысь плансӧ да пуктіс листсӧ бокӧ.
Сы чужӧм вылын гажа выражениеыс вежсис скӧр дӧзмӧмӧн.
— Мыйла ті кӧсъянныд лыддьыны налы тайӧ баснясӧ? — скӧра юаліс сійӧ.
— Кыдзи мыйла?
Программаас ӧд...
— Программа программаӧн.
Но - тітӧ, ті!..
Неужели тіянлы абу окота вӧчны тайӧс интереснӧйджыка, тӧлкаджыка да кӧть неуна ас ногныд?
— Но, — аслыс тӧдлытӧг ыштӧмӧн шуис Маша, — ӧд эмӧсь определённӧй законъяс, кодъяс серти стрӧитсьӧ урокыс.
Колӧ тӧдны тайӧ законъяссӧ...
— Правильнӧ, колӧ!
Поэт тшӧтш должен тӧдны стихосложениелысь законъяс.
Да ӧд ӧти законъясӧн - абу поэт.
— Гӧгӧрвоа.
— Вот сійӧ и эм.
— Педагогика сы вӧсна и искусство, мый кутшӧмкӧ нормаясӧн сетӧ позянлун творчество вылӧ.
— Марина Николаевна, вайӧй менсьым плансӧ! — Маша босьтіс пызан вылысь бумага четвертушкасӧ.
Марина Николаевна любопытствоӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Маша косявліс бумагасӧ:
— Ме видла мӧд ног вӧчны ставсӧ.
11 ГЛАВА
Кор десятилетка помалӧм бӧрын, Маша пырис Педагогическӧй институтлӧн литературнӧй отделениеӧ, сійӧ медся этша думайтіс педагог профессия йылысь.
Вообще специальность йылысь сійӧ пӧшти эз думыштчыв тайӧ кадас.
Дерт, татшӧм кокни мывкыдсӧ оз вӧлі позь прӧститны, кӧть сылы вӧлі сӧмын на дас сизим арӧс.
Десятиклассникъяс унаӧн школаас на чорыда определитісны ассьыныс олӧм туйнысӧ.
Геолог-разведчик, инженер, астроном, врач — кымын умнӧй да бур профессия!
Именнӧ сы вӧсна, мый став профессияясыс вӧліны бурӧсь да серьёзнӧйӧсь, Маша эз вермы бӧрйыны на пиысь некутшӧмӧс.
Сійӧ радейтіс литературасӧ.
Но литература дорӧ радейтчӧм - профессия ӧмӧй?
«А мый ме кута вӧчны бӧрын, вуз бӧрас?» — юавлывліс Маша ассьыс.
Но нёль воыс, кодъяс вӧлі торйӧдӧны Машаӧс институт помалӧмысь, кажитчисны сэтшӧм ыджыд срокӧн...
«Аддзам, мый сэки лоас!»
Маша пырис литературнӧй отделениеӧ.
Сійӧ воис нин коймӧд курсӧдз, а вопрос — кодӧн жӧ лоны? — сідзи и эз вӧв решитӧма.
Велӧдысьӧн?
Тайӧ профессияас вӧлі кутшӧмкӧ будничность, коді повзьӧдӧ вӧлі Машаӧс.
Ӧти, кык, куим во, дас во помся висьтавлыны классын ӧтитор, кор чужис Пушкин да мый сэтшӧмыс подлежащӧй?
И тайӧ ставыс?
Машалы кажитчис, мый тайӧ ставыс.
Но Машалӧн Владимировкаӧ медбӧръяысь волігӧн пансис ӧти сёрни тётя Полякӧд.
Найӧ пукалісны кильчӧ вылын.
Керка саяс дугдӧ нин вӧлі розъявны вишнёвӧй сад, гылӧдӧ дзоридзьяссӧ; кильчӧ вывсянь зэв бура тыдаліс бокынджык сулалысь школа.
— Водзсӧ тайӧ вӧлі церковно-приходскӧй, видзӧднысӧ ньӧти абу мича, — шуис тётя Поля. — Дӧзьӧриттӧм вӧснаыс вевтыс сімӧма, зэригъясӧ вияліс, классын сісьмӧма кык джодж плака.
Дыр лои кланяйтчыны старӧсталы, кытчӧдз эз вӧч...
Революция бӧрын школаас, помнита, вӧлі митинг.
Ми колльӧдім Краснӧй гвардияӧ вит доброволецӧс.
Ставыс тайӧ вӧліны томйӧз, кодъяслы ме дас сизимӧд воӧдз на старӧстаысь да законоучитель отец Леонидысь гусьӧн лыддьывлі «Окопнӧй правда», кор сійӧс Иван Никодимовичлы удайтчыліс ыстыны фронт вывсянь.
Ӧні сэкся доброволецъяс пиысь ӧти — Пётр Семёнович — колхозса председатель...
Вильыш вӧлі челядьдырйиыс колхозса ӧнія председательыд! — меліа нюмъёвтігтыр содтіс тётя Поля.
Пӧльыштіс тӧвру, вӧрӧдыштіс тётя Поля юр вылысь неуна дзормыштӧм юрсисӧ, вӧрзьӧдыштіс пельпом вывсьыс косынка дорсӧ.
Рытъя кыаыс, коді сявкнитчӧма небеса джын пасьталаыс, койис сы чужӧм вылӧ кельыдгӧрд югӧр.
Колхоз правление дорын кучкисны кӧрт пӧвйӧ.
Ар даса зонка, вӧньтӧм дӧрӧма да кокподйӧдзыс кузь гача, кучкаліс пӧвъяс беддьӧн, тыдалӧ, чуксаліс бригадиръясӧс собрание вылӧ.
Тётя Поля видзӧдыштіс сы бӧрся, кытчӧдз сійӧ эз саяв, да, Машалань бергӧдчӧм бӧрын, шуис:
— Вот и тэ лоан велӧдысьӧн...
— Ме? — збыльысь чуймис Маша. — Ог, ӧдвакӧ.
— Мый татшӧмыс?
Маша яндысьыштіс.
Лӧсявтӧм да тешкодь эськӧ вӧлі вочавидзны тётя Полялы: гажтӧм.
Вочакыв пыддиыс Маша юаліс:
— Тётя Поля, мый медшӧрыс велӧдысь уджын?
Думыштӧм бӧрын тётя Поля шуис:
— Воспитайтны мортӧс, Машенька!
Создавайтны настоящӧй йӧзӧс.
Абу кокни удж...
Кыдзкӧ артмис, мый та йылысь сёрниыс сэсся эз лолы.
Да и эз вӧв сыӧдз.
Заводитчис война.
Тётя Поля колльӧдіс фронт вылӧ уна ассьыс велӧдчысьӧс...
«Воспитайтны мортӧс!» — со мый йылысь думайтіс Маша, зэв ёна тэрмасигтыр да полігтыр ассьыс первой уроксӧ гӧтӧвитігӧн.
Маша омӧля узис тайӧ войсӧ: частӧ садьмывліс, видзӧдіс часі вылӧ да сӧмын асъядорыс унмовсис.
Челядь сяма, чудеснӧй вӧт вӧталіс сійӧ: кушин, кӧні, кузь заяс йылын, чашечкаяссӧ увлань ӧшӧдӧмӧн, лунся жар улас сулалісны гӧрдов-лӧз колокольчикъяс; колокольчикъяс весьттіыс, бордъяснаныс наӧ пӧшти инмӧдчалігтыр, лэбалісны джыджъяс; вӧрысь чепӧсйис кӧч да, пельяссӧ топӧдӧмӧн, пуксис.
Асывнас Ирина Федотовна муртса вермис садьмӧдны Машаӧс.
Тэрмасигтыр пасьтасьӧм мысти Маша котӧртіс школаӧ.
Век жӧ сійӧ зэв ёна поліс уроксьыс да мунігмозыс думайталіс помкаяс, кодъяс вӧсна урокыс вермис эськӧ не лоны.
Но урок лои.
Стенъяс пӧлӧн скамьяяс вылын пукалісны блокнотъяса студентъяс.
Ӧти ныв, портфельнас сайӧдчӧмӧн, сёйис ассьыс завтраксӧ.
Налы кӧть мед мый!
Спокойнӧйӧсь.
Маша прӧйдитіс коридор кузя мудзтӧдан тревогалӧн сэтшӧм состояниеын, кор колӧ сӧмын ӧтитор — медым ӧдйӧджык ставыс помассис.
Кӧть кыдз, сӧмын ӧдйӧджык.
Маша пырис классӧ звонок сетігӧн.
— Видза оланныд, челядь! — чужӧмъяссӧ аддзытӧг да ассьыс гӧлӧссӧ тӧдтӧг шуис Маша.
Челядь сулалісны, виччысисны пуксьыны тшӧктӧм; эз вермыны виччысьны да заводитісны пуксявны асьныс, гажаа видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс да грымакылісны парта вевтъяснаныс.
Студентъяс, кодъяс пукалісны стенъяс пӧлӧн, пыр жӧ заводитісны гижны блокнотъясас.
«Ӧні заводита.
Думышта, мый ме пионервожатӧй, кыдзи вӧвлі сбор вылын».
И заводитіс.
— Ребята!
Важӧн, сё во дорысь важӧнджык, Наполеонлӧн армияыс вуджис миян страналысь границаяссӧ...
Юрий Усков гартыштіс тетрадьсӧ трубкаӧ да, вом бердас пуктӧм мысти, шутьлялана шӧпкӧдӧмӧн висьталіс:
— Журнал кузяыд перекличкатӧ вӧчны вунӧдін!
— Ах, збыльысь! — повзис Маша.
Но ӧні вӧлі сёр исправитны ӧшибкасӧ.
Медводдза партаса нывка, дженьыда шырӧм юрсиа, любопытнӧй вильыш синъяса, ньӧжйӧник шуис:
— Миян абу история, а литература расписание сертиыс.
А ті история йылысь висьтавланныд.
«Обязательнӧ урокӧс провалита!» — полігтырйи думыштіс Маша.
— Нинӧм, — шуис сійӧ нывкалы, — кывзы водзӧ.
— Тайӧ вӧлі июньын.
Арнас Наполеонлӧн армия пырис Москваӧ.
Наполеон зэв ёна радліс.
«Ме победитель, — думайтіс сійӧ. — Россияӧс вермӧма.
Меным ваясны карыслысь ключьяссӧ да блюд вылын нянь да сов».
Но некод эз вай Наполеонлы карлысь ключьяссӧ.
Классын лои чӧв-лӧнь.
Маша, коді вӧлі видзӧдӧ сӧмын шырӧм юра нывка вылӧ, смелмӧдчис видзӧдлыны мукӧдыс вылӧ.
Челядь кывзісны.
Кутшӧм лӧсьыдӧсь вӧліны налӧн синъясыс!
Маша сӧмын ӧні казяліс тайӧс.
Збыльвылас, сыысь ӧд зависитӧ, коляс оз талунъя луныс след найӧ олӧмын али весь вошӧ.
Став тайӧ думъясыс вуджӧртісны Маша юрын сійӧ дженьыдик кадколастас, кор сійӧ видзӧдліс класс вылӧ сюсь видзӧдласӧн, и друг сы йылысь тӧждысьӧмыс, воас оз сійӧ сьӧлӧм выланыс аслас критикъяслы, воштіс значениесӧ.
Сійӧ висьтавліс, кыдзи Наполеон пырис тыртӧм Москваӧ.
Войскаӧн да олысьяснас эновтӧм карлӧн образыс сэтшӧм бура воис Маша воображениеӧ, мый сійӧ висьталіс челядьлы арся коръяс йылысь, кодъясӧс тӧлыс гылӧдӧ пуяс вылысь да нуӧ тыртӧм уличаяс кузя, тшыг понъяслӧн войясын омлялӧм йылысь, пӧжаръяс тшын йылысь.
Йӧз дворец ӧшиньясӧд Наполеон видзӧдӧ, кыдзи карыс сотчӧ.
Кыз, гӧрд банбокъяса кызіник детинка лэптіс кисӧ.
— Вот и победитель!
Класс серӧктіс.
— Наполеон локтіс Москваӧ, медым пӧкӧритны народӧс, — водзӧ висьталіс Маша, — но торксис арталӧмас. - Сійӧ решитіс заводитны сёрнитчӧмъяс мир йылысь.
Кызіник детинка гораа прысьнитіс:
— Аддзӧ — нинӧм оз артмы, мир йылысь кутӧма мечтайтны!
— Но, миян сылы петкӧдласны! — вунӧдчӧмӧн горӧдіс кодкӧ класс тырнас.
Миян сылы сэтшӧм мир петкӧдласны, медым Москваӧ сэсся некор оз сюйсьы!
Первой парта сайын пукалысь шырӧм юра нывка уськӧдіс балябӧжсьыс гребёнкасӧ да, лабичысь корсьысиг, скӧрысь шуис:
— Тырмас тіянлы!
Эн мешайтӧй!
Кутісны равзыны.
— А мый миян йӧзыс шуисны?
Мый Кутузов шуис? - эз ланьтлыны челядь.
— Кутузовыд мудер, сійӧ нин ӧтветитас!
— Но, мый сылы ӧтвечайтнысӧ.
Командуйтас войскаыслы...
Юрий Усков бара гартыштіс тетрадьсӧ трубкаӧ да подскажитіс:
— Дисциплина бӧрсяыд следит!
Классад шума.
Збыльысь, классын вӧлі шума.
Дивӧ, кутшӧма сьӧлӧм вылас воис Машалы тайӧ шумыс!
Сійӧ эз ӧлӧд челядьӧс.
Мыйкӧ дыра найӧ рассуждайтісны сы йылысь, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі ӧтветитны Наполеонлы мир йылысь сылӧн корӧм вылӧ.
Но мыйӧн заводитіс сёрнитны Маша, челядь пыр жӧ ланьтісны.
— Оліс тайӧ кадас ыджыд, мывкыда писатель Иван Андреевич Крылов... — И Маша заводитіс лыддьыны Крыловлысь басня «Кӧин пон оланінын».
— «Ме, тіян важся сват да кум, локті миритчыны тіян дінӧ...»
Тані челядь эз вермыны терпитнысӧ да шумитігтыр торкисны басня лыддьӧмсӧ.
— Э-э!
Со сійӧ кутшӧм! — быдладорсянь кылісны гӧлӧсъяс.
Бӧръя партаяс сайын сувталісны, унаӧн нюжӧдісны кинысӧ учительскӧй пызанлань, сы мында жӧ ки, мыйта вӧрын пуыс.
— Висьтав тэ, — бӧрйысьтӧг тшӧктіс Маша беринӧсь чужӧма, еджыдіник нывкалы, коді терпитны вермытӧмысла да висьтавны кӧсйӧмысла бергаліс парта вылас да кисӧ вӧлі нюжӧдӧма ставсьыс ылӧджык.
Нывка чеччис, но нем виччысьтӧг яндысис да вунӧдіс, мый вӧлі кӧсйӧ висьтавнысӧ.
Сы пыдди ӧтветитіс шырӧм юра нывка.
— Крылов правильнӧ Наполеонсӧ петкӧдлӧма, — шуис сійӧ да, чужӧмсӧ серам ногӧн кӧрыштӧмӧн, нерис: — «Локті миритчыны тіян дінӧ!»
— Водз мед локтін! — горӧдіс кодкӧ.
«Со ті кутшӧмӧсь! — ас кежас сералігтыр да радуйтчигтыр думайтіс Маша. — Тіянкӧд гажтӧм оз босьт».
Сійӧ лыддис баснясӧ помӧдзыс да юаліс:
— Ӧні тӧданныд, кыдзи вочавидзисны войтыр?
Гӧлӧсъяслӧн дружнӧй хор шыасис:
— «... ме некор миритчыны кӧинкӧд ог пет, руд куыс кытчӧдз сы вылысь оз шед!»
Здук кежлӧ классын лолі удовлетворитчӧм чӧв-лӧнь.
«Со найӧ и гӧгӧрвоисны, — думыштіс Маша. — Мый нӧ налы ещӧ объяснитны?»
Студентъяс гижалісны блокнотъясаныс.
Енмӧй, мый найӧ гижӧны дугдывтӧг?
Шырӧм юра нывка шуис:
— Кодкӧ кӧ эськӧ вот и Гитлер йылысь басня гижис!
Мыйлакӧ сійӧ бергӧдчыліс гӧрд банбокъяса кызіник детинкалань, ӧвтыштіс кинас, серӧктіс, да лэдзис синъяссӧ, аслас вӧлі сійӧ мудер видыс, коді веськыда висьталіс: «Миян эм секрет, но ті эн юасьӧй, ми всё равно ог висьталӧй».
И эз вермы терпитнысӧ:
— А миян ӧтик тожӧ басня гижис!
Сійӧ повзис, мый сылӧн висьтавсис, да чужӧмсӧ дзебис парта вевт сайӧ.
— Неужели? — чуймис да рад лои Маша. — А коді?
Мед лыддяс.
Сэки ставныс горӧдісны:
— Висьтав, висьтав!
Но, мый тэ?
Висьтав!
Кызіник детинка чеччис да кисӧ сюйис тасма костас.
— Кутшӧм басня!
Сідз прӧста... — шуис сійӧ нарошнӧ веськодьпырысь да лыддис:
ШАКАЛ
Шырӧм юра нывка сьӧлӧмсяньыс радліс.
Пыр на пельӧслань видзӧдігтыр, детинка яндысьӧмпырысь содтіс:
— Бӧръя помыс абу зэв шыльыд.
Гашкӧ, ме ещӧ мӧд ног на думышта.
— Оз ков! — горӧдісны челядь. — И тадз бур!
— Бур, — сӧгласитчис Маша.
— Ме геройяс йылысь небӧгъяс радейта, — шуис детинка.
«Но, кажитчӧ, ми кежим темасьыс», — решитіс Маша.
Сэккості Юрий гусьӧник петкӧдліс часісӧ да шӧпнитіс:
— Регыд звонок.
Помав.
Но «помавнысӧ» вӧлі нинӧм.
Машалӧн урокыс помасис.
Звонокӧдз коли дас минута.
Сійӧ выполнитіс ассьыс плансӧ дас минутаӧн водзджык требуйтчӧм дорсьыс.
— Ребята, гортаныд велӧдӧй баснясӧ.
Гижӧй дневникъясаныд задание.
Прӧйдитіс ещӧ кык минута.
«Мый нӧ вӧчны?» — зэвтчӧмӧн думайтіс Маша.
Блокнотъяссӧ пидзӧсъяс выланыс пуктӧмӧн студентъяс виччысисны.
«Мый вӧчны?»
Друг югнитіс спаситчӧм вылӧ надея.
— Ребята, — шуис Маша, — гашкӧ, ті мыйкӧ эн гӧгӧрвоӧй?
Сеталӧй вопросъяс.
Но, мый ті эн гӧгӧрвоӧй?
Юасьӧй.
Сійӧ чӧв олігтыр кевмысис челядьлы, медым найӧ юасисны.
Но школаын быдса тӧлысь студентъяс-историкъяс нуӧдісны практика, и челядь тӧдісны, мый студентъяслы урокъясысь пуктӧны отметкаяс: бура кӧ объяснитіс — пятёрка, а омӧля кӧ — двойка.
Челядьлы Маша воис сьӧлӧм выланыс.
Найӧ кӧсйисны сійӧс поддержитны.
— Гӧгӧрвоим, ставсӧ гӧгӧрвоим! — гажаа горӧдісны найӧ, кӧть быдӧнлӧн вӧлі дась уна вопрос.
Звонокӧдз коли квайт минута.
— Сідзкӧ, — шуис сійӧ нор гӧлӧсӧн, — урок помасис. - Мунӧй перемена вылӧ.
Шай-паймунӧмӧн челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, сэсся чеччалісны местаяссьыныс да, Машаӧс ещӧ ёнджыка любитӧмӧн, кытшалісны учительскӧй пызансӧ.
Унаӧн уськӧдчисны ӧдзӧслань.
Повзьӧм да тӧждысян чужӧма учительница, пӧжсьысь курӧг бордъяс моз кияссӧ паськӧдӧмӧн, потшис ӧдзӧссӧ:
— Кытчӧ ті?
Звонокыс эз вӧв.
Места вылӧ!
Места вылӧ!
— Мый ті вӧчанныд? - Машалы сійӧ шуис упрёкӧн. - А директор кӧ кылас шумсӧ?
Кутсигтыр, медым не серӧктыны, Марина Николаевна писькӧдчис ӧдзӧслань.
— А вот ми директор кабинетас ӧні и мӧдӧдчам.
Кутам обсуждайтны Строговалысь уроксӧ.
Маша вылӧ видзӧдтӧг медпервой мортӧн прӧйдитіс сы дорті Усков, и Маша гӧгӧрвоис: пропадит!
Чукӧртчисны кабинетӧ.
Блокнотъяса студентъяс вашкӧдчисны, синъясссӧ лэдзӧмӧн.
Методистка, мӧдарӧ, ловзис да, ки пыдӧсъяссӧ ниртіг, наяна нюмъяліс.
— Коді заводитӧ? - юаліс сійӧ гажакодь басӧн.
Ася Хроменко нюмъёвтіс, банбок гуранторйыс сылӧн кутіс ворсны.
— Пӧжалуйста, — меліа предложитіс Марина Николаевна.
Строгова урокын ӧшыбкаясыс вӧліны сэтшӧм тыдаланаӧсь, мый найӧс быдӧн вермис лыддьӧдлыны.
Ася поліс, мый кодкӧ водзджык вермас висьтавлыны найӧс, сы вӧсна и тэрмасис босьтны кыв.
Асялы важнӧ вӧлі не сійӧ, кутшӧм урок Маша сетіс, а кутшӧм интереснӧя да тӧлкӧн висьталас тайӧ урок йывсьыс сійӧ, Ася.
Сійӧ увлекитчис да тыртіс кывъяснас: дерт, первой урок и, дерт, опыт абу, но вунӧдны прӧверитны журнал кузя, не нюжӧдны уроксӧ звонокӧдз да сулавны памятник моз урок помас — век жӧ вывті уна ӧшибкаыс!
Ставыс вӧлі именнӧ тадзи, и быд студентлӧн тайӧ вӧлі гижӧма блокнотас, но кымын водзӧ лыддьӧдліс Ася Машалысь тырмытӧмторъяссӧ, сымын ёнджыка ставныс кутісны чуймыны.
— А всё-таки урокыс бур, — думыштчӧмӧн шуис Дорофеева, кор Ася помӧдз висьталіс ассьыс соображениеяссӧ. — Мыйкӧ сыын эм...
— Именнӧ, вот именнӧ! — пӧся да гораа шыасис Усков. — Медводз ме падми, но ӧні гӧгӧрвоа.
Строгова урокын эмӧсь принципиальнӧй выводъяс, кодъясӧс проектируйтӧма современность вылӧ...
Прӧстӧй да обыкновеннӧйторъяс йывсьыс Усков заводитіс висьтавны сэтшӧм гӧгӧрвотӧма, мый медбӧрын дзугсис да висьталігкостіыс ланьтіс.
Заводитчис вензьӧм.
Ӧтияс шуисны, мый урокыс дзик омӧль, мӧдъяс - бур.
Медбӧрын кыв босьтіс Марина Николаевна.
— Тырмытӧмторъястӧ тіянлысь казялӧмаӧсь быдӧн.
Тырмытӧмторъястӧ абу сьӧкыд аддзыны.
А ті, голубушка менам, — Марина Николаевна грӧзитыштіс чуньнас Ася Хроменколы, — главнӧйсӧ эн аддзӧй, вот мый ме тіянлы висьтала!
Витӧд классаяс талун старик Крыловкӧд тӧдмасисны, а ті эн казялӧй.
Дружитчисны челядь баснописец Крыловкӧд.
Строговалы таысь аттьӧ...
Тӧданныд-ӧ ті, практикант ёртъяс, мый сэтшӧмыс педагогическӧй уджын творчество?
Мыйла талун классын кыпыдлун?
Мыйла челядь сэтшӧм ӧдйӧ ставсӧ гӧгӧрвоисны, быдтор йылысь дӧгадайтчисны?
Юалӧй Строговалысь.
Сійӧ тіянлы висьталас.
Учитель гортас, книга дінын уроксӧ лӧсьӧдігӧн, испытайтіс думъяслысь да чувствояслысь волнение — челядь классын сылы шыасисны.
Веськодьӧн, пустӧйӧн локтіс классӧ учитель — батюшки, кутшӧм гажтӧм!
И челядьыс — найӧ жӧ, да абу сэтшӧмӧсь.
Со кысянь ставыс мунӧ — велӧдыссянь!
Видзӧй ас пытшканыд биторсӧ!
Сійӧ кӧ оз ӧзйы тіян пытшкын, некодӧс он ӧзтӧй.
Рытнас Маша гижис письмӧ:
«Менам рӧднӧй тётя Поля!
Помнитанныд-ӧ ті миянлысь ӧти сёрни, кор ме гожӧмнас олі тіян муса Владимировкаын?
Ме шуи тіянлы либӧ сӧмын думышті: гажтӧм лоны учительницаӧн.
Тётя Поля, кажитчӧ, ме ӧшибайтчи».
12 ГЛАВА
Некод эз дивуйтчы, кор экзаменационнӧй сессия вылын Строгова сдайтіс некымын предмет срокысь водзджык, а дас ӧкмысӧд нэмся литература кузя заслужитіс Валентин Антоновичлысь торъя ошкӧм.
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, мыйысь сійӧ сэтшӧма ошкис миянлысь москвичканымӧс? — юаліс Ася Усковлысь.
— Буракӧ, сыысь, мый ӧтвечайтіс отличнӧя и эз мукӧдъяс мозыс, — думыштчывтӧг вочавидзис Усков.
— Важӧн-ӧ тэ сыысь, мый Строгова абу мукӧдъяс кодь, шулін сійӧс индивидуалисткаӧн? — вомалыштіс Юрочкаӧс Ася.
Ася шуис тайӧс дэльӧдӧм моз, чайтіс, мый взглядъястӧ сэтшӧм ӧдйӧ вежлалӧмыд оз мичмӧд морттӧ.
Усков пуктіс портфельсӧ джоджас да гаровтіс чигарка.
— Индивидуализм йылысь вопрос колӧ обсудитны принципиальнӧя, — стрӧга шуис сійӧ.
— Нетшыштан дас цитата разнӧй небӧгъясысь?
— Верма олӧмысь вайӧдны практическӧй примеръяс.
— Эм наблюдениеяс?
— Эм.
Недыр кежлӧ Усков аддзис Ася чужӧм вылысь тӧдтӧм видзчысьӧм, но Ася пыр жӧ серӧктіс, и Усков тӧдіс банбокъяссьыс наивнӧй гуранторъяссӧ.
— Вот тэнӧ некыдз нин он шу индивидуалистнад! — горӧдіс Ася сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый вӧсна Усков чувствуйтіс асьсӧ водзсасьны вермытӧмӧн.
«Чӧрт сійӧс гӧгӧрвоас!» — думыштіс сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Ася перйис портфельсьыс небӧг да листалыштіс лист бокъяссӧ.
— Видзӧдлы, — небрежнӧя шуис сійӧ.
Усков акнитіс — тайӧ вӧлі самӧй сійӧ небӧгыс, кодӧс сійӧ важӧн нин корсис, но эз аддзы.
Усков кутчысис книгаас да эз вермы лэдзны кисьыс.
— Буретш тэнад тема дінӧ, — нюмъёвтіс Ася.
— Но, дерт жӧ!
Ак, чӧрт!
— Верман босьтны.
«Всё-таки Асялӧн эм мыйкӧ товарищескӧй, — рассуждайтіс Усков. — Но сэк жӧ сійӧ ас йывсьыс вывті уна думайтӧ».
Медбӧрын воис тайӧ луныс.
Юрий гортсьыс петіс занятиеясӧдз часӧн водзджык — сійӧ оліс кар помас; тэрмасьтӧг мунӧм вылӧ час вӧлі тырмымӧн.
Юрий тӧждысьӧмӧн топӧдіс бокас ассьыс кыз бывалӧй портфельсӧ.
Сійӧ талун вӧлі нервнӧй.
Дзик вензьыны позьтӧмӧсь научнӧй выводъясыс, кодъясӧс Юрий вӧчис, но...
Кык гӧрба верблюд восьлаліс переулокті.
Верблюд вылын верзьӧмӧн пукаліс ватнӧй гача да юр гӧгӧрыс чалмаӧс моз гартыштӧм чышъяна нывбаба.
Верблюд тшапа довкйӧдліс юрсӧ.
Юрий колльӧдіс найӧс думыштчӧм видзӧдласӧн.
«Меным оз ковны ошкӧмъясыд, — водзӧ эскӧдіс сійӧ асьсӧ. — Слава корсьӧмыд — пережиток, коді оз лӧсяв комсомолецлы, но колӧ кӧ тышкасьны убеждениеяс вӧсна — ме дась».
Сійӧ вӧлі петук кодь, коді лӧсьӧдчӧма косясьны.
— Миян штатнӧй оратор! — чолӧмаліс Дорофеева.
— Водзвыв торжество виччысьӧ, — содтіс Ася.
Усков эз вермы кутчысьны любӧпырысь нюмъёвтӧмысь.
Аудиторияӧ тэрыба пырис Валентин Антонович.
— Заводитам, заводитам, огӧ кутӧй воштыны кадсӧ!
Сійӧ индіс Усковлы места аскӧдыс орччӧн.
Усков восьтіс портфельсӧ да перйис пызан вылӧ эпитетъяслысь картотекасӧ да кыліс кыпыдлунлысь содӧм.
Сійӧ кызӧктыштіс, синъяссӧ лэптіс пӧтӧлӧклань, сы вӧсна мый аудиторияыслӧн видыс разӧдіс вниманиесӧ, да висьталіс вступительнӧй фразасӧ, кодӧс дыр да нежнӧя лӧсьӧдіс:
— Асланым уджын, собственнӧй выводъясӧ вуджтӧдз, ми лыддим коланаӧн бурджыка тӧдмасьны вопросыслӧн историякӧд.
Ми исследуйтім...
Дорофеева пыкис паськыд еджыд кипыдӧснас чужӧмсӧ да сюся кывзіс.
Валентин Антонович веськӧдыштіс галстуксӧ, лӧсьыдджыка пуксис стул вылас.
— Результатын, — водзӧ висьталіс Усков, — ми воим заключениеӧ, мый ӧнӧдз вӧвлӧм став попыткаясыс сетны научнӧй объяснение эпитет природалы, кыдзи поэтическӧй стильлӧн медся существеннӧй элементлы, оз выдерживайтны критика... — Сійӧ синбӧжнас видзӧдліс профессор вылӧ да бара кутіс дзоргыны пӧтӧлӧкӧ.
Ми кӧ эськӧ кутім доказывайтны литературовед... — сійӧ шуис известнӧй ним, — классификациялысь тырмытӧмторъяссӧ, миян эськӧ лои восьса ӧдзӧсӧ йиркӧдчӧм кодь.
— Но век жӧ? — торкис Валентин Антонович.
— Но век жӧ, — ньӧти яндысьышттӧг шуис Усков, — ми сетім тайӧ учёнӧйыслы тырмымӧн внимание.
Банбокъясас Усковлӧн лоины гӧрд чутъяс, сылӧн шуйга киыс привычнӧя кутіс вӧрны.
Кымын ыджыдджык азарт шымыртіс докладчикӧс, сымын энергичнӧйджыка жестикулируйтіс сылӧн киыс.
Усков вӧчис пасьвартана критика эпитет кузя сӧветскӧй да дореволюционнӧй исследовательяслӧн важнейшӧй уджъяслы да ехиднӧя нюмъялігтыр содтӧд лыддьӧдліс некымын омӧля тӧдса ним.
Студент Усковлы авторитетъяс эз вӧвны.
Сійӧ вӧчис драматизмӧн тырӧм неыджыд кост, код дырйи Дорофеева ньӧжйӧник ышловзис да кыкнан кипыдӧснас нин пыкис чужӧмсӧ, да наукалӧн истиннӧй энтузиаст непоколебимостьӧн Усков висьталіс:
— Миян уважайтана профессор Валентин Антонович аслас трудъясын...
Валентин Антонович синсӧ эз лапнитлы.
Сійӧ кутсис мужественнӧя да стойкӧя, кор сійӧс «опровергайтісны».
Усков кутіс висьтавны ассьыс собственнӧй теориясӧ.
Теорияыс сылӧн вӧлі сыын, мый эпитетъяссӧ бӧрйӧмыс дзоньнас определяйтсьӧ писательлӧн мировоззрениеӧн.
Усков эз этша мырсьы сы вылын, медым Толстойлысь быдсямапӧлӧс эпитетъяссӧ вайӧдны стройнӧй схемаӧ, сійӧ юкліс найӧс разделъяс вылӧ да вывті дыр думайтіс нимсӧ быд разделлы.
Кажитчис, мый Толстойӧс гӧгӧрвоӧмлысь ключсӧ сійӧ надежнӧя кутӧ киас.
Ӧні колӧ вӧлі ставнысӧ убедитны таын.
Усков босьтчис картотека бердӧ.
«Аустерлиц бӧрын первойысь сійӧ аддзис тайӧ джуджыд вечнӧй небесасӧ, кодӧс сійӧ аддзыліс Аустерлицкӧй поле вылын куйлігӧн, и мыйкӧ важӧн нин унмовсьӧм, мыйкӧ медбурыс, мый вӧлі сыын, друг радпырысь да томӧн садьмис сыын».
Усков лыддис да ланьтіс.
Ӧні артмӧм костыс студентъяслы гӧгӧрвотӧма нюжаліс.
Юрий водзын друг лои олӧмыс, ыджыд, пленительнӧй, сьӧкыд, и сійӧ кӧрт схемаыс, кодӧс сійӧ изобретитіс, нинӧм эз содты сійӧс гӧгӧрвоӧм дінӧ.
Толстой книгаясын олӧмыс вӧлі ачыс ас кежсьыс, эпитетъяслӧн схемаыс, кодӧс сочинитіс Усков, бара жӧ ачыс ас кежсьыс.
Ключыс уси кисьыс.
Мыйвынсьыс Юрий пӧдтіс волнуйтчӧмсӧ да водзӧ кутіс бӧръявны ассьыс карточкаяссӧ, кодъясӧ торйӧн-торйӧн пукталіс Толстойӧс.
Ася эз кывзы.
Сійӧ дугдіс кывзыны дзик сійӧ здуксяньыс, кор Юрий кутіс мыжавны Валентин Антоновичӧс сылӧн заключениеяслӧн ненаучностьысь.
Ася воис семинар вылӧ тырвыйӧ увереннӧйӧн, мый кутас ошкыны Усковӧс, кӧть и эз на тӧд, кутшӧм открытиеяс сылы лоӧ кывны.
Думсьыс сійӧ лыддис Юрочкаӧс «желльӧн».
Лӧгавны сыкӧд оз вӧлі сулав.
Но, кор Усков кутіс критикуйтны и Валентин Антоновичӧс, Ася друг вежис ассьыс кӧсйӧмсӧ.
«Дурак!» — энергичнӧя решитіс сійӧ да заводитіс обдумывайтны контрвыступление.
Тайӧ разӧ сійӧ эз босьт первойӧн кыв.
Дорофеева вештіс чужӧм бердсьыс ыджыд еджыд кияссӧ да, найӧс шогпырысь видзӧдалігмоз, шуис:
— А нинӧм выльторсӧ Толстой йылысь Усков докладысь ме эг тӧдмав.
Мӧдарӧ, Толстой-художник ме дінысь кытчӧкӧ муніс...
Усков кельдӧдіс.
Ӧти бӧрся мӧд выступайтісны студентъяс, и быд выль выступлениекӧд тшӧтш Усков ньӧжйӧник вӧйи пропастьӧ.
Катастрофаыс вӧлі виччысьтӧм да полнӧй.
Усков видзӧдіс аслас картотека вылӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн, эз куж дзебны ассьыс шоглунсӧ и эз гӧгӧрво, мый сійӧс колӧ дзебны.
Кор Валентин Антонович чеччис, Усков гӧрбыльтчис.
Сылы окота вӧлі куньны синсӧ.
— Другъяс! — нюмъялігтыр шуис Валентин Антонович. — Ми кывзім доклад, коді тіян пиысь унаӧс, кыдзи ме аддза, чуймӧдіс.
Миян уважайтана коллега отвергнитіс став уджъяссӧ, кодъяс вӧліны сыӧдз, черкнитіс опытсӧ аслас став предшественникъяслысь, да артмис убыткаа вильшасьӧм.
Но абу сӧмын тайӧ вильшасьӧмас тіян уджлӧн лёкторйыс, Усков ёрт.
(Юрий лэптыліс юрсӧ да пыр жӧ бӧр лэдзис.)
Эмӧсь и серьёзнӧйджык ӧшибкаяс.
Бедаыд тіян сыын, мый ті, ас тӧдлытӧгныд, вайӧдінныд ассьыныд уджтӧ номенклатураӧ, и результатын лои схоластика.
Пыр улӧджык и улӧджык Усков лэдзис ассьыс коньӧр юрсӧ.
Друг сійӧ чошкӧдіс пельсӧ, банбокъясыс сылӧн ёна гӧрдӧдісны.
— Тіян научнӧй туй самӧй заводитчигад, — шуаліс профессор, — ме кӧсъя ӧлӧдны тіянӧс...
«Сідзкӧ, абу на пом, — югнитіс Юрийлӧн вежӧрас збодермӧдан мӧвп. — Сійӧ шуӧ: «туй заводитчигад».
— Тіян уджыд дерзкӧй, и дерзостьсӧ сылысь нинӧмӧн абу подулалӧма, выводъясыд тіян, дерт, абу научнӧйӧсь, но... — водзӧ висьталіс Валентин Антонович, — но век жӧ ме чувствуйта сыын сійӧ пытшкӧсса волнуйтчӧмсӧ, коді сетӧ миянлы право эскыны тіянӧ.
Эм ӧти грек, кодӧс ме некор ог прӧщайтлыв.
Тайӧ грекыс — веськодьлун.
Морт, коді веськодьпырысь уджалӧ, нэм кежлӧ безнадежнӧй.
Сійӧ видзӧдліс аудитория вылӧ, неуна дырджык видзӧдіс Ася вылӧ.
Ася вочавидзис почтительнӧй да муртса восхищайтчана нюмӧн.
Профессор друг мыйлакӧ скӧрмис, лэдзис шляпасӧ дзик плеш вылӧдзыс да муніс, эз нин кольччыв сёрнитыштны, кыдзи тайӧс вӧчлывліс унджыкысьсӧ.
Занятиеяс помасисны.
Студентъяс разӧдчалісны гортаныс, читальняӧ, столовӧйӧ.
Аудиторияясын, коридоръясын вӧлі шума, кодкӧ шутитіс да сераліс, мый йылысь кӧ споруйтісны.
Луныс вӧлі мукӧд лунъясыс кодь жӧ.
Мый нӧ лои?
Ӧти студент во джын гижис удж.
Тайӧ уджсьыс нинӧм бурыс эз артмы.
Некор ӧмӧй некодлӧн татшӧмторйыс эз вӧвлы?
Но Юрий вӧлі шудтӧм.
Сійӧ муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, нинӧм гӧгӧрсьыс эз аддзы, сэки сійӧс суӧдіс Маша.
Быттьӧкӧ сӧмын на садьмӧма, Юрий видзӧдліс гӧгӧр да сӧмын ӧні казяліс, кутшӧм тэрыба да кутны позьтӧма вӧчӧ ассьыс уджсӧ тулысыс.
Асывнас на кӧдзыдыс ставсӧ вӧлі дорӧма, а ӧні ызгӧмӧн, быгсӧ доръяс вывтіыс резігтыр, визувтіс арыкъясын ваыс, жургисны шоръяс, увтасінъясын найӧ визувтісны паськыд потокъясӧн — шондіыс вӧтліс гӧраяс вывсьыс лымсӧ.
Лӧз дзирдӧн югъяліс небесаыс; ылын, быттьӧ еджыд шатёръяс, сулалісны джуджыд гӧраяс.
Стрелка кодь кузь да векни кымӧр пласт инмӧма гӧра йылас да ӧшйӧма; шондіыс зарниӧдӧма сылысь доръяссӧ.
Маша чӧла муніс Усковкӧд орччӧн.
Во сайын тадзи жӧ сійӧ муніс Митя Агаповкӧд Девичьей поле кузя Москваын.
И сэки тожӧ вӧлі тулыс.
Сыліс лым, руд кымӧръяс тупкӧмаӧсь улӧдз ӧшйӧм небесасӧ, но чужӧмӧ пӧльтіс шоныд да васӧд тӧв; коръястӧм кыдз пуяс вылын горзісны сьӧд ракаяс.
«Кӧні тэ, Митя?»
— Тэ аддзан, кыдзи миян цветитӧны гӧраясын тюльпанъяс, — сэккості висьтавліс Юрий. — Представляйтан, виж, гӧрд-лӧз да розӧвӧй луг?
Сійӧ сэтшӧм пӧся висьтавліс гӧраясын тулыслысь мичлунсӧ, мый Маша гӧгӧрвоис, кутшӧма сійӧ страдайтӧ аслас неудача вӧсна и полӧ, мый сійӧс ставыс кедзовтӧны либӧ жалитӧны.
— Тэ сы мында книга лыддьӧмыд, — шуис Маша, — мый ме чуйми. - Тэ зэв трудоспособнӧй!
Усковлӧн притворяйтчан кыпыдлуныс кусі.
— То мунӧ ишак.
Тожӧ «тру-до-спо-собнӧй».
— Эновт, Юрий, шогсьынытӧ.
— Ме гижа кык, куим либӧ куимсё удж, — шуис сійӧ, — но ме велӧдча уджавны, кыдзи колӧ!
«Кутшӧм муса да тешкодь», — думыштіс Маша.
— Прӧщай, — шуис Юрий.
— Пыралам миянӧ, — предложитіс Маша. — Талун и мамалӧн выходнӧй.
Юрочка нёровтчис мышнас тополь бердӧ, портфельсӧ пуктіс кок дінас.
Эз вӧв окота кар вомӧн кыссьыны гортас да ӧткӧн шогсьыны.
А шондіыс, быттьӧ йӧймӧма, ӧти лунӧн сывдіс лымсӧ да югыднас ойдӧдіс мусӧ.
Маша лэптіс му вылысь Юрийлысь портфельсӧ:
— Мунам!
— Маша, — ӧдзӧс сайсянь горӧдіс мамыс, — он дӧгадайтчы, мый ме талун лӧсьӧді!
«Налӧн лӧсьыд», — коксьыс няйтсӧ весалігмоз думыштіс Усков.
— Мама, ӧти курсын велӧдчысь ёрт, - тӧдмӧдіс Маша.
Ирина Федотовна лӧсявтӧм радлунӧн встретитіс Усковӧс:
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Зэв приятнӧ.
«Абу ас кадӧ, — гӧгӧрвоис Маша. — Интереснӧ, мыйын делӧыс?»
Ирина Федотовна пуксис куим кока табурет вылӧ да заводитіс Юрийкӧд «светскӧй» сёрни:
— Кытысь эвакуируйтчинныд?
Ах, татчӧс!
Висьталӧй, збыльысь тані гожӧмнас жарыс овлывлӧ квайтымын градусӧдз?
Овлывлӧ?
Но кыдз нӧ сэки овнысӧ?
Маша зілис не серӧктыны.
Но мамыс эз обратитлы Маша вылӧ некутшӧм внимание.
— А театрыд тіян зэв лӧсьыд!
Татшӧм ыліын — татшӧм культурнӧй кар...
«Кӧсйӧ ыстыны, гӧгӧрвоана», — думайтіс Маша.
— Мама, — суитчис сійӧ, — Юрий нинӧм оз гӧгӧрво.
Сійӧ ӧні жӧ ньылыштас тэнӧ.
Тшыгысла кок йылысь усям.
Кӧть кукурузатӧ вайышт!
Ирина Федотовна гӧгӧрвоис, мый дипломатияыс эз удайтчы: всё равно лоӧ вердны рыжӧй ботинкиа да кузь юрсиа тайӧ зонсӧ, кодлӧн сэтшӧм кыз портфельыс, мый полан видзӧднытӧ.
Сійӧ пуктіс мискасӧ пызан вылӧ.
Миска вевтсӧ лэптыштлӧм бӧрын Маша чуймӧмысла акнитіс: мискаас вӧліны котлетаяс.
— Неужели настоящӧйӧсь?
Ирина Федотовна радпырысь довкнитіс юрсӧ.
Мыйӧн сӧмын Ирина Федотовна дугдіс Усковӧс гажӧдны, сійӧ дугдіс яндысьны.
Аслас неудачнӧй удж йылысь кындзи сійӧ ӧні нинӧм йылысь эз вермы сёрнитны.
— Тэ эн казявлы, — шуис сійӧ Машалы, — мукӧддырйи сознаниеад лолывлӧ кутшӧмкӧ скачок. - Веськыда шензяна!
Сӧмын талун ме гӧгӧрвои, мый стрӧиті керкасӧ подувтӧг.
Ме кӧ эськӧ заводиті ӧні, ставыс эськӧ вӧлі мӧд ног.
Да, Валентин Антоновичыд тӧлка, кӧть мый эн шу.
Ме сійӧс пыдди пукта.
— Ме тожӧ, — вынсьӧдіс Маша.
— Валентин Антонович дзикӧдз янӧдіс менӧ.
Позор...
— Кывзы, Юрий, — торкис Маша, — оз ӧшибайтчы сійӧ, коді нинӧм оз вӧч.
— Да-да, дерт жӧ, — веськодьпырысь вочавидзис Усков.
А Ирина Федотовна кывзіс налысь сёрнисӧ да тӧдлытӧгыс ӧбидитчӧмӧн думайтіс, мый Маша весиг оз юав, кытысь босьтчисны котлетъясыс.
Сылы вӧлі окота висьтавны, кыдзи асывнас сійӧ чемоданысь аддзис Кирилл Петровичлысь еджыд брюкисӧ да сэсся джын донсьыс вузаліс первой ньӧбысьыслы.
Тадзи лоины котлетъяс.
Теорияын Ирина Федотовна вӧлі практичнӧй, сійӧ думсьыс юкис котлетаяссӧ куим лун кежлӧ.
«Ӧні коли кык лун кежлӧ», — арталіс сійӧ.
— Мамочка, позьӧ ещӧ? — юаліс Маша.
«Медбӧрын, котлетыс вермис эськӧ сӧвсем не лоны, ме кӧ коли брюкисӧ Москваӧ», — думыштіс Ирина Федотовна.
Сёйӧм бӧрас Усков кутіс воны сьӧлӧм вылас Ирина Федотовналы: зэв симпатичнӧй студент!
Ирина Федотовна гажмис да заводитіс висьтавлыны Усковлы сы йылысь, кыдзи госпиталяс сылӧн первой нинӧм вӧлі оз артмы: ӧтчыд главнӧй врач горзіс сы вылӧ градусникъяс сорлалӧмысь, весиг кӧсйис уволитны, яндзимысла сылы места вӧлі оз сюр, но ӧні ставыс ладмис.
— Аддзан, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Усковлы Маша, — овлывлӧ.
Да, ӧні Усков тӧдіс тайӧс.
Сійӧ муніс Строговъяс ордысь, кор шондіыс лэччис горизонт сайӧ, арыкъясын ваыс лӧнис, мостовӧйвывса гӧпъясыс вевттьысисны вӧсньыдик йиӧн; жар, шума, лӧз лун бӧрын воис кӧдзыд вой.
«Быд лун вайӧ опыт, — ачыс аскӧдыс рассуждайтіс Юрий, — но талунъя луныс во дон сулалӧ.
Ме весиг ог помнит, кор сійӧ заводитчис».
«Ті думайтанныд, — арык вомӧн чеччыштігӧн шыасьліс сійӧ воображаемӧй оппонент дінӧ, — ми стрӧитам миянлысь культуранымӧс куш местаын?
Сыын и подулыс миян культуралӧн, мый сійӧ босьтӧ став бурсӧ важсьыс, а мунӧ сійӧ будущӧйӧ.
Сэтчӧ...»
Усков эз казяв, мый вензьӧ аслас асъя докладса выводъясыскӧд.
«А кутшӧм мусаӧсь Строговъясыс! — войнас горт дорас воигӧн нин дум вылас уси сылы.
Вообще эмӧсь бур йӧз. - И уджавны, уджавны, уджавны!»
13 ГЛАВА
Апрельын, муртса ваыс ямис, кутісны розъявны яблоняяс да абрикосъяс.
Паськыд бандзибъяса, векни синъяса мугов детинкаяс туйвежъясын вузавлісны гӧраясвывса лиловӧй фиалкаяс да тюльпанъяс.
Гӧраясыс сьӧдӧдӧмаӧсь, сӧмын налӧн йывъясас куйліс лым.
Воис нелямын кыкӧд волӧн гожӧм.
Керкаясын радио эз кусӧдлыны.
Площадьяс вылӧ установитӧм громкоговорительяс луннас некымынысь висьтавлісны фронтъяс вылын положение йылысь.
Сводкаяс вӧліны дженьыдӧсь да немжалиттӧм правдивӧйӧсь.
Йӧз кывзісны чӧла.
Быд лун фронт вылӧ мӧдӧдсьылісны орудиеяс тыра, боеприпасъяс тыра, нянь тыра эшелонъяс.
Горький нима паркын быд лун югдігас заводитчылісны военнӧй ученьеяс.
Кадысь кадӧ уличаяс вылын кывлывлісны маршлӧн торжественнӧй шыяс.
Боецъяс мунісны вещевӧй мешӧкъясаӧсь, валикъясӧ гартыштӧм да пельпом вомӧныс пуктӧм шинельясаӧсь, шонді водзын дзирдалысь выль пӧртъясаӧсь.
Йӧз чукӧр колльӧдліс боецъясӧс вокзалӧдз.
Студентъяслы воис страднӧй кад — экзаменационнӧй сессия.
Воӧм йӧзлы вӧлі сьӧкыд: жарыс содіс.
Лунтыр небесаас ӧшаліс доналӧм шар кодь шонді.
Туруныс вижӧдіс да косьмис.
Арыкъяс пыдӧсын омӧлика дзольгисны шоръяс.
Студентъяс жарсьыс дзебсясисны институтса аудиторияясын — сэтшӧмъясын, кытчӧ эз инмы шондіыс, чукӧртчавлісны ӧтлаӧ да гӧтӧвитчисны экзаменъяс кежлӧ.
Лыддьысисны ӧткӧн-ӧткӧн и ӧтлаын, лыддьысисны жаявтӧдзныс и эз нин вензьыны, эз обсуждайтны, а прӧста зілисны унджык да ӧдйӧджык запомнитны да вежалісны налы, кодъяс лунтырнас удитӧмаӧсь лыддьыны кызь либӧ комын страницаӧн унджык.
Дорофеева, мудзӧма, вӧйӧм син гуранъяса, монотоннӧя лыддис гораа.
Кор Дорофеева дугдыліс лыддьынысӧ, пыр жӧ кыдзкӧ ачыс заводитчыліс сёрни.
Сійӧ векджык заводитчыліс ӧти и сійӧ жӧ юалӧмсянь: «А мый талун сводкаас?»
Талунъя сводкасӧ быдӧн тӧдісны, но кодкӧ портфельсьыс кыскыліс газета.
Веськавліс кӧ Эренбурглӧн, Алексей Толстойлӧн фельетон, сійӧс обсуждайтӧмыс нюжаліс.
— Ме уверен, — лыддьӧм газетасӧ веськӧдлігтыр да сійӧс портфеляс сюйигмоз шулывліс Усков, — лӧсьӧдсьӧ зэв ыджыд тыш.
Помнитанныд, мый вӧлі Москва дінад?
Тайӧ гожӧмыс уна решитас.
Вермас лоны, ставсӧ.
Еджыд платьесӧ пыркӧдігтыр Ася чеччыштіс ӧшинь вылысь.
— Сэсся вынӧй абу.
Всё равно сюрас тӧдса юалӧм.
Меным экзаменъяс дырйи везитӧ.
Сійӧ муніс.
— Сылӧн некод абу фронт вылас, — шуис Дорофеева.
— Кутшӧм значение имеитӧ тайӧ? — друг порок моз ыпнитіс Усков. — Ме ог гӧгӧрво...
Мыйла тэ сэтшӧм ӧтиладорсянь видзӧдан быдтор вылӧ?
Тэ чайтан, мый сӧмын личнӧй шог пыр позьӧ гӧгӧрвоны ӧтувъясӧ?
— Ог, ог, — муртса нюмъёвтӧмӧн, тэрмасигтыр вочавидзис Дорофеева.
Ме сідз ог артав.
Усков муніс деканатӧ.
Сэні распределяйтісны студентъясӧс районъясӧ гожся уджъяс вылӧ.
Думсьыс Усков кӧсйис, медым коймӧд русскӧйлы сюри карсянь медматысса плодоовощнӧй совхоз «Гигант», но именнӧ сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі комиссияса член, сійӧ ни ӧти кыв эз шу, кор решайтсис судьбаыс сійӧ курслӧн, и коймӧд русскӧй получитіс назначение медся ылыс районас.
— Тайӧ дзик бессовестнӧ! — челкасӧ пыркӧдігтыр шуаліс Ася. — Тэ эськӧ вермин добитчыны миянлы бурджык места, а миянлы сюри лёкджыкыс.
Миян курсын джынйыс эвакуированнӧйяс.
Ми сэні пӧгибнитам жарысла.
Омӧлиник Елисеева, жебиник да абу пельк морт, кодлӧн ӧчереднӧй неудачаыс вӧлі сыын, мый сылӧн зачётнӧй книжкаыс буретш экзаменъяс дырйи дзикӧдз вошӧма, шогпырысь ышловзис.
— Но тэныд, дерт, веськодь, кытчӧ ми мунам, — серамсорӧн водзӧ висьталіс Ася: — тэ ӧд он мун!
Усков кельдӧдіс.
Сійӧ сэтшӧм ёна чабыртіс кулаксӧ, мый гыжъясыс сатшкысисны ки пыдӧсас.
Тайӧ калечитчӧм киыс — сылӧн шоглун да ёрӧмтор!
— Тайӧ некытчӧ оз туй, мый тэ шуалан! — зывӧкпырысь пельпомсӧ лэптыштлӧмӧн шуис Маша.
— Ме кӧсъя сӧмын шуны: кодкӧ кӧ веськалӧ бурджык условиеясӧ, мыйла эськӧ ог ми? — гӧгӧрвоӧдіс Ася.
— А кодкӧ кӧ веськалӧ лёкджык условиеясӧ, мыйла эськӧ ог ми? — паныд шуис Усков.
— Делӧыс сыын, — сылы синмас серӧктіс Ася, — мый тэ должен шуны: ті, а не ми.
— Юрий! — шуис Маша, и Усков, ас пытшсьыс скӧрлунсӧ пӧдтӧм бӧрын, петіс да крапнитіс ӧдзӧссӧ.
Рытнас сійӧ локтіс Строговъяс ордӧ.
Ирина Федотовна дворас таган вылын пӧжаліс лепёшкияс.
Юрий пуксис кильчӧ пос вылас да восьса ӧдзӧсӧдыс видзӧдіс, кыдзи Маша пуктасьӧ чемоданӧ.
Аски сійӧ мунӧ.
— Ог тӧд, кыдзи Маша кутас сэні... — шуаліс Ирина Федотовна.
Маша петіс кильчӧ вылӧ.
Сійӧ гартыштӧма кӧсасӧ юр гӧгӧрыс — кӧсаыс водӧма венок моз.
Маша сувтіс перилӧ бердӧ.
Шондіыс вӧлі лэччӧ да медбӧръя югӧрнас меліаліс сійӧс ставнас — гожъялӧм пельпомсӧ, вӧсньыдик сьылісӧ, югнитіс сы платье вывті да яръюгыд визьӧн водіс кокъяс дорас.
— А со и папа! — шуис Маша.
Кирилл Петрович сувтӧдіс бедьсӧ кильчӧ бердас да пуксис кильчӧ пос вылӧ Юрийкӧд орччӧн да чӧла куритчис.
— Сталинград дінын омӧль, папа? — юаліс Маша.
Гӧлӧсас сылӧн кыліс надейтчӧм, быттьӧкӧ батьыс вермис висьтавны мыйкӧ мӧдтор, эз сійӧс, мый газетаяс серти найӧ ставныс тӧдісны: немецъяс локтӧны Сталинградлань да пырисны нин Кавказӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм ужаснӧ да мучительнӧ, мый нереальнӧйӧн да тешкодьӧн кажитчисны и кымӧртӧм небесаыс, и арыкъяслӧн мирнӧя дзольгӧмыс, и гӧраяслӧн торжественнӧй спокойствиеыс, и величавӧй неподвижностьыс зэв ыджыд топольлӧн, коді часӧвӧй моз сулаліс кильчӧ дорын.
Двор шӧрын тыдалісны дон ӧгыръяс.
— Папа, омӧль? — выльысь юаліс Маша.
— Омӧль...
Тэ, умницаӧй менам, аски мунан?
— Да.
— Правильнӧ, мун.
— Но висьталӧй... — кызӧктыштӧм бӧрын заводитіс Юрий. — Кӧть кутшӧм сьӧкыд эськӧ эз вӧв, морт кӧ кутӧ киас оружие, сійӧ тышкасьӧ.
Мед кӧть тайӧ оружиеыс — зыр, мед сійӧ Маша моз идралӧ колхозын свекла, сійӧ век жӧ тышкасьӧ!
Но, а мортыс кӧ оз вермы тышкасьнысӧ?
— Мыйла? — тэрыба юаліс сійӧ. — Мыйла сійӧ оз вермы тышкасьнысӧ?
Юрий петкӧдліс веськыд уджавны вермытӧм кисӧ.
Кирилл Петрович шпыньмуніс да сідз жӧ чӧв олігтыр довкнитіс юрнас аслас бедь вылӧ.
Сійӧ чеччис, чотігтыр матыстчис кусысь бипур дінӧ да бедьторйӧн вӧрӧшитыштіс ӧгырсӧ.
— Ті эн юавлӧй ассьыныд, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — мыйла тайӧ страшнӧй часас, кор фашистъяс Волга дінынӧсь, тані, ылыс тылын, уджалӧны оз сӧмын обороннӧй заводъяс?
Уджалӧны литературнӧй вузъяс да педагогическӧй институтъяс, а тӧрыт ме аддзылі афиша: тіян профессор лыддьӧ публичнӧй лекция литература йылысь.
Фашистъяс писькӧдчӧны Волга дінӧ, а тайӧ кадас ті обдумывайтанныд ассьыныд курсӧвӧй уджнытӧ...
Юрий чеччыштіс, мунігас уськӧдіс Кирилл Петровичлысь бедьсӧ да тшӧтш матыстчис бипур дінӧ:
— А... а оз-ӧ кажитчы тіянлы тайӧ бессмыслицаӧн, кодысь вермасны лигышмунны киясыд?
— Мый бессмыслицаыс?
Мый Педагогическӧй институтсӧ абу тупкӧмаӧсь?
Кирилл Петрович бедьторйӧн гудраліс ӧгырсӧ.
Бикиньяслӧн быдса чукӧр качис вывлань да разаліс.
Войыс лои ещӧ пемыдджык.
— Олӧмлӧн медся кыаас, — висьталіс Кирилл Петрович. — врагъяс босьтісны Сӧветъяслысь Республикасӧ кытшӧ.
Сотісны.
Казнитлісны.
Чашйисны торъяс вылӧ.
Ми нетшыштчим кулӧмысь!
Сулалім.
Ӧни ӧмӧй ми слабджыкӧсь?
Абу, абу слабджыкӧсь.
Велӧдчӧй, Юрий.
Маша гусьӧник матыстчис пемыдінас да кияснас кутіс батьыслысь сьылісӧ:
— Папа, муса папа менам!
Бипур кусі.
Горизонт весьтӧ кыптіс тӧлысь, кустъяссянь да пуяссянь му вывтіыс нюжӧдчисны пӧлӧс тревожнӧй вуджӧръяс.
Гӧраяссянь пӧльыштіс тӧв, кышӧдчыштіс тополь коръяс пӧвстын да лӧнис.
14 ГЛАВА
Маша муніс полевӧй уджъяс вылӧ.
Муніс Дильда да став мукӧд студентыс.
Сӧмын Дорофеева получитіс отпуск: воис извещение, мый полковник, сылӧн верӧсыс, сьӧкыда ранитчӧма, куйлӧ чкаловскӧй госпитальын.
Усков хлопочитіс, котраліс, судзӧдіс Дорофеевалы пропуск, колльӧдіс сійӧс вокзалӧ, пуксьӧдіс вагонӧ да сулаліс платформа вылын, кытчӧдз поездыс эз саяв.
Быдса курсысь карӧ колины ӧні сійӧ да Ася.
Ася вайис медицинскӧй справка сы йылысь, мый оз вермы мунны му вылӧ да веськодьпырысь сетіс сійӧс Юрийлы:
— Вӧлӧмкӧ, менам тыяскӧд мыйкӧ абу лючки.
Сы бӧрын, кор Асялӧн лои Валентин Антоновичкӧд син-син воча сёрни, код йылысь некод нинӧм эз тӧд, Ася вежис ассьыс планъяссӧ.
Сійӧ эз нин лӧсьӧдчы сэсся аспирантураӧ.
Юрий ёртъястӧгыс гажтӧмтчис.
Ӧтчыд карса паркын сійӧ паныдасис Валентин Антоновичкӧд.
Еджыд брюкиа, тшайподӧн кӧмалӧм сандалияса, шляпатӧм, профессор гуляйтіс бокса аллея кузя.
Юрий ӧдвывсьыс ныр-ныр воча паныдасис сыкӧд.
Быть лои копыртчывны да юавны дзоньвидзалун йывсьыс.
Гашкӧ, профессор дӧзмис ӧтнас шӧйтны аллея кузя, гашкӧ, сылы дум вылас уси неудачнӧй докладыс тайӧ сувтса юрсиа, паськыд ныра студентыслӧн, и сійӧ друг дӧгадайтчис, мый эз прӧста сылӧн семинар вылын тайӧ студентыс чӧв ланьт, — Валентин Антонович заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Найӧ пукалісны лун джынсӧ карса парк гож сайын, сёрнитісны литература йылысь, война йылысь.
Сьӧлӧм вылас Юрийлы лои долыд, сійӧ аддзи выль ёртӧс.
Но эз дыр кежлӧ.
Сэтшӧм нин, тыдалӧ, сылӧн судьбаыс: регыд лои и Валентин Антоновичӧс колльӧдны вокзалӧ.
Валентин Антонович муніс Москваӧ.
Усков уджаліс.
Запас вылӧ нянь шӧрӧм вундӧм мысти асывнас сійӧ мунлывліс читальняӧ, книгасӧ пӧдлавліс сӧмын сэк, кор мудзӧмысла заводитліс веравны син водзас.
Мукӧддырйиыс рытнас читальнясянь сійӧ кежавліс Строговъяс ордӧ.
Найӧ куимӧн войӧдз пукавлісны кильчӧ вылас.
Ирина Федотовна горӧн лыддьыліс Машалысь письмӧяссӧ.
Ӧтчыд, Строговъяс ордӧ локтӧм бӧрын, Юрий суис Ирина Федотовнаӧс ӧтнассӧ.
Кирилл Петровичӧс тожӧ корӧмаӧсь Москваӧ.
Ирина Федотовна Машатӧг гажтӧмчис.
Ӧні Юрий быд лун пыравліс сы дінӧ.
Сійӧ волывліс да юавліс: «Воис?» — да кольлывліс Ирина Федотовналы зэв гырысь гӧрд яблокъяс, кодъяс сьӧкта вӧсна чегъясисны увъясыс мамыс садйын.
Уджъяс вылысь студентъяс воисны сӧмын октябрын.
Омӧльтчӧмаӧсь, гожъялӧм вӧснаыс сьӧдӧсь, найӧ шумнӧя прӧщайтчалісны вокзальнӧй площадь вылын да дыр кутлісны мӧда-мӧдныслысь кияссӧ, кӧть и янсӧдчисны сӧмын аскиа лекцияӧдз.
Но палаткаясын олӧмыс, асывсянь рытӧдз му вылын уджалӧмыс, гожся сьӧкыд куим тӧлысьыс сэтшӧма дружитӧдӧмаӧсь да матыстӧмаӧсь найӧс, мый ӧні тешкодь вӧлі кажитчӧ разӧдчыны гортъясаныс.
— А тӧдан, свеклаыс налӧн, пӧжалуй, миянтӧг коли эськӧ му вылас.
— «Пӧжалуй»-тӧг коли эськӧ.
Молодечьяс ми!
— Локтан гожӧм кӧ миянӧс бара свекла вылӧ мӧдӧдасны, ме Мария Демченкоӧс суӧда.
— А жаль, мый миянӧс эз обороннӧй заводӧ ыстыны!
— Коді урожайсӧ идралас, ставсӧ кӧ обороннӧй заводӧ?
— Ёртъяс!
Нывкаяс!
Видзӧдлӧй ноко, мый карыскӧд лоӧма!
Карыс дзикӧдз вежсьӧма.
Сійӧ ставнас вӧлі зарниа, виж, оранжевӧй — арыс вӧччӧдӧма пуяссӧ яркӧй краскаясӧн, ӧзйис быд кор.
Аддзывтӧм лӧз небесаыс отражайтчис арыкъясын.
Маша чуймӧмӧн муніс тӧдса уличаяс кузя, эз тӧд найӧс.
Сійӧс ставнас шымыртіс водзвыв шуд чувствуйтӧм.
Ӧні сійӧ воас гортас, и должен жӧ, медбӧрын, лоны ӧтвет сылӧн став запросъяс вылас, кодъясӧс сійӧ ыстыліс, кытчӧ вӧлі позьӧ, медым корсьны Митялысь туйсӧ!
Митя ловъя.
Маша тайӧс тӧдіс.
Керка дінас вотӧдз, кор ылысянь аддзис кильчӧ вывсьыс мамсӧ, сійӧ надзмӧдіс воськовсӧ.
Мамыскӧд кодкӧ вӧлі.
Сійӧ.
Митя, тэ!
Маша котӧртіс эскигтырйи мыйкӧ равзіс.
Ирина Федотовна тӧдіс Машаӧс да мыйкӧ тшӧтш горзіс да ӧвтіс кинас.
Сы мыш сайын сулаліс Юрий Усков.
— Тэ дзик негритёнок кодь, Маша, — чуймӧмпырысь Маша вылӧ видзӧдігмоз шуис Ирина Федотовна. — Колӧ жӧ тадзи сьӧдӧдны!
И юрсиыд быгалӧма.
Мыйла тэ сідз видзӧдан?
— Письмӧяс эмӧсь?
— Дерт жӧ.
Быдса чукӧр.
— Мама!
Мама!
Кодсянь письмӧясыс?
— Аркаша дядьсянь.
Ивансянь да Владимировкаысь.
— А меным?
— Кыдз жӧ: быдса куим.
Ирина Федотовна вайис письмӧяссӧ — куимнаныс Сергейсянь.
Усков пукаліс перилӧ вылын да виччысис, кор Маша лыддяс письмӧяссӧ, медым заводитны сёрнитны.
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ.
Сійӧ эз чайт, мый сэтшӧм лоӧ рад сы воӧмлы.
— А Сергей госпитальын, — шуис Маша. — Гижӧ, мый ранитчӧма кокниа.
— Да? — жалитӧмпырысь вочавидзис Ирина Федотовна, ачыс зілис уськӧдны дум вылас, коді сэтшӧм Сергейыс. — Маша, мый нӧ тэ папа йывсьыд он юав?
Папаыд муніс Москваӧ.
— Кыдзи?!
— Наркомат вызовитіс.
Кык недель мунӧмыслы и ыстіс нин телеграмма.
Лючки-ладнӧ воис.
Ме полі.
Висьтавлісны, мый Волга районын туйсӧ бомбитӧны.
Сійӧ кӧсйысис: воас Москваӧ да ыстас вызов.
— Неужели папа муніс? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Маша.
— Дерт жӧ.
Ставыс шуӧны — бур признак, мый заводитӧны бӧр коравны Москваӧ.
Тэ йӧй, он кӧ радлы.
Юав Юралысь, сійӧ висьталас.
Юрий довкнитіс юрнас, но пыр жӧ босьтчис объясняйтны: сійӧ сӧгласен абу сыкӧд, мый Маша йӧй.
Татшӧм утверждениеыс эськӧ эз вӧв збыль, но Кирилл Петровичӧс Москваӧ вызовитӧм фактыс... и сідз водзӧ.
— Ӧні лекция лыддяс.
Вывті нин учёнӧй! - шӧпнитіс Ирина Федотовна.
Маша нюмъёвтіс сӧмын вомдоръяснас.
— Да мый тэкӧд? — тревожнӧя юаліс Ирина Федотовна.
Маша чӧла окыштіс мамсӧ да муніс душӧ мыссьыны.
Митя абу.
Пӧра велавны.
Митя абу.
Усков ветлӧдліс забор пӧлӧн, обдумывайтіс выльторъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі висьтавны.
Сійӧ гажтӧмчӧма сьӧлӧмсянь сёрнитӧмысь.
Вӧлі ӧти выльтор, кодӧс сылы терпитны вермытӧг окота вӧлі висьтавны Машалы.
Мунтӧдзыс Валентин Антонович сетіс сылы Машалысь докладсӧ.
«Дыр-ӧ сійӧ кутас сялькӧдчыны сэні?» — терпениесӧ воштӧмӧн думайтіс Усков.
Маша петіс душысь шоныд халата, ва юрсисӧ кӧрталӧма кичышкӧдӧн, рытъя кӧдзыдсьыс неуна кельдӧдӧма.
Сійӧ бара пуксис кильчӧ пос вылӧ, нёровтчис перилӧ бердӧ да пукаліс чӧла.
Юрий зілис тӧдмавны: мыйла Машалӧн чужӧмыс югъяліс, кор сійӧ восьтіс калиткасӧ, и мый сыкӧд лои бӧрын?
Но весьшӧрӧ юасьны, мыйла Маша сералӧ либӧ бӧрдӧ.
- Ме уверен, ми вермам.
Обязательнӧ! - Кор ме велӧдчи, менам эз вӧв сэтшӧм чувствоыс, мый ме воюйта, а сэні вӧлі.
- Гӧгӧрвоа! - горӧдіс Усков.
Заводитчис дзик сійӧ сьӧлӧмсянь сёрниыс, кодысь сылӧн гажыс бырӧма и коді колӧ вӧлі сылы, кыдзи нянь.
- Ме гӧгӧрвоа: сэні тэ вермин видлыны сійӧс, мый тэ вӧчин, «тыдаланаӧс, аддзанаӧс».
А тані, институтын...
Машалы дум вылас усины читальняын тӧвся рытъясыс, доклад вылас уджалӧмыс, аслас тӧждысьӧмыс, и радлуныс, и тайӧ шуда вежӧртӧмыс, мый сылӧн уджыс — коланатор.
— Эз, — торкис сійӧ Юрийӧс, — и институтын менам вӧвлі сэтшӧм жӧ чувство.
— Вот именнӧ! — ыджыд кыпыдлунӧн подтвердитіс Усков. — Маша!
Висьтавны-ӧ, мый йылысь ме думайті гожӧмбыд, кор ті уджалінныд сэні?
Тэнад батьыд прав!
Сёысь прав.
Огӧ сӧмын пушкаясӧн ми воюйтӧй.
Огӧ.
Тысяча пӧв огӧ!
Маша, ме рад, мый тэ воин.
Тэ тӧдан, кутшӧм менам идея?
Ме уверен, мый тэ поддержитан.
Нёльӧд русскӧйлы организуйтам научно-философскӧй кружок.
Ми долженӧсь лоны вооружитчӧмаӧсь!
Швачнитіс ӧшинь ставень.
Туй кузя кутісны быгыльтчыны кос коръяс.
— О-о! — шуис Усков. — Бушков лоӧ...
Ми долженӧсь лоны вооружитчӧмаӧсь!
Ӧні мукӧддырся дорысь ёнджыка...
О-о, кыдзи гартӧ!
Тӧлыс пӧльыштіс ёнджыка, лэптіс буссӧ да нуис туй кузя.
Топольяс кутісны шувгыны.
Найӧ катласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, ылын содіс шум, швачкакылісны калиткаяс да ӧшинь ставеньяс.
— Бушков! — горӧдіс Усков. — Аски помалам сёрнитӧ.
Ме висьтала тэныд, мый ачым думайта.
Аскиӧдз, Маша.
Котӧрта! — Сійӧ збыльысь котӧртіс, юрсӧ копыртӧмӧн: бусыс да лыаыс тыртісны синсӧ.
А карыс, коді неважӧн на дзирдаліс шонді водзас, рудӧдіс да кусі, гӧраяссӧ тупкис пемыдыс; уліті, небеса пасьталаыс, тшын моз гартчис сьӧд кымӧр.
Кильчӧ дінын дзуртіс пӧрысь оржы.
Тополь, зумыш да куш, чегъясьӧм увъяса, катласис да куснясис, тіраліс тӧвлӧн зэв скӧр пӧльыштӧмъясысь.
«Выдержитас али оз? — думыштіс Маша. — Кутшӧма сійӧс пыркӧдӧ, коньӧрӧс!»
Бушколыс нырӧн воліс ещӧ некымынысь да друг лӧнис; вевтъяс вылӧ, кильчӧ посъяс вылӧ да буса туй вылӧ пыр жӧ кутісны усявны гырысь войтъяс; здук мысти зэрыс кисьтіс нин кӧш дорысь моз.
Куньса синмӧн вольпасьын куйлігӧн Маша аддзис тӧдса му, косьмӧм коръяснас кышакыліс кукуруза; сэсся Юрий сулаліс кильчӧ дорын да, кияснас ӧвтчигтыр, висьтавліс, мый нёльӧд русскӧйӧс колӧ идейнӧя вооружитны; сэсся бушков жугӧдліс вужъяснас муӧ сатшкысьӧм пӧрысь топольӧс.
Успокоитчӧмӧн Маша друг думыштіс: «Ме тӧді, мый выдержитас», — да унмовсис.
15 ГЛАВА
Кӧть Ирина Федотовнаӧс санитаркаысь зэв регыд вуджӧдісны госпитальнӧй лабораторияӧ лаборанткалы отсасьысьӧн, но, сы вылӧ видзӧдтӧг, Ирина Федотовна пыр на тӧждысис да маитчис ӧкмысӧд палата вӧсна.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ палатаыс, кӧні куйліс виж чужӧма, каштановӧй тошка том зон.
Садьтӧг сӧригас том зон чуксаліс мамсӧ да вензис Наташакӧд.
Наташа тшӧктіс лэптыны парусъяс, а сійӧ доказывайтіс, мый парусъяс лэптыны оз позь, видіс Наташаӧс да кодлыкӧ норасис сы вылӧ да горӧдіс: «Наташа, лый эсылы!
Лый, йӧй!»
Коньӧр Наташалы сюрлывліс.
Детинкалӧн лӧзӧдӧм вомдоръяс дінӧ Ирина Федотовна матыстлывліс ва.
Детинка гораа ньылаліс.
Кор сійӧ кулі, гижны вӧлі некодлы.
Сійӧ вӧлі Одессаысь.
Ӧкмысӧд палатаын сулаліс куим койка.
На пиысь ӧти вылын куйліс кокас сьӧкыда ранитчӧм майор.
Сійӧ куйліс тулыссяньыс.
Медбӧрын главнӧй хирург висьталіс, мый кокыс бурдас, весиг оз кут чотны; во джын мысти позяс мунны фронт вылӧ.
Сэки майорлӧн друг тыдовтчис сьӧкыд характерыс.
Сійӧ юасис Ирина Федотовналысь, ылӧдлӧны докторъясыс али оз ылӧдлыны.
Ирина Федотовна висьтавліс, мый докторъяс оз ылӧдлыны, а гӧтырыс оз лок Ярославльысь сы вӧсна, мый сьӧкыд судзӧдны пропуск да некод дінӧ кольны челядьсӧ.
Мукӧддырйиыс Ирина Федотовналы эз удайтчыв убедитны майорӧс.
Майор бергӧдчыліс стенлань.
Но Ирина Федотовна эз вешйыв крӧвать дінсьыс.
«Господи, — думайтіс сійӧ, — ме кӧ муна, сылы некодкӧд лоӧ капризничайтнысӧ».
Майорлысь норасьӧмъяссӧ кывзӧм, китӧм лейтенант диктовка улӧ письмӧяс гижӧм да прӧстӧ сёрнияс ӧкмысӧд палатаын — ставыс тайӧ эз вӧв основнӧй уджӧн, но вӧчны тайӧс кажитчис Ирина Федотовналы важнӧйджык сыысь, мый сійӧ вӧчис лабораторияын.
Ӧкмысӧд палатаса раненӧйясӧс сійӧ шуис «менам челядь», кӧть майорлы вӧлі нелямынӧд арӧс.
Сійӧ шогсис сыысь, кодлы поручитны найӧс, Кирилл Петрович кӧ ыстас вызов Москваӧ.
Кытысь корсьны вежысьӧс?
Но вежысьыс ачыс локтіс госпитальӧ.
Ӧтчыд Ирина Федотовна пӧвъяс кузя вӧлі вуджӧ госпитальнӧй двор вомӧн.
Пӧвъяссӧ вӧлі вольсалӧма служебнӧй постройкаяс дінӧ мунан туй вылӧ: дворыс вӧлі улын, и арнас сійӧс ойдӧдліс ваӧн.
Кухня дінӧ нуӧдіс паськыд, куим пӧв пасьта, туй, сэтшӧм жӧ паськыд — главнӧй пыранінсянь проходнӧй будка дінӧ, но дворлӧн ылыс пельӧсса флигелёк дінӧ, кӧні вӧлі лаборатория, вӧлі вольсалӧма сӧмын ӧти векньыдик пӧвтор.
Кӧть мыйтӧм эз норась завхозлы Ирина Федотовна, мӧд пӧв эз вольсавны.
— А кодлы сэтчӧ ветлынысӧ? — веськодьпырысь вочавидзліс завхоз. — Ті лаборанткакӧд и ӧти вывтіыс прӧйдитанныд.
Сідзи и ветлісны ӧти вывтіыс, балансируйтісны, медым не усьны няйтас.
Тайӧ векньыдик пӧвтор вылас Ирина Федотовна чужӧм на чужӧм паныдасис тӧдтӧм нывкӧд да медводз видзӧдліс сылӧн кокъяс вылӧ.
Нылыслӧн кокас вӧлі восьса туфли да ляпкыд калош.
— Огӧ тӧрӧй, — шуис Ирина Федотовна. — Тіянлы лоӧ бӧр бергӧдчыны.
— Пожалуйста, — вежливӧя вочавидзис ныв. — Ме веськалі кытчӧкӧ, ачым ог тӧд кытчӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис бӧр.
Ныв бӧрсяыс мунігӧн Ирина Федотовна опытнӧй синмӧн донъяліс сылысь светлӧй пальтосӧ да пальто рӧма шляпасӧ.
— Кӧні тіянлы вурисны? — ас тӧдлытӧгыс юаліс Ирина Федотовна.
Ныв пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь сёрниыс, да вочавидзис:
— Крещатик вылын.
— Ах, Киевын! — рад лои Ирина Федотовна, кӧть Киевас вӧлі сӧмын ӧтчыд, томдырйиыс, да омӧля помнитіс тайӧ карыслысь мылькъяссӧ да садъяссӧ.
Кор найӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс локтісны лабораторияӧдз, ныв висьталіс, кӧні Киевын медбур ателье, и кӧні причёсывайтчӧны артисткаяс, и кутшӧм бура пасьтасьлісны киевлянкаяс войнаӧдзыс — кысь нин москвичкаяслы наӧдз!
Заводитчис кыпыд сёрни муса пустякъяс йылысь.
Найӧ сувтісны флигель дорӧ сёрнисӧ водзӧ нуӧдны.
«Муса ныв, уна тӧдысь-аддзывлысь, — определитіс Ирина Федотовна да думсьыс ӧткодяліс сійӧс Машакӧд. — Маша односторонньӧй.
Сійӧ Поля кодь, но Поля быдмис мӧд кадӧ, кор идейностьысь преследуйтісны: оз вӧлі позь ӧттшӧтш интересуйтчыны и вӧччанторъясӧн и лыддьыны запретитӧм книгаяс».
Ныв петкӧдліс Ирина Федотовналы справка: «Анна Хроменко, нёльӧд курсса студентка, направляйтсьӧ госпитальӧ общественнӧй удж вылӧ».
— Он-ӧ тӧдӧй ті Маша Строговаӧс, студентка жӧ, менам ныв? — юаліс Ирина Федотовна.
— Кыдз жӧ, — вочавидзис Ася. — Ми ӧти курсынӧсь.
Ирина Федотовна решитіс, мый тайӧ прӧста прелесть — тадзи кӧ лӧсялӧма.
«Видзӧдлам, кутшӧм миян «недотрогалӧн» мамыс», — заинтересуйтчис сэккості Ася.
Сійӧ важӧн казяліс, мый Маша оз кӧсйы матыстчыны сы дінӧ, и Усков дугдіс ставсӧ веськыда висьтавлыны самӧй сійӧ кадсяньыс, кор «сэні» заводитчис дружба.
Асяӧс корисны комитетӧ.
Зумыш векньыдик синъяса Дильда, мудзӧмпырысь юрсӧ кулакнас пыкӧмӧн, юаліс:
— Кутшӧм общественнӧй поручениеяс тэ выполняйтан?
Ася пыр жӧ гӧгӧрвоис: «Тайӧ оз прӧста!
Тайӧ найӧ менсьым водзӧс босьтӧны сыысь, мый выступайті паныд урок вылын да доклад вылын».
Сійӧ решитіс сёрнитны Дильдакӧд веськыда, но сёрниыс эз артмы.
Дильда довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Оз ков!
Строговаӧс тӧда, Усковӧс тӧда.
Ас йывсьыд висьтав.
Сэки Ася сьӧлӧмсяньыс висьтасис:
— Важӧн нин кӧсъя босьтны общественнӧй удж...
Менам велалӧма: босьтчыны кӧ, то настоящӧй ногӧн.
Но миян курсын организаторъясыс сэтшӧмӧсь...
— Кутшӧмӧсь?
— Абу тэрыб вӧрасаӧсь.
Ася бӧрйис кӧть и дивитана, но век жӧ мирнӧй кыв.
Дильда кӧрыштіс сунис кодь вӧсни синкымъяссӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво кывйыслысь значениесӧ, но юасьны Асялысь объяснение эз вӧв окота.
Вӧлӧмкӧ, Ася мечтайтӧ уджавны госпитальын...
Ӧні сійӧ сулаліс пу флигель дінын да окотапырысь тӧдмасис Маша мамкӧд.
Ирина Федотовна нуӧдіс Асяӧс лабораторияӧ, пуксьӧдіс табурет вылӧ да шуис, мый вот сӧмын клеитас ярлычокъяс кызь бутылочка вылӧ, а сэсся ачыс колльӧдас сійӧс главнӧй зданиеас да тӧдмӧдас «ребятакӧд».
— Ті велӧдчанныд педагогическӧй факультетын.
Но тіянлы оз лӧсяв лоны учительницаӧн, — шуис Ирина Федотовна, кодлысь сылӧн выль тӧдсаыс вызывайтіс интерес да симпатия.
— Оз, дерт оз! — серӧктіс Ася. — Ме лоа журналисткаӧн.
Ярлыкъяссӧ бутылкаяс вылас клеиталӧм мысти Ирина Федотовна колльӧдіс Асяӧс ӧкмысӧд палатаӧ.
Китӧм лейтенант узис, майор куйліс мыш вылас да зільпырысь изучайтіс пӧтӧлӧксӧ, коймӧд койкаыс вӧлі тыртӧм — бурдысьыс гуляйтіс коридорын.
Сы серти, мый майор эз вӧрзьы найӧ локтігӧн, Ирина Федотовна дӧгадайтчис — майорӧс бара нин ӧдӧлитӧма хандра.
— Алексей Степаныч! — видзчысьӧмӧн чукӧстіс сійӧ. — Тӧдмасьӧй.
Журналистка.
— Некутшӧм интервью! — чорыда вочавидзис майор.
Ася нюммуніс:
— Лоӧй спокойнӧйӧн: оз ло.
Ася нинӧм эз шу паныд сы вылӧ, мый сійӧс рекомендуйтісны журналисткаӧн.
Мӧдарӧ, сійӧ чӧвтліс Ирина Федотовна вылӧ мелі видзӧдлас да пелька лӧсьӧдыштіс майорлысь пӧдушкасӧ, кӧть таын коланлуныс эз вӧв.
— Аттьӧ, — буркнитіс майор.
«Зэв муса, зэв!» — пасйыштіс аслыс Ирина Федотовна.
— Вайӧ мыйӧнкӧ тіянлы отсышта, — прӧстӧя шуис Ася.
— Меным колӧ ӧтитор, — зумыша вочавидзис майор: — медым менам кокӧй велаліс ветлӧдлыны кӧстыльтӧг.
— Представитӧй, — горӧдіс Ася, — ӧні врач кабинетын кывлі сёрни тіян кок йылысь!
Медуна нин тӧлысь мысти тіянлы кӧстыльяс оз ковмыны.
Майор кыпӧдчыштіс гырддза вылас:
— Збыль?
«Ме спокойнӧй, — решитіс ас кежас Ирина Федотовна. — Регыдджык мед эськӧ ыстісны вызовсӧ.
Ме поручита сылы ассьым ребятаӧс».
Тадзи лои тӧдмасьӧм.
Быдпӧрйӧ, кор Ася волывліс госпитальӧ, Ирина Федотовна корлывліс сійӧс лабораторияӧ, и заводитчыліс увлекательнӧй сёрни, коді ӧткодя бурмӧдліс сьӧлӧмъяссӧ кыкнан сёрнитысьыслысь.
Ася пукаліс Ирина Федотовна дінын лабораторияын, колбаяссянь да пробиркаяссянь ылынджык, медым не лякӧсьтны светлӧй пальтосӧ, да висьтавліс Ирина Федотовналы ассьыс планъяссӧ.
— Оз, менӧ сэсся оз нин кыскы научнӧй удж дінад.
Да и миян учёнӧйясыд зэв гажтӧм йӧз.
Тайӧ менӧ и тойыштіс.
Быдӧн бӧрйӧ уджсӧ темперамент сертиыс.
Ме верита удачалы да случайяслы.
Сыысь кындзи, имеитӧны тӧдчанлун йитӧдъяс.
Ах, Маша! - думайтіс Ирина Федотовна. - Сійӧ важ моз пукалӧ читальняын войӧдз.
Войнас Усков колльӧдӧ сійӧс гортӧдз.
Найӧ сулалӧны забор дінын да сёрнитӧны дипломнӧй уджъяс йылысь, бӧръя воскресник йылысь да сы йылысь, кутшӧм вопросъяс колӧ обсудитны комсомольскӧй актив вылын.
Сэсся коньӧр Усков кыссьӧ кар вомӧныс гортас.
Машалӧн олӧмыс кажитчис Ирина Федотовналы ӧтсямаӧн да гажтӧмӧн.
Зэв жаль сійӧ.
Ирина Федотовна век вӧлі любитӧ празднествояс, и ӧні мӧвп развлечение йылысь, кодӧс колӧ вӧчны Машалы, крепыда пырис сылы юрас.
— Машалы Выль волы паныд тырӧ кызь, — шуис сійӧ Асялы. — Кора тіянӧс пирӧг вылӧ.
Со и Выль во регыд.
Лунъясыс лэбисны.
Удж, раненӧйяс йылысь тӧждысьӧм, встречаяс сэтшӧма тыртлісны Ирина Федотовналысь кадсӧ, мый сійӧ важӧн вунӧдіс ӧтка шогсьӧмсӧ.
Тырмытӧмторъясыс, олӧм-вылӧмлӧн ладмытӧмторъясыс, кодъяс водзсӧ пӧшти синваӧдз вайӧдлісны, ӧні кольліны тӧдчымӧн кокньыдджыка.
Ирина Федотовналы некор вӧлі занимайтчыны посниторъясӧн: рыт кежлас сійӧ сэтшӧма мудзліс, мый сьӧкыдпырысь матыстчыліс вольпась дінӧдзыс.
Юрсӧ пӧдушка вылас пуктӧмӧн да заслужитӧм шойччӧмӧн наслаждайтчигӧн, сійӧ недыр думайтіс Москва йылысь да Кирилл Петрович йылысь (кыдзи сійӧ ӧтнас сэні метӧгыс?) да унмовсьліс асылӧдз.
16 ГЛАВА
Войбыд тшӧкыда уси гырысь лым.
Татчӧс олысьяс эз помнитны татшӧма лым усьлӧмсӧ, а воӧм йӧз велалӧмаӧсь нинӧм вылӧ не шензьыны.
Асывнас уличаяс вылын куйлісны чукля увъяс, кодъяс чегӧмаӧсь лым вӧснаыс, ӧшалісны оръясьӧм проводъяс, сувтіс трамвай, джуджыда, дзик ӧшиньясӧдз, толіс лым, но небесаас абу ни ӧти кымӧр.
Маша петіс гортсьыс да здук кежлӧ синтӧммыліс дзирдалӧмсьыс, югъялӧмсьыс да пемыдлӧз небесасьыс.
— Тайӧ, Маша, тэныд татшӧм луныс! — горӧдіс Ирина Федотовна.
Талун тэныд кызь арӧс.
Смотри, эн вунӧд, Маша: сизимын лок гортӧ — дас кежлӧ чукӧртчасны гӧстьяс.
Ирина Федотовна зэв ёна виччысис праздниксӧ, сылы колӧ вӧлі, медым праздникыс лои сэтшӧм жӧ уютнӧй да шума, кыдзи Москваын, войнаӧдз.
— Кыдзкӧ регыдджык помала уджӧс лабораторияын и весиг ӧкмысӧд палатаӧ ог пырав.
Либӧ пырала минутка кежлӧ поздравитны, а сэсся котӧрӧн локта пӧжавны пирӧг.
Маша, локтас майор.
Сійӧ выпишитчис тӧрыт.
Кажитчӧ, Ася дзикӧдз кольмӧдӧма сылысь юрсӧ.
Сійӧ кежис переулокӧ, госпитальлань, а Маша мӧдӧдчис институтӧ.
Лекцияяс бӧрын вӧлі научно-философскӧй кружок.
Студентка Рязанцева вӧчис доклад «Кант философиялӧн реакционнӧй чертаяс» тема вылӧ.
Усков мӧдӧдаліс сылы вопросъяса запискаяс, Рязанцева гӧрдӧдліс да падмыліс;
Дорофеева, кыдзи век, прӧстӧй да яснӧй понятиеяс кыв вылӧ вуджӧдліс сійӧс, мыйын дзугсьыліс Рязанцева.
Маша первойсӧ кывзіс омӧля.
Сэсся сійӧс мыйкӧ заденитіс, и сійӧ муніс Катя Елисеева дінысь, коді мешайтіс сылы кывзынысӧ, шӧпкӧдчӧмӧн норасис, мый локтан собрание вылын сылӧн докладыс, а сылы тайӧ Кантыс сэтшӧма жӧ колӧ, кыдзи японскӧй император.
Рязанцева добросовестнӧя, но дзик веськодьпырысь висьталіс дас кык кантовскӧй категория йылысь, кодъяс пӧ эмӧсь вежӧрлӧн.
Рязанцевалӧн тайӧ веськодьлуныс и чушис Машалы.
«Кыдзи сійӧ вермӧ, кыдзи вермӧ!» — Рязанцевалӧн веськодьлун вылӧ шензигтыр скӧраліс Маша.
— Разрешитӧй сетны юалӧм, — корис сійӧ.
Усков, кружокса председатель, окотапырысь да важнӧя довкнитіс юрсӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны, — шуис Маша, — лыддьӧ-ӧ докладчица основнӧйӧн Кант философияын мирлысь непознаваемостьсӧ?
Рязанцева, коді быд вопросысь чайтіс ылӧдӧм, шӧйӧвоши да неувереннӧя вочавидзис:
— Да.
— Докладсьыс ме гӧгӧрвои, — скӧралігтыр да тӧдчымӧн волнуйтчигтыр висьталіс Маша: — Кант утверждайтӧ, мый морт — сійӧ синтӧм каньпи.
Рязанцева эз помнит, медым Кант кӧнкӧ шуис именнӧ тадзи.
Маша водзӧ висьталіс:
— Мунӧны нэмъяс, ставыс вежласьӧ, но морт некор оз синмассьы дзикӧдз, век кежлӧ кольӧ предел — тадзи висьталӧ Кант.
Меным тайӧ философияыс мустӧм сы вӧсна, мый сыын морт дінӧ неуважение.
А марксизм висьталӧ: сійӧс, мый ми ог тӧдӧй ӧні, ми тӧдмалам бӧрын.
Правильнӧ ме гӧгӧрвоа?
Висьталӧй меным, правильнӧ?
Усков зумыштчис, кызӧктыштіс да глубокомысленнӧя вочавидзис:
— Научнӧй доказательствояс позиция вылысь тэ кежан настроениеяс да чувствояс областьӧ.
— Энлӧй... — шыасис Дорофеева.
Вӧлі стӧч сизим час, кор Маша петіс институтысь.
Сійӧ висьталіс Усковлы да Дорофеевалы, медым оз сёрмыны, да тэрмасис мунны гортас отсасьны мамыслы.
Ӧдзӧс вылын ӧшаліс зэв ыджыд сімӧм томан, кодӧс медсясӧ ӧшӧдлывлӧны вӧлі сы могысь, медым психологическӧя действуйтны гусясьысьяс вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ воссис ключтӧг.
«Тешкодь, — чуймис Маша. — Мама абу».
Сійӧ ещӧ ёнджыка чуймис, кор лыддис пызан вылӧ кольӧм записка: «Мыйӧн сӧмын воан, лок госпитальӧ».
Выль во встречайтігкежлӧ некутшӧм лӧсьӧдчӧм Маша эз казяв комнатасьыс.
Мӧдарӧ, чукралӧм белье чукӧрӧн куйліс крӧвать вылын, туплясис пӧрӧм табурет, кастрюляысь пызан вылӧ петіс няньшом.
«Ставыс гӧгӧрвоана, — дӧгадайтчис Маша. — Буракӧ, мама мыйкӧ дзугӧма уджаланінас, и Выль волы паныд сійӧс видісны».
Сійӧ солӧн да праздничнӧй колбас торйӧн сёйис чорыд нянь корка да мӧдӧдчис мездыны мамсӧ.
Лабораторияын Ирина Федотовна эз вӧв.
— Кӧні Строгова? — главнӧй зданиеын юаліс Маша санитарлысь.
Санитар индіс.
Маша восьтіс дежурнӧй врач кабинетлысь ӧдзӧссӧ да аддзис Аркадий Фроловичӧс.
Да, тайӧ вӧлі сійӧ.
Сійӧ сулаліс Машалань мышкӧн, мыйкӧ висьтавліс врачлы да Ирина Федотовналы, но Маша пыр жӧ тӧдіс сылысь гӧрбыльтчӧм гӧгрӧс мышсӧ да дженьыда шырӧм юрсиа балябӧжсӧ.
Сійӧ бергӧдчис, и Маша аддзис тӧдса кузь усъяссӧ.
Усъясыс лоӧмаӧсь еджыдӧсь, сэні абу кольӧма ни ӧти сьӧд си.
Тайӧ вӧлі лӧсялӧ Аркадий Фроловичлы — быттьӧ юр вылӧ лым усьны, именнӧ Выль волы паныд.
Сійӧ корис Машаӧс ас дінас да кыкнан кинас кутіс сійӧс банбокъясӧдыс.
— Вермин эськӧ лоны кызджык!
Сійӧ перйис каллянсӧ вомсьыс, пуктіс пызан вылӧ да кутліс Машаӧс.
Сэсся ылыстіс неуна ас дінсьыс, видзӧдліс да бара кутліс:
— Лӧсьыд!
Да... — И бара, кыдзи Москваын, зепсьыс перйис шоколад плитка: — Тайӧ тэныд чужан лун кежлад, а сыысь кындзи...
— Аркадий Фролович, — решительнӧя торкис Маша, — ме садьтӧг рад тіянлы!
Кывзыны ог кӧсйы козинъяс йылысь!
— Таысь кындзи, — водзӧ висьталіс Аркадий Фролович, — ме выполниті тэнсьыд просьбатӧ.
— Мый? — Маша кельдӧдіс.
Сьӧлӧмыс сылӧн усьлі да качліс вывлань.
Некымын секунда Маша быттьӧкӧ качайтчис качай вылын.
— Ме сійӧс аддзи, — самодовольнӧя калляннас пуркнитӧм бӧрын шуис Аркадий Фролович. — Чӧрт!
Мыйла сійӧ оз ӧзйы?
Ирина Федотовна друг повзьӧмӧн акнитіс:
— Мый ме вӧчи — пирӧгыд пропадитіс!
Маша, ме водтӧді сійӧс ӧкмысӧд палатаӧ, кӧні водзсӧ куйліс майор.
— Кодӧс тэ водтӧдін, мама? — юаліс Маша, ачыс думайтіс, мый ставыс тайӧ вермас лоны страшнӧй ӧшибкаӧн.
Аркадий Фролович вӧрзьӧдіс Машаӧс пельпомӧдыс да кокньыдика йӧткыштіс:
— Ӧкмысӧд палата, коридор кузя веськыдвыв, сэсся шуйгавыв, коймӧд ӧдзӧс.
Ранаыс тыас.
Веськыдвыв, сэсся шуйгавыв, коймӧд ӧдзӧс...
Но ӧдзӧс водзас Маша сувтіс.
Прӧйдитіс воӧн-джынйӧн.
Друг...
Гӧрд да польдӧм банбокъяса ичӧтик гӧгрӧсіник сестра, Коридор кузя котӧртігмоз, юаліс:
— Тіянлы кодӧс?
И Маша пырис.
Сійӧ аддзис сӧмын Митяӧс, быттьӧкӧ сійӧ ӧтнас вӧлі палатаас.
Некод и нинӧм гӧгӧр.
Маша аддзис сылысь внимательнӧй, настойчивӧй видзӧдлассӧ, Митя весиг эз нюмъёвт.
Маша гӧгӧрвоис — сійӧ виччысьӧма.
И довериелӧн да матыслунлӧн сійӧ жӧ чувствоыс, коді абу чинӧма, а, мӧдарӧ, тайӧ воӧн-джынйӧннас содӧма, ӧні выль вынӧн шымыртіс Машаӧс.
Маша тэрыба вуджис палата вомӧн, копыртчис Митя весьтӧ да окаліс сылысь вомдорсӧ, эз думайт сы йылысь, сідзи сійӧ вӧчӧ али оз сідз, и позьӧ-ӧ тайӧс али оз.
— Маша! — шуис Митя, зэв ёна гӧрдӧдіс да кужтӧг кутліс Машаӧс.
Машалы эз вӧв лӧсьыд сулавны копыртчӧмӧн, сійӧ матысь аддзис Митялысь повзьӧм, пӧшти страдайтысь, шуда синъяссӧ.
— Пуксьы, — шуис Митя.
Маша босьтіс стул.
Орчча койка вывсянь кодкӧ на вылӧ видзӧдіс, но тайӧ пыдди эз пуктыссьы: палатаын вӧлі Митя ӧтнас.
Сэтшӧм матын.
Митя петкӧдліс Машалы видзӧдласнас, медым сійӧ копыртчас.
— Ме кӧ эськӧ тӧді, мый тэ... — шуис сійӧ шӧпкӧдӧмӧн, — но ме нинӧм эг тӧд.
— Кыдз сідз?
А пыр гижи, гижи тэныд!
Сійӧ вспомнитіс, мый письмӧясыс вошисны
— Окышт менӧ ещӧ ӧтчыд, - корис Митя.
— Ог.
Сэсся ог.
— Мыйла?
— Ог тӧд, - шӧпкӧдіс Маша.
— Митя, тэ он вермы висьтавлыны?
— Ӧні?
Ог.
Гумыльга юрын.
Тотшкӧны кӧлесаяс: тотш-тотш-тотш.
Муна, муна.
Эн скӧрав.
Ставыс быттьӧ руын, быттьӧ вӧтын.
Ме ог вӧтась тэнӧ, Маша?
- Ог, - серьёзнӧя вочавидзис сійӧ. - Митя, госпиталь бӧрад тэ бӧр сэтчӧ мунан?
- Да.
Дерт.
Маша босьтіс сылысь кисӧ аслас киас да сэсся эз нин лэдз.
- Митя, тэ тӧдан, тані вӧлі эвакуацияын Валентин Антонович.
- Тэныд интереснӧ?
- Зэв интереснӧ.
Студенталан вунӧдтӧм вояс, косанныд-ӧ бӧр?
Небӧгъясӧн тыр библиотечнӧй полкаяс.
Олӧм котӧрӧн.
Да гажа горшлун: тӧдмавны, тӧдмавны, тӧдмавны!
Да Маша.
Сійӧ аддзис сійӧс медводдза лекция вылын.
Сылӧн чужӧмыс, серьёзнӧй да сыкӧд ӧттшӧтш челядь сяма, шензьӧдіс сійӧс.
Шензьӧдана восьса видзӧдлас.
Маша, тэнад эмӧсь другъяс?
— Кыдз жӧ, эмӧсь.
Дорофеева, Усков.
— Усков?
Коді сэтшӧмыс Усковыс?
— Ӧтлаын велӧдчысь.
Ми сыкӧд зэв ёна матысмим бӧръя кадас, - тӧждысьтӧг восьтыліс Маша. - Зэв симпатичнӧй.
Уджалам ӧти семинар вылын.
Да став йӧзпӧвстса удж ӧтув.
Ме сійӧс тэ дінӧ вайӧдла.
— Эн, оз сулав.
Сійӧ видзчысьӧмӧн мынтӧдіс кисӧ, пуктіс юр улас да сідзи куйліс да видзӧдіс Маша вылӧ.
Сійӧ и абу сійӧ.
Маша эз нин новлы кӧса, а гартліс сійӧс юр гӧгӧрыс и, кажитчӧ, лои кузьджык воддза дорысь.
Ыджыдджык.
И юрсисӧ кинас лӧсьӧдан сямыс, буракӧ, сы вӧсна, мый абу на велалӧма причёска дінас.
Выльтор.
Стрӧг воротника тӧдтӧм коричневӧй платтьӧа, кодын сійӧ сэтшӧм мича.
Да сылӧн тӧдтӧм олӧм тӧдтӧм ёртъяс пиын!
Кӧсйис кӧ эськӧ, Маша мӧдысь на вермис окыштны сійӧс!
— Да, — шуис Митя видзчысьӧмӧн, — уна несчастье вӧлі сы вӧсна, мый жалитӧм чайтлісны мӧдторйӧн.
— Оз позь не жалитны мортӧс, сійӧ кӧ страдайтӧ.
— А...
Митя дзик щӧкаӧдзыс кыскыштіс эшкынсӧ.
Висьтав, кыдзи тэ велӧдчин.
Маша кутіс висьтавлыны лекцияяс йылысь, аслас доклад йылысь Валентин Антонович семинарын, но нинӧм сэтшӧмторйыс, мый сійӧ переживайтіс збыльвылас, сы рассказысь эз тыдовтчы.
Митяын вежсьӧмыс, пыр жӧ тӧдмалӧм, торкис Машаӧс, и та вӧсна сійӧ яндысис да эз куж висьтавнысӧ став кольӧм йывсьыс.
Митя пӧшти эз кывзы.
Сійӧ думайтіс: «Неужели тэ он аддзы, мый меным ӧні колӧ ӧтитор?
Меным важнӧ тӧдны, збыльысь-ӧ тэ менӧ любитан и век любитлін али тэ локтін раненӧй ёрт дінӧ, салдат дінӧ, а олӧмыд тэнад аслад, торъя.
Неужели тэ он гӧгӧрво, мый ме ог вермы корны тэнӧ: висьтав та йылысь.
Сӧмын та йылысь!»
Митяӧс кынтіс.
Синъясыс югъялісны кос, пӧсь югъялӧмӧн.
— Митя, мусаӧй, — юаліс Маша, — тэныд зэв лёк?
— Меным ньӧти абу лёк!, — тӧдлытӧгыс ёна дӧзмигтыр вочавидзис Митя.
Маша кипыдӧссӧ пуктіс сылы кымӧс вылас:
— Ми ӧдйӧ тэнӧ тані сувтӧдам кок йылад.
Вот аддзылан.
Лоан дзик дзоньвидза!
«Тэ всё-таки он шу сійӧ кывсӧ, — думайтіс Митя, ачыс наслаждайтчис сылӧн кӧдзыд да нежнӧй ки пыдӧсӧн. — А ме кӧ эськӧ вӧлі здоров да эг куйлы пласьт и вӧлі тэкӧд ӧткодь, ме эськӧ пыр доли, мый любита тэнӧ.
А тэ он шу.
Мыйла?
Пырис сестра, уськӧдчис Маша вылӧ:
— Татшӧм кадӧ посетительяс!
Коді тіянлы тшӧктіс?
Ӧні заводитчас обход.
— Выль воӧн, Митя! — шуис Маша.
— Кыдзи?
Выль во?
Мунан?
Маша ӧдзӧс дінын бергӧдчыліс да аддзис сы синъясысь сійӧ жӧ пӧсь югнитӧмсӧ.
— Ставыс бур лоӧ, Митя.
Выль воӧн.
Коридорын Маша виччысьыштіс сестраӧс:
— Пӧжалуйста, оз-ӧ позь тӧдмавны температурасӧ?
— Сійӧ тіянлы коді?
Жӧник? — юаліс сестра.
— Да.
— Лэччӧй вестибюльӧ.
Виччысьӧй.
Врач обход бӧрын локта.
Маша пукаліс вестибюльын скамья вылын да виччысис.
Сійӧ эз тӧд — уна коли кадыс али этша.
Сійӧ, мый вӧчсис сы пытшкын, вӧлі сэтшӧм вӧвлытӧм, лӧсьыд, и Митя вӧлі тані, тайӧ керкаас!
Маша эз кӧсйы мунны.
Друг сійӧ аддзис, мый дас ӧти час.
Сестра век на эз вӧв.
Маша виччысис.
Медбӧрын сестра воис.
— Ті тані?
Ме вунӧдлі.
Комын кӧкъямыс да вит.
Аски коксьыс кутасны перйыны осколок.
Нинӧм сэтшӧмыс.
Мунӧй гортад.
17 ГЛАВА
Усков вайис Выль во кежлас быдса куим ёлка.
Сійӧ даддьӧн кыскӧма козъяссӧ кар вомӧныс да сувтӧдалӧма найӧс стен пӧлӧн, быттьӧ парад вылын.
Но Ирина Федотовна, пирӧгъяссӧ пӧжалӧм бӧрын, пыр жӧ дзугис мичаа пукталӧмсӧ.
Кыдзсюрӧ найӧс сувтӧдлӧмыс сылы ёнджыка воис сьӧлӧм вылас.
Выль во лун кузя сетісны би; кыліс лыс дук, пызан вылын сулалісны вина тыра бутылкаяс.
Аркадий Фролович куритіс каллянсӧ да довӧльнӧя чӧв оліс.
Дас час кежлӧ чукӧртчисны гӧстьяс.
Ставнысӧ шензьӧдіс Ася.
Сійӧ уберитӧма ассьыс чолкасӧ да шыльыда сыналӧма юрсисӧ, поткӧдӧма сійӧс веськыда да улӧдз лэдзӧма пель вылас.
Сылӧн чужӧм вылас лоӧма думыштчӧм рам выражение.
Майор шуис, мый Ася мадонна кодь.
Ася чайтіс, мый майор должен шогсьыны, сы вӧсна мый аски мунӧ.
Но майор вӧлі некутшӧм помкатӧг гажа да ӧттшӧтш ухаживайтіс Дорофеева бӧрся, Ася бӧрся да Ирина Федотовна бӧрся.
Ася дӧзмӧмӧн думыштіс, мый весьшӧрӧ локтіс.
Бӧрыннас идрасьӧмӧн ноксьыны помалӧм мысти Ирина Федотовна пуксис гӧстьяс дінӧ да, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шыасис Аркадий Фролович дінӧ:
— Висьталӧй ещӧ ӧтчыд, Аркадий.
— Ириша, ме жӧ висьтавлі.
— Сійӧ меным, а ӧні ставыслы.
Да энӧ вунӧдӧй подробностьяссӧ.
— Збыльысь, Аркадий Фролович! — корис Дорофеева.
Аркадий Фролович пыркӧдіс каллянсьыс пӧимсӧ.
— Висьтавлыны ме абу мастер.
Дженьыдика висьтала фактъяссӧ.
Веськыда кӧ шуны, сыысь, мый Маша воштіс аслас курсса ёртсӧ, мыйкӧ мында мыжа и ме.
Да.
Но и ті тшӧтш, Ириша.
Ми тӧдім, мый маршрутыс вежсис.
Маша эз тӧд.
«Но, старик, — шуи ме аслым, — тэ кӧ лоин недогадливӧйӧн, ӧні кӧть исправит ӧшибкатӧ!»
Ме босьтчи корсьысьны Митя Агаповӧс.
Справочнӧй стол, адреснӧй бюро...
Артыштӧй, ставыс тайӧ вӧлі Москваын нелямын ӧтикӧд вося арын.
Агаповлысь адрессӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ, ме судзӧді.
Локта адрес серти.
Квартираыс тыртӧм.
Мунӧмаӧсь.
Кытчӧ?
Оз тӧдны.
Водзӧ корсьыся.
Военнӧй кадад тайӧ абу зэв кокни.
Митя туй вылӧ ог вермы веськавны, но мамыслӧн адресыс, медбӧрын, сюри.
Ыста письмӧ Ташкентӧ.
Вочакыв: кулӧма.
Регыд менӧ назначитісны санитарнӧй поездӧ главнӧй врачӧн, и ме Москваысь муні.
Ыста Ташкентӧ письмӧ бӧрся письмӧ: сідзи и сідз, ыстӧй Агаповлысь адрессӧ.
Ӧтвет абу.
Гижа ӧтилаӧ и мӧдлаӧ.
Став олӧм чӧжӧн эг гижлы сы мында письмӧсӧ, мыйта тайӧ кад чӧжнас.
Торъя нин меным окота лои аддзыны Митяӧс, кор тӧдмалі, мый сылӧн мамыс кулӧма.
А санитарнӧй поездыс сэккості ветлӧдлӧ фронт вывсянь тылӧ, тылсянь фронт вылӧ.
Менам лои привычка пыравны быд госпитальӧ.
Кыкысь сюрлі Агапов, кыкнанысьсӧ абу сійӧ.
И вот артмис Сталинград дінын...
Тайӧ разӧ раненӧйыс вӧлі торъя уна.
Ме шойччывтӧг оперируйті пӧшти быдса сутки.
Медбӧрын, кык час мысти мӧдӧдчам.
Сулала тамбурас, куритча.
И друг воис меным юрӧ мӧвп: а не пыравны-ӧ ещӧ ӧтчыд эвакопунктӧ?
И тӧда ӧд, мый весьшӧрӧ, а век жӧ муна.
Привычка артмис — характерӧй педантичнӧй.
Вида ачымӧс, но муна.
И представитӧй...
Аркадий Фролович кыскыштіс тшынсӧ, сэсся лэдзис вомӧдыс.
— Буретш сэки ме сійӧс и аддзи!
«Петкӧдлӧй ноко меным списоксӧ раненӧйяслысь, кодъяс воисны бӧръя сутки чӧжнас», — кори ме сестралысь.
Но, тӧданныд...
Мыйкӧ менам со тані, син водзын, кутіс бергавны, кор ме аддзи Агаповлысь овсӧ.
Гӧгӧрвоана: сутки узьтӧм.
Тайӧ разӧ Агаповыс вӧлӧма сійӧ, коді меным колӧ.
— Дивӧ, быдӧнлӧн истӧгыс ӧзйӧ, а тіян оз ӧзйы... - ульсалӧм истӧгсӧ скӧрысь ӧзтігмоз броткис Аркадий Фролович. - Гӧгӧрвоана, ме эг имеит право требуйтны, медым Агаповӧс пыр жӧ вуджӧдісны менам санитарнӧй поездӧ.
Чӧрт мед босьтас, ӧбиднӧ лэдзны сійӧс киысь, а колины нин лыда минутаяс!
Шуи всё-таки эвакопунктса начальниклы: «Вайӧй меным тайӧ зонсӧ». — «Мыйла сійӧ тіянлы колӧ?» — «Ме видышта сійӧс сыысь, мый татшӧм дыр пропадайтіс!»
Медбӧрын, найӧ долженӧсь жӧ вӧліны сійӧс кытчӧкӧ мӧдӧдны.
Мед нин мунас сэтчӧ, кӧні сійӧс виччысьӧны.
Со и став висьтыс.
— А ті висьталінныд сылы, кытчӧ нуанныд? — юаліс Ася, коді кывзіс тайӧ историясӧ зэв ыджыд интересӧн.
— Эг.
А гашкӧ и да, — вомгорулас шуыштіс Аркадий Фролович.
— Кӧні Маша? — кватитчис Ирина Федотовна. — Юрочка, ті кӧ эськӧ паныд ветланныд?
Юрий чеччыштіс да сэтшӧм тэрыба котӧртіс комнатаысь, мый курткасӧ пасьталіс улича кузя восьлалігас нин.
Вой улас кӧдздӧдіс.
Лымйыс кок улын дзуртіс.
Юрий воис госпитальӧ.
Некод абу.
Сійӧ ветлӧдліс тротуар кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ, ачыс пыр видзӧдіс проходнӧй будка вылӧ.
Юрий зілис представитны, кутшӧм ӧні Маша, мый сійӧ чувствуйтӧ, и кутшӧм шензяна, дерт, лоны шудаӧн.
Но Юрий тӧдіс, мый сэтшӧмыс лоны шуданас.
Сійӧ вӧлі шуда,  кор гӧтӧвитчис аслас доклад кежлӧ.
Лыддис книгаяс.
Мукӧддырйи гӧгӧрвотӧм радлун шымыртліс сійӧс.
Сэки сійӧ ньӧжйӧник петлывліс гортсьыс да сулавліс ворота дорын.
Небесаын надзӧник дзирдалісны шоч кодзувъяс.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі сулавны кодзувъяс улын да думайтны!
Татшӧм узьтӧм войяс бӧрас Юрий торъя нин окотапырысь котӧртліс институтӧ; сійӧ вӧвлі зіль, тэрыб, находчивӧй; беспокойнӧй планъяс ӧти бӧрся мӧд чужлісны сы юрын.
Збыльысьсӧ, олӧмыд — открытиеясӧн оръявлытӧм цепь.
Юрий думайтіс на пиысь быд йылысь.
Но любовь йылысь сійӧ эз кӧсйы думайтны.
— Кымын час? — юаліс сійӧ мунысьлысь.
— Дас ӧти.
Юрий век на дежуритіс будка дорын.
Маша ӧні петас.
Колӧ удитны ставсӧ обсудитны.
Друг тайӧ абу дружба — сійӧ, мый йитӧ сійӧс Машакӧд?
Друг тайӧ любовь?
Юрий повзис.
Сылы лои жар, сійӧ весит шапкасӧ пӧрччис да шӧйӧвошӧмӧн малыштіс юрсисӧ.
Зэв лёк, тайӧ кӧ любовь.
Сэки сылӧн олӧмыс ставнас вежсяс, и аски жӧ... оз, талун, ӧні сійӧ должен век кежлӧ мунны!
Буретш сійӧ здуксӧ, кор Маша петӧма госпитальысь, Юрий прӧзевайтіс.
Сійӧ аддзис Машаӧс, кор Маша вӧлі ылын нин, да сы пыдди, медым мунны век кежлӧ, уськӧдчис вӧтӧдны сійӧс.
— Маша, — шуис сійӧ, зілис кажитчыны спокойнӧйӧн, — тешкодь мӧвпъяс воисны меным юрӧ, кор тэ вӧлін госпитальын.
Видлӧг вылӧ татшӧм вопрос: а вермасны-ӧ дружитны ныв да...
Но, шуам, миянлысь отношениеяснымӧс позьӧ лыддьыны дружбаӧн?
— Тешкодь юалӧм! — чуймис Маша. — Да, дерт жӧ.
Мый нӧ эськӧ ещӧ?
Сійӧ вочавидзис думыштчывтӧг: буракӧ, сомнениеяс ни ӧтчыд абу волнуйтлӧмаӧсь сылысь простодушнӧй сьӧлӧмсӧ.
Юрий кутіс чувствуйтны шог да радлун.
Сідзкӧ, ставыс кольӧ важ моз.
Митя Агаповлӧн воӧмыс нинӧм оз веж.
Да и мый нӧ вермис вежсьыны найӧ отношениеясын?
Мед олас дружба!
Найӧс панйисны кыкӧн.
Нывбаба дӧзмӧмпырысь укӧрайтіс орччӧн мунысьсӧ:
— Весиг Выль волы паныд эн вермы мунны заводсьыд час джынйӧн водзджык!
Коли дас минута.
Миян ставыс абу йӧз нога.
Маша серӧктіс:
— Миян абу жӧ йӧз нога.
Котӧртам, Юрий!
Найӧ котӧртісны, и кор гурйыв восьтісны комната ӧдзӧссӧ, кыкнанныс гӧрдӧдӧмаӧсь, сералӧны, возбуждённӧйӧсь, ставныс сулалісны лэптӧм стӧканъясаӧсь пызан гӧгӧр да виччысисны часілысь медбӧръяысь кучкӧмсӧ.
— Ура! — пельпом вывсьыс курткасӧ шыбиттӧдз на равӧстіс Юрий. — Победа вӧсна!
Лэпта ассьым медводдза тост победа вӧсна!
Сталинград вӧсна.
Москва вӧсна.
— Сӧветскӧй морт вӧсна, — содтіс майор.
— Морт вӧсна и ыджыд человеческӧй чувствояс вӧсна.
Ася юис винасӧ, кыв помнас видзчысьӧмпырысь нюлыштіс вомдорсӧ да юаліс:
— Кутшӧм чувствояс тэ кутан тӧд вылад, Юрий?
— Медводз дружба.
— А!
Заводитчис сійӧ беспорядочнӧй шумыс, коді лолывлӧ первой румка бӧрын жӧ компанияын сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс абу велалӧмаӧсь юны вина.
Кывъяссӧ шуалігмоз, ки пыдӧснас пызанӧ тапкӧдігтыр Дорофеева мыйкӧ доказывайтіс Аркадий Фроловичлы да скӧраліс, кӧть темаыс вӧлі зэв отвлечённӧй.
Зэв сьӧлӧмсяньыс Ася висьтасис нин майорлы, кутшӧма ӧшибитчӧма аслас призваниеын, сы вӧсна мый сылӧн истиннӧй призваниеыс сыын, медым кӧртавлыны раненӧйясӧс и медсясӧ бой мунан поле вылын.
А Машалы друг кутіс кажитчыны серам петкӧдланаӧн, кыдзи найӧ Юрийкӧд сёрмыны полӧмла тӧвзисны уличаяс кузя.
Маша вылӧ видзӧдӧмӧн Юрий сераліс сэтшӧм вуджан серамӧн, мый Аркадий Фролович некымынысь шуыштіс: «Хэ! хэ!»
Тайӧ значитӧ вӧлі, мый Аркадий Фроловичлы тожӧ гажа.
— Аркаша! — чукӧстіс Ирина Федотовна. — Локтӧ, сёрнитыштам.
Найӧ пуксисны крӧвать вылӧ, кодӧс Ирина Федотовна пӧртӧма тахтаӧ.
Аркадий Фролович ньӧжйӧника ньылалӧмӧн юис вина, нинӧм эз сёй да куритіс каллянсӧ.
Ирина Федотовна шогпырысь казяліс, кыдзи сійӧ гӧрбыльтчӧ, мышкыс дзик лои гӧгрӧс, ускыс дзор.
Ирина Федотовна пасьталӧма сьӧд шӧвк московскӧй праздничнӧй платьесӧ да зӧлӧтӧй цепочка, но сьӧлӧм вылас сылӧн эз вӧв нимкодь.
«Тайӧ сы вӧсна, мый Кирилл абу, — думайтіс сійӧ. — Со коли нин пӧшти комын во, а ме пыр на сэтшӧм — и шогся, и нимкодясьны Кириллтӧг ог вермы».
— Аркаша, — шуис сійӧ, — ме думайті, мый меным лоӧ гажа, а сэтшӧм шог!
Кӧні Кирилл, кӧні Иван, кӧні лоанныд ті некымын лун мысти?..
Бӧрді эськӧ дугдывтӧг.
Аркадий Фролович яндысьыштӧмӧн кызӧктыштіс.
Сійӧ эз думайт, медым сы вӧсна кодкӧ вермис бӧрддзыны.
— А помнитанныд, — шуис сійӧ профессиональнӧй кыпыд тонӧн (сылы кажитчис — йӧзыс век нуждайтчӧны сыын, медым найӧс лечитісны либӧ бурӧдісны), — а помнитанныд, тіян ордӧ ӧтчыд локтісны кык гимназист — Строгов да ме.
Ті сэки вӧлінныд томӧсь, вӧсньыдикӧсь, и синъясыд тіян, Машалӧн моз, югъялісны.
— Кыдзи жӧ! — горӧдіс Ирина Федотовна, весиг быттьӧкӧ томмис да гажмис.
Кыдзи жӧ меным не помнитны сійӧ лунсӧ!
Сысянь заводитчис менам олӧмӧй.
Аркадий Фролович пыркнитіс каллянсьыс пӧимсӧ пидзӧс вылас, эз казяв и кутіс висьтавны водзӧ:
— Гражданскӧй вылын, Киев дінын, Кирилл сьӧкыда ранитчис.
Ме вӧлі мӧд курсса медик; матігӧгӧрын ни ӧти доктор абу.
Тайӧ вӧлі менам медводдза операция.
Сійӧ коли чотысьӧн олӧм помӧдз.
— Ті спаситінныд сійӧс меным.
— Аркадий Фролович, — шуис Ирина Федотовна, — видзӧдлӧй Маша вылӧ: сійӧ ставнас югъялӧ шудысла.
— Мый йылысь тэ, мама? — пызан сайсянь горӧдіс Маша, гӧрдӧдіс да грӧзитыштіс чуньнас.
Сійӧ дорӧн тшӧтш кисьтіс кык румкаӧ да, солькнитны полігтыр, вайис найӧс.
— Тайӧ тіянлы, Аркадий Фролович, да тэныд, мама.
Юамӧй победа да олӧм вӧсна!
Усков рад лои тайӧтор вылас да бара горӧдіс:
— Ура!
Ура!
Ура! — да скатерть вылӧ пӧрӧдіс стӧкан.
Ася видзӧдліс сы вылӧ кузь видзӧдласӧн да загадочнӧя нюммуніс.
18 ГЛАВА
Гӧстьяс муналісны, но Аркадий Фролович пукаліс.
Сійӧ чӧла куритчис да, пӧимсӧ блюдйӧ пыркӧдігмоз, шочиника кызӧктышталіс.
— Кутшӧм тайӧ керка, кӧні весиг пепельница абу? — зепсьыс конверт кыскигмоз юаліс сійӧ. — Маша!
Менам делӧ лечитны, а не ребусъяс тӧдмавны.
Гашкӧ, тэ вунӧдін Агаповӧс.
Мыйӧн ме тӧда?
Ме кывлі, мый тані тэнад уна ёрт.
Ме эг висьтавлы Митялы тэ йылысь.
Чӧв кӧ олан, сэки нинӧм нин он дзуг.
Аркадий Фролович сетіс Машалы письмӧ да пыр жӧ муніс.
Буракӧ, сійӧ и пукалӧма та дырасӧ сы вӧсна, мый думайтӧма, сетны-ӧ Машалы письмӧсӧ али бӧр сетны Митялы.
— Муса Аркаша, сійӧ пыр вӧлі чудакӧн, - мудзӧмпырысь ышловзис Ирина Федотовна. - Ме полі — друг сійӧ пукалас тані войбыд асылӧдзыс!
Сійӧ пыр жӧ водіс, колис пызан вылӧ няйт пӧсудасӧ.
Маша мӧд пӧв мыськаліс пӧсудасӧ.
Лӧзъюгыд нин вӧлі тӧдчӧ, кор сійӧ лыддис письмӧсӧ.
1942 во, декабрь 24-ӧд лун
Видза олан, Маша!
Вӧлисти ме тӧдмалі, мый тэ ловъя.
Вермисны бомбитны эшелонсӧ, кодӧн тэ мунін Москваысь.
Нинӧмӧн мӧдторйӧн оз позь вӧлі объяснитны чӧв олӧмтӧ, шуам кӧть, первой тӧлысьясас.
Ме ӧд эг тӧд, мый тэ эн и волы Свердловскӧ.
Аркадий Фролович эз висьтав, кӧні тэ и кыдзи тэ олан.
Кодыскӧ ӧтиыс: либӧ сійӧ дасьтӧ сюрприз, либӧ сылӧн эмӧсь основаниеяс нинӧм не висьтавны.
Менӧ скӧрӧдӧ тайӧ модаыс дзебны мортысь лёкторсӧ.
Тэ кӧ мунін верӧс сайӧ, мый сэн сэтшӧмыс?
Тэ вермин верӧс сайӧ мунны и сэки на, Москваын, тэныд кӧ вӧлі неуна унджык арӧс.
Тылӧ меным гижны некодлы.
Став миян институтса ребята фронт вылынӧсь.
А менам мам кулӧма.
Ог тӧд, лолывлі-ӧ тэныд переживайтны несчастье.
Друг воис извещение, мый мама кулӧма Ташкентын тифысь.
Векджык миянсянь мунӧны татшӧм юӧръясыс тіянлань.
Мекӧд лои мӧдарӧ.
Сы кулӧм бӧрын ме некодсянь эг пӧлучайтлы письмӧяс.
Декабрь 25-ӧд лун
Тӧрыт кыптіс температура.
Аркадий Фролович мырддис менсьым карандашӧс да ньӧжйӧник шуис:
— Фу, чӧрт!
Сійӧ абу Диккенс романъясса бур дядюшка кодь, сы вӧсна ме ог виччысь подарок.
Тыдалӧ, ме тэнӧ ог аддзыв.
Тэ, дерт, шензян, мый ме ог гиж война йылысь.
Ме ог гиж, но сійӧ пыр ме пытшкын, кӧть ӧні войнасьыс миянӧс торйӧдӧны нёль суткичӧжся туй да станцияяс вылын тупкавтӧм нин ӧшиньяс.
Буракӧ, миянӧс нуӧны Шӧр Азияӧ.
Ме ог кут соссьыны тэысь.
Дерт, и полӧм вӧлі.
Но став делӧыс сыын, медым, сылы намӧдар, вӧчны мый колӧ, да быть, обязательнӧ, кӧть мыйӧ мед эз сувт, сійӧ кӧ эм, дзебны сійӧс мукӧдсьыс.
Но та йылысь сьӧкыд гижнысӧ.
Ме вӧлі орудиелӧн командирӧн.
Миянлысь расчётнымӧс шулісны гажаӧн.
Кор миянӧс вуджӧдісны важ местасьыс, ми думайтім, мый миянӧс веськыда мӧдӧдасны Сталинградӧ.
Ставӧн тӧдісны, мый сэні омӧль, и шензисны, мыйла миянӧс сразу эз ыстыны тышӧ.
Кык недель ми олім раскын, землянкаын: бойяс эз вӧвны, но войскасӧ вайӧдісны дугдывтӧг.
Ӧні гӧгӧрвоана ставлы, мыйла тайӧс вӧчисны.
Раскас вӧлі лӧсьыд.
Ӧтчыд менӧ корисны штабӧ.
Меным поручитісны лыддьыны лекция.
Сэні тӧдісны, мый ме студент.
Олӧм чӧжӧн первойысь ме лыдди лекция.
Кажитчӧ, вель бура.
Декабрь 27-ӧд лун
Маша, ме эг гиж кык лун.
Регыд ми воам.
Сідзи ог и тӧд, кӧні тэ.
Ме пӧшти ог аддзывлы Аркадий Фроловичӧс.
Сійӧ миян поездын шӧр врач.
Сійӧ ньӧти абу мелі, но мыйлакӧ ставыс чайтӧны, мый веськавны сы дінӧ — шуд и сійӧ обязательнӧ лечитас.
Меным вӧлі омӧль тайӧ кык лунсӧ, сы вӧсна ме эг гиж.
Декабрь 28-ӧд лун
Ме некыдз ог вермы помавны письмӧӧс.
Решиті помавны сійӧс воигӧн нин — и сэки сета Аркадий Фроловичлы.
Маша!
Кутшӧм шуд овны!
Ӧтчыд миянӧс кытшалісны.
Ми куим вежӧн вӧлім кытшын.
Сэки ме гӧгӧрвои, кутшӧм шуд овны.
Бӧрын, Сталинград дорын раскын олігӧн, кор позбӧ вӧлі думайтыштны, ме выльысь лыдди «Севастопольскӧй рассказъяс».
Менам вӧлі сӧмын тайӧ ӧти книгаыс.
Пӧшти абу веритана, мый ме сохраниті сійӧс весиг окружениеын.
И тэнсьыд карточкатӧ тшӧтш.
Водзджык некор ме эг думыштчывлы книга лыддигӧн сідз, кыдзи тані, землянкаын, бойясысь вынужденнӧя шойччигӧн.
Меным зэв гӧгӧрвоанаӧсь Толстойлӧн геройясыс.
Мыйта правда душевнӧй движениеясас!
Искусствоын правда медся колана да пленительнӧй.
Тэ сӧглас мекӧд, Маша?
Ме тупки книгаӧс да петі шӧйтыштны.
Вӧлі кӧдзыд югыд вой, гыӧрыс вевттьӧма миянлысь рассӧ, сійӧ сулаліс еджыд.
Ме думыштчи: гашкӧ, коркӧ водзджык вӧлі татшӧм жӧ вой, тӧлысьлӧн чусыд югӧрыс кымӧра небесасянь, пуяс лым пиын, а сійӧс, мый чувствуйта ме ӧні и мый не ӧтчыд переживайтлі бойяс дырйи, переживайтліс нин коркӧ Володя Козельцов?
Менӧ волнуйтіс тайӧ мӧвпыс.
И вот сэки ме гӧгӧрвои — и меным тайӧ кажитчӧ зэв важнӧйторйӧн — Володя Козельцовысь ассьым торъялӧмӧс.
Ме гӧгӧрвои, мый менам любовь да ненависть — тайӧ абу сійӧ, мый Володя Козельцовлӧн любовь да ненависть.
Володя Козельцов вӧлі русскӧй армияса офицер да гордитчис сійӧн, мый сійӧ роч...
Французскӧй жӧ офицер гордитчис сійӧн, мый сійӧ француз...
Войнаӧдз тайӧ офицеръясыслӧн эз вӧв помкаыс ненавидитны ӧта-мӧдсӧ.
Помасис война — помасис и ненависть, кодӧс чужтыліс война.
Кутшӧм мӧд нога ставыс ӧні!
Фашистъяс дінӧ миян отношениеӧй ӧмӧй сӧмын война заводитчигас определитчис?
Ми воюйтім накӧд нёльӧд классянь, кор новлім пионерскӧй галстукъяс.
Помнита, сбор вылын ми лыддим Маяковскийлысь стихъяс.
Ме воюйті накӧд и сёрӧнджык, кор, первокурсникӧн на, гижи ассьым уджӧс марксизм-ленинизм кузя семинар вылын.
Тэ помнитан, Маша!
Этша веритнысӧ — колӧ тӧдны.
Сэки ме тӧдмалі, мый некутшӧм лёк вынъяс оз сувтӧдны коммунизмлань мунӧмсӧ.
Ӧні ме тӧда: фашистъяскӧд воюйтігӧн ми доръям ог сӧмын олӧм вылӧ ассьыным правонымӧс, но ассьыным убеждениеяснымӧс, ми решайтам коммунизм воӧмлысь срокъяссӧ.
Вочасӧн ме заводита мӧд ног видзӧдны Козельцов Володя вылӧ.
Абу, ме абу сійӧ и унаторйын абу сэтшӧм.
Ме тшӧтш роч, став рочыс дона меным, но ме ассьым рӧдинаӧс медводз и медся ёна радейта сыысь, мый сійӧ Сӧветскӧй Рӧдина.
Лӧсьыд, Маша, спокойнӧ.
Аскиӧдз!
Декабрь 29-ӧд лун
Колӧ висьтавны тэныд, кыдзи лои Аркадий Фроловичкӧд миян аддзысьӧм.
Вӧлі сетӧма наступление йылысь приказ.
Меным дыр везитіс, дас лун чӧж пӧшти дугдывлытӧм бойяс дырйи расчёт кольлі дзоньвидзаӧн.
Но бӧрын осколокӧн вӧлі виӧма мӧд номерӧс, и сэки жӧ ранитчи ме.
Ме вои ас садьӧ санитарнӧй поездын нин.
Ме весьтын сулаліс еджыд халата доктор.
Сійӧ сразу эз кажитчы меным.
Меным эз кажитчыны сылӧн усъясыс, кодъяс моржлӧн моз чурвидзӧны, да отрывистӧя да резкӧя сёрнитан модаыс.
Ме эг тӧд, мый сійӧ оз узь мӧдӧд сутки, но, кӧть и пӧттӧдзыс узяс, сійӧ оз лолыв меліджык.
Сэсся сы дінӧ велалан, да кажитчӧ, быттьӧ ставыс сідзи и колӧ — ёжикыс, ускыс, броткӧмыс.
Сійӧ шуис:
«Но вот, ме и аддзи тіянӧс, Митя Агапов».
Кор воштан уна вир, нинӧм вылӧ он шензьы и омӧля гӧгӧрвоан.
Ме эг шензьы, мый тайӧ меным тӧдтӧм докторыс тӧдӧ менӧ да весиг корсьӧма...
Маша, фронт вылын мукӧддырйи ме юавлывлі тэнад карточкалысь:
«Кутшӧм тэ ӧні?
Кодкӧд?
Кӧні?»
Збыльысь, кӧні нӧ тэ ӧні, Маша?
Кыдзи ми аддзысям?
Да и помнитан-ӧ тэ менӧ?
Кӧть мед мый эз вӧв, ло шудаӧн!
Агапов
19 ГЛАВА
Январь медводдза лунӧ Митялӧн вӧлі мӧд операция — перйисны осколок.
Машаӧс сы дінӧ эз лэдзны.
Маша эз помнит, кыдзи коли тайӧ луныс.
Сійӧ тӧждысис, кытысь судзӧдны цветъяс, но сідзи эз и судзӧд, и рад вӧлі, мый вунӧдӧма сёйны Аркадий Фроловичлысь шоколадсӧ.
Нуас Митялы.
Рытъявылыс Маша эз выдержит да бӧрддзис.
Ӧбиднӧ.
Сэтшӧм тӧлктӧг коли луныс!
Митя куйлӧ ӧтнас, некод оз пукты кисӧ сылӧн пӧсь кымӧс вылас.
Но мӧд лунас сійӧс бара эз лэдзны госпитальӧ.
Гӧрд бандзибъяса ичӧтик сестра мыжапырысь гӧгӧрвоӧдіс:
— Тӧда, сочувствуйта, но ог вермы.
Тіян вӧсна менӧ главнӧй врач видіс.
Талун бара сійӧ дежуритӧ, а аски — мӧд.
Сэки волӧй.
Маша жалитіс олӧмсьыс воштӧм кык лунсӧ.
Сійӧ омӧльтчис, кельдӧдіс да кажитчис мисьтӧмджыкӧн.
Медбӧрын сылы разрешитісны волыны Митя дінӧ.
Маша пырис.
Палатаын вӧлі Ася.
Зачем?
Водзсӧ Митя вӧлі ӧтнас.
Митяысь кындзи Маша некодӧс эз аддзыв.
Ӧні сійӧ казяліс китӧм лейтенантӧс да коймӧд раненӧйӧс, кодлӧн вӧлі пуляыс петӧма сьылі пырыс.
Тайӧ раненӧйыс мыйвынсьыс зілис видзӧдны синбӧжнас, медым аддзыны Асяӧс.
Ася сулаліс Митя крӧвать кокладорас да, буракӧ, висьтавліс мыйкӧ тешкодьӧс: куимнанныс вӧліны гажаӧсь.
— А вот вӧлисти и Маша воис! — Ася босьтіс сійӧс киӧдыс да вайӧдіс Митя крӧвать дорӧ. — Пуксям.
Сійӧ пуксьӧдіс Машаӧс аскӧдыс ӧти табурет вылӧ да кутіс пельпомӧдыс.
Кык пӧдруга!
Митя видзӧдіс ӧти вылас и мӧд вылас.
— Кытчӧ тэ вошлін?
Фу! — шуис Ася мелі упрёкӧн.
— Эз лэдзны.
— Кыдзи?
Всё-таки тэ, Маша, буриник ротозей.
Ӧд тэ жӧ тӧдін, мый ме прикрепитӧма ӧкмысӧд палатаӧ?
— Вунӧді.
Ася чуймӧмӧн видзӧдліс Митя вылӧ: тайӧ, пӧжалуй, и абу нин ротозейство.
Тані мыйкӧ мӧдтор.
— Тіянлы юны?
Сійӧ велалӧмпырысь да пелька лэптыштіс Митялысь юрсӧ пӧдушкаыскӧд тшӧтш, матыстіс вомдоръяс дінас стӧкан.
Митя некымынысь ньылыштіс:
— Оз, меным оз вӧлі ков.
Пасибӧ.
Синъясыс сылӧн ӧні эз нин югъявны сійӧ тревожнӧй, кос, лихорадочнӧй югъялӧмнас, кыдзи воддзаысяс; буракӧ, температураыс чинӧма.
Маша видзӧдліс табличка вылӧ: 37,3.
— Ася, вайӧй меным папирос, — шуис Митя. — Абу кӧ сьӧкыд.
Маша аддзис Митялысь видзӧдлассӧ да ёна повзьӧмӧн гӧгӧрвоис сы видзӧдласысь: «Меным юнысӧ оз ков и куритчынысӧ оз ков, но сійӧ сэтшӧм бура да гажаа ставсӧ вӧчӧ».
Ася ӧзтіс истӧг да виччысьыштіс, кор сійӧ бурджыка ӧзъяс.
— Мыйла нӧ сьӧкыд! — прӧста вочавидзис сійӧ, но сы чужӧмлӧн, синъяслӧн да нюмыслӧн выражениеас Маша тӧдіс шуда да нимкодь сійӧ кыпыдлунсӧ, кодӧс аддзис Митя и должен вӧлі гӧгӧрвоны тадзи: «Меным абу сьӧкыд, а, мӧдарӧ, приятнӧ сетны тіянлы папиросъяс да истӧг.
Меным окота вӧчны ставсӧ, медым тіянлы вӧлі бурджык.
И олӧй кокниа».
«Со аддзан, — яндысьыштӧмӧн да правдайтчигтыр объяснитіс Митя видзӧдласнас.
Мед сёрнитӧ да ветлӧдлӧ таті комнатаӧдыс.
Сэтшӧм лӧсьыда сылӧн артмӧ».
Маша чабраліс зептас шоколадсӧ, кодӧс босьтліс Митялы вылӧ.
Эсійӧ кыкыс помнитӧны али оз, кыдзи Маша окыштіс Митяӧс?
— Ах да! — горӧдіс Ася. — Тайӧс ме тіянлы эг на висьтав.
Сійӧ видзӧдліс Маша вылӧ гажаа, тӧждысьтӧг.
Сыын, мый вӧчис да шуаліс Ася, эз вӧв некутшӧм расчёт.
Сійӧ эз тӧд, мыйла сылы быть колӧ сьӧлӧм вылас воны Митялы, но сійӧ ӧшибкатӧг дӧгадайтчис, мый колӧ ӧні, медым сьӧлӧм вылас воны, и кыдзи бырӧдны сійӧс, мый вермас талы мешайтны.
— Ме висьтала тіянлы, кыдзи найӧ тӧкӧтьӧ эз торкны миянлысь Выль во встречайтӧм.
Ми виччысим найӧс, виччысим, а найӧ Усковкӧд локтісны стӧч дас кык часын.
Часі кучкаліс, кор Усков чепӧсйис-пырис да горштырнас равӧстіс.
Сэтшӧм шуданас ме сійӧс эг на аддзывлы.
Юрочкаӧс Ромео рольын сулалӧ видзӧдлыны.
Ми Дорофеевакӧд рытывбыд видзӧдім.
Сійӧ, коньӧр, оз куж дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Но, Маша, мый тэныд тайӧ Усковыс?
Ей-богу, сійӧ оз сулав тэ дон.
Митя вывті ёна кыскис тшынсӧ да тшӧкмуні сыысь.
— Тэ врач обходӧдз мунін сэки, Маша?
— Да, бӧрас недыр кежлӧ кольччылі.
Митя видзӧдіс сы вылӧ дзоргигтыр, изучайтӧмӧн.
«Митя!
Мый тэ вӧчан, Митя?» — шогпырысь да думайтіс Маша.
Чужӧмыс сылӧн друг нюжаліс, и кутіс тӧдчыны, мый тайӧ мортыс висьӧ да страдайтӧ.
Ася чеччис да матыстчис раненӧй юра дінас.
Сійӧ вештышталіс сы тумбочка вылысь вещияссӧ да сюялыштіс эшкынсӧ.
Тайӧ бара вӧлі оз ков, но вӧлі приятнӧ да муса.
— Тэ должен тӧдны, Митя, — выныштчӧм шуис Маша: — ме немын тэнӧ ог ылӧдлы.
Мыйла меным колӧ тэнӧ ылӧдлынысӧ?
— Ог тӧд, — веськодя шыбитіс Митя.
— Митя, гӧгӧрво!
Ася бӧр локтіс.
Сійӧ пуксис табурет вылӧ, кутіс Машаӧс пельпомӧдыс.
Маша мездысис да чеччис.
— Мунан? — юаліс Ася. — Збыль, мун.
Регыд ӧбед.
Врач оз радейт, кор ӧбедайтігӧн эмӧсь бокӧвӧйяс.
Сійӧ бура нин велалӧма ӧкмысӧд палатаын да спокойнӧя распоряжайтчис тані.
— Аддзысьлытӧдз, Митя, — шуис Маша. — Ме вола бӧрынджык.
— Аддзысьлытӧдз, - кӧдзыда шуис сійӧ.
— Ме кольчча отсавны налы ӧбедайтнысӧ, — мыйлакӧ лыддис коланаӧн объяснитны Ася.
— Да?
Тэ кольччан? — Маша неуна виччысьыштіс.
Но Митя чӧв оліс.
Сійӧ лякӧсьтіс халатсӧ шоколаднас.
Санитарка кутіс видчыны, но Маша сетіс сылы плиткасӧ, и чуймӧм санитарка ланьтіс.
Мый всё-таки лои?
«Сійӧ лэдзис Асялы суитчыны... — госпитальысь бӧр мунігӧн думайтіс Маша. — Ог гӧгӧрво, мыйла?
Мыйла сійӧ менӧ эз кор?
Сійӧ вермис шуны ӧти кыв: кольччы!
И сэтшӧм ӧдйӧ сійӧ эз кут веритны меным.
Митя, кыдзи тэ лысьтан не веритны меным? — Сылӧн став гордостьыс бара возмутитчис сыын. — Ме нинӧм ог кут доказывайтны тэныд.
Тэныд аслыд колӧ ставсӧ гӧгӧрвоны.
Радейтан кӧ.
О Митя!
Вермас лоны, тэ он радейт менӧ.
Ирина Федотовна эз казяв, кутшӧм тшапа лэптіс Маша юрсӧ, кор пырис гортас, быттьӧкӧ сы вӧсна, медым ставныс тӧдісны: некодлы оз касайтчы сійӧ, мый лои.
— Маша! — бӧрдігтыр сылы телеграмма мыччигмоз шуис Ирина Федотовна. — Муса Маша!
Тайӧ оз вермы лоны!
Оз?
Сійӧ требуйтіс, медым шуисны «оз», и веритіс, мый — оз, но пыр жӧ дугдыліс веритныс.
Маша лыддис телеграммасӧ:
«Кирилл сьӧкыда висьӧ.
Докторъяс полӧны олӧм вӧснаыс.
Пыр жӧ локтӧй.
Ӧттшӧтш ыста вызов.
Поля».
Оз! — пӧся шуис Маша, кутліс ассьыс мамсӧ, коді шогысла кык часӧн пӧрысьмӧма, малаліс сылысь банбокъяссӧ да юрсисӧ да уговаривайтіс.
Ирина Федотовна сыркъяліс.
Маша водтӧдіс сійӧс вольпасьӧ.
— Маша.
Гашкӧ, прӧйдитас?
— Прӧйдитас, мама.
Сійӧ миян некор эз висьлы.
Бурдас, аддзан.
— Сійӧ сэні ӧтнас, Маша.
Кутшӧм шог, мый сійӧ сэні ӧтнас!
— Сыкӧд тётя Поля.
Зіль унмовсьыны, мама!
— Верма ӧмӧй нӧ ме?
И унмовсис.
Маша пукаліс сы дінын.
«Кор ме медбӧръяысь аддзылі папаӧс? — дум вылас уськӧдіс сійӧ. — Да, дворын, бипур дорысь».
Полевӧй уджъяс вылӧ мунтӧдз сійӧ рытыс, кор небесаыс сьӧд шатёрӧн ӧшйис му весьтын, быттьӧкӧ ӧнія лоӧмтор, уси сылы дум вылас.
Бедьторйӧн бать вӧрӧдіс бипурсьыс ӧгырсӧ.
Бикиньясыс качлісны вывлань да усиганыс кусаліны.
Матыстчис вой.
Орччӧн, тайӧ вояс, дзебсьӧма шог.
Бипурыс син ёрмӧн ыпнитіс.
Ыпнитлігас Маша аддзис аслас батьыслысь чужӧмсӧ: вӧйӧм банбокъяссӧ, синкымъяс костса ёна тӧдчысь чукырсӧ.
«Папа! — думайтіс Маша. — Миянлы колӧ тэкӧд быдтор йылысь сёрнитыштны, кор ме воа.
Папочка, папа, кутшӧм тэ настоящӧй морт и кутшӧм вернӧй ёрт, а ме тэныд та йылысь ньӧтчыд эг висьтавлы!
Ми мамакӧд прӧста зэв шудаӧсь, мый тэ миян эм».
Войнас сёрӧн ӧшиньӧ таркӧдісны.
Локтіс Аркадий Фролович.
— Поезд лоӧ аски дас кык час войын.
Судзӧді весиг плацкарт.
Лун кӧкъямыс-ӧкмыс мысти лоанныд Москваын.
— Мый ті думайтанныд папа йылысь, Аркадий Фролович?
Сійӧ неокотапырысь вочавидзис:
— Меным оз кажитчы телеграммаыс.
Поля видзчысьысь морт.
Пола, лёк делаяс.
Жаль, мый оз позь лэбны самолётӧн.
20 ГЛАВА
Юрий да Дорофеева мунісны лекцияяс вылысь отсасьны Строговъяслы лӧсьӧдчыны туйӧ.
Усков вайис Кирилл Петровичлы яблочнӧй варенье банка.
Ирина Федотовна пуктіс тайӧ банкасӧ торйӧн, эз интересуйтчы, кыдзи Дорофеева пукталӧ вещисӧ.
Усков котӧртіс судзӧдны рейсовӧй карточкаяс да туй вылӧ прӧдуктаяс.
Ставыс тайӧ Ирина Федотовналы эз вӧв важнӧ.
— Менам верӧс вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, — шуис Дорофеева. — И, аддзанныд, бурдіс.
— Да, — благодарностьӧн вочавидзис Ирина Федотовна. — Ме тшӧтш надейтча.
Кирилл ни ӧтчыд эз висьлы.
Но Маша вӧсна менам заводитчас сердечнӧй припадок.
Кӧні Маша?
Кӧть поезд мунтӧдз кадыс вӧлі уна на, но Ирина Федотовна места аслыс эз аддзы да шогсис ёна.
Усков котӧртіс корсьны Машаӧс.
Маша виччысис институт канцелярияын, кор гижасны колана справкаяс.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм шог чужӧм, мый Усков пыр жӧ кутіс вензьыны секретаршакӧд, коді вывті дыр ноксис справкаяснас.
Дзик некытчӧ лӧсявтӧг Усков цитируйтіс Маяковскийлысь «Прозаседавшиеся» кывбурсӧ.
Секретарша вочавидзис, мый сылӧн мукӧдпӧлӧс обязанностьяс и эз тырмыны ещӧ сылы заседаниеяс.
Сійӧ скӧрмис, да делӧыс кутіс мунны ещӧ на ньӧж.
Со и пуктӧма лои медбӧръя печать.
Комитетын, кыдзи и век, вӧлі тырыс йӧз.
Дильда прӧститчынысӧ петіс коридорӧ.
— Во джын мысти помала вуз, — шуис сійӧ, — муна аулӧ.
Виччыся, кор старикъяс сӧветла локтасны: сідзкӧ, уджала бура.
Миян старикъясыд стрӧгӧсь.
— Тэныд оз ло дыр виччысьны.
— Ог тӧд.
Война бӧрын локта Москваӧ, корся тэнӧ.
Тэныд лӧсьыд вӧлі миянын?
— Лӧсьыд.
Дильда крепыда, мужичӧй ногӧн, кутліс Машалысь кисӧ аслас ичӧтик ён кинас.
Сійӧ сулаліс, видлаліс кузь, бечёвка кодь зэлыд кӧсасӧ да видзӧдіс, кыдзи Маша мунӧ коридор кузя.
— Ӧні медбӧръяыс, — шуис Маша Усковлы.
Усков вочавидзис:
— Ме тэнӧ и сэтчӧдз колльӧда.
Усков гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд Машалы янсӧдчыны Митякӧд.
Машалӧн веськыд да восьса радейтӧмыс кыпӧдіс сыын пыдди пуктӧм.
— Гашкӧ, ме сёрма, — шуис Маша, кор найӧ матыстчисны госпиталь дінӧ. — Оз сулав виччысьны.
— Бур, ме видзӧдла.
Маша муніс, а сійӧ думыштчӧмӧн пуксис арык дінӧ мыр вылӧ.
«Ме настоящӧй скӧтина, — шуис сійӧ аслыс недыр думайтыштӧм бӧрын.
Ме ог куж сетны моральнӧй отсӧг и, кыдзи типичнӧй эгоист, шӧйӧвоша йӧз несчастьеысь».
Сійӧ эськӧ ещӧ ёнджыка шӧйӧвоши, тӧдліс кӧ, мый лои ӧкмысӧд палатаын.
Кор Маша пырис, Митя думайтіс сы йылысь.
Сійӧ думайтіс: «Ӧні кӧ ӧдзӧсыс воссяс да пырас оз сестра и оз доктор, а Маша, сідзкӧ, сійӧ фактъясыс, кодъяс лоины известнӧйӧсь меным, абу вернӧйӧсь».
Ӧдзӧсыс куимысь воссьыліс и пырлісны доктор, сестра, санитарка.
Но сійӧ думыштліс нёльӧдысь и витӧдысь.
Медбӧрын пырис Маша.
Митя пуктіс тумбочка вылӧ Машалысь карточкасӧ.
Митя асывбыд видзӧдіс сійӧс.
Сійӧ кӧсйис спокойнӧя, волнуйтчытӧг обсудитны фактъяссӧ.
«Тайӧ карточкасӧ ме ачым перйи перочиннӧй пуртӧн студенческӧй билетсьыс.
Тайӧ карточка кындзиыс миян отношениеясын дзик нинӧм эз вӧв.
Менӧ вермисны вины.
Но олӧмыс мунӧ аслас туйӧд.
Ася шуис: «Некод некор эз кывлы Машасянь тіян йылысь.
Ставыс шензьӧны, кытысь ті босьтчинныд».
Ася юаліс: «А кыдзи нӧ Усковыс?»
Ме ог суитчы.
Пӧжалуйста.
Но меным оз кажитчы, кор жалитӧм вӧсна окалӧны, а сэсся куим час гуляйтӧны Усковкӧд да чепӧсйӧны-пырӧны керкаас Выль воӧдз кык секунда водзджык, кыкнанныс ен тӧдӧ кутшӧм шудаӧсь, и тайӧ первой жӧ лунас, кор менӧ вайисны.
Мыйта кӧть эськӧ ме эг жугӧдлы юрӧс, фактъяс колясны фактъясӧн».
Но мыйӧн Маша пырис да Митя аддзис сылысь кельыд, омӧльтчӧм чужӧмсӧ, фактъяс воштісны значениесӧ.
Найӧ прӧстӧ дугдісны существуйтны.
Вӧлі сӧмын ӧтитор: ыджыд, серьёзнӧй, сосредоточеннӧй радлун ощущайтӧм, и тайӧ локтӧ вӧлі Машасянь.
Тайӧ воӧ вӧлі сыкӧд, и сэсся некодкӧд.
Митя решитіс: «Ӧні ставсӧ тӧдмала и век кежлӧ шыбита и ог сэсся кут мучитны ачымӧс ни сійӧс, торйӧн нин сійӧс».
— Маша, видза олан.
Асывбыд тэнӧ виччыся.
Вӧрзьӧдчытӧг куйла, ачым аслым дӧнзи.
Меным эз тшӧктыны вӧрны.
Маша, ме тэнӧ виччыси.
Меным унатор колӧ тӧдмавны.
Тэ талун дзик мӧдног, Маша.
— Куйлы спокойнӧя, Митя, - меліа шуис сійӧ.
- Маша!
Тэ ӧд абу врач.
Али тэ волывлан сӧмын сы вӧсна, мый ме ранитчӧма.
Тэ ӧтнад? — настойчивӧя юаліс сійӧ.
— Абу, — вочавидзис Маша. — Уліас виччысьӧ Усков...
«Колӧ вӧлі висьтавны, мый ӧтнам, — пыр жӧ кватитчис сійӧ да гӧрдӧдіс, сы вӧсна мый кӧсйис пӧръявны. — Кытысь тайӧ пӧръясьнысӧ гӧгӧрвотӧм кӧсйӧмыс?
Мый ме кӧсъя сыысь дзебны?
Бара заводитчӧ тӧрытъяыс...»
И, ёнджыка гӧрдӧдіг, сійӧ ыръянитӧмпырысь шуис:
— Уліас менӧ виччысьӧ курс кузя ёрт, Усков.
Митя, мыйла тэ юасян?
Мый тэныд колӧ тӧдны?
Маша кӧсйис, медым Митя гӧгӧрвоис: сійӧ ставнас со тані сы водзын, сылы нинӧм дзебнысӧ да соссьынысӧ — сійӧ оз куж.
Но бара, сылӧн кӧсйытӧг, сы вӧсна оскорбитчӧмыс, мый тайӧс колӧ доказывайтны, быттьӧкӧ дорис сійӧс.
Митя аддзис сылысь напряжённӧй чужӧмсӧ.
Бокӧвӧй чужӧм.
Бокӧвӧй Маша.
И бара ставыс путкыльтчис.
Кыдзи лёк зеркалӧ искажайтӧ предметъяссӧ, сетӧ налы мисьтӧм очертаниеяс, сідзи Митя сознаниеын ставыс югдӧдсис невернӧй да уродливӧй светӧн.
Ася прав!
Маша ылын сылы.
А жалитӧмсӧ сійӧ оз кӧсйы.
Сійӧ эз на удит сетны аслыс отчёт сыын, мый вӧчас ӧні, но киыс ачыс нюжӧдчис тумбочкалань.
— Ме тэнӧ виччыси, медым бӧр сетны карточкатӧ.
Фотография вылын нывкалӧн гӧгрӧс банбокъяс, пельпом саяс кыз кӧса и видзӧдласас оз тӧдчы некутшӧм шогсьӧм.
Ӧні Митя Агапов — воддза олӧмтӧм салдат.
Сійӧ ачыс мездіс асьсӧ казьтылӧмъяссьыс.
Но Маша гӧгӧрвоис тадзи: Митя карточкасӧ лӧсьӧдӧма водзвыв; сы йылысь, мый карточкасӧ сійӧ бӧр сетас Машалы, сійӧ решитӧма ещӧ тӧрыт на.
Найӧ видзӧдісны ёрта-ёрт вылас отчаяниеӧн да шогпырысь и чӧв олігтыр мыжалісны ӧта-мӧдсӧ.
— Пасибӧ, — шуис Маша. — Тешкодь, мый сійӧ сохранитчӧма.
— Случайнӧ.
— Сэтшӧм лёкиник фотография, эз сулав видзны, - нурбыльтіс Маша.
Вӧліны кӧ найӧ палатаас ӧтнаныс.
Абу на сёр!
Вӧліны кӧ найӧ палатаас сӧмын ӧтнаныс.
Йӧрас нин Машалы дум вылас уси, мый эз висьтав Москваӧ мунӧм йывсьыс.
Бӧр бергӧдчывны?
И эз бергӧдчыв.
Сійӧ муніс вольсалӧм пӧвъяс кузя двор вомӧныс сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ сылы ӧні медся важнӧйторйӧн вӧлі не джӧмдыны.
«Ме вошті тэнӧ мӧд пӧв.
Ӧні нин век кежлӧ».
Сійӧ недыр кад чӧжнас, кор Маша вӧлі госпитальын, Юрий удитіс обдумайтны пунктъясӧн самӧй сійӧ речсӧ, коді должен вӧлі сетны Машалы моральнӧй отсӧг.
Сійӧ тэрыба чеччис, кор Маша муртса на петіс проходнӧй будкаысь, но мытшасис первой жӧ кыв вылас.
Чужӧмыс Машалӧн — быттьӧкӧ томана ӧдзӧс.
Юрий вунӧдіс став дасьтылӧм пунктъяссӧ да шуис:
— Коркӧ кӧ тэныд ковмас настоящӧй отсӧг, помнит, мый эм морт, коді...
Ӧти кывйӧн кӧ, помнит: тэнад эм ёрт.
Маша чӧв довкнитіс юрнас.
21 ГЛАВА
Куйбышевӧдз мунісны Аркадий Фроловичкӧд ӧтлаын.
Карас вотӧдз некымын час водзджык Ирина Федотовналӧн лои сердечнӧй припадок.
Маша войдӧр некор эз аддзыв, медым Аркадий Фролович шӧйӧвошліс.
Сійӧ восьтыліс походнӧй аптечкасӧ, аптечкаыс сы киясын чеччаліс.
Ирина Федотовналӧн пульсыс чиніс, а Аркадий Фролович дыр эз вермы лэдзны сылы камфора.
Куйбышевын Ирина Федотовнаӧс вагонысь петкӧдісны нӧсилка вылын.
Аркадий Фролович кодкӧдкӧ сёрнитіс, убеждайтіс, требуйтіс, и Ирина Федотовнаӧс водтӧдісны кӧрт туй больничаӧ.
Аркадий Фролович корис главнӧй врачсӧ да бара убеждайтіс да требуйтіс.
Главнӧй врач эз вермы кутчысьнысӧ да предложитіс Машалы олыштны сы ордын.
Медводдза войсӧ Маша оліс палатаын мам дінас.
Аркадий Фролович тожӧ пукаліс юр водзас да сӧмын кадысь кадӧ петавліс куритчыны.
Асывводз кежас Ирина Федотовналы лои лӧсьыдджык.
— Мый нӧ вӧчны, — шуис Аркадий Фролович, — колӧ мунны.
Сійӧ эз нин вермы сэсся кольччыны.
Маша коли ӧтнас, сійӧ шогсис мамыс висьӧм вӧсна, бокӧвӧй, уна йӧза карлӧн шум вӧсна да сдержаннӧй вежливость вӧсна главнӧй врач ордын, кӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн сыысь, мый таркӧдчӧ ӧдзӧсӧ, пырӧ, прихожӧйын колялӧ коктуйяс, узьлӧ кодлӧнкӧ вольпась вылын, и сыысь, мый вообще существуйтӧ.
Вагонӧ Строговаяс веськалісны сӧмын недель мысти.
Ирина Федотовна чӧв оліс.
Сылӧн сьӧд синъясас, кодъяс висиг чӧжнас лоӧмаӧсь зэв ыджыдӧсь, тыдаліс лӧнь, сосредоточеннӧй виччысьӧмлӧн сійӧ выражениеыс, коді вӧлі повзьӧдлӧ Машаӧс.
Кутісны вуджрасьны дачнӧй посёлокъяс.
Москва.
Рытъя вокзал, платформаяс, платформаяс дорас электричкаяс, лӧз бияс.
Военнӧй Москва олӧмлӧн стрӧглуныс.
Метроын Ирина Федотовна шӧйӧвоши, кутчысис Машалы соскас.
— Звӧнитлы всё-таки, — тшӧктіс сійӧ. — Ох, Маша, ме ог во гортӧдз!
Маша чӧвтіс автоматӧ деньга да висьталіс номерсӧ.
Гудокъяс эз кывны.
Сійӧ мӧд пӧв висьталіс — гудокъяс бара эз кывны.
Сылы дум вылас уси, мый номерсӧ вежӧмаӧсь, папа гижліс та йылысь, но Маша воштіс выль номерсӧ.
Метроысь найӧ петісны Охотный дорын.
Маша тӧдмаліс Манежнӧй площадьлысь просторсӧ, университет, кремлёвса стенаяс, кӧдзыд ру пиын Александровса садлӧн пуяс.
Найӧ подӧн мунісны Пушкинскӧй площадьӧдз и, кор ыпнитіс турунвиж битор, вуджисны трамвайнӧй линия.
Керкаыс сулаліс пемыд, тупкалӧм ӧшиньяса; векни костъясӧд кытсюрӧ писькӧдчис югыдыс.
Найӧ кайисны коймӧд судтаӧ.
Ӧдзӧссӧ восьтіс тётя Поля.
Тётя Поля чойсӧ кутлӧм пыдди бӧрыньтчис, и Маша аддзыліс, кыдзи мамыс тэрыба лэптіс кияссӧ тётя Полялы пельпом вылас, чӧла да сюся видзӧдыштіс синмас, топӧдіс юрсӧ сы морӧс бердӧ да шытӧг сьӧкыда уси джоджӧ.
22 ГЛАВА
Пелагея Федотовналӧн Москваын вӧлӧма вывті уна мог.
Каракулевӧй шапочкаасьӧм мысти да вылас чышъянасьӧм мысти сійӧ мунлывліс асывсяньыс.
Колӧ пыравны Наркомпросӧ, Дом пионеровӧ, судзӧдны колана небӧгъяс.
Пелагея Федотовна некымынысь пыраліс военкоматӧ, но тӧлкыс эз ло.
Некод эз тӧд, мый лои ветеринар Пастуховкӧд.
Виӧмъяс списокъясын абу.
Рытланьыс Пелагея Федотовна бӧр волывліс гортас.
Сійӧ ньӧжйӧ кайӧ вӧлі пос кузя, шойччас быд площадка вылын.
Ирина Федотовна петавліс чой дінас кухняӧ.
Кухня ӧні лои медбур оланінӧн, тані ӧшиньяс вылас эз сэтшӧм кыза кынмыв йиыс.
Сійӧ пуксьывліс плита дорӧ матӧджык, но газыс муртса ӧзйис.
Татшӧм би дорад он шонав.
Пелагея Федотовна пуктывліс кампорка вылӧ кофейник да терпеливӧя виччысис, кор кутас булькакывны ваыс да кофейник сюрӧдыс кутас петны пӧсь рутор.
Тайӧ вӧсньыдик русьыс кухняын быттьӧкӧ лолывлі неуна шоныдджык.
Пелагея Федотовна ставсӧ висьтавліс, кӧнъясын вӧлі лунтырнас, кодӧс аддзыліс, мый йылысь сёрнитіс.
Ирина Федотовна чӧв олігтыр кывзіс.
Кофе юӧм бӧрын сійӧ мунліс аслас комнатаӧ да водліс диван вылӧ, бергӧдчывліс стенлань.
Лунтыр Ирина Федотовна син водзын диван бӧр вылын ӧти и сійӧ жӧ узорыс.
«Кирилл кӧ эськӧ эз мун студентъяскӧд лесозаготовка вылӧ, нинӧм эськӧ эз ло, — тайӧ узор вылас видзӧдігӧн думайтіс Ирина Федотовна. — Но студентъяс вӧліны радӧсь, найӧ любитісны сійӧс.
Бур, медым сійӧ и муніс, но нинӧм эськӧ эз ло, сійӧ кӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ёна прӧстудитчӧма, да пыр жӧ муніс больничаӧ, а эз куйлы тані ӧтнас, быттьӧ пӧгребын, куим лун чӧж, кытчӧдз садьсӧ эз вошты».
Ирина Федотовна курччис пӧдушка дорсӧ, синваыс доршасис синмас.
Воссьыштіс ӧдзӧс.
Маша ньӧжйӧник юаліс:
— Мама, тэ узян?..
Мамочка! — чукӧстіс сійӧ, эз вермы виччысьны ӧтветсӧ да муніс кок чунь йылас.
«А ме кӧ эськӧ эг висьмы туяс, — думайтіс Ирина Федотовна, — Найӧ метӧг эз бура дӧзьӧритны сійӧс.
Сійӧ кулі сы вӧсна, мый ме сёрми».
Маша пырис кухняӧ.
Тётя Поля восьтіс виж ма тыра банка, маыс вӧлі дзоридзалысь нин пу дука.
— Юышт кӧдзыд вылысь кофесӧ манас.
Маша сувтіс порог дорӧ, эз ӧтвечайт тьӧткаыслы.
Сылӧн став позаыс, лигышмунӧм киясыс, а медсясӧ, чужӧм вылас шӧйӧвошӧм да шай-паймунӧм выражениеыс петкӧдлісны кутшӧмкӧ зэв жальтор, шоглун.
«Батюшки! — думыштіс Пелагея Федотовна. — Аски меным мунны!
Кыдзи ме найӧс эновта?»
— Машенька! — шуис сійӧ. — Да мый нӧ тэ ни ӧти кыв он шу?
Колӧ овны, Маша...
Маша видзӧдліс тьӧтка вылас гӧгӧрвотӧм видзӧдласӧн.
Лэччис кӧ эськӧ сылӧн шогыс синва шорӧн, тӧдӧмысь, сьӧлӧмыслы лои эськӧ кокньыдджык.
Но став тайӧ лунъяс чӧжыс сійӧ ни ӧтчыд эз бӧрддзыв.
Маша эз аддзыв ассьыс батьсӧ кулӧманас, сылӧн сознаниеын батьыс кольлі ловъяӧн.
Маша помнитіс сылысь кывъяссӧ, нюмсӧ, неуна окайтысь сёрнисӧ.
Письменнӧй пызан вылын куйлісны сылӧн гижӧдъясыс, медбӧръя лекцияясыслӧн конспектыс.
«Киев, 1920 во» гижӧда важ беддьыс сылӧн сулаліс пельӧсын.
Батьыс вӧлі ловъя, сійӧ вӧлі Маша олӧмлӧн юкӧнӧн.
Но сійӧ эз нин вӧв.
Маша зілис гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс — абу нин, и эз вермы.
Пелагея Федотовна тӧждысьӧмпырысь дзигӧдіс сійӧс.
Маша бергӧдчис бокӧ да лӧгпырысь думыштіс: «Ӧні тётя Поля висьталас мыйкӧ зэв правильнӧйӧс.
Олӧмлӧн быд случай вылӧ сылӧн эм вочакыв.
Но вермас ӧмӧй менӧ мыйкӧ бурӧдны?»
Тётя Поля эз удит нинӧм висьтавнысӧ — кутіс сёрнитны радио.
Сійӧ водзсӧ эз аддзыв татысь радиосӧ и ӧні гӧгӧрвоис, мый батьыс олӧма кухняын да вайӧма репродукторсӧ татчӧ.
«...Сталинград дінын помалӧма немецкӧй войскаясӧс окружайтӧм...»
Чёткӧй, торжественнӧй да вывті яснӧй гӧлӧс дыр юргис керкаын.
Чуньяснас лотшнитӧм бӧрын тётя Поля шуис:
— Маша, а ӧд Иван Никодимычыд Сталинград дорын.
Ӧні, гашкӧ, ме тӧдмала сы йылысь.
И Серёжа сэні.
Ёна тӧждысьӧмӧн сійӧ прӧйдитіс кухняті, сылӧн сьӧд, дзормыны нин заводитчӧм кӧсаыс уси пельпом вылас.
Пелагея Федотовна тэрыба гартыштіс кӧсасӧ юр гӧгӧрыс да крепитіс шпилькаӧн.
— Серёжа!
Ме сійӧс быдті.
Ме ассьым став лолӧс пукті сыӧ.
Быдлаын, став фронтъяс вылас, менам велӧдчысьяс!
И Иван Никодимыч...
Ах, Маша!.. — Сійӧ кинас кутчысис морӧсас, вынтӧма лэдзчысис стул вылӧ да шӧпкӧдӧмӧн моз помаліс: — Висьӧ менам сьӧлӧмӧй, шог кылӧ!
Ӧти шог пырис керкаӧ, а мӧд сулалӧ порог дорын.
И ме пыр виччыся, виччыся, и вынӧй менам сэсся абу...
Маша шай-паймунӧмӧн видзӧдіс тьӧтка вылас.
И друг ставыс, мый сійӧ думайтіс кулӧм йылысь, и шог, ёна полӧм, отчаяние — ставыс бӧрыньтчис радейтӧм да жалитӧм водзын.
Сійӧ сувтіс пидзӧсчань йылас тьӧтка водзас да, сійӧс кутлігтыр да кияссӧ окалігтыр, долис:
— Тётя Поля!
Сійӧ ловъя, сійӧ бӧр воас!
Эскӧй меным, сійӧ воас!
Сійӧ торксялігтыр долис ӧти и сійӧ жӧ кывъяссӧ.
Наын смыслыс эз вӧв, но вӧлі жалитӧмлӧн сійӧ выныс, коді спасайтӧ мортӧс.
Пелагея Федотовна ланьтіс, синванас кӧтасьӧм чужӧмсӧ чышкис кипыдӧснас.
Сійӧ яндысис тайӧ чувствояс эрдӧдӧмсьыс, сылы эз вӧв лӧсьыд.
— Гашкӧ, и збыльысь бӧр воас.
То думайта — оз, а то сьӧлӧмӧй висьталас: ловъя, аддзыла.
— Веритӧй меным, тётя Поля! — убеждайтіс Маша. — Да и думыштӧй асьныд: сійӧ ӧд ветеринар, сійӧ абу бойын.
Пелагея Федотовна довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Тайӧтӧ сідз.
Сӧмын пуляыд бӧрйысьтӧг лэбӧ.
Мукӧддырйиыс и ветеринарлы инмас.
Сійӧ заводитіс чукӧртны вещияссӧ да дзик нин мӧд успокоитчӧм тонӧн шуаліс:
— Ёна нин виччысьӧны менӧ челядьӧй менам.
Да и Дуняӧс ӧтнассӧ быдса колхоз вылӧ коли.
Сійӧ, кӧнкӧ, сикт помас менӧ частӧ виччысьлывлӧ.
А гашкӧ, и встречайтны станцияӧ волывлӧ вӧлӧн.
Сылӧн артмас.
Зато челядьлы ме книгаяс судзӧді!
«Пионер»-ӧс война заводитчӧмсяньыс эз аддзывны, а ме вая.
Асывнас Пелагея Федотовна чеччис югдытӧдзыс.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд эновтны вой чӧжнас шонтӧм вольпасьсӧ, Маша ӧти здукӧн шыбитіс эшкынсӧ, да, быттьӧ йиа пӧгребӧ, лэдзис кокъяссӧ джоджас.
Пелагея Федотовна кӧрталіс пельпом саяс книга тыра нопсӧ, прӧщайтчис чойыскӧд:
— Ириша, гашкӧ думыштан ме дінӧ Владимировкаӧ локны?
Но Ирина Федотовна Владимировкаӧ мунӧмысь дзикӧдз ӧткажитчис.
— Прӧщай, Поля.
Гиж Иван йывсьыд.
Маша Пелагея Федотовнакӧд петіс керкаысь.
Пемыдлӧз небесаас садьмытӧм кар весьтын ӧшаліс сёрмӧм тӧлысьлӧн вӧсньыдик чарла, шочиника прӧйдитліс грузӧвик, и бара тыртӧмӧсь да лӧньӧсь вӧліны уличаяс.
— Кутшӧма менӧ кутіс кыскыны гортӧ! — ньӧжйӧник шуаліс Пелагея Федотовна. — Став мирас меным Владимировкаысь бурджык местаыс абу — рӧднӧйджык Владимировкаысь!
Найӧ пырисны метроӧ.
Лӧз лампаяслӧн тревожнӧй югӧрыс чусыда югдӧдіс вестибюльсӧ.
Вокзалын, Машакӧд прӧщайтчигӧн, тётя Поля пӧрччис кепысь пӧвсӧ да шог мелілунӧн малалыштіс Машалысь банбоксӧ шоныд кинас:
— Мун гортад.
Мамтӧ видз.
Вӧлі югдӧ, кор Маша матыстчис керка дорас.
Асылыс вӧлі ыркыд да чистӧй, уличаяс вылас кыліс трамвайяслӧн зилякылӧм.
Площадь вылын громкоговоритель выль пӧв висьталіс победа йылысь тӧрытъя юӧрсӧ.
Йӧзыс сувтыштлісны, сэсся котӧртісны ӧдйӧджык, медым верстайтны кадсӧ, и мыйкӧ казявны позьтӧм, но ӧткодьтор вӧлі чужӧмъяс выланыс разнӧй, ӧта-мӧдныскӧд абу ӧткодь йӧзлӧн, — тайӧ вӧлі гордостьлӧн выражение.
23 ГЛАВА
Коли вель уна кад, пока Маша мӧдӧдчис Валентин Антонович дінӧ.
Эвакуацияысь воӧм бӧрын сійӧ лои факультетса деканӧн.
Сійӧ томмис Москваас
— Видза оланныд, землячка! — горӧдіс Валентин Антонович. - Но, вот и чукӧртчалам ньӧжйӧникӧн.
Помнита тіянлысь докладнытӧ.
Эг вунӧд.
Машалы вӧлі приятнӧ, мый профессор абу вунӧдӧма сійӧс да оз ков висьтавны, мыйла локтіс.
Маша локтіс декан кабинетӧ некутшӧм могтӧг.
Сы мында йитчӧма Валентин Антоновичкӧд.
Креслӧ бӧр вылас лэччысьӧмӧн профессор кутіс куритчыны, но пыр жӧ шыбитіс папироссӧ да таркӧдыштіс чуньяснас пызанӧ.
Кажитчис, мыйкӧ сійӧс беспокоитіс.
- Томйӧз локтӧны, мунӧны, а профессор пӧрысьмӧ да лоӧ скӧр броткысьӧн, кодлы мирыс кажитчӧ вывті сьӧкыда лӧсьӧдӧмаӧн.
— Тіянкӧд мыйкӧ лои, Валентин Антонович? — юаліс Маша.
— Да.
Мӧдарӧ шуны, эз.
Прӧстӧ ме неуна куті гажтӧмчыны.
Тайӧ административнӧй креслӧыс меным оз лӧсяв.
Оз, оз лӧсяв.
Со аддзанныд. — Сійӧ босьтіс трубкасӧ звӧнитысь телефонлысь, лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧ корис Машаӧс свидетельӧ сы кузя, кыдзи сылы оз сетны спокой. — Аддзанныд, — трубкасӧ пуктӧм мысти водзӧ висьталіс сійӧ, — ме пукала тані креслӧын, а гортын куйлӧ заводитӧм статья «Слово о полку Игореве» йылысь.
Ме мечтайта тайӧ статья йывсьыс, кыдзи тшыг морт нянь йылысь, но сылы, тыдалӧ, абу на сиӧма регыдъя кадӧ вӧрзьыны места вывсьыс...
А ті, Строгова?
Да, тіян доклад йылысь.
Ті верманныд сійӧс неуна углубитны, и сійӧ лоӧ дзик тырмана выпускнӧй курсӧвӧй удж пыдди.
— Мыйла ті предлагайтанныд меным кокни условиеяс? — пыр жӧ юаліс Маша.
— Да ог жӧ, ог! — серӧктіс профессор. — Ме уверен, мый ті справитчанныд выль уджӧн.
Унаӧс важ другъяссӧ сійӧ эз аддзы институтысь.
Эз вӧв Володя Петровых: Володя пӧгибнитӧма фронт вылын.
Аслас ӧти курссаяс пиысь то ӧти йылысь, то мӧд йылысь Маша тӧдмавліс: воюйтӧ, усьӧма, вошӧма тӧдтӧг.
Эз вӧв...
Но Маша заставляйтіс асьсӧ не думайтны Митя йылысь.
И век жӧ сійӧ думайтіс...
«Митя, ме кӧсъя тӧдмавны сӧмын ӧтитор: дзоньвидза-ӧ тэ?
Ме сэсся нинӧм ог кӧсйы тӧдны тэ йылысь.
Ме некор ог вунӧд, мый тэ меным эн эскы.
Мед менӧ судитасны медся страшнӧй суднас — тайӧс ме ог вермы вунӧдны да прӧститны!»
Сійӧ полігтыр виччысис, мый кодкӧ юалас Митя Агапов йылысь.
Эз ӧтнас Митя - унаӧн курсас эз вӧвны.
И сӧмын Борис Румянцев, кодлӧн синъясыс, нырыс, щӧкаыс да бандзибъясыс лоӧмаӧсь ёсьджыкӧсь да чорыдджыкӧсь, и ставнас сійӧ ӧні лоӧма видзчысьысь хищнӧй лэбач кодь, мыйӧн аддзис Машаӧс, казьтыштіс Агаповӧс.
— Интереснӧ, кыдзи сійӧ фронт вылас, — шуис Румянцев. — Тані, институтын, Агапов быдногыс зілис йӧз син водзӧ петкӧдчыны, но збыльвылассӧ сійӧ вӧлі мукӧдсьыс нинӧмӧн торъявтӧм студент и весиг абу ёна лыддьысьлӧма.
Тайӧ вӧлі лӧж.
Маша тӧкӧтьӧ эз пӧд скӧрмӧмысла, но кутіс асьсӧ да пӧшти веськодьпырысь вочавидзис:
— Вермас лоны, тайӧ кык вонас, пока сійӧ воюйтӧ, тэ панйин сійӧс книгаястӧ лыддьӧм кузя.
Оз, сійӧ оз кут вензьыны Митялысь честьсӧ дорйигӧн!
Румянцев кватитчис.
Абу зэв благороднӧ увтыртны соперниктӧ, коді абу тані да коді ещӧ и фронт вылын.
— Збыль, уджавнытӧ Агапов вӧлі упорнӧй, вол кодь, веськыда кӧ шуны, — небыдика висьтасис сійӧ.
Вол кодь?
Но Румянцев ӧмӧй оз помнит, мый Митя кужліс зэв ӧдйӧ кыйны быд мӧвп, а юрыс сылӧн пыр вӧлі тыр шуда догадкаясӧн?
Сійӧ талантливӧй, со мыйын делӧыс.
— Агапов абу сӧмын упорнӧй, — коса шуис Маша. — Сійӧ век муніс водзын, сы вӧсна мый эз вермы не мунны водзын.
Тайӧн колӧ сӧгласитчыны, тэ кӧ честнӧй.
Вот сійӧ и эз выдержит да бара вензьыштіс, сы пыдди медым спокойнӧя чӧв овны.
Кутшӧм, збыльысьсӧ, Машалы делӧ Митя Агаповӧдз?
Талантливӧй-ӧ, тӧлка-ӧ сылӧн вӧвлӧм ӧти курссаыс, мый сыкӧд, кӧні сійӧ ӧні — ставыс тайӧ абу сылӧн судьбаыс.
Кутшӧм гажтӧм лоӧма институтын!
Стенъясыс кынмӧмаӧсь.
Изйыс видзис кык вося кӧдзыдсӧ, лолаліс йиджтысьӧм уль руӧн.
Лекция шӧрын мукӧддырйиыс кыптывліс ӧтсяма шум: тайӧ студентъяс зымӧдісны гегдӧм кокъяснаныс.
Профессор лэччывліс кафедра вывсяньыс улӧ, бӧр кайліс, жестикулируйтіс.
Тадзи сылы удайтчыліс видзны ас пытшкас сійӧ этшаник шоныдсӧ, коді колӧ вӧлі, медым лекциясӧ вайӧдны помӧдзыс.
Маша шоча волывліс институтӧ.
Эвакуацияын досрочнӧ сдайтӧм став зачётъяссӧ сылы зачтитісны.
Коли кывзыны кык курс.
Румянцев лёкысь сералӧммоз шуыштіс:
— Шуӧны, эвакуацияын пӧ требованиеясыс вӧлӧмаӧсь ёна ичӧтджыкӧсь.
Весьшӧрӧ тэ абу мынтӧдчӧмыд сэні став экзаменъяссьыд.
— Унаысь сӧрлывлӧны, — веськодя вочавидзис Маша. — Буракӧ, тэныд сьӧлӧм вылад воӧ сӧрӧмыс.
Татшӧм зыксьӧмыс лолі эз ӧтчыд.
Митя Агаповӧс татчӧ нинӧмла сюйны.
Прӧста Маша эз радейт Румянцевӧс.
И регыд дугдіс сійӧс казявны.
Выль уджыс шымыртіс сійӧс, и бара сы представлениеын чужи поэтическӧй мир.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс ӧтдортчис сыысь, мый вӧлі чуждӧй тайӧ мирыслы.
«Горькийлӧн бӧръя кадся романтизм» — тадзи шусис сылӧн уджыс.
Сійӧ лыддьысис, и воображениеас чужысь, муртса казялана ассоциация либӧ виччысьтӧг чуймӧдысь мӧвп заставляйтісны сійӧс котӧртны библиотекаӧ да корсявны книгаяс, кодъяслӧн, кажитчӧ, весиг некутшӧм йитӧд эз вӧв темаыскӧд.
Знаниеяслӧн венны позьтӧм коланлуныс чуйдӧдіс мунны водзӧ.
Сійӧ эз тӧд, кор шуас аслыс: тырмас.
Чукрасьӧм пельӧсъяса тетрадкаӧ, кодӧс видзӧма школаса кӧкъямысӧд классянь, Маша гижис Горькийлысь кывъяссӧ:
«И сэтшӧм окота буриника чужйыны ставнас муыслы да аслым, медым ставыс — и ачым ме тшӧтш — кутіс бергавны долыд тӧв нырӧн, праздничнӧя йӧктысь йӧз моз, кодъяс радейтӧны мӧда-мӧднысӧ, тайӧ олӧмсӧ, кодӧс олӧны мӧдпӧлӧс олӧм ним кузя — мича, кыпыд, честнӧй олӧм ним кузя».
Олӧм йылысь сійӧ ыджыд правда дінас, кодӧс сійӧ тӧдмаліс Толстойлысь, соді выль, висьтавны вермытӧм мича правда.
Сійӧ ышӧдіс действуйтӧм вылӧ.
Сыын вӧлі аскиа лун.
Мечта да действительность, реальность да вымысел торйӧдны позьтӧма ӧтлаасисны.
Но воис ӧти шог асыв, кор олӧмыс, коді вӧлі тыр вежӧрлӧн сосредоточеннӧй, упоительнӧй уджӧн, ори ӧдвывсьыс.
Тайӧ лунас, асывнас садьмӧм бӧрын, эшкын да пӧдушкаяс пӧвстсянь, быттьӧкӧ ош гусянь, видзӧдлӧм мысти, ӧшинь стеклӧ вылысь Маша аддзис гыӧрлысь мича узоръяссӧ.
Ывла вылас зэв кӧдзыд.
Мыйӧн Маша садьмис, комнатаас пырис мамыс.
Ирина Федотовна вӧлі сэтшӧма гартчӧма халатӧн, телогрейкаӧн, чышъянъясӧн, мый ветлӧдліс лӧсьыдтӧма да ньӧжйӧ.
Маша шогпырысь да полӧмӧн казявліс мамыс чужӧм вылысь висьӧмлысь, шоглысь да пӧрысьмӧмлысь пыр выль туйяс.
Ирина Федотовна мыжапырысь шуис:
— Сёйны миян нинӧм абу.
— Оз вермы лоны!
Тэ мыйкӧ дзуган, мама.
Мунігас тётя Поля колис уна прӧдукта.
Найӧ ӧтлаын мунісны видлавны буфетысь да кухняса джаджъяс вылысь, корсисны чуланысь.
Некӧн некутшӧм сёянтор абу.
— Менам кынӧмӧй оз сюмав, — збоя шуис Ирина Федотовна.
— И менам тожӧ аппетит абу.
— Но мун, занимайтчы, верман кӧ.
«Верма.
Дерт, верма», — тетрадьсӧ восьтігмоз уверяйтіс асьсӧ Маша.
Сійӧ ёсьтіс карандашсӧ да думыштчис.
Тӧрыт сы юрын тэчсисны фразаяс.
Романтизм?
Но мамыд кӧ тэнад тшыг да висьӧ и дзик тэ дінӧдз воисны грознӧй лунъяс, то пукты китӧ сьӧлӧм бердад, кывзышт, кыдзи сійӧ топалӧма, да висьтав: мый сэтшӧм романтизмыс?
Маша гижис:
«...Горький аддзис олӧмыслысь высокӧй да суровӧй правдасӧ.
Суровӧй правда дінас сійӧ кужис содтыны думнас желайтанасӧ да лоны верманасӧ.
Олӧмсӧ практическӧя вежлавны зэв ёна кӧсйӧм — вот мый сэтшӧмыс горьковскӧй романтизм».
Рӧмдӧ вӧлі, кор сійӧ пуктіс ныжмӧм карандашсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кокньыдӧн, вестӧмӧн.
Кажитчис: сувтан кӧ кок чунь йылад, позьӧ кыпӧдчыны да лэбзьыны.
Друг сійӧс бытшкыштіс тревога.
Кыдзи мама?
Сійӧ видзӧдліс мам комнатаас да пыр жӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Зэв сьӧкыдӧн кажитчис сылы сійӧторйыс, мый сійӧ аддзис: Ирина Федотовна сулаліс буфет дінын да пемыдінас мыйкӧ корсис.
Маша кватитіс сёян ваялан доз да котӧртіс студенческӧй столовӧйӧ.
Ӧти мискаӧ сійӧ кисьтіс ассьыс шома щи порциясӧ, мӧдӧ пуктіс рок да сэтшӧма кураліс паньнас тарелкасьыс, мый муртса эз поткӧд сійӧс.
Некутшӧм надея эз вӧв, но сійӧ шуис сёян ваялысьлы:
— Оз-ӧ позь босьтны аскиа да аскомысья ӧбедъяссӧ?
Ме зэв занят, — объяснитіс сійӧ, — ме ог вермы волыны татчӧ быд лун.
— Оз, оз позь.
Оз позь.
Маша вайис ӧбедсӧ гортас.
Найӧ чӧв олігтыр сёйисны сійӧс.
Налы сэсся эз нин вӧв окота петкӧдлыны асьнысӧ гажаясӧн.
Ирина Федотовна пыр жӧ унмовсис да сэтшӧм ньӧжйӧ, шытӧг лолаліс, мый Маша некымынысь копыртчыліс кывзыштны.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс потны жальысла.
Но сійӧ муніс кухняӧ, пуктіс газ вылӧ чайник да выль пӧв лыддис лунтырӧн гижалӧм листторъяссӧ...
Маскировочнӧй штора торйӧдіс кухнясӧ мирсьыс.
Лёк бушков шутьлялӧ ӧшинь сайын.
Мый эськӧ лои мирыскӧд, тэнад странаыд кӧ, Маша Строгова, эз кут ассьыс боевӧй позицияяссӧ?
Бушковлысь шутьлялӧмсӧ да гӧлӧсъяссӧ кывзігмоз, пукалыштіс сідзи, сэсся тэрыба кватитіс карандашсӧ.
Мӧд лунас Ирина Федотовна эз нин чеччы.
Воис доктор:
— Сьӧлӧмыс омӧльджыка уджалӧ.
Ӧнія кадӧ сы арлыда йӧз пӧвстын быдлунъя явление.
Ӧтчыд подъезд дорӧ сувтіс автомобиль.
Еджыд халатъяса санитаръяс нӧсилка вылын петкӧдісны Машалысь омӧлик, ёсьмӧм ныра, пӧрысь мамсӧ.
Пӧдлассис автомобильлӧн ӧдзӧсыс.
Ёся тутӧстӧм бӧрын висьысьясӧс новлӧдлысь автомобиль муніс.
Маша локтіс гортас.
Сійӧ дыр сулаліс комната шӧрас.
Диван вылын пӧдушка, пӧдушка вылас юр туй.
Керкаыс тыртӧммис.
Чӧв-лӧнь.
И Маша ӧтнас аслас мужествокӧд, тшыглункӧд да романтизм йылысь думъяскӧд.
24 ГЛАВА
Поезд муніс куим сутки.
Первой суткисӧ Сергей Бочаров узис.
Соседъясыс босьтчылісны садьмӧдны сійӧс, тракйисны пельпомӧдыс, но Сергей сӧмын ымзіс либӧ, друг чеччыштӧм бӧрын, чуймӧмӧн видзӧдіс купесӧ да, мыжапырысь нюмъёвтӧм мысти, бара усьлі валикӧ гартыштӧм шинель вылас.
Бриттӧм банбокъяслӧн чуткасьысь, шоч щӧть пырыс лун помасигас кутіс муртса тӧдчыны вир пас, ловшыыс лои рӧвнӧйджык, вомдорсьыс мудз чукырыс шыляліс.
Мӧдӧд суткинас Сергей садьмис и сэсся дзик Москва дінӧдз пӧшти эз унмовсьлы.
Медводз сійӧ займитчис кӧзяйствонас: лӧсьӧдіс вещевӧй мешӧксӧ, чиститчыштіс, бритчис, зэлӧдіс тасмасӧ да, сакарӧн куим кружка пӧсь чай юӧм бӧрын, мӧдӧдчис тӧдмасьны проводниккӧд, коді пуксигас на воис сылы сьӧлӧм вылас.
Махорка Сергейлӧн вӧлі тырмымӧн заптӧма.
Куритчыштісны да варовмисны.
Сергейлы зэв окота вӧлі тӧдны Москва йылысь: кыдзи сэн олӧмыс, кутшӧм вежсьӧмъяс и оз-ӧ сёрмы, рӧкыд вылӧ, поездыс.
Проводник интересуйтчис тӧдмавны, кутшӧм могӧн сержант ёрт тэрмасьӧ Москваӧ.
Гӧрдӧдӧм мысти да волнуйтчӧмысла неуна тшӧкмунӧм бӧрын Сергей висьтасис, мый мунӧ Москваӧ получайтны Геройӧс.
— Видзӧдтӧ! — шуис проводник.
Сійӧ кызӧктіс да внушительнӧя шуыштіс: — Видзӧднысӧ тэ прӧстӧй, зонмӧ, дзик прӧстӧй, но Геройтӧ сетӧны оз чужӧм серти, а делӧ серти.
Поезд воис рытнас.
Сергей Москваӧ воліс кыкысь.
Ӧтчыд, кор Пелагея Федотовна вайӧдліс школьникъясӧс экскурсия вылӧ, и мӧдысь — пырмунігмоз, кор резервнӧй, сӧмын на велӧдӧм часть, октябрьскӧй войын Севернӧй вокзалӧ чеччӧм бӧрын, тэрыб маршӧн вомӧналіс карсӧ Киевскӧй вокзаллань да сувтлытӧг вӧлі шыбитӧма Подмосковьеӧс дорйӧм вылӧ.
И со Сергей бара сулалӧ московскӧй мостовӧй вылын.
Синъясыс сылӧн велалісны нин пемыдас да ӧні аддзисны вокзал, кӧрт туй арка.
Сійӧ вермис эськӧ мӧдӧдчыны туйӧ, но тӧдіс, мый пыр жӧ ылалас уличаясас, чукля переулокъясас да площадьяслӧн виччысьтӧм просторъясас, да сы вӧсна бӧр пырис метроӧ.
Час джын мысти Сергей вӧлі нин кайӧ «Москва» гостиницалӧн квайтӧд судтаӧ.
Сэні Сӧветскӧй Союзса Герой сержант Бочаровлы вӧлі сетӧма торъя номер.
Еджыд передника ныв юаліс, мый колӧ военнӧй ёртлы.
Военнӧй ёрт яндысьыштіс.
Нинӧм вылӧ эськӧ сійӧ эз лысьт удж сетны татшӧм мича, вӧччӧм нывлы.
Сійӧ интересуйтчис сӧмын тӧдмавны, кӧні Палашовский переулок.
— Палашовский?
Пӧшти орччӧн.
Кайны Горький улича кузя.
Сергей коли ӧтнас, любопытствоӧн видзӧдіс сылы торйӧдӧм помещениесӧ, кӧні ставыс югъяліс, дзирдаліс.
Сійӧ недыр пукалыштіс улӧс дор вылын, но мый вӧсна кӧ сылы лои нелӧсьыд да гажтӧм, быттьӧ кодкӧ бокӧвӧй да шпыннялысь кыйӧдчис портьера сайсянь.
Сійӧ пӧрччысис, кусӧдіс бисӧ да бара — кымынӧдысь нин! — юаліс ассьыс: ставыс ӧмӧй збыль, мый лои сыкӧд?
Неужели сійӧ, Сергей Бочаров, Владимировкаса зон, аски асывнас мунас Кремльӧ и Михаил Иванович вручитас сылы Зӧлӧтӧй Звезда?
Юр вывтіыс эшкынӧн шебрасьӧм бӧрын Сергей лӧсьыдджыка водіс да думыштчис аслас чуймӧдана судьба йылысь.
И тешкодь, кӧть кор Сергей эз заводитлы ас йывсьыс думайтны, сылы век дум вылас усьліны челядьдырся воясыс, кор сійӧ детинкаӧн на котравліс школаӧ.
Сук вишневӧй садйын сулаліс гӧрд кирпичнӧй здание.
Асывнас Сергей кыйӧдліс ӧшиньсяньыс, кор туй вылын тыдовтчас сьӧд каракулевӧй шапочкаа, киняулас книга чукӧра Пелагея Федотовна, да пуля моз лэбліс керкасьыс.
Сійӧ встречайтліс велӧдысьсӧ да нуліс сылысь небӧгъяссӧ.
— Мый йылысь талун кутанныд висьтавлыны история кузя, Пелагея Федотовна? — юавліс Сергей.
Некод эз куж сідзи висьтавлыны, кыдзи сійӧ!
Сергей помнитіс класс пельӧсысь ассьыс партасӧ, стенъяс вылысь да виж джоджысь шонділысь югыд чутъяссӧ, картина, кодӧс ӧшӧдӧма кӧрттув йылӧ, да учительница Пелагея Федотовналысь кыз, груднӧй гӧлӧссӧ.
Быттьӧкӧ ловъяӧсь, Сергей синъяс водзӧ сувталісны важӧн нин кольӧм нэмъяслӧн событиеясыс — тышын, вынъяслӧн ёна зэвтчӧмын быдмис, ёнмис, мужайтіс Рӧдина.
Невский, Дмитрий Донской, Пожарский, Суворов, Кутузов — воображениеас ӧти бӧрся мӧд кыпталісны геройяс, но Пелагея Федотовналӧн да сы велӧдчысьяслӧн медся муса геройыс вӧлі Чапаев.
Урокъяс вылын, кодъясӧс вӧлі сиӧма гражданскӧй войналы, Пелагея Федотовналӧн талантыс петкӧдчывліс ставнас.
Пелагея Федотовналӧн волнениеыс вуджис школьникъяслы, учительница велӧдіс найӧс, садьмӧдіс наын думъяс да чувствояс.
Чапаев вӧлі Сергейлӧн идеалӧн.
Урал, Урал — визув ю!
Оз тыдав би югӧр ни му.
Чапаев винтовкаӧ кутчысис пыр:
«Ребята, оз позь ӧні нюжмасьны дыр!»
Казацкӧй вӧв кокшыысь тіралӧ му.
Станицаын югдыштӧ, матыстчӧ лун.
Урал, Урал — визув ю!
Ва кӧдзыд, дай кӧдзыд и ру.
Тэ медбӧръя пуля враг морӧсӧ лэдз!
Став ловъяяс, вуджӧй, мед эз шыркнит лэч!
И лыйлӧны бӧрсянь, но ставсӧ он ви...
И вартчӧ Чапаев, кӧть ранитчӧм ки.
Урал, Урал — визув ю!
Зэв джуджыд Чапаевлӧн гу.
Тэ краснӧй отрядъяссӧ суӧд, збой ю,
Мый куліс Чапаев, тэ шог юӧр ну.
Мед конница тӧвзяс, мед гымыштас гым,
Мед бырас став белӧй и налӧн лёк ним!
Урал, Урал — визув ю!
Тэ паськыда гыяснад пу...
Часть, кодкӧд муніс Сергей, петіс ю вуджанінӧ сэки, кор разведка донеситіс, мый веськыдвылысь обнаружитӧма противниклысь неыджыд группа, шуйгавылын жӧ, сійӧ местаас, кӧні юыс пӧшти веськыд пельӧс моз вӧчис крут чукыль, сосредоточитчӧмаӧсь неприятельлӧн гырысь вынъяс.
Шуйгавыв флангӧ, ю мӧдар берегас немецъяслӧн тайӧ виччысьтӧм воӧмыс грӧзитіс смертельнӧй опасностьӧн.
Частьса командир вермис примитны дзик ӧти решение: любӧй условиеяс дырйи овладейтны переправаӧн, и сійӧ примитіс татшӧм решениесӧ.
Матыса опасность виччысьӧм, коді кыйӧдіс найӧс кӧнкӧ дзик орччӧн, кӧть и эз на вӧв тӧдса кӧні, шымыртіс ставнысӧ.
Оз кыв вӧлі ни лыйсьӧм, ни самолётъяслӧн жургӧм, луныс вӧлі сэзь, лӧнь, югыд, но тревогаыс содіс да вуджис боецсянь боецлы.
Оз вӧлі ков вӧтлыны мудзӧм йӧзӧс.
Ставныс устремитчисны ӧти цельлань.
Тайӧ цельнас вӧлі пос.
Кӧть ставныс тӧдісны, мый мӧдарладорас, пос саяс, шонді лэччытӧдз на, а вермас лоны, вуджигас на, дӧзмӧдысь чӧвлуныс да арся лунлӧн чӧв-лӧньыс взорвитчас биа шквалӧн, ӧні быдӧн терпитны вермытӧг да яра кӧсйис вуджны ю мӧдарладорас.
Кӧть кутшӧм эз вӧв сьӧкыд соблюдайтны боевӧй порядок, Сергей веніс мудзсӧ да пыр содысь беспокойствосӧ, син водзсьыс эз лэдзлы боецъяссӧ да кадысь кадӧ горӧдлывліс:
— Эй!
Подтянитчӧй!
Сійӧ горӧдлывліс грубӧйкодь, сибдӧм гӧлӧсӧн, и ачыс збодермӧдіс асьсӧ горӧдлӧмъяснас, но сійӧ предчувствиеыс, коді личкис и сійӧс, ӧні лои уверенностьӧн: мыйкӧ должен лоны.
Сы вӧсна, кор котӧрӧн воис связнӧй, коді чышкаліс банбокъясӧдыс да сьыліӧдыс шорӧн лэччысь пӧсьсӧ, да корис Сергейӧс капитан Веснухин дорӧ, Сергей эз чуймы и эз повзьы, а весиг кыдзкӧ успокоитчис.
Сійӧ чеччыштіс канава вомӧн да кутіс котӧртны му кузя.
Котӧртігас тайӧ некымын минута чӧжнас сійӧ удитіс вывті яснӧя аддзыны, босьтны ас пытшкас да кутны сьӧлӧмас ӧзимӧйяслысь пемыдвеж рӧмсӧ, небесалысь лӧз рӧмсӧ да турун юр модаа, тшын рӧма кымӧр пласт, коді ӧшйӧма горизонт весьтас.
Капитан Веснухин вӧлі куритчӧ, но Сергей матыстчигӧн сійӧ шыбитіс папироссӧ.
Сергей веськӧдчис:
— Тіян приказание серти вои!
Капитан чӧв олыштіс, внимательнӧя видзӧдліс Сергей вылӧ да шуис отчётливӧя:
— Вуджӧдчӧм заводитчис.
Колӧ ӧтлаасьны мӧдарладор берегса асланым йӧзкӧд
Сэки, ковмас кӧ, примитам немецъяслысь удар тылсянь.
— Кывза, капитан ёрт! — вочавидзис Сергей, ачыс сулаліс веськыда да зілис тӧдмавны, мый сысянь требуйтчӧ.
— А сэні, — капитан ньӧжйӧник ӧвтыштіс кинас раслань, — вермас лоны прӧтивниклӧн группа.
Эмӧсь основаниеяс чайтны, мый немецъяс босьтчыласны и тані петны миян флангӧ да торкны вуджӧдчӧмсӧ.
— Кывза, капитан ёрт! — мӧдысь шуис Сергей, ачыс ёна повзьӧмӧн чувствуйтіс, мый кельдӧдӧ.
Настойчивӧй видзӧдлассӧ Сергей вылысь вештывтӧг капитан шуис, мый раскӧ колӧ сувтӧдны заслон.
Колӧ кутчысьны кык час, мед удитас вуджны частьыс.
— Эм кутчысьны кык час! — гораа да кыпыда горӧдіс Сергей, медым эскӧдны капитанӧс, кутшӧм абу страшнӧй да кутшӧм гӧгӧрвоана сылы приказыс.
— Кор вуджӧдчӧмыс помасяс, лэдзам вит турунвиж ракета, и тайӧ значитӧ, мый ті верманныд бӧрыньтчыны.
Ставсӧ висьталӧма, но капитан оз на тэрмась лэдзны Бочаровӧс.
Сергей виччысьӧ.
— Ме надейтча тіян вылӧ, Бочаров.
Мунӧй!
Эз на коль и дас минута, Сергей Бочаровлӧн отделение пырис пипу раскӧ.
Раскыс ыпъяліс шонді водзын.
Гӧрдоват югӧрыс уси боецъяслӧн чужӧмъяс вылӧ, кор найӧ мунісны вӧсньыдик пипуяс костті.
Коса кышакылісны кок уланыс коръяс.
Сергей муніс водзын.
Тӧдтӧм опасность виччысьӧм сэсся эз нин мучит сійӧс.
Опасностьыс вӧлі тӧдса, и колӧ вӧлі тэрыба да решительнӧя сообразитны, кыдзи чинтыны да слабмӧдны сійӧс.
Тӧдӧмысь, немецъяс унджыкӧнӧсь сыысь, мыйта йӧзыс Сергейлӧн.
Гашкӧ, рота либӧ кык, кодъясӧс ыстӧмаӧсь татчӧ разведка вылӧ, медым тӧдмавны шоссе дінӧ петан туйсӧ.
Тайӧ кӧ разведка, сійӧс позьӧ дай колӧ ылӧдны.
Раскыс друг помасис, быттьӧ кодкӧ вылісяньыс вундіс сійӧс, да заводитчис километрджын пасьта ичӧтик видз, а водзынджык сэтшӧм жӧ лӧнь пипу вӧр, коді ыпъяліс арся бинас.
Бурджык позициясӧ и думыштны вӧлі оз позь.
Сергей тшӧктіс боецъяслы окопайтчыны татчӧ, рас помас.
Боецъяс сосредоточеннӧя, шытӧг кодйисны окопъяс да маскируйталісны найӧс пу лапъясӧн.
Сергей прӧверяйтіс окопъяссӧ да пинясис, мый кодйӧма лёка, сы вӧсна мый тӧдіс: нинӧм сэтшӧма оз успокаивайт йӧзӧс делӧ водзын, кыдзи посниторъяс дінӧ командирлӧн придирчивӧй вниманиеыс.
— Кодлы куйлынысӧ — тэныд али бокӧвӧй дядьӧлы? — юаліс сійӧ Степанлысь, еджыд синлысъяса рыжӧйкодь зонлысь, кодӧс нимтісны «Мигайтчысьӧн» аслас еджыд синлысъяснас лапйӧдлан модасьыс.
— Видзӧдлы!
Сергей видзӧдліс.
Орчча вӧрса пуяс костас тыдовтчисны немецъяс.
Сергей лыддис комынӧс, сэсся нелямын мортӧс да дугдіс лыддьынысӧ.
Немецъяс сувтісны видз помас, тыдалӧ, совещайтчисны.
Сы серти, мый немецъяс эз решайтчыны сразу петны восьса местаас, Сергей гӧгӧрвоис — найӧ полӧны засадаысь.
Цепочкаӧ нюжӧдчӧмӧн да кынӧмъяс берданыс автоматнысӧ топӧдӧмӧн найӧ, медбӧрын, петісны видз вылӧ.
Медся сьӧкыдторйӧн вӧлі лэдзны найӧс матӧдз.
Кӧсичаясас вирыс стучитіс сьӧкыд, пӧсь толчокъясӧн, чуньясыс дубалісны автомат рукоятка бердын.
Вывті дыр кыссисны минутаяс.
Сергей сетіс команда.
Кыліс залп.
Дасысь унджык немец усины, а ловйӧн кольӧмъясыс, весиг ӧтчыд лыйтӧг, уськӧдчисны бӧрвыв, но, вӧр діас вотӧдз, сувтісны.
Сергей юрсянь неуна вылітіджык живкнитіс пуля, кӧнкӧ бӧрвылас взорвитчис граната, дзик матын — мӧд.
Ойзӧм кылӧм бӧрын Сергей гӧгӧрвоис, мый мӧд гранатаыс разорвитчӧма орчча окопын.
Дугдывтӧг сяргис пулемёт.
— Ура!
Ура! — мыйлакӧ горӧдіс Сергей.
— Ура! — горӧдісны и боецъяс.
Сійӧ кыпӧдчис да, ӧти пу дінсянь мӧд дінӧ котӧрталігмоз, лыйліс, ачыс век на горзіс.
Фашистъяс бара кутісны пышйыны.
Сергей уси чегъялӧм увъяс чукӧр сайӧ.
Сійӧ тіраліс возбуждениесьыс да сыысь, мый ӧні, кор немецъяс мунісны, сылысь тушасӧ ставнас, быттьӧ клещиӧн, топӧдіс полӧм.
Сергей тӧдіс, мый колӧ пӧдтыны тіралӧмсӧ да полӧмсӧ, и эз вермы.
Кыссьӧмӧн матыстчис боец да доложитіс: нёль мортӧс виӧма, пулемётчик ранитчис.
— Пулемёт дінӧ Трофимовӧс! — прикажитіс Сергей.
Некымын пуля сатшкысисны пипу стволӧ.
Пипу кутіс сырмыны да киськаліс Сергейӧс гӧрд коръяснас.
Немецъяслӧн неуна чуклякодь цепочка, морт дас вит, матыстчис ӧні гӧгӧрвотӧм ыджыд ӧдӧн.
Сергей эз удит гӧгӧрвоны, мый вӧсна тайӧ лои, кыдзи друг пӧшти дзик юр весьтсьыс аддзис подкова зэв ыджыд сапӧгъяс.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн гуранысь петӧм мысти сійӧ сатшкис штыксӧ мыйӧкӧ сетчысьӧ да небыдӧ — тешкодя ӧвтыштчис немецлӧн киыс.
Отчаяниелӧн да бешенстволӧн даспӧв содӧм вынӧн Сергей кучкис прикладнас мӧд немецлы, коді коддзӧм ярлунӧн лэдзаліс ӧти заряд бӧрся мӧдӧс балябӧжас Трофимовлы, коді усьӧма пулемёт вылас да, тыдалӧ, важӧн нин кулӧма.
Лои чудовищнӧйтор.
Немецъяс пырисны раскӧ, а паныда вӧрсяньыс локтіс выль цепочка.
Окопысь чеччыштіс боец да, виӧм Трофимовӧс пулемёт вылысь кыскӧм мысти, уськӧдчис кынӧм вылас пулемёт водзӧ да кутіс лыйлыны.
Пулемёт дугдывтӧг сяргис.
Немецъяс бергӧдчисны бӧр.
Сергей лыддис ассьыс воштӧмъяссӧ: квайт мортӧс вӧлі виӧма.
Йӧз этша, а колӧ ещӧ нелямын минута кутчысьны.
Сійӧ эз помнит, кымынысь тайӧ нелямын минут чӧжнас орчча раскысь петавлісны фашистъяс.
И друг чӧв-лӧнь.
Гӧгӧрвотӧм, страшнӧй.
Фашистъяс мунісны.
Мыйла ребята чӧв олӧны?
— Вокъяс! — чукӧстіс Сергей. — Эй, ребята!
Шыасьӧй кодкӧ!
Сійӧ куйліс дыр, виччысис шыасьӧм.
Кышмуні туруныс.
Сергей аддзис Степанӧс.
— Ӧтнад? — тревогаӧн юаліс Сергей.
Степан шытӧг топӧдчис банбокнас му бердӧ.
Сэні, кытчӧ сійӧ водіс, пыр жӧ лои вир гӧп.
Сергей кӧртавліс сылысь боксӧ, кыскис коксьыс сапӧгсӧ.
Тэрмасьӧмӧн да пинясигтыр Сергей кӧртавліс Степанӧс, а сійӧ кыв шутӧг видзӧдіс Сергей вылӧ да лапйӧдліс еджыд шоч синлысъяссӧ.
Сергей кыссис фашистъясӧн эновтӧм пулемёт дінӧ, кыскис сійӧс комын кымын воськов сайӧ бокӧ.
И пулемётсӧ замаскируйтӧм бӧрын да местасӧ запомнитӧм бӧрын яснӧя представитіс, мый лоӧ водзӧ.
Фашистъяс оз ӧвсьыны да дьявольскӧй настойчивостьӧн кутасны охотитчыны Сергей бӧрся, кытчӧдз оз вины.
Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мый Сергей коли ӧтнас, найӧ эськӧ эз вӧчлыны татшӧм кузь передышкаяссӧ.
Ага!
Найӧ оз на тӧдны, мый сійӧ ӧтнас.
И друг аслас удачливостьлы веритӧмыс тыртіс сылысь тушасӧ скӧр упрямствоӧн.
Сійӧ грӧзитыштіс кулакнас вӧрлань:
— Дона ме сувта тіянлы, гадъяс!
Сійӧ наметитіс некымын огневӧй точка.
Кӧть мый, а сылӧн кык пулемёт.
А гашкӧ, немецъясыс оз петны сэсся?
Либӧ ӧні, тайӧ здукас, ю сайын кыпӧдчасны ракетаяс — вит турунвиж ракета, — сэки сійӧ пуктас Степанӧс пельпом вылас да удитас мунны.
Тайӧ кадас вӧрсянь бара мыччысисны фашистъяс.
Сергей куйліс немецкӧй пулемёт дінын.
Пулемётнӧй ӧчередьыс ытшкыштіс визь шӧрсьыс некымын мортӧс.
«Дона, дона сувта!» — пиньсӧ курччӧмӧн думайтіс Сергей.
Немецъяс водісны, но Сергей аддзис — кыссьӧны.
И друг сибдіс лентаыс.
— О, чӧрт!
Шуйга пельпомас сатшкысис пуля, пель дінтіыс шутёвтіс пӧсь тӧвру.
Ӧні найӧ чеччасны да лямӧдасны.
Но тайӧ здукас шуйгавывсянь койыштіс пулемётнӧй би.
— Степанушка!
Минута мысти либӧ час мысти найӧ кутчысьӧмӧн пукалісны пипу улын.
Степан сьӧкыда ӧшӧдчис Сергейлы пельпом вылас, дугдывлӧмӧн да тэрыба лолаліс.
Сергейлӧн киясыс тіралісны, сійӧ слабитіс, гимнастёркаыс кӧтасьӧма вирнас.
Сійӧ эз лысьт тревожитны другсӧ, коді пыр сьӧкыдджыка да вынтӧг топӧдчис сы пельпом бердӧ.
Сергей чуймӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр.
Раскыс сьӧдӧдӧма, быттьӧ кусӧм бипур.
Пуксьӧ вӧлі вой.
Висис пельпомыс, но эз ранитчӧмаыс, а сійӧ, код вылӧ аслас став сьӧкыд тушанас лэдзчысьӧма Степан.
— Ракетаяс аддзылі, — шуис Степан.
— Мый? — эз лысьт веритнысӧ да выль пӧв юаліс Сергей. — Збыль висьталан?
Кымын?
Вит?
Мунам, Степан.
Ме тэнӧ нуӧда.
Степан, чеччы!
— Ог, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Степан. — Мун, а ме ог во.
Пемыднас Сергей эз аддзы сылысь чужӧмсӧ, вӧйӧм банбокъяссӧ да гудыр синъясвесьтса еджыд синлысъяссӧ.
— Степанушка!
Ме кысся да нуа тэнӧ мыш вылын.
Вокӧ!
— Мун, Серёга, а ме абу нин олысь...
Степанлӧн морӧсас мыйкӧ пуис, гуракыліс да шлячкакыліс.
«Абу олысь...»
Пуктыны эськӧ сійӧс мыш вылас, но оз вӧр шуйга киыс да слабитӧм радиыс тіралӧны пидзӧсъясыс, — тыдалӧ, петӧма уна вир, а сыкӧд и выныс.
Степан киргӧ.
Олас, гашкӧ, час либӧ кыкӧс.
Тайӧ кык час чӧжнас, кор ватнӧй эшкынӧн моз кымӧрыс вевттис небесасӧ, Сергей удитас восьлавны пос дінӧдз дас кык километрсӧ.
Либӧ бурджык мунны веськыдвыв да вартчӧмӧн вуджны юсӧ, немецъяс кӧ займитӧмаӧсь поссӧ.
Сійӧ суӧдас ассьыным йӧзӧс, войнас на.
Сергей нюжмовтчис.
Степан быгыльтчис сы дінысь да водіс му вылас.
Сійӧс кынтіс, сійӧ пинь пырыс ымзіс, — сылы вӧлі сьӧкыд, сійӧ корис смертьсӧ.
— Серёга, мун — пӧгубитан асьтӧ!
Эн жалит менӧ, мун...
— Ланьт тэ! — грубӧя шыасис Сергей.
Сергей шебраліс другсӧ шинельнас, фляжкасьыс кисьтыштіс вомас ва.
— Узь.
Унмыд кынтӧмсӧ вӧтлас.
Ме ог мун.
Узь.
Пемыдінас сійӧ кыссис пулемётъяс дорӧ.
Кык пулемёт, ассьыныс да немецкӧйсӧ, сійӧ сувтӧдіс мӧда-мӧдсьыс некымын воськов сайӧ.
Сійӧ чукӧрталіс автоматъяс, тэчис найӧс чукӧрӧ.
Асланыс укреплениеяссянь воськов квайтымын сайын кымын Сергей кодйис ичӧтик окоп, кодйис гусӧ ӧти веськыд кинас; шуйга кисӧ быд вӧрзьӧдыштлігӧн ранитчӧм пельпомыс висис.
Сергей шыблаліс окоп дінас увъяс, увъяс вылас пукталіс виӧмаяслысь пилоткаяссӧ.
Ылӧдлас оз кодӧскӧ тайӧ омӧлик маскировкаыс?
Степан унмовсис.
Сергей сулалыштіс сы дінын да муніс пулемёт дінӧ.
Сійӧ водіс пулемёт дорӧ да кутіс виччысьны югдӧмсӧ.
Но немецъяс тыдовтчисны водзджык.
Эз тӧв вӧсна, а сідз, кутшӧмкӧ тӧдтӧм помка вӧсна, небесасьыс кымӧрыс вешйис ӧтарӧ-мӧдарӧ, кодзулӧсь эрдтор вылас ньӧжйӧник петіс гӧгрӧс виж тӧлысь да кутіс койны му вылӧ кӧдзыд дзирдалысь югӧрсӧ.
А кымӧрыс пыр вешйис и вешйис бокӧ, и кутшӧмкӧ зэв дженьыдик кад чӧжӧн раскыс да виддзыс дзикӧдз вежсисны.
Раскас быд увъяссянь кутіс усьны сьӧд вуджӧр, вӧрыс серӧссис еджыд да сьӧд визьясӧн, виддзыс югъяліс да дзирдаліс эзысь моз.
Тайӧ вежсьӧмыс вӧлі лёк волшебство кодь.
«Найӧ кӧ бара петасны таті, — думайтіс Сергей, — сідзкӧ, веськыдвыв налы сетчыны оз позь.
А мый эськӧ сэтшӧмыс вермис мешайтны налы?..
Э, — дӧгадайтчис Сергей, — тӧдӧмысь, сэні тожӧ заслон».
Надеяыс, мый немецъяс дугдасны писькӧдчыны рас пыр шосселань, збодермӧдыштіс сійӧс.
Сергей эз тӧд, мый веськыдвылас тӧлысь югӧр улын дзирдалысь видз саяс вӧлі джуджыд зыбуч.
Сэтчӧ зурасьӧм мысти немецъяс бергӧдчисны бӧр.
Бур, мый Сергей тайӧс эз тӧд и, пулемёт дінын куйлігӧн да орчча вӧр вылысь синсӧ вештывтӧг, думайтіс, мый сійӧ абу ӧтнас, а абу кӧ ӧтнас, то бедаыд — беда джын.
Но кор пуяс костын бара тыдовтчисны фигураяс, сійӧ дзикӧдз йӧжгыльтчис смертельнӧй шогсьыс.
Немецъяслӧн неыджыд чукӧр чукӧртчис пипуяс костӧ.
Воляыслӧн зэв ыджыд выныштчӧмӧн шоглысь физическӧй ощущениесӧ венӧмӧн Сергей виччысис.
Со некымын морт петісны кушинас, сулыштісны, кывзысьыштісны да чепӧсйисны водзлань, но пыр жӧ бӧрыньтчисны, кор найӧс паныдаліс пулемёт.
Кор немецъяс шӧйӧвошӧмӧн бӧр котӧртісны вӧрас, Сергей вуджис мӧд пулемёт дінас.
Сійӧ эз кут асьсӧ, эз виччысь и эз артав.
Сійӧ дугдывтӧг лыйсис, но эз нин верит аслас шуда судьбалы да тӧдіс: воис сылӧн медбӧръя часыс.
Вӧрсяньыс воча лыйлісны.
Сергей кыссис первой пулемёт дінас.
Сылӧн синъясас пемдіс, киясыс эз кывзысьны.
Но немецъяс ланьтісны.
«Тыдалӧ, мунӧмаӧсь, — думыштіс Сергей да весиг эз радлы: сэтшӧма сійӧ мудзис. — Ме унмовсьла вит минута кежлӧ, а сэсся ветла Стёпка дінӧ».
Сійӧ эз унмовсь, а воштіс садьсӧ.
И тайӧ кадас чукӧра сьӧкыд кымӧръяс, быттьӧкӧ суднояслӧн караван, матыстчисны тӧлысь бердӧ, гӧгӧртісны да сайӧдісны сійӧс мусьыс.
Спасительнӧй пемыдӧн тупкысис вӧр.
Немецъяс сэсся эз нин волыны.
Югдігас Бочаровӧс да Степанӧс аддзис миян разведка.
Куим тӧлысь куйліс Сергей госпитальын, а кор выпишитчис, эз радейт висьтавлыны пипу вӧр дорын тайӧ лоӧмтор йывсьыс.
Сыысь кындзи, сійӧ эз кут радейтны тӧлыся войяс.
Сергей бӧр воис частяс, кор Сталинград дорын немецъясӧс топӧдісны кытшӧ.
Прӧйдитіс бойяслӧн ещӧ куим тӧлысь.
Сергейлы эз нин усьлыв дум вылас немецъяс ротакӧд ӧткӧн тышкасьӧмыс, кор ӧтчыд, бой бӧрын пырысь-пыр жӧ, сійӧс, мудзӧмаӧс, няйтчӧмаӧс, корисны штабӧ.
Штабнӧй землянкаын некод эз вӧв.
Ломтысис кӧрт пач, трачкакыліс пес.
Шоныдінад Сергейӧс босьтіс ониш, сылӧн куньсисны синъясыс.
Сійӧ мыйвынсьыс паськӧдіс найӧс, поліс унмовсьны начальство вотӧдз, и век жӧ унмовсис.
Сійӧ чеччыштіс, быттьӧкӧ пружинаяс йылын, кор сійӧс чукӧстісны.
Сы водзын сулаліс капитан Веснухин, ӧні подполковник.
— Кутшӧм боевӧй наградаяс тіян, Бочаров?
— Медаль Москваӧс дорйӧмысь, подполковник ёрт, Краснӧй Звезда орден Калинин кар дорйӧмысь, Отечественнӧй войналӧн первой степеня орден Сталинград дорйӧмысь и ещӧ представитӧма «За отвагу» медальӧ.
— Дивӧ-ӧ, — шуис подполковник, — мый ми врагъясӧс нӧйтам!
А мый, Бочаров, помнитанныд, ме тіянӧс заслонӧн коли районын...
Немецъяс писькӧдчисны сэки веськыдвыв флангсянь да корсисны шоссе вылӧ петанін.
Ті кутінныд налысь разведкасӧ, а тайӧ каднас ми переброситім выль позицияяс вылӧ гырысь вынъяс.
Примитны бой сэки, шоссе вылын, вӧлі эськӧ гибельӧн да тӧлктӧмӧн, а ӧні миян часть ставнас дзоньвидзаӧн пырис Сталинград вӧсна тышӧ...
— Найӧ ёна сэки йӧйталісны, Бочаров!
— Артмӧ, мый йӧйталісны, — подтвердитіс Бочаров.
— А сьӧкыдкодь тіянлы вӧлі, Бочаров?
— Сьӧкыдкодь, да терпиті, подполковник ёрт.
Подполковник Веснухин шуис:
— Верховнӧй Сӧветса Президиум Указӧн сержант Бочаровлы воинскӧй подвигысь присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание!
25 ГЛАВА
Гӧгрӧс югыд залын, кӧть татчӧ и чукӧртчӧмаӧсь зэв уна йӧз, вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый сулалӧ вӧлі кодлыкӧ кызӧктыны либӧ дзуртыштны улӧснас, ставныс чуймӧмӧн бергӧдчывлісны.
Сергейкӧд орччӧн пукаліс академик.
Дзор тошкыс вевттис сылысь морӧс джынсӧ; сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да веськыда.
Мӧдарладорас пукаліс абу на пӧрысь, джуджыд плешка, зэв бура бритӧм генерал.
Сергейӧс смущайтіс сійӧ, мый местаыс сылӧн вӧлӧма академик да генерал костын.
Но муртса на воссис ӧдзӧсыс да Михаил Иванович Калинин пырис залӧ, стесняйтчӧм чувствоыс дзикӧдз быри.
Сергей ыджыд нимкодьлунӧн да меліа видзӧдіс Калинин вылӧ.
Сійӧ аддзис, мый Калинин сувтыштліс, видзӧдліс зал вылӧ; бур, тӧлка нюмыс югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Тэрыб, посни воськовъясӧн, юрсӧ неуна лэдзыштӧмӧн да гӧрбыльтчыштӧмӧн Михаил Иванович муніс пызан дорӧ.
Аплодисментъяс шумсьыс Сергей дрӧгнитіс да ыджыд радлунӧн кутіс клопайтны.
Калининлӧн чужӧмыс да походкаыс сылы кажитчисны мудзӧмаӧн.
Зэв ыджыд беспокойствоӧн сійӧ думыштіс: «Бура-ӧ дӧзьӧритӧны докторъяс Михаил Ивановичӧс?»
Сійӧ сэтшӧма кутіс тӧждысьны Михаил Иванович здоровье вӧсна, мый, смутитчӧмсӧ вунӧдӧмӧн, кӧсйис юавны генераллысь, но генерал тайӧ кадас чеччис да муніс пызан дорӧ.
Калинин встречайтіс сійӧс внимательнӧй видзӧдласӧн.
И вот сійӧ жӧ видзӧдласыс виччысьӧ и сійӧс, Сергейӧс.
Сергей муніс, ачыс эз аддзы ни стенъяссӧ, ни дзирдалысь люстраяссӧ, ни улӧсъяслысь кузь радъяссӧ, ни чужӧмъяссӧ, — сійӧ нинӧм эз аддзы да, вочавидзӧм сямӧн синъяснас нюмъялігтыр, муніс паныд мелі видзӧдласыслы.
А Михаил Иванович тайӧ лунас збыльысь чувствуйтіс асьсӧ омӧля.
Тувсовъя уль русьыс висис мышкыс.
Сійӧ зілис дзебны мудзӧмсӧ да та вӧсна ещӧ ёнджыка мудзис.
Но друг сійӧ аддзис зонмӧс, коді тэрыба локтіс, пӧшти котӧртіс улӧсъяслӧн радъяс костті; синъясыс сылӧн вӧліны пемыдлӧзӧсь, быттьӧкӧ июльскӧй рудзӧг му вылын василёкъяс, русӧй юрси пратьыс лэччыштӧма кымӧс вылас.
И сэтшӧм мичаӧн кажитчис сылы тайӧ чужӧмыс аслас веськыдлун да открытость вӧснаыс, сэтшӧм матыссаӧн, тӧдсаӧн, мый сійӧ эз вермы вештывны зон вылысь томмӧм видзӧдлассӧ.
Сійӧ зілис уськӧдны дум вылас мыйкӧ важӧс, и сылы уси дум вылас.
Тайӧ жӧ сылӧн аслас томлуныс локтӧ веськыд да тэрыб воськолӧн!
— Поздравляйта тіянӧс, Бочаров ёрт, высшӧй наградаӧн! — Михаил Иванович видліс еджыд ёсь тошсӧ, кызӧктыштіс да матысяньджык видзӧдыштіс Сергейӧс да пыр ёнджыка, пыр чуймӧданаджыка тӧдіс Сергейын асьсӧ сійӧ ылыс воясас, кор тадзи жӧ вӧлі лэдзчыштӧма кымӧс вылас русӧй юрсиыс, да волнуйтчӧм вӧснаыс вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис: — Аттьӧ тіянлы Рӧдина-мам нимсянь!
Ті сылӧн достойнӧй пи, Бочаров!
Вернӧй пи.
Татшӧм пияныдлӧн мамныс ӧбидаӧ оз веськав.
Збыль ме висьтала али ог?
Сергей тӧдіс, кутшӧм кывъясӧн колӧ вочавидзны, но, сы пыдди медым шуны, кыдзи сійӧс велӧдлісны, сійӧ ыштӧмӧн горӧдіс:
— Калинин ёрт!
Да коді нӧ ассьыс мамсӧ оз дорйы ӧбидаысь!
А аттьӧыс тіянлы, Михаил Иванович!
Тіянтӧг, гашкӧ, и ме эськӧ вӧлі, да эг татшӧм...
Ме, Михаил Иванович... мечтайтлі геройскӧй подвигъяс йылысь.
Ме, кор школаын велӧдчи, мыйта книга лыдди геройяс йылысь.
Михаил Иванович довкнитіс юрнас да серӧктіс шытӧм, лӧнь серамӧн, посни бур чукыръяс кутісны тӧдчыны сы чужӧм вылын — ӧчкисяньыс ныр дінӧдзыс да кӧсичаясӧдзыс.
— Кор ме вӧлі том, ме тожӧ мечтайтлі: гашкӧ, ме лоа рабочӧй парламентса депутатӧн, кӧть и тӧді, мый первой ковмас тюрьмаясын пукавны.
Тайӧ абу омӧль, мый ми тіянкӧд мечтайтлім, Сергей Бочаров ёрт!
Сы вӧсна, дерт, и воюйтам ог омӧля.
Ме шуа унджык: отличнӧя доръянныд Рӧдинатӧ, Бочаров ёрт!
Сергейлӧн банбокъясыс, нывлӧн моз, ыпнитісны, сійӧ веськӧдчис да горӧдіс:
— Служита Сӧветскӧй Союзлы!
Некор на тайӧ тӧдса кывъясыс сы вежӧрын эз вӧвны югдӧдӧмаӧсь татшӧм джуджыд да нимкодь смыслӧн, кыдзи тайӧ здукас.
Генерал да академик, кодъяс эз нин первойысь получайтлыны орденъяс лӧнь кремлёвскӧй залын да кодъяс чуймӧмӧн кывзісны тайӧ необычнӧй сёрнисӧ, смущённӧя видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Но и найӧ казьтыштісны томдырся кадсӧ.
26 ГЛАВА
Палашовский переулок, ... номера керка.
Дерт, сійӧ Машаӧс вермис гортсьыс не суны — читальня, институт, столӧвӧй либӧ Пушкинскӧй бульвар, кӧні быд скамейка вылын книгаяса нывъяс, да и код тӧдас кытчӧ апрельса рытнад вермис мунны Маша!
Москваыд ыджыд.
Мун да корсь!
Сергей шойччывтӧг кайис котӧрӧн, пӧшти лэбис коймӧд судтаӧ.
— Серёжа!
Кытысь тэ босьтчин, Сергей?
Ог, ме ог верит, тайӧ абу тэ.
Да, тэ!
Кутшӧм нимкодь, мый тэ воин, Серёжа!
Кӧть кор эз аддзыв Сергей Машаӧс — Пелагея Федотовналӧн вишнёвӧй садйын-ӧ, либӧ полустанокын медводдза бой водзвылын, либӧ ӧні, — быдлунъя олӧмсьыс пыр ӧти и сійӧ жӧ торъялан чувство шымыртліс сійӧс ставнас.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи висьтавны та йылысь Машалы.
А Маша тормошитіс Сергейӧс, быттьӧ ичӧтджык воксӧ, коді виччысьтӧг лоӧма верстьӧӧн: и радейтан сійӧс и гордитчан, но век на он верит — сійӧ-ӧ?
— Сергей, тэ быдмӧмыд.
Кывзӧй, кутшӧм сылӧн кыз гӧлӧс!
Муса Серёжа, тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм ме рад тэнӧ аддзыны!
— Вай пукыштам диван вылас.
Шинельтӧ эн пӧрччы.
Тані ывла дорысь кӧдзыдджык.
Луннас ме восьтлывла ӧшиньяссӧ, медым шонтысьыштны...
Сергей, кык во сайын ме вӧлі Владимировкаын...
Бур кад!
— Менам олӧмын тайӧ вӧлі медся бур кад! - петіс Сергейлӧн.
— Мый татшӧмыс, Сергей? — горӧдіс друг Маша.
Зепсьыс папирос перйигӧн Сергей пешкыльтіс шинельсӧ.
— Серёжа!
Зӧлӧтӧй Звезда!
Сергей кӧсйис вочавидзны веськодя: «Мый нӧ тэ шензян?
Ме ӧмӧй ӧтнам?», но сӧмын довкнитіс юрнас, зілис, медым вывті шудаа оз нюмъявсьы.
Маша сюся да пыр на чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ:
— Нёль орден да Зӧлӧтӧй Звезда!
— Но, нёль!
Кытысь нӧ нёльыс!
Со тайӧ кыкыс — медальяс.
Маша чӧла видзӧдіс Сергей вылӧ гӧгӧрвотӧм, югъялысь видзӧдласӧн да друг тэрыба да ёна топӧдіс кипыдӧсъяснас сылысь кӧсичаяссӧ да окыштіс плешсӧ.
Но тайӧ жӧ здукас сійӧ сэтшӧма яндысис, мый чужӧмыс сылӧн гӧрдодіс.
— Ак, ме дурак!
Ак, ме дубина!
Куим наряд меным этша! - равӧстіс Сергей, аслас шудыслы вериттӧг.
— Видчӧ.
Страннӧй морт? — ёнджыка шӧйӧвошис Маша.
— Ме вунӧді театр йылысь.
Билетъяс «Пиковӧй дама» вылӧ Большой театрлӧн филиалӧ.
Ах, ме простофиля.
— Да-а, — сӧгласитчис Маша. — Збыльысь, буриник простофиля!
Заводитчытӧдз час джынсьыс этшаджык.
Сылӧн век на ыпъялісны бандзибъяс.
Кажитчӧ, сійӧ рад вӧлі пышйыны Сергейысь минута кежлӧ.
Сійӧ котӧрӧн пырис аслас комнатаӧ да восьтіс шкапсӧ.
Но гардеробыс сылӧн вӧлі гӧль.
Колӧ веськыда висьтасьны — шкапас ӧшаліс дзик ӧти, самӧй сійӧ вушйӧм коричневӧй платьеыс, кодӧн кык во помся Маша ветліс лекцияяс вылӧ.
Зато югыд рӧма вӧччан туфлиыс, дзик на выль, куйліс шкап ящикас, чистӧй тряпкаӧ гартыштӧма.
«Со ӧд кутшӧм удача: «Пиковӧй дама»! — пасьтасьны тэрмасигтыр думайтіс Маша. — Сӧмын эськӧ неуна вӧччӧмаджыкӧн кӧ лоны!»
Сійӧ тэрмасьӧмӧн вурыштіс воротникас прошвитор да петіс Сергей дінӧ.
Сергей аддзис Маша чужӧм вылысь нимкодьлун, яндысьыштӧм да неуверенность да сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый колӧ шуны:
— Маша, кутшӧма мунӧ тэныд тайӧ платьеыс!
Прӧстӧ чудеса, кыдзи тэ вежсин!
— Да? — гӧрдӧдігтыр юалӧм сямӧн ӧтветитіс Маша.
Найӧ пырисны залас, кор бияссӧ кусӧдалісны.
Театрыс вӧлі тырӧма нин разнӧйсикас гӧлӧсъяслӧн юргӧмӧн.
— Олӧм чӧжӧн первойысь пукала партерса коймӧд радын! - удитіс шӧпнитны Маша.
Заводитчис увертюра.
Сергей, чуймӧм, топӧдіс креслӧ ручкаяссӧ.
Антрактъяс дырйиыс найӧ кыкнанныс вӧліны чӧлӧсь, думыштчӧмаӧсь и нинӧм йылысь эз сёрнитны.
Спектакль бӧрын Сергей полігтыр предложитіс:
— Маша, пыралам ме ордӧ.
Видзӧдлан, кыдзи ме ола.
Дерт, найӧ эз вермыны тадзи, друг янсӧдчыны.
Сыысь кындзи, Машалы эз вӧв окота мунны гортас.
Гортас омӧль.
И кутшӧм, шуны кӧ, неудачнӧй лои олӧмыс!
Да, ӧні позьӧ нин шуны: олӧмыс эз артмы.
«Ме эськӧ кӧсйи ещӧ ӧтчыд аддзӧдлыны тэнӧ, Митя, медым висьтавны, мый ме важӧн нин дугді тэнӧ радейтны».
Найӧ мунісны югдӧдтӧм сап пемыд уличаясті.
Сергей кутіс Машаӧс киӧдыс, медым пемыдінас сійӧ эз джӧмды.
«Маша, висьтав: лоны меным шудаӧн али век кежлӧ шудтӧмӧн?»
Тысяча пӧв шуаліс Сергей тайӧ кывъяссӧ, но ӧні, кор Маша муніс орччӧн, Сергей кыліс сійӧ килысь кокни сьӧктасӧ да сылысь кокшысӧ аслас кокшыыскӧд ӧттшӧтш, — ӧні кывйыс эз кывзысь сылысь.
Маша чӧв оліс.
Тайӧ чӧв олӧмыс вӧлі тревожнӧй да гӧгӧрвотӧм: сійӧ эз матыст, а ылыстіс найӧс ӧта-мӧдсьыс.
И медым кыдзкӧ торкны тайӧ ладмытӧмсӧ да бӧр бергӧдны немтӧждысьтӧм радлунсӧ, коді вӧлі театрӧ мунтӧдз, Сергей некытчӧ лӧсявтӧг друг кутіс ошкыны гостиницасӧ, кытчӧ найӧ мунӧны, заводитіс яндысьтӧг ошйысьны, кутшӧм бура сылы овсьӧ.
Маша муртса кывмӧн ышловзис да видзчысьӧмӧн мынтӧдіс кисӧ.
А Сергей гӧгӧрвоис, мый тайӧ сӧрӧм бӧрас сійӧ оз нин вермы висьтавны эсійӧ кывъяссӧ, да повзис.
Служащӧй висьталіс, мый Бочаровӧс некымынысь корлісны телефон дінӧ.
— Мунам, Маша, мунам, - тэрмӧдліс Сергей, весиг эз кыв, мый сылы шуисны.
Найӧ пырисны номерӧ.
Сергей кутіс ноксьыны.
Сійӧ пуксьӧдіс Машаӧс креслӧӧ.
Кутшӧма сійӧ зілис, медым Машалы вӧлі лӧсьыдджык!
Первой сійӧ пуктіс диваннӧй пӧдушкасӧ сылы гырддза улас, сэсся думыштіс да мӧд пӧдушкасӧ сюйис кок улас.
Маша серӧктіс.
— Да, тэнад лӧсьыд!
Наперво, шоныд.
— Маша!
Вунӧд, мый ме шуалі.
Ме дзик мӧдтор кӧсйи висьтавны.
— Мый нӧ тэ кӧсйин висьтавны, Серёжа?
— Ме кӧсйи...
Кывзы, Маша: помасяс война, ме тэнӧ суӧда.
Кута велӧдчыны...
— Кутшӧм пустякъяс! — вочавидзис Маша. — Неужели тэ думайтан, мый тэныд менӧ мыйӧнкӧ колӧ суӧдны?
Серёжа, висьтав, кыдзи тэ лоин Геройӧн.
— Серёжа, кыдзи тэ лоин Геройӧн?» - Сійӧ выльпӧв юаліс тешкодя, настойчивӧя да требовательнӧя. - Меным важнӧ, колӧ тӧдмавны.
Сійӧ бура, самӧй посниторъясӧдзыс помнитіс сійӧ войсӧ.
Тӧлыся, лӧнь эрдтор, асьсӧ пулемёт дінысь, виччысьӧмыслысь шогсӧ...
Сійӧ ставсо висьталіс Машалы.
- А Степан?
- Степан куліс.
Куим тӧлысь куйліс госпитальын... да куліс.
Кутіс звӧнитны телефон.
Сергей дӧзмӧмпырысь босьтіс трубкасӧ да друг сувтіс веськыда.
Сійӧ сулаліс приказ кывзысь боецлӧн привычнӧй позаын.
Маша чеччис креслӧсьыс.
Сергей пуктіс трубкасӧ.
— Ме ог вермы висьтавны тэныд, кутшӧм заданиеӧн менӧ ыстӧны.
Тэ тайӧс должен гӧгӧрвоны, Маша...
— Серёжа, кутшӧм ӧдйӧ помасис талунъя праздникыс! - гажтӧма вочавидзис сійӧ.
Сергей курччис вомдорсӧ, друг кельдӧдіс да чужӧм вылас отчаяннӧй решимостьлӧн выражениеӧн друг шуис:
— Маша, эн скӧрав ме вылӧ...
Ме любита тэнӧ...
Маша чӧв оліс.
И Сергейлы жаль лои ачыс, яндзим.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ да веськодьпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Трусӧн эг вӧв, да и ог ло.
А эсійӧ фашистскӧй гадъяссӧ ме ненавидита!
Найӧс ме и йӧзӧн ог артав!
Кутісны таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Ӧдзӧс костӧдыс тыдовтчис еджыд партука нывлӧн мичаник чужӧмыс:
— Бочаров ёрт!
Тіянӧс виччысьӧ машина.
Сійӧ кватитіс шинельсӧ да рад вӧлі бӧрвылас видзӧдлытӧг пышйыны комнатасьыс.
— Серёжа!
Маша матыстчис зумыд, тэрыб воськовъясӧн.
Сы синъясысь Сергей аддзис пыр жӧ сійӧ аслыснога, тревожнӧй югъялӧмсӧ.
— Тэ... тэ... — яндысьӧмӧн нурбыльтіс Сергей. — Мыйла тэ тадзи, Маша?
Оз ков.
Ме висьталі, а тэ вунӧд, мый йылысь ме висьталі.
— Муса, бур Сергей! — синвасӧ кутігтыр шуис Маша.
Веритны да пӧръяссьыны полӧмла Сергей чӧв оліс.
— Сергей!
Челядьдыр, шуд, гожӧм, деревня — став медбурторйыс, став донаторйыс йитчӧма тэкӧд, — доверчивӧя да полігтырйи Сергейлысь чуткасьысь шинель морӧссӧ видлалігмоз шуаліс Маша. — Помнитан, ми тэкӧд пукалім школа кильчӧ вылын, а тётя Поля висьтавліс миянлы аслас томдыр йылысь, дас сизимӧд во йылысь?
Помнитан, ми тэкӧд лыддим «Чапаевӧс», «Кыдзи калитчис сталь» да Тургеневӧс?
Сергей, кор тэныд бой дырйиыд лоӧ сьӧкыд... — Машалӧн вомдорыс кутіс тіравны, — тӧд, ме думайта тэ йылысь век... быд час, быд секунда.
— Ме кӧ бӧр воа...
Маша?
Маша кутіс шенасьны кинас, быттьӧ вӧтліс ас дінсьыс сійӧ мӧвпсӧ, мый Сергей вермас не воны бӧр:
— Эн сёрнит!
Тэ бӧр воан.
Ме тӧда.
— Бӧр воа...
Сэки мый? — пельпом вылас вещевӧй мешӧксӧ лэптігмоз да Маша вылӧ видзӧдтӧг шуис Сергей.
Маша эз вочавидз.
— Но? — шога нюммуніс Сергей. — Ладнӧ.
Эн висьтав.
Оз ков.
Прӧщай!
Бой дырйи ог дрӧгнит.
Эн сомневайтчы.
Прӧщай!
— Ме ог сомневайтчы.
Тэ смел, — ньӧжйӧник вочавидзис Маша. — Сергей!
Ме нинӧм ог кӧсйы соссьыны тэысь.
Ме любитлі Митя Агаповӧс.
Ӧні ме сійӧс ог любит.
Ставыс нин пом.
Сергей воськовтіс сы дінӧ да терпитны вермытӧма топӧдіс Машалысь кисӧ:
— Кутан виччысьны?
Кӧсйысь.
Менӧ, Маша, некутшӧм пуля оз вӧрзьӧд, нинӧм менӧ оз повзьӧд, сӧмын кӧ эськӧ...
Тэтӧг меным, Маша, шудыс абу.
А шудтӧмыд ачыд тӧдан... кутшӧмджык сылы бой дырйиыд, шудтӧмыдлы...
— Ло  удачливӧйӧн, Сергей!
Ме кута виччысьны.
Сергей, бӧр во!
Сергей видзчысьӧмӧн окыштіс сылысь еджыд юрсисӧ.
27 ГЛАВА
Сергейкӧд аддзысьлӧм бӧрын регыд Маша помаліс ассьыс став делаяссӧ институтын, получитіс диплом, босьтіс больницасянь Ирина Федотовнаӧс да муніс колльӧдны сійӧс Владимировкаӧ.
Кутшӧма вежсьӧма да важмӧма кык во чӧжнас полустанокыс, быттьӧкӧ вужъяссьӧма муас!
Пожӧмъясыс нюжалӧмаӧсь, паськыдджыка лапъяссӧ паськӧдӧмаӧсь да сулалӧны гажа тшӧкыд вӧр діӧн, куимладорсянь кытшалӧмаӧсь платформасӧ.
Кӧнкӧ гораа кӧкис кӧк.
Маша муніс корсьны, абуӧсь-ӧ попутчикъяс Владимировкаӧдз.
Мужичӧй сапӧга, ситеч ковтаа да вушйӧм чышъяна нывбаба зэлӧдаліс кӧбыла вылысь сийӧссӧ да пинясис стрелочниккӧд.
Сӧмын на сійӧ зэлӧдіс сийӧссӧ, сюмысыс бара ори.
Нывбаба ещӧ гораджыка кутіс пинявны и стрелочникӧс, коді йӧз удж вылӧ синсӧ паськӧдӧма, а оз вӧч ассьыс уджсӧ, и кӧбыласӧ, кодлы сӧмын эськӧ турун жӧритны, и колхозса председательсӧ казьтыштіс лёк кывйӧн — некутшӧм помкатӧг, прӧстӧ сідз шусис.
Сылысь кывзігӧн Маша гӧгӧрвоис, мый нывбабаыс вайӧма станцияӧ колхознӧй йӧв, а ӧні тэрмасьӧ гортас.
— Абу-ӧ пӧпуттьӧ тіянлы Владимировкалань? — юаліс Маша.
Колхозница бергӧдчис да серамбана любопытствоӧн видзӧдліс Маша вылӧ:
— Грузаӧсь али тыртӧмӧсь?
— Миян сӧмын ӧти неыджыд чемодан.
Нывбаба чӧв олігтыр лӧсьӧдыштіс сийӧс-заводсӧ, паськыд кипыдӧснас швачнитіс вӧлыслы яя каджъяс, чеччыштіс кӧлеса вылас да кайис телегаас.
— Сідзкӧ тіянлы абу пӧпуттьӧ? — мӧдпӧв юаліс Маша, ачыс повзис, мый нывбаба мунас, а мукӧд вӧлаяс станция дінын абуӧсь.
— Тыртӧгыд и подӧн воанныд, — веськодьпырысь вочавидзис нывбаба, зэлӧдіс вӧжжисӧ да чопнитіс вомдорнас.
Кӧбыла нетшыштчис, ӧвтыштіс бӧжнас, но эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Ак тэ, распроклятӧй! — горӧдіс баба. — Тіянлы код дінӧ Владимировкаас? — веськодьпырысь юаліс сійӧ, петкӧдліс, быттьӧ вӧтлӧ вӧвсӧ, а ачыс кутіс сійӧс вӧжжинас.
— Учительница Пелагея Федотовна дінӧ.
Баба тэрыба бергӧдчис:
— Мый нӧ тэ чӧв олан?
Аттӧ!
Сідзи мед веськыда и висьталін: учительница дінӧ пӧ мунам, Пелагея Федотовна дінӧ.
Кутшӧмкӧ мӧд учительница дінӧ кӧ — абу быть, а Пелагея Федотовналысь рӧднясӧ мыйла не нуны!
Пуксьы!
Маша котӧрӧн ветліс мамысла.
Найӧ пуксисны тыртӧм бидонъяс костӧ.
Ирина Федотовна вылӧ видзӧдлӧм мысти колхозница шыбитіс сылы ватнӧй паськӧм:
— Вольсав, а то зэркӧдӧ.
Видзӧдтӧ, вижӧдӧмыд!
Лихорадка али мый треситӧ тэнӧ?
— Ті Владимировкаысь? — юаліс Маша.
— Абу.
Миян бокынджык ещӧ вит километр.
Ми берендеевскӧйяс...
А мый, збыль сёрнитӧны йӧзыс али сӧрӧны — Пелагея Федотовналӧн мужикыс пӧ тодтӧг вошӧма?
— Письмӧяс, збыль важӧн нин эз вӧвны.
Но эз, ми ог веритӧ, мый воши.
Ми думайтам, сюрас на.
— Быдтор вермас лоны.
Мыйла оз сюр?
Менам соседкалӧн, Татьяналӧн, быдса во мужик йывсьыс нинӧм эз кывсьыв, а тӧндзи воис.
Ранитчӧма, а ловъя.
Нывбабаыс вӧлӧма варов.
Владимировкаӧ воисны луншӧр бӧрын.
Пелагея Федотовна эз вӧв гортас.
Маша колис мамсӧ пукавны кильчӧ вылын, а ачыс муніс садйӧ.
Пӧрысь садлӧн вӧлі дзордзавсьӧ нин.
Вишняяс шытӧг гылӧдісны еджыд лепестокъяссӧ му вылӧ.
Шондіыс пӧжис — тыдалӧ, зэр водзын.
Пӧлыньтчӧм плетень дорын гож водзын куйлісны ониш курӧгъяс.
Маша кытшовтіс садсӧ, сылысь став пельӧсъяссӧ.
Дзик сы кокъяс дінӧ котӧртіс ёж, лэптыштіс ёсь нырвомсӧ да ёкмыльтчис чуткасьысь ёкмыльӧ.
Тӧждысьӧмӧн чивзігтыр юр весьтас кутіс лэбавны руд гӧна, быттьӧ вирӧн резӧм, гӧрд морӧса лэбач.
Маша гӧгӧрвоис, мый матын позйыс, да муніс.
Воис Пелагея Федотовна.
Сійӧ век на сэтшӧм жӧ, лӧсьыдик, дружелюбнӧй да гӧстьясӧс зэв ёна радейтысь тётя Поля, сӧмын кык выль чукыр лоӧма вом дорас да кӧнкӧ пыдын синъясас дзебсьӧма шог.
Пызан вылын шумитӧ самӧвар.
Пелагея Федотовна перйис сы пытшкысь кичышкӧдын пуӧм колькъяс, пыртіс сук йӧв тыра кринча, тарелка вылӧ пукталіс рудзӧг рӧшкыд лепёшкияс.
— Кутшӧм тэ ордын лӧнь, вӧля! — шуис Ирина Федотовна.
— Вот и ов мекӧд, — меліа вочавидзис тётя Поля.
Эз на помавны чай юӧм, воис Авдотья Бочарова.
- Серёнька гижис, аддзысьлінныд ті...
— Ме висьтала.
Ставсӧ! - тэрыба вочавидзис Маша.
Кымынысь Маша син водзӧ воліс кык пипу раскостса сійӧ эрдыс!
Со гӧрд коръяс пӧвстас кышакыліс ур.
Сергей ёнджыка топӧдчис му бердӧ.
Ӧти отбитӧм атака.
Мӧд, коймӧд...
Авдотья кывзіс чӧв олігтыр, эз вештыв Маша вылысь югъялысь, кос синъяссӧ.
Нинӧм эз шу.
Кыа кусі — кад узьны.
Маша водіс сарайӧ, воддза вося, ещӧ Иван Никодимовичӧн на заптӧм, турун вылӧ.
Шыяс да кышакылӧмъяс кылісны войся пемыдас.
Квакайтісны лягушаяс, кӧнкӧ матын кутіс сьывны колипкай.
Тӧлысь югӧр пырис щельӧд, воис стенӧдз да чеги.
Шонді петігас Маша садьмис петук чуксасьӧмысь.
Сійӧ пасьтасис да, асъя ыркыд вӧснаыс йӧжгылясигтыр, петіс ывла вылӧ.
Ылын сикт помас тыдаліс бус кымӧр — сэті ӧні на вӧтлӧмаӧсь стада; турун вылын да коръяс вылын югъяліс гырысь войтъяса лысва.
Колхоз правление дорӧ, пелысь пуяс улӧ, кодъяс радӧн сулалісны ӧшинюлас, чукӧртчӧмаӧсь нывъяс.
Маша тӧдіс мичаник Настя Бочароваӧс.
Настя нюжалӧма-быдмӧма, кыдзи и станциядінса томиник пожӧмъяс, и став тӧдса нывъяс быдмӧмаӧсь — тайӧ вӧліны Пелагея Федотовналӧн велӧдчысьяс.
— Видза олан, Маша! — сы вылӧ тэрыба, меліа да муртса яндысьыштӧмӧн видзӧдлӧм мысти шуис Настя. — Со комсомолкаясӧс чукӧрті.
Асшӧрлун добивайтчам! — гӧрдӧдӧмӧн да сы вӧсна ещӧ мичаджык лоӧмӧн гораа висьталіс Настя, а ачыс пыр видлаліс русӧй кӧса помсӧ да видзӧдлывліс правлениелӧн восьса ӧшиньяс вылӧ. — Миян колхозса председателькӧд сёрнитчыны он вермы.
Беда миянлы колхозса председателькӧд!
— Мый ті добивайтчанныд? — виччысьтӧг нюмъёвтӧмӧн юаліс Маша — сэтшӧм муса вӧлі тайӧ руд синъяса збой нывкаыс.
— Добивайтчам, медым миянӧс став молодёжнӧй звенонас асшӧр удж вылӧ ыстісны.
А колхозса председатель шуӧ мӧдарӧ.
«Торйӧда пӧ тіянӧс разнӧй звеноясӧ.
Отсӧг вылӧ пӧ ыста тіянӧс ӧтилаӧ да мӧдлаӧ».
— Тӧдам ми сійӧ мудеритӧмтӧ!
Онӧ дӧверяйт, сідзи и гижам...
А ми школаын на дружитчим.
— И комсомолӧ школаын ӧттшӧтш пырим, — шыасис Настякӧд орччӧн сулалысь паськыд бандзибъяса, збой синъяса нывка, коді кывзіс Настялысь, банбоксӧ кинас пыкӧмӧн да пыр, сы висьтавлігӧн, сӧгласитчӧмӧн довкйӧдліс юрсӧ:
— Оз пӧльза вылӧ найӧ миянӧс торйӧдӧны!
Правление кильчӧ вылӧ петіс Авдотья Васильевна Бочарова, колхозса председатель.
Сьӧд кӧсаыс кытшӧн куйліс сылӧн юр вылас, мугов банбокъясыс кельдӧдӧмаӧсь.
Авдотья Васильевналы омӧля узьсьӧма тавой — синъяс гӧгӧрыс вижӧдӧма, пемдӧма.
Настенька чӧвтіс мамыс вылӧ терпитны вермытӧм, виччысяна видзӧдлас:
— Мый думыштін, мама?
— Кывзӧй менсьым, томйӧз! — шыасис Бочарова нывъяс дінӧ.
Сӧгласитча ме могмӧдны тіянлысь кӧсйӧмтӧ.
Молодёжнӧй звено петас ӧні асшӧра картупель окучивайтны.
Картупельсьыс тырвыйӧ ті кутанныд кывкутны.
Видзӧдӧй — стрӧга кута требуйтны!
Настя чилӧстіс да, вомсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн, первой лажыньтчыліс, но сэсся тэрыба чеччыштіс да кутіс тэрмӧдлыны пӧдругаяссӧ:
— Нывъяс!
Тэрыба лӧсьӧдчӧй!
Шӧйтім тані уджтӧгыс, воштім кадсӧ!
— Тэнӧ, Настасья, звеньевӧйӧ пукта, — шуис Авдотья Васильевна и сӧмын ӧні, нывкаясӧс му вылӧ ыстӧм мысти, здоровайтчис Машакӧд.
Тӧрыт, Машалысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, сійӧ нинӧм эз юав, кыв эз шу, чӧв олігтыр муніс и ӧні копыртчыліс кыв шутӧг.
— Авдотья Васильевна, и менӧ тшӧтш молодёжнӧй звеноад гижӧй, — шуис Маша.
Бочарова лӧсьӧдыштіс юрсисӧ паськыд, гожъялӧм вӧснаыс сьӧд плеш весьтсьыс, код вылын тӧдчис куим джуджыд чукыр, да, чӧв олыштӧм бӧрын, вочавидзис:
— Мый нӧ...
Мун.
Энлы, Маша, сулавлы! — друг дугӧдіс сійӧ да, тэрыба, ныв моз кокньыда кильчӧ вывсьыс лэччӧм бӧрын, кутіс Машаӧс пельпомӧдыс.
— Тӧрытъясьыд тэныд пасибӧ!
Тӧрытъя бӧрад менам вынӧй куим пӧв содіс.
Маша, ме Пелагея Федотовна ордӧ недыр кежлӧ пырала, висьтав меным ставсӧ выль пӧв.
Но, котӧрт, суӧд нывъяссӧ.
Найӧ миян тэрыбӧсь, пелькӧсь!
Тайӧ асывсяньыс Маша быдса лунъясӧн уджаліс молодёжнӧй звенокӧд картупель окучивайтанінын.
Нывкаяс збыльысь вӧлӧмаӧсь пелькӧсь.
Кӧть кутшӧма эз зіль Маша, но на пиысь некод бӧрся эз вермы вӧтчыны.
Сы вылын шутитісны, сералыштісны, а Настенька мукӧддырйиыс котӧрӧн воліс сы бӧрӧзда вылӧ да отсаліс, ачыс сэккості дугдывтӧг дзользис, быттьӧкӧ лэбач.
Сійӧ вӧлі зэв сьылысь.
Кор, сёян тыра нопторъяссӧ разялӧм мысти, нывъяс пуксьылісны бӧрӧзда дор вылӧ ӧбедайтны, Настенькалӧн сёйсьыліс ставсьыс медводз, заводитліс сьывны.
Пӧдругаясыс тшӧтш босьтчылісны сьывны — вӧсньыдик, мича гӧлӧсъяс дыр юргисны му весьтын.
— Ой, нывъяс, мый нӧ ми вӧчам? — друг кватитчас Настя, тэрыба чеччас да медводдзаӧн котӧртас бӧрӧзда дорас.
Вай верстайтамӧй!
Но вӧтлыны оз вӧлі ков — ставныс уджалісны окотапырысь.
... Сійӧ лунас асывсяньыс вӧлі зэв ёна пӧжӧ, ылын, горизонт весьтас, небесаыс вӧлі пемыдлӧз, кылыштіс гымалӧм — зэр водзын пӧжис.
Пелагея Федотовна, еджыд кӧсынкаа да кӧвторйӧн вӧнялӧм ситеч платьеа, уджаліс томдырсяыс моз кокньыда да тэрыба да шуткаясӧн ышӧдіс жарсьыс онишмӧм челядьӧс.
— Гыма зэрӧдзыс колӧ помавны.
Зэрыс тэрмасьӧ, а ми ещӧ ёнджыка!
Энӧ сетчӧй, пионеръяс!
Но кор Пелагея Федотовна аддзис, мый челядь брӧдва пӧсялӧмаӧсь, сійӧ сатшкис кокансӧ муас да веськӧдчис:
— Шойччыны!
Ставныс уськӧдчисны эжа вылӧ.
— Со кутшӧм лӧсьыд! — ыджыда ышловзьӧмӧн шуис Пелагея Федотовна.
Лӧсьыд миян Владимировкаыд!
Вӧрыс миян уна, и муыс миян уна.
Кӧть мый дыра эн ов, век лоӧ нимкодь!
— Пелагея Федотовна! — чукӧстіс Настя. — Видзӧдлӧй, оз-ӧ миянлань котӧртны?
Синъяссӧ кипыдӧснас сайӧдӧмӧн да сиктлань видзӧдігмоз Настя тӧждысьӧмӧн выльпӧв шуис: — Пелагея Федотовна, а ӧд тайӧ миянлы ӧвтӧны!
О, да мый тайӧ?
Оз-ӧ мама котӧрт?
Абу-ӧ нин кутшӧмкӧ лёктор лоӧма?
Сійӧ тэрыба чеччис, повзьӧмпырысь бӧрддзис да уськӧдчис мамыслы паныд.
Но Авдотья Бочарова эз сувт и пыр горзіс и кыдзкӧ тешкодя, корӧм моз ӧвтчис кинас.
Ставныс чӧла виччысисны.
Друг Пелагея Федотовна, быттьӧкӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис, чеччис, кельдӧдӧм чужӧма, воськовтіс, но кокъясыс лигышмунісны, сійӧ эз вермы муннысӧ да бӧр пуксис туй дорас.
Авдотья котӧрӧн матыстчис, ӧдвывсьыс уськӧдчис пидзӧс вылас учительница водзӧ; но эз вермы шуны весиг ни ӧти кыв и сӧмын сьӧкыда лолаліс.
Гӧгӧрвотӧм вӧлі, нимкодь али страшнӧй юӧр вайис сійӧ.
— Дуня, эн мучит! — кевмысьӧмӧн шуис тётя Поля.
Авдотья нёровтіс юрсӧ сы пельпом бердӧ:
— Пелагея Федотовна, матушка, ловйӧн воис Иван Никодимычыд!
Воис!
Пелагея Федотовна окнитіс.
— Дуня, — юаліс сійӧ жеб, повзьӧм гӧлӧсӧн, — сьӧкыда ранитчӧма?
Веськыда висьтав.
— Ок, сьӧкыда, Пелагея Федотовна!
Авдотья бӧрддзис.
Пелагея Федотовна чеччис, лӧсьӧдіс юр вывсьыс кӧсынкасӧ.
— Тэ ордӧ пырис? — ньӧжйӧник, сьӧкыдпырысь юаліс сійӧ.
— Пелагея Федотовна, сійӧ миян дінті мунӧ вӧлі...
Ме сійӧс чукӧсті...
Пелагея Федотовна... ок, кывйӧй оз артмы!
Иван Никодимычыд киястӧм воис...
Пелагея Федотовна ньӧжйӧник матыстіс кипыдӧсъяссӧ чужӧм дінас да довъёвтіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кор сійӧ лэдзис кияссӧ вомдоръясыс сылӧн вӧліны еджыдӧсь; найӧс муртса вӧрӧдігтыр, быд кыв, тыдалӧ, думайтігтыр да аслас сёрниӧ аслыспӧлӧс, тӧдчана смысл пуктӧмӧн сійӧ шуис:
— Мун, Дунюшка, Иван Никодимыч дінӧ, висьтав сылы: гӧтырыд пӧ оз тӧд, кыдзи судьбасӧ милӧстьсьыс аттьӧавны, мый тэ ловйӧн воин.
Эн вунӧд!
Дзик тадзи и висьтав. — Сійӧ лэптыштіс юрсӧ вывлань, кыскыштіс воздухсӧ, медым не бӧрддзыны. — А ме муна вежся.
Оз шогмы меным верӧсӧс татшӧм быдлунъя паськӧмӧн встречайтны.
И сійӧ муніс, бергӧдчывтӧг, кок гӧгӧрыс гартчысь платьесӧ кутыштігмоз, тэрмасигтыр да воськовъяссӧ пыр содтігмоз.
Бочаровъяс керкаӧ тырыс воӧмаӧсь йӧз.
Старикъяс, нывбабаяс, челядь сулалісны посводзас и ӧшинь улас, а Иван Никодимович кыдзи лэдзчысьӧма скамья вылӧ, сідзи и пукаліс, вӧрзьӧдчывтӧг, чӧв олігтыр копрасис осторожнӧй, полӧмпырысь чолӧмалӧмъяс вылӧ.
Юрыс сылӧн дзормӧма, но паськыд сьӧд тошкас муртса на тӧдчыштісны еджыд сияс, и синкымъясыс воддза мозыс вӧліны сьӧдӧсь да сукӧсь.
Ставнас сійӧ вӧлі воддза кодь — паськыд пельпома, ён, мича, — но видзӧдласъяснас сыкӧд паныдасьлігӧн йӧзыс вештылісны синъяссӧ.
Некод эз тӧд Иван Никодимовичӧс, быттьӧкӧ кусӧдӧмаӧсь сы пытшкысь светсӧ.
Йӧз чукӧрыс вӧрзьыштіс.
Йӧзыс вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сетісны туй.
Керкаӧ пырис Пелагея Федотовна.
Порог дорас сійӧ сувтыштліс.
— Мусаӧй тэ менам! — шуис сійӧ кыз гӧлӧсӧн. — Воин...
И сэтшӧм спокойнӧй, нинӧмысь повтӧм нежность кыліс сы гӧлӧсын, кузяӧн сэтшӧма ёнмӧм любовь, мый ставӧн аддзисны, кыдзи Иван Никодимовичлӧн морӧсыс вылӧ кыптыліс да бӧр лэччис.
— Кутлынытӧ ме тэнӧ ог вермы, — вочавидзис сійӧ ньӧжйӧник да пыр жӧ пытливӧя да видзчысьӧмпырысь видзӧдліс Пелагея Федотовна вылӧ, зілис казявны кӧть кутшӧмкӧ смутитчӧм, шог, а медсясӧ, сійӧ повзьӧм жалитӧмсӧ, кодӧс сійӧ, мича, ён, здоровӧй мужчина, велалӧма ӧні аддзыны бокӧвӧй йӧзлысь да лыддис аслыс медся унизительнӧй да страшнӧй несчастьеӧн.
— А ме ачым тэнӧ кутла, — прӧстӧя вочавидзис Пелагея Федотовна.
Сійӧ збыльысь матыстчис да став йӧз син водзас кутліс Иван Никодимовичӧс да окыштіс, важся обычай серти, куимысь.
Томиник санитарка-провожатӧй, коді сэтшӧма бусӧссьӧма, мый синлысъясыс да синкымъясыс кажитчисны пудритӧмаӧн, кутчысис мешӧкас.
Сійӧ мудзӧма туяс да думайтіс ӧдйӧджык воны местаӧдзыс.
Пелагея Федотовна босьтіс сы киысь нопсӧ да пуктас мыш саяс.
Сылӧн тувсовъя чесучовӧй костюм вылас кутіс тӧдчыны буса туй.
Велӧдысьӧс да сылысь киястӧм верӧссӧ йӧз чукӧрыс колльӧдіс гортӧдзныс.
Иван Никодимович видзӧдліс стенъяс вылас, кӧні вӧлі тӧдса быд кӧрттув, видзӧдліс книгаяс тыра джадж вылӧ, здоровайтчис Ирина Федотовнакӧд, Машаӧс аддзӧм бӧрын веськодя довкнитіс сылы юрнас.
Мыйкӧ ори Машалӧн сьӧлӧмас.
Некодлысь — ни батьыслысь, кодӧс Маша помнитіс век письменнӧй пызан сайысь, ни Аркадий Фроловичлысь, ни мамыслысь, ни весиг тётя Полялысь — Маша эз аддзыв душевнӧй да физическӧй вынъяслысь сэтшӧм цельностьсӧ, сэтшӧм уна пӧлӧс интересъяссӧ, а медсясӧ, унатор вӧчны кужӧмсӧ, кыдзи дядя Иванлысь.
Бать, жугалӧм джек аддзӧм мысти, яндысьӧмӧн кызӧдлывліс, а мам пырджык шулывліс:
«Кутшӧм нӧ тэ мужчина?
Тэ стенӧ кӧрт тув тувъявны он куж!»
Иван Никодимович быдтор радейтліс да быдтор кужліс вӧчны.
Тайӧ сійӧ оборудуйтіс колхознӧй пасекасӧ; кор мазіясыс поздысисны, пасека вывсянь котӧртісны сійӧс корны.
И хата-лабораторияын джын приборсӧ вӧчис ветеринар Иван Никодимович.
Мӧдӧдчӧны-ӧ мужикъяс войнас чери кыйны — таркӧдчӧны Иван Никодимович ӧшиньӧ, а сійӧ нин дӧмлӧ тыв; но асывнас сылы нинӧм оз сулав верзьӧмӧн седлӧтӧг гӧнитны кытчӧкӧ кызь-комын километр сайӧ — лечитны висьмӧм мӧскӧс либӧ вӧлӧс.
Кутшӧм раммӧдны позьтӧм, гажа да дерзкӧй вын сетӧма вӧлі сылы природаыс!..
Маша вочавидзис дядя Иванлӧн довкнитлӧм вылӧ мыжа видзӧдласӧн.
Иван Никодимович бергӧдчис.
Сылы зэв окота вӧлі куритчыны, и сійӧ мучитчис сы вӧсна, мый гӧтыр дырйиыс эз вермы висьтавны та йылысь санитаркалы.
Косьмӧм вомдорсӧ курччӧмӧн сійӧ чӧв оліс.
Пелагея Федотовна кокниа ветлӧдліс комнататі.
Регыд мысти пызан вылын лои самӧвар, вина да сёян.
Пелагея Федотовна кыськӧ вайис папирос пачка да, сиктса да районса выльторъяс йылысь дугдывтӧг висьтавлігтыр, важнӧйторсӧ посниторйыскӧд сорлалігтыр, ӧзтіс папирос, пуксис верӧсыскӧд орччӧн, ӧти кинас кутіс сійӧс пельпомӧдыс, а мӧднас матыстіс вом дінас папироссӧ.
Иван Никодимович горша ньылыштіс тшынсӧ.
Кӧсичаас сылӧн зэвтчис лӧз сӧн.
Сійӧ тшӧкъялігтыр ньылаліс тшынсӧ, а Пелагея Федотовна пыр висьтавліс, но гӧлӧсыс сылӧн кыліс пыр омӧльджыка да лӧньджыка, и ставӧн гӧгӧрвоисны, мый сійӧ ёна мудзӧма.
— Ланьт, Поля! — друг торкис Иван Никодимович.
Сійӧ кывзысьӧмпырысь чӧв ланьтіс.
— Тэ он тӧд, кутшӧм посниторъясӧн портитчӧма ӧні менам олӧмӧй! — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Иван Никодимович. — Ог кутӧй притворяйтчыны, мый нинӧм эз ло.
Пелагея Федотовна босьтіс кисӧ сы пельпом вылысь да, юрсӧ лэдзӧмӧн, покорнӧя да ньӧжйӧник вочавидзис:
— Бур.
Ог кутӧй притворяйтчыны...
Но дум вылад уськӧдлы, Иван, — чӧв олыштӧм мысти шуис сійӧ: — кор жандармскӧй отделениеын дас нёльӧд воын тэ вылӧ панісны делӧ и видзчысьысь йӧз унаӧн дугдісны кланяйтчыны тэкӧд, а меным карса управаын ӧткажитчисны сетны школа, сы вӧсна мый ме висьтаси тэнад невестаӧн, тэ локтін да шуин: «Ме ог кӧсйы торкны тіянлысь олӧмтӧ и ог кӧсйы принимайтны тіянлысь жертваястӧ.
Сідзкӧ прӧщайтлӧй».
Кыдзи эськӧ ме куті овны, тэ кӧ збыльысь мунін сэки, Иван?
И друг, веськыда сы вылӧ видзӧдігтыр, Ирина Федотовна шуис:
— А Кирилл кулі.
Ваня, тэ ӧд он тӧд, мый Кирилл кулі?
— Мый сэтшӧмыс? — кельдӧдӧмӧн выль пӧв юаліс Иван Никодимович.
Сійӧ лэдзчысис морӧснас пызан вылас да катовтіс сійӧс.
И сӧмын ӧні, сыкӧд аддзысьӧм бӧрын первойысь, Пелагея Федотовна бӧрддзис, гораа, рикмунӧмӧн.
...Тӧлысь мысти Маша получитіс Москвасянь извещение сы йылысь, мый роно корӧ сійӧс удж вылӧ.
Кутісны лӧсьӧдчыны.
Ирина Федотовна гусьӧникӧн ышлолаліс, поліс лэдзны Машаӧс ӧтнассӧ.
Некод эз шулы та йылысь ни ӧти кыв, но кыв шутӧг вӧлі решитӧма, мый Ирина Федотовна кольччас Владимировкаӧ.
Быдӧнлы вӧлі виччысьтӧмторйӧн, мый именнӧ сыкӧд Иван Никодимович чувствуйтіс асьсӧ прӧстӧя да кокниа.
Ирина Федотовна мыччывліс сылы папирос бӧрся папирос да висьтавліс Кирилл Петрович йылысь.
Иван Никодимович гӧгӧрволіс, мый сійӧ сёрнитӧ сы вӧсна, мый оз вермы не сёрнитны.
Тадзи найӧ пукавлісны часъясӧн кыкӧн да тӧлкуйтлісны унатор йылысь.
Иван Никодимович пытшкын мыйкӧ кутіс сывны, кокнявны.
Но мукӧддырйиыс зывӧк гримаса вешкыртас сылысь мужественнӧй, мича чужӧмсӧ.
Сэки сійӧ ӧтказывайтчӧ сёйны, мунӧ гортсьыс да зумыша ӧтнас восьлалӧ садса туйяс кузяыс ӧтарӧ-мӧдарӧ либӧ карта сайясті, медым не паныдасьны йӧзкӧд, мунас вӧрӧ.
Татшӧм часъясас сійӧс некод оз чуксав и оз корсь, мыйлакӧ лӧня сёрнитӧны посторонньӧй, тӧдчытӧмторъяс йылысь, а Пелагея Федотовна сӧмын чӧв олігтыр лотшнитас чуньяссӧ, пукыштас ӧшинь дорын да, быттьӧкӧ мый йылысь кӧ дӧгадайтчӧм мысти, пасьтасяс да мунас сиктӧ.
Кор уна час кольӧм мысти Иван Никодимович, мудзӧмысла да тшыгысла омӧльтчӧм чужӧма, локтас гортас, кильчӧ вылас сійӧс обязательнӧ виччысьӧны: либӧ колхоз правлениеысь, либӧ молочнӧй фермаысь воӧмаӧсь — кодлыкӧ зэв ёна колӧ сӧвет.
Видзчысьӧмӧн, вочасӧн, радейтӧмлӧн тӧлка упорствоӧн да терпениеӧн пыртӧдіс Пелагея Федотовна ассьыс шогӧ усьӧм верӧссӧ сиктса олӧмлӧн интересъяс кругӧ.
Воис Машалӧн мунан луныс.
— Тэ эн скӧрав, — шуис Иван Никодимович, — мый ме мырдди сійӧс тэнсьыд... — Сійӧ довкнитіс юрнас Ирина Федотовналань. — Поля оз справитчы ӧтнас.
— Дядя Иван, — юаліс Маша, первойысь кыліс асас вын лоны откровеннӧйӧн: — мый кутанныд вӧчны?
Иван Никодимович мыш сайын Ирина Федотовна топӧдіс вомсӧ кинас, вӧчис страшнӧй синъяс да грӧзитыштіс Машалы чуньнас.
— Ми нинӧм на эг думыштӧй сыкӧд, — вочавидзис Иван Никодимович да индіс юрнас Пелагея Федотовна вылӧ.
Тётя Поля ныв моз гӧрдӧдіс, топӧдіс кипыдӧсъяснас сылысь дзор кӧсичасӧ да окыштіс юр пыдӧссӧ.
— Часлы.
Думыштлам.
Машаӧс туйӧ мӧдӧдігӧн сійӧ кутіс ноксьыны, висьтавліс сылы, мый пуктіс нопъяс, мыйяс ыстіс станцияӧ попутнӧй вӧлакӧд, тшӧктіс гижны и медбӧрти юаліс Иван Никодимовичлысь:
— А мый, Ваня, ог-ӧ пӧдаритӧй Машалы сійӧ тетрадкасӧ?
Помнитан, ме лӧсьӧді сійӧс, кор миянлы тэкӧд лои паныдасьны.
Сэтчӧ миянлысь том каднымӧс гижӧма.
Ирина Федотовна, коді волнуйтчытӧг эз вермы казьтыштны шуштӧм тӧлысьяссӧ, кодъясӧс найӧ колльӧдісны эвакуация бӧрын Москваын, бӧрддзис.
— Маша, кыдзи тэ сэні кутан?
Гиж миянлы.
Пола, мый тэ он вермы ӧтнад...
— Верма, мама! — гажаа вочавидзис Маша.
Тётя Поля петіс колльӧдны сійӧс сикт помӧдзыс:
— Но вот, тэ суӧдін менӧ, Маша.
Ӧні ми тэкӧд удж кузя ёртъяс.
Пелагея Федотовна дыр сулаліс плетень дорын да, кинас синсӧ сайӧдӧмӧн, видзӧдіс туй вылӧ.
Маша пӧрччис туфлисӧ да мӧдӧдчис кӧмтӧг.
Сылӧн сумочкаас куйліс тетрадь, кытчӧ гижӧма тётя Поля том кад йылысь.
Водзын виччысис выль олӧм.
28 ГЛАВА
Полустанокӧ Маша воис сёрмытӧг: поезд вотӧдз коли на кык час.
Сійӧ сулыштіс гажтӧм, буса платформа вылын, видзӧдыштіс, кыдзи шонді водзас югъялігтыр ылӧ пышйӧны рельсъяс, юыштіс юкмӧсысь пинь доймымӧн кӧдзыд ва да муніс сійӧ пожӧм пуяс дінас, кодъяс чукӧръясӧн сулалісны станция саяс.
Ыбвывса доналӧм туй бӧрын, кӧні муыслӧн еджыд коркаыс потласьӧма жарысла, раскыс пӧльыштіс Машалы чужӧмас чӧскыд сир дукӧн да ловзьӧдана ыркыдӧн.
Мыйӧн Маша пырис пожӧмъяс пӧвстас, сідзи и уськӧдчис турун вылӧ, топӧдчис сы бердӧ пӧсь банбокнас.
Дзик син дортіыс тэрыба котӧртіс кодзувкот, кусыньтчылӧм турун си веськаліс да сувтіс, чеччыштіс чирк.
Медбӧрын шойччыштӧм мысти босьтіс сумкасьыс тётя Полялысь тетрадьсӧ да лыддис.
ДНЕВНИК
1912 во, апрель 16 лун
Талун лои сэтшӧмтор, мый ме решиті лӧсьӧдны дневник.
Миян нывкаяс унаӧн лӧсьӧдӧмаӧсь дневникъяс да гижалӧны быдсяма глупостьяссӧ, шуам: «Ой, кутшӧм муса история кузя миян велӧдысь Константин Петрович!
Та вӧсна кута велӧдны сылы урокъяссӧ пятёркаяс вылӧ».
Ме верма весиг стӧча висьтавны, коді гижӧма татшӧм глупостьсӧ: Муся Георгиевская.
Либӧ со ещӧ: «Кутшӧма ме мечтайта столичнӧй олӧм йылысь, шум, блеск да вальслӧн нежнӧй шыяс йылысь!»
Муся Георгиевская лыддис нывкаяслы ассьыс дневниксӧ, меным мыйлакӧ вӧлі яндзим кывзынысӧ.
А Константин Петрович ньӧти абу муса, сійӧ тӧлка да всесторонне образованнӧй.
Муся Георгиевскаялы сійӧ пуктіс единица.
Со мый лои талун.
Ми Иришакӧд урокъяс бӧрын локтам вӧлі гортӧ да сӧмын на прӧйдитім мужскӧй гимназия дорті, кыдзи аддзим — котӧртӧ гимназист.
Сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ лэбис, быттьӧкӧ пышйис вӧтчысьясысь.
Збыльысь, сы бӧрся вӧтчис швейцар Семён, уличатырнас горзіс: «Господин гимназист, сувтыштлӧй!»
Ириша кутіс сетавны гимназистлы сигналъяс, медым дзебсис проходнӧй дворӧ, а сійӧ нинӧм эз казяв да лэбис веськыда миян вылӧ.
Сійӧ сэтшӧма пошиктіс да вӧлі сэтшӧма кельдӧдӧма, мый жаль видзӧднытӧ.
Сійӧ шуис: «Ті Тихомирова Поля, ме тӧда тіян йылысь библиотекарша висьтавлӧм серти.
Дзебӧй, пӧжалуйста, эн висьтавлӧй некодлы, а мыйкӧ кӧ лоӧ — сэки видзӧй».
И сійӧ сетіс кутшӧмкӧ книгаяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма газетаӧн.
Ме ӧдйӧджык дзеби найӧс сумкаӧ.
Сэки котӧрӧн воис Семён да зэв лёкысь горӧдіс: «Тіянӧс чуксалӧны, а ті он и кывзӧй!
Инспектор прикажитіс бергӧдчыны, мунӧй бӧр гимназияӧ!»
Гимназист муніс бӧр гордӧй видӧн, а ӧд збыльвылас сылы вӧлі страшнӧ — ме гӧгӧрвои тайӧс сылӧн кельыд чужӧм серти.
Ириша корис видзӧдлыны, кутшӧм книгаяс сійӧ сетіс, но ме эг сӧгласитчы видзӧдны йӧзлысь секрет.
Ме зэв ёна маитча тайӧ гимназист вӧснаыс: мыйла сійӧс корис инспектор, и ог вермы унмовсьны.
Сы вӧсна ме лӧсьӧді дневник, но некодлы ог петкӧдлы.
Апрель 18 лун
Нинӧм ог гӧгӧрво — гимназист воши.
Ми Иришакӧд нарошнӧ ньӧжйӧ локтам гортӧ, но сійӧ оз вӧтӧд миянӧс и некӧн оз тыдав.
Кутшӧм жаль, мый миян абуӧсь тӧдсаяс мужскӧй гимназияын и некодлысь юасьны!
Ме пыралі библиотекаӧ, но библиотекаршаыс, коді висьтавлӧма сылы ме йылысь, видзӧдліс ме вылӧ да нинӧм эз юав, а ме эг тӧд, кыдзи заводитны сёрнисӧ.
Да, со мый ещӧ лои.
История урок вылын Константин Петрович висьтавліс, мый Николай I царствуйтігӧн вӧлі мӧдӧдӧма ссылкаӧ либӧ пӧгубитӧма уна писательӧс, шуам, Пушкинӧс, Лермонтовӧс, Рылеевӧс, Шевченкоӧс, но пырис класснӧй дама, Зоя Викторовна, и Константин Петрович пыр жӧ вежис темасӧ.
Урок бӧрын Муся Георгиевская шӧпкӧдчис Зоя Викторовнакӧд — тыдалӧ, висьтавліс Константин Петровичлысь рассказсӧ; Зоя Викторовналӧн синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
Кута изучайтны миянлысь став великӧй русскӧй писательяссӧ, а Муся Георгиевскаякӧд менам нинӧм общӧйыс оз вермы лоны.
Регыдджык эськӧ мед эрдӧдчис тайнаыс!
Апрель 24 лун
Ме быттьӧкӧ выль пӧв чужи, менам эм олӧмлӧн мог!
Гусьӧник, медым некод оз казяв, висьталі талун та йылысь Константин Петровичлы.
Сійӧ гӧрдӧдіс, видзӧдліс гӧгӧр да, нинӧм вочавидзтӧг, муніс.
Ӧбиднӧ!
Кӧнӧсь сійӧ великӧй йӧзыс, кодъяс нинӧмысь оз повны да смела мунӧны жестокӧй царизмкӧд тыш вылӧ?
Апрель 26 лун
Страшнӧй выльтор!
Зоя Викторовна локтіс асывнас, лӧсьӧдыштіс морӧс вывсьыс часіыслысь зарни цепочкасӧ да юӧртіс: «Начальстволысь кывзысьтӧмысь да вольнодумиеысь мужскӧй гимназияса квайтӧд классысь исключитӧма гимназист Иван Пастуховӧс».
Сійӧ дыр висьтавліс, мый колӧ видзчысьны лёк йӧзкӧд тӧдмасьӧмъясысь да оз ков лыддьыны запрещённӧй книгаяс, и сідз водзӧ.
Ме эг кывзы.
Тайна эрдӧдчис: Иван Пастухов — тайӧ сійӧ гимназистыс.
Май 28 лун
Ме эг на важӧн лӧсьӧд ассьым дневникӧс, а кутшӧма вежсис сэкся кадсяньыс менам олӧмӧй!
Видзӧднысӧ ставыс важкодь: экзаменъяс, тулыс, миян садйын кутіс дзордзавны сирень, карыс ставнас дзоридзалӧ — ставыс на важыс, и ставыс абу сэтшӧм.
Меным тыри дас квайт арӧс, ме лои верстьӧӧн.
Неважӧн миянӧ воисны кык гимназист.
Найӧ корисны менӧ прихожӧйӧ, здоровайтчисны.
Насянь ме тӧдмалі, мый Ваня Пастуховӧс арестуйтӧмаӧсь.
Август 3 лун
Талун садйын ме аддзи кыдз пу вылысь кык виж кор: сулалӧ на жар гожӧм, а грӧзитчӧ нин ар.
Аркадий Горячев да Кирилл Строгов (Ванялӧн ёртъясыс) волывлӧны пӧшти быд лун.
Найӧ карын жӧ коллялӧны каникулъяссӧ.
Кутшӧм уна ми лыддим тайӧ гожӧмнас, кутшӧм уна ме тӧдмалі!
Ми лыддим дорвыв Некрасовӧс, Щедринӧс да Успенскийӧс да Чернышевскийлысь «Мый вӧчны?»
Кирилл да Аркадий лыддьӧны Рахметовӧс асланыс идеалӧн.
Збыльысь, кутшӧм идейность да кӧрт воля!
Ириша кывзӧ жӧ мукӧддырйиыс, но омӧля гӧгӧрвоӧ: сылы ёнджыка кажитчӧ ворсны пӧдругаясыскӧд лаптаӧн.
Кор сійӧ мунас и ми колям ӧтнаным, ми велӧдам Энгельсӧс да Плехановӧс .
Тайӧ книгаяссӧ сетӧма сэки Пастухов.
Аркадий кӧсйысис, сыысь кындзи, судзӧдны Ульяновлысь зэв важнӧй брошюра.
Кирилл да Аркадий йитчӧмаӧсь рабочӧйяскӧд, найӧ вӧвлывлӧны «сэні», но менӧ, ме дӧгадывайтча, кытчӧдзкӧ оз на лысьтны нуӧднысӧ.
На костын шензяна дружба, а первойсӧ вӧлӧма страшнӧй лӧгалӧм, коді кыссьӧма вель дыр.
Со кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Кирилл гижӧма эпиграммаяс да ӧтчыд ёна сералӧма Аркадийӧс.
Та бӧрын найӧ кутӧмаӧсь косясьны быдлаын, кӧні веськалӧ, дзик терпитны позьтӧм лоӧма олӧмыс.
Кӧть кутшӧм тайӧ абу тешкодь, лӧгалӧмыслы помсӧ вӧчис инспектор Златопольский, стӧчджыка — сыкӧд йитчӧм история.
Инспектор Златопольскийӧс миян карын быдӧн тӧдӧны, весиг миян маменька.
Сійӧ том; Муся лыддьӧ, мый зэв мича.
Кутшӧм сылӧн ускыс!
Ме ненавидита сылысь рыжӧй, пушкыр, читкыля уссӧ!
Инспектор Златопольский преследуйтӧ гимназистъясӧс да шобсьывлӧ партаясын.
Сійӧ запрещайтӧ гимназистъяслы чукӧртчавны, лыддьысьны.
Ӧтчыд сы воигкежлӧ гимназистъяс пуктӧмаӧсь кафедра вылас Чеховлысь «Человек в футляре».
Инспектор тшӧктӧма Семёнлы сотны Чеховсӧ пачын.
Прӧстӧ дурак!
Но бурджыка кӧ шуны, сійӧ жандарм.
Ме сійӧс ненавидита!
Ӧтчыд Кирилл Строгов гижӧма эпиграмма.
Кутшӧма лёкалӧма инспекторыд!
Сійӧ дӧгадывайтчӧма, мый авторыс — Строгов, но корӧма Аркадий Горячевӧс.
Учительскӧй ӧдзӧсыс вӧлӧма игана; инспектор гартліс уссӧ да меліа юасис Аркадийлысь, коді гижӧма:
«Тэ ӧд тӧдан, мый Строгов гижис.
Сійӧ тэнад враг.
Висьтав, мый сійӧ гижис, и Строгов гимназияын оз ло!»
Сэсся сійӧ кутӧма зымӧдны кулакнас пызанӧ да горзыны:
«Бӧлбан!
Он кӧ тэ висьтав, коді гижис, ме тэнӧ исключита гимназияысь!»
Аркадий велӧдчӧма сэки витӧд классын.
Сійӧ тӧкӧтьӧ абу бӧрддзӧма повзьӧмысла (ме чайта — бӧрддзыліс) и забеднӧысла, мый лоӧ пропадайтны Кирилл вӧсна, кодкӧд найӧ быдса во косясисны.
Сійӧ нинӧм абу висьталӧма.
Тайӧ случайсяньыс налӧн заводитчис дружба нэм чӧж кежланыс.
Аркадий придумайтӧма девиз: «Верность шудлунын, верность шоглунын, верность бойын».
Ваня Пастухов йылысь некутшӧм юӧр абу.
Ми тшӧкыда сы йылысь казьтывлам и ог вунӧдӧй некор тайӧ мортсӧ, коді ассьыс олӧмсӧ сетіс угнетённӧй рабочӧй классӧс мездӧм вӧсна.
1913 во, январь 27 лун
Нинӧм эз артмы менам дневникысь, абу окота меным сійӧс нуӧднысӧ: нинӧм гижны.
Ӧти луныс дзик ӧткодь мӧдыскӧд — гимназияын гажтӧм.
Гимназияын абу лӧсьыд!
Талун Зоя Викторовна, мелі синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын, шуис Муся Георгиевскаялы:
«Ме аддзылі тіянлысь маматӧ театрысь.
Ті заграницаысь выписывайтанныд туалетъястӧ?»
Муся кӧрыштліс чужӧмсӧ (зеркалӧ водзын сійӧ велӧдчӧ чужӧмсӧ кӧрлыны, воображайтӧ, мый тайӧ мича) да веськодя вочавидзис:
«Парижысь».
Регыдджык эськӧ помавны гимназиясӧ!
Аркадий да Кирилл кӧсйысьӧны нуӧдлыны менӧ рабочӧй кружоклӧн собрание вылӧ.
Ме зэв ёна лӧсьӧдча.
Февраль 15 лун
Вой.
Ме виччыси, кор ставныс унмовсясны, медым гижны, мый лои.
Ме получиті Ваня Пастуховсянь письмӧ.
Со сійӧ:
«Видза олан, Поля!
Ме бара мезд, сійӧ лоӧ, мый ме имеита право овны, кӧні кӧсъя, некымын кар кындзи.
Висьталӧй другъяслы.
Найӧ гӧгӧрвоасны.
Ме гижа налы, ті кӧ вочавидзанныд, мый позьӧ гижны.
Сыысь кындзи, висьталӧй, мый сійӧ замечательнӧй книгасӧ, коді шусьӧ «Бушков!
Регыд лоас бушков!», ме велӧда и ӧні.
Ме тіянӧс помнита.
Кутшӧм сочувственнӧя видзӧдлінныд ті ме вылӧ, кор швейцар Семён вӧтчис ме бӧрся!
Ме надейтча, мый ті колинныд сэтшӧм жӧ серьёзнӧй нылӧн, кутшӧмӧн, аттестуйтліс тіянӧс библиотекарша, а энӧ лоӧй «барышняӧн».
Кутла китӧ да виччыся письмӧ.
Мый тіян?
Иван Пастухов»
Письмӧсӧ шифруйтӧма.
Ми зэв бура гӧгӧрвоим, кутшӧм «братство» йылысь гижӧ Пастухов и кутшӧм «книга» сійӧ лыддьӧ.
Лӧсьыд овны, долыд, и медым регыджык заводитчас бушков!
Февраль 25 лун
Войбыд пукалім миян прихожӧйын, кытысь ывлаас оз тыдав биыс.
Муса мамаша, сійӧ веритӧ, мый ми дасьтысим алгебра кузя письменнӧй кежлӧ, сӧмын дивуйтчӧ, мыйла бӧрйим сэтшӧм места и кыдзи лои, мый ме бӧрӧ коли и меным колӧ отсӧг.
Ириша мездіс: сійӧ шуис мамашалы, мый мекӧд кӧ лои татшӧм бедаыс и ковмис шыасьны репетиторъяс дінӧ, сідзкӧ, колӧ лоны чуткӧйясӧн.
И быттьӧ пӧ прихожӧйӧ дзебсим яндысьӧм вӧсна — мед эськӧ кодкӧ эз жӧ аддзы ӧшиньӧдыс.
А ми лыддим «Мый вӧчны?» Ленинлысь.
Аски бара мунам сходка вылӧ, виччысьӧны ёртӧс Петербургысь.
Апрель 6 лун
Некод эз думайт, мый тадзи бергӧдчас делӧыс.
Миян гимназияын вӧлі рыт.
Ме лыдди реферат «Тургеневскӧй нывъяс» тема вылӧ.
Словесность кузя преподаватель мича кывъясӧн доказывайтіс, мый русскӧй нывлӧн идеал — Лиза Калитина.
Сійӧ вайӧдаліс зэв убедительнӧй доводъяс, но ме эг вермы сыкӧд сӧгласитчыны да ассьым рефератӧс построиті сідз, медым докажитны «Накануне»-са Еленалысь значениесӧ.
Героическӧй ныв сетӧ ассьыс став вынъяссӧ революционнӧй тышлы — мый вермас лоны бурджыкыс!
Менам доклад дырйи залын вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый меным лолі и шуштӧм и гажа.
Первойя радас пукалісны почётнӧй гӧстьяс.
Немвиччысьтӧг инспектор Златопольский чеччыштіс.
Честнӧй кыв, сылӧн читкыльӧн гартыштӧм усъясыс чургӧдчисны, сійӧ сюйис кисӧ мундир борт саяс да, ӧти кокнас водзлань тувччӧмӧн, равӧстіс:
— Дугӧдны терпитны позьтӧм пропагандасӧ!
Зал пытшкӧссянь, кӧні пукалісны татчӧ корӧм гимназистъяс, кыліс горӧдӧм:
— Тургенев тожӧ лои запрещённӧйӧн?
Инспектор Златопольский эновтіс залсӧ.
Ёна повзьӧм начальница петіс сы бӧрся.
Класснӧй дамаяс ӧвтчисны прошвиа чышъянъяснаныс — «ах! ох!» — и Зоя Викторовна кыскис менӧ сцена вылысь.
Друг, пӧшти сійӧс тойыштӧмӧн, сцена вылӧ котӧрӧн кайис Кирилл:
— Гимназистъяс да гимназистка ёртъяс!
Ми долженӧсь смела шуны: огӧ кӧсйӧ велӧдчыны школаын, кӧні пӧдтӧны миянлысь мӧвпнымӧс, унмовськӧдӧны сӧвестьнымӧс.
Став Россияса рабочӧйяс лӧсьӧдчӧны тыш кежлӧ.
Мунамӧй накӧд, сӧмын сэні миян школаыс!
Ставныс кывзісны чуймӧмысла немӧймӧмӧн.
Учительяс пиысь некод эз вӧв залын.
Зоя Викторовна котӧрӧн петіс первойя кывъяссӧ шуигӧн на.
Кирилл висьталігкості пырис Константин Петрович.
Сійӧ корис менӧ чуньнас да шӧпкӧдӧмӧн висьталіс:
— Нуӧдӧй сійӧс, мунӧй ӧдйӧджык!
Делӧыс лёклань бергӧдчӧ, — и тэрмасигтыр муніс ӧдзӧслань, быттьӧкӧ нинӧм эз аддзыв и эз кывлы.
Ми сёрнитчим Кириллкӧд да Аркадийкӧд не аддзысьлыны тайӧ лунъясӧ.
Колӧ дзебны став книгаяссӧ.
Ми прӧститчим, но ме вӧтӧді найӧс да век жӧ шуи: «Верность шоглунын, верность бойын».
Апрель 10 лун
Кириллӧс исключитӧмаӧсь гимназияысь.
1914 во, май 25 лун
Выпускнӧй экзаменъяс...
Мыйта шог вайис тайӧ воыс!
Кулі бать.
Миян гортын вӧлі кыкысь шобсьӧм.
Та бӧрын ме вошті ассьым став репетиторскӧй урокъясӧс.
Коли ӧти, код вӧсна ме ветла кар помӧдзыс.
Мамаша пӧрысьмис бӧрдӧм да нужда вӧснаыс.
Ми Иришакӧд кӧсъям кокньӧдны сылысь олӧмсӧ, но мыйкӧ омӧля удайтчӧ.
Аркадий да Кирилл мунісны Петербургӧ.
И меным эськӧ...
Удайтчас кӧ помавны гимназия зӧлӧтӧй медальӧн, сэки Петербург, Высшӧй женскӧй курсъяс, рабочӧй движение...
Константин Петрович эскӧдӧ, мый зарни медальтӧ сетасны.
Сійӧ шуӧ менӧ «аслас гордостьӧн».
Но Петербургын менам водзӧ олӧм йылысь сійӧ некор эз сёрнитлы.
Май 29 лун
Кыдзи ставыс путкыльтчис мӧдарӧ!
Водзвыв юӧрттӧг воис Ваня Пастухов.
Ме пукалі садйын да выльпӧв лыдди экзаменъяс кежлӧ билетъяс.
Кор сійӧ локтіс, книгаӧй уси киысь.
Ог помнит, кымын час ми пукалім скамейка вылас.
Рытнас ме муні колльӧдны сійӧс.
Дзоридзаліс сирень.
Миян ичӧтик кар вӧлі дзоньнас чӧскыд дука, гӧрдов-лӧз.
Друг переулокысь тыдовтчис инспектор Злотопольский.
Сійӧ ӧні миян карын зэв важнӧй морт, бурджык эськӧ сы син улӧ не веськавны.
Енмӧй!
Кыдзи видзӧдліс миян вылӧ инспекторыд да зэв ёна гӧрдӧдіс, быттьӧ ӧзйис!
Ваня вочавидзис дерзкӧй, спокойнӧй видзӧдласӧн.
Бӧрын сійӧ меным шуис:
«Бур, мый тайӧ лёк вӧчысь животнӧйыс тіянӧс оз тӧд».
Ме нинӧм эг висьтав тургеневскӧй вечер йылысь.
Май 30 лун
Корисны начальница дінӧ.
Мекӧд сёрнитігӧн сійӧ сулаліс.
Яндзим висьтасьнысӧ: сылӧн кышакылысь шӧвк платьеыс перламутровӧй ручкаа лорнетыс да видзӧдласас зывӧктана надменностьыс — ставыс ёна повзьӧдліс менӧ.
— Тихомирова, ті тӧрыт гуляйтінныд карса главнӧй улича кузя гимназисткӧд, кодӧс исключитӧма омӧль поведение да мӧвпъясыслӧн вреднӧй направление вӧсна. — Сійӧ виччысьыштіс, ог-ӧ ме воча мыйкӧ шу. — Ті позоританныд миянлысь гимназиянымӧс да ассьыныд бур нимтӧ.
Тайӧ кывъяссӧ кывзігӧн меын кыптіс кутшӧмкӧ вӧвлытӧм, грознӧй смеллун.
И сылы веськыда чужӧмас видзӧдігтыр ме шуи:
— Иван Никодимович Пастуховлысь мӧвпъяссӧ позьӧ уважайтны.
Ме гордитча аслам сыкӧд дружбаӧн.
Ог помнит, мый горзіс бӧрыннас сійӧ да котӧрӧн воӧм став класснӧй дамаясыс.
Зоя Викторовна сёрнитіс пинь пырыс, чушкис ёсь синъяснас:
— Колян во тіянӧс пӧщадитісны...
Вӧтлыны эськӧ тасьті-пань мыськалысьӧ!
Пӧщадитісны?!
Оз ков меным тіян пӧщадаыд!
Июнь 3 лун
История кузя экзамен вылын вӧліны попечитель да инспектор Златопольский.
Константин Петрович пукаліс турунвиж пызан сайын зумыш, блед да скӧр.
Менӧ юалісны медбӧръя мортӧн.
Кор ме петі экзаменационнӧй пызан дінӧ, гимназисткаяс пиысь залӧ некод эз коль.
Ме ӧтнам сулалі на водзын — попечитель, начальница да инспектор Златспольский водзын.
Константин Петрович лэдзис юрсӧ да менам ӧтвечайтігчӧж эз лэптыв синъяссӧ.
Мыйла меным эз сетны ни ӧти содтӧд вопрос?
Ставныс чӧв олісны.
Ме аддзылі — Константин Петрович гырысь, решительнӧй почеркӧн пуктіс журналӧ «пять».
Июнь 6 лун
История кузя найӧ выведитісны меным тройка.
Прӧщай, зӧлӧтӧй медаль.
Июнь 18 лун
Константин Петрович петіс отставкаӧ.
Матыса лунъясӧ сійӧ мунӧ карысь.
Ми Ванякӧд пыралім сы ордӧ.
Сійӧ омӧльтчӧма тайӧ лунъясас, но лоӧма кыдзкӧ гажаджык да томджык.
— Чӧрту тайӧ няйт нюрсӧ! — шуис Константин Петрович. — Найӧ кӧсйӧны мырддьыны миянлысь весиг честность вылӧ право...
Июль 14 лун
Война!
Мый лоӧ?
Война!..
1916 во, декабрь
Бара перйи тетрадкаӧс югыд вылӧ.
Но кутшӧм тайӧ дневник!
Кутшӧмкӧ торпыригъяс, а абу дневник.
Гижа листбок, кор лоӧ важнӧйтор, и кытчӧкӧ дзеба тетрадьӧс во либӧ кык во кежлӧ.
Талун эз ло некутшӧм событие, прӧстӧ меным шог и гажтӧм.
Еджыд-еджыд лым, ӧшинь улын толаяс, лӧнь сиктса небеса.
Ме куті радейтны Владимировкасӧ.
Инспектор Златопольский ыстіс менӧ татчӧ ссылкаӧ моз.
Немтор!
Меным ӧд оз век овлы гажтӧм — зэв шоча.
Талун видзӧдалі письмӧяс, найӧ дзонь кыз пачка.
Мыйкӧ гӧтӧвитсьӧ сэні, фронт вылас.
Бӧръя письмӧас Ваня гижис: «Помасяс немецъяскӧд война — заводитчас, колӧ чайтны, мӧд.
А гашкӧ, и водзджык».
Талун рӧмдігас пыраласны Бочаров да Ефимов.
Колӧ, медым некод эз аддзыв.
Ме сета налы лыддьыны сійӧ брошюраяссӧ, кодъясӧс меным ыстісны карысь.
Ме важӧн нин видзӧда тайӧ зонъяс бӧрсяыс.
Думайта, мый кад.
Мунӧны вояс и олӧмыс — ме уджала, виччыся.
Пыр виччыся и лӧсьӧдча.
И сӧмын мукӧд дырйиыс, быттьӧкӧ кулакӧн, шогыс шымыртас сьӧлӧмӧс.
Но тырмас!
1917 во
Ог тӧд, коді донеситӧма миян лыддьысьӧмъяс йылысь.
Подозревайта, мучитча, а стӧча нинӧм ог тӧд.
Дерт буракӧ, миян батюшка, отец Леонид.
Бӧръя лунъяснас сійӧ кыйӧдіс менсьым быд воськов.
Эг чайтлы, мый расправляйтчыны мекӧд воас ачыс инспектор Златопольский.
Ме занимайтчи классын, кор кильчӧ дінӧ лэбис-воис вӧла-доддя; жандарм шыбитіс кок эшкынсӧ.
Ок, кутшӧма тшӧгӧма, ставнас польдӧма, госӧн тырӧма сановитӧй чиновникыд!
Ус сертиыс сӧмын и позьӧ тӧдны; збыль, уссӧ ӧні лэдзӧма увлань, пышнӧй, кузь, рыжӧй.
Вӧлі гнуснӧй, пеж допрос.
Ог кут гижны сы йылысь.
Регыдджык эськӧ вунӧдны!
Менам тырмис вын чӧв овны кык час.
Но ӧти юалӧм вылӧ ме вочавидзи.
— Проходимец Пастуховкӧд, надейтча, абу нин тӧдсаӧсь?
— Иван Никодимович Пастухов — менам жӧник.
Выражайтчӧй сы йылысь почтительнӧя.
Менам муса другъяс!
Ваня, Аркадий, Кирилл, чой Ириша, ӧдйӧджык казьтыштӧй менӧ, ӧні, тайӧ минутаас думыштӧй ме йылысь!
Жандармъяс шуисны, мый менӧ нуӧдасны карӧ.
Тюрмаӧ.
Ме ог пов.
Дневникыс помасис.
Лист бокъясыс вошӧмаӧсь али водзӧ абу гижлӧма?
Маша ещӧ и ещӧ ӧтчыд листаліс тетрадьсӧ.
Батьяслӧн том кадыс!
Нежностьлысь, гордостьлысь кутшӧмкӧ аслыссикас чувство кыпӧдіс сы пытшкын тайӧ висьтыс.
Ссэтшӧм матысаӧсь, гӧгӧрвоанаӧсь бать, тётя Поля, дядя Иван, Аркадий Фролович!
Сійӧ дзебис сумкаас вижӧдӧм листъяссӧ да чеччис му вылысь.
Регыд поезд.
Друг сылы зэв окота лои воны Москваӧ.
Тайӧ сьӧкыд, асшӧр верстьӧ олӧмас, коді виччысьӧ сійӧс сэні, Машалы кажитчис ӧні: сійӧ пырас оз ӧтнас — быттьӧкӧ лышкыд, стрӧг, взыскательнӧй друг муніс сыкӧд орччӧн.
Сійӧ прӧститчис видзӧдласнас аслас недыркежся гожсайса приютыскӧд, на память босьтіс кык турунвиж пожӧм коль да тэрмасис платформа вылӧ.
Гӧрд околыша фуражкаа железнодорожнӧй служащӧй кучкис кӧлӧкӧлӧ.
Поезд петӧма матыса станциясянь.
29 ГЛАВА
Письмӧ, кодӧс Маша получитіс гортас воан первой жӧ лунас, вӧлі медся чуймӧдана выльторйӧн.
Усков гижис, мый воӧма Москваӧ, пыралӧма куимысь и мый лоӧмаӧсь важнӧй событиеяс, кодъяс йылысь Маша и думайтнысӧ оз куж.
Водзӧ вӧлі Блоклӧн цитата.
И сэсся нинӧм.
Горӧдан паса привет да кырымпас: «Юрий Усков».
Маша чуймӧмӧн выльпӧв лыддис письмӧсӧ, зілис тӧдмавны смыслсӧ сійӧ намекайтӧмъясыслысь, кодъяс вӧліны сэні, но нинӧм эз гӧгӧрво.
Сійӧ помаліс сійӧн, мый чабраліс письмӧсӧ да шыбитіс пызан вылас, но минута мысти, бумагаторсӧ веськӧдлӧм бӧрын, лыддис выльпӧв.
Кутшӧм важнӧй событиеяс лоӧмаӧсь Митя Агапов олӧмын?
Маша эз сомневайтчы, мый Усков воліс висьтавны сы йылысь и, письмӧыслӧн тон сертиыс, висьтавны мыйкӧ виччысьтӧм шудатор.
Сылӧн ыджыд воображениеыс висьталіс сылы веритны позьтӧм догадкаяс.
Тӧкӧтьӧ эз чайт сійӧ, мый Юрийӧс Москваӧ ыстӧма Митя.
«Ах, мый меным сыысь?
Ӧні тайӧ некутшӧм значение оз вермы имеитны».
Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый ылӧдлӧ асьсӧ.
Усков эз волывлы.
Маша поліс сыкӧд падвеж лоны да лунысь-лун эновтіс роноӧ ветлӧмсӧ да, сы пыдди медым лӧсьӧдчыны урокъяс кежлӧ, диван вылын куйлігмоз, лыддьысис.
Сійӧ жугӧдліс юрсӧ сы вылын, кыдзи корсьны Усковӧс, эз дӧгадывайтчы звӧнитны Валентин Антоновичлы, а вӧлі эськӧ лӧсялана чайтны, мый Юрий пыралас профессор ордӧ.
Воис сійӧ Маша ордӧ сэки, кор сійӧ дугдіс нин виччысьнысӧ да, ассьыс став вынъяссӧ зэвтӧмӧн, решитіс, мый важыскӧд помалӧма век кежлӧ.
Сійӧ жӧ лунас, кӧмасьӧм-пасьтасьӧм бӧрын, сійӧ мӧдӧдчис роноӧ да зеркалӧ водзын вӧлі шляпаасьӧ, кор кыліс звонок.
Усков бушков моз уськӧдчис-пырис прихожӧйӧ.
Сійӧ сэтшӧм ёна пыркнитіс Машалысь кисӧ, мый сылӧн килутшыс лотшмуні.
Сійӧ нинӧм на эз шу, кутшӧмсюрӧ некымын юалӧм кындзи, кодъясӧс горӧдіс ӧтпырйӧ:
— Кыдзи олан?
Кыдзи тэ воин сэки?
Кӧні уджалан?
А Маша гӧгӧрвоис нин, мый Юрийлӧн Москваӧ воӧмыс некутшӧм отношение оз имеит Митя Агапов дінӧ.
Разочаруйтчӧмсӧ пӧдтӧмӧн Маша корис Юрийӧс комнатаас да сэтшӧм шог нюмӧн пуксис диван вылӧ, мый сӧмын Усков вермис не казявны.
Но Усков вӧлі вывті возбуждённӧй да ылалӧма аснас, медым казявны мыйкӧ.
— Лыддин письмӧсӧ?
Гӧгӧрвоин?
— Эг, дерт, нинӧм эг гӧгӧрво.
— Неужели?
Но мый тэ думыштін?
Мый думыштіс?
Вермис ӧмӧй Маша висьтасьны?
— Гӧгӧрвоана ӧтитор: тэнад лоӧма мыйкӧ зэв приятнӧйтор.
Усков чужӧм серти эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый сылӧн олӧмас лоӧмаӧсь удачаяс.
— Представит...
Дерт, тэныд юрад тайӧ эз вермы волыны.
Представит, ме аспирант.
Маша акнитіс:
— Юрий!
Но кутшӧм жӧ тэ молодец!
Кутшӧм ме рад тэ вӧсна!
Энлы, збыль жӧ тэ молодчина!
Юрий бергӧдлыштіс киас кепкасӧ, качӧдліс, кутіс сійӧс да, татшӧм ногӧн волнениесӧ венӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— Экзаменъяс помасисны.
Мучениеяс колины бӧрӧ.
Ме Госпединститутса аспирант, и Валентин Антонович — менам научнӧй руководитель.
Сійӧ необыкновеннӧй, сійӧ чуймӧдана морт!
Регыд тэ лыддян сылысь уджсӧ «Слово» йылысь.
Со, Маша, тӧлка мортыс!
Татшӧмсӧ эг на аддзыв.
Но и уджалі жӧ ме тэнад мунӧм бӧрын!
Сы вӧсна эг и гижлы.
Вот, думайта, лоӧ сюрприз!
Но мыйта ме терпиті Москваӧ вуджӧдӧм вӧсна!
Ме дась вӧлі любӧй жертваяс вылӧ, медым сӧмын велӧдчыны тані.
Сулалӧ сӧмын пыравны Ленинскӧй читальняӧ...
Да, кӧть мый эн шу, тані дзик мӧд уровень, тані ачыс сынӧдыс йиджтысьӧма академичностьнас.
Тайӧ кыпыд кывъяссӧ шуӧм бӧрын Усков верзьӧмӧн моз пуксис улӧс вылӧ, пыксис тшӧканас улӧс бӧрас да кутіс дзоргыны Маша вылӧ, сӧмын ӧні аддзис, мый сійӧ вежсьӧма.
— Тэ омӧльтчӧмыд.
Тэ абу зэв гажа, Маша.
Да, кӧні Кирилл Петрович?
— Папа кулі.
— Маша!
Маша!
Маша ӧдйӧ чеччис.
— Тэнад кӧ эм кад, ветлам ӧтлаын роноӧ.
Талун ме должен получитны направление школаӧ...
— Но, висьтав, кутшӧм выльторъяс тіян сэні, — юаліс Маша, кор найӧ петісны ывлаӧ.
Юрий бура-мичаа висьталіс институтскӧй событиеяс йылысь: коді кыдзи помаліс, кытчӧ получитіс назначение, эвакуированнӧйяс пиысь коді бӧр муніс гортас, висьталіс привет Дильдасянь да Дорофеевасянь, и сӧмын Митя Агапов йылысь эз шу ни ӧти кыв тайӧ исправитны позьтӧм чудакыс.
Маша бурджык курччис эськӧ ассьыс кывсӧ, а эз юав нинӧм.
Юрий аддзис сылысь спокойнӧй чужӧмсӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый сулалӧ вӧлі Машалы тайӧ спокойствиеыс!
Но сійӧ нинӧм эз тӧд да думыштіс: «Буракӧ, Ася прав, мый налӧн ставыс торксьӧма.
Бур жӧ осёл эськӧ ме вӧлі, пані кӧ сы йылысь сёрнисӧ!»
Тадзи найӧ воисны роноӧдз.
Маша друг повзис:
— Юрий, честнӧй кыв, ме сэтшӧма волнуйтча, кӧть пышйы.
Вот тайӧ кадас Юрий и примитіс решение, коді имеитіс ыджыд тӧдчанлун сылӧн личнӧй олӧмас.
— Мунам, Маша!
Ме тожӧ поступита школаӧ.
Ещӧ тайӧ лунся асывнас на сійӧ эз тӧд, кыдзи колӧ йитны теориясӧ практикакӧд; ӧні жӧ чорыда вӧлі убедитчӧма, мый школатӧг овны оз позь.
Кӧть кор, а аспирантура вайӧдас сійӧс педагогическӧй удж дінӧ жӧ.
Кутшӧм артмас сыысь вузса преподаватель, сійӧ кӧ школа йывсьыс некутшӧм понятие оз имеит!
Став тайӧ соображениеяссӧ Усков висьталіс Машалы, и Маша эз на и вевъяв ас садяс воны чуймӧмсьыс, кыдз Юрий восьтіс инспектор кабинетӧ пыран ӧдзӧссӧ, и найӧ кыкнанныс лоины начальство синъяс водзын.
Инспектор, паськыд бандзибъяса, зэв паськыд плешка да бӧрвыв сыналӧм дзор юрсиа олӧма морт, дугдіс сёрнитны секретаршаыскӧд да видзӧдласнас шыасис воысьяс дінӧ.
Найӧ представитчисны.
— Выль йӧз?
Сідз.
Энлӧй, — Машалысь извещениесӧ босьтӧм бӧрын шуис сійӧ, — энлӧй, ті долженӧсь вӧлі явитчыны ёна водзджык.
Мыйла ті сёрминныд?
Маша яндысьыштіс.
Сійӧ эз дасьтысь юалӧм кежлас.
— Помкаясыс, кодъяс менӧ задержитісны, — мытшасьлігтыр шуис сійӧ, — тіянлы кажитчасны зэв ичӧтӧн, кӧть меным найӧ вывті тӧдчанаӧсь.
Ме ог вермы объяснитны тіянлы ассьым сёрмӧмӧс.
Усков чеччис, мӧд пӧв копыртчыліс да, Маша вылӧ дивитӧмӧн видзӧдлӧм бӧрын кӧсйӧ вӧлі заводитны сёрнитны инспекторкӧд, медым небзьӧдыштны впечатлениесӧ, коді лои Маша йылысь.
Но инспектор бара шыасис Маша дінӧ:
— Кыдзи шуӧны тіянӧс?
— Мария, — вочавидзис Маша да, кватитчӧм мысти, содтіс: — Кирилловна.
— Ті гӧгӧрвоанныд, дерт: медым воспитайтны дисциплинированность аслас велӧдчысьясын, педагог ачыс должен лоны дисциплинированнӧйӧн.
Нинӧм виччысьтӧмыс эз вӧв ставлы тӧдса тайӧ важ истинаас.
— Ме пола, — вочавидзис сійӧ, — менам оз тырмы зэв уна качество, кодъяс колӧны педагоглы.
Истиннӧй педагог должен лоны сэтшӧм шензьӧдана вына мортӧн...
Ме зэв обыкновеннӧй, медым лоны педагогӧн.
— И ті тадз жӧ думайтанныд? — шыасис Усков дінӧ инспектор Беловодов.
Усков сӧмын сигнал и виччысис, медым сюйсьыны сёрниас.
Куим минутаысь регыдджыкӧн сійӧ висьталіс ассьыс да инспекторскӧй (сійӧ тӧдмаліс) видзӧдлассӧ, коді вӧлі заключайтчӧ сыын, мый романтизм романтизмӧн, а педагогическӧй могъясыс конкретнӧйӧсь.
— А именнӧ? — юаліс Маша.
— А именнӧ: ме, Усков, литература преподавайтысь, должен зэв бура выполнитны учебнӧй программа.
Медводз.
Инспектор кучкис ки пыдӧснас пызанӧ, быттьӧ пуктіс печать:
- Медводдза очередьӧ!
Подувъяслӧн подув.
- Коді вензьӧ? - шензяна лэптыштліс пельпомсӧ Маша. - Но ме кӧ шуа челядьлы: зэв бур вӧчны подвиг, а ачым ог куж вӧчны подвиг, сідзкӧ, ме пӧръяся.
— Ме кӧ шуа челядьлы, — настойчивӧя водзӧ висьталіс Маша, — ме кӧ шуа налы: кужӧй лоны вернӧйясӧн, а ачым ог куж, сідзкӧ ме пӧръяся.
— Сідз, — виччысьтӧм веськодьпырысь шуис Усков, но тӧдлытӧг видзӧдліс инспектор вылӧ.
Философствуйтны ті мастерӧсь, а кыдз со урок верманныд нуӧдны?
Успеваемость?
Дисциплина?
Тетрадьяс прӧверитӧм?
Планъяс?
Отчетъяс?
Кытчӧ сэн джуджыд материяясӧдз!
— Сідзкӧ поздравляйта тэнӧ и ачымӧс.
Ме аддза, мый миян профессияыс достойнӧй святӧйлы.
— Тэ ачыд он гӧгӧрво, мый висьталан, Юрий.
Юрий чайтіс асьсӧ уджлӧн мортӧн.
Сійӧ вылӧ донъяліс велӧдысьяссӧ, кодъяс кужисны шедӧдны успеваемосьтын джуджыд процентъяс да бур дисциплина классын.
Ставсӧ мукӧдсӧ инспектор лыддис беллетристикаӧн, мый йылысь пырджык сёрнитлӧны велӧдысьяс.
Таысь ӧтдор, инспектор решитіс: тайӧ асьсӧ вылӧ донъялысь юнецъяс  оз пыдди пуктыны сійӧс.
Воисны роноӧ да восьтісны дискуссия.
Абу лӧсьыд.
- Школаяслӧн список! - недовольнӧя шыӧдчис сійӧ секретарша дорӧ.
Дженьыдик платтьӧа еджыд юрсиа секретарша вом паськӧдӧмӧн кывзіс аслысруа сёрнисӧ.
- Косам бӧр делӧлань, - кӧдзыда шуис инспектор, мыйӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый отвлечённӧй темаяс вылӧ сёрниыс помасис.
Сійӧ видзӧдіс школаяслысь список, мӧвпалӧмӧн, кытчӧ эськӧ мӧдӧдны новичокъяссӧ.
— Таысь кад мысти вермас петны тӧлкӧвӧй велӧдысь, - думайтіс сійӧ Усков йылысь. - Таысь?
Ӧдвакӧ.
Лэбалӧ енэжас, а ковмас лэччыны му вылӧ.
Та вӧсна, Строгова ёрт, колӧ тіянӧс сетны чорыд киясӧ.
- Мӧдӧда ме тіянӧс Федор Иванович дорӧ... стӧчджыка кӧ, Борисов дорӧ, мӧвпаліс кывмӧн инспектор. - Зэв опыта  завуч!
— Тіянӧс кӧкъямысӧд класс оз повзьӧд? - юаліс сійӧ Усковлысь.
— Ме буретш и кӧсйи гырысь классъяс! - нимкодьмис Усков. - Делӧыс сыын... - заводитіс гӧгӧрвоӧдны сійӧ, - гырысь классъясын литературалӧн настоящӧй курс.
Ме занят наука уджӧн.
Ме пединститутса аспирант...
- Мария Кирилловнаӧс устроитасны квайтӧд классъяс?
Мария Кирилловнаӧс квайтӧд классъяс устраивайтісны.
- Ог гӧгӧрво, ог гӧгӧрво, ог гӧгӧрво тэнӧ! - шуаліс Маша, роноысь Юрийкӧд бӧр локтігӧн.
- Колӧ жӧ лоны и реалистӧн неуна, - мыжапырысь шуис Усков.
Машакӧд ас костын колӧм бӧрын, сійӧ кутіс думайтны, мый сійӧ збыльысь кежис институтса кӧсйӧмъясысь.
Сійӧ вӧлі сӧглас Машакӧд ставын, медсясӧ ӧни, син на син.
Миян кык пиысь реалистыс - тайӧ ме, - шуаліс Маша. - Ме реалист сы вӧчна, мый помнита тётя Полялысь велӧдӧм: быдтыны тырвыйӧ йӧзӧс!
Сы вӧчна кӧсъя лоны ачым тырвыйӧ мортӧн.
Сы вӧсна мый, Юрий, олӧмыс торъялана.
А абу кӧ - мыйла овны?
30 ГЛАВА
Школаыс вӧлі вывті ыджыд, тысячаӧн-джынйӧн морт вылӧ.
Сылӧн нёльнан этажыс занятиеяс заводитчытӧдз югъялісны пельклуннас.
Директорыс, Фёдор Иванович, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, ветлӧдліс этажъясӧд тэрыб, шытӧм воськовъясӧн, и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ сяммӧ пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кадӧ волыны даслаӧ — сёянінӧ, учительскӧйӧ, классъясӧ, канцелярияӧ, лыддьысянінӧ.
Сӧмын кабинетыс директорлӧн векджык вӧлі тыртӧм.
Юрий да Маша весьшӧрӧ виччысисны директорӧс нелямын вит минута, асьныс почтительнӧя чӧв олігтыр видзӧдалісны кабинетлысь обстановкасӧ.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый кӧзяиныс оз терпит беспорядоксӧ.
Кор дӧзмисны виччысьны, найӧ петісны коридорӧ да сэні паныдасисны директоркӧд.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ видзӧдаліс выль велӧдысьясӧс.
Сылӧн синкымъясыс, кодъяс ӧтлаасьӧмаӧсь ныр гӧч весьтас да, быттьӧ перӧӧн нуӧдӧм визь, шевкнитчӧмаӧсь кӧсичаясланьыс, да синкым увтіыс видзӧдысь векньыд коричневӧй синъясыс придавайтісны директор чужӧмлы кутшӧмкӧ аслыссяма сюсь, пытливӧй да ӧттшӧтш недоверчивӧй выражение.
— Тӧда.
Звӧнитліс инспектор.
Сійӧ сёрнитіс этша кывъясӧн, отрывистӧя, ньӧти эз тӧждысь, воӧ оз сійӧ сёрнитысьяслы сьӧлӧм выланыс.
— Мыйта кӧть тіянӧс эз велӧдны, мыйта кӧть тіянӧс эз велӧдны, велавны збыльвылас позьӧ сӧмын сэки, кор заводитан уджавны ачыд.
Таын ті и убедитчанныд.
Зэв регыдӧн.
Учитель школаын — ставыс. — Сійӧ чӧв ланьтіс, быттьӧкӧ думайтіс, мый йылысь ещӧ колӧ висьтавны выль воысьяслы. — Учитель — школалӧн сьӧлӧмыс.
Директоркӧд сёрнитӧм бӧрын Маша да Усков мӧдӧдчисны учительскӧйӧ тӧдмасьны завучкӧд, Евгений Борисович Борисовкӧд.
Ичӧтик пызан сайын учительскӧй пельӧсын пукаліс косіник, мичаа бритчӧм да шыльыда сынасьӧм шӧр арлыда морт да видлаліс кутшӧмкӧ кабалаяс.
— Кывза тіянӧс, — пырысьяс вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм мысти шуис сійӧ зэв кыз да мича гӧлӧсӧн.
Усков заводитіс гӧгӧрвоӧдны.
Евгений Борисович перъяліс пызан йӧрсьыс бумагаяс, пукталіс бӧр; сылӧн кузь, вӧсни чуньясыс вӧрисны ньӧжйӧ да видзчысьӧмпырысь.
Медбӧрын Усков воис аслас биографиялӧн медся важнӧй пунктӧдз.
— Ме аспирант, — юӧртіс сійӧ, — но чайта, мый менам научнӧй уджӧй оз кут мешайтны школаса занятиеяслы.
Евгений Борисович лэптіс синлысъяссӧ, первойысь сюся видзӧдліс Усков вылӧ:
— Мӧдарӧ.
Миянлы колӧны ыджыд образованиеа учительяс...
А ті? — Сійӧ бергӧдчыштіс Машалань.
— Абу.
Сэсся сійӧ эз нин юась Машалысь.
Усковлысь кывзігмоз сійӧ шуыштіс, мый Наркомпроссаяскӧд сійӧ тӧдса сыкӧдтӧ и сыкӧдтӧ.
— Гашкӧ, ті тӧдсаӧсь и Валентин Антоновичкӧд? — кыпыда юаліс Усков.
— Да, кыдзи нӧ, — вочавидзис Евгений Борисович.
Найӧ казьтыштісны ещӧ известнӧй профессоръяслысь вит-квайт ним.
На пиысь ӧткымынъяс йылысь Борисов висьталіс:
— Накӧд ми ас йӧз.
Медбӧрын, кор мича сёрниыслӧн запасыс быри, Усков решитіс, мый кад мунны.
Евгений Борисович чеччис, и сэки тыдовтчис, мый сійӧ зэв ыджыд тушаа и сылӧн кузь тушаыс помасьӧ ичӧтик юрӧн.
— Кора тіянӧс бурджыка тӧдмасьны велӧдчысьяслӧн делаяснас. — Сы вӧсна мый сійӧ вӧлі вывті ыджыд, то сёрнитігас видзӧдіс эз Машалы чужӧм вылас, а юр вывтіыс. — Ми кӧсъям бура сувтӧдны школаын методическӧй удж, ме надейтча тіян отсӧг вылӧ.
Бӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма Усковлы.
Усков зэв рад лои да копыртчыліс.
Коридорас лои ӧти асывнас коймӧд паныдасьӧм.
Каблукъяснас гораа тотшӧдігтыр тӧвзис гӧрд шӧвк ковтаа ичӧтик ныв.
Ныв тӧвзис на дінті, но пырысь-пыр бергӧдчис бӧр.
— Сійӧ сэні? — сэтшӧм ёна довкнитіс сійӧ юрнас учительскӧйлань, мый юрсисьыс уси шпилькаыс.
Нывлӧн вӧліны лӧсталысь сьӧд юрси, сэтшӧм жӧ югъялысь сьӧд синъяс, банбокъясас мугов банйыштӧм, неуна чангыля неыджыд ныр.
Аслас яркӧй шӧвк ковтанас сійӧ вӧлі гӧрд мак дзоридз кодь.
— Сэні Борисовыс? — терпитны вермытӧг юаліс сійӧ.
Борисов буретш сэки мыччысис учительскӧй ӧдзӧсӧд.
— Евгений Борисович! — горӧдіс ныв.
— Кывза тіянлысь, Нина Сергеевна, — вочавидзис сійӧ вежливӧя да весиг юрсӧ пӧлӧстіс неуна боквыв, быттьӧ кывзыны, но эз сувтлы, а прӧйдитіс дінтіыс, та вӧсна Нина Сергеевналы, медым висьтавны ассьыс могсӧ, колӧ вӧлі котӧртны сы бӧрся некымын воськов да висьтавлыны мунігмозыс.
Нина Сергеевна сулаліс шай-паймунӧмӧн.
Евгений Борисович бергӧдчывтӧг саялі директор кабинетӧ.
Банбокъясыс нывлӧн ёна гӧрдӧдісны.
— Делӧыс сыын, — шуис сійӧ, — мый Евгений Борисович классъяссӧ юклігӧн первой классъяслы торйӧдӧма медся лёксӧ — столовӧй дінысь.
Мый тшӧктанныд вӧчны, сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
Мунамӧй.
Школаысь найӧ петісны куимӧн и некымын минута мысти вӧліны тӧдсаӧсь.
Усковлы сюри помка вуджӧдны сёрнисӧ аслас аспирантура вылӧ.
Нина Сергеевна висьтасис, мый кӧсйис поступитны заочнӧй вузӧ, но мешайтіс война.
Сійӧ босьтіс Машаӧс киӧдыс да висьтавліс, кутшӧма гажтӧмчӧма Москваысь, кыдзи кык во олӧма сиктын, уджалӧма интернатын, но ӧні интернатса челядьсӧ вайӧдӧмаӧсь бӧр, и сійӧ, дерт, бӧр воис школаӧ Фёдор Иванович дінӧ.
Нывъяс, сёрнитігкості, мунісны водзын, Усков кыссис бӧрын, видзӧдіс, кыдзи сы синъяс водзын пансьӧ нывъяслӧн дружба.
Усков зэв ёна каитчис сыысь, мый весьшӧрӧ воштӧ зэв дона кадсӧ.
Ленинскӧй библиотекаын куйлісны зэв кыз кык том древньӧй литература курс кузя, кодъясӧс вӧлі выпишитӧма сы ним вылӧ.
«Пырысь-пыр котӧрта», — убеждайтіс сійӧ асьсӧ, но эз котӧрт, а колльӧдіс Машаӧс дзик горт дорӧдзыс да, кор колины кыкӧн Нина Сергеевнакӧд, лӧсьӧдыштіс галстуксӧ, кызӧктыштіс да шуис:
— Аддзанныд-ӧ...
Ті кӧ збыльысь кӧсъянныд гӧтӧвитчыны вузӧ...
Ті кутшӧм факультетӧ кӧсъянныд?
— Ме думайта географическӧйӧ.
Усков неуна разочаруйтчис.
Сійӧ босьтчыліс убедитны Нина Сергеевнаӧс, мый литературнӧйын интереснӧджык.
Тадзи найӧ воисны Никитскӧй воротаясӧдз, но Нина Сергеевна нинӧм вылӧ эз сӧгласитчы сыкӧд — сійӧ кӧсйис велӧдчыны сӧмын географическӧй факультетын.
Усков кӧсйысис корсьыштны колана небӧгъяс.
— Пӧжалуйста, — сӧгласитчис Нина Сергеевна, нюмъёвтіс, довкнитіс юрнас да муніс: найӧ буретш воисны сы керка весьтӧдз.
Подъездын вуджӧртіс гӧрд шӧвк ковта.
Усков пӧрччис кепкасӧ, веерӧн моз ӧвтыштіс сійӧн пӧсялӧм чужӧмас да друг аддзис, мый бульвар вылын пуясыс сулалӧны виж коръясаӧсь, арся лӧнь коръяс вӧліны виччысьтӧмӧсь да зэв мичаӧсь, Усков серӧктіс шуда серамӧн, сулалыштіс ӧтнас, сэсся, деловӧй вид примитӧм бӧрын, мӧдӧдчис Ленинскӧй библиотекаӧ.
31 ГЛАВА
Некымын лунсӧ, коді коли занятиеясӧдз, Маша колляліс лихорадочнӧй уджын.
Сійӧ гӧтӧвитіс ассьыс медводдза уроксӧ.
Сыысь кындзи, сійӧ бура тӧдмаліс список кузя квайтӧд классаяслысь овъяссӧ: Петраков, Щербина, Володя Горчаков, Дима Звягинцев...
Кутшӧмӧсь найӧ?
Мый йылысь мӧвпалӧны?
Мыйӧн занятӧсь?
Мый найӧс интересуйтӧ?
Сьӧлӧмыс Машалӧн то тіпкис тревожнӧя, то кынмыліс водзвыв радлун чувствуйтӧмӧн.
Школаыс, кӧні сійӧ кутас уджавны, кажитчис сылы идеальнӧйӧн.
Борисов петіс сы юрысь.
Тайӧ школаас сійӧ — идеальнӧй велӧдысь, и квайтӧд классын идеальнӧй велӧдчысьяс висьталігмозыс кыйӧны сылысь быд кыв.
Сійӧ пырӧ тӧдтӧм олӧмӧ.
Друг сійӧ чуймис аслас квартира эндӧм вылӧ да гӧрдӧдіс яндзимысла, быттьӧкӧ тӧдтӧм квайтӧд классаяс вермисны суны сійӧс беспорядок да бус пиас.
Сосъяссӧ пуджӧмӧн сійӧ заводитіс весавны, вуштыны, мыськыны, кытчӧдз мебельыс да джоджыс эз кутны дзирдавны.
Ставлы колӧ лоны сӧстомӧн, выльӧн.
А мыйон мунны школаас?
Маша восьтіс кӧрзинасӧ, кодӧс вайис Владимировкасьыс.
Шань тётя Поля!
Сійӧ пуктӧма сэтчӧ ассьыс медбур платтьӧ.
Зэв бур шерстянка, оз чукрась киад и пемыдлӧз рӧмыс чужӧм сертиыс, но платьеыс вывті паськыд да кузь.
Ковмис босьтны киас ем.
И со воис асыв.
Маша садьмис югдігас да выль пӧв лыддис лекциясӧ.
Пасьтасис да матыстчис зеркалӧ дінӧ.
Платьеыс пукаліс бура, юрсиыс куйліс лӧсьыда, сӧмын неуна кельыдджыкӧсь банбокъясыс.
Кад мунны.
Но Маша эз тэрмась.
Ыджыд шог шымыртіс сійӧс.
Быд во ӧмӧй али быд лун мортыс вуджӧ выль олӧмлысь тагӧссӧ?
Тайӧ луныс воис Машалы, и некодлы шуны сылы: «Бур туй!»
«Папа, тэ кӧ эськӧ вӧлін ловъя!»
Мунігчӧжыс колльӧдісны сійӧс бать йывсьыс думъясыс.
Сійӧ вӧлі пӧшти спокойнӧй, кор матыстчис школа дінӧ, быттьӧкӧ кыліс аслас батьсяньыс: «Смелджыка!»
Нелямын детинка пукалісны квайтӧд «Б» класс партаяс сайын.
Ставныс чеччисны.
Найӧ сюся изучайтісны выль учительницасӧ, коді ещӧ вӧлі и класснӧй руководительницаӧн.
Ставсӧ аддзисны налӧн сюсь синъясныс.
Найӧ казялісны томлунсӧ, жестъясыслысь естественностьсӧ, видзӧдласыслысь вӧвлытӧм тэрыблунсӧ да праздничностьсӧ.
Кодкӧ шӧпнитіс:
— Капитанлӧн ныв!
— Мыйла?
— Мария Кирилловна.
— Эк тэ!
Мария Кирилловнаыс — «Дубровскийын».
— Но и мый нӧ!
Всё равно — Капитанлӧн ныв.
Маша нинӧм эз гӧгӧрво тайӧ шӧпкӧдӧмсьыс.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кӧртӧдаӧн, медым кокньыда заводитны детинкаяскӧд сёрни.
Найӧ кажитчисны сылы зэв гырысьӧн, ёна ыджыдджыкъясӧн сыысь, кутшӧмӧн сійӧ виччысис.
Сійӧ эз сяммы эськӧ чукӧртны думъяссӧ, эз кӧ вӧв сылӧн запасын дась лекцияыс.
Но Маша тӧдіс стӧча, мый колӧ висьтавны.
Велӧдчысьяслӧн чӧв олӧмыс сылы отсаліс.
Сійӧ эз на куж торйӧдны класс поведениеысь оттенокъяссӧ.
Первой урокыслысь чӧв-лӧньсӧ сійӧ примитіс увлекитчӧм внимание пыдди, и увлекитчис ачыс.
Урок шӧрас Маша казяліс гӧлубӧй синъяса детинкаӧс.
Детинка эз вештыв напряжённӧй видзӧдлассӧ учительница вылысь, гӧгӧрвотӧм, страннӧй гримаса вежыньтліс сылысь вомдоръяссӧ.
Сійӧ частӧ вежлаліс юрыслысь положениесӧ: то пыкліс кулакнас, то нёровтліс боквыв, то довкнитліс бӧрвыв, и пыр тайӧ неестественнӧй гримасаыс вуджрасис сы чужӧм вылын.
«Буракӧ, Дима Звягинцев», — думыштіс Маша.
Сылӧн гӧлубӧй синъясыслы да сылӧн став ӧбликыслы лӧсяліс Звягинцев овыс.
Перемена дырйи челядь кытшалісны воображайтан Звягинцевӧс.
Мыйӧнкӧ найӧ вӧліны гажаа возбуждённӧйӧсь.
Детинкаыс вӧлӧма Володя Горчаков.
Действительнӧй Звягинцевыс, паськыд пельпомъяса, кузь кока подросток, пукаліс медбӧръя парта сайын, и сӧмын сійӧ ӧтнас матыстчис перемена дырйи Маша дінӧ да юаліс:
— А кутшӧм книгаяс лыддьыны война йылысь, медым геройяснас вӧліны челядь?
Маша висьталіс Гайдарӧс.
Сійӧ лыддьылӧма.
Маша висьталіс ещӧ некымын книга.
Сійӧ найӧс лыддьылӧма жӧ.
Кор шуда Маша пырис учительскӧйӧ, Борисов меліа юаліс:
— Мый висьталанныд?
Маша нинӧм эз лӧсьӧдчы висьтавны, но сійӧ кӧ нин юаліс, вочавидзис:
— Урок прӧйдитіс чудеснӧя!
Кутшӧм муса челядь!
Тӧкаӧсь!
Борисовлӧн вӧлі привычка видзӧдны не веськыда синмӧ, а кытчӧкӧ вылӧджык.
Машалысь плешсӧ видзӧдалігмоз сійӧ видзчысьӧмӧн шуис:
— Сӧветуйта первойя лунъяссяньыс жӧ кутны найӧс киын, кытчӧдз найӧ тіянлы юр выланыд эз пуксьыны.
Маша лэптыштліс пельпомъяссӧ да эз вочавидз.
Борисов кӧ эськӧ кывліс сылысь уроксӧ!
Звягинцевлӧн книгаяс йылысь юалӧмыс кыпӧдіс сыын тӧждысьӧм.
Сійӧ рытывбыд кежлӧ муніс районнӧй библиотекаӧ да видлаліс сэні зэв уна книга.
Мукӧдъяс письыс сюри ӧти, ичӧтик, кельыд турунвиж обложкаа:
«ПАМЯТИ МЛАДШЕГО ЛЕЙТЕНАНТА...»
Быттьӧ кодкӧ кутіс голяӧдыс, лои сьӧкыд лолавны.
Мыйла тэнад синъясад век кежлӧ
Сӧмын лӧз, лӧз, лӧз рӧм?
Маша лыддис аскӧдыс тшӧтшъя йывсьыс, Сергейлӧн да Митялӧн ёрт йылысь повесть.
Сылӧн кӧсйӧмыс тырмис эськӧ куим олӧм кежлӧ
И куим нэм кежлӧ — сідз сійӧ виччысис удж.
Но Победа лунӧ пиыс бӧр оз во...
Маша лэдзис юрсӧ пызан вылӧ, кӧні куйліс турунвиж книжка — отомститны чуксалысь дойлӧн ичӧтик торйыс.
Глыба моз ӧшӧдчис Маша вылӧ тайӧ бокӧвӧй дойыс.
Бокӧвӧй ӧмӧй?
Машалысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс тайӧ книгаыс, сійӧ вочавидзис искусство йылысь сылӧн думъяслы; ачыс искусство, сійӧ лыйліс враг кузя; «канонадаӧ уськӧдчӧмӧн» сійӧ чуксаліс: Став олӧм менам, став дой менам — ӧружье дорӧ!
Поэт эз чайтлы, дерт, мый том велӧдысь, коді уджаліс школаын ӧти лун, примитас тайӧ кывъяссӧ аслыс кыдзи приказ.
Дерт нин, поэт эз вермы кывны сійӧ сёрнисӧ, кодӧс том велӧдысь нуӧдіс сыкӧд поэмасӧ уна пӧв лыддигӧн.
«Ті отсалінныд меным, — поэт дінӧ шыасьӧмӧн думайтіс Маша. — Мед менам став детинкаясӧй вежасны тіянлы пӧгибнитӧм питӧ.
Найӧ некор оз сетны сійӧс, мый сійӧ дорйис фашизмысь.
Таын ме тіянлы клянитча».
Маша тэрмӧдліс аскиа лунсӧ да лӧсьӧдчис повтӧг встретитны любӧй мытшӧд, но сӧмын не сійӧс, дӧзмӧдана да веськыда серам петкӧдланасӧ, коді виччысис сійӧс школаын.
Классӧ локтӧм бӧрын Маша корсис синъяснас ассьыс кык тӧдсасӧ.
Звягинцев дзебис партаас кутшӧмкӧ книга.
Горчаков дугдіс кӧрлыны чужӧмсӧ, учительница видзӧдлас вылӧ вочавидзис наивнӧй, но неуна полыштан видзӧдласӧн.
И сӧмын сы вӧсна, мый Маша запомнитіс овсӧ да чужӧмсӧ тайӧ детинкаыслысь, сійӧ решитіс юавны сійӧс:
— Горчаков, висьтав, мый тэ усвоитін тӧрытъя сёрниысь.
Горчаков тэрыба чеччыштіс.
— Пет пызан дінӧ, — шуис Маша.
Сійӧ эз тӧд, мый пызан дінын ӧтвечайтӧмыс челядь представлениеын вӧлі йитчӧма отметкакӧд.
— Мария Кирилловна, ме сэсся ог кут! - мыжаа висьтасис Горчаков.
Класс чӧв ланьтіс.
Маша шай-паймуні.
— Ме некыдз тайӧс эг виччысь, — стрӧга шуис сійӧ, ачыс сэккості зілис гӧгӧрвоны, мый ставыс тайӧ значитӧ.
Чеччис Горчаковкӧд орччӧн пукалысьыс, Шура Матвеев, омӧлик, кельыд чужӧма, руд синъяса детинка.
— Мария Кирилловна, сійӧ абу ӧтнас мыжа.
Ми сылысь эг веритӧй, мый сійӧ быдса час сералас индейскӧй ногӧн, а сійӧ докажитіс миянлы.
Машалы дум вылас уси Горчаковлӧн тӧрытъя гримасаыс.
Тӧдмалӧмторйыс чуймӧдіс сійӧс.
— Но мый сэтшӧмыс серавны индейскӧй ногӧн?
Ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр челядь кутісны гӧгӧрвоӧдны.
Вӧлӧмкӧ, мый индеецъяс кужӧны серавны шытӧг, вомдорсӧ пӧшти вӧрӧдтӧг.
Тӧрытъя чӧв олӧмыслӧн весиг туйыс эз коль.
— Тырмас, — торкис Маша. — Ті кутанныд висьтавлыны меным он индеецъяс йылысь, а сы йылысь, мый ті кывзінныд тӧрыт.
— Ме эг гӧгӧрво, — вочавидзис Матвеев.
— А тэ?
Дима Звягинцев дыр чеччис парта сайсьыс.
Сійӧ, тыдалӧ, яндысьыштіс да зумыша шуис:
— Ме эг жӧ гӧгӧрво.
— Ме кывлі, тіянӧс дзугыльмӧдӧмаӧсь талун? — жалитана, пӧшти леститчана тонӧн юаліс Борисов.
Кытысь сійӧ вермис тӧдмавны, Маша кӧ сӧмын ӧні на эновтіс классӧ?
Но кывлӧма кӧ, сідзкӧ кывлӧма.
Таысь кындзи, Маша эз кӧсйы нинӧм соссьыны.
Сійӧ висьталіс помысь-помся ставсӧ.
— Со тіянлы тіян тӧлка зонкаяс!
Овъясыс? — юаліс Борисов.
— Кутшӧм овъяс?
Мыйла?
— Сійӧн, медым накажитны мыжаяссӧ да пыр жӧ бырӧдны хулиганствосӧ.
Сійӧ видлаліс кузь вӧсни чуньяснас пызан вылысь бумагаяс.
Маша аддзис, мый сійӧ нинӧм оз корсь, прӧста чуньясыс сылӧн велалӧмаӧсь век вӧрны.
— Ог, — вочавидзис Маша, ӧбида вӧснаыс муртса эз бӧрд, — ме ог висьтав тіянлы некутшӧм овъяс.
Чуньясыс недыр кежлӧ сувтлісны да бара кутісны вӧрны.
— Ме вӧча ставсӧ, мый колӧ, ачым. — Маша пӧшти котӧрӧн петіс учительскӧйысь, но пыр жӧ бергӧдчис бӧр. — Евгений Борисович!
(Мӧдыс эз вӧрзьӧдлы юрсӧ.) — Евгений Борисович, делӧыс абу сыын, мый найӧ сералісны индейскӧй ногӧн, а сыын, мый ме омӧля лыдди лекцияӧс.
Кодкӧ кӧ нин мыжа, сійӧ ӧтнам ме.
Борисовлӧн вӧлі тешкодь сёрнитан мода.
Сійӧ сэтшӧма нюжмасис вочакывнас, мый сёрнитысьыс аслас кӧсйытӧг чувствуйтіс асьсӧ тешкодьӧн да глупӧйӧн.
Сідзи ӧні чувствуйтіс Маша.
— Весьшӧрӧ ті лыддянныд лекцияяс, — веськодя вочавидзис Борисов. — Лекцияяс лыддьӧны вузъясын, а оз школаса квайтӧд классъясын.
Ме чайтлі, мый ті кутшӧмакӧ тӧданныд методика.
Помасисны урокъяс.
Гортас локтігӧн Маша аддзис некымын воськов водзысьджык Нина Сергеевнаӧс да Усковӧс.
Усков кутіс киняулас кыз портфель да кадысь кадӧ шенасис прӧст шуйга кинас.
Ичӧтдырйи, гашкӧ,
Медся пыдӧсас,
Дасӧс аддза
Шогмана лун, -
кыліс Маша да эз кут вӧтӧдны.
Почтовӧй ящикын куйліс письмӧ.
«Муса Маша!
Буракӧ, шудӧй вылӧ ме аддзылі тэнӧ Москваын.
Кымынӧд сутки нин ми дугдывтӧм бойын, а ме быттьӧкӧ заколдованнӧй: ни ӧтчыд эз гыжйышт.
А бойясыд ӧні абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны водзсӧ: мунам водзӧ.
Нӧйтам пеж фашистъясӧс и кутам нӧйтны, кытчӧдз налӧн дукыс оз коль миян му вылын.
Маша, помнита тэнӧ быд часын!
Помасяс война, мунны эськӧ тэа-меалы Владимировкаӧ!
Школа миян бур, ачыд тӧдан, уджавны Пелагея Федотовнакӧд тэныд лоӧ гажа, а ме виччыся и ог вермы виччысьны, кор пета му вылӧ.
Ме, Маша, колхоз йылысь думышта — сьӧлӧмӧй тіпкыны кутас!
Гажтӧмчи зэв ёна!
Муса Маша, а ещӧ висьӧ сьӧлӧмӧй менам тэ вӧсна.
Меным тэ жаль, тэ меным свет вылас быдӧнысь дона!
А мучитча ме сомнениеясӧн сы вӧсна, мый чувствуйта ыджыд шог тэнад сьӧлӧм вылад.
Шог вӧснаыс тэ и виччысьны менӧ сӧгласитчин.
Гашкӧ, каитчан ӧні?
Эн каитчы, Маша!
Он кӧ вермы йитны ассьыд судьбатӧ менам судьбакӧд, орӧд бурджык ӧтчыдӧн.
Ме ог усь шогӧ — закалитчи.
Любита тэнӧ нэм кежлӧ, а заставитны да невӧлитны ог кӧсйы.
Тэнад шудыд меным донаджык аслам олӧм дорысь.
Решайт, Маша, кыдзи тэныд бурджык, и гиж меным ставсӧ веськыда, честнӧя.
Комсомольскӧй приветӧн Сергей Бочаров»
Маша дыр пукаліс восьтӧм письмӧ водзын.
Сійӧ тӧдіс и водзджык, мый Сергей гӧгӧрвоис ставсӧ.
«Но мыйла нӧ лои, — шога шӧйӧвошӧмӧн юаліс ассьыс, — мый сійӧс, честнӧйӧс, храбрӧйӧс ме ог вермы любитны, кыдзи любитлі...»
Сійӧ чеччис да тэрыба прӧйдитіс комната кузяыс.
«Шуам, ме гижа сылы, мый ог любит сійӧс сідзи.
Ӧд та вӧсна ме ог ло шудаджык, а сійӧ лоас зэв шудтӧм.
Сӧмын ӧти мортлы став светас ме дона и колана, и мортыс тайӧ — Сергей Бочаров!»
Сійӧ гижис:
«Муса, бур Серёжа!
Талун меным зэв шог.
Ме уджала неудачнӧя.
Тэ весиг представитны он вермы, кыдзи менӧ мучитӧ тайӧ.
Гашкӧ, ме некор ог куж лоны шудаӧн.
Кор тэ бӧр воан, ми решитам, кыдзи миянлы овны и мый вӧчны.
Тэ менам единственнӧй друг.
Коль ловъяӧн да здоровӧн, Серёжа.
Побеждайт!»
32 ГЛАВА
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да шытӧг восьлалігтыр Фёдор Иванович муніс коридор кузя.
Коридорыс вӧлі тыртӧм.
Фёдор Иванович гӧлӧс сертиыс тӧдіс сійӧ либӧ мӧд учительӧс классысь.
Директор эз сувтлывлы.
Сылы эз кажитчы модаыс сувтлывлыны пӧдса ӧдзӧсъяс дінӧ.
Сійӧ кытшовтіс нёльнан этажсӧ да мӧдӧдчис аслас кабинетлань, и друг аддзис выль учительницаӧс.
Сійӧ кайӧ вӧлі пос кузя, кайигмозыс шыльӧдӧ юрсисӧ.
Фёдор Иванович сулаліс площадка вылын да виччысис.
Сійӧ казяліс, мый директорӧс аддзӧм мысти учительница надзмӧдіс воськовъяссӧ, сы чужӧм вылын лои директорлы тӧдса нин замкнутостьлӧн выражение.
Татшӧмӧсь векджык вӧвліны школьникъяс, кодъясӧс сійӧ корлывліс кабинетас, а найӧ эз чувствуйтны асьнысӧ мыжаясӧн.
Директор выясняйтліс делӧыслысь обстоятельствояссӧ.
Мукӧддырйи школьникъяс збыль вӧвліны мыжтӧмӧсь.
— Мый лои квайтӧд «Б»-ас? — юаліс директор.
«Сылы висьталӧмаӧсь нин», — дӧгадайтчис Маша.
— Фёдор Иванович, нинӧм сэтшӧмыс эз, мый йылысь эськӧ ме лыдди коланаӧн висьтавны тіянлы.
Маша гӧрдӧдіс, сы вӧсна мый эз кӧсйы лоны дерзкӧйӧн тайӧ морткӧд, коді нем лёксӧ сылы эз вӧч.
— Сідзкӧ, — шуис директор, — кутам лыддьыны, мый квайтӧд «Б»-ын нинӧм эз ло.
Сійӧ бергӧдчис да муніс тэрыб, кокни воськовъясӧн, кос вылас кияссӧ кресталӧмӧн.
Тӧдлытӧгыс Маша успокоитчис.
И туйыс эз коль асьсӧ презирайтӧм чувствоыслӧн, коді мучитіс сійӧс тайӧ лунъясас.
Ӧні Маша вермис висьтасьны — эз Фёдор Ивановичлы, дерт, и эз Усковлы, и весиг эз тётя Полялы, но дзик ӧтнаслы аслыс, — сійӧ вермис висьтасьны, кутшӧм пӧръяссяна вӧлі тешитчыны самолюбивӧй планъяснас.
Сійӧ муніс классас, медым первой жӧ уроксяньыс победитны квайтӧд классаясӧс.
Но квайтӧд классаяс эз нин эськӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм необыкновеннӧй учительница воӧма школааныс, но вообще нинӧм эз гӧгӧрвоны сыысь, мый сійӧ мудритіс.
Тешкодь: Машаӧс ӧні тайӧ ньӧти эз уськӧд шогӧ.
Грамматика босьтчис вермасьны индеецъяскӧд.
Тайӧ эз вӧв кокни мог.
Эмакывъяс, кывбердъяс да нимвежтасъяс вӧлӧмаӧсь абу тырмымӧн мощнӧй калибра орудиеясӧн, медым сӧмын на отсӧгӧн овладейтны квайтӧд классаяслӧн воображениеӧн.
Урокъяс дырйи не ӧтчыд Маша кыйліс велӧдчысьяслысь рассеяннӧй видзӧдласъяссӧ.
Но сы вӧсна, мый быдсямапӧлӧс нравоучительнӧй рассуждениеяс чеччыштлісны челядьысь бӧр, быттьӧ резинӧвӧй мач стенысь, то Маша эз и заводитлы доказывайтны грамотность пӧльза йылысь.
Сійӧ эбӧссьыс петмӧн зілис и грамматика урокъяс вылын сетны туй квайтӧд классаяслӧн фантазиялы, кодъяс дасьӧсь вӧлі терпитны мирас медся гажтӧм правилӧсӧ, сэні кӧ вӧлі кӧть зэв ичӧтик места выдумкалы.
Тадзи квайтӧд «Б»-ын лои чемпион, коді быдсяма грамматическӧй правилӧяс дінӧ выдумывайтліс иллюстрацияяс.
Тайӧ вӧлі Петя Сапронов, кыз вомдоръяса да гӧгрӧс юра, код вылын еджыд юрсиыс, муртса петыштӧм бӧрас, заводитӧ дзик вуж бердсяньыс читкыльтчавны вӧсни кытшъясӧ, быттьӧкӧ посни стружки.
Кудриа юрси вӧснаыс, кыз вомдоръяс вӧснаыс, а медсясӧ — быд кыв дінӧ рифма бӧрйыны привычкасьыс Петя Сапроновӧс шуисны Пушкинӧн.
Сійӧ вӧлі увлекитчӧма хорейясӧн да ямбъясӧн, кыдзи фокусъясӧн, да грамматическӧй примеръяссӧ придумывайтліс сӧмын стихъяс формаын.
Урок вылын велӧдісны первой спряжение.
Класс вӧлі дӧвӧлен.
Ещӧ ёнджыка вӧлі дӧвӧлен поэтыс.
Учительница черкнитліс Петя тетрадьысь «грохотает» кывсӧ, но бӧрын, аслыс виччысьтӧг, мукӧддырйиыс дзик лӧсявтӧм местаын, шуам столӧвӧйын, сійӧ друг заводитліс серавны.
Сапроновлӧн сочиняйтны тайӧ шудтӧм радейтӧмыс и вайис Машалы выль неприятностьяс.
Муртса на зильгис урок вылӧ звонок, Борисов дзебис бумагаяссӧ да книгаяссӧ пызан ящикас, томналіс да, Машалы дженьыда шуыштӧм мысти: «Ме муна тіянӧ», мӧдӧдчис водзвылас, ёсь гырддзаяссӧ бокъясас топыда топӧдӧмӧн да ичӧтик мича юрсӧ вылын кутігтыр.
Сійӧ сувтыштліс ӧдзӧс дінас, «6 Б» гижӧдсӧ видзӧдігмоз, лэдзис Машаӧс водзвылас классӧ да пырис.
Сійӧ пуксис медбӧръя парта сайӧ да, кыдзи и век, эз видзӧд Машалы веськыда чужӧмас, а кытчӧкӧ бокӧ.
Синъяслӧн выражениеыс вӧлі гажтӧм, быттьӧкӧ сійӧ водзвыв тӧдіс, мый нинӧм интереснӧйсӧ оз кывлы.
Маша первойысь кутіс неуютнӧя чувствуйтны асьсӧ классын.
Детинкаяс кыдзкӧ аслысногӧн ланьтісны.
Сылӧн вуджӧртчис мӧвп, абу-ӧ бурджык вӧчны грамматика пыдди литература урок, но сійӧ пыр жӧ скӧрысь эновтіс тайӧ думсӧ, ачыс зілис не казявны Борисовӧс, но чувствуйтіс сылысь пукалӧмсӧ, да заводитіс грамматическӧй упражнениеяс, кыдзи пӧлагайтчис план серти.
Мӧдпӧвъёвтчисны полногласнӧй да неполногласнӧй тэчасъяс.
Детинкаяс лыддисны асланыс тетрадьясысь примеръяс, и ставыс эськӧ помасис лючки-ладнӧ, эз кӧ во ӧчередь Петя Сапроновӧдз, коді сӧмын и виччысис случай отличитчыны.
Сійӧ чеччис да торжествуйтігтыр лыддис:
Кодікӧ кӧ оз кӧсйы мекӧд нэм ёртасьны,
Ог кут ме сійӧс та йылысь корны.
Сапроновлӧн быд выступление вӧлі помкаӧн классын шызьылӧмлы.
И ӧні, мыйӧн сійӧ чеччис, ставныс вунӧдісны Евгений Борисович йылысь, а мый сійӧ лыддис, Маша гӧгӧрвоис сӧмын детинкаяслысь ӧттшӧтш серӧктӧмсӧ кылӧм мысти.
Вернӧджык шуны, сійӧ эз гӧгӧрво да тшӧктіс выль пӧв лыддьыны, и Сапронов окотапырысь лыддис.
Сэсся висьталіс, мый «просить» кывйын — полногласие.
Маша кӧ эськӧ вӧлі ӧтнас аслас квайтӧд классаяскӧд, сійӧ прӧстӧ висьталіс эськӧ налы, кыдзи эз ӧтчыд лолывлы сылы вӧчны, мый Сапронов бара дзугӧма.
Но классын вӧлі Борисов.
И, кыв история кузя тӧдӧмлунъяслысь ассьыс неыджыд запассӧ чукӧртӧм мысти, Маша сэтшӧм ылысянь заводитіс объясняйтны, мый зэв регыд воштіс йитӧдъяссӧ и ачыс нин эз тӧд, кыдзи бӧр матыстчыны тайӧ шудтӧм кыв дінас, кодӧс Петя Сапронов лӧсьӧдӧма размер да правилӧ серти.
Детинкаяс кывзісны чӧла вежливость ради, но медсясӧ сы вӧсна, мый классын пукаліс завуч.
Кыліс спаситысь звонок.
Маша сідзи эз и удит воны полногласнӧйясӧдз.
Зато Евгений Борисовичлӧн лои позянлун убедитчыны сыын, мый урокыс весиг сы дорысь лёкджык, кутшӧмӧс сійӧ виччысис.
Маша нёльнан этажсьыс корсис Усковӧс.
Бӧръя лунъясас сійӧ шоча аддзысьліс сыкӧд.
Усковлӧн Москваын олӧмыс ӧдйӧ ладмис.
Институтын важӧн нин ставныс тӧдісны руд синма, паськыд ныра да калечитчӧм киа аспирантӧс, коді вывті уна лыддьысис, кывзіс лекцияяс быдлаысь, кӧні вӧлі позьӧ, да коді, медсясӧ, сэтшӧм естественнӧя, окотапырысь да гажаа кутчысьліс быдсикас общественнӧй уджӧ, мый регыд лои тӧдса да колана быдӧнлы.
Сідз жӧ кыдзи гортас, Усков организуйтавліс воскресникъяс да бригадаяс раненӧй боецъясӧс обслуживайтӧм могысь, ветлывліс госпитальясӧ лыддьыны докладъяс, газетаяс либӧ прӧста пыравліс институтлӧн подшефнӧй палатаясӧ — сылӧн быдтор вылӧ тырмыліс кадыс.
И кӧть урокъяссӧ Усков сетіс вежоннас кыкысь, сійӧ и школаӧ пыравны сяммыліс пӧшти быд лун.
Кор Нина Сергеевна, велӧдчысьяссӧ линейкаӧ сувтӧдӧм бӧрын, лэччыліс накӧд раздевалкаӧ, сэні, мӧдӧд «Б»-лӧн шкап ӧдзӧсӧ пельпомнас пыксьӧмӧн, сулаліс Усков да, медым кадсӧ прӧста не воштыны, лыддис древньӧй литература курс кузя гижалӧм лекцияяссӧ, а мукӧддырйиыс сяммыліс вӧчны карандашӧн уджыслысь черновӧй набросокъяс.
— Ті танӧсь? — шензьыліс Нина Сергеевна Усковӧс мӧдӧд «Б» шкап дорысь аддзӧм мысти.
Юрий Петрович Усковлы эз тырмыв изобретательностьыс корсьны быдпӧрйӧ выль гӧгӧрвоӧдӧм.
Мыйлакӧ стӧч тайӧ часас сылы быд лун ковмывліс прӧйдитны школа дінті.
Крута бергӧдчӧм мысти, медым дзебны виччысьтӧм гӧрдӧдӧмсӧ, Нина Сергеевна командуйтліс аслас мӧдӧд классаяслы пасьтасьны.
Чышъяныслӧн кузь сыръясыс вӧрисны, быттьӧкӧ танцуйтісны.
Мӧдӧд классаяс мунавлісны гортаныс, а Усков колльӧдліс Нина Сергеевнаӧс Никитскӧй воротаясӧдз.
Тайӧ разас Маша вӧтӧдіс найӧс школа дорсянь неылӧ, кытчӧ найӧ сувтісны пӧвйысь вӧчӧм щит вылысь лыддьыны газета.
Тӧлыс нетшкис Нина Сергеевна юр вылысь шляпасӧ.
Сійӧ кыкнан кинас кутіс сійӧс.
— Юрий, — шуис Маша, — менам лои зэв ыджыд неприятность.
— Мый сэтшӧмыс? — бергӧдчис Усков, зілис сёрнитны полана да сочувствуйтан тонӧн, но чужӧмыслӧн быд чукыртор висьталіс мӧдӧс.
Сылӧн вӧліны вывті шуда синъяс, сійӧ сьӧкыдпырысь зілис гӧгӧрвоны Машалысь шоглунсӧ.
Югъялысь сьӧд юрсисӧ лӧсьӧдыштӧм мысти Нина Сергеевна резоннӧя шуис:
— Мирас медся бур учительыс кӧть ӧтчыд да провалитлас уроктӧ.
Вочакыв пыдди Маша нурбыльтіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, вӧчис вид, мый дзикӧдз успокоитчис, да колис найӧс помӧдз лыддьыны пу щиток вылысь газетасӧ.
Кӧть тӧлыс и кусняліс да качайтіс бульвар вылысь пуяссӧ да кортӧм йывъяс весьттіыс нуис сьӧкыд кымӧр, коді дась вӧлі киссьыны кӧдзыд зэрӧн, но найӧ решитӧмаӧсь кӧть мый, а лыддьыны газетасӧ помӧдзыс.
Некор Маша оз вермы велавны аслас гортыслӧн шы ни тӧв дінӧ, сы дінӧ, мый некод сійӧс оз виччысь и батьыс абу!
Бать!
Гашкӧ, сійӧ шуис эськӧ: «Абу сыын бедаыс, мый Борисов тӧдліс тэнад поражение йылысь, а сыын, мый институтса кутшӧмсюрӧ наукаяс абу крепыда пуксьӧмаӧсь тэнад юрӧ».
Маша эз кывлы, медым учительяс пиысь кодкӧ шулывліс сы йылысь, мый сійӧ оз тӧд сійӧтӧ либӧ сійӧтӧ.
Тешкодь вӧлі представитны, медым математичка Анастасия Дмитриевна, тетрадь чукӧрӧн классьыс воӧм мысти, думыштчис ученическӧй задача решитӧм вылын.
Машалы ковмывліс думыштчывлыны вывті тшӧкыда.
Тайӧс сійӧ эз лысьт эськӧ некодлы восьтыны.
Первой курсас сылы кажитчис, мый сійӧ тӧдӧ зэв унатор.
Сійӧ помаліс институтсӧ отличницалӧн дипломӧн да убедитчис сыын, кутшӧм этша тӧдӧ.
Карандашӧн вооружитчӧм мысти сійӧ бара пуксис книгаяс сайӧ.
Сэккості олӧмыс муніс аслас туйӧд.
Школьнӧй занятиеяслӧн мӧд тӧлысь заводитчигас квайтӧд «Б» классӧ воис выль велӧдчысь.
Сійӧ сӧмын на воӧма эвакуацияысь.
Маша гижис журналас: «Витя Шмелев».
Сійӧ локтіс классӧ дженьыдик гача, кодъяс кутсисны кӧлыс вылын.
Тыдалӧ, гачас сылӧн зепъясыс эз вӧвны, сы вӧсна мый, кор перемена дырйи дежурнӧй ыстіс челядьӧс классысь, Шмелев сулаліс коридорын ӧшинь дінас да эз тӧд, мый вӧчны кияснас.
Ӧшиньӧдыс пӧльтіс, сійӧ йӧжгылясис кӧдзыдысла, но збояліс, эз кӧсйы сетны некутшӧм тӧдчанлун сылы, мый квайтӧд классаяс сыысь кындзи ставныс кузь гачьясаӧсь.
Сійӧ видзӧдіс, эм абу кодкӧ ещӧ сы дорысь ичӧтджык тушааыс, да убедитчис, мый ставныс ёна ыджыдджыкӧсь.
Сійӧ бергӧдчис да кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Сы дінӧ матыстчис Володя Горчаков, гӧлубӧй синъяса самӧй сійӧ детинкаыс, коді зэв бура тӧдіс индеецъяслысь бытсӧ да нравъяссӧ.
Мыйӧн выль велӧдчысьыд воськовтіс квайтӧд класс порог вомӧн, Володя Горчаков кутіс чувствуйтны сы дінӧ зывӧктӧм дженьыд гач вӧснаыс, ичӧтик туша вӧснаыс да сылӧн вывті нин рам чужӧм вӧснаыс.
Володя Горчаков йӧткыштіс выль велӧдчысьӧс пельпомнас сӧмын сы могысь, медым мӧдыс убедитчис, мый Володя ёна вынаджык сы дорысь.
— Эй тэ, Шмель, — шуис сійӧ, — тэныд директор тшӧктіс мӧдӧд классӧ исковтны.
Витя Шмелев тэрыба бергӧдчис.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорас да виччысис, кор сы дінӧ «пондасны».
Сыын, мый сы дінӧ «пондасны», сійӧ эз сомневайтчы.
Витя неуна поліс, но тайӧс некодлы оз ков тӧдны.
Сійӧ пыр жӧ ёж моз сувтӧдіс щӧтьсӧ.
Володя Горчаков чуймӧмӧн бӧрыньтчыліс ӧти воськов, но сэсся матыстчис дзик сы дінӧдз.
Найӧ сулалісны да чӧв олігтыр тувкӧдісны ӧта-мӧдныслы гырддзаяснаныс.
Горчаков эськӧ эз и думыштлы пондыны выль велӧдчысь дінӧ, сійӧ кӧ эськӧ вешйис либӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн петкӧдліс ассьыс пыдди пуктомсӧ.
Но тайӧ ичӧтик Шмелевыс эз лӧсьӧдчы бӧрыньтчыны, а, мӧдарӧ, пыр ёнджыка зырис Горчаковӧс.
Тайӧс аддзисны ставныс.
На гӧгӧр чукӧртчис любопытнӧйяслӧн вель ыджыд чукӧр.
Друг, быттьӧкӧ жбыркнитӧм воробейяслӧн стая, чукӧрыс зэв ӧдйӧ сыліс, а сы местаын лои директор Фёдор Иванович.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ видзӧдіс аслас чуймӧдана синкымъяс увтіыс подозрительнӧя да стрӧга.
Горчаков эз удит усйысьнысӧ и ӧні думайтіс, кутшӧм наказание сылы сетасны косясьӧмысь.
Витя Шмелев ещӧ эз на кӧдзав, и, кӧть зілис ньӧжйӧ лолавны, сылӧн морӧсыс сьӧкыда лыбліс.
— Мыйла юрсиыд шыртӧм? — юаліс директор.
Витя малыштіс кипыдӧснас юрсисӧ, сылы ки улас сюри чуткасьысь, вывлань чургӧдчӧм клӧк.
— Фёдор Иванович, — шуис Горчаков, — тайӧ миян выль.
Сійӧ оз на тӧд шырӧм йывсьыд.
— Машинкаӧн талун жӧ! — прикажитіс директор. — Некутшӧм чубикъяс.
И тэрыба урокъяс вылӧ.
Горчаков садьтӧгыс уськӧдчис классӧ, ачыс эз верит сылы, мый ставыс прӧйдитіс лючки.
Ӧдзӧсӧд пыригӧн сійӧ ещӧ ӧтчыд сяммис тувкыны Шмелевлы да шӧпкӧдӧмӧн кӧсйысис:
— А ывла вылас и не тайӧ на лоӧ!
Вӧлі алгебра урок.
Математичка Анастасия Дмитриевна рисуйтіс дӧска вылӧ числӧвӧй ось да мӧдіс объясняйтны сэтшӧм увлечениеӧн, быттьӧ нинӧм светас эз вермы лоны важнӧйджык относительнӧй числӧясӧс содтӧмысь.
Уроксӧ объяснитӧм бӧрын учительница кутіс коравны детинкаясӧс дӧска дінӧ.
Тайӧ нин эз вӧв интереснӧ.
Витя Шмелев думыштчис.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кутшӧм эськӧ вӧлі бур, сійӧ кӧ вӧлі медся ён да арлыдаджык классын став челядьсьыс да быдса юрӧн джуджыдджык Володька Горчаковысь.
Сійӧ муніс эськӧ сэки Горчаков дінті да шутьляліс, быттьӧ оз аддзы.
Либӧ бурджык мед сійӧ кольӧ татшӧмӧн, кутшӧм эм, но век жӧ вермас Горчаковӧс да водтӧдас сійӧс мыш вылас.
Сэсся позяс эськӧ миритчыны, и сійӧ петкӧдлас Горчаковлы выль электрическӧй паяльник.
Сійӧ кӧ эськӧ вермас Горчаковӧс, козьналіс эськӧ сылы важ паяльниксӧ.
Мыйла сылы кыкыс?
Но ставыс лои дзик мӧд ног.
Ывлаас усьӧма лым.
Школасайса переулокын квайтӧд классаяс бомбитісны неприятельскӧй объектъяс.
Тайӧ вӧліны нелямын ӧтикӧд вося арсянь на идравтӧм сімӧм «ёжъяс».
Буретш тайӧ переулокӧдыс Витя Шмелев муніс гортас.
Сійӧ пыр жӧ аддзис Володя Горчаковӧс да гӧгӧрвоис, мый некор оз вермы водтӧдны сійӧс мыш вылас, но сы пыдди, медым тӧдлытӧг вуджны мӧдарладорса тротуар вылас, мӧдӧдчис веськыда Горчаковлань.
Книга тыра сумкаыс швачӧдіс сылы мышкас.
Володя Горчаков эновтіс лым мачьяссӧ да мӧдӧдчис прӧтивникыслы паныд.
Шмелевыс кӧ эськӧ кежис!
Босьтіс эськӧ да кежис бокӧ — мый сылы сулалӧ?
Но сійӧ бара нинӧмысь эз кӧсйы бӧрыньтчыны, сійӧ важничайтіс став дырйиыс.
Тайӧс Горчаков эз вермы терпитнысӧ.
И Витя Шмелев увлань юрӧн лэбис веськыда лымъяс.
Кор сійӧ чеччис, гӧгӧрыс некод эз вӧв.
Переулокӧдыс муніс класснӧй руководительница Мария Кирилловна.
— Мый тэкӧд? — выль велӧдчысьӧс тӧдӧм мысти юаліс сійӧ.
— Немтор.
Прӧстӧ джӧмді.
Шапкасьыс лымсӧ пыркнитӧм бӧрын Витя котӧртіс мӧд тротуар вылӧ.
Маша ӧні тӧдіс квайтӧд классаясӧс и нимнаныс и чужӧм сертиныс.
Сійӧ вӧлі уверен, мый тӧдӧ найӧс ставнысӧ ӧткодя.
Збыльвылас жӧ классысь нелямын морт пиысь сӧмын некымынӧс сійӧ вермис тӧдмавны бура.
Сійӧ тӧдіс Дима Звягинцевӧс.
Небӧгъяс радейтысь, шахматист, классас медводдза силач, зонпосни пыдди пуктылісны сійӧс справедливостьысь.
- Кыдз Димка шуас, - пыр кылӧ зонпосни пӧвстын. - Димка, висьтав, код дор правдаыс?
Сійӧ велӧдчис бура эз сы вӧсна, мый наукаясыс сетчисны сылы вывті кокньыда либӧ ставыс вӧліны сылы ӧткодь интереснӧйӧсь.
Сійӧ вӧлі сӧвестя.
Колӧ велӧдчыны?
Ружты, а велӧдчы.
Шура Матвеев, сӧстӧминик, профессор котырысь вежавидзана зонка, велӧдчис, мӧдарӧ, пӧшти зільтӧг.
Главенствуйтіс Володя Горчаков.
Пондысь да ылӧдчысь, пыр гажа тӧждысьысь кутшӧмкӧ лӧсьӧдлӧмторйӧн, Володя Горчаков школаса наукаяс дорӧ вӧлі веськодь.
Велӧдчис, сы вӧсна татшӧм вӧлі быть колана талан кӧкъямыс арӧссянь став зонлӧн.
Зілис этшаджык босьтны кыкъяс, мед эз видны гортас.
Школаас сэк жӧ Горчаков ветліс окотапырысь: школаас вӧли гажа да тӧварышъяс сійӧс радейтісны.
Вӧлі классын сочинитель, Петя Сапронов, коді ёна дӧзмӧдліс учительясӧс аслас чуймӧдана способностьӧн сорлавны свет вывсьыс ставсӧ.
Вӧлі задумчивӧй, ньӧжмыд вӧраса Лёня Шибанов, вель полысь, медым торъявны кӧть мыйӧнкӧ.
Но, таысь кындзи, классын вӧліны унаӧн мукӧдъяс.
Збыльвылас, найӧ вӧліны ӧні кежлӧ омӧля тӧдсаӧсь Машалы.
На пӧвстын вӧлі и Витя Шмелев.
Ӧтчыд Маша задержитчис школьнӧй библиотекаын.
Вӧлі рӧмдӧ.
Пос вылын вӧлі пемыд.
Тыртӧм раздевалкаын кодкӧ ноксис.
Колош либӧ усьӧм шапка корсигмоз кыскасис кодкӧ пемыдас да ньӧжйӧник сыркъяліс.
— Коді тані? — юаліс Маша.
Детинка ланьтіс.
Маша бергӧдіс выключатель.
Витя Шмелев, джоджысь лэптӧм шапкасӧ ӧти киас кутігтыр, тэрмасьӧмӧн чышкаліс бӧрдӧм синъяссӧ.
— Здравствуйте, — шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ. — Ме нинӧм.
— Мыйысь тэ бӧрдін?
— Ме эг бӧрд.
Учительницасьыс чужӧмсӧ дзебӧмӧн сійӧ бокног писькӧдчис ӧдзӧслань.
— Сулавлы.
Тэ шапка вӧснаыд бӧрдін?
— Эг.
Ме сійӧс пыр жӧ аддзи.
— Энлы.
Тэнӧ ӧбидитісны?
Но, висьтась, Витя, висьтав меным, пӧжалуйста.
Маша пуктіс сы пельпом вылӧ кисӧ да кутіс, медым сійӧ эз пышйы.
— Некод эз ӧбижайт менӧ.
Да ме эг и бӧрд. — Сійӧ мынтӧдчис Маша ки улысь. — Аддзысьлытӧдз, Мария Кирилловна!
Позьӧ меным гортӧ, Мария Кирилловна?
— Мун, — вочавидзис Маша.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Витя Шмелев выныштчӧмӧн восьтіс сьӧкыд ӧдзӧссӧ да суніс ывлавывса пемыдас.
33 ГЛАВА
Кор стен сайын соседъяслӧн часіыс кучкаліс сизим час, Витя садьмис.
Первой сійӧ скӧрмис ас вылас сыысь, мый садьмис час джынйӧн водзджык, сэсся рад лои.
Сійӧ кӧсйис прӧверитны, соді-ӧ выныс магнитлӧн, код дінӧ вой кежлас ӧшӧдліс груз, но сійӧ тӧдіс, мый муртса кӧ вӧрзьыштас — садьмӧдас мамсӧ, и сы вӧсна куйліс вӧрзьӧдчывтӧг да думайтіс.
Сылы дум вылас уси аслас став лӧгалӧмыс Горчаковкӧд.
Ӧтчыд Дима Звягинцев сувтіс Витя дор.
Со мый таысь артмис.
Урокъяс бӧрын Володя Горчаков топӧдіс Витяӧс раздевалка пельӧсӧ да горӧдіс:
— Сдайтчы, сэки век кежлӧ заключитам мир!
— Со тэныд мирыс!
Первойӧн сдайтчы! — вочавидзис Витя и сумканас уськӧдіс Володькалысь шапкасӧ.
Дима Звягинцев лэптіс шапкасӧ, пуктіс Володялы плеш вылас да шуис:
— Дугды пондыны Шмель дінӧ!
Дима Звягинцев вӧлі классын медыджыд, но некодӧс эз вӧрзьӧдлы чуньнас.
— Тырмас тэныд Шмель вылӧ воны, — выль пӧв шуис Звягинцев да сувтіс на костӧ.
Володя эз тӧд, мый вӧчны: уськӧдчыны-ӧ тышӧ али дугдыны сюйсьыны Шмелев дінӧ.
Сійӧ и ачыс нин вунӧдіс, мыйысь сійӧ воӧ Шмелев вылӧ, и вӧлі эськӧ рад, медым ставыс тайӧ помасис.
Но Витя бара торкис став делӧсӧ.
— А видлы, видлы, пондыв! — горӧдіс сійӧ, ачыс мыччасис Звягинцев мыш сайсянь.
Тайӧ мыджӧд саяс сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв надежнӧя.
Володя Горчаков друг лӧсьӧдіс кывбур:
Шмелишка-полысь
Мыш сайӧ лэбис,
Сьыланкыв мӧдіс сьывны.
Сійӧ чуймис аслас рифмаяс вылӧ да пыр жӧ муніс корсьны Петя Сапроновӧс: ӧнӧдз рифмаяс бӧръявны кужис сӧмын Петя Сапронов.
Володя Горчаков лыддис кывбуръяссӧ ерундаӧн, но аслас кывбурыс сылы воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ луннас Витя Шмелев школаысь муніс Дима Звягинцевкӧд.
Дима, ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, лӧз галифе гача, ватнӧй курткаа да гӧгрӧс кубанкаа, восьлаліс ыджыда, пӧшти мужичӧй ногӧн.
Витя сыкӧд орччӧн муніс ичӧтик воськовъясӧн да, аслас выль друг вылысь шуда видзӧдлассӧ вештытӧг, висьтавліс сылы ставсӧ, мый сылӧн чӧжсьӧма.
Сійӧ висьталіс, мый обязательнӧ сконструируйтас детекторнӧй радиоприёмник, да юаліс, оз-ӧ ков Дималы паяльник: всё равно ӧтиыс сылӧн куйлӧ прӧста.
Кӧсйысис талун жӧ вайны Дималы «Томйӧзлӧн техника» журналлысь 1940 вося быдса комплект.
Витя кӧсйис ёртасьны!
А кор рытнас Витя локтіс Звягинцев ордӧ, сійӧ ворсӧ вӧлі шахматӧн кутшӧмкӧ ыджыд зонкӧд; мӧд, сэтшӧм жӧ ыджыд зон, сувтсӧн видзӧдіс.
Шинельяс сертиыс, кодъяс ӧшалісны пельӧсас, Витя дӧгадайтчис, мый Дималӧн ёртъясыс — ремесленникъяс.
Дима друг гӧрдӧдіс да шуис Витялы: «Пукты пызан вылас», весиг эз видзӧдлы газетаӧн гартыштӧм журнал чукӧр вылӧ.
Витя гӧгӧрвоис, мый сійӧ яндысьӧ ремесленникъяс водзын татшӧм ичӧтик ёрт вӧснаыс и кӧсйӧ петкӧдлыны, мый тайӧ абу и ёрт, а сідз прӧста пырис соседса детинка.
Яндысьӧмысь да разочаруйтчӧмысь мучитчигтыр Витя видзӧдіс шахматнӧй кодъяс бӧрся, ёна топӧдіс морӧс бердас пальто улас дзебӧм ассьыс выль паяльниксӧ, кодӧс вайис козьнавны Дималы.
Сійӧ решитіс пӧдаритны сылы выльсӧ, а важсӧ колис аслыс.
Тадзи сійӧ сулаліс дыр, а куим ыджыд детинка эз обращайтны сы вылӧ некутшӧм внимание.
Медбӧрын Витя шуис:
— Но, ме муні.
Дима вӧтӧдіс сійӧс пос площадка вылын пуӧм рак кодь гӧрд.
— Эй, Витька! — чукӧстіс сійӧ, бергӧдчылӧм мысти, пӧдса-ӧ ӧдзӧсыс. — Тэ волы коркӧ бӧрынджык.
Тайӧ ребятаыс миян дворысь.
Волан аски?
— Ладнӧ, — нурбыльтіс Витя, ас вӧснаыс да Дима вӧснаыс яндысигтыр, да, пальто улас ассьыс паяльниксӧ кутігтыр, котӧртіс пос кузя.
А школаын, кор Володя Горчаков, коді вӧлі велалӧма нин быдӧн дінӧ пондыны, кутіс сьывны: «Шмелишка-полысь, мыш сайӧ лэбис», Витя сэтшӧм яра уськӧдчис сы вылӧ, мый тайӧ разӧ Горчаковлы лои пышйыны.
Мир на костын эз нин вермы лоны.
Витя Шмелевлы оз ковны некутшӧм ёртъяс.
Ӧні сылы ставыс тайӧ уси дум вылас, и сійӧ сэтшӧм гораа ышловзис, мый мамыс кыліс.
— Витя, — юаліс сійӧ, — тэ бара водз садьмӧмыд?
Тэ он вись?
Витя кызӧктіс.
Сійӧ кызӧктіс некутшӧм цельтӧг, но юрас сылӧн вуджӧртіс мӧвп: температураыс кӧ эськӧ вӧлі неуна вылынджык, мамаыс колис эськӧ сійӧс гортас.
Сійӧс кутіс кызӧдны ёнджыка, кӧть та могысь и ковмис зэвтчывны.
Мамыс чӧвтіс-плавгис ас вылас халат да матыстчис крӧвать дінӧ:
— Вай ноко видла плештӧ.
Висьӧ кыткӧ?
— Оз.
Со таті сӧмын неуна юкалӧ.
Мамыслысь чуньяссӧ сійӧ наугад пуктіс бокас, сэтчӧ, кӧні помассьӧ медбӧръя ордлыыс.
— Таті?
Но, таті немтор.
Сэки сійӧ ляскысис чужӧмнас пӧдушкаӧ да кызіс, кызіс.
Сійӧ сэтшӧма зілис, мый дзоньнас пӧсяліс, и ставыс тайӧ сы могысь, медым талун оз ков мунны школаӧ.
Мамыс сылӧн, Анна Игнатьевна, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Мыйла тэ татшӧм дыш? — юаліс сійӧ да кутіс пасьтасьны, сы вӧсна мый тэрмасис удж вылӧ.
Жырйын уль.
Ӧшиньясыс йизьӧмаӧсь, батарея вылӧ пуктӧм гын сапӧгыс пӧшти абу шоналӧма. — Тэ дзик здоров, — шуис Анна Игнатьевна, — но талун, пӧжалуй, кӧдзыд дженьыд гачнад. - Да, меным сетісны ордер брюки вылӧ.
Радысла Витя кутіс вӧчавны сэтшӧм номеръяс крӧвать вылас, мый мамыс кыскис сы вылысь эшкынсӧ да тшӧктіс чеччыны.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла Витя рад быдсяма помка вылӧ, медым мынтӧдчыны школаӧ мунӧмысь.
Витя кӧсйысис велӧдны историяысь куим лишнӧй лист бок.
— И ещӧ миянлы тшӧктісны повторитны, — шуис сійӧ зільӧмӧн. — Ме повторита Двуречьесӧ, кӧть сэні нинӧм интереснӧйыс абу.
Сӧмын Семирамидалӧн садъясыс.
Садъяс вӧснаыс лоӧ Двуречьесӧ ставнас велӧдны.
Трамвай дінӧ мунігӧн Анна Игнатьевна думайтіс: сійӧ пӧтакайтӧ Витялӧн дышӧдчӧмлы.
Сійӧ невернӧ воспитывайтӧ сійӧс.
Но кор асывъяснас найӧ ӧтлаын петӧны гортсьыс да Витя кежӧ переулокӧ школалань, а сійӧ видзӧдӧ сы бӧрся, сылысь сьӧлӧмсӧ чепӧльтӧ шог.
Витя сэтшӧм ньӧжйӧ мунӧ школаас!
Пельпомъяссӧ лэптыштӧма, сумкаыс бӧрсяньыс швачӧдӧ мышкас.
Мукӧддырйиыс Анна Игнатьевна оз вермы терпитнысӧ да вӧтӧдас Витяӧс, медым ещӧ ӧтчыд окыштны.
Сэки Витя заводитӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлыны юрсӧ да скӧрысь броткӧ:
— Мун, мама, мун!
Сійӧ нинӧмысь эз сетчы окыштны асьсӧ ывлаын.
Анна Игнатьевна сулаліс вагонлӧн бӧрса площадка вылын, тӧлыс сотіс чужӧмсӧ, кӧдзыдысла гыӧртіс юрсиыс, но сійӧ эз казяв кӧдзыдсӧ да шогпырысь казьтыліс сы йылысь,кутшӧм шуда вӧлі сӧмын кык во сайын на, кор вӧлі ловъя Витялӧн батьыс.
Кутшӧм шума семьяыс вӧлі сылӧн!
А ӧні мужикыс уси, нылыс куліс, коли ӧтнас Витя.
Колӧ ветлыны школаас.
Мый сійӧс сэні тойлалӧ?
А Витя, мам бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм мысти, лӧсьӧдчис велӧдны урокъяс.
Но мыйӧн восьтіс сійӧ древньӧй история кузя учебник, зільлуныс сылӧн быри.
Став тайӧ Навуходоносоръясыс ёна нин сійӧс дӧзмӧдісны.
Таысь кындзи, пока мамыс абу гортын, колӧ вӧлі помавны важнӧй делӧ.
Витя чуньнас видліс ассьыс магнитсӧ да пӧвтор вылас пуктіс ещӧ ӧти кӧрт тув, медым содтыны грузсӧ.
Магнит оз тэрмӧдлы, мед ӧшалыштас.
Витя перйис сумкасьыс «Геометрия».
Колян урок вылас Анастасия Дмитриевна объясняйтіс ломанӧй линияяс, но ӧні ломанӧй линияясыд Витялы эз ковны, сылы колӧ вӧлі кытшыслӧн шӧрыс.
Сійӧ листалыштіс учебниксӧ.
Сідзи и тӧдіс, мый кӧнкӧ висьтавсьӧ, кыдзи корсьны окружностьлысь центрсӧ.
Тайӧ збыль вӧлӧма ылын, учебниклӧн ветымын ӧкмысӧд лист бокын.
Витя дыркодь ноксис геометрияӧн, зато тӧдмаліс, кыдзи нуӧдны хордаяс да перпендикуляръяслӧн пересечениесьыс, кодъясӧс лэдзӧма хордаяс вылас, аддзыны шӧрсӧ.
Витя кӧсйис научнӧя вӧчны радиолы диффузор.
Став ненаучнӧй способъяссӧ сійӧ эз признавайт.
Джоджас сійӧ вольсаліс кыз бумага лист да пызан йӧрсьыс босьтіс батьыслысь циркульсӧ.
Витя тэрмасис вӧчны диффузор.
Сылы зэв окота вӧлі, медым талун рытнас мамыс кывзіс радиосӧ.
Найӧ эськӧ пукалісны да кывзісны.
Ӧні налӧн лоӧ асланыс кыз бумагаысь вӧчӧм диффузор, яркӧй турунвиж краскаӧн краситӧм выль репродуктор.
Дерт, рӧмыс эз вермы имеитны влияние шы вылас, век жӧ Витя решитіс прӧверитны.
Диффузорсӧ сійӧ пуктіс батарея вылӧ косьтыштны да корсис сумкасьыс физика кузя учебник.
Но учебник эз вӧв.
Витялы дум вылас уси, мый сетіс сійӧс Лёня Шибановлы.
Но колӧ вӧлі прӧверитны.
И сійӧ кутіс видлавны книгаяс батьыс джадж вылысь.
Книгаяс вывсьыс лэбис бус — найӧс некод эз вӧрзьӧдлы со нин кык во.
Сійӧ аддзис батьыслысь практическӧй физика кузя учебник и сэтысь, «Звук» разделысь, аддзис сэтшӧм открытие, мый волнуйтчӧмысла мышкӧдыс визувтіс йирмӧг.
Витя тӧдмаліс, кыдзи гижавсьӧ звук.
Сылӧн тіралісны киясыс, кор сійӧ заведитіс патефонсӧ.
Витя эз вермы виччысьны, кор помасяс пластинкаыс.
Пластинка помасис, но сійӧ эз удит нинӧм горӧдны мембранаас.
Вунӧдіс думыштнысӧ.
Ковмис заведитны выль пӧв.
— Ура!
Ура! - горӧдіс Витя.
Сэсся сійӧ выль пӧв ворсіс пластинкасӧ да, быттьӧ пӧдлалӧм ӧдзӧс сайсянь, кыліс ассьыс ыліса гӧлӧссӧ:
— Ура!
Ура!
Радысла сійӧ чирӧстіс.
Тыр шудӧдз эз тырмы ёрт, кодкӧд позьӧ юкны радлунсӧ.
Володька Горчаков кӧ эськӧ эз понды, Витя котӧрӧн муніс эськӧ аски школаӧ да висьталіс сылы ставсӧ.
Сійӧ заведитіс выль пластинка да помасигас горзіс мембранаас:
— Володька Горчаков дурак!
Тадзи сійӧ нёльысь гижис Володька Горчаков йылысь.
Коли ӧти пластинка.
Мембрана весьтас копыртчӧмӧн Витя мый вынсьыс горӧдіс:
— Володька, тэ кӧ эськӧ эн понды, ми эськӧ кутім ёртасьны!
Но тайӧ витӧд пластинкаыс жугалі.
Витя тӧдлытӧгыс бергӧдчыліс ӧдзӧслань, и пластинкаыс уси кисьыс да жугалі торпыригӧдз.
Ӧдзӧс дорын сулаліс класснӧй руководительница Мария Кирилловна.
— Здравствуйте... — пластинка торъяссӧ джоджсьыс ӧктігмоз мыжапырысь нурбыльтіс Витя. — Мария Кирилловна, ме эг мун школаӧ сы вӧсна, мый мама шуис кӧдзыд брюкитӧгыс.
Мама талун ньӧбас брюкисӧ.
И ребята эльтчӧны, мый менам брюкиыс дженьыд.
Сійӧ эз и казяв, кыдзи ассьыс мыжсӧ ставнас вештіс йӧз вылӧ.
— Мый тэ вӧчан? — Мария Кирилловна юрнас довкнитӧмӧн индіс патефон вылӧ. — А ноко, заведит, — тшӧктіс сійӧ.
Витялы вӧлі неуна гӧгӧрвотӧм, мый Мария Кирилловна оз вид сійӧс, мый сійӧ эз волы школаӧ.
Тыдалӧ, сійӧ тожӧ интересуйтчӧ звукозаписьнас да видны кутас бӧрын.
Витя заведитіс пластинкасӧ.
Мария Кирилловна копыртчис мембрана весьтас да кыліс кысянькӧ ылысянь вӧсньыдик гӧлӧс:
— Володька Горчаков йӧй!
Мария Кирилловна кӧсйис кывзыны сылӧн гижӧда нёльнан пластинкасӧ, кӧні сійӧ быд ногыс видіс Володька Горчаковӧс.
Сійӧ шензис да мыйыськӧ жугыльмис.
Ӧні Витя дзик нин тӧдіс, мый Мария Кирилловна пуктас сылы поведениеысь единица.
— А тайӧ мый? — батарея вылысь турунвиж бумажнӧй колпак аддзӧм мысти юаліс Мария Кирилловна.
Витя гӧгӧрвоӧдіс.
— Тэ Горчаков вӧсна эн мун талун школаӧ? — друг юаліс Мария Кирилловна.
Витя скӧрмис.
Кутас сійӧ дзебсясьны Володька Горчаковысь!
Сійӧ эз лок сы вӧсна, мый асывнас кызіс.
Мария Кирилловна видзӧдіс сы вылӧ юасяна видзӧдласӧн:
— Кутшӧм жаль, Витя, мый тэ он радейт школатӧ!
Ӧні воис Витялӧн очередь шензьыны.
Кытысь Мария Кирилловнаыс тӧдмалӧма?
Сійӧ некодлы эз висьтавлы, весиг мамыслы.
Сійӧ нурбыльтіс:
— А ме мый...
Ме эг и думайтлы.
Мама рытнас ваяс брюки, ме аски локта.
— Видзӧд жӧ, лок, — шуис Мария Кирилловна.
Витя сідзи эз и гӧгӧрво, пуктасны сылы единицасӧ али оз.
34 ГЛАВА
«...йӧз, кодъяс влюбитчӧмаӧсь ёрта-ёртас, тайӧ олӧмас, кодӧс заводитӧма мӧд — мича, кыпыд, честнӧй... — олӧм ним кузя...»
Тадзи Маша гижис тетрадяс, кор гӧтӧвитіс ассьыс медбӧръя курсӧвӧй уджсӧ.
Тайӧ вӧлі дзик неважӧн и сэки жӧ зэв важӧн.
Рытнас, Витя Шмелевкӧд аддзысьлӧм бӧрын, Маша восьтіс важиник тетрадьсӧ (мыйта дум йитчӧма сыкӧд!) да выль пӧв переживайтіс вӧвлӧм воодушевлениесӧ.
Горький!
Сійӧ унаторйӧ велӧдіс Машаӧс эсійӧ сьӧкыд войӧ, кор ӧшинь сайын, тыртӧм, йизьӧм уличаяс пӧлӧн шутьлялігтыр лэбис турӧб, вольпасьын муртса кывмӧн лолаліс мам да тшыгысла бергӧдчис юрыс.
Йӧз, кодъяс влюбитчӧмаӧсь ёрта-ёртас да олӧмас!
Медым ӧдйӧджык воас аскиа лун, школа!
Маша тӧдіс, мый висьталас челядьлы.
Институтскӧй важиник портфельыс тайӧ асылас вӧлі век ӧткодь, сійӧ ньӧти эз ло кызджык, кӧть Маша и пуктіс сэтчӧ ещӧ ӧти тетрадь.
Квайтӧд классаяслӧн медбӧръя урокыс вӧлі история.
Машалы лои виччысьны ӧти час.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштысьны тайӧ кад кежлас, да пырис учительскӧйӧ, кӧні, кыдзи и век, пызан весьтас копыртчӧмӧн, став ящикъясыс кодлӧн томнасьлісны ключӧн, Евгений Борисович ассьыс ичӧтик юрсӧ жугӧдліс расписание, планъяс да быдсяма отчётъяс вылын.
— Кывза тіянлысь, — шуыштіс сійӧ, ачыс эз бергӧдчыв и эз аддзы, коді пырис.
Маша вочавидзис: «Здравствуйте», а Борисов, коді помнитіс ставсӧ, мый сыӧн составитӧм расписание серти колӧ вӧлі вӧчны быд учительлы, юӧртіс:
— Тіян классын талун пионерскӧй сбор.
— Да.
— Мый йылысь ті кӧсъянныд нуӧдны сёрнисӧ?
Ӧтветсӧ виччысьтӧг Борисов ачыс висьталіс сійӧ вопросъяссӧ, кодъясӧс Мария Кирилловналы ковмас сувтӧдны класс водзӧ: дисциплина, опрятность да уличаяс вылын асьнысӧ бура ведитӧм.
Сійӧ сідзи и шуис: «уличаяс вылын асьнысӧ бура ведитӧм».
Ставыс, мый висьталіс либӧ вӧчис Евгений Борисович, вӧлі сэтшӧм правильнӧ, мый сӧмын зэв ыджыд глупость лысьтіс эськӧ споруйтны сыкӧд.
Маша ӧдйӧджык эновтіс учительскӧйсӧ да, пальтосӧ вылысас чӧвтӧм бӧрын, недыр сулалыштіс кильчӧ вылас, зілис бӧр бергӧдны сійӧ высокӧй да ӧттшӧтш строгӧй чувствосӧ, кутшӧмӧн локтіс талун школаӧ.
Гырысь, шоч лым лэбис небесасянь, уси Маша банбокъяс вылӧ да юрси вылас, уси пу увъяс вылӧ, керка вевтъяс вылӧ.
Муыс лои еджыд.
Маша нюжӧдіс кисӧ да кутіс ӧти лэбысь лым чир.
Лым чирйыс сылі, а Маша, звонок кылӧм мысти, тэрмасис пырны классӧ.
Сылӧн юрсиас да синлысъяс вылас дзирдалісны ва войтъяс — лымйыслӧн колясыс.
Витя Шмелев, велӧдысь вылӧ видзӧдлігӧн, друг гӧгӧрвоис, мый поведениесьыс сылы оз пуктыны единицатӧ.
— Ребята, — шуис Мария Кирилловна, — ме кӧсъя висьтавны тіянлы ӧти история.
Кӧть мыйта эз лыддьыв Маша методикаяс, пособиеяс, некысь ни ӧти книгаысь эськӧ эз лыддьы сійӧ, кыдзи отсавны абу кутшӧмкӧ детинкалы вообще, а именнӧ Витя Шмелевлы заводитны дружитны Володя Горчаковкӧд да радейтны школасӧ.
Маша тӧдіс.
Маша перйис портфельсьыс вижӧдӧм важ тетрадь.
«Бушков!
Регыд воас бушков!»
Маша лыддис челядьлы тётя Поляыслысь дневниксӧ.
Челядь тӧдмалісны историясӧ дружбалысь, коді заводитчис инспектор Златопольскийлы паныд тышсянь, а быдмис да ёнмис Сӧветскӧй Рӧдина вӧсна тышын.
Маша висьталіс челядьлы, кыдзи другъяс, гимназистъясӧн на, инспектор Златопольскийысь дзебсясьӧмӧн, лыддисны революционнӧй книгаяс, кыдзи дас сизимӧд воын тышкасисны сӧветскӧй власть вӧсна, кыдзи Аркадий Фролович петкӧдіс бойысь ранитчӧм другсӧ, кыдзи найӧ мӧдысь мунісны воюйтны фашистъяслы паныд.
Иван Никодимович воис киястӧм, и не венны эськӧ сылы ассьыс бедасӧ, но тётя Поля шуис: «Верность шудлунын, верность шоглунын».
Тайӧ вӧлі том кадлӧн, найӧ крепыд дружбалӧн девизыс.
Найӧ помнитісны тайӧс нэм чӧжныс.
Помнитіс и учительница Пелагея Федотовна.
Маша висьталіс, мый лои Сергей Бочаровкӧд тӧлыся войӧ пипу рас дорын.
«Верность шудлунын, верность бойын!»
Ывла вылас пемдӧма, кор сійӧ помаліс.
Классын тожӧ вӧлі пемыд.
Кодкӧ бергӧдіс выключатель.
Комнатаыс югдіс чусыд светӧн.
Друг Шура Матвеев шуис:
— А ме тӧда Сергей Бочаровтӧ.
Ставныс мыйлакӧ лоины радӧсь, горӧдісны да кутісны швачйӧдлыны парта вевтъяснас.
Челядь шызисны сы вӧсна, мый Сергей Бочаров збыльысь эм, и, сідзкӧ, ставыс, мый висьталіс Мария Кирилловна, збыль вӧвлӧма, и тайӧ вӧлі зэв нимкодь.
— Кытысь тэ сійӧс тӧдан? — горзісны челядь. — А кутшӧм сійӧ?
— Ме чукӧрта газетаясысь став портретъяссӧ да статьяяссӧ Сӧветскӧй Союзса Геройяс йылысь.
Сергей Бочаров йылысь ме тшӧтш вунді газетаысь.
Аски вайла петкӧдлыны.
Шура Матвеев гордитчис; сылы ӧні кажитчис, мый став Геройяс письыс сійӧ медся ёна радейтӧ Бочаровӧс.
— Кӧні ӧні инспектор Златопольскийыс? — юаліс Володя Горчаков.
Расправитчыны эськӧ сыкӧд!
Орӧдны уссӧ!
Челядь зэв ёна скӧралісны, мый инспектор Златопольский пышйӧма да некод абу отомститӧма сылы.
Сэки рам Лёня Шибанов, коді урок вылын первой висьталӧмсяньыс некор эз гӧгӧрволы объяснениеяссӧ, лэптіс кисӧ.
— Ме аддзылі инспектор Златопольскийтӧ.
Тайӧ нин вӧлі вывті.
Ставныс, дерт, дӧгадайтчисны, мый Шибанов сочиняйтӧ Шура Матвеевлы вежалӧм вӧсна.
Шура аддзылӧма Сергей Бочаровлысь портретсӧ, Шибановлы тожӧ окота лоӧма аддзывны кӧть кодӧскӧ — вот сійӧ и вообразитӧма, мый аддзыліс инспектор Златопольскийӧс.
— Вӧтнад, буракӧ, — серӧктыштіс Володя Горчаков.
— Эг, ловъяӧс, — ньӧжйӧ да настойчивӧя вочавидзис Шибанов. — Ӧтчыд война заводитчигас, кор вӧліны на бомбёжкаяс, ме муна улича вывті да друг аддза кузь уска мортӧс.
Сійӧ юаліс, кӧні тані газӧвӧй завод.
Ме шуа: «Москваын миян абу».
Ме дзик пыр гӧгӧрвои, мый тайӧ инспектор Златопольскийыд лоӧма шпионӧн.
— Ха-ха-ха! — вак-вакӧн серӧктіс Володя Горчаков. — Да тэ ӧд сӧмын талун кывлін инспектор Златопольский йывсьыд!
Лёня Шибанов яндысьыштіс.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи оправдайтчынысӧ.
— Всё-таки тадзи вермис лоны.
Воис рыт.
— Кад гортӧ, — медбӧрын шуис Маша.
Но челядь пыр на сулалісны учительскӧй пызан гӧгӧр.
Сӧмын Володя Горчаков шыбитіс сумкасӧ пельпом саяс да петіс классысь.
Сылы уси дум вылас тӧрытъя историяыс, и сійӧ неокотапырысь довгис гортас.
Тӧрыт школа бӧрын, аслас переулокас ӧти коньки вылын ислалігӧн, Володя тӧдлытӧг петіс Горький улича вылӧ да сэтысь аддзис зениткаяс.
«Сідзкӧ, салют», — гӧгӧрвоис Володя да чуймис, мыйла ӧнӧдз эз видлы писькӧдчыны сійӧ местаас, кытысянь лэдзалӧны ракетаяс.
Сійӧ разис конькисӧ да уськӧдчис вӧтӧдны зениткаяссӧ.
Налӧн и туйныс эз вӧв, кор Володя котӧрӧн воис Маяковский площадь вылӧ.
Володя Горчаков некор эз вежлы ассьыс решениесӧ.
Сійӧ ӧти здукӧн лэччис метроӧ да воис «Динамо» станцияӧ.
Тані сійӧ дыр шӧйтіс, корсис батареясӧ.
Друг дзик мӧдарын кутісны грымакывны зениткаяс, керка вевтъяс весьтӧ качисны ракетаяс.
Володялӧн пырсьӧма сэтшӧм ылӧ, мый быдса час корсис метроас бӧр мунан туйсӧ.
Гортас сылы буриника сюрыштіс.
Мамыс шуис:
— Тэ менӧ гортйӧ вӧтлан, ме тайӧс чувствуйта.
А ыджыдджык вокыс, Василий, коді уджаліс обороннӧй заводын техникӧн, грӧзитыштіс:
— Аски кӧ урокъяс бӧрад пыр жӧ гортӧ он лок, сэки виччысь тэ менам!
Сійӧ век жӧ тэрмасьыштіс, медым Василий эз скӧрмы бара, и переулокас сувтліс «ёжъяс» дорӧ сӧмын ӧти минута кежлӧ, и то велалӧмла, а эз кутшӧмкӧ могӧн.
Медсясӧ тані вӧвліны Шмелькӧд тышъясыс.
Витя Шмелев вермис мунны школасьыс мӧд переулокӧд, но сійӧ тӧдіс, мый Горчаков босьтӧма киас лым мачьяс да виччысьӧ сійӧс «ёжъяс» дінын, и кокъясыс асьныс нуисны сійӧс веськыда тайӧ «ёжъяс» дорас.
Володя бергӧдчис да пыр жӧ аддзис Шмелевӧс.
Первойысь Володя кӧсйис петкӧдлыны, мый эз казяв Витькаӧс.
Ӧд прӧстӧ позьӧ мунны водзӧ, бергӧдчывтӧг!
Но мыйлакӧ сійӧ эз мун, а сулаліс, виччысис, кор Шмелев воас сы весьтӧдз, да ас тӧдлытӧгыс шуис:
— Витька!
Вай перемирие недель кежлӧ.
— Вай, — вочавидзис Витя.
Володялы лои сэтшӧм рад, мый сійӧ пыр жӧ вунӧдіс пуж петкӧдлӧмсӧ, кодӧс кӧсйысьны Василий, сёрмас кӧ делӧтӧг урокъяс бӧрас.
Сійӧ кӧсйис юавны, мый думайтӧ Витя Сергей Бочаров йылысь, но эз удит восьтыны вомсӧ, сы вӧсна мый дзик тайӧ кадас на весьтӧ воис ӧшӧдчӧм кузь уска морт.
Мортыс весиг эз видзӧдлы детинкаяс вылӧ — кутшӧм интерес сылы видзӧдны на вылӧ! — а найӧ чӧв олігтыр видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Сійӧ! — шуис Володя.
— Сійӧ ӧд рыжӧй, — волнуйтчигтыр шӧпнитіс Витя, но сыын кыптіс нин немдумайттӧм да отчаяннӧй смеллун.
Сійӧ вӧлі дась став вылӧ.
— Вежӧртӧм тэ! — сідз жӧ волнуйтчигтыр шуис Горчаков. — Сійӧ вӧлі рыжӧй, а комын во мысти лои дзор.
И найӧ сёрнитчытӧг мӧдӧдчисны тайӧ морт бӧрсяыс, кодлӧн шинельыс сэтшӧм мисьтӧма пукаліс пельпомъяс вылас, мый вӧлі бура гӧгӧрвоана — тайӧ мортыс некор абу вӧвлӧма военнӧйӧн.
— Замаскируйтчӧма, пӧрысь чӧртыд! — нурбыльтіс Володя Горчаков.
Найӧ мунісны сы бӧрся дас воськов ылнаын.
Мортыс бергӧдчыліс.
Найӧ сувтісны места выланыс, и тайӧ вӧлі ӧшибка.
Сійӧ дӧгадайтчис, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Найӧ гӧгӧрвоисны тайӧс, кор казялісны, мый мортыд ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс да друг сувтіс и кутіс видзӧдны стен вылысь афиша, кӧть быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый пемыдас афиша вывсьыс нинӧм оз тыдав.
Володя Горчаков ӧти здукӧн топӧдіс Витяӧс водосточнӧй труба бердӧ: найӧ дзебсисны.
Володя шӧпнитіс:
— Встретитны эськӧ милиционерӧс!
Но тайӧ йӧз ветлытӧм переулокас эз вӧв ни ӧти милиционер.
Муніс старушка, котӧртісны кык нывка.
Инспектор Златопольский сулаліс афиша дорын да мӧдӧдчис водзӧ.
Детинкаяс гусьӧн кыссисны сы бӧрся.
Виччысьтӧг сійӧ пырис проходнӧй дворӧ.
Тані сійӧ вермис вины найӧс.
Сійӧ бергӧдчис сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи и первойысьсӧ.
Витя ясыда аддзыліс, кыдзи сійӧ пуктіс кисӧ револьвер кобура вылас.
Видзчысьӧмсӧ вунӧдӧмӧн найӧ тані сувтісны, быттьӧкӧ кынмисны места выланыс.
И друг, немдумайттӧг, Витя Шмелев вӧчис ӧти воськов да сувтіс Горчаков водзвылӧ.
Витя эз вермы дзикӧдз сайӧдны ассьыс другсӧ, сы вӧсна мый вӧлі быдса юрӧн сыысь ичӧтджык.
Сійӧ сувтіс кок чунь йылас да нюжӧдчис.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна поліс, Витя кунис синъяссӧ.
— Котӧртам! — кутшӧмкӧ чирӧм гӧлӧсӧн шуис Володя.
Синсӧ восьтӧм бӧрын Витя аддзис, мый мортыс дворас абу.
Найӧ котӧртісны двор вомӧныс, но и улича вылас инспектор Златопольский эз вӧв: быттьӧкӧ му пырыс мунӧма сійӧ.
— Сійӧ некытчӧ эз вермы дзебсьыны, сӧмын тайӧ подъездас, — ӧдзӧссӧ восьтігмоз шуис Володя.
И збыльысь, морт кайис пос кузя.
Сійӧ прӧйдитіс первой пролетсӧ, мӧдсӧ да звӧнитіс кутшӧмкӧ квартираӧ.
Некод эз шыась.
Морт пуксис пос тшупӧд вылӧ.
Ставыс тайӧ кажитчис гӧгӧрвотӧмӧн да тешкодьӧн.
Детинкаяс тожӧ пуксисны пос тшупӧд вылӧ ӧти этажӧн улӧджык, топыда топӧдчисны ӧта-мӧд бердас.
И ӧні, лӧз лампочкаӧн югдӧдӧм пос вылын, налы лои страшнӧджык улича вылас дорысь.
Позьӧ эськӧ ӧтиыслы котӧртны милицияӧ, но кодлӧн тырмас смеллун ӧткӧн стӧрӧжитны инспектор Златопольскийӧс!
Найӧ пукалісны, топыда мӧда-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, да виччысисны, мый накӧд лоӧ.
— Тӧдӧмысь, кодкӧ пос кузяыс кутас кайны, - шуис Володя Горчаков.
И со улын сьӧкыда швачкысис пыран ӧдзӧс, кылісны кодлӧнкӧ тэрыб, гажа кокшыяс.
Локтіс том морт — тайӧс позьӧ вӧлі тӧдмавны кокшы сертиыс.
Найӧ аддзисны Мария Кирилловнаӧс.
Витя Шмелев пуктіс чуньсӧ вомдорас:
— Тс!.. — Сэні инспектор Златопольский.
- Мый? - юаліс Мария Кирилловна, вештыштіс детинкаясӧс да котӧрӧн кайис пос кузяыс.
Детинкаяс кылісны вылісьыс гораа горӧдӧм да, полӧмсӧ вунӧдӧмӧн, уськӧдчисны мездыны ассьыныс учительницасӧ.
И мый жӧ?
Тайӧ мортсӧ сьыліӧдыс кутӧмӧн учительница окаліс сійӧс, сэсся заводитчыліс серавны, эз вермы шуны сералӧмысла ни ӧти кыв.
— Ну-с, — детинкаяс дінӧ шыасигмоз шуис уска морт, — а ӧні висьталӧй: мый могӧн ті вӧтчинныд ме бӧрся да мый тіянлы колӧ?
— Аркадий Фролович!
Аркадий Фролович! — серам пырыс шуаліс Мария Кирилловна.
Володя да Витя гӧгӧрвоисны, кутшӧма йӧйталісны.
На водзвылын сулаліс настоящӧй Аркадий Фролович, коді дас кӧкъямысӧд воын воюйтӧма Украинаын немецъяскӧд да ӧтчыд бой бӧрын быдса вой корсьӧма ассьыс ранитчӧм другсӧ да спаситӧма сылысь олӧмсӧ.
Детинкаяс тыр синмӧн видзӧдалісны Аркадий Фроловичӧс.
Тайӧ сійӧ думыштӧма девизсӧ: «Верность шудлунын, верность шоглунын».
Но ӧні Аркадий Фролович кажитчис дзик обыкновеннӧйӧн да весиг мисьтӧмӧн да ньӧти эз мун герой вылӧ.
Сійӧ вӧрис быттьӧкӧ клеитӧм сук синкымъяссӧ, да, кор Мария Кирилловна корсис сумкасьыс ӧдзӧс ключсӧ, сійӧ скӧрысь юасис:
«Морт кӧ лун и вой треситчӧ санитарнӧй поездын да мунігмозыс веськаліс Москваӧ, то имеитӧ сійӧ право кӧть ӧтчыд юны чай улӧс вылын пукалігӧн, коді оз катлась ӧтарӧ-мӧдарӧ?»
35 ГЛАВА
Аркадий Фролович юис дзик сьӧд сук чай владимировкаса маӧн, коді ещӧ вӧлӧма на Машалӧн, да рытывбыд, аслас мода серти, броткис.
Сылы век сюрлі помка мый дінӧ кӧ придеритчыны: видіс быдсяма нелючкиторъяссӧ да кутшӧмкӧ йӧзӧс да медся нин ассьыс приятельсӧ, поликлиникаса директорӧс.
Приятельыс лысьтӧма казьтыштны Аркадий Фроловичлы, мый позьӧ пӧ клопочитыштны сы йылысь, медым кольччыны уджавны Москваӧ.
Каллянсьыс пӧимсӧ быдлаӧ киськалігтыр — скатерть вылӧ, джоджас, пидзӧсъяс вылас, — дзор кузь синкымъяссӧ вӧрӧдігтыр Аркадий Фролович сэтшӧма скӧраліс да чушъяліс, быттьӧ Маша ӧтнас вӧлі мыжа ставсьыс, мый сылы эз кажитчы.
А вед, овлывліс, войяс чӧж философствуйтім.
Мый тэ шуан - кыдзи йӧзыс вежсьӧны!
Фронт вылысь откомандируйтісны санитарнӧй поездӧ, тшӧктісны ветлыны — ветла.
Но корӧны кӧ тэнӧ займитны лӧсьыд места тылын да довкйӧдлыны та дырйи ёртасьӧм вылӧ, аттьӧала тіянӧс: ме ӧтказывайтча.
Меным кажитчӧ санитарнӧй поездса менам купеӧй.
Броткӧм, видчӧм да нёль стӧкан сьӧд чай юӧм мысти Аркадий Фролович юаліс:
— Кыдзи мамаыд?
— Пӧрысьмис.
Некыдз оз вермы справитчыны папа кулӧм бӧрын.
Но ӧні мама ухаживайтӧ дядя Иван бӧрся, и сылы кокньыдджык.
Аркадий Фролович кыскыштіс тшынсӧ да, тшыныслысь быдса кымӧр лэдзӧм мысти, коді вӧлі сэтшӧм сук, мый Маша и ӧні шензис, кыдзи шензьывліс тайӧ фокус вылас челядьдырйиыс, таркӧдыштіс чуньяснас пызанӧ:
— Тешкодь, мортлы колӧ век тӧдны, мый сійӧ колана...
Но, а тэ?
Маша думыштчис.
— Ме, Аркадий Фролович, шудтӧм и шуда ӧттшӧтш.
Аркадий Фролович лэдзис тшын кымӧр.
— Гӧгӧрвоа.
Этайӧ детинкаясыд тэнад — збыль забавнӧй йӧз.
Но Митя Агаповыд ӧмӧй, коді сюри меным сэки Сталинград бердсьыд, бара воши?
Первойысь Маша водзӧ веськыда сувтӧдісны тайӧ вопроссӧ.
Госпитальын эсійӧ бӧръя аддзысьлӧм бӧрас некод некор эз юав сылысь: кӧні нӧ Митя?
А Маша и кӧсйис эськӧ юавны кодлыськӧ, кӧні сійӧ, но коді сылы висьталас?
— Аркадий Фролович, — крӧшкияссӧ пуртӧн ӧтлаӧ чукӧртігмоз да найӧс видзӧдалігтыр шуис Маша, — ме ог тӧд, кӧні Митя, и некор ог кут тӧдны.
Аркадий Фролович, менам эм жӧник — Сергей Бочаров.
Аркадий Фролович зумыштчис, каллянсьыс пӧимыс чукӧрӧн уси блюд вылас.
— Гм...
Но мыйла нӧ Сергей Бочаров тэнад жӧник?
— Ті асьныд шуинныд, — вочавидзис Маша, ачыс видзӧдаліс скатерть вывсьыс крӧшкияссӧ: — мортлы колӧ тӧдны, мый сійӧ кодлыкӧ колана.
Аркадий Фролович бара пестіс каллянсӧ да чӧв олігтыр дыр куритіс.
Сійӧ кисьтіс аслыс витӧд стӧкан, чукыртчыліс, сы вӧсна мый чайыс кӧдзалӧма.
— Ог споруйт.
Ог сюйсьы, — ютӧм стӧкансӧ вештігмоз шуис сійӧ.
Но вермас лоны, мый сьӧлӧмыд бунтуйтчас, и сэки став тайӧ теорияясыд лэбзясны чӧртъяс дорӧ.
Маша довкйӧдлыштіс юрсӧ да вочавидзис шога да чорыда:
— Оз, сэтшӧмтор мекӧд оз вермы лоны.
Сійӧ жӧ рытас Аркадий Фролович муніс.
Водзджыксӧ сійӧ некор эз прӧщайтчывлы Машакӧд татшӧм нежнӧя.
Вештыштіс Машалысь юрсисӧ плеш вывсьыс, неловкӧя малыштіс кӧсичасӧ да некымынысь чуткыштіс банбокъяссӧ уснас.
— Зэв жаль, тэ кӧ мыйкӧ дзугин.
Аркадий Фролович муніс, а Маша, пызан вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, дыр бӧрдіс, ачыс эз тӧд мыйысь.
И век жӧ сійӧ вӧлі шуда.
Тайӧ вӧлі шуд.
Некутшӧм мӧд кывйӧн оз позь определитны олӧмлысь тайӧ тырбурсӧ да тӧдчанлунсӧ ощущайтӧм, кодӧс Маша дугдывтӧг новлӧдліс сьӧлӧмас.
Сійӧ эз вермы шуны ассьыс уджсӧ сьӧкыдӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі ыджыд долыдлунӧн.
Сійӧ мучитчис аслас ӧшибкаяс вӧсна, но сы вӧсна, мый став ӧшибкаясыслысь помкаяссӧ аддзыліс ас пытшсьыс, кыпыдлуныс эз эновтлы сійӧс.
Тшӧкыда мунліс кималасӧн да тшӧкыда вӧчавліс ӧшибкаяс, тырвыйӧ эз вӧв уверен нинӧмын да быдторйын сомневайтчис, век жӧ Маша чувствуйтіс кутшӧмкӧ пытшкӧсса вын да смеллун.
Борисовлы, коді вӧлі мудзӧма нэмӧвӧйся тӧждысьӧмӧн сы йылысь, кыдзи эськӧ кутны ассьыс достоинствосӧ, Машалӧн тайӧ пытшкӧсса независимостьыс кажитчис оскорбительнӧй дерзостьӧн.
Дерзостьнас вӧлі сійӧ, мый Маша эз кор сылысь сӧветъяс, кӧть сійӧ и убедитчӧма, кутшӧм Маша неопытнӧй да кужтӧм, и сійӧ, мый синъясыс Машалӧн пыр югъялісны кыпыда, кор Борисов и эз аддзы помкасӧ тайӧ нимкодь кыпыдлуныслысь.
Борисов эз гӧгӧрво: сійӧ думайтіс Маша йылысь унджык кӧсйӧм дорсьыс, но эз радейт сійӧс, кыдзи эз радейтлы ставсӧ, мый вӧлі сылы гӧгӧрвотӧм.
Маша зілис ньӧти не думайтны Борисов йылысь.
Пионерскӧй сбор бӧрын мӧд луннас, кор Маша локтіс урок вылӧ, классын вӧлі сійӧ аслыссикас чӧв-лӧньыс, кодын вӧлі кутшӧмкӧ тайна.
Маша дыр видлаліс журналсӧ, ачыс зілис тӧдмавны тайнасӧ.
Маша лэптіс синъяссӧ да веськыда ас весьтсьыс стенсьыс аддзис Сергей Бочаровлысь портретсӧ.
Фотографияыс вӧлі омӧль да эз петкӧдлы чужӧмыслысь прӧстлунсӧ да естественностьсӧ, кодъясӧс Маша бура тӧдліс Сергейлысь.
Но век жӧ тайӧ вӧлі Сергей Бочаров.
Сійӧ пырис классӧ да овмӧдчис сэтчӧ век кежлӧ.
Быдпӧрйӧ, синъяссӧ лэптывлігӧн, Маша кутас паныдасьлыны сыкӧд видзӧдласнас.
«Вернӧй друг, здравствуй!» — думыштіс Маша, а классын чӧв-лӧньыс взорвитчис шумӧн да гамӧн.
Самӧй шум да гам ӧддзигас классӧ пырис директор.
Класс пырысь-пыр лӧнис.
Детинкаяс дасьӧсь вӧліны босьтны ас выланыс любӧй наказание асланыс буйствоысь, но учительницасӧ подведитны некод на пиысь эз кӧсйы.
Директор пуксис тыртӧм парта сайӧ.
Быттьӧкӧ команда серти, медбур велӧдчысьясыс нюжӧдісны кияснысӧ, зілисны ӧтвечайтны.
Найӧ тӧдісны, мый быд учительлы кажитчӧ юавны директор дырйи бур велӧдчысьӧс, и асьныс тэрмасисны отсавны Мария Кирилловналы.
Но Мария Кирилловна эз кут юасьны.
Сійӧ восьтіс книга да лыддис челядьлы Илья Муромец йылысь былина.
Машалӧн вӧлі бура продумайтӧм план, колӧ вӧлі вӧчны уроксӧ, быттьӧ нотаяс серти.
Но вермис-ӧ сійӧ водзвыв тӧдны, кутшӧм вежсьӧмъяс пыртасны тайӧ планас сылӧн беспокойнӧй квайтӧд классаяс?
Сійӧ здуксяньыс, кор Володя Горчаков дзик порог дорсяньыс мӧдӧдчис Витя парта дінӧ да, сумканас Лёня Шибановлы пельпомас швачнитӧм бӧрын, тшӧктіс сылы вуджны ас местаӧ, классын Витя кутіс чувствуйтны асьсӧ гажаа да спокойнӧя.
Нинӧм эз падмӧд сэсся сылысь изобретательнӧй вежӧрсӧ.
Сы бӧрын, кор Маша лыддис богатырскӧй застава дінын Илья Муромецлӧн подвиг йылысь, именнӧ сійӧ висьталіс мӧвп, кодӧс став классыс примитіс кыпыда ошкӧмӧн.
— Гижны кӧ эськӧ былина сы йылысь, кыдзи Сергей Бочаров ӧтнас тышкасис немецъяслӧн кык ротакӧд, сэки эськӧ ставныс тӧдлісны, мый Сергей Бочаров и эм медся настоящӧй богатырыс, сӧмын абу древнерусскӧй, а сӧветскӧй.
Унаторйӧн сійӧ дзик Илья Муромец кодь.
Кыдзи Илья Муромец, крестьянскӧй пи Владимировка сиктысь, но сӧветскӧй богатыр.
Петя Сапронов дзикӧдз шай-паймуніс.
Петя эз вермы прӧститны аслыс, мый эз сійӧ первой вӧч тайӧ открытиесӧ.
Сылӧн кыз вомдоръясыс кутісны вӧрны, но сійӧ удитіс думыштны сӧмын кык строчка:
Класс бара кутіс шумитны.
Петя Сапронов вермас сочиняйтны любӧй стихъяс, но сійӧ кӧ босьтчис Сергей Бочаров йылысь былина бердӧ — тайӧ касайтчӧ вӧлі ставлы.
Быдӧн кӧсйис пуктыны ассьыс пай творчествоӧ.
Весиг рам Лёня Шибанов мыкталігтырйи шуис:
— А, медсясӧ, гиж, мый Сергей Бочаров эз эновт бедаӧ ассьыс другсӧ.
Найӧ помысь помӧдз обсудитісны богатырлысь характерсӧ да подвигсӧ, а ӧттшӧтш и былиннӧй стильлысь аслыспӧлӧслунъяссӧ.
Ӧні Петя Сапроновлы нинӧм эз сулав гижны былинатӧ.
Но век жӧ Маша эз тӧд, мый думайтӧ сы урок йылысь директор.
И медым эз пансьы сёрниыс, Маша кӧсйис тӧдлытӧг прӧйдитны сы кабинет дорті, но директор аддзис сійӧс восьса ӧдзӧсӧдыс:
— Пыралӧй ноко, кытчӧ ті пышъянныд?
«Неужели сійӧ кутас видны менӧ сыысь, мый челядь шумитісны урок дырйи?» — думыштіс Маша.
Директорлӧн вӧлі сюсь, наблюдательнӧй син.
— Мыйсюрӧӧ ті велалӧмныд нин, муса Мария Кирилловна.
Со и ставыс, мый сійӧ шуис Машалы.
Маша котӧрӧн петіс школа дворӧ да югыдысла кунис синъяссӧ.
Уси лым.
Маша петіс ворота сайӧ, и тані кутшӧмкӧ здук кежлӧ муыс, небесаыс, лымйыс, проводъяслӧн пушыд сыръясыс, трамвай да картуз кӧзырёк моз ӧшйӧм лымъя орчча керкалӧн вевтыс — ставыс кутіс бергавны сы синъяс водзын.
Сійӧ нёровтчис решетка бердӧ, медым не усьны, кокъясыс друг лигышмуніны.
«Оз вермы лоны!
Ме вӧтася!» — думыштіс Маша.
Решетка дорын сулаліс Митя Агапов.
Помасис медбӧръя урок.
Быттьӧкӧ прибойлӧн шумыс, школаысь кылісны гӧлӧс шыяс.
Регыд мысти тэрыб еджыд лэбачьяс моз двор весьтын кутісны вомӧнасявны лым мачьяс.
Пырысь-пыр шор моз ызӧбтас ворота сайӧ челядь чукӧр.
Слабмӧмысла Машалӧн пыр на тіралісны кокъясыс.
Мый тайӧ?
Выль шог али шудлун нем виччысьтӧг суис сійӧс?
— Маша, мунам, — шуис Митя, тэрмасиг нуӧдны Машаӧс, пока школьникъяс эз помавны лым мачӧн шыбласьӧмсӧ.
Трамвай прӧйдитігкості найӧ сувтісны туйвежӧ.
Митя тэрыба матыстіс Машалысь кисӧ вом дінас.
Найӧ воисны Пушкин памятник дорӧ да пуксисны татчӧ.
Кыптіс тӧв, некымын здукӧн ёсьтіс тола йывъяссӧ.
Чуткасьысь лым бусыс кымӧрӧн кыпӧдчис му весьтӧ, тӧлыс вӧтліс сійӧс туй кузя, проводъяс вылысь да пуяс вылысь кутісны киссьыны пушыд сыръясыс, улӧдз лэччис пемыд небесаыс.
Заводитчис турӧб.
Аслас ки пыдӧснас Митя шонтіс Машалысь кынмӧм кисӧ.
Машалӧн разьсьӧма пальто воротникыс, лым чиръясыс усяліны сылы восьса сьылі вылас да сыліны.
— Маша!
Ме мыжа тэ водзын.
Прӧстит менӧ, — шуис Митя.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи кипыдӧсас дрӧгнитіс да слабмис Машалӧн киыс, кутіс висьтавны пӧся.
Сылӧн пӧсьлуныс чуймӧдіс Машаӧс.
Сійӧ век вӧлі сдержаннӧй, весиг коскодь, чӧв олысь.
— Маша!
Ме ог лысьт, ог кӧсйы нинӧмӧн упрекнитны тэнӧ.
Вунӧдін тэ менӧ али эн, думайтан-ӧ тэ ме йылысь — ставыс веськодь.
Ме вои тэ дінӧ, медым висьтавны ӧтитор: прӧстит менӧ сыысь, мый вӧлі сэки, госпитальын.
Прӧстит!
Прӧститін?
Маша чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
— Тэныд сьӧкыд мекӧд сёрнитнытӧ, Маша?
Тэ отвыкнитін меысь? — жальпырысь юаліс Митя.
Эз, сійӧ эз та вӧсна чӧв ов.
Ӧні тӧдіс сійӧ, мый сэтшӧмыс каитчӧмлӧн шоглуныс.
Прав Аркадий Фролович.
Маша, Маша, кутшӧм ӧбиднӧя тэ дзугин ассьыд олӧмтӧ!
Мыйла, мый вӧсна вермис тайӧ лоны?
Мый ӧні вӧчны?
— А ме пыралі институтӧ, — сэккості висьтавліс Митя, ачыс зілис рӧмыдас видзӧдны сылысь чужӧмсӧ. — Миян йӧз некод нин абу.
Ставныс выльяс.
Пукалі лекция вылын.
Война бӧрын... да, сэки нин...
А ӧні ӧд ме, Маша, бара фронт вылӧ...
Маша бара нинӧм эз ӧтветит, сӧмын улӧджык копыртіс юрсӧ.
— Тэнад мунӧм бӧрын ме дыр куйлі госпитальын.
Сэсся назначитісны менӧ резервнӧй частьӧ, век тайӧ лыйӧм ты вӧснаыс.
Ӧні мӧдӧдӧны фронт вылӧ...
Маша, но висьтав меным кӧть ӧти кыв! — гажаӧн кажитчыны зілигтыр корис Митя.
Буракӧ, сійӧ нинӧм йылысь на эз дӧгадывайтчы.
Маша казяліс: сійӧ эз дӧгадывайтчы.
Муса Митя!
Муса, радейтана!
Сійӧ чайтӧ: найӧс торйӧдӧ сӧмын сійӧ, мый вӧлі госпитальын.
Сійӧ, буракӧ, некыдз оз гӧгӧрво, мыйла Маша татшӧм сьӧкыда да шога чӧв олӧ.
— Тэ тӧдан, Маша, — бара заводитіс висьтавны сійӧ, — во чӧж ме гижалі тэныд письмӧяс.
Ме гижалі да косявлі.
Сэтшӧма вида ӧні ачымӧс!
Мыйла ме тайӧс вӧчи?
Маша, олӧмыд — сьӧкыдтор.
Оз ков сійӧс сьӧктӧдны.
Вай решитам ставсӧ серьёзнӧя да прӧстӧя.
Ме любита тэнӧ.
Водзсӧ тэ менӧ тожӧ любитлін...
Да, со мый ме ещӧ эг висьтав тэныд, Маша...
Вежон нин ме ола тані, Москваын, и быд рыт волывлі тэнад керка дінӧ, ӧтчыд кайлі весиг пос вылӧдзыс.
Ӧтчыд ме аддзылі — тэ вӧлі мунан школаӧ.
А тӧрыт ме аддзылі тэнӧ ещӧ ӧтчыд.
Тэ сулалін школа кильчӧ вылын чышъянтӧм, лымйыс уси тэнад юрси вылӧ.
Сэсся тэ мунін, ме виччыси тэнӧ сёр рытӧдз.
Тыдалӧ, тэ петӧмыд мӧд ӧдзӧсӧд.
Талун медбӧръя лун — меным колӧ мунны, и ме решитчи.
Кутшӧм ме рад, мый решитчи!
Машенька, условитчам тэкӧд нэм кежлӧ: ог кутӧй сэсся ворсны самолюбиеӧн.
Ставыс серьёзнӧй и прӧстӧй...
Мыйла тэ чӧв олан?
— Мый ми вӧчим, Митя! — вочавидзис Маша. — Мый ми вӧчим тэкӧд?
Митя эз гӧгӧрво да чуймӧмӧн видзӧдіс Маша вылӧ.
Кутшӧмкӧ шоглун виччысьӧм повзьӧдіс Митяӧс.
Сійӧ лэдзис Машалысь кисӧ, перйис зепсьыс папирос пачка да заводитліс ӧзтыны истӧг.
Маша чеччис, медым сайӧдны Митяӧс тӧвсьыс.
Митя ӧзтіс папироссӧ да тшӧтш чеччис.
— Висьтав меным ставсӧ веськыда, — шуис сійӧ полігтыр, но сэк жӧ надейтчис, мый нинӧм абу лоӧма.
— Митя, ставыс вывті сёр... — Машалӧн вомдорыс муртса вӧрис кӧдзыдысла. — Ме кӧ мыжа...
— Мый? — торкис Митя.
Сійӧ бара босьтіс киас Машалысь кынмӧм кисӧ, кодысь сійӧ воштӧма кепысьсӧ.
И сэтшӧм шогӧн да нежностьӧн тыри Митялӧн сьӧлӧмыс, мый сійӧ эз вермы шуны нинӧм тӧлкаджыкӧс да сӧмын долис: — Ме мыжа...
Ме ӧтнам...
— Ме кыв сеті, — муртса кывмӧн шуис Маша. — Миянлы колӧ янсӧдчыны.
— Мый сэтшӧмсӧ тэ шуалан, Маша? — юаліс Митя шӧйӧвошӧмӧн. — Тэ, буракӧ, шутитін.
Но тадзи ӧмӧй шутитлӧны?
Ми кыкнанным тӧдам ӧшибкаяслысь донсӧ.
Кыкысь ӧшибитчыны оз позь.
Маша сулаліс синъяссӧ лэптывтӧг да пыр яснӧйджыка, ёна повзьӧмӧн гӧгӧрвоис, мый оз нин позь вежны лоӧмторсӧ.
— Висьтав меным, Маша!
— Митя, ме сійӧс тӧда важӧн.
Сійӧ важӧн любитӧ менӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ сэки муніс эз фронт вылӧ...
Страшнӧ вӧлі лэдзны сійӧс фронт вылӧ шудтӧмӧн.
Ме чувствуйті, ӧтветита кӧ — да, тайӧ отсалас сылы сэні.
Гӧгӧрво, тэкӧд ӧд вӧлі помалӧма...
Тӧдлытӧг сійӧ ачыс кутіс ковны меным.
Ме велалі сылӧн письмӧяс дінӧ, медся сьӧкыд минутаясас ме тӧді: эм друг.
«Ло сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм сійӧ», — шулывлі ме аслым.
А неважӧн ме получиті письмӧ.
Сергей гижӧ: «Тэ отсалан меным воюйтны.
Митя!
Висьтав ачыд, мый вӧчны?
Кыдзи гижны?
«Сергей, ме ог нин виччысь тэнӧ, сы вӧсна мый Митя воис бӧр.
А кывйыс, кодӧс ме сетлі тэныд, — нинӧм сулавтӧм мелочь.
Тайӧс гижны?
Менӧ дзикӧдз мучитас яндзим, ме ог ло шуда, Митя.
Мун!
Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин...
Митя нинӧм эз шу.
— Решит.
Кыдз тэ шуан, сідз лоӧ.
— Тадзи гижны оз позь, — зумыша вочавидзис Митя. — Ме муна.
Вот ме и мынтыси.
Но мый нӧ, прӧщай.
Сійӧ бур морт, тэнад Сергейыд?
— Бур...
Митя!
— Мый?
— Прӧщай!
Митя бергӧдчис да тэрыба муніс трамвайлань, пыр ӧдйӧджык восьлаліс.
Маша аддзис матыстчысь фиолетовӧй битор.
Сійӧ сулаліс да виччысис.
Со медбӧрын сійӧ аддзӧ «А» буква.
Трамвай матыстчис остановка дінӧ.
Ӧні коли терпитны ӧти здук, кор трамвай мунас.
Но дзик тайӧ медбӧръя здукас мыйкӧ, мый вӧлі вынаджык Машаысь, сылӧн вежӧрысь да воляысь, быттьӧкӧ тойыштіс сійӧс, и сійӧ котӧртіс.
Трамвай вӧлі ылын нин, кор сійӧ воис остановка дінас.
Матігӧгӧрын ни ӧти морт абу.
Косьмӧм коръяс моз кышакыліс рельсъяс бердын лым.
36 ГЛАВА
Воисны школьнӧй каникулъяс.
Москваын олӧм тӧлысьяссӧ казьтылігӧн Усков убедитчис сыын, мый вӧчис этшаджык, мыйта вермис да кӧсйыліс.
Збыль, институтас сійӧ важӧн нин лои медся колана мортӧн, сылӧн общественнӧй активностьыс эз кӧдзав, а, мӧдарӧ, содіс.
Но аслас академическӧй делӧясӧн Усков эз вӧв дӧвӧлен.
Древньӧй литература юкӧнын сійӧ пока эз вӧч ни ӧти принципиальнӧ важнӧй восьтӧм.
Усков эз вӧч открытиесӧ сы вӧсна, мый сылӧн олӧмас эз ло равновесие.
Кыдзи восьса мореӧ тӧлӧн нуӧм пыж то качлӧ гы вылӧ, то усьлӧ увлань — тадзи оліс Усков.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Усков вӧлі влюбитчӧма.
Сійӧ вӧлі влюбитчӧма сэтшӧм откровеннӧя, мудериттӧг да наивнӧя, ньӧти эз куж дзебны ассьыс шогсӧ да радлунсӧ, мый регыд ставыс кутісны тӧдны тайӧ любовь йывсьыс.
Кутіс тӧдны пӧрысь няня, коді, ӧчкисӧ ныр йылас лэдзӧмӧн, лунтыр кыис раздевалкаын чулки.
Кутісны тӧдны учительскӧйын, кутіс тӧдны и директор.
— Босьталім ми таво томйӧзтӧ, — шуис директор, — ноксьыны накӧд лоӧ ёнакодь.
— Да, пола, мый ми вӧчим ӧшибка, — видзчысьӧмӧн вочавидзис Борисов, ачыс тӧдвылас кутіс Мария Кирилловнаӧс.
«Видзӧдлам, эг-ӧ збыльысь ми ӧшибка вӧчӧй», — думыштіс сійӧ да мӧдӧдчис Усков дорӧ.
Ещӧ ылысянь на сійӧ кыліс учитель гӧлӧслысь юргӧмсӧ.
Восьтыштіс ӧдзӧссӧ - гӧлӧсыс эз чин.
Юрий Петрович сулаліс эз пызан дінын и эз комната шӧрас.
Сійӧ сӧвсем эз сулав, а шавкъяліс класс пасьтала.
Сійӧ кватитіс кодлыськӧ учебниксӧ да скӧралігтыр кучкис сійӧн партаас.
Кӧкъямысӧд классаяс эз шензьыны.
Найӧ ошкӧмпырысь шызисны, сы вӧсна мый эз вермыны не признайтны, мый Эраст, коді ылӧдлӧма беднӧй Лизаӧс, — развратитчӧм аристократиялӧн типичнӧй представитель.
Директор кывзыштіс да петіс.
— Уф! — шуис сійӧ. — Мыйта пӧсьлуныс да мича сёрниыс, а вот Нина Сергеевнакӧд некыдзи оз вермыны сёрнитчыны.
Бедаыс вӧлі сыын, мый кутшӧмкӧ кадсянь именнӧ Нина Сергеевнакӧд сёрнитігӧн Усковлӧн бырлі мича сёрниыс.
Сійӧ долис, мыйкӧ некытчӧ лӧсявтӧмӧс либӧ босьтчыліс помысь помӧдз висьтавлыны древньӧй литератураысь кутшӧмкӧ раздел.
Сійӧ колльӧдліс Нина Сергеевнаӧс переулокъясті Никитскӧй воротаясӧдз, гусьӧник видзӧдлывліс кӧдзыдсьыс гӧрдӧдӧм сылӧн дженьыдик ныр вылӧ да ичӧтик пель весьтас сьӧд юрси прать вылас, висьтавліс сы йылысь, мый эмӧсь Иван Грозный йылысь историческӧй песняяслӧн сэтшӧмтӧ вариантъяс.
Ӧтчыд Нина Сергеевна сувтіс да пӧшти синвасорӧн горӧдіс:
— Лӧг петӧ тіян древньӧй литература вылӧ! — Сійӧ зымнитіс кокнас да шуис: — Энӧ лысьтӧй сэсся менӧ колльӧдны!
Мӧд лунас сійӧ бӧр вайис сылы став книгаяссӧ.
Тайӧ вӧлі збыльысь ыджыд шог, олӧмыс воштіс смыслсӧ.
Юрий весьшӧрӧ виччысис каникулъяс.
Каникулъяс сӧмын содтісны шоглунсӧ.
Сійӧ некыдз эз сяммы суны Нина Сергеевнаӧс школаас.
Быттьӧкӧ сійӧ пышъяліс Юрийысь.
Усковлӧн уджыс XVI нэмса русскӧй повесть йылысь дзикӧдз сибдіс места вылас.
Шог, бритчытӧм, зумыш, мучитчӧм, Юрий медбӧрын локтіс Маша ордӧ.
Сійӧ пуксис кожанӧй важ креслӧӧ, коді вӧлі сэтшӧм джуджыд, мый пидзӧсъясыс сылӧн лоины пӧшти ныр весьтас, портфельсӧ пуктіс кокъяс дінас, заводитліс куритчыны да думсьыс цитируйтіс Блоклысь сійӧ цитатасӧ, коді став тайӧ лунъяс чӧжыс бергаліс сы юрын, быттьӧкӧ лёк туналысь аккомпанемент:
Усков долис тайӧ фразасӧ ас кежсьыс быдногӧн и медбӧрын кутіс аддзыны сыысь кутшӧмкӧ мрачнӧй утешение.
Но ӧні сійӧ эз лысьт декламируйтны Блоктӧ.
Кӧть кутшӧма Усков эз вӧв ылалӧма ассьыс переживаниеяссӧ видзӧдалӧмӧн, сійӧ эз вермы не казявны, кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧмаӧсь Машакӧд.
Юрий яндысьӧмпырысь думыштіс, мый важӧн нин эз аддзыв Машаӧс, оз тӧд, кыдзи сійӧ олӧ, оз тӧд, лӧсьыд али абу сылы свет вылас; регыдджык вермас лоны, мый абу лӧсьыд, а ӧд именнӧ сійӧ, Юрий, коркӧ шуис Машалы: «Помнит, мый тэнад эм ёрт».
«Но мый нӧ сэтшӧмыс сыкӧд? — тревогаӧн думайтіс Юрий, зілис гӧгӧрвоны сійӧторсӧ, мый вӧлі Машаын да чуймӧдіс сійӧс. — Пӧжалуй, омӧльтчӧма, но абу нин сэтшӧм ёна.
Неуна кельыд, но и тайӧ абу сійӧ».
Выльторйыс, мый Усков аддзис Машаысь — видзӧдласас, нюмас, кор сералісны сӧмын вомдоръясыс, а синъясыс вӧліны серьёзнӧйӧсь, и весиг позаас, весиг вӧрасас — вӧлі ыджыд, зумыш, сосредоточеннӧй спокойствие.
Тайӧ и повзьӧдіс Юрийӧс.
Юрийлы дум вылас усины неважӧнся институтскӧй воясыс, лекцияяс, семинаръяс, философия кузя кружок и быд делӧ бердӧ Машалӧн сійӧ напористӧй, пӧсь личнӧй босьтчӧмыс, кор сэтшӧм естественнӧя, прӧстӧя да лышкыда тыдовтчис сылӧн лолыс.
Ӧні тайӧ тешкодь спокойствие саяс, быттьӧкӧ маскировочнӧй штора сайын, душаыс сылӧн вӧлі тыдавтӧм да гӧгӧрвоны позьтӧм.
Сы вӧсна мый олӧмысь быд случай век кыпӧдліс Юрий воображениеын литературнӧй ассоциацияяс, то и ӧні сійӧ чуймӧмӧн шуис:
— Мый лои тэкӧд, Маша?
Тэ Лиза Калитина кодь, кор сійӧ решитіс мунны манастырӧ.
— Манастырӧ?
Да, и сійӧ кадыслы тайӧ вӧлі вывті прӧстӧй туй, — думыштӧм мысти шуис сійӧ.
Юрий шай-паймуніс.
— Тэ век на помнитан Ми...
Ми...
Сійӧ кӧсйис юавны Машалысь, оз-ӧ Митя Агаповсӧ радейтӧмыс ӧнӧдз мучит сійӧс, но, первой слог вылас джӧмдӧм мысти, шуис мыйкӧ дзик лӧсявтӧмӧс:
— Тэ век на помнитан Ми...
Ми... сійӧ воскресниксӧ, кор ми станцияын ректім саксаул?
— Мый сэтшӧмыс? — горӧдіс Маша.
Зэв ыджыд кожанӧй креслӧ ручка вылӧ пуксьӧм бӧрын, кытчӧ вӧлі вӧйӧма Усков, нюмъялігтыр Маша шуис:
— Юрочка, эн мудерит.
Висьтась лучше: объяснитчин тэ Нинаыдкӧд али век на эн?
Муртса на вӧлі шуӧма тайӧ магическӧй нимсӧ, Усковлӧн сьӧлӧмас бара кутіс бушуйтны вулкан, и, асьсӧ Пушкинлӧн, Блоклӧн да Маяковскийлӧн стихъясӧн торкалігтыр, сійӧ рисуйтіс картина сэтшӧм ыджыд любовлысь, мый ачыс чуймис да шогӧ уси.
Нина Сергеевнаӧн книгаяссӧ бӧр вайӧмыс вӧлі помӧн.
— Сійӧ бӧр вайис тэныд книгаястӧ? — юаліс Маша.
— Да, вайис! — зумыша висьталіс Усков.
— И шуис, мый лӧгыс петӧ древньӧй литература вылад?
— Да, шуис.
Но тэ, дерт, гӧгӧрвоан, мый делӧыс абу...
— И эз тшӧкты сэсся тэныд сійӧс колльӧдны?
— Да, эз.
— Юрочка, поздравляйта!
Сійӧ тэӧ влюбитчӧма.
— Выльысь висьтав?! — креслӧсьыс чеччыштігмоз горӧдіс Усков.
— Сійӧ влюбитчӧма тэӧ.
Колӧ збыльысь лоны настоящӧй чудовищеӧн, медым аслыд не гӧгӧрвоны.
Юрий лэптіс портфельсӧ, сюйис киняулас да воськовтіс прихожӧйӧ.
— Меным дум вылӧ уси ӧти делӧ... — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс сійӧ.
Ӧти кинас пальтосӧ лёкногӧн пасьталігмоз сійӧ юаліс: — Тэ уверен?
— Да.
— Тэ висьталан аслад опыт серти?
Кажитчӧ, сійӧ весьшӧрӧ юаліс та йылысь.
— Мун, Юрий, мун.
Висьтав сылы ставсӧ веськыда.
Юрий котӧрӧн петіс.
Маша коли ӧтнас.
«Неужели тэ збыльысь ӧтнад став свет вылас?»
Но абу.
Сылӧн вӧлі школа.
Маша радейтіс школасьыс ставсӧ.
Шумӧн да югыдӧн тырӧм, стенъясас ӧшлӧм картинаяса да великӧй йӧзлӧн портретъяса коридоръяс, ассьыс классӧ, кӧні вӧліны гажа, смел да сылы муса детинкаяс, учительскӧйсӧ, кӧні Маша аддзысьліс эз сӧмын Борисовкӧд.
Пӧжалуй, Маша сыкӧд аддзысьліс медся шоча.
Кадысь кадӧ Маша кывзыліс Борисовлысь распоряжениеяссӧ, и ни ӧтик, весиг медся тӧлкаыс на пиысь, нинӧм эз вӧрзьӧдлы Маша сьӧлӧмысь — сэтшӧма нин вӧлі велалӧма Евгений Борисович кышны быд ловъя делӧ казённостьӧн да гажтӧмлунӧн.
Сійӧторйыс, мыйӧн олісны учительяс, существуйтіс Борисовысь бокын.
Урокъяс бӧрын учительскӧйӧ тӧв нырӧн пыравлывліс Нина Сергеевна.
Тетрадьяссӧ да книгаяссӧ пызан вылӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ, скӧралігтыр либӧ сералігтыр да радлігтыр, заводитліс гораа висьтавлыны луннас лоӧмторъяс йылысь.
И Маша гӧгӧрволіс — Нина Сергеевналӧн овлывлӧны сэтшӧмсяма жӧ событиеяс, кутшӧмӧсь и Маша классын.
Сэні сідзи жӧ споруйтӧны, дружитӧны, быдмӧны.
Машалысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдліс да привлекайтіс Нина Сергеевналӧн веськыд сёрниыс, кыдзи сійӧ висьтавлӧ сьӧкыдлунъяс йывсьыс, сомнениеяс да корсьысьӧмъяс йывсьыс.
Маша радейтліс учительскӧйсӧ сы вӧсна, мый тані некод эз ошйысьлыв победаясӧн, тані велалӧмаӧсь частӧджык сёрнитны сы йылысь, мый абу на шедӧдӧма.
Маша вочасӧн заводитіс гӧгӧрвоны, мый мӧда-мӧдлы доверяйтӧм да ас дінӧ зэв ыджыд требовательностьлысь тон учительяс коллективын сетӧ директор.
Фёдор Иванович частӧ вӧлі бокын, сійӧ ёнджыкасӧ кывзіс сёрнитӧм дорысь.
Но кор заводитчыліс спор да споруйтысьясыс эз вермыны ас костаныс сёрнитчыны, кор, шуам, Юрий Усков, Нина Сергеевна вылӧ наступайтігӧн, гӧлӧс чиртӧдзыс убеждайтіс сійӧс сыын, мый второй «Б»-ын «образцовӧй» дисциплинаыс пӧдтӧ челядьлысь индивидуальностьсӧ, бӧръя кывйыс век кольлі директор сайын.
Фёдор Иванович вӧлі тӧлка — сійӧ вермис аддзыны мортыслысь основнӧйсӧ.
«Кымын ёнджыка одарённӧйӧсь учительяс, сымын бурджык школалы», — тадзи донъявліс учительясӧс директор.
Маша помнитіс, мый сійӧ коркӧ шуис сылӧн урӧк бӧрын: литература воспитывайтӧ сьӧлӧмкылӧмъяс.
Тӧдмаліс-ӧ сійӧ Машалысь способностьсӧ кужны сетны детинкаяслы ассьыс волнениесӧ, кодӧс сыын кыпӧдліс искусствоыс?
— Но ӧти уроквывса удачаыд, — шуис директор, — вермас лоны и случайнӧйӧн, должен лоны удачаясыслӧн система.
Тыдалӧ, былинаяс йылысь Машалысь уроксӧ сійӧ век жӧ лыддис удачаӧн.
Тайӧ нин бур.
Маша видзӧдіс йӧзыслысь, кывзіс и велӧдчис, велӧдчис.
Олӧма нин математичка Анастасия Дмитриевна первойсӧ кажитчис Машалы быдлунъяӧн.
Но квайтӧд классаяс медся бура занимайтчисны именнӧ математикаӧн.
Маша локтіс Анастасия Дмитриевна урок вылӧ.
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кутшӧм секрет тӧдӧ Анастасия Дмитриевна.
Кор учительница заводитіс объясняйтны выльтор, детинкаяс синъясысь Маша аддзис сійӧ вниманиесӧ, кутшӧмӧс аслас урокъяс вылын аддзывліс сӧмын медбур лунъясас.
Анастасия Дмитриевналысь уроксӧ кывзігӧн Маша казяліс учительницалысь сэтшӧмтор, кутшӧмӧс эз куж аддзыны водзджык: мӧвплысь дисциплина, вежӧрлысь логичность, ыджыд да быдсямапӧлӧс тӧдӧмлунъяс.
Тайӧ косіник, прӧстӧй учительницаыс вӧлі зэв образованнӧй мортӧн.
Со мыйӧн кутсис сылӧн авторитетыс классын!
Маша казяліс: классын омӧль дисциплина вылӧ частӧджык норасисны ньӧжмыд да нелюбопытнӧй вежӧра учительяс, найӧ, кодъяс олісны тӧдӧмлунъяслӧн запасӧн, кодъясӧс тӧдмалӧмаӧсь коркӧ важӧн да кодъясысь асьныс нин дӧзмӧмаӧсь.
Квайтӧд классын ботаникаысь велӧдіс пӧрысь, дзор учительница Людмила Васильевна.
Ӧтчыд Маша локтіс сы ордӧ урок вылӧ, думайтіс эз сы мында велӧдчыны, мыйта видзӧдыштны аслас класс бӧрся.
Но Людмила Васильевналысь сійӧ велаліс ёна коланаджыкторъяс вылӧ математичка Анастасия Дмитриевналысь дорысь.
Именнӧ ботаника урок вылын сійӧ лои свидетельӧн чувствояс да идеяяс воспитайтӧмлӧн.
Людмила Васильевна висьталіс квайтӧд классаяслы мусин плодородие йылысь.
Русскӧй учёнӧйяслӧн — Костычевлӧн, Докучаевлӧн, Мичуринлӧн — тышыс вӧлӧма фантастичнӧйджык, смелджык да интереснӧйджык вымысел дорысь.
Кор перемена дырйи рам Лёня Шибанов доверчивӧя юаліс класснӧй руководительницалысь: «Мария Кирилловна, абу-ӧ бурджык лоны меным докучаевецӧн?
Кута садитавны вӧръяс»
Ёртъяс-учительяс костас Машалы овсис бура.
Эз, эз, сійӧ эз вермы норасьны ӧткалун вылӧ!
...Юрий муніс.
Маша пуксис лыддьысьны.
Сыкӧд вӧлі Горький.
Зӧлӧтаӧн тиснитӧм мичаник, кельыдлӧз томъяс, кодъясӧс коркӧ пӧдаритліс батьыс на, сулалісны книжнӧй полка вылын, и найӧс аддзӧмыс ыштӧдіс да радуйтіс Машаӧс.
Сійӧ восьтіс «Челядьдыр».
Унасяма олӧм кутіс кывтны сы водзті сук да пемыд шорӧн.
И бара Маша испытайтіс ас вылас ыджыд искусстволысь беспокоитысь да зэв прекраснӧй вынсӧ, Маша ставнас вӧлі сійӧ власть улын.
Тайӧ книгаыс паськӧдіс сьӧлӧмсӧ, тыртіс сійӧс чуймӧмӧн, морт вӧсна благороднӧй гордостьӧн да скӧрлунӧн важ олӧмлӧн «свинцовӧй мерзостьяслы» паныд.
Цыганок, кодлӧн вӧлі лышкыд, талантливӧй сьӧлӧм да кодӧс личкӧмаӧсь муас сьӧд крестӧн да «вежӧртӧм племялӧн» лёклунӧн...
Мый содтыны тайӧ лист бокъяс дінас, кодъясӧс Маша лыддяс аски челядьлы?
Машалы син водзас воисны Витя Шмелевлӧн шог чуймӧмӧн чукыртӧм векни синкымъясыс, Горчаковлӧн топыда чабыртӧм кулакыс, сійӧ кыліс класслысь чӧв-лӧньсӧ, код вӧсна морӧсас сылӧн век быдмыліс вына, смел чувство.
Сійӧ выль ног лыддис Горькийӧс.
Маша вежӧрын ӧні Алёша Пешковкӧд орччӧн вӧліны сылӧн квайтӧд классаясыс.
Маша чорыда да стрӧга тӧдіс, мыйӧ сійӧ должен велӧдны ассьыс детинкаяссӧ: Алёша Пешковкӧд, молодогвардеецъяскӧд, Зоякӧд, уна миллион томйӧзкӧд, народкӧд ӧтлаын — фашизмлы паныд тыш вылӧ!
Водзын локтысь лунъяслӧн, трудовӧй лунъяслӧн, ӧта-мӧд бӧрся кузя нюжӧдчӧм урокъяслӧн цепь, ӧти на пиысь — Алёша Пешков йылысь аския урок.
37 ГЛАВА
Коли уна лун сэтысянь, кор лои Усковлӧн Нина Сергеевнакӧд объяснитчӧм.
Ӧтчыд — тайӧ вӧлі школьнӧй лун помасигӧн — Маша аддзис найӧс кыкнаннысӧ коридорса ӧшинь дорысь.
Нина Сергеевна чуньнас чертитіс стеклӧ вылӧ кутшӧмкӧ причудливӧй чукыль-мукыль, сылӧн ичӧтик пельыс сотчис.
Усков чукӧстіс Машаӧс да висьталіс сылы сразу ставсӧ.
Ӧти-кӧ, мый Маша вӧлі и кольӧ сылӧн да Ниналӧн медбур ёртӧн.
Мӧд-кӧ, мый Нина медся прелестнӧй ныв мирас.
Коймӧд-кӧ, талун рытнас свадьба.
И, нёльӧд-кӧ, сійӧ спорас, кодысь вермас лыбны ыджыд видчӧм, Нина ньӧти абу прав.
Нина Сергеевна бергӧдіс ӧшинь дорысь скӧр, мичаник чужӧмсӧ.
— Талун оз ло некутшӧм кӧлысь.
Мама пӧжаліс пирӧг да ньӧбис портвейн, но тайӧ оз имеит значение.
— Думышт, Маша, — ёна ӧбидитчӧмӧн шуис Юрий: — ме сӧмын казьтышті, мый бур эськӧ пригласитны Евгений Борисовичӧс.
Ме артала, мый менам кӧ сыкӧд уна общӧй интересъяс...
— Некутшӧм Борисовъяс, либӧ свадьба оз ло!
Буретш тайӧ кадас коридорын тыдовтчис Борисов.
Сійӧ нуис бумагаяс тыра папка, сійӧс гырддзанас бокас топӧдӧмӧн, и, кыдзи век, сылӧн вӧлі тӧждысяна, стрӧг чужӧм.
Борисов кутіс юрсӧ вывті веськыда, медым казявны тайӧ йӧзсӧ, кодъяс сувтӧмаӧсь коридорса ӧшинь дорӧ.
Сійӧ и прӧйдитіс эськӧ на дінті, некодӧс казявтӧг, но кутшӧмкӧ соображениеяс друг сувтӧдісны сійӧс.
— Приветствуйта тіянӧс! — шыасис сійӧ Усков дінӧ.
Усковкӧд сёрнитысьяссӧ сійӧ эз приветствуйт.
Налы сетсис позянлун почтительнӧя копыртчывны аслыныс.
Но найӧ асланыс тӧдтӧмлун вӧснаыс эз пӧльзуйтчыны тайӧ позянлуннас.
— Юрий Петрович, ті меным и коланныд, — шуис Борисов радпырысь.
Нывъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Найӧ эз и чайтлыны, мый Борисовлӧн эм запасын татшӧм муса нюмъёвтӧм.
— Юрий Петрович, казьтыла: аски тіян доклад.
Дженьыдик обзорнӧй лекция война воясся литература йылысь.
Миян велӧдысьяс этша лыддьысьӧны.
(Выразительнӧя видзӧдліс нывъяс вылӧ.)
— Радпырысь, Евгений Борисович! — дасьпырысь горӧдыштіс Усков и (кутшӧм сьӧкыд кутсьыны нюмъёвтӧм водзад!) дась нин вӧлі висьтавны талунъя кӧлысь йывсьыс, но Нина Сергеевна пуктіс чуньсӧ вом дінас.
Тайӧ прӧстӧй жестыс пырысь-пыр жӧ подействуйтіс.
Усков, быттьӧкӧ сы вылысӧ кисьтісны ушат ва, пыр жӧ кӧдзаліс.
— Радпырысь, — яндысьыштӧмӧн мӧдысь шуис сійӧ.
Борисов неуна падъялыштіс, вылісянь чӧвтліс видзӧдлассӧ Машалӧн ньӧв моз веськыда поткӧдӧм юрси вылӧ да видзчысьӧмӧн шуис:
— Мария Кирилловна, аски вола тіян урок вылӧ.
Мый тіян наметитӧма план сертиыд?
— Ногакыв.
— Аски лоа тіян урок вылын.
Кутӧй тӧд вылад.
Мыйлакӧ друг сылы юрас воӧма предупреждайтны.
— — Окота эськӧ тӧдны, — юаліс Нина Сергеевна, кор Борисов муніс, — мый вӧсна сійӧ татшӧма тӧждысьӧ?.. - А!
Буракӧ, начальствоӧс роноысь аски виччысьӧ.
Но миянлытӧ таысь ни пӧсь, ни кӧдзыд.
Юрий, тэ тыдалӧ, вунӧдін, мыйта ещӧ миян делӧыс?
Сійӧ командуйтіс Юрий вылын сэтшӧм жӧ спокойнӧя, кыдзи аслас мӧдӧд классаяс вылын.
Видліс эськӧ Юрий не кывзысьны!
Но сійӧ эз и думайт видлыны.
— Маша, рытӧдз!
Маша, тэнӧ виччысьӧ сюрприз.
Кутшӧм сюрприз найӧ вермисны лӧсьӧдны?
Тайӧ Машалы колӧ тӧждысьны — вайны том гозъялы подарок.
Маша дыр жугӧдліс юрсӧ, мый эськӧ налы козьнавны.
Сійӧ восьталіс став шкапъяслысь ӧдзӧсъяссӧ да буфетлӧн вылыс джадж вывсьыс, кӧні воясӧн босьтлытӧг сулалысь пӧсуда вевттьысьӧма буслӧн руд слӧйӧн, аддзис стариннӧй блюд.
Вот тайӧс и нуас Ниналы козин вылӧ.
Сійӧ окотапырысь нуаліс эськӧ Ниналӧн Никитскӧй воротаяс дорса комнатаӧ ассьыс буфетсӧ ставнас.
Мед сылӧн комнатаыс лоӧ тыртӧм да вӧля.
Маша ветлӧдлӧ комнатаӧдыс да кывзӧ, кыдзи сы сьӧлӧмын вӧсни гӧлӧса кӧлӧкӧльчик моз тиньгӧ шог.
Но талун сійӧ должен гажӧдчыны, и, честнӧй кыв, сійӧ кутас гажӧдчыны, мый вермас!
Сійӧ ещӧ и йӧктыштас Нина кӧлысь вылас!
Сизим час рытын сійӧ петіс гортсьыс.
Нина, еджыд платьеа, куш кияса да сьыліа, каблукъяснас гораа котшкӧдігтыр, петіс встретитны Машаӧс.
Сійӧ уськӧдчис Машалы паныд, быттьӧ шума ичӧтик бушков.
— Маша, тэ миян дзик ӧтка гӧстя!
И ещӧ ӧти морт...
Тайӧ и вӧлӧма сюрпризыс.
Диван бӧр вылӧ нёровтчӧмӧн, сэтшӧм морт моз, коді решитӧма бура шойччыны, диван вылын пукаліс Валентин Антонович.
Кӧть мед кӧні эз вӧв Валентин Антонович — лекцияяс вылын-ӧ, либӧ декан кабинетын, либӧ тані, Никитскӧй воротаясдорса дзескыд комнатаын, кӧні сунисысь кыӧм скатертьӧн вевттьӧма пельӧсын сулалысь гӧгрӧс пызан да порог дорас куйліс джодж дӧра, — быдлаын профессор вӧлі ӧткодь.
Сійӧ вӧлі прӧстӧй, сёрнитны кужысь, изящнӧй и эз зіль видзӧдавны обстановкасӧ ни, сыысь нин ёнджыка, подделывайтчыны обстановка дінас.
Сійӧ медся лӧсьыд выражениеясӧн сёрнитіс Нина мамкӧд, коді, картупель весалӧм вӧснаыс сьӧдӧдӧм кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн, почтительнӧя кывзіс профессорлысь.
— Ме ӧні спокойнӧй аслам велӧдчысь вӧсна, — шуис Валентин Антонович. — Тіян чудо-ныв.
Юрий вочавидзис шуда видзӧдласӧн, а Нина кутіс эскӧдны профессорӧс, мый сылӧн верӧсыс сӧмын вунӧдчӧмӧн эновтіс ассьыс уджсӧ и мый ӧні сійӧ помалас сійӧс медся матыса кадӧ.
Та вӧсна Нина вермас поручитчыны.
Муртса на вӧлі кисьталӧма румкаясӧ, кыліс салют.
Кӧть салютъяс вӧвліны быд рыт, мукӧддырйиыс кыкысь, куимысь ӧні ставныс чайтісны, мый тайӧ шуд водзын, мый первой румкасӧ юӧма торжественнӧя лыйсьӧм дырйи, кор небесаыс ӧшинь сайын югдыліс биясӧн.
— Ме предлагайта тост на вӧсна, кодъяс воюйтӧны! — шуис Юрий. — Ме эг воюйт сӧмын сы вӧсна, мый...
— Ми ставным воюйтім, — серьёзнӧя шуис Валентин Антонович.
Сійӧ пукаліс Машакӧд орччӧн.
— Менам муса землячка, ті пыр шаньманныд.
Кор ме кута празднуйтны тіян кӧлысь вылын?
Сійӧ шутитіс да сераліс, а Юрий ышмис да предлагайтіс пыр выль и выль тостъяс, и Ниналӧн мамыс полігтырйи думыштіс: эз-ӧ нин пьянникӧс бӧрйы аслыс верӧс вылас сылӧн нылыс?
— Мед олас...
Ура! — горӧдіс Юрий, коді кӧсйис висьтавны мыйкӧ зэв возвышеннӧйӧс, но кывъясыс да случай дінас лӧсялана цитатаясыс исковтісны сылӧн паметьысь, сійӧ сідзи эз и помав ассьыс здравицасӧ.
— Мед талун быдӧн висьталас медшӧр йылысь.
Висьталӧй тіян челядь йылысь, — Машалы стӧкан сетігмоз шуис Валентин Антонович.
— Кыдзи на йылысь висьтавны?.. - Маша думыштчис. - Найӧ серьёзнӧйӧсь.
Зэв серьёзнӧйӧсь.
Ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Накӧд колӧ лоны веськыдӧн, мӧд ног найӧ ӧтдортасны тэнӧ, и сэк нинӧм он вӧч.
Ог.
Ог куж висьтавнысӧ.
— Ті ставсӧ нин и висьталінныд.
Ӧні юӧй чай да кывзӧй.
Валентин Антонович воӧма фронт вывсянь.
Сійӧ ветлӧдлӧма частьысь частьӧ да лыддьӧма литература кузя лекцияяс.
Валентин Антонович вӧлӧма Псков дінын да Новгород дінын, Ленинградскӧй фронт вылын и быдлаысь аддзылӧма ӧтитор: героизм лоӧма бытовӧй явлениеӧн.
— Кутшӧм долыд вӧлі меным лыддьыны налы, геройяслы, «Слово» йылысь статьяӧс, кодӧс ме радейта аслам став книгаяс дорысь ёнджыка!
Тайӧ менам медся дона детище.
— Ті помалінныд «Слово» йылысь удж? — гӧгӧрвоис Маша.
Валентин Антонович ӧдйӧ чеччис пызан сайсьыс да кык воськолӧн лои порог дорын, кӧні ӧдзӧсӧ тувъялӧм кӧрт тувъяс вылас, кодъяс вежисны кӧлуй ӧшлан, ӧшалісны пальто.
Корсис ассьыс пасьсӧ, перйис зепсьыс кык небӧг.
— «Слово о полку Игореве» да менам статья.
Абу зэв ыджыд статья, овлӧны ыджыдджык небӧгъяс.
Валентин Антонович бурсяма иронияӧн видзӧдліс Усков вылӧ.
Усков яндысьӧмпырысь кызӧктыштіс: именнӧ татшӧм солиднӧй XVI нэмся русскӧй повестьяс йылысь книжкасӧ сылы колӧ вӧлі гижны.
— Менам велӧдчысьяслы, — шуис Валентин Антонович да мыччис ӧти книжкасӧ Юрийлы, мӧдсӧ — Машалы.
Нина видзӧдліс Юрий пельпом вывті.
...Ярославналӧн гӧлӧс кылӧ...
— Нывбабаяслӧн нэмӧвӧйся верность, — шуис профессор.
— Пасибӧ тіянлы, Валентин Антонович, — шуис Маша.
Ӧшиньяс сайын гулыда юрӧбтіс орудиеяслӧн гым.
Бара салют.
Кор Маша да Валентин Антонович петісны ывлаӧ, небесаыс югдыліс медбӧръя ыпнитлӧмсьыс да кусі.
Лои пемыд.
— Мый сины тіянлы прӧщайтчигӧн, Мария Кирилловна? — юаліс Валентин Антонович, пемыдас зілис аддзыны Машалысь синъяссӧ.
— Вын, — вочавидзис Маша.
Сійӧ эз тӧд, мый сылӧн лов вылас, эз решитчы юавны.
— Лоӧй вынаӧн! — шуис сійӧ.
Маша воис гортас, лэдзис шторысӧ да биасис.
Сійӧ пуксис сійӧ важ кучик креслӧас, кӧні коркӧ, тупыльӧ йӧжгыльтчӧмӧн, кывзыліс батьыслысь Аркадий Фроловичкӧд сёрнияссӧ.
Сюркняліс ас улас коксӧ, пыкис кулакнас щӧкасӧ да лыддис Валентин Антоновичлысь статьясӧ.
Тайӧ вӧлі тӧлка да волнуйтысь статья.
Кыдзи ключ, коді восьтӧ ӧдзӧссӧ керкаӧ, сідзи сійӧ восьтіс выльсӧ небӧгысь, коді сылы тӧдса челядьдырсянь.
Но эз, Маша водзсӧ эз тодлы тайӧ небӧгсӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ лыддис сэтысь кывъяс: «Ло дӧлглы вернӧйӧн».
Ло дӧлглы, Маша, вернӧйӧн!
Гӧгӧрво, мыйын тэнад дӧлгыд.
Кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
— Коді? — юаліс Маша.
Таркӧдчӧма соседка.
— Письмӧ!
Прихожӧйса рӧмыдас Маша видлаліс ас вӧчӧм треугольник.
«Полевӧй почта» штампа тӧдса треугольник.
Кымын татшӧмыс Машалӧн письменнӧй пызан йӧрас!
— Серёжа, тэ бара казьтыштӧмыд менӧ.
Тэ век воан отсӧг вылӧ...
Маша бӧр пырис комнатаас, разис треугольникӧн кусыньтӧм листоксӧ.
— Мый татшӧмыс? — зэв ёна повзьӧмӧн шӧпкӧдіс сійӧ. — Ме йӧйма...
Кывзӧй, отсалӧй меным кодкӧ!
Сійӧ лэптіс синъяссӧ да шкап зеркалӧсьыс аддзис ассьыс бумага кодь еджыд чужӧмсӧ.
— Сідзи и эм! — тіралан кинас юрсисӧ лӧсьӧдігмоз шуис Маша. — Ме висьми...
Ме сӧра, а ме ӧтнам.
Сійӧ поліс видзӧдлыны письмӧ вылас.
Сэні нинӧм абу, сылы кажитчис.
— Пырысь-пыр лыддя ещӧ ӧтчыд.
Эз, нинӧм эз ло.
Найӧ сорлалӧмаӧсь.
Со кор ковмис Машалы чукӧртны ассьыс став вынъяссӧ, медым выль пӧв лыддьыны письмӧсӧ:
«Строгова ёрт!
Сӧмын тіянлысь адрестӧ удайтчис аддзыны лейтенант Агаповлӧн записнӧй книжкаысь.
Ог тӧд, коді ті.
Тӧда, мый абу гӧтыр и абу гӧтырпу.
Неважӧн та йылысь вӧлі сёрни.
Агапов шуис, мый сылӧн некод абу.
Пӧжалуй, тайӧ бурджык.
Гижа ме тіянлы сы вӧсна, мый кодлыкӧ сэні, гортас, колӧ казьтывны боецлысь паметьсӧ.
Казьтыштӧй ті.
Февраль 4-ӧд лунлы паныда войнас менӧ назначитісны разведкаӧ.
Агапов добровольнӧ вӧзйысис отсӧг вылӧ.
Ми сутки вӧлім вражескӧй тылын.
Делӧыс вӧлі ӧпаснӧй.
Миянӧс казялісны, кор ми локтам вӧлі бӧр.
Лыбис тревога.
Агапов ранитчис меысь водзджык.
Менам вӧліны важнӧй сведениеяс, колӧ вӧлі вайны командованиелы.
Ме уси канаваӧ да чӧла куйлі.
Ме аддзылі: немецкӧй патрульяс кватитісны Агаповӧс.
Ранитчи и ме: кустъясас лыйлісны.
Ме нинӧмӧн эг вермы отсавны сылы.
Муса М. Строгова, ог тӧд весиг тіянлысь нимтӧ.
Агапов вӧлі честнӧй ёртӧн.
Некор ог вунӧд сійӧс.
Гижа туй вывсянь: эвакуируйтӧны госпитальӧ.
Бурдӧдасны - бӧр воа стройӧ, отомстита!»
38 ГЛАВА
Маша югдытӧдзыс пукаліс креслӧын.
Вӧлі кӧдзыд, но сійӧ эз чеччыв босьтны чышъянсӧ.
Сійӧ пуктіс юрсӧ валик вылас да чӧла пукаліс.
Воас-ӧ коркӧ асылыс?
Мый асывсьыс!
Но кор штора пыр писькӧдчис югыд, Маша ас тӧдлытӧгыс вештыштіс шторасӧ да аддзис лымъя шондіа лун.
Тротуар вылын сулаліс детинка.
Кузь гача да рыжӧй воротника, абу туша сертиыс, векни пальтоа, сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс Маша ӧшинь улын да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧтиладорӧ.
Регыд переулокысь, кытчӧ сійӧ видзӧдіс, котӧрӧн петіс мӧд детинка.
Найӧ ӧвтчыштісны сумкананыс здоровайтчӧм пыдди да кыкнанныс котӧртісны.
Тайӧ вӧліны Витя Шмелев да Володя Горчаков.
Зэв ёна тэрмасьӧмӧн Маша кутіс лӧсьӧдчыны школаӧ.
Ставыс гылаліс сы киысь, портфельсьыс книгаясыс киссисны.
Сійӧ лажыньтчӧмӧн чукӧртіс найӧс да друг юаліс ассьыс: «Мый ме висьтала налы талун?»
Сылӧн став детинкаясыс, ставныс ӧтитӧг, быттьӧ сувтісны сы водзӧ, налӧн гажа да серьёзнӧй олӧмыс.
Кыдзи висьтавны налы, мый сійӧ думайтіс тайӧ войнас?
Валентин Антоновичлӧн книжкаыс куйліс пызан вылын.
Маша босьтіс сійӧс да листалыштіс.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый и ӧні Маша корсис ӧтвет аслас думъяс вылӧ, сійӧ лыддис: «Братья и дружина!
Бурджык виӧмаӧн лоны пленӧ босьтӧм дорысь».
Бӧрдӧмсӧ пӧдтигтырйи, книгасӧ портфеляс дзебӧм мысти Маша тэрыба муніс школаӧ.
Коридоръясын зильгис звонок.
Детинкаяс скачӧн котӧртісны классъясӧ.
Учительскӧйӧ пыравтӧг Маша пырис урок вылӧ.
Звонокыс зильгис на, квайтӧд классаяс лыддисны асьнысӧ правӧн равзыны да таркӧдчыны.
Но друг Дима Звягинцев, коді лӧсьӧдаліс ас водзас пызан вылас тетрадьяс да книгаяс, лэптіс синъяссӧ да аддзис учительницалысь чужӧмсӧ.
— Эй, ті, ланьтӧй! — горӧдіс сійӧ, ачыс мыйыськӧ чуймӧма пӧшти повзьытӧдз.
Сійӧ дзебис грамматикасӧ пызанас да виччысис, мый шуас Мария Кирилловна.
Класс ланьтіс.
— Тайӧ книгасӧ гижӧма кӧкъямыссё во сайын, — шуис Маша.
— Кӧкъямыссё во сайын!
Оз вермы лоны!
Но, сідзкӧ, сійӧс он вермы гӧгӧрвоны.
— Ме тіянлы лыддьышта неуна.
Со, например, кыдзи висьталӧ Святослав ӧти повтӧм князь йылысь.
Абу гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
Петя Сапроновлӧн кыз вомдорыс кутіс вӧрны, нюм югдӧдіс сылысь мисьтӧм чужӧмсӧ.
— Мария Кирилловна, Игорь йылысь тадзсӧ шуис Святославыс?
— Эз.
Кывзӧй, мый лои Игоркӧд.
Воссис ӧдзӧс.
Пырис Борисов да роноса инспектор.
Весьшӧрӧ инспектор локтіс талун Маша урок вылӧ.
Но, абу-ӧ веськодь?
Борисов веськӧдчис класс помлань, партаяс костӧд тури моз тувччалиг, инспектор муніс сы бӧрся.
Челядь топӧдчыштісны, гӧсьтъяссӧ кыдзкӧ иналіг.
Да вунӧдісны на йылысь.
— Лыддьӧй, Мария Кирилловна, лыддьӧй!
Лёня Шибанов полігтыр нюжӧдіс кисӧ:
— Мария Кирилловна!
Сійӧ победитас?
— Чӧвлы тэ!
Юасьӧ!
— Аддзан, кутшӧм сійӧ! — Володя Горчаков торжествуйтӧмӧн бергӧдчыліс Лёня Шибановлань, но пыр жӧ шӧйӧвошӧмӧн да мыжапырысь лапнитіс синсӧ.
— Э-эх! — ньӧжйӧник шуис кодкӧ.
Маша муртса кывмӧн лыддис Ярославналысь бӧрдӧдчӧмсӧ.
И со:
Классыс ставнас ышловзис кокньыда ышлолыштӧмӧн.
Володя Горчаков эз вермы кутсьынысӧ — кучкис кулакнас Витя Шмелевлы кык лӧпатка костас:
— Мый ме тэныд шулі?
— Ладнӧ!
Ме ачым тӧді.
— Мария Кирилловна, Вот жаль, мый налӧн эз вӧвны салютъясыд!
— А меным кажитчис буй-тур Всеволодыс! — горӧдіс Володя Горчаков.
Буй-тур Всеволодыс кажитчӧма ставныслы.
— Игорыс тшӧтш вӧлӧма смел да повтӧм, — вочавидзис Витя Шмелев. — Ӧбиднӧ, мыйла сійӧ веськалӧма пленас?
Челядьлы окота вӧлі нимкодясьны князь Игорь вылӧ, коді нинӧмысь абу повлӧма, весиг пемыдӧн тупкӧм шонді абу повзьӧдӧма сійӧс.
Эх, оз ков, оз ков вӧлі сылы сюрӧдчыны пленас!
— Ме эськӧ нинӧмысь эг сюрӧдчы!
Нинӧмысь! — ньӧжйӧник да чорыда шуис Лёня Шибанов.
Ставныс бергӧдчылісны сылань.
Сійӧ вӧлі жебиник да рам.
— Кор ті лыддинныд, Мария Кирилловна, мый князь Игорь пуксис зӧлӧтӧй седлӧысь раб седлӧӧ, сэки ме думышті: мед нин сійӧ лучше кулі!
Мария Кирилловна ньӧжйӧник, быттьӧкӧ вӧтӧн, матыстчис Лёня Шибанов парта дінӧ.
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Лёня вылӧ.
Лёня яндысис.
— Бур век жӧ, мый князь Игорь пышйис.
— Сідзкӧ, збыль: бурджык виӧмаӧн лоны пленӧ сюрӧм дорысь? — юаліс Мария Кирилловна.
— Да! — вочавидзис сылы дружнӧй хор.
Некод эз сомневайтчы.
Маша кутіс чувствуйтны, кутшӧм ёна мудзӧма.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз жуялӧма, кокъясыс эз кутны сійӧс.
— Вот и ставыс, ребята, — шуис сійӧ.
Урок помасис.
Коли ещӧ ӧти сьӧкыд делӧ.
Быдпӧрйӧ, кор лэптывліс синъяссӧ Бочаров портрет вылӧ, Машалы дум вылас усьлі тайӧ делӧыс.
Сылӧн урокыс сэсся эз вӧв.
Веськыда классяньыс сійӧ муніс гортас.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис, быттьӧ сійӧс, мый должен вӧлі вӧчны, колӧ вӧчны ӧдйӧджык.
— Мария Кирилловна!
Ыджыда да тэрыба восьлалігтыр сійӧс вӧтӧдіс Борисов.
Сійӧ сувтӧдіс Машаӧс ӧдзӧс дорӧ.
Сійӧ вунӧдіс ассьыс став бур воспитаниесӧ да сэтшӧм ёна кватитіс Машаӧс пельпомӧдыс, мый мӧдыс тӧдлытӧг горӧдіс: «Ой!»
Тыдалӧ, Борисов зэв ёна кутсис, медым не видны Машаӧс да не зымӧдны кокъяснас.
— Мый тайӧ значитӧ? — пинь пырыс сӧдзӧдіс Борисов. — Висьталӧй, мый тайӧ значитӧ? — чирзіс сійӧ.
Сылӧн ичӧтик юрыс вӧлі змей юр кодь, кодлы окота чушкыны. — Ме ӧмӧй эг предупреждайтлы тіянӧс, мый талун локта урок вылӧ?
Ме ӧмӧй эг юав, мый тіян наметитӧма план серти?
Ме висьталі сылы, мый тіян грамматическӧй урок.
Мый жӧ ми суим?
Кутшӧм положениеын ме?
Ме, школаса учебнӧй уджлӧн веськӧдлысь, ог тӧд, мый вӧчӧны велӧдысьяс!
Сійӧ сэтшӧма шогӧ усьӧма вӧлі, мый Маша, чудачка, решитіс отсавны сылы.
— Энӧ босьтӧй ас выланыд менсьым мыжӧс, Евгений Борисович!
— Лоӧй чӧлӧсь, ог кут дзебны тіянлысь йӧйталӧмъяссӧ.
Борисов дорӧ матыстчис Беловодов.
— Ме должен сёрнитыштны Мария Кирилловнакӧд ӧтнаскӧд.
Борисов, сдержаннӧй, вешйис бокӧ да виччысис Беловодовӧс.
— Висьталӧй, Мария Кирилловна, мыйла ті лыддинныд налы талун «Игорь полк йылысь кыв»?
Маша чӧв оліс.
— Висьталӧй, — небыда настаивайтіс Беловолов.
— Меным зэв жаль, Павел Андреевич, — выныштчӧмӧн шуис Маша, — но ме ог вермы тіянлы висьтавны.
— Мария Кирилловна, ме аддза тіянӧс мӧдысь, и кыкнанысьсӧ ті ӧтказывайтчанныд ӧтвечайтны менам юасьӧмъяс вылӧ.
— Павел Андреевич, ме ог вермы, — мӧдысь шуис Маша.
— Ладнӧ.
Ог кут настаивайтны.
Кора тіянӧс локны талун кык часын педсовет вылӧ.
Локтанныд?
— Да.
Маша улӧдз копыртчис, медым Беловодов эз аддзыв сылысь синваӧн тырӧм синъяссӧ, да муніс.
39 ГЛАВА
Идравтӧм книгаяс туплясисны джоджын.
Маша и ӧні эз чукӧрт найӧс.
Пызан вылын куйліс треугольник-конвертыс.
Страшнӧ вӧлі аддзыны сійӧс лунъюгыд дырйиыс!
Маша дзебис письмӧсӧ шкапас, томналіс шкапсӧ ключӧн да некымын здук сулалыштіс, дум вылас уськӧдӧмӧн, мыйла тэрмасис гортас.
Зэв ёна тэрмасигтыр, быттьӧ кодкӧ вӧтліс сійӧс, Маша нетшыштіс тетрадьсьыс лист да гижис письмӧ:
«Сергей!
Муса Серёжа!
Оз ков прӧститны менӧ.
Ме тӧда, мый ме мыжа тэ водзын.
Митя водзын ме ещӧ ёнджыка мыжа.
Сійӧ некор оз кут тӧдны ӧні, кыдзи ме кӧсъя искупитны ассьым мыжӧс сы водзын.
Серёжа, тэ волін Москваӧ, шуда, прославленнӧй, но меным тэ вӧлін важ моз Владимировкаса другӧн.
Кутшӧм лӧсьыд меным вӧлі тэкӧд сійӧ рытас!
Гӧгӧрво менӧ, Сергей.
Ме янсӧдчи Митя Агаповкӧд.
Ме думайті тадзи и вӧлі шудтӧм.
Ме яндыси аслам шудтӧмлунысь и зіли дзебны сійӧс.
Серёжа, менам муса вокӧй, мыйла ме должен вӧйтны тэнӧ шогӧ?
Ме бӧрда.
Ме кӧ эськӧ верми сетны тэ вӧсна олӧмӧс!
Серёжа, тэ должен тӧдны ставсӧ.
Ме эг ылӧдлы сэки тэнӧ.
Лысьті ӧмӧй эськӧ ме висьтавны тэныд неправдалысь ӧти кыв!
Ме шулывлі аслым: «Ог любит Митяӧс» — и любиті сійӧс век.
Шулывлі: «Тэ не должен думайтны сы йылысь» — и быд здук думайті.
Ӧні, кор Митя абу нин, гӧгӧр сьӧд вой.
Ог тӧд, кыдзи овны.
Прӧстит менӧ.
Колӧ вӧлі чӧв овны да виччысьны тэнӧ да старайтчыны, медым тэ вӧлін шуда.
Но ме ог вермы.
Митялӧн страшнӧй судьбаыс век менам син водзын.
Сійӧ лоас мекӧд нэм чӧж.
Сергей, гӧгӧрво менӧ!
Прӧщай».
Письмӧсӧ выль пӧв лыддьытӧг Маша клеитіс конвертсӧ да петіс ывлаӧ.
Чизыр, кӧдзыд тӧв йиджис вемӧдзыс.
Тӧлыс нӧбӧдіс да гартіс лымсӧ мостовӧй вылын, йизьӧмаӧсь керка ӧшиньяс, Машалӧн юрсиыс гыӧртіс.
Кӧдзыдысла сійӧ тіраліс.
Сійӧ чӧвтіс письмӧсӧ ящикӧ.
Бара мыйкӧ вӧтліс Машаӧс, и кытчӧкӧ колӧ вӧлі тэрмасьны.
Сійӧ воис Пушкин памятник дорӧ.
Ичӧтик лым толаяс куйлісны Пушкинлӧн пельпомъяс да восьса юр вылас.
Сійӧ вӧлі зумыш да спокойнӧй.
Терпитны вермытӧм шог топӧдіс Машалысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ аддзис сійӧ скамьясӧ, кӧні янсӧдчис Митякӧд, да пуксис сэтчӧ.
Сійӧ йӧжгыльтчис, бергӧдчис тӧвланьыс мышкӧн да пукаліс ӧтнас Пушкинлӧн памятник дорын, быттьӧкӧ воробей, коді кынмӧ нин, а сылӧн выныс абу лэптыны бордъяссӧ да лэбны.
Синлысъясыс Машалӧн здук кежлӧ ӧтлаасьлісны.
Сійӧ унмовсис.
Эз, сійӧ эз узь, сійӧ пыр помнитіс, мый орччӧн Пушкин, тӧлыс чышкис лымсӧ сы пельпом вылысь.
Еджыд паськыд лымчиръяс, быттьӧкӧ лэбачьяс, лэбалӧны свет пасьталаыс.
И вот тётя Поля садйын сьӧктӧм увъяссӧ ӧшӧдӧмаӧсь вишняяс...
Садйыс цветитіс.
Маша муніс кисӧ нюжӧдӧмӧн; вишняяс лымйӧн моз киськалісны сійӧс лепестокъяснас, Машаӧс колльӧдіс ньӧжйӧник зёльӧдчӧм.
Маша тӧдіс: тані, садъяс, Митя, и корсис сійӧс...
Друг Маша восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ дзикӧдз гегдӧма.
Площадьвывса часі петкӧдліс часӧн-джынйӧн.
Колӧ вӧлі мунны педсовет вылӧ.
«Мыйла ме муна? — думайтіс Маша. — Ме тӧда, мый ті висьталанныд.
Ті висьталанныд, мый ме должен выполняйтны наметитӧм план, и урок вылын кӧ наметитӧма изучитны ногакыв, то ме и должен велӧдны ногакыв.
Колӧ вӧлі топыда игнавны сьӧлӧмтӧ.
Усков да Нина виччысисны Машаӧс школа кильчӧ вылын.
— Машенька, рӧднӧй Маша менам! — горӧдіс Нина. — Висьтав миянлы, мый лои тэкӧд?
— Митя Агапов пӧгибнитӧма, — вочавидзис Маша.
— Тэ ӧмӧй... — Усков эз помав вопроссӧ.
Верӧс вылас скӧрысь видзӧдлӧм мысти Нина Сергеевна кутіс Машаӧс да пыртӧдіс сійӧс школаӧ.
Сійӧ босьтіс пельпом вывсьыс кузь сыръя пушыд чышъянсӧ да вевттис сійӧн Машаӧс.
— Коньӧр!
Тэ дзикӧдз вежсьӧмыд чужӧм вывсьыд.
Велӧдысьяс чукӧртчисны директор кабинетӧ.
Маша пуксис пельӧсӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі чышъянсьыс еджыдджык, кӧть и сотіс сійӧс пытшкӧсса жарыс.
«Челядьыскӧд ӧмӧй менӧ йитӧ сӧмын сійӧ, мый ме должен выполнитны учебнӧй программа?
Ме ӧмӧй эг вай талун налы некутшӧм пӧльза?
Но, оз ков дорйыны асьтӧ.
Ме эг думайт пӧльза йылысь.
Ме сёрниті накӧд сы йылысь, мый йылысь эг вермы чӧв овны».
Борисов чеччис.
Ставныс ланьтісны.
Весиг Борисовлы враждебнӧй морт эз вермы не признайтны, мый сёрнитіс сійӧ внушительнӧя.
Зэв ыджыд уверенность кыліс сылӧн гӧлӧсас.
Сійӧ висьталіс, мый школа должен уджавны перебойястӧг да чёткӧя, и сӧмын сэки сійӧ лоӧ идеальнӧя лӧсьӧдӧм механизм кодь, кӧні быд гайка ас местаас.
И тайӧ вӧлі, дерт, правильнӧ.
Коді эськӧ кутіс возражайтны?
Сійӧ висьталіс, мый учебнӧй программа — закон.
— Да, — учительяс вылӧ спокойнӧй да властнӧй видзӧдлас чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ, — программаысь кежӧм эм закон нарушитӧм.
Ми ог вермӧй допуститны, медым учитель занимайтчис классын импровизацияясӧн.
Борисов видзӧдліс инспектор вылӧ.
Директор зумыша видзӧдіс ӧти точкаӧ.
Борисов заводитіс разбирайтны учительяслысь уджсӧ.
Эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый учительяслӧн уджыс бур именнӧ сы вӧсна, мый сэтшӧм кужӧмӧн веськӧдлӧ уджнас сійӧ, Борисов.
Сэки сылӧн банбокъясыс муртса тӧдчымӧн банйыштісны.
Мыйвынсьыс спокойнӧй тон кутны зілигтыр Борисов юӧртіс собраниелы, кутшӧм тешкодь картина лои сылы аддзывны Мария Кирилловна урок вылысь.
Учительяс пиысь кодсюрӧ бергӧдчылісны Мария Кирилловналань.
Сӧмын кывкуттӧм кокньыд мывкыдӧн вермис сійӧ объяснитны тайӧс, мый урок вылын ногакыв пыдди разъясняйтісны «Игорь полк йылысь кыв».
— Сюрас-ӧ ещӧ кӧть ӧти учитель, коді сэтшӧма эз артась эськӧ педагогическӧй требованиеясӧн,
Обсуждайтны квайтӧд классын сійӧс, мый программанас индӧма кӧкъямысӧдлы?
Мария Кирилловналӧн вӧліны пытшкӧсса да личнӧй помкаяс, но ни ме, ни сылӧн велӧдчысьясыс абу обязанӧсь найӧс пыдди пуктыны.
Долг эм долг.
Талун ме наблюдайті долг нарушитӧм.
Борисов помаліс ассьыс висьталӧмсӧ да чышкис вомдор весьтын петысь пӧсьсӧ чышъянӧн.
Кабинетын вӧлі чӧв-лӧнь.
Некод эз бергӧдчыв Мария Кирилловналань.
Кыліс улӧс вештӧм шы.
Тайӧ чеччис Юрий Петрович Усков.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, паськыд ныр розьяссӧ паськӧдӧмӧн.
Привычнӧя ораторскӧй жестӧн шеныштіс вывлань кисӧ.
— Вермӧ-ӧ велӧдысь право вдохновение вылӧ, кодӧс абу индӧма программаын?
Сійӧ вӧчис кост, убедитчис: ставныс видзӧдӧны сы вылӧ.
Ичӧт, букышӧн видзӧдысь директор синъясысь сійӧ казяліс тӧдмавны кӧсйӧм.
— Водзті ме думайті: оз.
Ӧні шуа: да.
Оз нин сэтшӧм тшӧкыда, Борисов ёрт, миян дорӧ волывлы вдохновение.
Энӧ юасьӧй, мыйын сылӧн помкаыс.
Сійӧ оз имеит значениесӧ.
Энӧ велӧдӧй миянӧс долгсӧ выполняйтны веськодьпырысь.
Тадзи долгтӧ выполняйтӧмыд дзик нуль.
Но висьталӧй велӧдысьлы аттьӧ, сійӧ кӧ, джуджыд идеяӧн зэв ёна волнуйтчӧмла, внушитас сійӧс челядьлы...
Ті мыйысь мыжаланныд Строговаӧс, Федор Иванович? — юасис Усков, кӧть Беловодов шы эз сетлы, кор Евгений Борисович висьталіс ассьыс сообщениесӧ. — Талун сійӧ эз гӧгӧрвоӧд ногакыв?
Сійӧ гӧгӧрвоӧдас сійӧс аски.
Но, вермас лоны, сійӧ оз висьтав аски челядьлы сійӧс, мый висьталіс талун.
Омӧля, тыдалӧ, ті гӧгӧрвоӧмныд Строговаӧс.
Онӧ сяммӧй гӧгӧрвоны.
Ті вунӧдінныдкабалаяс сайсьыс аддзыны да кывны йӧзсӧ.
Грымакылігтыр улӧссӧ вештыштӧм мысти да майшасьӧмысь еджыд Усков пуксис.
- Тэ прав, Юрий! - пӧшти горӧн вашнитіс Нина Сергеевна.
- Ме сыын ӧшибайтчи.
Прав тэ! - шуис сылы Усков.
Сьӧкыд чӧв-лӧньыс, коді лолі Борисов доклад бӧрын, торксис.
Лыбис шум.
Учительяс сёрнитісны ас костаныс.
Евгений Борисовичлӧн вӧсньыд вомдор вывсьыс эз бырлы нюм.
Сійӧ чукӧртіс ассьыс бумагаяссӧ, сылӧн чуньясыс нервнӧя котралісны.
Ставыс, мый сійӧ висьталіс ӧні, вӧлі дзик правильнӧ.
Коді лысьтас сылы мыйкӧ паныд шуны, тайӧ терпитны позьтӧм дзугысьяссьыс кындзи, тӧрытъя студентъяссьыс кындзи!
Но сэк жӧ сійӧ чувствуйтіс — кыз стена сувтіс сы костын да учительяс костын.
— Ог тӧд, кор ме первойысь лыдди «Слово о полку Игореве», — думыштчӧмӧн, быттьӧкӧ ас кежас, заводитіс висьтавны Анастасия Дмитриевна. — Важӧн, челядь дырйи...
Помнита, кутшӧм тревога менӧ босьтіс.
Сьӧд кымӧрӧн тупкӧм шонді, войся паськыд степь, половцылӧн табор, Игорӧс пленӧ босьтӧм да ӧбида сыысь, мый Игорь пленын.
Мыйла сійӧ эз кув Рӧдина вӧсна тышкасигас?
Честь олӧмысь донаджык...
Тайӧс ті кӧсйинныд висьтавны челядьлы, Мария Кирилловна?
Маша довкнитіс юрсӧ.
— Эз ӧмӧй челядь гӧгӧрвоны?
— Мыйла нӧ? — чуймис Маша. — Найӧ гӧгӧрвоисны.
— А ті, Евгений Борисович, — юаліс Анастасия Дмитриевна, — уверенӧсь сыын, мый челядьлы кӧкъямысӧд классӧдз оз пӧлагайтчы гӧгӧрвоны тайӧс?
Кӧкъямысӧд классын найӧ лыддясны «Кывтӧ» выль ног — сложнӧйджык да пыдісяньджык.
Нинӧм абу воштӧма.
Мый йылысь ми тані вензям?
— Лирика!
Лирика! — кельыд кузь чуньяснас кӧсичасӧ тапӧдігмоз шуис Борисов. — Ме ӧтвечайта школаса учебнӧй удж вӧсна.
Ме требуйта план быть выполнитӧм.
Требуйта!
— Да.
Плантӧг ужавны оз позь...
Тайӧс шуис Людмила Васильевна.
Сійӧ веськыда видзӧдіс завуч вылӧ, и, кажитчис, сылӧн спокойнӧй, сюсь видзӧдласыс кытчӧкӧ вештіс, ӧтдортіс Борисовӧс.
— Миян ыджыд план, Евгений Борисович, быдтыны мортӧс, патриотӧс, борецӧс.
Тайӧ плансӧ выполнитӧм вылӧ ми сетам вынъяснымӧс и сьӧлӧмнымӧс.
Тайӧ могсӧ ӧти тӧдӧмлунъясӧн он вермы венны — колӧ имеитны ловъя душа.
Душатӧг миян делӧын — всё равно мый компастӧг мореын.
Докажитӧй меным, мый Мария Кирилловналӧн талунъя урокыс вред вайис миян главнӧй планлы, и ме сӧгласитча тіянкӧд: учительница мыжа.
Мыжа, внушитіс кӧ челядьлы некытчӧ туйтӧм, пустӧй, ковтӧм мӧвпъяс.
Но оз-ӧ татшӧм урокъяссӧ, кутшӧм вӧлӧма талун Мария Кирилловналӧн, казьтывны ӧні миян тӧрытъя велӧдчысьяс, кор найӧ мунӧны фашистъяслы паныд бойӧ?
Обсуждайтӧй и менӧ Машенькакӧд ӧтлаын.
Мукӧддырйиыс мунан урок вылӧ висьтавлыны тычинкаяс да пестикъяс йылысь, а урок чӧжыс сёрнитан Мичурин йылысь, да он сӧмын сы йылысь, кутшӧм сортъяс грушаяслысь да яблокъяслысь сійӧ быдтывліс, а кыдзи Иван Владимирович аслас ланьтӧдны позьтӧм характернас нэм чӧжыс воюйтіс чиновникъяслы паныд.
Бӧрыннас аддзан, челядь ыджыд вниманиеӧн кывзӧны и тычинкаяс йылысь.
Сложнӧй миян планным.
Оз век тӧр расписаниеад.
Сійӧ довкнитіс дзор юрнас да ланьтіс.
Некод эз споруйт сійӧ правильнӧйторйыскӧд, мый висьталіс Евгений Борисович, но такӧд тшӧтш некод эз осудит и Мария Кирилловнаӧс.
Мӧдарӧ, сійӧс пӧся дорйисны.
«Дзик некутшӧм логика абу!» — ас кежас возмущайтчис Борисов, ачыс чукраліс да бӧр веськӧдліс ичӧтик бумага лист, кытчӧ гижаліс учительяслысь выступлениеяссӧ.
— Ми ӧмӧй сӧмын велӧдам челядьӧс? — скӧрпырысь юасис Нина Сергеевна. — Миян олӧмлӧн куим нёльӧд юкӧныс йитчӧма накӧд.
И ставныс — и дзор учительница и выль учитель, коді весиг во на абу уджалӧма школаын — гӧгӧрвоисны тайӧс, мый эз гӧгӧрво Борисов, коді аслас став вӧчӧмторъясас вӧлі вывті логичнӧй, расчётливӧй да ас садя.
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый Машаӧс велӧдчысьясыскӧд йитӧ пытшкӧсса йитӧд, и сы вӧсна сійӧ и воӧма челядь дінӧ восьтыны ассьыс шогӧн тырӧм сьӧлӧмсӧ да, челядьсӧ мужество вылӧ велӧдігӧн, накӧд ӧтлаын велӧдчӧма сы вылӧ и ачыс.
— Ог тӧд, мый лои переживайтны Мария Кирилловналы, — висьталіс Беловодов. — Ог допытывайтчы.
Бура тӧда ӧтитор.
Том учительница аслас став потрясённӧй существонас гӧгӧрвоис талун: отечествоӧс радейтӧм смертьысь вынаджык.
Воис велӧдчысьяс дінас да висьталіс та йылысь...
Тіян школаысь ме аддзи сэтшӧмтор, кутшӧмӧс он лыддьы отчётъясысь.
А вот мый, — сэки Беловодов сюся, быттьӧкӧ первойысь, видзӧдліс Евгений Борисович чужӧм вылӧ, — меным дум вылӧ усины Ушинскийлӧн кывъясыс: «Чиновник оз вермы лоны воспитательӧн, сідз жӧ кыдзи воспитатель оз вермы лоны чиновникӧн».
40 ГЛАВА
Пель весьтын тиньгис ном.
Гӧгӧрвотӧм — кытысь номйыс?
Сійӧ тиньгис и тиньгис.
Друг Маша гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу ном, а телефон, и колӧ сӧмын нюжӧдны китӧ, медым диван юрладорын сулалысь телефоннӧй пызан вылысь босьтны трубкасӧ.
Вӧлі вывті сьӧкыд нюжӧдны кисӧ, миллион пуд лэптӧмкӧд ӧткодь.
Маша эз вермы лэптыны весиг синлапъяссӧ.
Сійӧ куйліс куньса синъясӧн.
Телефон ланьтіс, и кутісны усявны бомбаяс.
Бомбаясыс вӧліны сэтшӧм уна да вӧліны чорыд сьӧд мачьяс кодьӧсь.
Найӧ чеччалісны дурмӧмъяс моз, тайӧ скӧр сьӧд мачьяс, и Машалӧн юрыс вӧлі дзикӧдз жугалӧма, сійӧ сэсся эз нин вермы терпитны татшӧм ыджыд дойсӧ.
Друг лои чӧв.
Маша восьтіс синъяссӧ.
Лун.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла лун.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны.
Маша мучительнӧй выныштчӧмӧн заставитіс асьсӧ чеччыны.
Здук кежлӧ пемдыліс сылӧн синмыс.
Сійӧ кутчысис пызанӧ, но пызаныс друг кутіс мунны.
«Кутшӧм пустякъяс!
Пызанъяс оз ветлӧдлывны», — думыштіс Маша.
Кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ лои ӧдзӧс дорын.
Кӧдзыд воздухыс ыркӧдіс сійӧс.
Маша горша лолаліс.
— Мария Кирилловна, видза оланныд! — чужъялӧмӧн валеги вывсьыс лымсӧ порог дорын пыркӧдігмоз шуис Витя Шмелев.
Володя Горчаков пыркӧдіс лымсӧ кепысьнас.
— Мария Кирилловна, мыйла ті талун эн вӧлӧй школаын? — юаліс Володя.
Синъясыс сылӧн дзирдалісны, и пельясыс чурвидзисны, быттьӧ кык гӧрд лапкор: Володя закаляйтіс асьсӧ да тыдӧдӧ вӧлі пельяссӧ кӧдзыд вылас.
— Кутшӧм школаын? — юаліс Мария Кирилловна и, шатлалігтыр да стенас кутчысьӧмӧн, муніс комнатаас.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: найӧ эз и тӧдны, мый Мария Кирилловна сэтшӧм шутитысь.
Найӧ виччысьыштісны, кор найӧс корасны комнатаас, но найӧс эз корны.
Сэки, валегинысӧ порог дорын ещӧ ӧтчыд чышкалӧм бӧрын, медым не кольны туйяс, детинкаяс асьныс пырисны да сувтісны ӧдзӧс дорас.
Мария Кирилловна пукаліс креслӧын, валик вылас юрсӧ пуктӧмӧн.
— Мария Кирилловна, ми висьталім учительскӧйын, мый миян пустӧй урок, а Нина Сергеевна, коді велӧдӧ второклашкаясӧс, тшӧктіс ветлыны тіянӧ да тӧдмавны, мыйла ті эн локтӧй.
Сійӧ юаліс: «Коді тӧдӧ, кӧні ӧлӧ Мария Кирилловна?»
Ми Витькакӧд тӧдам.
Сійӧ тшӧктіс, медым ми котӧртлам.
Мария Кирилловна эз ӧтвечайт.
Яндысьыштӧмӧн челядь чӧв олыштісны да медбӧрын, мыйлакӧ шытӧг восьлавны зілигтыр, матыстчисны креслӧ дінас да видзӧдлісны учительницалы чужӧмас.
Сійӧ узис.
Тайӧ вӧлі тешкодь, весиг неуна страшнӧ.
— Ме тӧді, мый сійӧ висьмӧма, — шуис Володя Горчаков, кӧть и ньӧти эз мӧвпав та йылысь.
Сійӧ видзчысьӧмпырысь чунь помнас инмӧдчыліс Мария Кирилловна киӧ да пыр жӧ дернитіс чуньсӧ — сэтшӧм пӧсьӧн кажитчис сылы киыс.
Челядь ӧні гӧгӧрвоисны, мыйла налы сэтшӧм дыр эз восьтыны.
— Бур, мый ми эг мунӧй, а таркӧдчим помӧдз, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Витя Шмелев. — Мунам ӧдйӧджык школаӧ — висьталам.
Горчаков думайтіс, мый вӧчны.
Витя тӧдіс, мый решайтысь кывйыс век Горчаков сайын, и кывзысьӧмпырысь виччысис.
— Кыдзи нӧ ми мунам? — паныд шуис Горчаков. — Коді миянлы бӧрынсӧ восьтас?
Друг Мария Кирилловна оз садьмы?
Либӧ друг сійӧ садьсӧ воштӧма?
И сэки ковмас бӧрйыны томанас ключ.
А томаныс кӧ фокуса, сэтчӧ нинӧмысь он бӧрйы ключтӧ.
Ковмас жугӧдны ӧдзӧссӧ.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
Горчаков чувствуйтіс, мый ответственностьыс сы вылын.
Ставыс зависитӧ сыысь, кутшӧм решение сійӧ примитас.
— Ӧтинымлы ковмас кольччыны, а мӧднымлы котӧртны.
— Ме котӧрта, — окотапырысь сӧгласитчис Витя, — Ме куим минутаӧн тӧвзя школаӧдз да пыр жӧ бӧр.
Витя кӧсйис ӧдйӧджык корны кодӧскӧ Мария Кирилловна дінӧ отсӧг вылӧ, но, сыысь кындзи, сійӧ поліс кольччыны татчӧ ӧтнас.
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мыйысь поліс.
— Тӧдан мый, Шмель? — рассудитіс Горчаков. — Тэ должен кольччыны, а ме котӧрта.
Тэнад мамыд удж вылын, сылы ӧткодь, кор тэ воан.
А менам Васька талун гортын войся смена бӧрын.
Тӧдан, кутшӧм сійӧ миян!
Ме мунігмоз пырала гортӧ да висьтала, медым оз виччысьны.
Тэ эн пов, ме регыд!
Витя пуксис прихожӧйын кутшӧмкӧ ларь вылӧ.
Вӧлі чӧв-лӧнь тайӧ тӧдтӧм керкаас.
Витя эз тӧд, кытчӧ петӧны ӧдзӧсъясыс.
Друг сэні кодкӧ дзебсясьӧ?
Сійӧ решитіс бӧр пырны комнатаас.
Сӧмын ӧні сійӧ аддзис телефон.
«Ак ми йӧйяс!
Позьӧ вӧлі звӧнитны да виччысьны тані кыкнаннымлы».
Мария Кирилловна вӧрзьӧдчывтӧг куйліс паськыд кожанӧй креслӧын.
Витя кыліс, кыдзи ловшыыс шутьлялӧмӧн петӧ Маша морӧсысь.
«Друг сійӧ кулӧ?» — думыштіс Витя.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тіпкыны тэрыба да тревожнӧя.
Витя беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ эз вермы сэсся нинӧм вӧчтӧг виччысьны да сулавны ӧшӧдӧм киясӧн.
Сійӧ мыйвынсьыс думайтіс, мый эськӧ полезнӧйӧс вӧчны Мария Кирилловналы.
Витя кӧ эськӧ вӧлі нывка, вермас лоны, сійӧ заводитіс эськӧ идравны комнатасӧ.
Но Витя весиг эз казяв, мый джоджас туплясьӧны книгаяс, либӧ казяліс, да пыдди эз пукты.
Бӧрвылас кыліс кышакылӧм.
Мария Кирилловна кыпӧдчӧма креслӧас да висьтавлӧ мыйкӧ — некытчӧ лӧсявтӧма, гӧгӧрвотӧма да тэрыба.
Чужӧмыс сылӧн сотчис; тешкодя паськӧдӧм синъясыс югъялісны.
Кӧсйытӧгыс Витя вӧчис воськов да сувтіс пызан саяс.
Йирмӧг котӧртіс не сӧмын мыш кузяыс, но весиг юр кузяыс.
Гӧгӧрвоанаыс эз повзьӧдлы Витяӧс.
Сійӧс повзьӧдліс гӧгӧрвотӧмыс.
Сійӧ эз тӧд Мария Кирилловнаӧс.
Сыкӧд мыйкӧ вӧчсис сэтшӧмтор, мыйысь Витялӧн кӧдзавлі сьӧлӧмыс.
Мария Кирилловна пыр сёрнитіс и сёрнитіс, а Витя ньӧжйӧ, воськов бӧрся воськов, бӧрыньтчис ӧдзӧслань.
Ещӧ здук — тӧв ныр моз сійӧ тӧвзяс керкасьыс.
Но тайӧ здук воӧм дорсьыс водзджык сійӧ кыліс Мария Кирилловналӧн некытчӧ йитчытӧм, оръясяна сёрниысь кутшӧмкӧ тӧдса кывъяс.
Ӧдзӧс вугйӧ крепыда кутчысьӧмӧн, быттьӧкӧ асьсӧ кутігтыр, медым оз пышйыссьы, сійӧ кывзіс.
— Глупӧй детинкаяс!
Энӧ сералӧй индейскӧй ногӧн.
Ме тіянлы гӧгӧрвоӧда ногакыв.
И тайӧ ӧти ичӧтик кывсьыс друг югдіс Витялӧн вежӧрыс.
Сійӧ лэдзис кисьыс ӧдзӧс вугсӧ.
Яндзим да каитчӧм, ас вылас скӧралӧм шымыртісны сійӧс сэтшӧм жӧ вынӧн, кыдзи ӧти минута сайын таӧдз шымыртліс тӧдтӧм полӧм.
Сылӧн висьысь учительницаыс куйліс креслӧын, и весиг татысянь, став комната вомӧныс, Витя кыліс, кыдзи сы морӧсын мыйкӧ зэв ёна киргӧ, да аддзис потласьӧм, сотчысь вомдоръяссӧ.
Мария Кирилловна ланьтіс, бара лэдзис юрсӧ валик вылас, а Витя друг лимӧстіс-бӧрддзис, вунӧдіс, мый сійӧ квайтӧд классын велӧдчысь, мый сылы регыд тырӧ дас куим арӧс и мый аслас другыскӧд, Володька Горчаковкӧд, найӧ клянитчисны презирайтны став опасностьяссӧ.
Сійӧ радейтіс Мария Кирилловнаӧс.
Витя ачыс эз тӧд, кыдзи да мыйла йитчӧма Мария Кирилловнакӧд сійӧ, мый сылы бур да долыд лои школаын.
Витя чышкис кулакнас синъяссӧ да, быттьӧ сылы мыйӧнкӧ кучкисны, матыстчис Мария Кирилловна дінӧ.
Аттӧ, кутшӧм сійӧ пӧсь!
Пызан вылас куйліс чышъян.
Витя кватитіс чышъянсӧ да котӧртіс корсьны кухня.
Сійӧ пырысь-пыр аддзис сійӧс.
Эз нин сэтшӧм уна ӧдзӧс вӧв прихожӧяс, нинӧм таинственнӧйыс эз вӧв на сайын.
Витя кӧтӧдіс чышъянсӧ да пуктіс сійӧс Мария Кирилловналы юр вылас.
Мый эськӧ ещӧ вӧчны.
Сійӧ вевттис Мария Кирилловнаӧс пасьӧн.
Тырмис кӧ эськӧ выныс, Витя нуис эськӧ Мария Кирилловнаӧс диван вылӧ, но та вылӧ сылӧн, пӧжалуй, оз тырмы выныс.
Сы вӧсна мый Витялы окота лои дугдывтӧг мыйкӧ вӧчны, сійӧ быд минута вежлаліс Мария Кирилловна юр вылысь чышъянсӧ.
Да, чышъяныс и збыльысь быд минутаын косьмыліс.
Медбӧрын звӧнитісны.
Витя котӧртіс восьтыны ӧдзӧс да шӧйӧвошӧмӧн бӧрыньтчис: локтӧмаӧсь абу школаысь, а кутшӧмкӧ тӧдтӧм нывбаба, сьӧд каракулевӧй шапочкаа да пушистӧй чышъяна, пырис передньӧйӧ, пӧрччис пельпом вывсьыс нопсӧ, гораа лэдзис сійӧс джоджас, разис чышъянсӧ и сӧмын сэки, сералігтыр да велавтӧм пельлы тешкодя окайтігтыр, шуис:
— Тэ кытысь босьтчин, детинка?
— Ме Шмелев.
Квайтӧд «Б»-ысь, — вочавидзис Витя. — А ті кытысь?
— Ме, другӧ, ылысь.
Владимировкаысь.
А кӧні нӧ?.. — Сійӧ видзӧдліс комнатаӧ да тэрыб повзьӧм видзӧдлассӧ чӧвтліс Витя вылӧ. — Э-э! — повзьӧмпырысь шуис сійӧ. — Со мый тіян тані вӧчсьӧ!
41 ГЛАВА
Недель мысти Маша садьсяліс.
Сійӧ куйліс куньса синмӧн, кыліс аслас чужӧм вылысь шонді югӧрсӧ.
Зэв ыджыд слаблун дорис юрсӧ пӧдушка бердӧ, но век жӧ Маша воис садяс, и тайӧ вӧлі олӧмлӧн бӧр ловзьӧм.
Маша оліс и весиг кыліс кынӧм сюмалӧм — сылы зэв ёна коліс сёйны.
Чӧскыд дук эльтіс аппетитсӧ.
Тайӧ дукыс вӧлі йитчӧма мыйкӧ рӧднӧй йылысь казьтылӧмъяскӧд.
Оз позь ӧшибитчыны: сӧмын тётя Поля кужис пуны татшӧм чӧскыд дука кофесӧ.
Маша восьтіс синъяссӧ.
Пызан сайын пукаліс тётя Поля да лыддьысис.
Водзсӧ тётя Поля ӧчкисӧ эз новлыв и, кажитчӧ, абу ёна велалӧма сы дінӧ — сійӧ ӧтарӧ лӧсьӧдышталіс сійӧс и медбӧрын дзикӧдз пӧрччис.
Маша видзӧдіс тётя Поля чужӧм вылӧ.
Некымын выль чукыр синъяс дорас да вом дорас, абу этша чукыръясыс...
— Тётя Поля!
— Ок! — Пелагея Федотовна пуктіс книгасӧ да бара мыйлакӧ ӧчкиасис.
Эз-ӧ садьыд пет, Маша?
Сійӧ матыстчис вольпась дорӧ, копыртчис, малыштіс Машалысь банбоксӧ.
— Повзьӧдін тэ миянӧс!
Пелагея Федотовна заводитіс ноксьыны да вайис пӧсь кофе.
Маша эз лэдз сійӧс ас дінсьыс.
— Олыштӧй тані.
Пукалӧй тані, орччӧн.
Шондіыс петіс комнатасьыс, но тётя Поля кольччис.
Сійӧ пуксьыліс, чеччыліс, идраліс мыйкӧ либӧ, бара Маша весьтӧ копыртчӧмӧн, инмӧдчыліс вомдорнас плешкас.
Да, температураыс збыльысь чинӧма.
— А ме нин полі — ог вермы бурдӧдны.
Кыдзи нин тэ сяммӧмыд крупознӧй воспаление лёгкихсӧ кватитны?
— Тётя Поля, мыйла ті локтінныд?
— Важнӧй делӧ вӧлі.
Иришаӧс коли Иванкӧд, а ачым татчӧ локті.
Ме дыр ог кӧсйы.
Тэ кывзы да чӧв ов.
Мамыдлы нинӧм эг гижлы, надейтчи — ставыс прӧйдитас.
Сійӧ зэв ёна тӧждысьӧ тэ вӧсна и миянӧс эновтнысӧ жалитӧ.
Регыд мойдыс мойдсьӧ, да оз регыд делӧыс вӧчсьы, — гажтӧма нюмъёвтӧмӧн шуис сійӧ. — Сьӧкыдкодь миянлы овлӧ Иванкӧд.
Лун, мӧд, коймӧд чӧв олӧ.
Водзджыксӧ думайтлі — кык нэм кежлӧ сылы радлунсӧ сетӧмаӧсь, а со и ӧти кежлас эз тырмы.
Но уджалӧ!
Неважӧн районӧ ветліс.
Гашкӧ, кыдзкӧ велалас...
А тэнад детинкаясыд быд лун волывлӧны!
Мыйсюрӧ ме тӧдмалі на пыр. — Сійӧ нюмъёвтіс да эз кут висьтавлыны, мый тӧдмалӧма.
— Эн мунӧй, — корис Маша.
— Найӧ, — серӧктіс Пелагея Федотовна, кор кыліс прихожӧйысь звонок, — посетительясыд воисны.
Ме найӧс стрӧга видза.
Порог дінын сулыштасны, шӧпкӧдчыштасны, выльторъяссӧ ассьыныс меным висьталасны — и аддзысьлытӧдз.
Талун гашкӧ лэдзлыны нин найӧс тэ дорӧ?
Восьса ӧдзӧс пыр Маша прихожӧйысь аддзис Лёня Шибановӧс.
Мыйлакӧ Маша эз виччысь, мый буретш сійӧ локтас сійӧс видлыны.
Кипыдӧснас Лёня шыльӧдыштіс дженьыдик юрсисӧ, лӧсьӧдыштіс тасмасӧ, дернитыштіс воротничоксӧ.
Сійӧ сэтшӧм дыр лӧсьӧдчис учительница дінӧ пыртӧдзыс, мый Маша серӧктіс.
Друг сылы эз ло лӧсьыд.
Лёня Шибанов йылысь сійӧ этша думайтліс, этшаджык мукӧдъяс дорысь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм рам, кывзысьысь.
Унджыксӧ Маша сы йылысь нинӧм эз и тӧд.
— Видза оланныд, — шуис Лёня Шибанов да ылӧкодь пуксис улӧс вылӧ.
Сійӧ чӧв оліс, эз тӧд, кыдзи заводитны сёрнитнысӧ.
— Ті бурдінныд, Мария Кирилловна?
— Эг, ещӧ эг на дзикӧдз.
— А талун миянкӧд занимайтчис Юрий Петрович.
Челядь нинӧм эз гӧгӧрвоны, - шуис Леня.
— Но тэ тайӧ нин некытчӧ лӧсявтӧмтор висьтавлан, - паныд шуис Маша.
Ми сы дінӧ эг велалӧй, а тіян дінӧ велалім.
— Ребята первой радлісны пустӧй урокъяс вылӧ, а ӧні шуӧны — регыдджык пӧ эськӧ мед ті воинныд.
Маша гӧрдӧдыштіс радысла.
Сійӧ колӧ налы!
"Мусаяс менам, а менымтӧ кыдз ті коланныд!"
— Мария Кирилловна, Витя Шмелев тшӧктіс юавны, оз-ӧ пӧ ков дзоньтавны тіянлы радио.
Сійӧ дзоньталас.
А ме верма пестӧ поткӧдлыны.
Гортын ме век поткӧдла.
А миян классын ставыс лючки-ладнӧ.
Сӧмын ребята шумитӧны.
Тӧрыт директор кольӧдіс ставнымӧс час кежлӧ да шуис, мый ми кӧ пӧ недостойнӧйӧсь, босьтас стенсьыс герой Бочаровлысь портретсӧ да ӧшӧдас мӧд классӧ.
А ми вӧчим пионерскӧй сбор.
Горчаков да став ребята шуисны: кутам добивайтчыны, медым миянлысь класснымӧс кутісны шуны: «Сӧветскӧй Союзса Герой Сергей Бочаров нима квайтӧд «Б».
А ті регыдджык бурдӧй, Мария Кирилловна!
Ті эн полӧй, ми Бочаровтӧ ог уступитӧй.
Горчаков некодлы оз сет шумитны.
Сӧмын сійӧ ачыс шумитӧ, но кор ӧтнас — оз ёна тӧдчы.
Талун физикаысь куим пятёрка пуктісны, а Звягинцевӧс комсомолӧ примитісны.
Сылы дас нёль арӧс тыри.
Лёня Шибанов висьталіс став выльторъяссӧ, но мыйкӧ сылы эз сет покой.
Сійӧ бергаліс улӧс вылын, видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, яндысьӧмпырысь чукрасис.
— Мария Кирилловна, тшӧктӧй Пелагея Федотовналы, медым сійӧ и меным петкӧдлас орденсӧ.
Сійӧ мукӧд ребятаыслы петкӧдлӧма, - корис сійӧ бӧръяпомыс.
— Тётя Поля, волӧй, волӧй татчӧ! — чукӧстіс сійӧ. — Тётя Поля, мый нӧ ті чӧв оланныд?
Кутшӧм орден тіян, тётя Поля?
— Ленинлӧн, Маша.
Пелагея Федотовна ӧчкиасис, перйис чемодансьыс коробочка да сетіс Лёнялы кутыштны орденсӧ.
— Пелагея Федотовна, — юаліс сійӧ простодушнӧй наивностьӧн, — а мыйысь тіянлы сійӧс сетісны?
— Сыысь, Лёня, сетісны меным орденсӧ, мый ме аслам нэм чӧж велӧді сэтшӧм детинкаясӧс, кутшӧмӧсь ті, лоны настоящӧй йӧзӧн.
Сэтшӧм уна детинкаӧс, мый найӧс кӧ став фронтъяс вывсьыс чукӧртны ӧтилаӧ, чукӧрмис эськӧ дзонь полк.
— О-о!
Дзонь полк! — чуймӧмӧн горӧдіс Лёня. — Пелагея Федотовна!
Миян лоӧ сбор.
Волӧй миян пионерскӧй сбор вылӧ.
Некымын лун мысти Пелагея Федотовна лӧсьӧдчис мунны.
Маша чеччывліс нин да, халатӧн гартчӧмӧн, шӧйтіс комнатаясӧдыс.
Сійӧ быдлаті ветлӧдліс тётя Поля бӧрся, быттьӧкӧ поліс кольччыны ӧтнас важсӧ казьтылӧмкӧд.
— Эг кӧ эськӧ велав детинкаяс дінӧ, — висьтасис Маша, — эновті эськӧ ставсӧ да муні тіянкӧд Владимировкаӧ.
— Вот сійӧ и эм! — серӧктіс Пелагея Федотовна. — А велалін — и он мун!
Некутшӧм зӧлӧтӧй гӧраясӧн тэнӧ школасьыд петны он ылӧд.
Тэнад, Маша, заводитчӧмыс бур.
— Но, тётя Поля, ме помсӧ ог аддзы.
— Он и аддзы.
Миян уджын помыс абу.
Кайин ӧти гӧра вылӧ — видзӧдан, а водзын ещӧ джуджыдджык гӧра.
Ӧшибкаястӧ ассьыд тӧдан?
— Коръясӧкӧ.
Но, дерт, эз став ӧшибкаяссӧ ассьыс тӧд Маша и на пиысь уна йылысь эз дӧгадывайтчыв, и водзын виччысис уна лун, кор неудачаяс вӧсна сійӧ кутас мучитчыны, мый оз верит аслыс, да терзайтчыны сомнениеясӧн и медбӧрти решитас заводитны ставсӧ выльысь.
И регыдӧн Маша оз тӧдмав, мый татшӧм быд сьӧкыд лун — ӧти ичӧтик воськов водзлань.
Тётя Поля муніс.
Маша эз вермы виччысьны, кор врач выпишитас сійӧс удж вылӧ.
Эз сӧмын шогыс вӧтлы сійӧс гортсьыс: сылӧн гажыс быри квайтӧд классаяссьыс.
Тулыс.
Мостовӧй вылын бара жургӧны шоръяс, рӧшкыд лымйыс топалӧма, дурмӧмаӧсь воробейяс, тёпкӧ войтва.
А томдырся кад помасис.
Тайӧ дзирдалысь мартовскӧй лунас-ӧ али водзджык?
Шога шӧйӧвошӧмӧн Маша кывзіс ваыслысь жургӧмсӧ.
Туй вылысь шорас йӧткыштіс сійӧ лым ёкмыль.
Визулыс кватитіс сійӧс, бергӧдліс, и лымйыс сылі.
— Бурдӧма! — горзісны квайтӧд классаяс. — Мария Кирилловна бурдӧма!
Найӧ котӧрӧн петісны коридорӧ встречайтны Мария Кирилловнаӧс и сэтшӧма горзісны да зымӧдісны кокъяснаныс, мый директор кӧ эськӧ вӧлі кӧнкӧ матынджык, тӧдӧмысь, лои эськӧ час кымын сулавны налы урокъяс бӧрын сылӧн кабинет ӧдзӧс дорас.
Бочаровлӧн портретыс ӧшаліс стенын.
«Видза олан, ёрт!» — думсьыс шуис Маша.
Челядь сэтшӧм дыр пуксялісны, сёрнитісны ас костаныс, ӧткымынъяс тувкӧдісны ӧта-мӧднысӧ гырддзаяснаныс, мый Маша повзьыштіс.
Найӧ радейтісны учительницанысӧ, но, сыысь кындзи, найӧ радейтісны шутитны да серавны, и кулакъяссӧ налысь вӧлі сідз лӧсьӧдӧма, мый найӧ оз-оз да и заводитасны уджавны.
«Оз, тадзи оз шогмы», — дӧзмӧмпырысь думыштіс Маша.
Сійӧ корис Петя Сапроновӧс ӧтвечайтны урок.
Кыз вомдора да стружки кодь посни читкыля юрсиа детинка петіс пызан дорӧ.
Зепсьыс сылӧн чурвидзис трубкаӧ гартыштӧм тетрадь.
Тӧдӧмысь, Сапронов тайӧ кад чӧжнас гижис сё кывбур, но грамматика сійӧ тӧдіс омӧля.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — невиннӧя шуис Сапронов, — ме сӧмын формулировкасӧ некыдзи ог вермы запомнитны.
Сійӧ зэв ёна чуймис, кор сылы пуктісны кык.
Сійӧ вӧлі разочаруйтчӧма.
«Оз-ӧ сыысь найӧ менӧ радейтны, — думыштіс Маша, — мый ме найӧс вывті ёна пӧтакайта?»
Недыр кежлӧ сійӧ падмыштліс.
Сійӧ видзӧдліс класс вылас да пыр жӧ аддзис и Володя Горчаковӧс, коді мыйкӧ шӧпкӧдіс пеляс аслас 	ртлы, Витя Шмелевлы, и Звягинцевӧс, коді парта улас кутіс книга да лыддьысис, и ещӧ ӧти детинкаӧс, коді думыштчӧмӧн бергӧдчӧма ӧшиньлань.
Маша ӧні тӧдіс, мый сэтшӧмыс класслӧн вниманиеыс.
Квайтӧд классаяс сьӧлӧмсяньыс радлігтыр встретитісны учительницасӧ, а сэсся кутісны занимайтчыны асланыс делӧясӧн, сы вӧсна мый велалӧмаӧсь сылӧн урокъяс вылын кывзыны сӧмын сэки, кор налы вӧлі интереснӧ.
«Регыд помасяс во, — думайтіс Маша, — и ӧнӧдз ме пӧшти быд лун мыйӧкӧ джӧмда».
Маша пукаліс учительскӧйын диван вылын.
Сійӧ вӧлі зэв на слаб, сылы окота вӧлі вӧрзьывтӧг пукавны.
Ставныс вӧліны меліӧсь сыкӧд.
Людмила Васильевна пуксис Маша дінӧ да юаліс:
— Мый йылысь шогсян, Машенька?
— Сьӧкыд вӧлі челядькӧд, — висьтасис Маша да висьталіс талунъя урок йылысь, коді вӧлі зэв шума да збыльвылас дзикӧдз весь воши. — Абу-ӧ лёк налы сійӧ, мый ме найӧс радейта и найӧ менӧ радейтӧны? — Но сэки жӧ ачыс вочавидзис аслас юалӧм вылӧ: — Ме ог допустит, медым сійӧ лоӧ лёк вылӧ.
Жаль, мый урокъясыс помасисны.
Окота вӧлі бӧр мунны классӧ.
Выль думъяс, мечтаяс шызьӧдісны сійӧс.
— Ог ме кут шогсьыны.
Сы мында нин ме тӧдлі сьӧкыдлунсӧ — буракӧ, и тайӧ абу медбӧръя.
Оз сулав жугыльтчыны.
— Да, пӧжалуй, оз сулав, — меліа сӧгласитчис дзор учительница. — И сьӧкыдлуныс абу медбӧръя, и победаясыс водзын абу этшаӧсь.
А детинкаястӧ стрӧгджыка видзӧй.
Сэки найӧ ещӧ ёнджыка кутасны любитны тіянӧс...
Март кутіс бушуйтчыны ваӧн.
Гудыр юӧн визувтіс ваыс школьнӧй двор решетка дінті.
Тувсов шор дінас сулалісны кык друг: Витя Шмелев да Володя Горчаков.
— Видза оланныд, Мария Кирилловна! — шуис Витя Шмелев, кӧть ӧні на аддзыліс сійӧс урок вылысь.
Маша сулалыштіс накӧд, кывзыштіс, мый йылысь тӧлкуйтӧны детинкаяс.
Горчаков кӧсйӧ лоны морскӧй судноса капитанӧн.
Дзик на неважӧн кӧсйис лоны зенитчикӧн.
— Ӧні тэ велалін школа дінад, Витя? — юаліс Мария Кирилловна.
Витялы уси дум вылас пластинкаяс вылас звуксӧ гижалӧмыс, и сійӧ гӧрдӧдіс.
Помасьӧ во.
Мый сійӧ вӧчис во чӧжнас?
Этша?
Да, этша.
И уна, сэтшӧм уна, мый водзынсӧ кӧть мыйта лоӧ тӧлыс да тулысыс, тайӧ первой, сьӧкыд, радостнӧй воыс оз вун нэм чӧжыд.
Маша кутас помнитны, кыдзи ӧтчыд, ичӧтик Витя Шмелевлысь дружба йылысь шогсьӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, индіс сылы: видзӧд, ас гӧгӧрыд унаӧн ёртъясыд.
Маша кутас помнитны пионерскӧй сбор, кор сыкӧд тшӧтш пырис классӧ прӧстӧй русскӧй зон Сергей Бочаров да челядь сьӧлӧмъясын ӧзйис подвиг вӧчны благороднӧй, ловъя кӧсйӧм.
Маша кутас помнитны сійӧ бур ладмӧмсӧ классын, коді лолывлі сэні, кор Маша воліс челядь дінӧ, ачыс тырӧма паськыд, югыд думъясӧн йӧз йылысь, олӧм йылысь, вермасьӧм йылысь, выль лыддьӧм книга йылысь, быд сьӧкыд и шуда лунъясӧ радейтана Рӧдина йылысь.
Тайӧ воыс вӧлі уджавны заводитан воӧн.
Висьӧм бӧрын пыр жӧ быдса лун гуляйтны ывлаын эз вӧв бур.
Маша и ачыс эз казяв, кыдзи лои Пушкин площадь вылын.
Вӧлі уна йӧза.
Памятник дінас нывкаяс ӧчередьӧн чеччалісны бергӧдлан бечёвка вомӧн; ичӧтик кӧсаясныс налӧн инмалісны пельпомъясаныс.
Эсійӧ скамьяыс вӧли занят.
Маша видзӧдліс ылысянь да муніс гортас.
Пу пӧтшваяснас гора котшкӧдігтыр поскӧд котӧрӧн кайис лӧз берета да стежитӧм ватник вывтіыс тасмаасьӧм нывка.
Идзас рӧма юрсиыс петыштӧма берет увсьыс плеш вылас.
Мунігмозыс нывка пыркнитлывліс юрсӧ, медым юрсиыс эз пыр синмас, да сэтшӧма тэрмасис, быттьӧкӧ ӧти здукӧн кӧсйис кытшовтны став этажъяссӧ да ӧдйӧджык петны ывла вылӧ.
— Сулавлӧй, эй!
Виччысьлӧй! — чукӧстіс сійӧ Машаӧс; пидзӧссӧ лэптыштӧм бӧрын пуктіс сы вылӧ кыз сумкасӧ, перйис письмӧ, шыбитіс Машалы да котӧртіс вывлань — звӧнитны да кулакнас таркӧдны ӧдзӧсъясӧ.
Сійӧ бӧр нин вӧлі мунӧ, а Маша киас кутіс конвертсӧ да пыр на сулаліс сійӧ жӧ местаас.
— Мый нӧ ті он лыддьӧй?
Поланныд? — юаліс нывка. — И-и, мыйта ме аддзылі тайӧ письмӧяснад!
Но, лыддьӧй.
Ме виччысьла.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм тонӧн, быттьӧкӧ тӧдіс: сійӧ страшнӧйторйыс, мый вермис лыддьыны Маша, оз ло сэтшӧм страшнӧйӧн, лӧз берета нывка-почтальон кӧ сулалыштас сыкӧд орччӧн.
Тыдалӧ, тайӧ збыль вӧлі сідз, сы вӧсна мый Маша друг кутіс тэрмасьны, лӧсьыдтӧма косяліс конвертсӧ да, мыйӧн лыддис первой кывъяссӧ, довъёвтіс стен бердас; бумага листыс сы киын кутіс тіравны.
Нывка нюжӧдіс сьылісӧ да видзӧдліс письмӧ вылас: «Маша!
Рӧднӧйӧй менам!»
— Но, ловъя кӧ, сідзкӧ, ме котӧрта, — шуис сійӧ да кутіс тотшсьӧдны аслас пу пӧтшваяснас пос кузя.
«Маша!
Рӧднӧйӧй менам!
Ӧнӧдз ог гӧгӧрво, кыдзи тэ вермин тӧдмавны сы йылысь, мый мекӧд лои.
Ме ёртъяс пиысь некодлы эг сетлы тэнсьыд адрестӧ и нинӧм эг висьтавлы тэ йылысь.
Коді нӧ вермис юӧртны?
Но ог кут весьшӧрӧ гадайтны, ме кӧсъя сӧмын, медым тэ ӧдйӧджык тӧдмалін: ставыс помасис, ме бара асланым йӧз дорын.
Талун рытнас миян полковник лэбӧ Москваӧ.
Сійӧ кӧсйысис, мый пыр жӧ лэдзас письмӧсӧ.
Тэ сійӧс получитан аскомысь.
Тайӧ лунас ме кута думайтны тэ йылысь дзик быд здукын.
Любита тэнӧ, Маша!
Окала тэнсьыд синъястӧ, тэнсьыд чудеснӧй кӧсаястӧ.
Маша, муса другӧй менам, кутшӧм ёна ме пӧръяссьылі!
Прӧстит менӧ таысь.
Ме тӧда, тэ прӧститін.
Меным ӧні кажитчӧ — ме ладми нэм кежлӧ.
Медбӧрын ми ӧтлаасим жӧ тэкӧд, кӧть быд лун да быд час торйӧдӧ миянӧс пыр унджык и унджык километрӧн, сы вӧсна мый ми мунам водзӧ пӧшти веритны позьтӧм ӧдӧн, и, кор пырам Берлинӧ, тайӧ лоӧ сэтшӧм ылын тэсянь и сэтшӧм матын!
Сьӧкыд веритны, мый дзик неважӧн ме вӧлі куланвыйын.
Разведкаын ми зурасим немецкӧй патрульяс вылӧ.
Менам ёртӧй вевъяліс пышйыны, а менӧ прикладӧн кучкисны бӧрсянь да оглушитісны.
Садьӧй менам петіс рытланьыс сарайын.
Ме эг вӧв ӧтнам.
Морт нелямынӧс, тыдалӧ колхозникъясӧс, вӧлі игналӧмаӧсь сараяс, на пиын некымын старик да кык детинка.
Ӧти детинкаыс узис.
Сійӧ пуктӧма юр улас кулаксӧ да надзӧник шкоргис.
Ме тӧді сійӧс, мый эз тӧдны найӧ: мый оз кӧ талун, то аски миян йӧз пырасны сиктас, мый немецъяс тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчӧны отступайтны и, зэв вермас лоны, войнас жӧ миянӧс лыйласны.
Допростӧг немецъяс шыбитісны менӧ сарайӧ да вунӧдісны.
Тайӧ вӧлі ещӧ ӧти доказательствоӧн сылы, кутшӧм паникаӧн лӧсьӧдчӧны отступайтны.
Ме шуи, мый колӧ кодйысьны му увтіыс.
Ми нинӧмӧн эгӧ рискуйтӧй: всё равно миянӧс виччысис смерть.
Мусӧ ми кодйим тасма пряжкаясӧн; сюри кык пурт, и наӧн ми кодйим, да бедьясӧн.
Вывті ыджыд кӧсйӧм овны шымыртіс миянӧс ставнымӧс.
Ми кодйим кык гу.
Ме аддзи небеса дорсӧ, дзоньнас кодзула.
Вежӧрӧй менам гудыртчис.
Маша, меным окота лои овны!
Но ме опомнитчи.
Ме гӧгӧрвои, кутшӧм кокни именнӧ ӧні пӧгубитны ставнысӧ, да шуи: «Сувтны ӧчередьӧ.
Челядь да старикъяс — водзӧ.
Первой торкысьсӧ лыя.
Пӧгибнитам ставным».
Ме сюйи киӧс зептӧ, кӧть револьверыс, дерт, сьӧрын эз вӧв.
Ме кӧсйи овны, и, кажитчӧ, куті йӧймыны.
Кор кыссис-петіс первойыс, ми виччысим, оз-ӧ лэптыны часӧвӧйяс тревога.
Вӧлі шы ни тӧв.
Ми лыддим быд мортӧс, коді петіс.
Шуд — челядь мунісны!
Кутшӧма йӧйталім, мый кодйим сӧмын кык гу, гашкӧ, удитім эськӧ кодйыны коймӧдӧс!
Ме лыдди, пышйисны нин кызь куим морт, кор ворота сайын лыбис шум.
Пырисны немецъяс.
Ми колим дас сизимӧн.
Миянӧдз очередьыс эз во.
Фашистъяс аддзисны гуяссӧ, но на пиысь некод эз и думайт вӧтчыны пышйысьяс бӧрся.
Найӧ тэрмасисны вины миянӧс, прикладъяснас вӧтлісны миянӧс сарайысь да нуӧдісны сикт саяс.
Маша, нинӧм абу ужаснӧйджыкыс тӧлктӧм кулӧмысь!
Первой ме кӧсйи пышйыны — мед лучше виасны пышйигӧн, — но случайнӧ видзӧдлі орччӧн мунысь вылӧ.
Сійӧ муніс, коксӧ муртса кыскигтыр, кулӧм мортлӧн кодь нюжалӧм чужӧма.
Ӧшӧдчӧм вомдорыс, йирмӧгысла тіралысь пельпомъясыс, сувтӧм синъясыс — ставыс висьталіс меным вынтӧмлун вӧсна шогсьӧм йывсьыс.
Друг — ог тӧд, кыдзи сійӧ воис меным юрӧ — ме шӧпниті: «Колӧ вины конвоиръяссӧ».
Маша, тэ кӧ эськӧ аддзылін кулӧм мортлысь тайӧ ловзьӧмсӧ — тайӧ чудесасӧ!
Мыйта значитӧ мортлы тышкасьны позянлуныс!
Миянӧс нуӧдісны вит конвоир.
Ми мунім первой радас, миян водзвылын — ӧти конвоир.
Ме бергӧдчи да прикажиті: «Виавны конвоиръяссӧ!»
Менам сосед шыбитчис немецлань да уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Пӧшти пыр жӧ кутісны лыйсьыны, заводитчис общӧй свалка.
Уськӧдӧм немецыслысь ме нетшышті винтовкасӧ да вии сійӧс.
Помнита, мый лыйи мӧдлы.
Помнита, менам сосед — ме сідзи эг и тӧдмав сылысь нимсӧ — кияссӧ паськӧдӧмӧн уси лымъяс да сэсся эз нин чеччыв.
Миянлысь вӧлі виӧма сизим мортӧс, дасыс спаситчисны.
Ми воим вӧрӧдз да пукалім сэні лунтыр.
Вой кежлас ми бӧр локтім сиктас — сійӧ вӧлі миян нин.
Коймӧд лунас ме вӧтӧді ассьым частьӧс.
А тӧрыт, коньӧрӧй менам Машаӧй, Сергей вайис меным тэнсьыд письмӧтӧ.
Тӧндзи кӧ эськӧ тэ висьталін сылысь овсӧ, ми эськӧ аддзысим водзджык.
Миян полкын ставыс тӧдӧны Сӧветскӧй Союзса Геройӧс, Сергей Бочаровӧс.
Сійӧ миян полклӧн слава.
Ме эг паныдасьлывлы сыкӧд тӧрытъя лунӧдз, кӧть кывлі сы йылысь уна висьтавлӧмъяс.
Сёрнитісны, мый сійӧ смел.
Мый удачлив.
Шудыс оз изменяйтлы сылы.
Ме тӧда, мый сэтшӧмыс военнӧй шудыд: сійӧ оз овлы синтӧм.
Тӧрыт подразделениеясын лыддисны приказ уна йӧзӧс наградитӧм йылысь, на лыдын и менӧ.
Тадзи Сергей кылӧма ме йылысь.
Сійӧ пырис керкаӧ, кытчӧ ми сувтім узьны, да шуис:
— Лейтенант Агапов ёрт, разрешитӧй сёрнитыштны личнӧй делӧ йылысь.
Ми сёрнитім сыкӧд асылӧдзыс.
Окота уджавны, менам муса Маша!
Кӧсъя гортӧ.
Радейта тэнӧ.
А ӧні ми мунам наступлениеӧ.
Победа абу нин гӧраяс сайын.
Войнаыс орӧдіс миянлысь том каднымӧс.
Том кадным бӧр воас.
Сійӧ оз помась некор!
Верит меным, Маша!»
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Капитанлӧн ныв @ беллетристика @ Пушкин А. С. Капитанлӧн ныв @ 1953 @}
Пушкин А. С. Капитанлӧн ныв
Видз честьтӧ томдырсянь.
Шусьӧг
I глава
ГВАРДИЯСА СЕРЖАНТ
Бать менам, Андрей Петрович Гринев, томдырйиыс служитлӧма граф Миних ордын да петӧма отставкаӧ премьер-майорӧн 17..-ӧд воын.
Сэксянь сійӧ оліс аслас симбирскӧй сиктын, кӧні гӧтрасис Авдотья Васильевна Ю. вылӧ, сэтчӧсса гӧлиник дворянинлӧн ныв вылӧ.
Ми вӧлім ӧкмыс челядь.
Менам став вокъяс да чойяс кувсьылӧмаӧсь ичӧтдырйиыс.
Мам новлӧдлӧ на вӧлӧм менӧ кынӧмас, а менӧ гижӧмаӧсь нин сержантӧн Семёновскӧй полкӧ, миян матыса рӧдня да гвардияса майор князь Б. милӧсть кузя.
Став виччысьӧмъяслы кӧ матушка чужтіс нылӧс, то батюшка эськӧ юӧртіс кытчӧ колӧ чужлытӧм сержант кувсьӧм йылысь и делӧыс сійӧн эськӧ и помасис.
Ме лыддьысси отпускын наукаяс помавтӧдз.
Сійӧ кадӧ миянӧс велӧдлісны эз ӧнія моз.
Вит арӧссянь менӧ сетісны воспитывайтны стремяннӧй Савельичлы, кодӧс ютӧгыс вӧсна индісны меным дядькаӧн.
Сійӧ видзӧдӧм улын, дас кык арӧн ме велалі роч грамотаӧ да верми зэв бура висьтавны борзӧй понъяс йылысь.
Тайӧ каднас батюшка медаліс меным французӧс, мосье Бопреӧс, кодӧс вайисны Москваысь вина да прованскӧй вый вогӧгӧрся запаскӧд ӧттшӧтш.
Сылӧн воӧмыс зэв эз кажитчы Савельичлы.
«Слава богу, — броткис сійӧ ас кежас, — кажитчӧ, дитяыс мыськӧма, сыналӧма, вердӧма.
Мыйла нӧ колӧ видзны лишнӧй деньга да медавны мусьеӧс, быттьӧкӧ и ас йӧзыс эз лоны!»
Бопре аслас отечествоын вӧлӧма парикмахерӧн, сэсся Пруссияын салдатӧн, сэсся воӧма Россияӧ, роur êtrе оutchіtel, тайӧ кывлысь значениесӧ гӧгӧрвотӧг.
Сійӧ вӧлі зэв бур сьӧлӧма морт, но вывті сямтӧм да кокни оласа.
Медся ыджыд слаблунӧн сылӧн вӧлі нывбабаясӧс радейтӧм; эз этшаысь аслас мелілунысь сылы зургывны бокъясас, мый вӧсна лӧвтіс дзонь суткиясӧн.
Сэтчӧ жӧ, сійӧ эз вӧв (аслас висьталӧм серти) и сулеялӧн врагӧн, мӧд ногӧн кӧ (шуны кӧ рочӧн) — радейтіс лишнӧйджыка юыштны.
Но винасӧ сетлісны миян сӧмын ӧбед дырйи, дай сійӧ ӧти рюмкаӧн, а учительӧс векджык ордйӧдлісны, сы вӧсна менам Бопре зэв регыд велаліс русскӧй настойка дінӧ да сійӧс весиг кутіс лыддьыны бурджыкӧн аслас отечествоса винаяс дорысь, кыдзи кынӧмлы ёнджыка пӧлезнӧйӧс.
Ми пыр жӧ ладмӧдчим, и кӧть контракт сертиыс сылы колӧ вӧлі велӧдны менӧ французскӧйӧ, немецкӧйӧ да став наукаясӧ, но сійӧ лыддис бурджыкӧн велӧдчыны менсьым кыдзсюрӧ больгыны рочӧн, а сэсся нин кыкнанным ми вӧчим ассьыным делӧяс.
Ми олім бурсьыс-бура.
Мӧд менторӧс ме эг и кӧсйы.
Но судьба регыд торйӧдіс миянӧс, и со кутшӧм случай кузя.
Прачка Палашка, сера чужӧма кыз ныв, да син пӧла коровница Акулька кыдзкӧ сёрнитчӧмаӧсь ӧтвылысь шыбитчыны матушкалы кок улас, асьнысӧ куттӧмысь мыжалӧмӧн да найӧс ылӧдысь мусье вылӧ бӧрдігсор норасьӧмӧн.
Матушка та кузя шутитны эз радейтлыв да норасис батюшкалы.
Сылӧн расправаыс вӧлі дженьыд.
Сійӧ пыр жӧ корис каналья французӧс.
Висьталісны, мый мусье сетӧ меным урок.
Батюшка локтіс менам жырйӧ.
Сійӧ кадас Бопре узис крӧвать вылын ньӧти тӧждысьтӧг.
Ме вӧлі мыйкӧ вӧча.
Колӧ висьтавны, мый меным Москваысь судзӧдлісны географическӧй карта.
Сійӧ ӧшаліс стенын дзик весьшӧрӧ да важӧн нин веж петкӧдліс менсьым аслас пасьтанас да бур бумаганас.
Ме решитчи вӧчны сыысь змей да, Бопре узигкості, кутчыси сы дінӧ.
Батюшка пырис буретш сэки, кор ме кӧртала вӧлі бӧж Добрӧй Надежда мыс дінӧ.
География кузя менсьым упражнениеясӧс аддзӧм мысти батюшка нетшыштіс менӧ пельӧд, сэсся котӧртіс Бопре дінӧ, садьмӧдіс сійӧс лёкысь да кутіс видны.
Бопре повзьӧмйывсьыс кӧсйис сувтны, но эз вермы: коньӧр француз вӧлі садьтӧм код.
Сизим шог, ӧти ӧтвет.
Батюшка воротникӧдыс лэптіс сійӧс крӧвать вылысь, тойлаліс ӧдзӧс сайӧ да сійӧ жӧ луннас вӧтліс керкаысь Савельичлӧн радлун вылӧ.
Сійӧн и помасис менӧ велӧдӧмыс.
Ме олі недоросльӧн, вӧтлыси гулюяс бӧрся да ворсі чехардаӧн дворӧвӧй зонпосникӧд.
Сэккості меным нин тырис дас квайт арӧс.
Сэки судьбаӧй менам вежсис.
Ӧтчыд арын гостинӧйын матушка пуис ма варенье, а ме, паръясӧс нюліг, видзӧді пуан кеньяс вылас.
Батюшка ӧшинь дорын лыддис Придворнӧй Календарь, кодӧс сійӧ получайтліс быд во.
Тайӧ книгаыс век сы вылӧ вӧчліс ыджыд влияние: некор сійӧс эз лыддьыв лӧня, и сійӧс лыддьӧмыс сылысь век кыпӧдліс скӧрлун.
Матушка бура тӧдліс сылысь став привычкаяссӧ да обычайяссӧ, да пыр зілис дзебны несчастнӧй книгасӧ кыдз позьӧ ылӧджык, да тадзикӧн Придворнӧй Календарыс эз сюрлы батюшкалы син улас мукӧддырйи дзонь тӧлысьясӧн.
Зато, кор сійӧ кыдзкӧ сюрліс, то дзонь часъясӧн эз лэдзлыв аслас кисьыс.
И сідз, батюшка лыддис Придворнӧй Календарь, корсюрӧ кыпӧдлывліс пельпомъяссӧ да шуыштавліс джын гӧлӧсӧн: «Генерал-поручик!..
Сійӧ менам ротаын вӧлі сержантӧн!..
Россияса кыкнан орденлӧн кавалер!..
А важӧн-ӧ ми...»
Коркӧ и батюшка шыбитіс календарсӧ диван вылӧ да кутіс мӧвпавны, и сійӧ мӧвпалӧмысь нинӧм бурсӧ оз позь вӧлі виччысьны.
Друг сійӧ шыӧдчис матушка дінӧ: «Авдотья Васильевна, а кымын арӧс Петрушалы?»
— Да вот петіс дас сизимӧд вылӧ, — вочавидзис матушка. — Петруша чужис буретш сійӧ воӧ, кор син пӧла лои тьӧтка Настасья Герасимовна, и кор нӧшта...
— Бур, — торкис батюшка, — кад сійӧс служба вылӧ.
Тырмас сылы котравны слугаяс оланінъясӧд да вӧтлысьны гулюяс бӧрся.
Мекӧд регыд торйӧдчӧм йылысь мӧвпыс сэтшӧма шӧйӧвоштіс матушкаӧс, мый сійӧ уськӧдіс паньсӧ кастрюляас, и синва войтъяс мӧдісны лэччыны чужӧм кузяыс.
И мӧдарӧ, сьӧкыд висьтавны менсьым радлӧмӧс.
Служба йылысь мӧвп йитчис менам свобода йылысь, Петербургса олӧмын гажъяс йылысь мӧвпкӧд.
Ме воображайті ачымӧс гвардияса офицерӧн, коді, ме ногӧн, вӧлі мортлӧн медся ыджыд шудӧн.
Батюшка эз радейтлы ни вежлавны ассьыс кывсӧ, ни нюжӧдны сійӧс олӧмӧ пӧртӧмсӧ.
Меным индісны мунан лун.
Вечерняас батюшка висьталіс, мый кӧсйӧ гижны менам лоан начальниклы, да корис перӧ и бумага.
— Эн вунӧд, Андрей Петрович, — шуис матушка, — копыртчыны и месянь князь Б.-лы; ме пӧ надейтча, мый сійӧ оз эновт Петрушаӧс аслас милӧстьясӧн.
— Мый сӧран! — зумыштчӧмӧн вочавидзис батюшка. — Мыйла ме кута гижны князь Б.-лы?
— Да ӧд тэ шуин, мый кутан гижны Петруша начальниклы.
— Но, а сэсся мый?
— Да ӧд Петрушалӧн начальникыс — князь Б.
Ӧд Петрушаӧс гижӧма Семёновскӧй полкӧ.
— Гижӧма!
А меным кутшӧм делӧ, мый сійӧс гижӧма?
Петруша оз мун Петербургӧ.
Мыйӧ велӧдчас сійӧ Петербургын служитігӧн?
Мотайтны да бездельничайтны?
Ог, мед служитыштас сійӧ армияын, да кыскалыштас лямкасӧ, да тӧдны кутас порох дуксӧ, да лоас салдат, а оз шалопай.
Гижӧма гвардияӧ!
Кӧні сылӧн пашпортыс?
Вай сійӧс татчӧ.
Матушка корсис менсьым паспортӧс, коді видзсис сійӧ шкатулкаын ӧтлаын менӧ пыртан дӧрӧмкӧд, да сетіс сійӧс батюшкалы дрӧжжитан киӧн.
Батюшка лыддис сійӧс внимательнӧя, пуктіс ас водзас пызан вылӧ да заводитіс гижны ассьыс письмӧ.
Тӧдны кӧсйӧмыс мучитіс менӧ: кытчӧ нӧ мӧдӧдӧны менӧ, оз кӧ Петербургӧ?
Ме синмӧс эг вештыв батюшка перӧ вылысь, коді вӧрис зэв надзӧник.
Дырӧн сійӧ эштӧдіс, печатайтіс письмӧсӧ ӧтик пакетӧ паспорткӧд, пӧрччис ӧчкисӧ, корис менӧ да шуис: «Со тэныд письмӧ Андрей Карлович Р.-лы, менам важся ёртлы да друглы.
Тэ мунан Оренбургӧ служитны сійӧ начальство улын».
И сідз, менам став гырысь надеяясӧй киссисны!
Петербургса гажа олӧм пыдди менӧ виччысис бокиса да ыліса местаын гажтӧмчӧм.
Служба, код йылысь здук сайын ме думайті сэтшӧм нимкодя, кажитчис меным сьӧкыд несчастьеӧн.
Но вензьыны вӧлі нинӧм.
Мӧд лун асывнас кильчӧ дорӧ воис туйӧ мунан кибитка; пуктісны сэтчӧ чемодан, чайнӧй прибор тыра ичӧтик ящик да тубрасӧ гартыштӧм булкияс да пирӧгъяс, гортса медбӧръя балуйтчанторъяс.
Менам ай-мам благӧслӧвитісны менӧ.
Батюшка шуис меным: «Прӧщай, Пётр.
Служит вернӧя, кодлы присяга сетан; кывзысь начальникъяслысь; найӧ мелілун бӧрся эн вӧтлысь; служба вылӧ эн сюйсьы; службаысь эн пышъяв; и эн вунӧд шусьӧг: видз паськӧмтӧ выльвывсяньыс, а честьтӧ томдырсяньыд».
Матушка синвасор тшӧктіс видзны меным ассьым здоровьеӧс, а Савельичлы видзӧдны дитя бӧрся.
Пасьтӧдісны менӧ кӧч ку тулупӧн, а вылас руч ку пасьӧн.
Ме Савельичкӧд пукси кибиткаӧ да, синва кисьтігсор, мӧдӧдчи туйӧ.
Сійӧ жӧ войнас ме вои Симбирскӧ, кӧні колӧ вӧлі овны сутки, медым ньӧбны коланаторъяс, мый и вӧлі тшӧктӧма Савельичлы.
Ме сувті трактирӧ.
Савельич асывсяньыс муніс лавкаясӧ.
Дышӧдіс видзӧдны ӧшиньӧд няйт переулок вылӧ да ме куті шӧйтны став комнатаясӧдыс.
Пыри биллиарднӧйӧ да аддзи ме сэсь халата, ар комын вита, кузь сьӧд уска, ыджыд тушаа баринӧс, коді киас кутіс кий, и вомас сылӧн вӧлі каллян.
Сійӧ ворсіс маркёркӧд, коді выиграйтігас юліс рюмка вина, а ворссигас сылы колӧ вӧлі пырны биллиард улӧ бауӧн.
Ме куті видзӧдны ворсӧм бӧрсяыс.
Кымын дырджык кыссис ворсӧмыс, сымын бауӧн гуляйтӧмыс лои частӧджык, и, медбӧрын, маркёр коли биллиард улас.
Барин шуис сылы некымын чорыд надгробнӧй кыв да предложитіс меным ворсны партия.
Ме кужтӧмлун вӧсна ӧткажитчи.
Тайӧ, тыдалӧ, кажитчис сылы тешкодьӧн.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ быттьӧ жалитӧмӧн: но ми мӧдім сёрнитны.
Ме тӧдмалі, мый сійӧс шуӧны Иван Иванович Зуринӧн, мый сійӧ гусарскӧй полкын ротмистр да воӧма Симбирскӧ примитны рекрутъясӧс, а олӧ трактирын.
Зурин корис менӧ ӧбедайтны аскӧдыс, мый ен сетіс, салдатъяс моз.
Ме окотапырысь сӧгласитчи.
Ми пуксим пызан сайӧ.
Зурин юис уна да гӧститӧдіс и менӧ, висьтавліс, мый колӧ велавны службаад; сійӧ висьтавліс меным армейскӧй анекдотъяс, кодъясысь сералӧмла ме неуна эг туплясь; ми чеччим пызан сайысь дзик приятельясӧн.
Сэки сійӧ босьтчис велӧдны менӧ ворсны биллиардӧн.
«Тайӧ, — висьтавліс сійӧ, — зэв колӧ ми вок кодь служивӧйясыдлы.
Походын, шуам, воан местечкоӧ - мый кутан вӧчны?
Ӧд не пыр жӧ жидъясӧс нӧйтны.
Быть лоӧ мунны трактирӧ да ворсны биллиардӧн; а сы вылӧ колӧ кужны ворснытӧ!»
Меным йиджисны сылӧн кывъясыс да зіля босьтчи велӧдчыны.
Зурин гораа ошкис менӧ, шензис менам ӧдйӧ велалӧм вылӧ да, кымынкӧ урок бӧрын, предложитіс меным ворсны деньга вылӧ, ӧти грӧшӧн — не воӧм ради, а сідз, мед сӧмын не ворсны прӧстӧ, мый, сійӧ кывъяс серти, медся лёк привычка.
Ме сӧгласитчи и сы вылӧ, а Зурин корис вайны пунш да ышӧдіс менӧ видлыны,  шуалӧмӧн, мый службаӧ меным колӧ велавны; а пунштӧгыд нӧ кутшӧм служба!
Ме кывзыси сылысь.
Сы кості ворсӧмыс миян водзӧ муніс.
Кымын тшӧкыдджыка ме видлыштлі аслам стӧканысь, сымын лои збойджык.
Шаръяс быд здукын менам лэбисны борт сайӧ; ме тэрмаси, виді маркёрӧс, коді лыддис енмыс тӧдас кыдзи, часысь часӧ гырсьӧді ворсӧмсӧ, ӧти кывйӧн кӧ — куті ачымӧс вӧля вылӧ медводдзаысь петысь детинка моз.
А кадыс муніс тӧдлытӧг.
Зурин видзӧдліс часі вылӧ, пуктіс кийсӧ да висьталіс меным, мый ме ворсси сё шайт.
Тайӧ менӧ неуна шӧйӧвоштіс.
Деньга менам вӧлі Савельич ордын.
Ме куті извиняйтчыны.
Зурин менӧ торкис: «Мылышт!
Эн и тӧждысь.
Ме верма и виччысьыштлыны, а ӧні мунам Аринушка ордӧ».
Мый прикажитанныд?
Лунсӧ ме помалі сідзи жӧ тӧлктӧг, кыдзи и заводиті.
Ми ужнайтім Аринушка ордын.
Зурин быд здукын кисьтышталіс меным да шуаліс, мый колӧ велавны служба дінӧ.
Пызан сайысь чеччӧм мысти ме муртса сулалі кок йылын; войшӧрнас Зурин нуӧдіс менӧ трактирӧ.
Савельич паныдаліс миянӧс кильчӧ вылын.
Сійӧ акнитіс, кор аддзис менсьым служба дінӧ зільӧмлысь явӧ тыдалана признакъяс.
«Мый тайӧ, сударь, тэкӧд лоӧма? — шуис сійӧ повзьӧм гӧлӧсӧн. — Кӧн тэ тадзисӧ юин?
О, господи!
Нэмӧн татшӧм грекыс эз вӧвлы!» — «Ланьт, пӧрысь выжыв! — мыкталӧмӧн вочавидзи ме сылы; — тэ, буракӧ, код, мун узьны... да водтӧд менӧ».
Мӧд луннас ме садьми юр висьӧмӧн; тӧдвылӧ зіли уськӧдны, мый вӧлі тӧрыт.
Менсьым думъясӧс орӧдіс Савельич, коді пырис ме ордӧ чай чашкаӧн.
«Водз, Пётр Андреич, — юрнас довкйӧдліг шуис сійӧ меным, — водз заводитін гуляйтны.
И кутшӧм рӧдӧ тэ мунӧмыд?
Буракӧ, ни батюшкаыд, ни дедушкаыд эз юлыны; матушка йылысь и сёрнитны нинӧм: нэмнас, ырӧшысь кындзи, нинӧм вомас эз босьтлыв.
А коді ставсьыс мыжа?
Проклятӧй мусье.
Котӧртас вӧлі Антипьевна дінӧ: «Мадам, же ву при, вина».
Вот тэныд и же ву при!
Нинӧм шуны: бурӧ велӧдӧма, понйыд!
И колӧ вӧлі медавны дядька пыдди басурманӧс, быттьӧкӧ баринлӧн и ас йӧзыс эз вӧвны!»
Меным вӧлі яндзим.
Ме бергӧдчи да шуи сылы: «Мун татысь, Савельич; чай меным оз ков».
Но Савельичӧс сьӧкыд вӧлі ӧлӧдны, кор босьтчас проповедь висьтавны.
«Со аддзан, Пётр Андреич, кутшӧм гуляйтнытӧ.
И юрыдлы сьӧкыд, и сёйнытӧ оз ков.
Юысь мортыд нинӧм вылӧ оз туй...
Юышт вай ма сорӧн ӧгурцы рӧсов, а медся бур эськӧ пӧкмелитчыштны настойка стӧкан джынйӧн.
Он-ӧ тшӧкты?»
Тайӧ каднас пырис зонка да сетіс меным гижӧдтор И. И. Зуринсянь.
Ме паськӧді сійӧс да лыдди татшӧм строкаяс:
«Любезнӧй Пётр Андреевич, пӧжалуйста, ысты менам детинкакӧд сё шайттӧ, кодӧс тэ тӧрыт меным ворссин.
Меным деньгаыс ёна колӧ.
Бур вӧчны век дась Иван Зурин».
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Ме видзӧдлі сідзи, мый меным быттьӧ веськодь, да шыаси Савельич дінӧ, код ки улын вӧлі и менам деньгаӧй, и бельёӧй, и делӧясӧй, и тшӧкті сетны детинкалы сё шайт.
«Кыдзи! мыйла?» — юаліс шӧйӧвошӧм Савельич.
«Ме сылы уджйӧза», — вочавидзи ме, кыдз-мый позьӧ кӧдзыдджыка.
«Уджйӧза! — шуис Савельич, часысь часӧ ёнджыка шӧйӧвошӧмӧн; — да кор нӧ, сударь, удитін тэ сылы лоны уджйӧзанас?
Делӧыс мыйкӧ абу ладнӧ.
Вӧля тэнад, сударь, а деньга ме тэныд ог сет».
Ме думышті, мый тайӧ решительнӧй минутаас кӧ ог вен асныра старикӧс, то бӧрвылас меным сьӧкыд нин лоӧ мездысьны сійӧ опека улысь да, сы вылӧ гордӧя видзӧдлӧмӧн, шуи: «Ме тэнад господин, а тэ меным слуга.
Деньгаыс менам.
Ме сійӧс ворсси, сы вӧсна мый сідзи меным окота лои вӧчны.
А тэныд сӧветуйта не умничайтны да вӧчны сійӧс, мый тэныд тшӧктӧны».
Савельич сэтшӧма шӧйӧвоши менам кывъясысь, мый шлапнитіс кияснас бокас да кынмис места вылас.
«Мый нӧ тэ сулалан!» — горӧді ме лёкысь.
Савельич бӧрддзис...
«Батюшка Пётр Андреич, — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн, — эн ви менӧ шогӧйла.
Донаӧй тэ менам! кывзысь менсьым, пӧрысьлысь: гиж сійӧ разбойникыслы, мый тэ шутитін, мый миян и сы мында деньгаыс абу.
Сё шайт!
Енмӧй тэ менам милӧстивӧйӧй!
Висьтав, мый тэныд ай-мамыд чорыдсьыс-чорыда шуисны не ворсны, ӧрешки вылӧ кындзи...»
— Тырмас сӧрнытӧ, — орӧді ме стрӧга, — вай татчӧ деньгасӧ либӧ ме тэнӧ тодмышкала.
Савельич видзӧдліс ме вылӧ зэв жугыля да муніс менам уджйӧзла.
Меным вӧлі жаль коньӧр старикыс; но ме кӧсйи мынтӧдчыны вӧля вылӧ да петкӧдлыны, мый ме абу нин кага.
Деньга вӧлі сетӧма Зуринлы.
Савельич тэрмасис менӧ нуӧдны проклятӧй трактирсьыс.
Сійӧ юӧртіс, мый вӧвъяс дасьӧсь.
Инасьтӧм сӧвестьӧн да кыв шутӧг каитчӧмӧн ме петі Симбирскысь, весиг эг прӧщайтчы аслам учителькӧд да эг думыштлы сыкӧд коркӧ паныдасьлыны.
II глава
ТУЙ ИНДЫСЬ
Туйвывса думъясӧй менам вӧліны эз зэв радуйтанаӧсь.
Менам ворссьӧмӧй сэкся донъяс серти эз вӧв этша.
Ме эг вермы не шуны аслым, мый симбирскса трактирын ме ачымӧс куті омӧля, и лыдди ачымӧс мыжаӧн Савельич водзын.
Ставыс тайӧ менӧ мучитіс.
Старик шога пукаліс пуклӧс вылын, меысь бергӧдчӧмӧн, да чӧв оліс, сӧмын корсюрӧ ружӧктывліс.
Ме быть кӧсйи сыкӧд миритчыны да эг тӧд, мыйсянь заводитны.
Дыр мысти ме шуи сылы: «Но, но, Савельич! тырмас, миритчам, мыжа; ачым аддза, мый мыжа.
Ме тӧрыт лёка вӧчи, а тэнӧ весьшӧрӧ ӧбидиті.
Кӧсйыся водзӧ ачымӧс кутны бурджыка да кывзысьны тэнсьыд.
Но, эн скӧрав; миритчам».
— Эк, батюшка Пётр Андреич! — вочавидзис сійӧ пыдісянь ышловзьӧмӧн. — Скӧраласӧ ме ас вылӧ; ачым ме гӧгӧр мыжа.
Кыдз меным позьӧ вӧлі кольны тэнӧ ӧтнадтӧ трактирӧ!
Мый вӧчны?
Грекыс тойліс: окота лои пыравны дьяк гӧтыр ордӧ, аддзӧдчывны кумакӧд.
Сідзи лои: пыри кума ордӧ да пукси тюрьмаӧ.
Лёк дай сӧмын!
Кыдзи ме петкӧдча господалы син водзас?
Мый шуасны найӧ, кор тӧдласны, мый дитяыс юӧ да ворсӧ.
Медым бурӧдны коньӧр Савельичӧс, ме сеті сылы кыв водзӧ сы сӧгласиетӧг не видзны весиг ӧти кӧпейка.
Сійӧ надзӧникӧн лӧняліс, кӧть и пыр на шочиника ропкис аслыс, катлӧдліс юрнас: «Сё шайт! думыштлыны сӧмын!»
Ме матысми служба месталань.
Ме гӧгӧр куйлісны сёнъяса да мылькъяса гажтӧм пустыняяс.
Ставыс вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн.
Шондіыс вӧлі пуксьӧ.
Кибитка муніс векньыдик туй кузя либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, крестьянскӧй додьясӧн кольӧм след кузя.
Друг ямщик кутіс видзӧдлывлыны бокӧ да, медбӧрын, шапкасӧ пӧрччӧм мысти, бергӧдчис мелань да шуис: «Барин, он-ӧ тшӧкты бергӧдчыны?»
— Тайӧ мыйла?
— Кадыс абу надежнӧй: тӧв надзӧникӧн кыпӧдчӧ; — аддзан, кыдзи сійӧ лымсӧ нӧбӧдӧ.
— Мый нӧ лёкыс!
— Аддзан, сэні мый?
(Ямщик плетьнас индіс асыввылӧ.)
— Ме нинӧм ог аддзы, еджыд степь да сэзь небеса кындзи.
— А со — со: эсійӧ кымӧрыс.
Ме збыльысь аддзи небеса дорсьыс еджыд кымӧртор, кодӧс первойсӧ чайті ыліса мылькйӧн.
Ямщик висьталіс меным, мый тайӧ кымӧрторйыс висьталӧ пурга кыптӧм йылысь.
Ме кывлывлі татчӧсса турӧбъяс йылысь да тӧді, мый дзонь обозъясӧс тыртлывлісны найӧ.
Савельич, ямщиккӧд сӧгласитчӧмӧн, сӧветуйтіс бергӧдчыны.
Но тӧлыс меным кажитчис слабиникӧн; ме надейтчи ас кадӧ воны мӧд станцияӧдз да тшӧкті мунны ӧдйӧджык.
Ямщик тривксьӧдіс; но пыр видзӧдлывліс асыввылӧ.
Вӧвъяс рӧдтісны дружнӧя.
А тӧлыс сэккості часысь часӧ лои ыджыдджык.
Кымӧрторйыс пӧрис еджыд кымӧрӧ, коді сьӧкыда кыпӧдчис, паськаліс да вочасӧн вевттис став небесасӧ.
Мӧдіс усьны посньыдик лым — сэсся друг кутіс сапкыны кӧч пель пасьта.
Тӧв заводитіс омлявны; кыпӧдчис пурга.
Ӧти здукӧн пемыд небесаыс гудыртчис лым морекӧд.
Ставыс саялі.
«Но, барин, — горӧдіс ямщик, — беда: пурга!..»
Ме видзӧдлі кибиткасянь: гӧгӧр вӧлі пемыд да гартчӧ.
Тӧлыс омляліс сэтшӧм лёкысь, мый кажитчис ловъяӧн; лымйыс тыртіс менӧ да Савельичӧс; вӧвъяс мунісны восьлӧн — и регыд сувтісны.
«Мый нӧ тэ он мун?» — юалі ме дӧзмӧмӧн ямщиклысь.
«Да мый муннысӧ? — вочавидзис сійӧ пуклӧс вывсьыс лэччигӧн; — сідз нин код тӧдас кытчӧ воим: туй абу и гӧгӧр пемыд».
Ме заводитлі видны сійӧс.
Савельич сувтіс сы дор: «И окота вӧлі не кывзыны, — шуис сійӧ скӧралӧмӧн, — бергӧдчин эськӧ постоялӧй дворас, юин чай, узин эськӧ асылӧдзыс, тӧлыс эськӧ лӧнис да мӧдӧдчим водзӧ.
И кытчӧ тэрмасям?
Огӧ ӧд свадьба вылӧ!»
Савельич вӧлі прав.
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Лымйыс сідзи и сапкис.
Кибитка дорын кутіс кыпавны лым тола.
Вӧвъяс сулалісны, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, да корсюрӧ дрӧгмунлісны.
Ямщик ветлӧдліс додь гӧгӧрыс да нинӧм керигмозыс лӧсьӧдаліс сийӧс-заводсӧ.
Савельич ропкис; ме дзоръялі гӧгӧр, кӧсйи аддзыны кӧть кутшӧмкӧ керка либӧ туй, нинӧм эг вермы аддзыны, лымйыслысь гудыра гартчӧм кындзи...
Друг ме аддзи мыйкӧ сьӧдӧс.
«Эй, ямщик! — горӧді ме, — видзӧд: мый сэн сэтшӧм сьӧдыс?»
Ямщик кутіс видзӧдны.
«А енмыс тӧдас, барин, — аслас местаӧ пуксигмоз шуис сійӧ: — додь не додь, пу не пу, а кажитчӧ, мыйкӧ вӧрӧ.
Буракӧ, либӧ кӧин, либӧ морт».
Ме тшӧкті мунны сійӧ сьӧдтор вылас, коді пыр жӧ и мӧдіс локны миянлы паныд.
Кык минута мысти ми лоим ӧтвесьтын морткӧд.
«Эй, бур мортӧй! — горӧдіс сылы ямщик. — Висьтав, он-ӧ тӧд, кӧні туйыс?»
— Туйыссӧ тані; ме юж туй вылын сулала, — вочавидзис морт, — да мый тӧлкыс?
— Кывзы, мужичок, — шуи ме сылы, — тӧдан-ӧ тэ татчӧс местаяссӧ?
Босьтчан-ӧ тэ нуӧдны менӧ узянінӧдз?
— Местаяссӧ ме тӧда, — вочавидзис сійӧ, — слава богу, не ӧтчыд ветлӧма ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Да ӧд со поводдяыс кутшӧм: буретш воштан туйтӧ.
Бурджык татчӧ сувтны да виччысьыштны, гашкӧ, тӧлыс чинӧ да ывлаыс воссьыштас: сэки аддзам туйсӧ кодзувъяс серти.
Сылӧн спокойнӧя сёрнитӧмысь меным лои кыпыдджык.
Ме нин шуи, ен вылӧ лача кутӧмӧн, узьны степь шӧрас, кыдзи туйвывса мортыд друг пелька пуксис пуклӧс вылӧ да шуис ямщиклы: «Но, слава богу, оланін матын; кеж веськыдвылӧ да мун».
— «А мыйла меным веськыдвылас муннысӧ? — юаліс ямщик дӧзмӧмӧн. — Кысь тэ аддзан туйсӧ?
Небось: вӧвъяс йӧзлӧн, сийӧс абу аслад, вӧтлы, эн сулав». — Ямщик кажитчис меным правӧн.
«Збыльысь, — шуи ме, — мыйла тэ чайтан, мый оланін матын?» — «А сы вӧсна, мый тӧлыс сэсянь пӧльыштіс, — вочавидзис туйвывса, — кыла, тшын дукӧн ӧвтыштіс; сідзкӧ, сикт матын».
Сылӧн сюсьлуныс да нырисыс менӧ шензьӧдісны.
Ме тшӧкті ямщиклы мунны.
Вӧвъяс сьӧкыда тувччалісны джуджыд лым питі.
Кибитка надзӧник муніс, то толаяс вылӧ кайлӧмӧн, то гуранъясӧ лэччылӧмӧн, то ӧтарӧ, то мӧдарӧ катласьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі гыа море вывті судноӧн мунӧм кодь.
Савельич окайтіс, быд здукӧ зурасьлывліс менам бокъясӧ.
Ме лэдзи кибитка тупйӧдсӧ, тубыртчи пасьӧн да вугырті — менӧ баййӧдліс бушковлӧн сьылӧмыс да качайтіс ньӧжйӧник мунӧмысь.
Ме аддзылі вӧт, кодӧс некор эг вермы ме вунӧдны да мыйысь ӧнӧдз на аддза мыйкӧ пророческӧйӧс, кор йита сыкӧд аслам олӧмын вӧвлӧм тешкодь обстоятельствояссӧ.
Лыддьысьысь извинитас менӧ: ӧд, кӧнкӧ, тӧдӧ ас сертиыс, кыдзи лӧсялӧ мортлы сетчывны суевериелы, кӧть сійӧ быдногыс зывӧктӧмӧн видзӧдӧ предрассудокъяс вылӧ.
Ме вӧлі чувстволӧн да душалӧн сэтшӧм состояниеын, кор олӧмыд, мӧвпъясыдлы сетчӧмӧн, ӧтлаасьӧ накӧд унйывса гудыр серпасъясын.
Меным кажитчис, пургаыс бушуйтіс на да ми пыр на шӧйтім лымъя пустыняын...
Друг ме аддзи ворота — да пыри асланым усадьбаса барскӧй дворӧ.
Менам медводдза мӧвпӧн вӧлі полӧм, мед батюшка эз скӧрмы ме вылӧ гортӧ невӧляысь бӧр воӧмысь да эз лыддьы эськӧ сійӧс нарошнӧ кывзысьтӧмӧн.
Полігтырйи ме чеччышті кибиткаысь да аддзи: матушка встречайтӧ менӧ кильчӧ вылын ёна шогсьӧмӧн.
«Надзӧнджык, — шуӧ сійӧ меным, — батьыд висьӧ, куланвыйын, да кӧсйӧ тэкӧд прӧститчыны».
Ёна повзьӧмӧн ме муні сы бӧрся спальняӧ.
Аддза, комната омӧлика югдӧдӧма; вольпась дорын сулалӧны шог чужӧма йӧз.
Ме надзӧник матыстчи вольпась дінас; матушка лэптыштіс вевттьӧдсӧ да шуис: «Андрей Петрович, Петруша воис, сійӧ бергӧдчӧма, тэнсьыд висьӧмтӧ кывлӧма да; благословит сійӧс».
Ме пидзӧсчаняси да веськӧді ассьым синъясӧс висьысь вылӧ.
Мый нӧ?..
Аслам бать пыдди аддза: вольпась вылын куйлӧ сьӧд тошка мужик, гажаа ме вылӧ видзӧдӧ.
Ме шай-паймуні, бергӧдчи матушкалань, шуи сылы: «Мый тайӧ лоӧ?
Тайӧ абу батюшка.
И мыйла меным корны благословениесӧ мужиклысь?» — «Дзик ӧткодь, Петруша, — вочавидзис меным матушка, — тайӧ тэнад вежай; окышт сылысь кисӧ, и мед тэнӧ благословитас...»
Ме эг сӧгласитчы.
Сэки мужикыд чеччыштіс вольпась вывсьыс, кватитіс мыш сайсьыс чер да кутіс шенасьны гӧгӧрбок.
Ме кӧсйи пышйыны... и эг вермы; керка тырис морт шойясӧн; ме конъясьлі шойясас да вильдалі вир гӧпъясас...
Страшнӧй мужикыд меліа чуксаліс менӧ, шуаліс: «Эн пов, лок благословита...»
Ме весьӧпӧри да нинӧм ог гӧгӧрво...
И сійӧ здукас ме садьми; вӧвъяс сулалісны;
Савельич тракӧдіс менӧ киӧд, шуаліс: «Пет, сударь: воим».
«Кытчӧ воим? — юалі ме синмӧс тілиг.
«Постоялӧй дворӧ.
Енмыс отсаліс, зурасим веськыда заборас.
Пет, сударь, ӧдйӧджык да шонтысь».
Ме петі кибиткаысь.
Турӧб век на бушуйтчис, кӧть ичӧтджык вынӧн нин.
Вӧлі сэтшӧм пемыд, мый кӧть синмад чуткы.
Кӧзяиныс встретитіс миянӧс ворота дорас, пӧнарсӧ пӧла улас кутӧмӧн, да пыртіс менӧ горничаӧ, коді вӧлі дзескыд, но вель сӧстӧм; сартаса би югдӧдіс сійӧс.
Стенас ӧшаліс винтовка да джуджыд казацкӧй шапка.
Кӧзяин, рӧднас яицкӧй казак, вӧлі ар квайтымына мужик, зэв свеж на збодер.
Савельич пыртіс ме бӧрся ичӧтик ящик, корис би, медым лӧсьӧдны чай, коді некор меным эз кажитчыв татшӧм коланаӧн.
Кӧзяин петіс клопочитны.
— Кӧн нӧ туй индысьным? — юалі ме Савельичлысь.
«Тані, ваше благородие», — вочавидзис меным вылысянь гӧлӧс.
Ме видзӧдлі пӧлатьӧ да аддзи сьӧд тош да югъялысь кык син.
«Мый, вокӧ, кынмин?» — «Кыдз он кынмы куш ӧтик омӧлик дукӧснад!
Вӧлі тулуп, да мый грексӧ дзебны - коли тӧрыт целовальниклы: эз кажитчы сэтшӧм кӧдзыд да».
Сійӧ здукас кӧзяин пырис пуан самӧварӧн; ме вӧзйи туй индысьлы чай чашка; мужикыс лэччис пӧлатьсьыс.
Ортсысяньыс сійӧ меным кажитчис замечательнӧйӧн: сійӧ вӧлі ар нелямына, шӧркодь тушаа, косіник да паськыд пельпомъяса.
Сылӧн сьӧд тошкын тыдалісны дзор сияс; тэрыб гырысь синъясыс сідзи и котралісны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі вель мича, но плутлӧн кодь.
Юрсисӧ вӧлі тшӧтшкӧртӧма гӧгӧрыс; сійӧ вӧлі киссьӧм дукӧса да татарскӧй паськыд гача.
Ме мыччи сылы чай чашка; сійӧ видліс да кезнитіс.
«Ваше благородие, вӧчӧй меным сэтшӧм милӧсть, — тшӧктӧй сетны вина стӧкан; чайыд абу миян казацкӧй юантор».
Ме окотапырысь вӧчи сылысь кӧсйӧмсӧ.
Кӧзяиныс кыскис шкапысь штоп да стӧкан, матыстчис сы дінӧ да видзӧдліс сылы чужӧмас: «Эхе, — шуис сійӧ, — бара тэ миянладорын!
Кысянь енмыс вайис?»
Менам туй индысьыд тӧдчымӧн мигнитіс да вочавидзис поговоркаӧн: «Град йӧръяс весьтті лэбалі, кӧнтусь кокалі; шыбитіс пӧчӧ изйӧн — да эз инмы.
Но, а кыдзи тіян?»
— Да мый миян! — сідзжӧ, крукӧн сёрнитӧмӧн, вочавидзис кӧзяиныс. — Заводитлісны вечерня звӧнитны да попадья оз тшӧкты: попыс гӧститӧ, чӧртъяс кладбище вылынӧсь.
«Ланьт, дядя, — шуис менам брӧдягаыд, — лоӧ зэр, лоӧны и тшакъяс, а лоӧны кӧ тшакъяс, лоӧ и пестерь.
А ӧні (сэки сійӧ бара мигнитіс) сюй чертӧ мыш саяд: лесничӧй ветлӧдлӧ.
Ваше благородие! тіян здоровье вӧсна!»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ босьтіс стӧкан, пернапасасис да юис ӧтпырйӧ.
Сэсся копыртчыліс меным да бӧр кайис пӧлатяс.
Ме нинӧм эг вермы гӧгӧрвоны тайӧ воровскӧй сёрнисьыс; но бӧрвылас нин гӧгӧрвои, мый сёрниыс муніс Яицкӧй войскаса делӧяс йылысь, кодӧс сійӧ каднас муртса на лӧньӧдісны 1772 вося бунт бӧрын.
Савельич кывзіс ёна дӧзмӧмпырысь.
Сійӧ видзӧдавліс эскытӧма то кӧзяин вылас, то миянлы туй индысь вылӧ.
Постоялӧй двор, либӧ, сэтчӧсса ногӧн, умёт, вӧлі бокын, степын, ылын кутшӧмкӧ сиктысь да зэв муніс разбойникъяслӧн оланін вылӧ.
Но вӧчны вӧлі нинӧм.
Оз позь вӧлі и думайтны водзӧ мунӧм йылысь.
Савельичлӧн тӧждысьӧмыс менӧ ёна гажӧдіс.
А ме лӧсьӧдчи узьны да воді лабичас.
Савельич решитчис кайны паччӧрӧ; кӧзяин водіс джоджӧ.
Регыд став керкаыс кутіс шкоргыны, и ме унмовси, быттьӧ кулӧма.
Асывнас вель сёрӧн садьмӧм бӧрын ме аддзи, мый пурга лӧньӧма.
Шондіыс дзирдаліс.
Лымйыс куйліс син ёран эшкынӧн степь пасьтаын.
Вӧвъясӧс вӧлі доддялӧма.
Ме мынтыси кӧзяинлы, коді босьтіс миянлысь сэтшӧм лӧсялана дон, мый весиг Савельич эз кут вензьыны да эз кут донъясьны мукӧддырйи моз, и тӧрытъя полӧмыс сылӧн дзикӧдз вошӧма.
Ме кори туй индысьнымӧс, аттьӧалі сетӧм отсӧгысь да тшӧкті Савельичӧс сетны сылы пӧлтинник вина вылӧ.
Савельич зумыштчис.
«Пӧлтинник вина вылӧ! — шуис сійӧ, — мыйысь сійӧс?
Сыысь, мый тэ жӧ изволитін вайны сійӧс постоялӧй дворӧдз?
Тэнад вӧля, сударь: абуӧсь миян лишнӧй пӧлтинникъясыс.
Быдӧнлы кӧ сетавны вина вылӧ, регыд аслыд ковмас тшыгъявны».
Ме эг вермы вензьыны Савельичкӧд.
Деньгаыс, аслам кӧсйысьӧм серти, ставыс вӧлі сы ордын.
Сӧмын меным вӧлі дӧсаднӧ, мый ме эг вермы благословитны мортӧс, коді мездіс менӧ эз кӧ пикӧ воӧмысь, то век нин зэв неприятнӧй положениеысь.
«Бур, — шуи ме веськодя; — он кӧ кӧсйы сетны пӧлтинниксӧ, то сет сылы мыйкӧ менам паськӧм пиысь.
Сійӧ пасьтасьӧма зэв кокниа.
Сет сылы менсьым кӧч ку тулупӧс».
— Помилуйт, батюшка Пётр Андреич! — шуис Савельич. — Мыйла сылы тэнад кӧч ку тулупыс?
Сійӧ, понйыд, юас тулупсӧ первойя кабакын.
— Тайӧ нин, старинушка, абу тэнад шог, — шуис менам брӧдяга, — юа ме, али ог.
Его благородие сетӧ меным тулупсӧ ассьыс; сылӧн сы вылӧ барскӧй вӧля, а тэнад холопскӧй делӧ не вензьыны да кывзысьны.
— Енсьыс тэ он пов, разбойник! — вочавидзис сылы Савельич скӧр гӧлӧсӧн. — Тэ аддзан, мый дитяыс нинӧм на оз вежӧрт, а тэ и рад сійӧс куштыны сійӧ прӧстлун ради.
Мыйла тэныд барскӧй тулупыс?
Тэныд и оз лӧсяв сійӧ аслад ӧкаяннӧй пельпомъяс вылад».
— Кора не умничайтны, — шуи ме аслам дядькалы: — пыр жӧ вай татчӧ тулупсӧ.
— Господи владыко! — ымӧстіс менам Савельич. — Кӧч ку тулупыс пӧшти выль! и бур эськӧ мӧдлы кӧ, а то помӧдз юсьӧм мортлы!
Но кӧч ку тулупсӧ вайис.
Мужичокыд сэк жӧ кутіс сійӧс мерайтны.
Збыльвылӧ тулупыс, коді весиг меным нин вӧлі ичӧт, сылы вӧлі неуна дзескыд.
Но сійӧ кыдзкӧ сюсьмӧдчис пасьтавны тулупсӧ, коді резьдіс вурысъясӧдыс.
Савельич муртса эз горӧд, кор кыліс кыдзи сунисъясыс мӧдісны оръясьны.
Брӧдяга вӧлі зэв дӧвӧлен менам козинӧн.
Сійӧ колльӧдіс менӧ кибиткаӧдз да шуис улӧдз копыртчылӧмӧн: «Аттьӧ, ваше благородие!
Мед наградитас тіянӧс господь асланыд бурлунысь.
Нэм ог вунӧд тіянлысь милӧстьяснытӧ».
Сійӧ муніс аслас туйӧд, а ме мӧді водзӧ, Савельич дӧзмӧм вылӧ видзӧдтӧг, и регыд вунӧді тӧрытъя пурга йылысь, меным туй индысь йылысь да кӧч ку тулуп йылысь.
Оренбургӧ воӧм мысти ме веськыда муні генерал дорӧ.
Ме аддзи ыджыд тушаа, но пӧрысьлун вӧснаыс гӧрбыльтчӧм нин мужчинаӧс.
Сылӧн кузь юрсиыс вӧлі дзик еджыд.
Быгалӧм важ мундирыс казьтывліс Анна Иоанновна кадся воинӧс, а сы сёрниын ёна тӧдчис немецкӧй выговор.
Ме сеті сылы батюшкасянь письмӧ.
Сылысь нимсӧ казьтылігӧн сійӧ ӧдйӧ видзӧдліс ме вылӧ: «Боже мой! — шуис сійӧ. — Важӧн-ӧ, кажитчӧ, Андрей Петрович вӧлі тіян арлыда, а ӧні со нин кутшӧм молодец сылӧн!
Ак, кад, кад!»
Сійӧ восьтіс письмӧсӧ да мӧдіс лыддьыны сійӧс джын гӧлӧсӧн, ассьыс замечаниеяс вӧчалӧмӧн.
«Милӧстивӧй государь, Андрей Карлович, надейтча, мый тіян превосходительство»...
Тайӧ нин кутшӧм церемонияяс?
Фу, кыдзи сылы абу яндзим!
Дерт: дисциплина первой делӧ, но тадз-ӧ гижлӧны аслад камрадлы?.. «ваше превосходительство эз вунӧд»... гм... «и:.. кор... покойнӧй фельдмаршал Мин... походын... сідзжӧ и...
Каролинкаӧс»...
Э-э, брудер! сійӧ нӧшта помнитӧ на миянлысь важ дурӧмъяссӧ?
«Ӧні делӧ йылысь...
Тіян дорӧ ассьым шалунӧс»... м-м...
«кутны ежовӧй кепысьясӧн»...
Мый сэтшӧм ежовӧй кепысьыс?
Тайӧ, тыдалӧ, роч кывйӧз...
Мый сэтшӧмыс «кутны ежовӧй кепысьясӧн»? — мӧдысь юаліс сійӧ мелань бергӧдчӧмӧн.
— Тайӧ лоӧ, — шуи ме некутшӧм ылӧдлӧм петкӧдлытӧг, — сёрнитны меліа, не вывті стрӧга,сетны унджык вӧля, кутны ежовӧй кепысьясӧн.
— Гм, гӧгӧрвоа... «да не сетны сылы вӧля»... тыдалӧ, ежовӧй кепысьыд оз ло сійӧ...
«Такӧд... сылӧн паспорт»...
Кӧн нӧ сійӧ?
А, со... «гижны Семёнӧвскӧйӧ»...
Бур, бур, ставсӧ лоӧ вӧчӧма...
«Лэдзан, чинъясӧн артасьтӧг, кутыштлыны тэнӧ да... важ ёртӧн да другӧн»... — а! медбӧрын гӧгӧрвоӧма... и сідз водзӧ...
Но, батюшка, — шуис сійӧ, кор лыддис письмӧсӧ да бокӧ вештіс менсьым паспортӧс, — ставсӧ лоӧ вӧчӧма: тэнӧ лоӧ вуджӧдӧма офицерӧн *** полкӧ, и медым тэныд кад не воштыны, то аски жӧ мун Белогорскӧй крепостьӧ, кӧні тэ лоан капитан Миронов, зэв бур да веськыд морт, командаын.
Тэ сэні лоан збыль служба вылын, велалан дисциплинаӧ.
Оренбургын тэныд вӧчны нинӧм; весь олӧмыд том мортыдлы лёк.
А талун милости просим: ӧбедайтны ме ордӧ.
Часысь часӧ абу кокниджык! - мӧвпышті ме ас думысь; мый сетіс меным сійӧ, мый нӧшта мам кынӧмын на ме вӧлі гвардияса сержантӧн!
Кытчӧ сійӧ менӧ вайӧдіс?
*** полкӧ да кутшӧмкӧ ылыса крепостьӧ киргиз-кайсацкӧй степьяс граница дорӧ!..
Ме ӧбедайті Андрей Карлович ордын, куимӧн сылӧн пӧрысь адъютантыскӧд.
Стрӧг немецкӧй экономия ыджыдаліс сійӧ пызан вылын, и ме чайта, мый корсюрӧ аслас пызан сайысь лишнӧй гӧстьӧс аддзыны полӧмыс вӧлі кутшӧмакӧ помкаӧн менӧ ӧдйӧджык гарнизонӧ ыстӧм вылӧ.
Мӧд луннас ме прӧщайтчи генералкӧд да мӧдӧдчи меным индӧм местаӧ.
III глава
КРЕПОСТЬ
Белогорскӧй крепость вӧлі нелямын верст сайын Оренбургсянь.
Туйыс муніс Яик ю крут берег кузя.
Юыс абу на кынмӧма, и сылӧн свинеч кодь гыясыс гажтӧма сьӧдӧдісны еджыд лымйӧн тупкысьӧм ӧтсяма берегъяс костын.
На сайын вӧліны киргизскӧй степьяс.
Ме думайті ёнджыкасӧ гажтӧм думъяс.
Гарнизоннӧй олӧмӧ менӧ омӧля кыскис.
Ме зіли представитны капитан Мироновӧс, ассьым водзӧ лоан начальникӧс, и чайті сійӧс стрӧгӧн, скӧр пӧрысь мортӧн, коді нинӧм оз тӧд, аслас службаыс кындзи, да дась быд ичӧтикторйысь пуксьӧдны менӧ арестӧ нянь да ва вылӧ.
Сэккості заводитіс рӧмдыны.
Ми мунім бура ӧдйӧ.
«Ылын-ӧ крепостьӧдзыс?» — юалі ме аслам ямщиклысь.
«Неылын, — вочавидзис сійӧ. — Со тыдалӧ нин». — Ме видзӧді гӧгӧрбок, думайті аддзыны грознӧй бастионъяс, башняяс да вал; но нинӧм эг аддзы, ичӧтик сикт кындзи, кодӧс кытшалӧма пу заборӧн.
Ӧтар боксяньыс сулалісны лымйӧн джынвыйӧ тырӧм куим либӧ нёль зорӧд; мӧдарсянь картина вылын моз дышиника лэдзыштӧм бордъяса, вежыньтчӧм мельнича.
«Кӧн нӧ крепостьыс?» — юалі ме шензьӧмӧн.
«Да со сійӧ», — вочавидзис ямщик, сикт вылӧ индӧмӧн, и тайӧс шуигӧн ми пырим.
Ворота дорысь ме аддзи важ чугун пушка; уличаясыс вӧліны векниӧсь да чукляӧсь; керкаяс ляпкыдикӧсь да унджыксӧ вевттьӧма идзасӧн.
Ме тшӧкті мунны комендант ордӧ, и здук мысти кибитка сувтіс пу керка водзӧ, кодӧс вӧлі стрӧитӧма вывтас местаӧ, пу вичко дінӧ жӧ.
Некод эз пет меным паныд.
Ме пыри посводзас да восьті ӧдзӧссӧ передньӧйӧ.
Пӧрысь инвалид пукаліс пызан вылын да вурис лӧз дӧмас турунвиж рӧма мундир гырддзаас.
Ме тшӧкті сылы висьтавны ас йылысь.
«Пыр, батюшка, — вочавидзис инвалид: — миян гортынӧсь».
Ме пыри сӧстӧминик жырйӧ, кӧні вӧлі важ кадся кодь порядок.
Пельӧсын сулаліс дозмукъяса шкап; стенын ӧшаліс стеклӧа рамкаын офицерскӧй диплом; сы дінын ӧшалісны лубочнӧй картинаяс, кытчӧ рисуйтӧма Кистрин да Очаков босьтӧм, сідзжӧ невестаӧс бӧрйӧм да каньӧс гуалӧм.
Ӧшинь дорас пукаліс шоныд паськӧма да чышъяна старушка.
Сійӧ каттис сунис, кодӧс, кияс вылас зэлӧдӧмӧн, кутіс офицерскӧй мундира старик.
«Мый тіянлы колӧ, батюшка?» — юаліс нывбаба ассьыс уджсӧ эновттӧг.
Ме вочавидзи, мый вои служба вылӧ да аслам долг кузя локті господин капитан дінӧ, и тайӧ кывъяснас шыӧдчи чукля старик дорӧ, кодӧс чайті комендантӧн; но кӧзяйкаыс торкис ассьым дыр думайтӧм кывъясӧс висьталӧмысь.
«Иван Кузмич абу гортын, — шуис старушка; — сійӧ муніс гӧститны Герасим поп ордӧ; да дзик ӧткодь, батюшка, ме сылӧн кӧзяйка.
Кора радейтны да пыдди пуктыны.
Пуксьы, батюшка».
Сійӧ чукӧстіс слугасӧ да тшӧктіс сылы корны урядникӧс.
Старичокыс аслас ӧтка синнас сюся видзӧдлывліс ме вылӧ.
«Лысьта юавны, — шуис сійӧ, — ті кутшӧм полкын изволитінныд служитны?»
Ме висьталі сылы тӧдны кӧсъянторсӧ.
«А лысьта юавны, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — мыйла ті изволитінныд вуджны гвардияысь гарнизонӧ?»
Ме вочавидзи, мый сэтшӧм вӧлі начальстволӧн воля.
«Тӧдӧмысь, гвардияса офицерлы лӧсявтӧм поступокъясысь!» — водзӧ нуӧдіс мудзлытӧм юасьысь.
«Тырмас сӧрны нинӧм абусӧ, — шуис сылы капитанша: — тэ аддзан, том мортыс туй вывсяньыд мудз; сылы абу тэӧдз... (кут китӧ веськыдджыка...).
А тэ, менам батюшка, — водзӧ нуӧдіс сійӧ ме дінӧ шыӧдчӧмӧн, — эн шогсьы, мый тэнӧ тувйыштісны миян гуӧ.
Абу тэ первойя, абу и медбӧръя.
Олыштан да муса лоӧ.
Швабрин Алексей Иваныч со витӧд во нин, кыдзи вуджӧдісны миянӧ мортӧс виӧмысь.
Енмыс тӧдӧ, кутшӧм грек сійӧс гантайтӧма; тӧданныд-ӧ, найӧ мунӧмаӧсь кар сайӧ ӧтик поручиккӧд, да босьтӧмаӧсь аскӧдныс шпагаяс, но и мӧда-мӧднысӧ бытшлӧдлыны; а Алексей Иваныч и бытшкӧма поручиктӧ, да нӧшта кык свидетель дырйи!
Мый сэсся вӧчан?
Грек вылад мастерыд абу».
Сійӧ здукас пырис урядник, том да статя казак.
«Максимыч! — шуис сылы капитанша. — Инды г. офицерлы квартира, да сӧстӧмджыкӧс». — «Кывза, Василиса Егоровна, — вочавидзис урядник. — Не овмӧдны-ӧ его благородиесӧ Иван Полежаев дінӧ?» — «Сӧран, Максимыч, — шуис капитанша: — Полежаевлӧн и сідзи дзескыд; сійӧ жӧ меным кум и помнитӧ, мый ми сылӧн начальникъяс.
Нуӧд г. офицерсӧ... кыдзи тіян нимныд да вичныд, менам батюшка?
Пётр Андреич?..
Нуӧд Пётр Андреичсӧ Семён Кузов ордӧ.
Сійӧ, мошенникыд, вӧвсӧ ассьыс лэдзӧма менам град йӧрӧ.
Но, мый, Максимыч, ставыс-ӧ бур?»
— Ставыс, слава богу, лӧнь, — вочавидзис казак; — сӧмын капрал Прохоров тышкасьӧма пывсянын Устиния Негулинакӧд шайка пӧсь ва вӧсна.
— Иван Игнатьич! — шуис капитанша синпӧла стариклы. — Тӧдмав, коді прав, коді мыжа, Прохоровыс али Устиньяыс.
Да кыкнаннысӧ и накажит.
Но, Максимыч, мун сэсся, ен тэкӧд.
Пётр Андреич, Максимыч нуӧдас тіянӧс асланыд квартираӧ.
Ме копыртчылі.
Урядник вайӧдіс менӧ дзик крепостьпомса джуджыд берег вылын сулалысь керкаӧ.
Керка джынъяс оліс Семён Кузовлӧн семьяыс, мӧд джынсӧ сетісны меным.
Сэні вӧлі ӧти жыр, вель сӧстӧминик да юкӧма кык пельӧ перегородкаӧн.
Савельич кутіс сэні распоряжайтчыны; ме мӧді видзӧдны векньыдик ӧшиньӧд.
Ме водзын куйліс гажтӧм степь.
Бокынджык сулалісны некымын керка; улича кузя шӧйтісны кымынкӧ курӧг.
Старука кильчӧ вылас сулаліс ворйӧн да чуксаліс порсьясӧс, кодъяс вочавидзлісны сылы бурысь руксӧмӧн.
И со кӧні лоӧ меным коллявны ассьым том кадӧс!
Шог шымыртіс менӧ; ме муні ӧшинь дорысь да воді ужнайттӧг, кӧть Савельич ёна тшӧктіс да шогпырысь шуаліс: «Господи владыко! нинӧм сёйны оз кӧсйы.
Мый шуас барыня, дитяыс кӧ висьмас?»
Мӧд лун асывнас ме муртса на куті пасьтасьны, кыдзи воссис ӧдзӧс да ме ордӧ пырис ичӧтик тушаа, синмӧ шыбитчана мисьтӧм, мугов чужӧма том офицер.
«Извинитӧй менӧ, — шуис сійӧ меным французскӧй кыв вылын, — мый ме церемониятӧг вои тіянкӧд тӧдмасьны.
Тӧрыт ме кывлі тіян воӧм йылысь; меным сэтшӧм окота лои аддзывны мортлысь чужӧм, мый ме эг вермы терпитны.
Ті тайӧс гӧгӧрвоанныд, кор олыштанныд тані нӧшта мыйкӧ дыра кад».
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі поединок вӧсна гвардияысь ыстӧм офицер.
Ми пыр жӧ тӧдмасим.
Швабрин вӧлі зэв абу йӧй.
Сёрниыс сылӧн вӧлі ёсь да интереснӧй.
Сійӧ ёна гажаа висьталіс меным комендант семья йылысь, сылӧн общество да край йылысь, кытчӧ вайӧдіс менӧ судьба.
Ме сералі став сьӧлӧмсянь, кор пырис ме ордӧ буретш сійӧ инвалидыс, коді дӧмлӧ вӧлі мундир комендант передньӧйын, да Василиса Егоровна нимсянь корис менӧ на ордӧ ӧбедайтны.
Швабрин окотитіс мунны мекӧд ӧтлаын.
Комендантскӧй керка дінӧ матыстчигӧн ми аддзим площадь вылысь кузь кӧсаяса да куим пельӧса шляпаяса кызь кымын пӧрысь инвалидӧс.
Найӧс вӧлі сувтӧдӧма во фронт.
Водзвылас сулаліс комендант, колпака да китайчатӧй калата, ыджыд тушаа збодер старик.
Миянӧс казялӧм мысти сійӧ локтіс миян дінӧ, шуис меным некымын мелі кыв да бара мӧдіс командуйтны.
Ми эськӧ сувтлім велӧдчӧмнысӧ видзӧдны; но сійӧ тшӧктіс миянӧс мунны Василиса Егоровна дінӧ, а ачыс кӧсйысис воны миян бӧрысь.
«А тані, — содтіс сійӧ, — тіянлы нинӧм видзӧднысӧ».
Василиса Егоровна примитіс миянӧс прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс да сёрнитіс мекӧд, быттьӧ нэм вӧлім тӧдсаӧсь.
Инвалид да Палашка лӧсьӧдісны пызан.
«Мый тайӧ менам Иван Кузмичыс талун сідзи кутіс мырсьыны-велӧдны? — шуис комендантша. — Палашка, кор баринӧс ӧбедайтны.
Да кӧн нӧ Машаыс?»
Сэки пырис ар дас кӧкъямыса ныв, банйӧм гӧгрӧс чужӧма, пель саяс шыльыда сыналӧм еджгов юрсиа; пельясыс сылӧн сідзи и ломзисны.
Первой видзӧдлӧм бӧрын сійӧ меным эз зэв кажитчы.
Ме видзӧді сы вылӧ водзвыв нин омӧльтӧм боксянь: Швабрин висьталіс меным, мый Маша, капитанлӧн нылыс, дзик йӧй кодь.
Марья Ивановна пуксис пельӧсӧ да заводитіс вурсьыны.
Сэккості вайисны шыд.
Василиса Егоровна эз вермы виччысьны верӧссӧ да мӧдысь сыла ыстіс Палашкаӧс.
«Висьтав баринлы: гӧстьяс пӧ виччысьӧны, шыд кӧдзалас; слава богу, велӧдӧмыд оз пышйы; удитас на горзынысӧ». — Капитан регыд мысти воис син пӧла стариккӧд.
«Мый тайӧ, менам батюшка? — шуис сылы гӧтырыс. — Сёян важӧн вайӧма, а тэнӧ корны ог вермӧ». — «А кылан тэ, Василиса Егоровна, — вочавидзис Иван Кузмич, — ме вӧлі служба вылын: салдатъясӧс велӧді». — «И, тырмас! — паныд шуис капитанша. — Сӧмын славаыс, мый салдатъясӧс велӧдан: налы ни службаыс оз сетчы, ни тэ сэсь тӧлксӧ он тӧд.
Пукалін эськӧ гортын да енлы кевмин, бурджык эськӧ вӧлі.
Дона гӧстьяс, корам пуксьыны пызан сайӧ».
Ми пуксим ӧбедайтны.
Василиса Егоровна эз ланьтлы здук кежлӧ да дугдывтӧг юасис менсьым: кодъяс менам ай-мамӧй, ловъяӧсь-ӧ найӧ, кӧні олӧны да кутшӧм налӧн состояниеыс?
Кор кыліс, мый батюшкалӧн куимсё душ крестьяна, «кокни-ӧ! — шуис сійӧ; — ӧд эмӧсь жӧ свет вылас озыр йӧз!
А миян, менам батюшка, став душаыс сӧмын ӧти слуга Палашка; да слава богу, олам чурки-буди.
Ӧти омӧльтор: Машалы верӧс сайӧ мунан кад, а кутшӧм сылӧн приданӧйыс? тшӧкыд сынан, да корӧсь, да алтын сьӧм (прӧстит енмӧй!), мыйӧн пывсянӧ ветлыны.
Бур, сюрӧ кӧ шань морт; а то пукав нылӧн нэмӧвӧйся невестаӧн». — Ме видзӧдлі Марья Ивановна вылӧ; сійӧ ставнас гӧрдӧдіс, и весиг синваыс сылӧн войтыштіс тарелка вылас.
Меным лои жаль сійӧ; и ме тэрмаси вежны сёрнисӧ.
«Ме кывлі, — шуи ме вель не ас кадӧ, — мый тіян крепость вылӧ лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны башкиръяс». — «Кодсянь, батюшка, тэ тайӧс кывлін?» — юаліс Иван Кузмич.
«Меным сідзи висьталісны Оренбургын», — вочавидзи ме.
«Сӧрӧм! — шуис комендант. — Миян важӧн нинӧм оз кывсьы.
Башкиръясыд — повзьӧдлӧм йӧз, да и киргизъяслы петкӧдлӧма гаж.
Небось, миян вылӧ оз воны; а воасны кӧ, сэтшӧм страсть ме налы петкӧдла, мый во дас кежлӧ ланьтӧда». — «И тіянлы абу страшнӧ, — водзӧ шуи ме капитанша дінӧ шыӧдчӧмӧн, — овны крепостьын, кор грӧзитӧны татшӧм опасностьяс?» — «Велалі нин, менам батюшка, — вочавидзис сійӧ. — Во кызь колис, кыдзи миянӧс вуджӧдісны татчӧ полкысь, и не дай господи, кыдзи ме повлі сійӧ проклятӧй нехристьяссьыс!
Мыйӧн аддза вӧлі рысь ку шапкаяс, да мыйӧн кыла налысь горзӧмсӧ, веритан-ӧ, менам батюшка, сьӧлӧмӧй сідзи и кынмывліс!
А ӧні сэтшӧма велалі, мый и местаысь ог вӧрзьыв, кор локтасны миянлы висьтавны, мый крепость дорын злӧдейяс шаркъялӧны».
— Василиса Егоровна зэв збой дама, — шуис Швабрин. — Иван Кузмич вермас сійӧс висьтавны.
— Да, видзӧдтӧ, — шуис Иван Кузмич: — бабаыс абу полысь рӧдысь.
— А Марья Ивановна? — юалі ме: — ті кодь жӧ збой?
— Збой-ӧ Маша? — вочавидзис сылӧн мамыс. — Абу, Маша полысь.
Ӧнӧдз оз вермы кывны ружьеысь лыйӧм: сідзи и тіравны кутас.
А кыдзи во кык сайын Иван Кузмич менам нимлунӧ кутіс лыйлыны миян пушкаысь, сідз сійӧ, менам гулюӧй, повзьӧмысла чуть мӧдаръюгыдӧ эз мун.
Сійӧ кадсяньыс и огӧ нин лыйсьӧй проклятӧй пушкаысь.
Ми чеччим пызан сайысь.
Капитан да капитанша мунісны узьны; а ме муні Швабрин ордӧ, кодкӧд и колли дзонь рыт.
IV глава
ПОЕДИНОК
Коли некымын недель, и Белогорскӧй крепостьын менам олӧм лои меным не сӧмын терпитанаӧн, но весиг лӧсьыдӧн.
Комендант керкаын менӧ примитісны ас мортӧс моз.
Мужикыс да гӧтырыс вӧліны медся почтеннӧй йӧз.
Иван Кузмич, коді воӧдчис салдатсянь офицерӧдз, вӧлі велӧдчытӧм да прӧстӧй, но медся честнӧй да бур.
Гӧтырыс сылӧн веськӧдліс сыӧн, мый лӧсяліс верӧс тӧждысьтӧмлуныслы.
Василиса Егоровна и служба делӧяс вылас видзӧдіс, кыдзи аслас кӧзяйскӧй делӧяс вылӧ, да веськӧдліс крепостьнас дзик жӧ сідзи, кыдзи аслас овмӧсӧн.
Марья Ивановна регыд мысти дугдіс повны меысь.
Ми тӧдмасим.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ вежӧра да небыд сьӧлӧма ныв.
Казявлытӧг ме велалі бур семья дорӧ, весиг Иван Игнатьич дорӧ, гарнизонса синпӧла поручик дорӧ, код йылысь Швабрин лӧсьӧдӧма, быттьӧ пӧ сійӧ лоны позьтӧм йитӧдын Василиса Егоровнакӧд, мый ньӧти збыльвылас эз вӧв веритана; но Швабрин сы йылысь эз тӧждысь.
Менӧ кыпӧдісны офицерӧдз.
Службаӧй менӧ эз сьӧктӧд.
Енмӧн видзан крепостьын эз вӧвны ни смотръяс, ни ученьеяс, ни караулъяс.
Комендант ас окотасьыс корсюрӧ велӧдліс ассьыс салдатъяссӧ; но нӧшта эз на вермы велӧдны, мед ставныс найӧ тӧдісны, кодар бокыс веськыдвыв, кодарыс шуйга.
Швабринлӧн вӧлі некымын французскӧй небӧг.
Ме куті лыддьысьны, и менам кыптіс литература дінӧ интерес.
Асывъясын ме лыддьысьлі, упражняйтчи переведитчӧм кузя, а корсюрӧ и гижавлі стихъяс.
Ӧбедайтлім пӧшти пыр комендант ордын, кӧні пырджык и коллявлі лун помсӧ да кытчӧ рытъясын коръясӧкӧ волывліс Герасим поп аслас Акулина Памфиловна гӧтырыскӧд, став матігӧгӧрын выльторъяс первойя новлӧдлыськӧд.
А. И. Швабринкӧд, тӧдӧмысь, ме аддзысьлі быд лун; но часысь часӧ сылӧн сёрниясыс меным кутісны омӧльджыка кажитчыны.
Комендант семья йылысь сылӧн векся шмонитӧмыс меным зэв эз волы сьӧлӧм вылӧ, торйӧн нин Марья Ивановна йылысь ёсь кывъясыс.
Мӧд общество крепостьын эз вӧв, но меным мӧдыс эз и ков.
Кӧть и водзвыв ёна висьтавлісны, башкиръяс эз возмущайтчыны.
Лӧньлун ыджыдаліс миян крепость гӧгӧр.
Но мир орис друг лоан междоусобиеӧн.
Ме висьтавлі нин, мый ме занимайтчи литератураӧн.
Опытъяс менам, сійӧ кад серти, вӧліны вель гырысьӧсь, и Александр Петрович Сумароков, кымынкӧ во мысти бӧрынджык, найӧс зэв ошкис.
Ӧтчыд удайтчис меным гижны сьыланкыв, кодӧн ме вӧлі дӧвӧлен.
Тӧдса, мый сочинительяс корсюрӧ, сӧветъяс корӧм улын, корсьӧны бур кывзысьӧс.
И сідз, ассьым сьыланкывйӧс выль пӧв гижӧм бӧрын, ме нуи сійӧс Швабринлы, коді ӧтнасӧн став крепостьын вермис донъявны стихотворецлысь произведениеяссӧ.
Ичӧтик водзкыв бӧрын ме перйи зептысь ассьым тетрадьӧс да лыдди сылы татшӧм стишокъяс:
— Кыдз тэ тайӧс донъялан? — юалі ме Швабринлысь, ошкӧм виччысьӧмӧн, кыдзи меным быть колана дань.
Но, менам ыджыд дӧсада вылӧ, мекӧд пыр бура сёрнитысь Швабрин чорыда шуис, мый сьыланкывйӧй менам омӧль.
— Мыйла сідз? — юалі ме сылысь ассьым дӧсадаӧс петкӧдлытӧг.
— Сы вӧсна, — вочавидзис сійӧ, — мый татшӧм стихъясыс лӧсялӧны менам учитель Василий Кирилыч Тредьяковскийлы да зэв мунӧны сылӧн любовнӧй куплетъяс вылӧ.
Сэки сійӧ босьтіс менсьым тетрадьӧс да немжалиттӧг мӧдіс видлавны быд стих да быд кыв, ме вылын ёна издевайтчӧмӧн.
Ме эг вермы терпитны, нетшышті сы киысь тетрадьсӧ да шуи, мый некор нин сэсся ог петкӧдлы сылы ассьым гижӧдъясӧс.
Швабрин сералыштіс и тайӧ грӧз вылын.
«Видзӧдлам, — шуис сійӧ, — кутан-ӧ тэ ассьыд кывтӧ: стихотворениеяс гижысьяслы колӧ кывзысь, кыдзи Иван Кузмичлы ӧбед водзын графин вина.
А коді сійӧ Машаыс, кодлы тэ висьталан ассьыд нежнӧй страстьтӧ да радейтӧмтӧ?
Абу-ӧ Марья Ивановна?»
— Абу тэнад делӧ, — вочавидзи ме зумыштчӧмӧн, — коді кӧть эз вӧв Машаыс.
Ог кор ни тэнсьыд донъялӧм, ни тэнсьыд чайтӧмтӧ.
— О-о!
Асьсӧ радейтысь стихотворец да полысь любовник! — водзӧ висьталіс Швабрин часысь часӧ век ёнджыка менӧ дӧзмӧдӧмӧн; — но кывзы бур сӧвет: кӧсъян кӧ тэ шедӧдны успех, то сӧветуйта действуйтны не сьыланкывъясӧн.
— Мый тайӧ, сударь, лоӧ?
Вай висьтав.
— Окотапырысь.
Тайӧ лоӧ, мый кӧсъян кӧ, мед Маша Миронова волывліс тэ дінӧ рытгорувъясын, то мелі стихъясыд пыдди пӧдарит сылы исерга гоз.
Вирӧй менам пузис.
«А мыйла тэ сы йылысь сідз чайтан?» — юалі ме ассьым скӧралӧмӧс муртса кутӧмӧн.
— А сы вӧсна, — вочавидзис сійӧ мисьтӧма серӧктӧмӧн, — мый ас серти тӧда сылысь сямсӧ да модасӧ.
— Тэ ылӧдлан, мерзавец! — лёкысь горӧді ме, — тэ ылӧдлан некутшӧма яндысьтӧг.
Швабринлӧн вежсис чужӧмыс.
«Тайӧ тэныд сідз оз коль, — менсьым киӧс топӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Тіянӧс ме кора дуэль вылӧ».
— Ладнӧ; кор кӧсъян! — вочавидзи ме радпырысь.
Сійӧ здукас ме вӧлі дась косявны сійӧс.
Ме пыр жӧ муні Иван Игнатьич дінӧ да суи сійӧс киас емӧн: комендантша тшӧктӧм серти сійӧ пысавліс тшак, медым косьтыны тӧв кежлӧ.
«А, Пётр Андреич! — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ; — видза корам!
Кыдзи тайӧ тіянӧс енмыс вайис? кутшӧм делӧ кузя, лысьта юавны?»
Ме кымынкӧ кывйӧн висьталі сылы, мый ме пиняси Алексей Иванычкӧд, а сійӧс, Иван Игнатьичӧс, кора лоны аслам секундантӧн.
Иван Игнатьич кывзіс менсьым зэв сюся, ме вылӧ ассьыс син пӧвсӧ быльӧдӧмӧн.
«Ті изволитад висьтавны, — шуис сійӧ меным, — мый кӧсъянныд бытшкыны Алексей Иванычӧс да коранныд менӧ, мед ме сэні вӧлі свидетельӧн?
Сідз-ӧ? лысьта юавны».
— Дзик сідз.
— Помилуйтӧй, Пётр Андреич!
Мый ті тайӧ думыштінныд!
Ті Алексей Иванычкӧд зыкӧ воид?
Ыджыд тай шог!
Видчӧмыд ворот вылӧ оз ӧшйы.
Сійӧ тіянӧс видыштіс, и ті сійӧс видӧй; сійӧ тіянӧс нырвомад, а ті сійӧс пельбокас, мӧдысь, коймӧдысь — и торйӧдчӧй; а ми нин тіянӧс миритам.
А то: бур-ӧ бытшкыны ассьыд матысатӧ, лысьта юавны?
И бур эськӧ, ті кӧ бытшкад сійӧс: ен сыкӧд, Алексей Иванычкӧд; ме и ачым сы вылӧ абу окоч.
Но, а сійӧ кӧ тіянӧс розьӧдас?
Мый вылӧ тайӧ кутас мунны?
Коді лоас дуракнас, лысьта юавны?
Вежӧра поручиклӧн велӧдӧмыс эз вӧрзьӧд менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме эг веж ассьым думӧс.
«Кыдзи ті кӧсъянныд, — шуис Иван Игнатьич: — вӧчӧй, кыдзи бурӧн лыддяд.
Да мыйла нӧ меным сэні лоны свидетельнас?
Мый вӧсна?
Йӧз тышкасьӧны, кутшӧм аддзывтӧмтор, лысьта юавны?
Слава богу, косясьлі ме шведкӧд и туроккӧд: быдторсӧ аддзылі».
Ме, кыдз верми, заводиті висьтавны сылы секундантлысь должностьсӧ, но Иван Игнатьич некыдз эз вермы менӧ гӧгӧрвоны.
«Тіян вӧля, — шуис сійӧ. — Меным кӧ нин колӧ тшӧтш сюйсьыны тайӧ делӧас, то буди мунны Иван Кузмич дінӧ да висьтавны сылы служба долг серти, мый фортецияын лӧсьӧдсьӧ казеннӧй интереслы паныда злодействие: оз-ӧ кӧсйы господин комендант примитны колана мераяс...»
Ме повзи да куті кевмысьны Иван Игнатьичлы, медым нинӧм эз висьтав комендантлы; муртса сійӧ сӧгласитчис; сійӧ сетіс меным кыв, и ме шуи эновтны сійӧс.
Рытсӧ ме коллялі, кыдзи и пыр, комендант ордын.
Ме зіли петкӧдлыны ачымӧс гажаӧн да веськодьӧн, медым эз лоны некутшӧм подозрениеяс да ковтӧм юасьӧмъяс; но шуа, менам эз вӧв сійӧ лӧньлуныс, кодӧн ошйысьӧны пӧшти пыр найӧ, кодъяс овлӧны менам положениеын.
Тайӧ рытнас менӧ кыскис мелілунӧ да нимкодясьӧмӧ.
Марья Ивановна кажитчис меным мукӧд дырся серти ёнджыка.
Сійӧ мӧвпыс, мый, гашкӧ, сійӧс аддза медбӧръяысь, сетіс сылы менам син водзын аслыспӧлӧс мичлун.
Швабрин воис сэтчӧ жӧ.
Ме нуӧді сійӧс бокӧ да висьталі сылы Иван Игнатьичкӧд аслам сёрни йылысь.
«Мыйла миянлы секундантъясыс, — шуис сійӧ меным коса: — натӧг артмас».
Ми сёрнитчим тышкасьны сёрӧмъяс сайын, кодъяс вӧліны крепость дорын, и воны сэтчӧ аски сизим час асылын.
Ми сёрнитім, тыдалӧ, сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый Иван Игнатьич радысла кывсӧ эз вермы кутны.
«Важӧн эськӧ тадз, — шуис сійӧ меным нимкодь чужӧмӧн; — лёка миритчӧмыд бурджык бур зыкысь, да и кӧть честьтӧм, но здоров».
— Мый, мый, Иван Игнатьич? — юаліс комендантша, коді пельӧсын гадайтчис картіӧн: — ме эг кывлы.
Иван Игнатьич казяліс менсьым дӧзмӧмӧс да уськӧдіс дум вылас ассьыс кӧсйысьӧмсӧ, падмыліс и эз тӧд, мый вочавидзны.
Швабрин воис сылы отсӧг вылӧ.
— Иван Игнатьич, — шуис сійӧ, — ошкӧ миянлысь миритчӧмнымӧс.
— А кодкӧд тайӧ, менам батюшка, тэ зыкас водін?
— Ми ыджыд зыкӧ волім Пётр Андреичкӧд.
— Мыйысь сідзсӧ?
— Зэв ичӧтикторйысь: сьыланкывйысь, Василиса Егоровна.
— Аддзӧмаӧсь, мыйысь вензьыны! сьыланкывйысь!.. да кыдз нӧ сійӧ лон?
— Да со кыдзи: Пётр Андреич неважӧн сочинитӧма сьыланкыв да горӧдіс сьывны сійӧс ме дырйи, а ме горӧді ассьым радейтанаӧс:
Артмис лӧсьыдтӧмтор.
Пётр Андреич и скӧрмыліс; но сэсся думыштіс, мый быдӧн вермӧ сьывны, мый кодлы колӧ.
Сійӧн делӧыс и помасис.
Швабринлӧн яндысьтӧмлуныс менӧ муртса эз дурмӧд; но некод, меысь кындзи, эз гӧгӧрво сылысь лёк кывъяссӧ; некод сы вылӧ эз веськӧд внимание.
Сьыланкывъяссянь сёрниыс пансис стихотворение йылысь, и комендант висьталіс, мый найӧ ставыс беспутнӧй йӧз да вина юысьяс, и бурысь сӧветуйтіс меным эновтны стихъяс гижӧм, кыдзи службалы прӧтивнӧй удж да коді бурӧ оз вайӧд.
Швабринлӧн тані пукалӧмыс меным вӧлі терпитны позьтӧм.
Ме регыд прӧститчи коменданткӧд да сійӧ семьяыскӧд; гортӧ воӧм мысти ме видлі ассьым шпагаӧс, видлі сылысь йывсӧ, воді узьны да тшӧкті Савельичлы садьмӧдны менӧ асывнас сизим часын.
Мӧд луннас индӧм кадын ме сулалі нин сёрӧмъяс сайын, виччыси ассьым противникӧс.
Регыд и сійӧ воис.
«Миянӧс вермасны суны, — шуис сійӧ меным; — колӧ тэрмасьны».
Ми пӧрччим мундиръяс, кольччим куш камзолъяс кежысь да кыским шпагаяс.
Сійӧ здукӧ сёрӧм сайысь друг петіс Иван Игнатьич да морт вит инвалидъяс.
Сійӧ тшӧктіс миянӧс мунны комендант дорӧ.
Дӧзмӧмпырысь ми кывзысим; салдатъяс кытшалісны миянӧс, и ми мӧдӧдчим крепостьӧ Иван Игнатьич бӧрся, коді нуӧдіс миянӧс торжествуйтігтыр, зэв важнӧя тувччалӧмӧн.
Ми пырим комендантскӧй керкаӧ.
Иван Игнатьич восьтіс ӧдзӧссӧ, торжественнӧя шуис: «Вайӧді!»
Миянӧс паныдаліс Василиса Егоровна.
«Ак, менам батюшкаяс!
Мый вылӧ тайӧ мунӧ? кыдзи? мый? миян крепостьын вины мортӧс!
Иван Кузмич, ӧні жӧ найӧс арестуйтӧй!
Пётр Андреич!
Алексей Иваныч!
Вайӧй татчӧ ассьыныд шпагаястӧ, вайӧй, вайӧй!
Палашка, ну тайӧ шпагаяссӧ чуланӧ.
Пётр Андреич!
Тайӧс ме тэсянь эг виччысь.
Кыдзи тэныд абу яндзим?
Алексей Иванычлы лӧсялана: сійӧс морт виӧмысь и гвардияысь ыстӧмаӧсь, сійӧ и енлы оз эскы; а тэ нӧ мый? сэтчӧ жӧ сюйсян?»
Иван Кузмич вӧлі тырвыйӧ аслас гӧтырыс дор да кайтіс: «А кылан тэ, Василиса Егоровна збыль шуӧ.
Поединокъястӧ воинскӧй артикулӧн формальнӧ запретитӧма».
А сэккості Палашка босьтіс миянлысь шпагаяснымӧс да нуис чуланӧ.
Ме эг вермы не серӧктыны.
Швабрин кутіс асьсӧ важнӧя.
«Тіян дінӧ став уважение дырйи, — кӧдзыда шуис сійӧ комендантшалы, — ог вермы не индыны, мый весьшӧрӧ ті тӧждысянныд да вӧйпанныд миянӧс.
Мед тайӧс вӧчӧ Иван Кузмич: тайӧ сылӧн делӧ». — «Ак, менам батюшка! — паныд шуис комендантша; — мужикыс да гӧтырыс ӧмӧй абу ӧти дух да ӧти плоть?
Иван Кузмич!
Мый тэ очсалан?
Пыр жӧ пуксьӧд найӧс торъя пельӧсъясӧ нянь да ва вылӧ, мед налӧн йӧйталӧмныс прӧйдитас; да мед Герасим поп пуктас на вылӧ эпитимия, мед найӧ корисны енлысь прӧща да каитчисны йӧз водзын».
Иван Кузмич эз тӧд, мый вӧчны.
Марья Ивановна вӧлі зэв блед.
Надзӧникӧн бушковыс лӧнис; комендантша бурасис да тшӧктіс миянлы окасьны.
Палашка вайис миянлы ассьыным шпагаяснымӧс.
Ми петім комендант ордысь, буракӧ, миритчӧмӧн.
Иван Игнатьич колльӧдіс миянӧс.
«Кыдзи тіянлы эз вӧв яндзим, — шуи ме сылы скӧрысь, — висьтавны миян йылысь комендантлы сы бӧрын, кор сетінныд меным кыв сійӧс не вӧчны?» — «Сё збыль, Иван Кузмичлы ме сы йылысь эг висьтавлы, — вочавидзис сійӧ; — Василиса Егоровна ставсӧ тӧдмаліс месянь.
Сійӧ и тшӧктіс вӧчны тадзсӧ комендант тӧдлытӧг.
И, слава богу, мый ставыс тадз помасис».
Тайӧ кывсӧ шуигӧн сійӧ кежис гортас, а Швабрин да ме колим ас кежын.
«Миян делӧ тайӧн помасьны оз вермы», — шуи ме сылы.
«Дерт жӧ, — вочавидзис Швабрин; — ті асланыд вирӧн кутанныд вочавидзны меным асланыд дерзостьысь; но миянӧс, тыдалӧ, кутасны кыйӧдны.
Кымынкӧ лун миянлы ковмас притворяйтчыны.
Аддзысьлытӧдз!»
И ми торйӧдчим, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Комендант ордӧ воӧм мысти ме быд лунъя моз пукси Марья Ивановна дінӧ.
Иван Кузмич эз вӧв гортас;
Василиса Егоровна ноксис овмӧсас.
Ми сёрнитім джын гӧлӧсӧн.
Марья Ивановна небыдика шуышталіс меным сійӧ повзьӧм вӧснаыс, кодӧс быдӧнлы вайис Швабринкӧд зыкӧ волӧм.
«Ме сідзи и кынмылі, — шуис сійӧ, — кор висьталісны миянлы, мый ті кӧсъяд тышкасьны шпагаясӧн.
Кутшӧм тешкодьӧсь мужичӧйясыд!
Ӧти кыв вӧсна, код йылысь недель мысти найӧ эськӧ вунӧдісны нин, найӧ дасьӧсь вины ӧта-мӧдсӧ да жертвуйтны не сӧмын олӧмнаныс, но и сӧвестьнаныс да налӧн благополучиеӧн, кодъяс...
Но ме эска, мый эн ті панӧй зыксӧ.
Кӧнкӧ, мыжа Алексей Иваныч».
— А мыйла ті сідз чайтанныд, Марья Ивановна?
— Да сідз... сійӧ сэтшӧм сералысь!
Ме ог радейт Алексей Иванычсӧ.
Сійӧ меным зэв мустӧм; а тешкодь: нинӧм вылӧ эськӧ ме ог кӧсйы, мед и ме сылы сідз жӧ эг кажитчы.
Тайӧ эськӧ менӧ ёна повзьӧдіс.
— А кыдз ті чайтанныд, Марья Ивановна?
Кажитчад ті сылы али онӧ?
Марья Ивановна джӧмдыштліс да гӧрдӧдіс.
— Ме чайта, — шуис сійӧ, — ме думайта, мый сьӧлӧм вылас воа.
— Мыйла нӧ ті сідз чайтанныд?
— Сы вӧсна мый сійӧ менӧ коравліс.
— Коравліс!
Сійӧ тіянӧс коравліс?
Кор нӧ?
— Кольӧм во.
Тӧлысь кык войдӧр тіян вотӧдз.
— И ті энӧ мунӧй?
— Кыдзи аддзанныд.
Алексей Иваныч, дерт, мортыс вежӧра, и бур рӧдысь, и сылӧн состояние эм; но кыдз мӧвпышта, мый сыкӧд лоӧ венечӧн став дырйиыс окыштчыны...
Нинӧм вылӧ! некутшӧм бурторъяс вылӧ!
Марья Ивановналӧн кывъясыс восьтісны менсьым синмӧс да висьталісны меным унатор.
Ме гӧгӧрвои лёк кывъяссӧ, кодъясӧн Швабрин сійӧс преследуйтіс.
Тыдалӧ, сійӧ казялӧма миянлысь мӧда-мӧднымӧс радейтӧмсӧ да зілис торйӧдны миянӧс.
Кывъясыс, кодъяс лоины помкаӧн миян зык вылӧ, меным лоины нӧшта мисьтӧмӧсь, кор, лёкысь да мисьтӧма сералӧм пыдди, аддзи ме наысь водзвыв лӧсьӧдӧм клевета.
Лёк кывъя мортӧс накажитны кӧсйӧмыс ме пытшкын нӧшта ёнджыка кыптіс, и ме терпиттӧг куті виччысьны лӧсялана случай.
Ме эг дыр виччысь.
Мӧд луннас, кор ме пукалі да гижи элегия да йири перӧӧс рифма корсигӧн, Швабрин таркӧдыштіс менам ӧшинь улын.
Ме коли перӧ, босьті шпага да петі сы дінӧ.
«Мыйла нюжӧдны? — шуис меным Швабрин: — миянӧс оз кыйӧдны.
Мунам ю дорӧ.
Сэні миянлы некод оз мешайт».
Ми кыв шутӧг мӧдӧдчим.
Лэччим крут пода туйӧд, сувтім дзик ю дорас да кыским шпагаяс.
Швабрин вӧлі кужысьджык меысь, но ме ёнджык да збойджык, и monsіeur Бопре, коді коркӧ вӧвлӧма салдатӧн, сетліс меным фехтование кузя некымын урок, кодӧн ме и воспользуйтчи.
Швабрин эз чайт, мый ме сэтшӧм опаснӧй противник.
Дыр ми эг вермӧ вӧчны мӧда-мӧдлы некутшӧм вред; коркӧ и ме казялі, мый Швабринлӧн эбӧсыс кутіс бырны, да ме куті чорыда сы вылӧ наступайтны да зыри сійӧс пӧшти дзик юӧдзыс.
Друг ме кылі ассьым нимӧс гораа шуӧм.
Ме видзӧдлі бӧрвылӧ да аддзи Савельичӧс, коді котӧртіс ме дінӧ кырйывса туйӧд...
Сійӧ кадас менӧ чорыда бытшкис морӧсӧ веськыд пельпомысь улӧджык; ме уси да садьӧй быри.
V глава
РАДЕЙТЧӦМ
Садьӧ воӧм бӧрын ме мыйкӧ дыра эг вермы сайкавны да эг гӧгӧрво, мый мекӧд вӧчсьӧ.
Ме куйлі крӧвать вылын тӧдтӧм горничаын, да кылі ыджыд слаблун.
Ме водзын сулаліс Савельич киас сися.
Кодкӧ видзчысьӧмӧн разис кӧртӧдъяссӧ, кодъясӧн вӧлі зэлӧдӧмаӧсь менсьым морӧсӧс да пельпомӧс.
Вочасӧн ме мӧді вежӧртны бурджыка.
Ме дум вылӧ уськӧді ассьым поединокӧс да гӧгӧрвои, мый менам ранитчысьӧма.
Сійӧ здукнас дзуртыштіс ӧдзӧс.
«Мый?
Кутшӧмджык?» — шӧпнитӧмӧн шуис гӧлӧс, мыйысь ме чурмуні.
«Век ӧткодь, — ышловзьӧмӧн вочавидзис Савельич; — век паметьтӧм, со нин витӧд сутки».
Ме кӧсйи бергӧдчыны, но эг вермы.
«Кӧні ме? коді тані?» — шуи ме сьӧкыдпырысь.
Марья Ивановна матыстчис менам крӧвать дорӧ да копыртчис ме дінӧ.
«Мый? кыдзи ті асьтӧ чувствуйтанныд?» — шуис сійӧ.
«Слава богу, — вочавидзи ме слаб гӧлӧсӧн. — Тайӧ ті, Марья Ивановна? висьталӧй меным...» — ме эг вермы водзӧ сёрнитны да ланьті.
Савельич акнитіс.
Долыдлун тӧдчис сы чужӧм вылын.
«Садьӧ воис! садьӧ воис! — кайтіс сійӧ. — Слава тэныд, владыко.
Но, батюшка Пётр Андреич! повзьӧдін тэ менӧ! кокни-ӧ? витӧд сутки!..»
Марья Ивановна торкис сылысь сёрнисӧ.
«Эн сёрнит сыкӧд уна, Савельич, — шуис Марья Ивановна. — Сійӧ слаб на».
Сійӧ петіс да надзӧник пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Мӧвпъясӧй менам волнуйтчисны.
И сідз, ме вӧлі комендант керкаын, Марья Ивановна пыравліс ме дінӧ.
Ме кӧсйи сетны Савельичлы кутшӧмсюрӧ вопросъяс, но старик кутіс катлӧдлыны юрнас да тупкис ассьыс пельяссӧ.
Ме дӧзмӧмӧн куни синъясӧс да регыд унмовси.
Садьмӧм мысти ме кори Савельичӧс, да сы пыдди ас водзысь аддзи Марья Ивановнаӧс; ангельскӧй гӧлӧсыс сылӧн чолӧмаліс менӧ.
Ог вермы висьтавны лӧсьыд чувствосӧ, коді шымыртіс менӧ тайӧ здукас.
Ме кватиті сылысь кисӧ да топӧдчи сы бердӧ, кӧтӧді сійӧс долыд синваӧн.
Маша эз нетшышт кисӧ... и друг сылӧн вомдоръясыс инмӧдчылісны банбокӧ, и ме кылі налысь пӧся да меліа окыштӧм.
Би котӧртіс ме вывті.
«Муса, дона Марья Ивановна, — шуи ме сылы, — ло менам гӧтырӧн, сӧгласитчы менам шуд вылӧ». — Сійӧ сайкаліс.
«Ради бога лӧнялӧй, — шуис сійӧ ме киысь кисӧ мездӧмӧн. — Ті висянныд на: ранаыс вермас воссьыны.
Видзӧй асьнытӧ кӧть меным вылӧ».
Тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын сійӧ муніс, колис менӧ гажӧйла вунӧдчӧмӧн.
Шуд ловзьӧдіс менӧ.
Сійӧ лоӧ менам! сійӧ менӧ радейтӧ!
Тайӧ мӧвпыс тыртіс менсьым став пытшкӧсӧс.
Сійӧ кадсяньыс меным часысь часӧ лои кокньыдджык.
Менӧ бурдӧдіс полкӧвӧй цырюльник, сы вӧсна мый крепостьын мӧд лекарыс эз вӧв, да, слава богу, эз умничайт.
Томлунӧй да природаыс ӧддзӧдісны менсьым бурдӧмӧс.
Комендантлӧн став семьяыс ме бӧрся ухаживайтіс.
Марья Ивановна ме дорысь эз вешйыв.
Тӧдӧмысь, первойя удобнӧй случайын ме выльысь пані коркӧ орӧдлӧм сёрнисӧ, а Марья Ивановна кывзіс менсьым терпитӧмӧнджык.
Сійӧ, некутшӧма чукрасьтӧг, висьталіс меным сьӧлӧм кыскӧмсӧ да шуис, мый сылӧн бать-мамыс, дерт, лоӧны радӧсь сы шуд вылӧ.
«Но мӧвпыштлы бурджыка, — содтіс сійӧ: — тэнад бать-мамыд оз-ӧ сувтны паныд?»
Ме думыштчи.
Мам мелілун вылӧ ме эски; но тӧді батьлысь сямсӧ да мӧвпаланногсӧ и ме гӧгӧрвои, мый менам радейтӧмӧй оз зэв ёна сійӧс вӧрзьӧд да мый сійӧ кутас видзӧдны сы вылӧ, кыдзи том мортлӧн йӧйталӧм вылӧ.
Ме сы йылысь веськыда висьталі Марья Ивановналы да решитчи век жӧ гижны батюшкалы кыдзи позьӧ бурджыка да корны родительскӧй благословение.
Ме петкӧдлі письмӧсӧ Марья Ивановналы, коді кажитчис сылы сэтшӧм убедительнӧйӧн да сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧн, и эскис, мый ставыс помасяс бура, и томлунлӧн да радейтӧмлӧн став доверчивостьӧн сетчис аслас нежнӧй сьӧлӧм чувствоясыслы.
Швабринкӧд ме миритчи аслам бурдігӧн медводдза лунъясас.
Иван Кузмич, поединоксьыс менӧ видігӧн, шуис меным: «Эк, Пётр Андреич! колі эськӧ меным тэнӧ пуксьӧдны арест улӧ, да тэнӧ и сытӧг нин накажитӧма.
А Алексей Иванычыд менам пукалӧ нянь магазинын караул улын, и шпагаыс сылӧн Василиса Егоровна ордын иган сайын.
Мед сійӧ аслыс думыштас да каитчас».
Ме вӧлі вывті шуда и эг кӧсйы кутны сьӧлӧмын лёк чувство.
Ме куті тӧждысьны Швабрин вӧсна, и бур комендантыд, аслас гӧтырыскӧд сёрнитчӧм мысти, шуис сійӧс мездыны.
Швабрин локтіс ме дорӧ; сійӧ ёна шогсис миян костын лоӧмтор кузяыс; шуис, мый вӧлі гӧгӧр мыжа, да корис менӧ вунӧдны лоӧмтор йывсьыс.
Ме некор эг вӧвлы лӧг кутысьӧн да сьӧлӧмсянь прӧститі и миянлысь зыксӧ, и сыӧн ранитӧмсӧ.
Сійӧ клеветаысь ме аддзылі оскорбитӧм самолюбиелысь да ӧткажитӧм радейтӧмлысь дӧсада да великодушнӧя прӧститі ассьым шудтӧм соперникӧс.
Регыд ме бурді да верми вуджны аслам квартираӧ.
Терпитны вермытӧг ме виччыси ыстӧм письмӧ вылӧ вочакыв, эг лысьт надейтчыны да зіли пӧдтыны шог мӧвпъясӧс.
Василиса Егоровнакӧд да сійӧ верӧсыскӧд ме нӧшта эг на сёрнитлы; но менам корасьӧмӧй найӧс не должен вӧлі шензьӧдны.
Ни ме, ни Марья Ивановна эгӧ зільӧй сайӧдны наысь ассьыным чувствояснымӧс, и ми водзвыв нин эским найӧ согласие вылӧ.
Коркӧ, ӧти асылӧ, Савельич пырис ме дінӧ, киас кутіс письмӧ.
Ме кватиті сійӧс дрӧжжитігтыр.
Адрессӧ вӧлі гижӧма батюшка киӧн.
Тайӧ дасьтіс менӧ кутшӧмкӧ ыджыдтор вылӧ, сы вӧсна мый письмӧяссӧ меным пыр гижліс матушка, а батюшка сӧмын помас содтывліс некымын кыв.
Дыр эг восьты ме пакетсӧ да уна пӧв лыдди вылыссьыс торжественнӧй гижӧдсӧ: «Менам пилы, Пётр Андреевич Гриневлы, Оренбургскӧй губернияӧ, Белогорскӧй крепостьӧ».
Ме зіли почерк сертиыс тӧдны, кутшӧм настроение дырйи вӧлі гижӧма письмӧсӧ; сэсся сійӧс решиті восьтыны да первойя строчкаяссяньыс аддзи, мый став делӧыс торксьӧ.
Письмӧыс вӧлі татшӧм:
«Менам пи Пётр!
Тэнад письмӧыд, кӧні тэ коран миянлысь родительскӧй благословение да согласие Марья Ивановнакӧд, Миронов нывкӧд, гӧтрасьӧм вылӧ, миянлы воис тайӧ тӧлысся 15-ӧд лунӧ, и не сӧмын ни ассьым благословение, ни ассьым согласие ме сетны ог кӧсйы, но нӧшта кӧсъя волыны тэ дінӧдз да аслад йӧйталӧмъяссьыд велӧдны тэнӧ, кыдзи ичӧтик детинкаӧс, тэнад офицерскӧй чин вылӧ видзӧдтӧг: тэ жӧ тайӧн петкӧдлін, мый абу на достойнӧй новлыны шпагасӧ, кодӧс сетӧма тэныд отечествоӧс дорйӧм вылӧ, а абу ас кодьыд жӧ юр вундысьяскӧд дуэльяс вылӧ.
Пыр жӧ кута гижны Андрей Карловичлы да кора тэнӧ вуджӧдны Белогорскӧй крепостьсьыс кытчӧкӧ ылӧджык, кӧн эськӧн тэнад йӧйталан руыд пыркаліс.
Матушкаыд тэнад, тэнад поединок йылысь да ранитчӧм йывсьыд кывлӧм бӧрын, шогысла висьмис да ӧні куйлӧ.
Мый тэысь лоӧ?
Кевмыся енлы, мед тэ исправитчин, кӧть и ог лысьт надейтчыны сійӧ ыджыд милӧсть вылӧ.
Тэнад бать А. Г.»
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧмыс ме пытшкын кыпӧдіс унапӧлӧс чувство.
Чорыд кывъясыс, кодъяс вылӧ батюшка абу скупитчӧма, пыдісянь оскорбитісны менӧ.
Зывӧктӧмыс, кыдзи сійӧ казьтыліс Марья Ивановна йылысь, кажитчис меным сэтшӧм жӧ некытчӧ шогмытӧмӧн, кыдзи и невеськыдӧн.
Белогорскӧй крепостьысь вуджӧдӧм йылысь мӧвпыс менӧ повзьӧдліс, но медся ёна менӧ шогӧдіс мам висьӧм йылысь юӧр.
Ме скӧралі Савельич вылӧ: чайті, мый менам поединок йылысь бать-мам тӧдмалӧмаӧсь сысянь.
Аслам дзескыд комната кузя бӧрӧ-водзӧ восьлаліг ме сувті сы водзӧ да шуи сы вылӧ скӧрысь видзӧдлӧмӧн: «Тыдалӧ, тэныд этша на, мый тэ вӧсна ме ранитчи да дзонь тӧлысь вӧлі куланвыйын: тэ и мамӧс менсьым кӧсъян вины».
Савельич вӧлі шӧйӧвошӧма кыдз гымӧн.
«Помилуйт, сударь, — шуис сійӧ да муртса эз бӧрддзы, — мый тайӧ шуин?
Ме вӧсна тэ ранитчин?
Енмыс аддзӧ, котӧрті ме тупкыны тэнӧ аслам морӧсӧн Алексей Иваныч шпагаысь!
Проклятӧй пӧрысьлунӧй мешайтіс.
Да мый нӧ ме вӧчи тэнад матушкаыдлы?» — «Мый тэ вӧчин? — вочавидзи ме. — Коді тшӧктіс тэнӧ гижны ме вылӧ доносъяссӧ? — Тэнӧ ӧмӧй ме дінӧ сувтӧдӧма шпион пыдди?» — «Ме? гижи тэ вылӧ доносъяс? — вочавидзис Савельич синвасорӧн. — Господи царю небеснӧй!
Вай инӧсь ачыд лыддьы, мый меным гижӧ барин: аддзан, кыдзи ме доноситі тэ вылӧ».
Сэки сійӧ кыскис зепсьыс письмӧ, и ме лыдди татшӧмтор:
«Яндзим тэныд, пӧрысь пон, мый тэ эн кывзысь менам стрӧг тшӧктӧмъяслы да эн юӧрт меным аслам пи Пётр Андреевич йылысь да мый бокысаяслы лоӧ юӧртны меным сы йӧйталӧмъяс йылысь.
Сідз-ӧ тэ исполняйтан ассьыд должностьтӧ да господскӧй волятӧ?
Ме тэнӧ, пӧрысь понйӧс, ыста порсьясӧс видзны правдасӧ дзебӧмысь да том мортлы ышмыны отсалӧмысь!
Тайӧ письмӧыс воӧм бӧрын тшӧкта тэнӧ пыр жӧ гижны меным, кутшӧм ӧні сылӧн здоровьеыс, код йылысь гижӧны меным, бурдіс эз на; да кутшӧм местаӧ ранитчӧма да лючки-ӧ сійӧс бурдӧдісны?»
Тыдалӧ вӧлі, мый Савельич ме водзын вӧлі прав да мый ме весьшӧрӧ сійӧс оскорбиті шуӧмнас да чайтӧмнас.
Ме кори сылысь прӧща; но старик эз бурась.
«Со мыйӧдз ме олі, — кайтіс сійӧ, — со кутшӧм милӧстьяс аслам господа водзын заслужиті!
Ме и пӧрысь пон, и порсь видзысь, и ме жӧ мыжа тэнад ранаысь!
Батюшка Пётр Андреич!
Абу ме, а проклятӧй мусьеыд ставсьыс мыжа: сійӧ велӧдіс тэнӧ зурӧдчыны ёсь кӧртъяснас да чеччавны, быттьӧ зурӧдчӧмнад да чеччалӧмнад видзан асьтӧ лёк мортсьыд!
Колӧ тай вӧлі медавны мусьесӧ да видзны лишнӧй сьӧм!»
Но код нӧ босьтіс ас вылас трудсӧ юӧртны батьлы менам поведение йылысь?
Генерал?
Но сійӧ, кажитчӧ, ме йылысь эз зэв тӧждысьлы; а Иван Кузмич эз лыддьы коланаӧн рапортуйтны менам поединок йылысь.
Ме воштыси чайтӧмъясын.
Менам подозрениеясӧй сувтісны Швабрин вылӧ.
Сылы ӧтнаслы вӧлі выгӧднӧ доносыд, код бӧрын менӧ вермисны вештыны крепостьысь да торйӧдны комендант семьякӧд.
Ме муні висьтавны став йывсьыс Марья Ивановналы.
Сійӧ паныдаліс менӧ кильчӧ вылас.
«Мый тайӧ тіянкӧд лои? — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Кутшӧм ті бледӧсь!» — «Ставыс эштіс!» — вочавидзи ме да сеті сылы батюшкалысь письмӧсӧ.
Сійӧ тшӧтш жӧ кельдӧдіс.
Лыддьӧм мысти сійӧ бӧр сетіс меным письмӧсӧ дрӧжжитысь кинас да шуис дрӧжжитан гӧлӧсӧн: «Тыдалӧ, меным абу судьба...
Тіян гортсаыд оз кӧсйыны менӧ асланыс семьяӧ.
Мед лоӧ став кузяыс господьлӧн воля!
Енмыс миян дорысь бурджыка тӧдӧ, мый миянлы колӧ.
Нинӧм он вӧч, Пётр Андреич; лоӧй кӧть ті шудаӧсь...» — «Тайӧ оз вермы лоны! — сійӧс киӧдыс кватитӧмӧн горӧді ме; — тэ менӧ радейтан; ме дась став вылас.
Мунам, уськӧдчам кок улас тэнад бать-мамлы; найӧ прӧстӧй йӧз, абу чорыд сьӧлӧма тшапитчысьяс...
Найӧ миянӧс благословитасны; ми венчайтчам... а сэки, дырӧн, ме эска, ми кевмысям менам бать водзын; а матушка лоас миян дор; сійӧ менӧ прӧститас...» — «Ог, Пётр Андреич, — вочавидзис Маша, — ме ог мун тэ сайӧ тэнад бать-мам благословиттӧг.
Найӧ благословиттӧг оз ло тэныд шуд.
Пӧкӧритчам ен волялы.
Аддзан кӧ аслыд мусаӧс, кутан кӧ мӧдӧс радейтны — ен тэкӧд, Пётр Андреич; а ме тіян кыкнанныд вӧсна...»
Сэки сійӧ бӧрддзис да муніс ме дінысь; ме кӧсйи пырны сы бӧрся комнатаас, но чувствуйті, мый ог вермы кутны ачымӧс, да бергӧдчи гортӧ.
Ме пукалі, мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн, кор Савельич друг орӧдіс менсьым мӧвпъясӧс.
«Со, сударь, — шуис сійӧ меным гижӧм лист сетіг: — видзӧдлы, доносчик-ӧ ме аслам барин вылӧ, да зіля-ӧ ме лӧгӧдны писӧ батьыскӧд».
Ме босьті сы киысь бумага: сійӧ вӧлі сылы воӧм письмӧ вылӧ Савельичлӧн вочакыв.
Со сійӧ кывйысь кывйӧ:
«Государь Андрей Петрович, бать миян милӧстивӧй!
Тіян милӧстивӧй гижӧдыд меным воис, кӧні изволитанныд скӧравны ме вылӧ, тіян раб вылӧ, мый пӧ яндзим меным не пӧртны олӧмӧ господскӧй тшӧктӧмъяс; — а ме абу пӧрысь пон, а тіян вернӧй слуга, господскӧй тшӧктӧмъяс серти ола да сьӧлӧмсянь тіянлы пыр служитлі да олі дзормытӧдз.
Ме жӧ Пётр Андреич рана йывсьыд нинӧм эг гиж, мед не повзьӧдны весьшӧрӧ; и со барыня, миян Авдотья Васильевна, и сідз нин повзьӧмсьыс висьмӧма, и сійӧ дзоньвидзалун вӧсна кута енлы кевмысьны.
А Пётр Андреич вӧлі ранитчӧма веськыд пельпомув дорас, морӧсас, дзик лы улас, вершӧкӧн-джынйӧн пыднаӧдз, и куйліс сійӧ комендант керкаын, кытчӧ ми вайим сійӧс берег дорысь, да лечитіс сійӧс татчӧсса цырюльник Степан Парамонов; и ӧні Пётр Андреич, слава богу, дзоньвидза, и сы йылысь, бурсӧ кындзи, нинӧм и гижны.
Командиръяс, кывсьӧ, сыӧн дӧвӧленӧсь; а Василиса Егоровна ордын сійӧ рӧднӧй пи кодь.
А мый сыкӧд лоис сэтшӧм омӧльтор, то нинӧм кӧритны сыысь том мортӧс: вӧв нёль кока, да и то джӧмдывлӧ.
А изволитад ті гижны, мый ыстанныд менӧ порсьясӧс видзны, и сы вылӧ тіян барскӧй воля.
Улӧдз копрася рабскӧя.
Тіян вернӧй холоп Архип Савельев».
Ме эг вермы не нюммунны кымыныськӧ бур сьӧлӧма стариклысь грамотасӧ лыддигӧн.
Вочавидзны батюшкалы ме эг вермы; а медым бурӧдны матушкаӧс, Савельичлӧн письмӧыс меным кажитчис тырмымӧн.
Сійӧ кадсянь менам положение вежсис.
Марья Ивановна мекӧд пӧшти эз сёрнитлыв да быдногыс зілис не аддзывны менӧ.
Комендантлӧн керкаыс меным лои мустӧм.
Вочасӧн ме велалі ӧтнамӧн пукавны гортын.
Василиса Егоровна первойсӧ ме вылӧ сыысь шуасьлывліс; но аддзис менсьым асныралӧмӧс да эновтіс менӧ.
Иван Кузмичкӧд ме аддзысьлывлі сӧмын служба кузя.
Швабринкӧд аддзысьлывлі шоча да неокотапырысь, сійӧн нин торйӧн, мый казявлі сылысь ме вылӧ гуся лӧгалӧм, мый и вынсьӧдіс менсьым подозрениеясӧс.
Олӧм менам лои аслым мустӧм.
Меным лои шуштӧм ӧткӧн олӧмысь да нинӧм кертӧмысь.
Радейтӧм менам, ӧткӧн олігӧн, пыр водзӧ ӧзйис да часысь часӧ лои меным сьӧкыдджык.
Меным эз ло окота лыддьысьны да гижны.
Менам настроениеӧй лои лёк.
Ме полі йӧймӧмысь либӧ распутствоӧ усьӧмысь.
Немвиччысьтӧм лоӧмторъяс, кодъяслӧн вӧлі зэв ыджыд влияние менам олӧм вылӧ, друг пыркнитісны менсьым душаӧс да лои бурджык.
VI глава
ПУГАЧЁВЩИНА
Сійӧ тешкодь лоӧмторъяс йылысь гижны заводиттӧдз, кодъясӧс ме ачым аддзылі, меным колӧ шуны некымын кыв положение йывсьыс, кутшӧм вӧлі Оренбургскӧй губернияын 1773 во помын.
Тайӧ паськыд да озыр губернияас олісны уна полудикӧй народъяс, кодъяс неважӧн на признайтісны россияса государьяслысь владычествосӧ.
Налӧн быд здукса возмущениеяс, законъяс дорӧ да гражданскӧй олӧмӧ велавтӧмыс, олӧм вылас кокниа видзӧдӧмыс да чорыдлуныс требуйтісны правительствосянь быд лунъя надзор, медым найӧс не лэдзны ки улысь.
Крепостьяссӧ вӧлі стрӧиталӧма медся удобнӧй местаясӧ, и сэні олісны ёнджыкасӧ казакъяс, яицкӧй берегъясӧн важысянь владейтысьяс.
Но яицкӧй казакъяс, кодъяс вӧлі долженӧсь видзны тайӧ крайын лӧньлун да безопасность, кутшӧмкӧ кадсянь асьныс вӧліны правительстволы неспокойнӧй да ӧпаснӧй подданнӧйясӧн.
1772 воын вӧлі бунт налӧн медся ыджыд карас.
Помканас сылы вӧліны генерал-майор Траубенбергӧн нуӧдан стрӧг мераясыс, мед вайӧдны войскасӧ колана кывзысьӧмӧ.
Тайӧ вайӧдіс Траубенбергӧс варварскӧя виӧмӧ, управлениесӧ ас ногыс вежӧмӧ да, медбӧрын, бунтсӧ картечӧн да чорыд наказаниеясӧн пӧдтӧмӧ.
Сійӧ лои Белогорскӧй крепостьӧ менам вотӧдз неуна водзджык.
Ставыс нин вӧлі лӧнь, либӧ кажитчис сэтшӧмӧн; начальство вывті кокниа эскис мудер мятежникъяс ылӧга каитчӧм вылӧ, кор мятежникъяс гусьӧн лӧгалісны на да виччысисны бур кад беспорядокъяссӧ выльысь кыпӧдӧм вылӧ.
Бергӧдча аслам висьталӧмӧ.
Ӧтчыд рытын (тайӧ вӧлі 1773 вося октябрь заводитчигӧн) пукалі ме гортын ӧтнам, кывзі арся тӧвлысь лӧвтӧмсӧ да ӧшиньӧд видзӧді тӧлысь дінті кывтысь кымӧръяс вылӧ.
Воисны менӧ корны комендант нимсянь.
Ме пыр жӧ мӧдӧдчи.
Комендант ордысь ме аддзи Швабринӧс, Иван Игнатьичӧс да казацкӧй урядникӧс.
Комнатаын эз вӧвны ни Василиса Егоровна, ни Марья Ивановна.
Комендант мекӧд чолӧмасис тӧждысян чужӧмӧн.
Сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧсъяс, ставнымӧс пуксьӧдіс, урядникӧс кындзи, коді сулаліс ӧдзӧс дорын, перйис зепсьыс бумага да шуис миянлы: «Господа офицеръяс, важнӧй выльтор!
Кывзӧй, мый гижӧ генерал».
Сэки сійӧ ӧчкиасис да лыддис татшӧмтор:
«Белогорскӧй крепостьса господин комендант капитан Мироновлы.
Гусьӧн.
Тайӧн юӧрта тіянлы, мый караул улысь пышйысь донскӧй казак да раскольник Емельян Пугачёв вӧчис прӧститны позьтӧм дерзость — шуис асьсӧ кувсьӧм император Пётр III нимӧн, чукӧртіс злӧдейскӧй шайка, кыпӧдіс возмущение яицкӧй сиктъясын да босьтіс нин да рӧзӧритіс некымын крепость, быдлаын грабитӧ да виалӧ йӧзӧс.
Сы ради, тайӧ гижӧдыс воӧм мысти, колӧ тіянлы, господин комендант, пырысь-пыр жӧ примитны колана мераяс индӧм злӧдейсьыс да самозванецсьыс дорйысьӧм могысь, а лоӧ кӧ позяна, и сійӧс дзикӧдз бырӧдӧм вылӧ, уськӧдчас кӧ тіян попечение улӧ сетӧм крепость вылӧ».
«Примитны колана мераяс! — шуис комендант ӧчкисӧ пӧрччиг да бумагасӧ кусньӧдліг. — Кылан тэ, шунытӧ кокни.
Злӧдейыс, тыдалӧ, ён; а миян ставыс сё комын морт, казакъясӧс лыддьытӧг, кодъяс вылӧ надеяыс омӧль, мед оз ло тэныд лёк вылӧ шуӧма, Максимыч.
(Урядник нюммуніс.)
Сӧмын вӧчнысӧ нинӧм, господа офицеръяс!
Лоӧй исправнӧйӧсь, сувтӧдӧй караулъяс да войся дозоръяс; уськӧдчасны кӧ, пӧдлалӧй воротаяс да петкӧдӧй салдатъясӧс.
Тэ, Максимыч, бура видзӧд аслад казакъяс бӧрся.
Пушкасӧ видзӧдлыны да бура весавны.
А медсясӧ кутӧй ставсӧ тайӧс гусьӧн, мед крепостьын некод эз вермы тӧдны та йылысь кадысь водз».
Тайӧ тшӧктӧмъяс бӧрын Иван Кузмич миянӧс ысталіс.
Ме петі ӧтлаын Швабринкӧд да мӧдім сёрнитны кывлӧмтор йылысь.
«Кыдзи тэ чайтан, мыйӧн тайӧ помасяс?» — юалі ме сылысь.
«Енмыс тӧдас, — вочавидзис сійӧ; — видзӧдлам.
Ыджыдторсӧ ӧні нинӧм на ог аддзы.
Мыйкӧ жӧ кӧ...»
Сэки сійӧ думыштчис да кутіс шутьлявны французскӧй ария.
Миян став предосторожностьяс вылӧ видзӧдтӧг Пугачёв локтӧм йылысь юӧр паськаліс крепость пасьта.
Иван Кузмич кӧть и зэв пыдди пуктіс гӧтырсӧ, но нинӧм вылӧ эськӧ эз висьтав сылы служба кузя воӧм гусяторсӧ.
Генералсянь письмӧ воӧм мысти сійӧ зэв кужӧмӧн ыстіс Василиса Егоровнаӧс, висьталіс сылы, быттьӧкӧ Герасим поп получитӧма Оренбургсянь кутшӧмкӧ интереснӧй юӧръяс, кодъясӧс кутӧ ёна гусьӧн.
Василиса Егоровна пыр жӧ окотитіс мӧдӧдчыны попадья ордӧ гӧститны да, Иван Кузмич сӧвет серти, босьтіс аскӧдыс Машаӧс, мед сылы ӧтнаслы эз вӧв гажтӧм.
Иван Кузмич, тыр кӧзяинӧн кольӧм бӧрын, пыр жӧ мӧдӧдіс миянла, а Палашкаӧс игналіс чуланас, медым сійӧ эз вермы миянлысь кывзыны.
Василиса Егоровна воис гортас, попадьялысь нинӧм тӧдмавтӧг, и кывліс, мый сы ветлігкості Иван Кузмичлӧн вӧлӧма совещание да мый Палашка вӧлӧма иган сайын.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый мужикыс ылӧдӧма сійӧс, и матыстчис сы дінӧ допросӧн.
Но Иван Кузмич лӧсьӧдчис уськӧдчӧм кежлӧ.
Сійӧ ньӧти эз шӧйӧвош да збоя вочавидзис аслас уна тӧдны зільысь гӧтырыслы: «А кылан тэ, матушка, миян бабаяс думайтӧмаӧсь пачьяссӧ ломтыны идзасӧн; а сы вӧсна мый сыысь вермас лоны несчастье, то ме и сеті чорыд приказ бабаяслы водзӧ вылӧ идзасӧн пачьяс не ломтыны, а ломтыны ньӧрйӧн да валежникӧн». — «А мыйла нӧ тэныд вӧлі игнавны Палашкасӧ? — юаліс комендантша. — Мыйла коньӧр слугаыс пукаліс чуланас, кытчӧдз ми эг воӧй?»
Иван Кузмич эз вӧв дасьтысьӧма татшӧм юалӧм вылӧ; сійӧ дзугсис да броткӧбтіс мыйкӧ зэв лӧсявтӧмӧс.
Василиса Егоровна аддзис аслас мужикыслысь пӧръясьӧмсӧ; но тӧдіс, мый нинӧм оз тӧдмав сысянь, дугдіс юасьӧмсьыс да паніс сёрни сола ӧгурцы йылысь, кодӧс Акулина Памфиловна гӧтӧвитӧма дзик аслысногӧн.
Войбыд Василиса Егоровна эз вермы унмовсьны да некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс вӧлі верӧс юрас, мый йылысь сылы оз позь тӧдны.
Мӧд луннас, вичкоысь локтігӧн, сійӧ аддзис Иван Игнатьичӧс, коді пушкаысь кыскаліс тряпьеяс, изъяс, чаг, шегъяс да быдсикас ёг, кодъясӧс сэтчӧ сюялӧмаӧсь челядь.
«Мый эськӧ лоӧ тайӧ военнӧй лӧсьӧдчӧмыс? — мӧвпаліс комендантша: — оз-ӧ нин виччысьны киргизъяслысь уськӧдчӧм?
Но кутіс ӧмӧй Иван Кузмич гусьӧн видзны меысь сэтшӧм пустякъяссӧ?»
Сійӧ чукӧстіс Иван Игнатьичӧс, сылысь гусяторсӧ тӧдмавны чорыда кӧсйӧмӧн, коді мучитіс сылысь дамскӧй любопытствосӧ.
Василиса Егоровна вӧчис сылы некымын индӧд овмӧс кузяыс, кыдзи бокӧвӧй вопросъясӧн следствие заводитысь судья, мед первой бырӧдны висьталысьлысь видзчысьӧмсӧ.
Сэсся, кымынкӧ минута чӧв олӧм бӧрын, сійӧ пыдісянь ышловзис да, юрсӧ катлӧдлӧмӧн, шуис: «Господьӧй енмӧй!
Аддзан, кутшӧм выльторъяс!
Мый таысь лоӧ?»
— И, матушка! — вочавидзис Иван Игнатьич. — Енмыд милӧстя: салдатъяс миян тырмӧны, порох уна, пушкасӧ ме весалі.
Гашкӧ, сетам Пугачёвлы отпор.
Господь оз выдайт, порсь оз сёй!
— А кутшӧм морт сійӧ Пугачёвыс? — юаліс комендантша.
Сэки Иван Игнатьич казяліс, мый ылаліс, да курччис пиньсӧ.
Но вӧлі сёр нин.
Василиса Егоровна тшӧктіс сылы ставсӧ висьтавны, Иван Игнатьичлы кыв сетӧмӧн, мый сійӧ некодлы нинӧм оз висьтав.
Василиса Егоровна кутіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ да некодлы эз висьтав весиг ӧти кыв, попадьялы кындзи, и то сӧмын сы вӧсна, мый мӧскыс сылӧн ветліс на степын да сійӧс вермисны босьтны злӧдейяс.
Регыд быдӧн мӧдісны сёрнитны Пугачёв йылысь.
Сёрнияс вӧліны унасикасӧсь.
Комендант мӧдӧдіс урядникӧс бура тӧдмавны став йывсьыс орчча селениеясысь да крепостьясысь.
Урядник бӧр воис кык лун мысти да висьталіс, мый степысь, крепостьсянь верст квайтымын сайысь, сійӧ аддзылӧма уна бияс да кывлӧма башкиръяссянь, мый локтӧ вывті ыджыд вын.
Но унасӧ висьтавны сійӧ нинӧм эз вермы, сы вӧсна мый водзӧсӧ мунны повзьӧма.
Крепостьын казакъяс пӧвстын кутіс тӧдчыны вӧвлытӧм волнуйтчӧм; быд уличаясын найӧ чукӧртчавлісны чукӧръясӧ, надзӧник сёрнитісны ас костаныс да разӧдчавлісны, кор аддзылісны драгунӧс либӧ гарнизоннӧй салдатӧс.
На ордӧ вӧлі мӧдӧдӧма лазутчикъясӧс.
Юлай, пыртӧм калмык, вӧчис комендантлы важнӧй донесение.
Урядниклӧн висьталӧмыс, Юлай кывъяс серти, эз вӧв збыль: аслас воӧм мысти мудер казакыд висьталіс аслас ёртъяслы, мый сійӧ вӧлӧма бунтовщикъяс ордын, представитчӧма весиг налӧн веськӧдлысьыслы, коді сибӧдлӧма сійӧс аслас ки дінӧ да дыр сыкӧд сёрнитӧма.
Комендант пыр жӧ пуксьӧдіс урядниксӧ караул улӧ, а Юлайӧс индіс сы местаӧ.
Тайӧ выльторйыс вӧлі примитӧма казакъясӧн тыдалана дӧзмӧмӧн.
Найӧ гораа ропкисны, и Иван Игнатьич, комендантлысь тшӧктӧмсӧ олӧмӧ пӧртысь, кывліс аслас пельяснас, кыдзи найӧ шуасисны: «Вот нин тэныд сюрыштас, гарнизоннӧй крыса!»
Комендант кӧсйис сійӧ жӧ луннас допроситны ассьыс арестантсӧ; но урядникыс пышйӧма караул увсьыс, тыдалӧ, аслас ёртъясыс отсӧгӧн.
Выль лоӧмтор содтіс комендантлысь тӧждысьӧмсӧ.
Кутӧма вӧлі возмутительнӧй листъяса башкирец.
Та кузя комендант кӧсйис бара чукӧртлыны ассьыс офицеръяссӧ да сы могысь бара ыстывны Василиса Егоровнаӧс кутшӧмкӧ бур помкаӧн.
Но сы вӧсна мый Иван Кузмич вӧлі морт зэв веськыд да эз ылӧдчысь, то и эз аддзы мӧд способ, коді эськӧ торъяліс воддзасьыс.
«Кылан тэ, Василиса Егоровна, — шуис сійӧ сылы кызӧкталіг. — Герасим поплы пӧ воӧма карысь...» — «Тырмас ылӧдлыны, Иван Кузмич, — торкис комендантша; — тэ, кӧнкӧ, кӧсъян чукӧртны совещание да метӧг сёрнитыштны Емельян Пугачёв йылысь; да сюсь, он ылӧд».
Иван Кузмич сувтӧдіс синъяссӧ.
«Но, матушка, — шуис сійӧ, — тэ кӧ нин ставсӧ тӧдан, сідзкӧ, пӧжалуй, кольччы; ми тӧлкуйтыштам и тэ дырйи». — «Сійӧ жӧ, менам батюшка, — вочавидзис сійӧ; — не тэныд эськӧ мудеравны; мӧдӧдлы вай офицеръясыдла».
Ми чукӧртчим бара.
Гӧтырыс дырйи Иван Кузмич лыддис миянлы Пугачёвлысь воззвание, кодӧс гижӧма кутшӧмкӧ омӧлик грамотаа казак.
Разбойник юӧртіс миян крепостьӧ пыр жӧ локны кӧсйӧм йылысь; чуксаліс казакъясӧс да салдатъясӧс аслас шайкаӧ, а командиръясӧс тшӧктіс не пыксьыны, кывзытӧмысь повзьӧдліс казньӧн.
Воззваниесӧ гижӧма вӧлі грубӧя, но чорыд кывъясӧн и должен вӧлі вӧчны ӧпаснӧй впечатление прӧстӧй йӧз вежӧр вылӧ.
— Кутшӧм мошенник! — горӧдіс комендантша. — Мый лысьтӧ нӧшта миянлы вӧзйыны!
Петны сылы паныд да пуктыны сылы кок улас знамяяс!
Ак сійӧ понпи!
Да оз ӧмӧй тӧд сійӧ, мый ми нин нелямын во служба вылынӧсь да быдторсӧ, слава богу, аддзывлім!
Збыль ӧмӧй сюрисны сэтшӧм командиръяс, кодъяс кывзысисны разбойниклысь?
— Кажитчӧ, не должен эськӧ лоны, — вочавидзис Иван Кузмич. — А кывсьӧ, злӧдейыд босьтӧма нин уна крепость.
— Тыдалӧ, сійӧ збыльысь вына, — шуис Швабрин.
— А вот ӧні тӧдмалам сылысь збыль вынсӧ, — шуис комендант. — Василиса Егоровна, вай меным амбар ключ.
Иван Игнатьич, вайӧдлы башкирецсӧ да тшӧкты Юлайлы вайны татчӧ плетьяс.
— Энлы, Иван Кузмич, — места вывсьыс чеччигмоз шуис комендантша. — Вай нуӧда Машаӧс кытчӧкӧ керкаысь; а то кылас горзӧмсӧ, повзяс.
Да и ме, збыль кӧ шуны, абу окоч кывзыны.
Шудаӧн кольны.
Важӧннад пыткаыд сэтшӧма вӧлі пырӧма судопроизводство обычайӧ, мый сійӧс бырӧдысь благодетельнӧй указыс дыр кольліс действуйттӧг.
Чайтлісны, мый мыж вӧчысьлӧн аслас висьталӧмыс колӧ асьсӧ помӧдз эрдӧдӧм вылӧ, — не сӧмын подувтӧм мӧвп, то весиг и дзик паныда здравӧй юридическӧй смысллы: ӧд, мыжаланаыслӧн отрицайтӧмыс кӧ оз босьтсьы сылысь мыжтӧмлун докажитӧм вылӧ, то сылӧн висьталӧмыс и сыысь этша колӧ сылысь мыжсӧ докажитӧй вылӧ.
Весиг и ӧні удайтчывлӧ меным кывлыны важ судьяяслысь сёрнияс, кодъяс жалитӧны варварскӧй обычай бырӧдӧмсӧ.
Миян кадӧ жӧ некод эз сомневайтчыв пытка колӧмлун йылысь, ни судьяяс, ни мыжаланаяс.
И сідз, комендантлӧн тшӧктӧмыс миянӧс некодӧс эз шензьӧд да эз повзьӧд.
Иван Игнатьич муніс башкирецла, коді пукаліс комендантша амбарын иган сайын, и некымын здук мысти невольникӧс вайӧдісны передньӧйӧ.
Комендант тшӧктіс сійӧс пыртны ас дорас.
Башкирец сьӧкыда воськовтіс порог вомӧн (сійӧ вӧлі колодкаа) да, джуджыд шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да дрӧгмуні.
Некор ме ог вунӧд тайӧ мортсӧ.
Сылы кажитчис ар сизимдас саяс.
Сылӧн эз вӧвны ни нырыс, ни пельясыс.
Юрсӧ сылысь вӧлі бритӧма; тош пыддиыс чурвидзисны некымын дзор юрси; сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, омӧлик да гӧрбыльтчӧма, но векньыдик синъясыс дзирдышталісны на биӧн.
«Э-э! — шуис комендант сылӧн страшнӧй приметаяс серти 1741 воын накажитӧм ӧти бунтовщикӧс тӧдӧм бӧрын. — Да тэ, тыдалӧ, пӧрысь кӧин, вӧвлӧмыд миян капканъясын.
Тэ, тыдалӧ, он нин первойысь бунтуйт, тэнсьыд кӧ сідзи стружитӧма юртӧ.
Матыстчыв вай талань; висьтав, коді тэнӧ мӧдӧдіс?»
Пӧрысь башкирец чӧв оліс да видзӧдіс комендант вылӧ, быттьӧ дзик нинӧм вежӧрттӧг.
«Мый нӧ тэ чӧв олан? — водзӧ юасис Иван Кузмич: — али нинӧм рочнас он гӧгӧрво?
Юлай, юав вай сылысь тіян ногӧн, коді сійӧс мӧдӧдіс миян крепостьӧ?»
Юлай мӧдпӧвъёвтіс Иван Кузмичлысь юалӧмсӧ татарскӧй кыв вылын.
Но башкирец сы вылӧ видзӧдіс важ мозыс жӧ да эз шу кыв ни джын.
«Якши, — шуис комендант: — тэ меным ставсӧ висьталан.
Ребята! пӧрччӧй сылысь визьӧсь дурацкӧй халатсӧ да стрӧчитыштӧй сылысь мышсӧ.
Смотри, Юлай, бурджыка сійӧс!»
Кык инвалид кутісны пӧрччӧдны башкирецӧс.
Коньӧрлӧн чужӧмыс вежсис.
Сійӧ видзӧдіс гӧгӧр, кыдзи челядьӧн кутӧм зверпи.
Кор жӧ ӧти инвалид босьтіс сылысь кияссӧ да, найӧс аслыс сьылі дорас пуктӧмӧн, кыпӧдіс старикӧс аслас пельпомъяс вылас, а Юлай босьтіс плеть да шеныштчис, сэки башкирец ружтыштіс слаб, кевмысян гӧлӧсӧн да, юрнас довкйӧдліг, восьтіс вомсӧ, кӧні кыв пыддиыс вӧрис дженьыдик кыввужйыс.
Кор казьтышта, мый тайӧ лои менам нэмын да мый ӧні ме олі император Александр рама царствуйтӧмӧдз, ог вермы не шензьыны просвещениелӧн гырысь успехъяс вылӧ да человеколюбие правилӧяс паськалӧм вылӧ.
Том морт! менам гижӧдъяс кӧ веськаласны тэнад киӧ, казьтышт, мый медся бур да чорыд вежсьӧмъясыс буретш найӧ, кодъяс лоӧны нравъяс бурмӧмысь, некутшӧм мырдӧн вӧчӧм потрясениеястӧг.
Ставӧн шӧйӧвошисны.
«Но, — шуис комендант, — тыдалӧ, сысянь миянлы тӧлк не шедӧдны.
Юлай, ну башкирецсӧ амбарӧ.
А ми, господа, ӧтитор-мӧдтор йылысь нӧшта тӧлкуйтыштам».
Ми кутім сёрнитны миян положение йылысь, кыдзи друг Василиса Егоровна, пошкигтыр да вывті ёна повзьӧмӧн, пырис комнатаӧ.
— Мый тайӧ тэкӧд лоис? — юаліс чуймӧм комендант.
— Батюшкаяс, беда! — вочавидзис Василиса Егоровна. — Нижнеозернӧйӧс босьтӧмаӧсь талун асывнас.
Герасим поплӧн уджалысьыс ӧні сэсь воис.
Сійӧ аддзылӧма, кыдзи сійӧс босьтӧмаӧсь.
Комендантсӧ да став офицеръяссӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
Став салдатсӧ босьтӧмаӧсь пленӧ.
Сійӧ и видзӧд, злӧдейясыд воасны татчӧ.
Виччысьтӧм юӧрыс менӧ ёна чуймӧдіс.
Нижнеозернӧй крепостьысь комендант, раминик да скромнӧй том морт, вӧлі меным тӧдса: тӧлысь кык сайын сійӧ муніс Оренбургсянь аслас том гӧтырыскӧд да сувтліс Иван Кузмич ордӧ.
Нижнеозернӧйыс миян крепостьсянь вӧлі верст кызь вит сайын.
Часысь часӧ колӧ вӧлі миянлы виччысьны Пугачёвлысь воӧмсӧ.
Марья Ивановналӧн судьбаыс пыр жӧ лои меным гӧгӧрвоана, и сьӧлӧмӧй менам сідзи и кынмис.
— Кывзӧй, Иван Кузмич! — шуи ме комендантлы. — Миян долг дорйыны крепостьсӧ медбӧръя ловшыӧдз; та йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм.
Но колӧ мӧвпыштлыны нывбабаяс безопасность йылысь.
Мӧдӧдӧй найӧс Оренбургӧ, туйсӧ кӧ абу на босьтӧма, либӧ ылысджык, ёнджыка надежнӧй крепостьӧ, кытчӧ злӧдейяс эськӧ эз вермыны воны.
Иван Кузмич бергӧдчис гӧтырыслань да шуис сылы:
— А кылан тэ, матушка, и збыльысь, не мӧдӧдны-ӧ тіянӧс ылӧджык, кытчӧдз бунтовщикъяссӧ ми огӧ вермӧй?
— И, весьшӧрӧ! — шуис комендантша. — Кӧні сэтшӧм крепостьыс, кытчӧ эськӧ пуляяс эз воны?
Мыйӧн Белогорскӧйным абу надежнӧй?
Слава богу, кызь кыкӧд во тані олам.
Аддзылім и башкирецъясӧс, и киргизецъясӧс: гашкӧ, и Пугачёвсьыд мынтӧдчам!
— Но, матушка, — паныд шыасис Иван Кузмич, — кольччы, пӧжалуй, надейтчан кӧ тэ миян крепость вылӧ.
Да Машаыскӧд нӧ миянлы мый вӧчны?
Бур, мынтӧдчам кӧ либӧ воас отсӧг; но, а злӧдейясыд кӧ босьтасны крепостьсӧ?
— Но, сэки... — Василиса Егоровна джӧмдіс да ланьтіс зэв ёна повзьӧмӧн.
— Оз позь, Василиса Егоровна, — водзӧ нуӧдіс комендант, кор казяліс, мый кывъясыс сылӧн действуйтісны, гашкӧ, медводдзаысь на аслас олӧмас. — Машалы татчӧ кольччыны оз шогмы.
Мӧдӧдам сійӧс Оренбургӧ, аслас вежаньыс ордӧ: сэні и войска, и пушкаяс тырмымӧн, и стеныс каменнӧй.
Да и тэныд эськӧ сӧветуйті сыкӧд сэтчӧ жӧ мунны; мед кӧть тэ пӧрысь, а думыштлы, мый тэкӧд лоӧ, босьтасны кӧ фортециясӧ приступӧн.
— Ладнӧ, — шуис комендантша, — сідз мед и лоӧ, мӧдӧдам Машаӧс.
А менӧ и вӧтын эн кор: ог мун.
Нинӧм меным пӧрысьӧ-нэмӧ торйӧдчыны тэкӧд да корсьны ӧткӧн гу кӧнкӧ бокын.
Ӧтлаын овны, ӧтлаын и кувны.
— И сійӧ бур, — шуис комендант. — Но, нюжмасьны нинӧм.
Мун лӧсьӧдчы мӧдӧдны Машаӧс туйӧ.
Аски, мыйӧн югдыштас, и мӧдӧдам сійӧс да сетам сылы и конвой, кӧть лишнӧй йӧзыс миян и абу.
Да кӧн нӧ Машаыс?
— Акулина Памфиловна ордын, — вочавидзис комендантша. — Сылы мыйкӧ эз ло лӧсьыд, кор кывліс Нижнеозернӧй босьтӧм йылысь; пола, мед эськӧ эз висьмы.
Господи владыко, мыйвыйӧдз ми олім!
Василиса Егоровна муніс клопочитны нывсӧ мӧдӧдӧм йылысь.
Комендант ордын сёрни муніс водзӧ; но ме сэтчӧ эг нин сюйсьыв да нинӧм эг кывзы.
Марья Ивановна локтіс ужин кежлӧ кельыд да бӧрдӧм чужӧма.
Ми ужнайтім чӧла да чеччим пызан сайысь мукӧд дырся серти водзджык; став семействоыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын ми разӧдчим гортъясӧ.
Но ме нарошнӧ вунӧді ассьым шпагаӧс да бергӧдчи сыла: ме сьӧлӧмӧн кылі, мый суа Марья Ивановнаӧс ӧтнассӧ.
Збыльысь, сійӧ меным паныдасис ӧдзӧс дорас да сетіс меным шпагаӧс.
«Прӧщайтлӧй, Пётр Андреич! — шуис сійӧ меным синва сорӧн. — Менӧ мӧдӧдӧны Оренбургӧ.
Лоӧй ловъяӧсь да шудаӧсь; гашкӧ, господь миянӧс аддзӧдлас на ӧта-мӧдкӧд; оз кӧ нин...»
Сэки сійӧ сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Ме сывйышті сійӧс.
«Прӧщай, менам ангел, — шуи ме, — прӧщай, менам донаӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй!
Мый кӧть мекӧд эз ло, эскы, мый менам медбӧръя мӧвпӧй да медбӧръя молитваӧй лоӧ тэ йылысь!»
Маша сыркъяліс менам морӧс бердӧ топӧдчӧмӧн.
Ме пӧся сійӧс окышті да тэрмасьӧмӧн петі комнатасьыс.
VII глава
ПРИСТУП
Тайӧ войнас ме эг узь да эг пӧрччысьлы.
Ме кӧсъя вӧлі кыа петігас мунны крепость ворота дінӧ, кыті Марья Ивановналы колӧ вӧлі петны, да сэні прӧститчыны сыкӧд медбӧръяысь.
Ме кылі ас пытшкысь ыджыд вежсьӧм: аслам сьӧлӧмлӧн волнуйтчӧмыс меным вӧлі кокньыдджык сійӧ гажтӧмалӧм дорсьыс, коді неважӧн на шымыртліс менӧ.
Янсӧдчӧм кузя шогсьӧм дінӧ ме пытшкын ӧтлаасисны и гӧгӧрвотӧм, но сьӧлӧм вылӧ воана надеяяс, и опасностьяс терпитны позьтӧг виччысьӧм, и благороднӧй честолюбиелӧн чувствояс.
Войыс коли казявлытӧг.
Ме кӧсйи нин петны гортысь, кыдзи менам ӧдзӧс воссис да ме ордӧ воис капрал донесениеӧн, мый миян казакъяс войнас петӧмаӧсь крепостьысь да мырдӧн нуӧдӧмаӧсь Юлайӧс, и мый крепость гӧгӧр шӧйтӧны тӧдтӧм йӧз.
Мӧвп, мый Марья Ивановна оз удит петны, вывті ёна повзьӧдіс менӧ; ме тэрмасьӧмӧн сеті капраллы некымын индӧд да пыр жӧ мӧдӧдчи комендант ордӧ.
Вӧлі югдӧ нин.
Ме тӧвзи улич кузя, кыдзи кылі, мый менӧ чуксалӧны.
Ме сувті.
«Кытчӧ ті?» — шуис Иван Игнатьич менӧ суӧдіг. — Иван Кузмич вал вылын да менӧ мӧдӧдіс тіянла.
Пугачыд воӧма». — «Муніс-ӧ Марья Ивановна?» — юалі ме терпитны вермытӧг.
«Эз удит, — вочавидзис Иван Игнатьич: — Оренбургӧ туйсӧ орӧдӧма; крепостьнымӧс кытшалӧмаӧсь...
Лёк, Пётр Андреич!»
Ми мӧдӧдчим частоколӧн кытшалӧм вал вылӧ, вӧр-ваӧн вӧчӧм возвышение вылӧ.
Сэтчӧ чукӧртчӧмаӧсь нин крепостьса став йӧз.
Гарнизон сулаліс ружьеясӧн.
Пушкасӧ сэтчӧ кыскӧмаӧсь тӧрыт.
Комендант ветлӧдліс аслас ичӧтик строй водзын.
Опасность матыстчӧм вӧснаыс пӧрысь воин лоӧма вӧвлытӧм збодер.
Степь кузя, крепостьсянь неылын, ветлӧдлісны кызь кымын верзьӧма.
Найӧ кажитчисны казакъясӧн, но на пӧвстын вӧліны и башкирецъяс, кодъясӧс кокниа позис тӧдны налӧн рысь ку шапкаяс да колчанъяс сертиыс.
Комендант гӧгӧртіс ассьыс войскасӧ да шуаліс салдатъяслы: «Но, донаяс, сулыштам талун матушка государыня вӧсна да петкӧдлам став светыслы, мый ми йӧз повтӧмӧсь да присягалы вернӧйӧсь!»
Салдатъяс гораа висьталісны ассьыныс кӧсйӧмнысӧ.
Швабрин сулаліс ме дінын да сюся видзӧдіс неприятель вылӧ.
Степь кузя ветлысь йӧз казялісны крепостьысь ветлӧдлӧмсӧ, чукӧртчисны ӧтилаӧ да кутісны ас костаныс тӧлкуйтны.
Комендант тшӧктіс Иван Игнатьичлы веськӧдны пушкасӧ йӧз чукӧр вылас да ачыс пуктіс фитильсӧ.
Ядроыс шутёвтіс да муніс на юръяс вомӧн некутшӧм вред вӧчтӧг.
Верзьӧмаяс разӧдчӧмӧн пыр жӧ пышйисны син водзысь, и степь тыртӧммис.
Сэки вал вылӧ воис Василиса Егоровна да сыкӧд Маша, коді эз кӧсйы кольччыны сыысь.
«Но, мый? — шуис комендантша. — Кыдзи мунӧ батальяыс?
Кӧні нӧ неприятельыс?» — «Неприятель абу ылын, — вочавидзис Иван Кузмич. — Ен кӧ отсалас, ставыс лоӧ бур.
Мый, Маша, страшнӧ тэныд?» — «Абу, папенька, — вочавидзис Марья Ивановна: — гортын ӧтнамлы страшнӧджык».
Сэки сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да сьӧкыдпырысь нюммуніс.
Ме аслам тӧдлытӧг чабырті шпагалысь воропсӧ: меным тӧд вылӧ уси, мый тӧрыт босьті сійӧс сы киысь, быттьӧкӧ ассьым радейтанаӧс дорйӧм вылӧ.
Сьӧлӧмӧй менам ӧзйис.
Ме воображайті ачымӧс рыцарӧн.
Ме кӧсйи петкӧдлыны, мый оправдайта Марья Ивановналысь надеясӧ, да терпиттӧг куті виччысьны решительнӧй здук.
Сійӧ кадас джуджда сайсянь, коді вӧлі крепостьсянь верст джын ылнаын, тыдовтчисны выль верзьӧмаяс, и регыд степыс тырис уна йӧзӧн, кодъяс вооружитчӧмаӧсь шыясӧн да сайдакъясӧн.
На пӧвстын еджыд вӧв вылын муніс гӧрд кафтана да киас босьтӧм сабляа морт: тайӧ вӧлі ачыс Пугачев.
Сійӧ сувтіс; сійӧс кытшалісны да, кыдзи тыдалӧ, сы тшӧктӧм серти, нёль морт торйӧдчисны да кыккокйыв скачитісны дзик крепость дорӧдз.
Ми тӧдім найӧын ассьыным изменникъясӧс.
На пиысь ӧти морт шапка весьтас кутіс бумага лист; мӧдлӧн шы йылас вӧлі Юлайлӧн юрыс, кодӧс тракнитӧмӧн шыбитіс сійӧ миянлы частокол вомӧн.
Коньӧр калмыклӧн юрыс уси комендант кок дінӧ.
Изменникъяс горзісны: «Энӧ лыйлӧй; петӧй со государь дінӧ.
Государь тані!»
— Вот ме тіянӧс! — горӧдіс Иван Кузмич. — Ребята! лыйлӧй!
Миян салдатъяс лыйисны залпӧн.
Казакыс, коді кутіс письмӧсӧ, шатовмуні да уси вӧв вывсьыс; мукӧдъясыс скачитісны бӧрлань.
Ме видзӧдлі Марья Ивановна вылӧ.
Юлайлысь вирӧсь юрсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ шӧйӧвошӧма, чуналӧма залпнас да кажитчис садьтӧмӧн.
Комендант корис капралӧс да тшӧктіс сылы босьтны виӧм казак киысь листсӧ.
Капрал петіс крепость сайӧ да бӧр воис виӧм казаклысь вӧвсӧ дом поводӧдыс вайӧдӧмӧн.
Сійӧ сетіс комендантлы письмӧ.
Иван Кузмич лыддис сійӧс ас кежас да сэсся косявліс торпыригӧдз.
А сэккості мятежникъяс, тыдалӧ, лӧсьӧдчисны действуйтны.
Регыд мысти пуляяс кутісны шутьлявны миян пельяс дінті, и некымын ньӧв сатшкысисны миян дінӧ муас да частоколӧ.
«Василиса Егоровна! — шуис комендант. — Тані абу бабье делӧ; нуӧд Машаӧс; аддзан: нылыс кулӧма нисьӧ ловъя».
Пуляяс улад лӧньыштӧм Василиса Егоровна видзӧдліс степь вылӧ, кӧні жуисны-ветлӧдлісны мятежникъяс; сэсся бергӧдчис верӧс дінас да шуис сылы: «Иван Кузмич, олӧмыд да кулӧмыд ен воля улын; благословит Машаӧс.
Маша, матыстчы батьыд дінӧ».
Кельдӧдӧм да тіралысь Маша матыстчис Иван Кузмич дінӧ, лэдзчысис пидзӧс вылас да копыртчыліс сылы муӧдз.
Пӧрысь комендант пернапасаліс сійӧс куимысь; сэсся лэптіс, окыштіс да шуис вежсьӧм гӧлӧсӧн: «Но, Маша, ло шудаӧн.
Кевмы енлы: сійӧ тэнӧ оз эновт.
Сюрӧ кӧ бур морт, ен мед сетас любовь да сӧвет.
Олӧй, кыдзи ми олім Василиса Егоровнакӧд.
Но, прӧщай, Маша.
Василиса Егоровна, нуӧд жӧ сійӧс ӧдйӧджык».
(Маша уськӧдчис батьыс сьылі вылӧ да бӧрддзис.)
«Окасям и ми, — бӧрддзӧмӧн шуис комендантша. — Прӧщайт, менам Иван Кузмич.
Эн мыжав менӧ, ме кӧ тэнӧ мыйӧнкӧ дӧзмӧдлі!» — «Прӧщай, прӧщай, матушка! — шуис комендант ассьыс старукасӧ сывйыштӧмӧн. — Но, тырмас!
Мунӧй, мунӧй гортӧ; да удитан кӧ, мед Маша сарапанасяс».
Комендантша да нылыс мунісны.
Ме видзӧді Марья Ивановна бӧрся; сійӧ бергӧдчыліс да довкнитіс меным юрнас.
Сэки Иван Кузмич бергӧдчис миянланьӧ и став вниманиесӧ веськӧдіс неприятель вылӧ.
Мятежникъяс чукӧртчисны асланыс юрнуӧдысь дінӧ да друг кутісны лэччавны вӧвъяс вывсьыныс.
«Ӧні сулалӧй чорыда, — шуис комендант, — лоӧ приступ...»
Тайӧ здукас кыліс лёкысь чирзӧм да горзӧм; мятежникъяс котӧрӧн уськӧдчисны крепостьлань.
Миян пушка вӧлі зарядитӧма картечӧн.
Комендант лэдзис найӧс медся матӧ да друг бара лыйис.
Картечыд веськаліс дзик йӧз чукӧр шӧрас.
Мятежникъяс шыбитчисны ӧт-мӧдарӧ да мӧдісны бӧрыньтчыны.
Юрнуӧдысьныс налӧн ӧтнас коли водзын...
Сійӧ шенасис саблянас да, кажитчӧ, пӧся найӧс ышӧдіс...
Здук кежлӧ ланьтлӧм чирзӧмыс да горзӧмыс пыр жӧ выльысь заводитчис.
«Но, ребята, — шуис комендант; — ӧні восьтӧй ворота, кучкалӧй барабанӧ.
Ребята! водзӧ, вылазка вылӧ, ме бӧрся!»
Комендант, Иван Игнатьич да ме пыр жӧ лоим крепость вал сайын; но повзьӧм гарнизон эз вӧрзьы.
«Мый нӧ ті, донаяс, сулалад? — горӧдіс Иван Кузмич. — Кувны кӧ — кувны: делӧыс служивӧй!»
Тайӧ здукас мятежникъяс воисны миянлы паныд да пырисны крепостьӧ.
Барабан ланьтіс; гарнизон шыбитіс ружьеяссӧ; менӧ уськӧдлісны кок йылысь, но ме чеччи да мятежникъяскӧд тшӧтш пыри крепостьӧ.
Юрас ранитчӧм комендант сулаліс злӧдейяс чукӧрын, кодъяс корисны сылысь ключьяс.
Ме уськӧдчылі сылы отсӧг вылӧ: некымын ён казак кватитісны менӧ, кӧрталісны кушакъясӧн да кайтісны: «Вот тіянлы петкӧдлам пуж государлы кывзытӧмысь!»
Миянӧс кыскисны уличаяс кузя; олысьяс петалісны керкаяссьыныс няньӧн да солӧн.
Кыліс кӧлӧкӧлъясӧн звӧнитӧм.
Друг йӧз чукӧрын горӧдісны, мый площадь вылын государь виччысьӧ пленнӧйясӧс да принимайтӧ присяга.
Йӧз ыльнитісны площадь вылӧ; миянӧс нуӧдісны сэтчӧ жӧ.
Пугачёв пукаліс креслӧын комендант керка кильчӧ вылын.
Сійӧ вӧлі галунъясӧн баситӧм казацкӧй гӧрд кафтана.
Зарни тугъяса джуджыд шапкасӧ, кодӧс вурӧма соболь куысь, вӧлі лэдзӧма дзирдалысь синъяс вевдорас.
Чужӧмыс сылӧн меным кажитчис тӧдсаӧн.
Казацкӧй старшинаяс кытшалӧмаӧсь сійӧс.
Кельдӧдӧм да дрӧжжитысь Герасим поп сулаліс кильчӧ дорын, киас кутіс крест да, кажитчӧ, чӧв оліг, кевмысис сылы лоан жертваяс вӧсна.
Площадь вылӧ ӧдйӧ сувтӧдісны виселица.
Кор ми матысмим, башкирецъяс вӧтлалісны йӧзсӧ, да миянӧс вайӧдісны Пугачёв дорӧ.
Кӧлӧкӧл звӧн дугдіс; лои дзик чӧв.
«Коді комендантыс?» — юаліс самозванец.
Миян урядник петіс йӧз чукӧрысь да индіс Иван Кузмич вылӧ.
Пугачёв лёкысь видзӧдліс старик вылӧ да шуис сылы: «Кыдзи тэ лысьтін водзсасьны меным, аслад государлы?»
Ранасьыс вынтӧммӧм комендант чукӧртіс медбӧръя эбӧссӧ да вочавидзис чорыд гӧлӧсӧн: «Тэ меным абу государь, тэ вӧр да самозванец, кылан тэ!»
Пугачёв лёкысь зумыштчис да ӧвтыштіс еджыд чышъянӧн.
Некымын казак кватитісны пӧрысь капитанӧс да кыскисны виселица дінӧ.
Сылӧн вомӧна тас вылын лои дойдалӧм башкирецыд, кодлысь ми юасим тӧрыт.
Сійӧ кутіс киас гез, и недыр мысти ме аддзи коньӧр Иван Кузмичӧс ӧшӧдӧмаӧн.
Сэки вайӧдісны Пугачёв дінӧ Иван Игнатьичӧс.
«Сет присяга, — шуис сылы Пугачёв, — государь Пётр Фёодоровичлы!» — «Тэ миянлы абу государь, — вочавидзис Иван Игнатьич аслас капитан кывъясӧн. — Тэ, дядюшка, вӧр да самозванец!»
Пугачёв бара ӧвтыштіс чышъянӧн, и бур сьӧлӧма поручик кутіс ӧшавны аслас важ начальник дінын.
Ӧчередь вӧлі ме сайын.
Ме збоя видзӧді Пугачёв вылӧ, лӧсьӧдчи висьтавны вочакыв аслам бур сьӧлӧма ёртъяс кывъясӧн жӧ.
Сэки ме мятежнӧй старшинаяс пӧвстысь чуймӧмӧн аддзи тшӧтшӧдӧм юрсиа да казацкӧй кафтана Швабринӧс.
Швабрин матыстчис Пугачёв дінӧ да шуис сылы пель водзас некымын кыв.
«Ӧшӧдны сійӧс!» — шуис Пугачёв ме вылӧ видзӧдлытӧг.
Меным голяӧ шыркнитісны петля.
Ме куті ас кежысь лыддьыны молитва, кевмыси енлы став сьӧлӧмсянь, медым прӧститас став грекъясӧс да медым сійӧ спаситас аслам сьӧлӧмлы став матыса йӧзсӧ.
Менӧ кыскисны виселица улӧ.
«Эн пов, эн пов», — кайтісны меным губительяс, гашкӧ и збыльысь меным сьӧлӧм сетны кӧсйӧмӧн.
Друг ме кылі горӧдӧм: «Энлӧй, ӧкаяннӧйяс! энлӧй!..»
Палачьяс сувтісны.
Видзӧда: Савельич куйлӧ Пугачёв кок улын.
«Рӧднӧй бать! — кайтіс коньӧр дядька. — Мый тэныд барскӧй дитя виӧмсьыс?
Лэдз сійӧс; сыысь тэныд выкуп сетасны; а пример вылӧ да повзьӧдлӧм ради тшӧкты кӧть ӧшӧдны менӧ, старикӧс!»
Пугачёв сетіс знак, и менӧ пыр жӧ разисны да эновтісны.
«Батюшка миян тэнӧ прӧститӧ», — шуалісны меным.
Тайӧ здукас эг вермы висьтавны, рад-ӧ ме лои мездӧм вылас, но ог жӧ шу, мый шогси сы кузя.
Чувствоясӧй менам вӧліны зэв гудырӧсь.
Менӧ бара вайӧдісны самозванец дінӧ да сувтӧдісны сы водзӧ пидзӧс вылӧ.
Пугачёв нюжӧдіс меным ассьыс сӧнӧд кисӧ.
«Окав кисӧ, окав кисӧ!» — шуалісны ме дінын.
Но ме эськӧ лыдди бурджыкӧн медся лёк казньсӧ тайӧ подлӧй унижение дорсьыс.
«Батюшка Пётр Андреич! — шӧпкӧдіс Савельич ме сайын сулаліг да менӧ тувкышталіг. — Эн аснырав! мый тэныд сулалӧ? сьӧлышт да окышт злӧд... (тьпу!) окышт сылысь кисӧ».
Ме эг вӧрзьӧдчы.
Пугачёв лэдзис кисӧ, шуис серамсор: «Его благородие, тыдалӧ, дурмис радысла.
Лэптӧй сійӧс!»
Менӧ сувтӧдісны кок йылӧ да колисны вӧля вылӧ.
Ме куті видзӧдны ужаснӧй комедия водзӧ мунӧм вылӧ.
Йӧз кутісны сетавны присяга.
Найӧ матыстчылісны ӧти бӧрся мӧд, окалісны крест да сэсся копрасисны самозванецлы.
Гарнизоннӧй салдатъяс сулалісны сэн жӧ.
Ротнӧй портнӧй аслас ныж ножичӧн вундаліс налысь кӧсаяссӧ.
Найӧ пыркӧдчигтыр матыстчылісны Пугачёв ки дінӧ, и самозванец висьтавліс налы прӧща да босьталіс аслас шайкаӧ.
Ставыс тайӧ муніс куим час гӧгӧр.
Коркӧ и Пугачёв чеччис креслӧсьыс да лэччис кильчӧ вывсьыс аслас старшинаяскӧд.
Сылы вайӧдісны озыр сбруяа еджыд вӧв.
Кык казак босьтісны Пугачёвӧс сойбордйӧдыс да пуксьӧдісны седлӧ вылӧ.
Пугачёв висьталіс Герасим поплы, мый кутас ӧбедайтны сы ордын.
Тайӧ здукӧ кыліс нывбабалӧн горӧдӧм.
Некымын разбойник кыскисны кильчӧ вылӧ Василиса Егоровнаӧс, коді вӧлі дзугсьӧм юрсиа да дзик пасьтӧм.
Казакъяс пиысь ӧти удитӧма нин пасьтавны сылысь душегрейкасӧ.
Мукӧдъяс кыскалісны перинаяс, сундукъяс, чайнӧй пӧсуда, бельё да став шылльӧ-мылльӧсӧ.
«Батюшкаяс менам! — горзіс коньӧр старука. — Эновтӧй менӧ ен могысь.
Донаясӧй, нуӧй менӧ Иван Кузмич дінӧ».
Друг сійӧ видзӧдліс виселица вылӧ да тӧдіс ассьыс верӧссӧ.
«Злӧдейяс! — горӧдіс сійӧ лёкысь. — Мый тайӧ ті сыкӧд вӧчинныд?
Югыд шондіӧй тэ менам, удалӧй салдатскӧй юр! эз вины тэнӧ ни прусскӧй штыкъяс, ни турецкӧй пуляяс; эн честнӧй тышын пукты тэ ассьыд ловтӧ, а пӧгибнитін пышъялысь каторжниксянь!» — «Ланьтӧдны пӧрысь ведьмасӧ!» — шуис Пугачёв.
Сэки том казак саблянас кучкис сылы юрас, и сійӧ уси кильчӧ пос тшупӧд вылас, вӧлі кулӧма.
Пугачёв муніс; йӧзыс ыльнитісны сы бӧрся.
VIII глава
КОРТӦМ ГӦСТЬ
Площадь тыртӧммис.
Ме пыр на сулалі ӧти местаын да эг вермы вайны порядокӧ ассьым мӧвпъясӧс, кодъяс дзугсисны татшӧм ужаснӧйторъяс аддзылӧмсьыс.
Марья Ивановна судьба йылысь нинӧм тӧдтӧмыс мучитіс менӧ медся ёна.
Кӧні сійӧ? мый сыкӧд? удитіс-ӧ дзебсьыны? надежнӧй-ӧ сылӧн дзебсяніныс?..
Тревожнӧй мӧвпъясӧн ме пыри комендант керкаӧ...
Ставыс вӧлі тыртӧм; улӧсъяссӧ, пызанъяссӧ, сундукъяссӧ, дозмуксӧ вӧлі жуглӧма; ставсӧ разӧдӧма.
Ме котӧрті ичӧтик пос кузя, коді вайӧдіс светлицаӧ, медводдзаысь на пыри Марья Ивановна комнатаӧ.
Ме аддзи сылысь вольпасьсӧ, кодӧс пузувтӧмаӧсь разбойникъяс; шкапсӧ вӧлі жугӧдӧма да сэтысь ставсӧ нуӧмаӧсь; лампадка ломтысис на эновтӧм енджадж дорын.
Кольӧма и простенокын ӧшалысь ичӧтик зеркалӧ...
Кӧн нӧ вӧлі тайӧ лӧнь, девическӧй кельясьыс кӧзяйкаыс?
Страшнӧй мӧвп югнитіс менам юрын: ме думышті сійӧс разбойникъяс киысь...
Сьӧлӧмӧй менам топаліс...
Ме курыда, курыда бӧрддзи да гораа шуи нимсӧ аслам сьӧлӧмшӧрлысь.
Сійӧ кадӧ омӧлика кыліс шы и шкап сайысь петіс Палаша, кельдӧдӧма да тіралӧ.
— Ак, Пётр Андреич! — шуис сійӧ кияссӧ шевгӧдӧмӧн. — Луныс кутшӧм! кутшӧм страстьяс!..
— А Марья Ивановна? — юалі ме терпиттӧг, — мый Марья Ивановнакӧд?
— Барышня ловъя, — вочавидзис Палаша. — Сійӧс дзебӧма Акулина Памфиловна ордӧ.
— Попадья ордӧ! — горӧді ме ёна повзьӧмӧн. — Енмӧй менам! — Да сэні жӧ Пугачёв!..
Ме ӧдйӧ петі комнатасьыс, пыр жӧ лои ывла вылын да сы ни садь котӧрті поп керкаӧ нинӧм аддзытӧг да чувствуйттӧг.
Сэсь кылісны горзӧмъяс, серам да сьылӧм.
Пугачёв пируйтіс аслас ёртъясыскӧд.
Палаша ме бӧрся котӧртіс сэтчӧ жӧ.
Ме мӧдӧді сійӧс гусьӧник корлыны Акулина Памфиловнаӧс.
Здук мысти попадья петіс ме дінӧ посводзас киас тыртӧм штофӧн.
— Ен могысь! кӧні Марья Ивановна? — юалі ме ёна волнуйтчӧмӧн.
— Куйлӧ, менам голубушкаыд, менам вольпась вылын, эстӧн перегородка саяс, — вочавидзис попадья. — Но, Пётр Андреич, чуть эз ло ыджыд лёктор, да, слава богу, ставыс прӧйдитіс бура: злӧдейыд муртса на пуксис ӧбедайтны, кыдзи сійӧ, менам коньӧрыд, садьмас да ойӧстас...
Ме сідзи и кынми.
Пугачёв кыліс: «А коді тэнад ойзӧ, пӧрысь?»
Ме вӧрыдлы коскӧдзыс копыртчылі: «Племянница менам, государь; висьмис, куйлӧ со нин мӧд недель». — «А том тэнад племянницаыд?» — «Том, государь». — «А петкӧдлы вай меным ассьыд племянницатӧ».
Менам сьӧлӧмӧй сідзи и ёкмуні, да вӧчнысӧ вӧлі нинӧм. — «Видзӧдлӧй, государь; сӧмын нылыс оз вермы сувтны да волыны тэнад милӧсть дінӧ». — «Нинӧм, пӧрысь, ме и ачым ветла видзӧдла».
И муніс ӧд, ӧкаяннӧйыд, перегородка сайӧ; кыдз тэ чайтан! вештіс ӧд занавессӧ, видзӧдліс варышлӧн кодь синъяснас — и нинӧм... енмыс мездіс!
А веритан-ӧ, ме да батька менам сідзи и лӧсьӧдчылім нин мучитчӧмӧн кувны.
Шуд вылад, сійӧ, менам гулюыд, эз тӧд сійӧс.
Господи владыко, воис миянлы праздник!
Нинӧм шуны! коньӧр Иван Кузмич! код эськӧ думыштліс!..
А Василиса Егоровна?
А Иван Игнатьич?
Сійӧс нӧ мыйысь?..
Мыйла тайӧ тіянӧс сідз колисны?
А кутшӧм Швабриныд, Алексей Иванычыд?
Тшӧтшӧдӧма ӧд юрсисӧ да ӧні миянын тан жӧ накӧд пируйтӧ!
Сюсь, нинӧм шуны!
А кыдзи ме шуи висьысь племянница йывсьыд, сійӧ, веритан-ӧ, сідзи видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ пуртӧн кырыштіс; но эз висьтав, аттьӧ сылы и сыысь».
Тайӧ здукас кылісны гӧстьяслӧн код горзӧмъяс да Герасим поплӧн гӧлӧс.
Гӧстьяс корисны вина, кӧзяин чуксаліс гӧтырсӧ.
Попадья кутіс тэрмасьны.
«Мун аслад гортӧ, Пётр Андреич, — шуис сійӧ; — ӧні не тіянӧдз; злӧдейяс юӧны.
Лёк лоӧ, код йӧз ки улад кӧ сюрад.
Прӧщайтлӧй, Пётр Андреич.
Мый лоны, сійӧ лоас; гашкӧ, енмыс оз эновт!»
Попадья муніс.
Неуна лӧньыштӧмӧн ме мӧдӧдчи аслам квартираӧ.
Площадь дінті мунігӧн ме аддзылі некымын башкирецӧс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь виселица дінӧ да кыскалісны ӧшӧдӧмаяслысь сапӧгъяс; муртса куті ме ассьым скӧрмӧмӧс, ӧд весьшӧрӧ вӧлі сюйсьыны на дорӧ.
Крепостьын котралісны разбойникъяс, грабитісны офицерскӧй керкаяс.
Быдлаын кылісны код мятежникъяслӧн горзӧмъяс.
Ме вои гортӧ.
Савельич встретитіс менӧ порог дорын.
«Слава богу! — горӧдіс сійӧ менӧ аддзӧм бӧрын. — Ме нин чайті, мый злӧдейясыд бара кутісны тэнӧ.
Но, батюшка Пётр Андреич! эскан-ӧ? миянлысь ставсӧ грабитісны, мошенникъясыд: паськӧм, бельё, кӧлуй, дозмук — нинӧм эз кольны.
Да мый нин!
Слава богу, мый тэнӧ ловйӧн лэдзисны!
А тӧдін-ӧ тэ, сударь, атамансӧ?»
— Эг, эг тӧд; а код нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
— Кыдзи, батюшка?
Тэ и вунӧдін сійӧ пьянниксӧ, коді ылӧдіс тэнсьыд тулуптӧ постоялӧй дворад?
Кӧч ку тулупыс вӧлі дзик выль, а сійӧ, мутиыд, сійӧс сідзи и косяліс ас вылас пасьталігӧн!
Ме чуйми.
Збыльысь, Пугачёв зэв ёна муніс меным туй индысь вылӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый Пугачёв да сійӧ вӧліны ӧти морт, и гӧгӧрвои сэки, мый вӧсна менӧ нинӧм эз вӧчны.
Ме эг вермы не шензьыны обстоятельствояс сэтшӧм тешкодя лӧсялӧм вылас: брӧдягалы сетӧм челядь тулуп мездіс менӧ петляысь, и постоялӧй дворъясӧд шӧйтысь пьянник босьталіс крепостьяс да шызьӧдіс государство!
— Он-ӧ кӧсйы сёйыштны? — юаліс Савельич пыр ӧтмоз аслас вежсьытӧм привычкаӧн. — Гортын нинӧм абу; муна корсьышта да мыйсюрӧ тэныд лӧсьӧда.
Ӧтнам кольӧм бӧрын ме заводиті думайтны.
Мый меным вӧчны?
Кольччыны злӧдей ки улын лоӧм крепостьын либӧ мунны сійӧ шайка бӧрся — эз вӧв лӧсьыд офицерлы.
Долг корис, мед ме муні сэтчӧ, кӧні менам служба вермис на вайны тайӧ сьӧкыд обстоятельствояс дырйиыс отечестволы пӧльза...
Но радейтӧмӧй ёна сӧветуйтіс меным кольччыны Марья Ивановна дінӧ да лоны сійӧс дорйысьӧн да видзысьӧн.
Кӧть ме и виччыси обстоятельствояс кузя регыдӧн да быть лоана вежсьӧм, но век жӧ эг вермы не повны: сылӧн положениеыс вӧлі ӧпаснӧй.
Менсьым мӧвпъясӧс орӧдіс ме ордӧ пырысь ӧти казак, коді котӧртіс юӧрӧн, «мый пӧ великӧй государь корӧ тэнӧ ас дінас». — «Кӧн нӧ сійӧ?» — юалі ме, медым ветлыны сы корӧм кузя.
«Комендантскӧйын, — вочавидзис казак. — Ӧбед бӧрын батюшка миян ветліс пывсянӧ, а ӧні шойччӧ.
Но, ваше благородие, став сертиыс тыдалӧ, мый морт знатнӧй: ӧбед дырйи изволитіс сёйны кык жаритӧм порсьпиӧс, а пывсьӧ сэтшӧм жарын, мый и Тарас Курочкин эз вермы терпитны, сетіс корӧсьсӧ Фомка Бикбаевлы да, кӧдзыд ваӧн киськалӧм бӧрын, муртса палялі.
Нинӧм шуны: ставыс сылӧн сэтшӧм важнӧй...
А пывсянын, кывсьӧ, петкӧдлӧма морӧссьыс ассьыс царскӧй пасъяссӧ: ӧтарас витура ыджда кык юра орёл, а мӧдарас аслас персонаыс».
Ме эг лыддьы коланаӧн вензьыны казаккӧд да сыкӧд ӧтлаын мӧдӧдчи комендант керкаӧ, Пугачёвкӧд ассьым аддзысьӧмӧс водзвыв воображайтӧмӧн, да зіли гӧгӧрвоны, мыйӧн сійӧ помасяс.
Лыддьысьысь кокниа вермас думыштны аслыс, мый меным эз вӧв дзик веськодь.
Заводитіс пемдыны, кор ме вои комендант керка дінӧ.
Виселица аслас жертваясӧн сулаліс повзьӧдлана сьӧд.
Коньӧр комендантшалӧн шойыс пыр на туплясис кильчӧ улын, кӧні кык казак сулалісны караулын.
Менӧ вайӧдысь казак муніс висьтавны ме йылысь да пыр жӧ бӧр воис, пыртіс менӧ сійӧ комнатаӧ, кӧні тӧрыт сэтшӧм сьӧлӧмсянь ме прӧщайтчи Марья Ивановнакӧд.
Зэв аслыссяма серпас воссис меным: скатертьӧн вевттьӧм да сулеяясӧн да стӧканъясӧн тыр пызан сайын пукалісны Пугачёв да морт дас казацкӧй старшина, шапкааӧсь да уна рӧма дӧрӧмаӧсь, винаысь гӧрдӧдӧм рожаясаӧсь да дзирдалысь синъясаӧсь.
На костын эз вӧв ни Швабрин, ни миян урядник, новобраннӧй изменникъяс.
«А, ваше благородие! — менӧ аддзӧм бӧрын шуис Пугачёв. — Добро пожаловать; честь и места, милости просим».
Пукалысьяс дзескӧдчыштісны.
Ме кыв шутӧг пукси пызан помӧ.
Менам сосед, стройнӧй да мича том казак, кисьтіс меным стӧкантыр прӧстӧй вина, кодӧс ме эг и видлы.
Ме сюся куті видзӧдны йӧзсӧ.
Пугачёв пукаліс первойя местаын, пызан вылас гыравывтчӧмӧн да аслас паськыд кулакнас сьӧд тошкас мыджсьӧмӧн.
Сы чужӧмлӧн правильнӧй да вель мича чертаясыс эз висьтавны лёклун йылысь.
Сійӧ унаысь шыӧдчывліс ар ветымына морт дінӧ, кодӧс шуис то графӧн, то Тимофеичӧн, а корсюрӧ ыдждӧдліс сійӧс дядюшкаӧн.
Ставныс ӧта-мӧдныскӧд сёрнитісны да кутісны асьнысӧ ёртъяс моз да эз ньӧти вылӧджык пуктыны ассьыныс предводительсӧ.
Сёрниыс муніс асъя приступ йылысь, возмущение ӧдйӧ паськалӧм йылысь да водзӧ лоан действиеяс йылысь.
Быдӧн ошйысис, вӧзйис ассьыс мӧвп да кокниа вензис Пугачёвкӧд.
И тайӧ тешкодь военнӧй сӧвет вылас вӧлі шуӧма мунны Оренбургӧ: движениеыс дерзкӧй, да коді муртса эз помась лёк успехӧн!
Поход вӧчны вӧлі шуӧма аски кежлӧ.
«Но, вокъяс, — шуис Пугачёв, — горӧдламӧй вай, мед бурджыка узьсяс, менсьым радейтана сьыланкыв.
Чумаков! заводит!»
Менам сосед горӧдіс вӧсни гӧлӧсӧн нориник бурлацкӧй сьыланкыв, и ставӧн горӧдісны ӧтвылысь.
Ог вермы висьтавны, кутшӧм действие вӧчис ме вылӧ виселица йывсьыс тайӧ йӧзкостса прӧстӧй сьыланкывйыс, кодӧс сьылісны виселица вылын кувны сиӧм йӧз.
Налӧн грознӧй чужӧмъясыс, мича гӧлӧсъясыс, шог выражениеыс, кодӧс найӧ сетлісны и сідзи нин выразительнӧй кывъясыслы, — ставыс шымыртіс менӧ кутшӧмкӧ пиитическӧй ужасӧн.
Гӧстьяс нӧшта юисны морт стӧканӧн, чеччисны пызан сайысь да прӧститчисны Пугачёвкӧд.
Ме кӧсйи петны на бӧрся, но Пугачёв шуис меным: «Пукав; ме тэкӧд кӧсъя сёрнитыштны».
Ми кольччим син-на-син.
Некымын здук кыссис миян кыкнаннымлӧн чӧв олӧмным.
Пугачёв видзӧдіс ме вылӧ сюся, корсюрӧ читкыртлывліс шуйга синсӧ плутлӧн кодь да насмешливӧй выражениеӧн.
Коркӧ сійӧ и серӧктіс, да сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс гажаа, мый и ме, сы вылӧ видзӧдӧмӧн, куті серавны, ачым ог тӧд мый вылӧ.
— Мый, ваше благородие? — шуис сійӧ меным. — Повзин тэ, висьтав, кор менам молодецъяс шыркнитісны тэныд петлясӧ сьыліад?
Ме чайта, тэныд и небесаыс ыж ку пасьтаӧн кажитчис...
А ӧшалін эськӧ виселица вылын, не тэнад слугаыд кӧ.
Ме пыр жӧ тӧді пӧрысь выжывтӧ.
Но, чайтлін-ӧ тэ, ваше благородие, мый морт, коді тэныд индіс туй, вӧлі ачыс великӧй государь?
(Сэки сылӧн видыс лои важнӧй да таинственнӧй.)
Тэ ёна ме водзын мыжа, — водзӧ нуӧдіс сійӧ; — но ме прӧститі тэнӧ аслад бурлуныд вӧсна, сы вӧсна, мый тэ вӧчин меным услуга, кор меным лои дзебсясьны аслам недругъясысь.
Тайӧс-ӧ на ещӧ аддзылан!
Татшӧмтор-ӧ ме ещӧ вӧча, кор лоӧ менам государство!
Кӧсйысян-ӧ меным служитны сьӧлӧмсяньыд?
Мошенниклӧн юалӧмыс да сылӧн наянлуныс кажитчисны меным сэтшӧм тешкодьӧн, мый ме эг вермы не шпыньмунны.
— Мыйла тэ шпыннялан? — юаліс сійӧ менсьым зумыштчӧмӧн. — Али тэ он верит, мый ме великӧй государь?
Висьтав веськыда.
Ме шӧйӧвоши: шуны брӧдягаӧс государӧн ме эг вермы: тайӧ меным кажитчис прӧститны позьтӧм повзьӧмӧн.
Син водзас шуны сійӧс ылӧдчысьӧн — аслыд лоӧ пӧгибнитны; и сійӧ, мый вылӧ ме вӧлі дась виселица улын став йӧз син водзын да скӧрлун ыпнитлігӧн, ӧні кажитчис меным тӧлктӧм ошйысьӧмӧн.
Ме падми.
Пугачёв зумыша виччысис менсьым вочакыв.
Медбӧрти (и ӧні на самодовольнӧя казьтыла сійӧ здуксӧ) менам обязанность чувствоӧй веніс ме пытшкын мортлысь слабость.
Ме вочавидзи Пугачёвлы: «Кывзы; ме висьтала тэныд став правдасӧ.
Гӧгӧрво, верма-ӧ ме шуны тэнӧ государӧн?
Тэ морт вежӧра: тэ эськӧ ачыд казялін, мый ме мудерала».
— Код нӧ ме сэтшӧмыс, тэнад чайтӧм серти?
— Енмыс тэнӧ тӧдас; но кӧть коді тэ эн вӧв, тэ ворсан ӧпаснӧй шутка.
Пугачёв ӧдйӧ видзӧдліс ме вылӧ.
«Сідзкӧ, тэ он эскы, — шуис сійӧ, — мый ме государь Пётр Фёодорович?
Но, бур.
А абу ӧмӧй удачаыс збойыслы?
Коркӧ ӧмӧй Гришка Отрепьев эз царствуйтлы?
Думайт ме йылысь, мый кӧсъян, а меысь эн кольччы.
Кутшӧм тэныд делӧ мукӧдторйӧдзыс?
Коді кӧть эз вӧв поп, сійӧ и батька.
Служит меным вераӧн да правдаӧн, и ме тэнӧ пукта и фельдмаршалӧ, и князьӧ?
Кыдз тэ чайтан?»
— Ог, — вочавидзи ме чорыда. — Ме нэмӧвӧйя дворянин; ме сетлі присяга государыня императрицалы: тэныд служитны ог вермы.
Тэ кӧ збыльысь меным кӧсъян бурсӧ, лэдз менӧ Оренбургӧ.
Пугачёв думыштчис.
«А лэдза кӧ, — шуис сійӧ, — то кӧсйысян-ӧ кӧть нин меным паныд не служитны?»
— Кыдзи ме верма та кузя тэныд кӧсйысьны? — вочавидзи ме. — Ачыд тӧдан, абу менам вӧля: тшӧктасны мунны тэныд паныд — муна, нинӧм он вӧч.
Ӧні тэ ачыд начальник; ачыд требуйтан кывзысьны ассьыд йӧзтӧ.
Мый вылӧ сійӧ кутас мунны, ме кӧ ӧткажитча службаысь, кор менам службаӧй ковмас?
Юрӧй менам тэнад власть улын: лэдзан менӧ — аттьӧ; казнитан — енмыс тэныд судья; а ме тэныд висьталі правда.
Менам сьӧлӧмсянь висьталӧмыс шӧйӧвоштіс Пугачёвӧс.
«Сідзи и лоны, — шуис сійӧ меным пельпомӧ кинас шлапкӧдӧмӧн. — Казнитны кӧ — казнитны, прӧститны кӧ — прӧститны.
Мун кытчӧ тэныд гажыд да вӧч мый кӧсъян.
Аски волы мекӧд прӧщайтчыны, а ӧні мун узьны, менӧ нин унмӧй личкӧ».
Ме коли Пугачёвӧс да петі ывла вылӧ.
Войыс вӧлі лӧнь да кӧдзыд.
Тӧлысьыс да кодзувъяс яра югъялісны, югдӧдісны площадьсӧ да виселицасӧ.
Крепостьын ставыс вӧлі чӧв да пемыд.
Сӧмын кабакын вӧлі би да кылісны сёрӧдз гуляйтысьяслӧн горзӧмъяс.
Ме видзӧдлі поп керка вылӧ.
Ставеньяс да воротаяс вӧліны тупкӧсаӧсь.
Кажитчӧ, сэні ставыс вӧлі лӧнь.
Ме вои аслам квартираӧ да аддзи Савельичӧс, коді шогсис менам дыр вотӧм вӧсна.
Менӧ лэдзӧм йылысь юӧрысь сылы ёна лои нимкодь.
«Слава тэныд, владыко! — шуис сійӧ пернапасасьӧмӧн. — Мыйӧн югдыны мӧдас, эновтам крепостьсӧ да мунам кытчӧ син видзӧдас.
Ме тэныд мыйсюрӧ лӧсьӧді; сёйышт, батюшка, да и шойччышт асылӧдзыс, кыдзи Христос питшӧгын».
Ме вӧчи сы ног да, ыджыд аппетитӧн ужнайтӧм бӧрын, унмовси куш джоджын, сы вӧсна мый вӧлі вывті мудз.
IX глава
ЯНСӦДЧӦМ
Водз асывнас менӧ садьмӧдіс барабан.
Ме муні сборнӧй местаӧ.
Сэні сувталісны нин стройӧ пугачёвскӧй йӧз чукӧръяс виселица дорын, кӧні пыр на ӧшалісны тӧрытъя жертваяс.
Казакъяс вӧліны верзьӧмаӧсь, салдатъяс сулалісны ружьеясӧн.
Знамяяс тӧлалісны.
Кымынкӧ пушка, кодъяс пиысь ме тӧді и ассьынымӧс, вӧлі сувтӧдӧма походнӧй лафетъяс вылӧ.
Став татчӧс олысьясыс вӧліны тан жӧ, виччысисны самозванецӧс.
Комендант керка кильчӧ дінын казак кутіс дом поводӧдыс киргизскӧй пӧрӧдаа мича еджыд вӧв.
Ме синмӧн корси комендантшалысь шойсӧ.
Сійӧс вӧлі нуӧмаӧсь неуна бокӧ да тупкӧмаӧсь рӧгӧзаӧн.
Коркӧ и Пугачёв петіс посводзсьыс.
Йӧз пӧрччалісны шапкаяс.
Пугачёв сувтіс кильчӧ вылӧ да быдӧнкӧд чолӧмасис.
Ӧти старшина сетіс сылы ыргӧн деньга тыра мешӧк, и Пугачёв кутіс шыблавны найӧс китырнас.
Йӧзыс горзӧмӧн уськӧдчылісны чукӧртны найӧс, и делӧыс эз прӧйдит дойдалӧмъястӧг.
Пугачёвӧс кытшалісны сылӧн главнӧй отсасьысьясыс.
На пӧвстын сулаліс и Швабрин.
Миян синъяс паныдасисны; менамысь сійӧ вермис лыддьыны зывӧктӧм, и сійӧ бергӧдчис ыджыд лёклун да нарошнӧ шпыньмунӧм петкӧдлӧмӧн.
Пугачёв аддзис менӧ йӧз чукӧрысь, довкнитіс юрнас да корис ас дінас.
«Кывзы, — шуис сійӧ меным. — Ӧні жӧ мун Оренбургӧ да висьтав месянь губернаторлы и став генералъяслы, мед виччысьӧны менӧ карас недель мысти.
Сӧветуйт налы встретитны менӧ челядьӧс моз радейтӧмӧн да кывзысьӧмӧн; нето не мынны налы лёк казньысь.
Шуда туй, ваше благородие!»
Сэсся сійӧ шыӧдчис йӧз дінӧ да шуис Швабрин вылӧ индӧмӧн: «Со тіянлы, войтырӧй, выль командир: кывзысьӧй сылысь быдтор кузя, а сійӧ кывкутӧ ме водзын тіян вӧсна да крепость вӧсна».
Весьӧпӧрӧмӧн ме кывзі тайӧ кывъяссӧ: Швабрин лои крепостьын начальникӧн;
Марья Ивановна кольӧ сійӧ власть улын!
Енмӧй, мый сыкӧд лоӧ!
Пугачёв лэччис кильчӧ вывсьыс.
Сылы сетісны вӧв.
Сійӧ пелька чеччыштіс седлӧ вылӧ, казакъясӧс виччысьтӧг, кодъяс кӧсйисны пуксьӧдны сійӧс.
Сійӧ кадӧ йӧз чукӧрысь, аддза, петіс менам Савельич, матыстчис Пугачёв дінӧ да сетіс сылы бумага лист.
Ме эг куж думыштны, мый сэсь артмас.
«Тайӧ мый?» — важнӧя шуис Пугачёв.
— Лыддьы, сэк аддзан, — вочавидзис Савельич.
Пугачёв босьтіс бумагасӧ да дыр серьёзнӧя видзӧдіс.
«Мый тэ сэтшӧм мудрёнӧя гижан? — шуис сійӧ. — Миян югыд синъяс тась нинӧм оз вермыны лыддьыны.
Кӧні менам обер-секретарыс?»
Капральскӧй мундира тэрыб том морт ӧдйӧ локтіс Пугачёв дінӧ.
«Лыддьы гораа», — сылы бумагасӧ сетігмоз шуис самозванец.
Меным зэв окота вӧлі тӧдны, мый йылысь менам дядька мӧвпыштӧма гижны Пугачёвлы.
Обер-секретарь гораа по складам кутіс лыддьыны татшӧмтор:
«Кык халат, миткалевӧй да визя шӧвк, квайт шайт дон».
— Мый тайӧ татшӧмыс? — зумыштчӧмӧн шуис Пугачёв.
— Тшӧкты лыддьыны водзӧ, — спокойнӧя вочавидзис Савельич.
Обер-секретарь лыддис водзӧ:
«Вӧсни турунвиж нойысь мундир, сизим шайт дон.
Еджыд ной гач, вит шайт дон.
Голландскӧй полотноысь вурӧм дас кык дӧрӧм, манжетъясӧн, дас шайт дон.
Чайнӧй пӧсуда видзан ящик, кык шайт да джын дон...»
— Кутшӧм сӧрӧм? — горӧдіс Пугачёв. — Кутшӧм меным делӧ ящикъясӧдз да манжета гачьясӧдз?
Савельич кызӧктіс да кутіс висьтавлыны.
«Тайӧ, батюшка, изволитан аддзыны, реестр барскӧй эмбур кузя, кодӧс гусялісны злӧдейяс...»
— Кутшӧм злӧдейяс? — лёкысь юаліс Пугачёв.
— Мыжа: ылалі, — вочавидзис Савельич. — Злӧдейяс не злӧдейяс, а тэнад йӧзыд шынйысисны да нуалісны.
Эн скӧрав: вӧв нёль кока, да и то джӧмдывлӧ.
Тшӧкты нин помӧдз лыддьыны.
— Лыддьы, — шуис Пугачёв.
Секретарь водзӧ лыддис:
«Ситеч эшкын, мӧдыс тафтянӧй, хлопчатӧй бумага увтыса, нёль шайт.
Гӧрд ратин эжӧда руч ку пась, нелямын шайт.
Ещӧ кӧч ку тулуп, кодӧс сетӧма тэнад милӧстьлы постоялӧй дворын, дас вит шайт».
— Тайӧ нӧшта мый? — ломалысь синъяснас югнитӧмӧн горӧдіс Пугачёв.
Веськыда шуа, ме повзи аслам коньӧр дядька вӧсна.
Сійӧ бара на заводитліс висьтавны, но Пугачёв сійӧс торкис: «Кыдзи тэ лысьтін локны ме дінӧ татшӧм пустякъясӧн? — горӧдіс сійӧ, кватитіс секретарь киысь бумагасӧ да шыбитіс сійӧс Савельичлы чужӧмас. — Выжыв старик!
Налысь нуӧмаӧсь: эстшӧм беда!
Да тэныд колӧ, пӧрысь выжыв, нэм чӧжыд енлы кевмыны ме вӧсна да менам йӧз вӧсна, мый тэ аслад бариныдкӧд он ӧшав тані ӧтлаын меным кывзысьтӧмъяскӧд...
Кӧч ку тулуп!
Ме тэныд сета кӧч ку тулуп!
Да тӧдан-ӧ тэ, мый ме тэнсьыд ловъявывсьыд кутӧ тшӧкта кульны тулупъяс вылӧ?»
Пугачёвлӧн, тыдалӧ, вӧлі бур настроениеыс.
Сійӧ бергӧдчис да муніс ни ӧти кыв шутӧг.
Швабрин да старшинаяс мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Шайкаыс петіс крепостьысь лючки-ладнӧ.
Йӧз мунісны колльӧдны Пугачёвӧс.
Ми колим площадь вылӧ Савельичкӧд кыкӧн.
Дядька менам кутіс киас ассьыс реестрсӧ да видлаліс сійӧс ёна шогсьӧмӧн.
Менсьым Пугачёвкӧд бур сӧглас казялӧм бӧрын сійӧ кӧсйӧма сыысь шедӧдны пӧльза; но сы бур кӧсйӧмысь нинӧм эз артмы.
Ме заводитлі сійӧс видны ковтӧм зільӧмсьыс да эг вермы кутчысьны серамысь.
«Серав, сударь, — вочавидзис Савельич, — серав; а кор ковмас миянлы выльысь лӧсьӧдны став овмӧстӧ, сэки видзӧдлам, серавны-ӧ кутан».
Ме тэрмаси поп керкаӧ аддзысьлыны Марья Ивановнакӧд.
Попадья паныдаліс менӧ шог юӧрӧн.
Войнас Марья Ивановналӧн заводитчӧма биависьӧм.
Сійӧ куйліс садьтӧг да сӧрӧ.
Попадья пыртіс менӧ сійӧ комнатаӧ.
Ме надзӧник матыстчи сійӧ крӧвать дінӧ.
Сы чужӧмлӧн вежсьӧмыс ёна повзьӧдіс менӧ.
Висьысь эз тӧд менӧ.
Дыр сулалі ме сы водзын, эг кывзы ни Герасим поплысь, ни сылӧн гӧтырлысь, кодъяс, кажитчӧ, менӧ бурӧдісны.
Шуштӧм мӧвпъяс волнуйтісны менӧ.
Некодӧн дорйытӧм коньӧр сироталӧн состояниеыс, кодӧс эновтӧма лёк мятежникъяс пӧвстӧ, аслам вынтӧмлунӧй повзьӧдлісны менӧ.
Швабрин, Швабрин медъёна гудрӧдліс менсьым воображениеӧс.
Самозванецӧн сетӧм власть киас кутӧмӧн, крепостьын юрнуӧдӧмӧн, кытчӧ кольӧ шудтӧм ныв — сійӧ лӧглунлӧн невиннӧй предмет, сійӧ вермис решитчыны быдтор вылӧ.
Мый меным вӧлі вӧчны?
Кыдзи сетны сылы отсӧг?
Кыдзи мездыны злӧдей киысь?
Коли ӧтитор; ме шуи пыр жӧ мӧдӧдчыны Оренбургӧ, мед тэрмӧдлыны Белогорскӧй крепость мездӧм да кыдз-мый позьӧ отсавны мездынысӧ.
Ме прӧщайтчи попкӧд да Акулина Памфиловнакӧд, сьӧлӧмсянь шуи налы, мед видзасны сійӧс, кодӧс ме лыдди нин аслам гӧтырӧн.
Ме босьті коньӧр нывлысь кисӧ да окышті сійӧс аслам синваӧн кӧтӧдӧмӧн.
«Прӧщайтлӧй, — менӧ колльӧдіг шуаліс меным попадья, — прӧщайтлӧй, Пётр Андреич.
Гашкӧ, аддзысьлам на бурджык кадӧ.
Эн вунӧдӧй миянӧс да гижӧй миянлы частӧджык.
Коньӧр Марья Ивановналӧн ӧні, ті кындзи, абу ни гаж, ни дорйысь».
Площадь вылӧ петӧм бӧрын ме сувтлі здук кежлӧ, видзӧдлі виселица вылӧ, копыртчылі сылы, петі крепостьысь да мӧдӧдчи Оренбургскӧй туй кузя, менӧ колльӧдіс Савельич и эз кольччы меысь.
Ме муні аслам мӧвпъясӧн тыр, кыдзи друг ас бӧрысь кылі вӧв кокшы.
Бергӧдчылі; аддза: крепостьсянь гӧнитӧ казак, кутӧ дом поводӧдыс башкирскӧй вӧв да ылысянь меным ӧвтӧ кинас.
Ме сувті да регыд мысти тӧді ассьыным урядникӧс.
Сійӧ матыстчис, лэччис вӧв вывсьыс да шуис, мӧд вӧлыслысь дом поводсӧ меным сетіг: «Ваше благородие!
Батьным миян сетӧ тіянлы вӧв да пась аслас пельпом вывсьыс (седлӧ бердас вӧлі кӧрталӧма ыж ку тулуп).
Да нӧшта, — мыкталӧмӧн шуис урядник, — сетӧ сійӧ тіянлы... пӧлтинник деньга... да вошті ме сійӧс туй вылын; прӧститӧй ыджыд лолӧн».
Савельич видзӧдліс сы вылӧ кӧсӧя да шуис: «Воштін туй вылын!
А мый нӧ тэнад зёлякылӧ питшӧгад?
Яндысьтӧм син!» — «Мый менам питшӧгын зёлякылӧ? — ньӧти падмытӧг паныд шуис урядник. — Ен тэкӧд, пӧрысь морт.
Тайӧ зёлякылӧ вӧв домӧй, а оз пӧлтинник». — «Бур, — шуи ме вензьӧмсӧ торкӧмӧн. — Аттьӧав месянь сійӧс, коді тэнӧ ыстіс; а воштӧм пӧлтинниктӧ корсь бӧр мунігад да босьт аслыд вина вылӧ». — «Ыджыд аттьӧ, ваше благородие, — вӧвсӧ бергӧдіс вочавидзис сійӧ; — нэм кута тіян вӧсна енлы кевмыны».
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ гӧнитіс бӧр, ӧти кинас питшӧгсӧ топӧдӧмӧн, да здук мысти саяліс.
Ме пасьталі тулупсӧ да пукси вӧв вылӧ, мыш сайӧ пуксьӧді Савельичӧс.
«Со аддзан-ӧ, сударь! — шуис сійӧ, — мый ме эг весьшӧрӧ сет мошенниклы челобитьетӧ: вӧрыдлы лоӧма яндзим; кӧть башкирскӧй омӧлик вӧлыс да ыж ку пасьыс оз сулавны и сы джын донсӧ, мый найӧ, мошенникъясыд, гусялісны миянлысь, да мый тэ ачыд сетлін сылы; да век жӧ сгӧдитчас, а лёк понйыдлысь кӧть чепӧль гӧн».
X глава
КАР ОСАДАӦ БОСЬТӦМ
Оренбургӧ матыстчигӧн ми аддзим колодникъясӧс, кодъяслысь юръяснысӧ вӧлі бритӧмаӧсь, а чужӧмъяснысӧ ёна дойдалӧмаӧсь палач щипцыӧн.
Найӧ уджалісны укреплениеяс дорын, гарнизоннӧй инвалидъяс видзӧдӧм улын.
Ӧткымынъяс тележкаяс вылын петкӧдлісны рӧвысь ёг; мукӧдъяс зыръясӧн кодйисны му; вал вылын каменщикъяс новлісны кирпич да дзоньталісны карса стена.
Ворота дорын часӧвӧйяс сувтӧдісны миянӧс да корисны миянлысь паспортъяс.
Но мыйӧн сержант кыліс, мый ме локта Белогорскӧй крепостьысь, то и нуӧдіс менӧ веськыда генерал керкаӧ.
Ме суи сійӧс садйысь.
Сійӧ видлаліс яблок пуяс, кодъяс вӧліны нин кушӧсь ар ловшыысь, да пӧрысь садовник отсӧгӧн видзчысьӧмӧн гартліс найӧс шоныд идзасӧн.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі спокойнӧй, здоров да бур сьӧлӧма.
Сійӧ лои рад меным да пондіс юасьны ужаснӧй лоӧмторъяс йылысь, кодъясӧс ме ачым аддзылі.
Ме висьталі сылы ставсӧ.
Старик кывзіс менсьым сюся да сэк жӧ вундаліс кос увъяссӧ.
«Коньӧр Миронов! — шуис сійӧ, кор ме помалі ассьым шог сёрниӧс. — Жаль сійӧс: бур офицер вӧлі.
И мадам Миронова бур дама вӧлі, и кутшӧм мастер тшакъяс солавны!
А мый Машаыс, капитанскӧй нылыс?»
Ме вочавидзи, мый сійӧ коли крепостьӧ попадья киясын.
«Ай, ай, ай! — шуис генерал. — Тайӧ омӧль, зэв омӧль.
Разбойникъяс дисциплина вылӧ некыдз оз позь надейтчыны.
Мый лоӧ коньӧр нылыскӧд?»
Ме вочавидзи, мый Белогорскӧй крепостьӧдз абу ылын да мый, кӧнкӧ, его превосходительство оз сёрмӧдчы ыстыны войска сэтчӧсса коньӧр йӧзӧс мездӧм вылӧ.
Генерал катлӧдлыштіс юрнас эскытӧм видӧн.
«Видзӧдлам, видзӧдлам, — шуис сійӧ. — Та йылысь ми удитам на тӧлкуйтны.
Кора ме ордӧ, пӧжалуйста, чай чашка юыштны: талун менам лоӧ военнӧй сӧвет.
Тэ верман миянлы висьтавны бездельник Пугачёв йылысь да сылӧн войска йылысь вернӧй юӧръяс.
Ӧні сэккості мун шойччышт».
Ме муні меным индӧм квартираӧ, кӧні Савельич кӧзяйничайтіс нин, да терпиттӧг куті виччысьны индӧм кад.
Лыддьысьысь кокниа вермас гӧгӧрвоны, мый ме эг сёрмы мунны сӧвет вылӧ, коді должен вӧлі вӧчны сэтшӧм влияние менам судьба вылӧ.
Индӧм часӧ ме вӧлі нин генерал ордын.
Ме суи сы ордысь карса ӧти чиновникӧс, помнитсьӧ, таможняса директорӧс, глазетӧвӧй кафтана, кыз да банйӧм чужӧма старичокӧс.
Сійӧ кутіс юасьны менсьым Иван Кузмич судьба йылысь, кодӧс шуис кумӧн, и унаысь торклывліс менсьым висьталӧмӧс содтӧд юасьӧмъясӧн да велӧдана замечаниеясӧн, кодъяс кӧть и эз петкӧдлыны военнӧй искусство тӧдысь мортӧс, но век нин петкӧдлісны сюсьлун да природнӧй вежӧр.
Сэккості чукӧртчисны и мукӧд корӧмаяс.
На костын, ачыс генералыс кындзи, эз вӧв ни ӧти военнӧй морт.
Кор ставӧн пуксялісны да быдӧнлы вайисны чай чашкаӧн, генерал висьталіс зэв гӧгӧрвоана да зэв кузя, мыйын вӧлі делӧыс: «Ӧні, господа, — водзӧ висьталіс сійӧ, — колӧ решитны, кыдзи миянлы действуйтны мятежникъяслы паныд: наступайтӧмӧн али дорйысьӧмӧн?
Тайӧ кыкнан способыслӧн эм аслас бурлун да омӧльлун.
Наступайтан действие сетӧ ыджыдджык надея неприятельӧс ӧдйӧджык бырӧдӧм вылӧ; дорйысян действие вернӧйджык да абуджык ӧпаснӧй...
И сідз, заводитам чукӧртны гӧлӧсъяс законнӧй порядокӧн, мӧд ногӧн кӧ — посниджык чинсянь заводитӧмӧн.
Г. прапорщик! — водзӧ нуӧдіс сійӧ ме дінӧ шыасьӧмӧн. — Изволитӧй висьтавны миянлы ассьыныд мнениетӧ».
Ме сувті да, дженьыдика первой Пугачёв йылысь да сійӧ шайка йылысь висьталӧм бӧрын, чорыда шуи, мый самозванецлӧн абу некутшӧм вын сулавны прамӧй оружиелы паныд.
Менсьым мнениеӧс чиновникъяс примитісны явӧ эз бурысь.
Найӧ аддзисны сэсь думышттӧг тэрмасьӧм да том мортлысь збойлун.
Кыптіс ропкӧм, и ме бура кылі: балябӧжыс на абу косьмӧма, кодӧс шуис кодкӧ джын гӧлӧсӧн.
Генерал бергӧдчис мелань да шуис нюммунӧмӧн: «Г. прапорщик!
Первойя гӧлӧсъясыд военнӧй сӧветъяс вылын векджык сетсьӧны наступательнӧй движение дор; тайӧ законнӧй порядок.
Ӧні кутам водзӧ чукӧртны гӧлӧсъяс.
Г. коллежскӧй сӧветник! висьталӧй миянлы ассьыныд мнение!»
Глазетӧвӧй кафтана старичок тэрмасьӧмӧн помаліс ассьыс коймӧд чашка чай, кытчӧ вӧлі кисьтӧма унакодь ром, да вочавидзис генераллы: «Ме чайта, ваше превосходительство, мый оз ков действуйтны ни наступайтӧмӧн, ни дорйысьӧмӧн».
— Кыдз нӧ сідз, господин коллежскӧй сӧветник? — шуис чуймӧм генерал. — Мукӧд способъяссӧ тактика оз тӧд: движение дорйысян либӧ наступайтан...
— Ваше превосходительство, деньгаӧн мынтӧдчӧй.
— Э-хе-хе! тіян мӧвпыд зэв бур.
Деньгаӧн мынтӧдчӧмыд овлӧ тактикаын, и ми пӧльзуйтчам тіян сӧветӧн.
Позяс кӧсйысьны бездельник юрысь... шайт сизимдас либӧ весиг сёӧс... секретнӧй суммаысь...
— И сэки, — торкис таможняса директор, — мед ме лоа киргизскӧй меж, а ог коллежскӧй сӧветник, оз кӧ вузавны тайӧ вӧръясыс миянлы ассьыныс атамансӧ, сылысь кисӧ и коксӧ дорӧмӧн.
— Ми нӧшта та йылысь мӧвпыштам да тӧлкуйтыштам на, — вочавидзис генерал. — Сӧмын век жӧ колӧ нуӧдны и военнӧй мераяс.
Господа, сетӧй ассьыныд гӧлӧсъяснытӧ законнӧй порядок серти.
Ставныслӧн мнениеясныс лоины меным паныд.
Став чиновникъяс сёрнитісны войска вылӧ надея кутны позьтӧм йылысь, неудача виччысьӧм йылысь да мукӧд татшӧмторъяс йылысь.
Быдӧн чайтісны, мый медся бур кольччыны пушкаяс дорын крепыд каменнӧй стена сайын, восьса поле вылын оружиелысь шуд видлӧм дорысь.
Коркӧ и генерал, ставныслысь мнениесӧ кывзӧм бӧрын, пыркнитіс пӧимсӧ каллянсьыс да висьталіс татшӧм речь:
«Государьяс менам! должен ме висьтавны тіянлы, мый ме ассянь тырвыйӧ сӧглас господин прапорщик мнениекӧд: ӧд тайӧ мнениеыс подулалӧма здравӧй тактикалӧн став правилӧяс вылын, коді наступайтан движениесӧ век лыддьӧ бурджыкӧн дорйысьӧм дорысь».
Тані сійӧ чӧв ланьтіс да кутіс пестыны ассьыс каллянсӧ.
Менам самолюбиеӧй кутіс торжествуйтны.
Ме гордӧя видзӧдлі чиновникъяс вылӧ, кодъяс ас костаныс шӧпкӧдчисны дӧзмӧм да тӧждысьӧмпырысь.
«Но, государьяс менам, — водзӧ висьталіс сійӧ, пыдісянь лолыштӧмӧн сук табак тшын лэдзӧм бӧрын, — ме ог вермы босьтны ас вылӧ сэтшӧм ыджыд кывкутӧм, кор делӧыс мунӧ императорскӧй величествоӧн, менам всемилостивейшӧй государыняӧн меным сетӧм провинцияяс безопасность йылысь.
И сідз, ме сӧглашайтча унджык гӧлӧсъяскӧд, кодъяс шуисны, мый медся бур да безопаснӧй виччысьны кар пытшкын осада, а неприятельлысь уськӧдчӧмсӧ артиллерия вынӧн да (лоас кӧ позяна) вылазкаясӧн — отражайтны».
Чиновникъяс сералӧмӧн нин видзӧдісны ме вылӧ.
Сӧвет разӧдчис.
Ме эг вермы не жалитны почтеннӧй воин слабость йылысь, коді аслас убеждениелы паныд кутчысис тӧдтӧм да неопытнӧй йӧз мнениеясӧ.
Тайӧ знаменитӧй сӧвет бӧрас некымын лун мысти ми тӧдмалім, мый Пугачёв, аслас кӧсйӧмлы вернӧй, матыстчис Оренбурглань.
Ме аддзи мятежникъяслысь войскасӧ карса стена вывсянь.
Меным кажитчис, мый налӧн лыдыс дас пӧв содӧма бӧръя приступсяньыс, кодӧс ме аддзылі.
Накӧд вӧлі и артиллерия, кодӧс Пугачёв босьтӧма пӧкӧритӧм посни крепостьясысь.
Сӧветлысь шуӧмсӧ тӧд вылӧ уськӧдӧмӧн ме гӧгӧрвои, мый дыр ковмас овны оренбургса стенаяс сайын, да муртса эг бӧрд дӧсадала.
Ог кут гижны оренбургскӧй осадасӧ, кодлы колӧ лоны историяын, а оз семейнӧй гижӧдъясын.
Висьтала дженьыдика, мый тайӧ осадаыс меставывса начальство виччысьтӧмла зэв лёк вӧлі йӧзыслы, кодъяс терпитісны тшыгъялӧм да быдсикас лёкторъяссӧ.
Кокниа позьӧ аслыд гӧгӧрвоны, мый Оренбургын олӧмыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Быдӧн шогсьӧмӧн виччысисны ассьыныс судьба решитчӧм; быдӧн окайтісны донъяс кыптӧмла, кодъяс збыльысь вӧліны зэв вылынӧсь.
Олысьяс велалісны найӧ дворӧ воысь ядрояс дорӧ; весиг Пугачёвлӧн приступъясыс некодлы нин эз вӧвны выльторъясӧн.
Ме муртса эг кув гажтӧмла.
Кад муніс.
Письмӧяс Белогорскӧй крепостьысь меным эз волыны.
Став туйяссӧ вӧлі орӧдӧма.
Марья Ивановнакӧд янсӧдчӧм меным кутіс лоны терпитны позьтӧмӧн.
Сійӧ судьба йылысь нинӧм тӧдтӧмыс менӧ мучитіс.
Дзик ӧти гажӧдчантор менам вӧлі верзьӧмӧн ветлӧм.
Пугачёв милӧсть кузя менам вӧлі бур вӧв, кодкӧд юкси этшаник сёянӧн да код вылын ме быд лун петавлывлі кар сайӧ лыйсьыштны Пугачёвлӧн наездникъяскӧд.
Тайӧ лыйсьӧмъясас вермӧмыс векджык вӧлі злӧдейясладорын: найӧ вӧліны пӧтӧсь, кодӧсь, бур вӧлаӧсь.
Карса омӧльтчӧм конница найӧс эз вермы венны.
Корсюрӧ петавлывліс поле вылӧ и миян тшыгъялысь пехота; но джуджыд лымйыс эз лэдз налы удачнӧя действуйтны разіпели ветлысь верзьӧмаяслы паныд.
Артиллерия весьшӧрӧ грымгис вал вывсянь, а поле вылын вӧйласис да эз вермыны кыскыны сійӧс омӧльтчӧм вӧвъяс.
Татшӧм вӧліны миян военнӧй действиеяс!
И со мый оренбургса чиновникъяс шуисны видзчысьӧмӧн да благоразумиеӧн!
Ӧтчыд, кор миянлы кыдзкӧ удайтчис разӧдны да вӧтлыны вель ыджыд йӧз чукӧр, ме уськӧдчи аслас ёртъясысь кольӧм казак вылӧ; ме вӧлі дась нин керыштны сійӧс аслам турецкӧй сабляӧн, кыдзи сійӧ друг пӧрччис шапкасӧ да горӧдіс: «Оланныд-выланныд, Пётр Андреич!
Кыдзи тіянӧс енмыс видзӧ?»
Ме видзӧдлі да тӧді ассьыным урядникӧс.
Ме зэв рад лои сы кузя.
«Олан-вылан, Максимыч, — шуи ме сылы. — Важӧн-ӧ Белогорскӧйысь?»
— Неважӧн, батюшка Пётр Андреич: сӧмын тӧрыт вои.
Ме ордын эм тіянлы письмӧ.
— Кӧн нӧ сійӧ? — горӧді ме, а ачым сідзи и гӧрдӧді.
— Сьӧрысь, — вочавидзис Максимыч кисӧ питшӧгас сюйиг. — Ме кӧсйыси Палашалы кӧть кыдзкӧ да сетны тіянлы. — Сэки сійӧ сетіс меным кусыньтӧм бумага да пыр жӧ скачитіс.
Ме паськӧді сійӧс да, ёна волнуйтчигтырйи, лыдди татшӧм кывъяс:
«Енлы угоднӧ вӧлі босьтны менсьым ӧтпырйӧ батьӧс да мамӧс: ӧні му вылын менам абу ни рӧдня, ни дорйысь.
Шыӧдча тіян дінӧ: ме тӧда, мый ті пыр сиинныд меным бурӧс да мый ті быд мортлы дасьӧсь отсавны.
Кевма енлы, мед тайӧ письмӧыс кыдзкӧ воис тіянӧдз!
Максимыч кӧсйысис тіянлы тайӧс нуны.
Палаша сідзжӧ кывлӧма Максимычсянь, мый тіянӧс сійӧ унаысь аддзывлӧ вылазкаяс дырйи да мый ті ньӧти асьнытӧ онӧ видзӧ да он думыштлӧй на йылысь, кодъяс ті вӧсна енлы синваӧн кевмысьӧны.
Ме дыр виси; а кор бурді, Алексей Иванович, коді миянын ӧні командуйтӧ покойнӧй батюшка пыдди, мырдӧн тшӧктіс отец Герасимӧс сетны менӧ сылы, а то пӧ висьтала Пугачёвлы.
Ме ола асланым керкаын караул сайын.
Алексей Иванович мырдӧн тшӧктӧ менӧ петны сы сайӧ верӧс сайӧ.
Сійӧ шуӧ, мый спаситіс менсьым олӧмӧс, сы вӧсна мый эз висьтав Акулина Памфиловналысь ылӧдчӧмсӧ, коді злӧдейяслы менӧ висьталӧма аслас племянницаӧн.
А меным эськӧ кокниджык вӧлі кувны, Алексей Иванович кодь мортлӧн гӧтырӧн лоӧм дорысь.
Сійӧ мекӧд обходитчӧ зэв лёка да грӧзитчӧ, ог кӧ пӧ веж думӧс да ог сӧгласитчы, то нуас менӧ лагерӧ злӧдей дінӧ да тіянкӧд пӧ лоӧ сійӧ жӧ, мый Лизавета Харловакӧд.
Ме кори Алексей Ивановичӧс сетны меным думайтышны.
Сійӧ кӧсйысис виччысьны нӧшта куим лун; а куим лун мысти кӧ сы сайӧ ог мун, сэки нин некутшӧм пӧщада оз ло.
Батюшка Пётр Андреич! ті менам ӧти дорйысь; сувтӧй ме вӧсна, коньӧр вӧсна.
Корӧй генераллысь да став командиръяслысь ыстыны миянӧ ӧдйӧджык сикурс да воӧй асьныд, верманныд кӧ.
Коля тіянлы покорнӧй коньӧр сирӧта Марья Миронова».
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын ме муртса эг йӧймы.
Ме мӧдӧдчи карӧ ассьым коньӧр вӧлӧс мыйвермӧмысь шпораясӧн зурӧдіг.
Туйын ме мӧвпалі гӧгӧрбок сы йылысь, кыдзи мездыны коньӧр нылӧс, но нинӧм эг вермы думыштны.
Карӧ воӧм бӧрын ме мӧдӧдчи веськыда генерал дорӧ да котӧрӧн пыри сы ордӧ.
Генерал ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ комната кузяыс, куритчис аслас пенкӧвӧй каллянӧн.
Аддзис менӧ да сувтіс.
Тыдалӧ, менам чужӧмӧй чуймӧдіс сійӧс; сійӧ тӧждысьӧмпырысь юаліс, мыйла ме сэтшӧм ӧдйӧ локті.
«Ваше превосходительство, — шуи ме сылы, — шыӧдча тіян дінӧ, кыдзи рӧднӧй бать дінӧ; ен могысь, энӧ ӧткажитӧй меным; делӧыс мунӧ менам став олӧм шуд йылысь.
— Мый сэтшӧмыс, батюшка? — юаліс чуймӧм старик. — Мый ме тэныд верма вӧчны?
Висьтав.
— Ваше превосходительство, тшӧктӧй меным босьтны рота салдат да ветымын казакӧс, и лэдзӧй менӧ мездыны Белогорскӧй крепость.
Генерал видзӧдліс ме вылӧ сюся, чайтіс, тыдалӧ, мый ме йӧйми (мыйын пӧшти эз и ылав).
— Кыдзи сійӧ?
Мездыны Белогорскӧй крепость? — шуис сійӧ медбӧрын.
— Юрӧс сета, мый вӧча, — вочавидзи ме пӧся. — Сӧмын лэдзӧй менӧ.
— Ог вермы, том морт, — шуис сійӧ юрнас довкйӧдлігтыр. — Сы ылнаад неприятельыдлы кокни лоӧ орӧдны тіянӧс коммуникацияысь, кӧні главнӧй стратегическӧй пунктыс, да дзикӧдз жугӧдны тіянӧс.
Омӧлик коммуникация...»
Ме повзи, кор казялі сылысь военнӧй сёрнинас ылалӧмсӧ, и тэрмаси сійӧс торкны.
«Капитан Мироновлӧн нылыс, — шуи ме сылы, — гижӧ меным письмӧ: сійӧ корӧ отсӧг; Швабрин сійӧс мырдӧн тшӧктӧ ас саяс петны верӧссайӧ».
— Збыльысь?
О, сійӧ Швабриныд ыджыд Schelm, и, сюрас кӧ меным киӧ, ме тшӧкта судитны сійӧс 24 часӧн, и ми лыйлам сійӧс крепость парапет дорын!
Но ӧні колӧ терпитны!..
— Терпитны! — горӧді ме садь тӧдтӧг. — А сэккості сійӧ гӧтрасяс Марья Ивановна вылӧ!..
— О! — паныд шуис генерал. — Тайӧ абу на лёк: ӧні сылы бурджык лоны Швабринлӧн гӧтырӧн; ӧні сійӧ вермас босьтны Марья Ивановнаӧс протекция улӧ; а кор сійӧс лыйлам, сэки, ен мед сетас, сюрасны сылы и жӧникъяс.
Мичаник дӧваясыд ӧткӧн оз лоны; мӧд ногӧн кӧ, ме кӧсйи шуны, мый дӧваыд ныв дорсьыд ӧдйӧджык аддзас аслыс жӧникӧс.
— Регыдджык сӧгласитча кувны, — шуи ме зэв скӧрысь, — Швабринлы сійӧс сетӧм дорысь.
— Ба, ба, ба, ба! — шуис старик. — Ӧні гӧгӧрвоа: тэ, тыдалӧ, Марья Ивановнасӧ радейтан.
О, делӧыс мӧд!
Коньӧр морт!
Но век жӧ ме некыдз ог вермы сетны тэныд рота салдат да ветымын казак.
Тайӧ экспедицияыс эськӧ эз вӧв бур; ме ог вермы босьтны сійӧс аслам кывкутӧм вылӧ.
Ме ӧшӧді юрӧс; дзикӧдз шогӧ уси.
Друг ӧти мӧвп югнитіс менам юрын: кутшӧм мӧвп сійӧ вӧлі, лыддьысьысь аддзас мӧд главасьыс, кыдзи шулӧны важ романистъяс.
XI глава
МЯТЕЖНӦЙ СЛОБОДА
Ме петі генерал ордысь да тэрмасьӧмӧн муні аслам квартираӧ.
Савельич встретитіс менӧ, кыдзи век, наставлениеяс висьтавлӧмӧн.
«Окота тэныд, сударь, аддзӧдчывны садьтӧм код разбойникъясыскӧд!
Боярскӧй-ӧ сійӧ делӧ?
Сійӧ и виччысь: вошан весьшӧрӧ.
И ладнӧ эськӧ, ветлін кӧ тэ туроклы либӧ шведлы паныд, а то грек и шунысӧ кодлы паныд».
Ме торки сылысь сёрнисӧ юалӧмӧн: уна-ӧ менам став деньгаыс?
«Тырмас тэныд, — вочавидзис сійӧ дӧвӧль чужӧмӧн. — Мошенникъясыд кӧть кыдз сэн эз шынйысьны, а ме век жӧ кужи дзебны».
И, тайӧ кывъяссӧ шуигӧн, сійӧ кыскис зепсьыс кыӧм кузь кӧшель, кӧні тырыс вӧлі эзысь деньга.
«Но, Савельич, — шуи ме сылы, — ӧні жӧ вай меным джынсӧ; а мукӧдсӧ коль аслыд.
Ме муна Белогорскӧй крепостьӧ».
«Батюшка Пётр Андреич! — шуис бур дядькаӧй дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Пов енсьыс; кыдзи тэныд петны туйӧ ӧнія кадӧ, кор разбойникъяс вӧсна некытчӧ туйыс абу!
Жалитышт кӧть тэ ассьыд бать-мамтӧ, ачыд кӧ асьтӧ он жалит.
Кытчӧ тэныд мунны?
Мыйла?
Виччысьышт неуна: войскаяс воасны, куталасны мошенникъяссӧ; сэки мун кӧть кытчӧ гажыд».
Но менам вӧлі решитӧма чорыда.
«Сёрнитнытӧ сёр, — вочавидзи ме стариклы. — Меным колӧ мунны, ме ог вермы не мунны.
Эн тӧждысь, Савельич; енмыд милӧстя; гашкӧ, аддзысьлам на!
Виччысь жӧ, эн сӧвеститчы да эн скупитчы.
Ньӧбав, мый тэныд колӧ, кӧть куим донӧн.
Тайӧ деньгасӧ ме тэныд сета.
Куим лун мысти кӧ ме бӧр ог во...»
«Мый тайӧ тэ, сударь? — торкис менӧ Савельич. — Мед ме тэнӧ ӧтнадтӧ!
Да тайӧс и вӧтнад эн кор.
Тэ кӧ нин шуин мунны, то ме кӧть подӧн да муна жӧ тэкӧд, а тэнӧ ог эновт.
Мед ме тэтӧг куті пукавны из стена сайын?
Да ме ӧмӧй йӧйми?
Тэнад воля, сударь, а ме тэысь ог кольччы».
Ме тӧді, мый Савельичкӧд вензьыны вӧлі весьшӧрӧ, и тшӧкті сылы лӧсьӧдчыны туйӧ.
Час джын мысти ме пукси аслам бур вӧв вылӧ, а Савельич омӧльтчӧм да чотысь кляча вылӧ, кодӧс дон босьттӧг сетіс сылы карса ӧти олысь, коді эз вермы водзӧ вердны сійӧс.
Ми локтім карса ворота дінӧ; караульнӧйяс миянӧс лэдзисны; ми петім Оренбургысь.
Заводитіс пемдыны.
Туй менам муніс Бердскӧй слобода дінті, Пугачёв сулаланінті.
Веськыд туйсӧ вӧлі тыртӧма лымйӧн; но став степь пасьта тӧдчӧны вӧлі вӧв кок туйяс, найӧ выльмӧдсьылісны быд лун.
Ме муні ӧдйӧ рӧдтӧмӧн.
Савельич муртса вермис вӧтчыны ме бӧрся ылын да горзіс меным быд здукын: «Надзӧнджык, сударь, ен могысь, надзӧнджык!
Менам проклятӧй клячаӧй оз вермы вӧтчыны тэнад кузь кока бес бӧрся.
Кытчӧ тэрмасян?
Бур эськӧн, пир вылӧ кӧ, а то чер тыш улӧ, сійӧ и видзӧд...
Пётр Андреич... батюшка Пётр Андреич!..
Эн губит...
Господи владыко, пропадитас барскӧй дитяыс!»
Регыд югнитісны бердскӧй бияс.
Ми матыстчим сёнъяс дорӧ, слободалӧн естественнӧй укреплениеяс дорӧ.
Савельич меысь эз кольччы да пыр нора кевмысис.
Ме кӧсйи лючки-ладнӧ кытшовтны слободасӧ, кыдзи друг пемыдсьыс дзик ас водзысь аддзи морт вит мужикӧс, кодъяс вӧлі вооружитчӧмаӧсь зоръясӧн; тайӧ вӧлі Пугачёв сулаланінса передӧвӧй караул.
Миянӧс чукӧстісны.
Ме эг тӧд парольсӧ да кӧсйи шы ни тӧв мунны на дінті; но найӧ менӧ пыр жӧ кытшалісны, и ӧти на пиысь кутіс менсьым вӧлӧс дом поводӧдыс.
Ме кыски сабля да кучки мужиклы юрас; шапкаыс видзис сійӧс, но сійӧ шатовмуні да лэдзис кисьыс дом поводсӧ.
Мукӧдъяс шӧйӧвошисны да бӧрыньтчисны; сэккості ме зурги вӧвлы шпораясӧн да скачиті.
Матыстчысь войлӧн пемыдыс вермис мездыны менӧ став опасностьсьыс, кыдзи друг, бӧрӧ видзӧдлӧм бӧрын, ме казялі, мый Савельич мекӧд абу.
Коньӧр старикыд чотысь вӧв вылад абу вермӧма пышйыны разбойникъяссьыд.
Мый вӧлі вӧчны?
Виччысьышті сійӧс некымын здук да, кор гӧгӧрвои, мый сійӧс кутӧмаӧсь, ме бергӧді вӧлӧс да мӧдӧдчи сійӧс мездыны.
Сён дорӧ матыстчигӧн ылысянь ме кылі зык, горзӧмъяс да аслам Савельичлысь гӧлӧс.
Ме мӧдӧдчи ӧдйӧджык да регыд бара лои караульнӧй мужикъяс костын, кодъяс сувтӧдлісны менӧ некымын минута сайын.
Савельич вӧлі на пӧвстын.
Найӧ кыскӧмаӧсь сійӧс аслас кляча вывсьыс да лӧсьӧдчисны кӧртавны.
Менам воӧмысь найӧ лоины радӧсь.
Найӧ горӧдӧмӧн уськӧдчисны ме вылӧ да здукӧн кыскисны вӧв вылысь.
На пиысь ӧти, тыдалӧ, медыджыдыс, висьталіс миянлы, мый сійӧ пыр жӧ миянӧс нуӧдас государь дінӧ.
«А миян батюшкаыд, — содтіс сійӧ, — вермас тшӧктыны: ӧні жӧ ӧшӧдны тіянӧс, али виччысьны лунъюгыдсӧ».
Ме эг пыксьы;
Савельич ме моз жӧ эз пыксьы, и караульнӧйяс нуӧдісны миянӧс радлігтыр.
Ми вуджим сён вомӧн да пырим слободаӧ.
Быд керкаын ӧзйисны бияс.
Быдлаын кылісны шум да горзӧмъяс.
Улича вылын ме паныдалі уна йӧзӧс, но некод пемыдад миянӧс эз казяв да эз тӧд меын оренбургса офицерӧс.
Миянӧс вайӧдісны веськыда улича пельӧсын сулалысь керка дінӧ.
Ворота дінас сулалісны некымын вина бӧчка да кык пушка.
«Со и дворец, — шуис ӧти мужик: — дзик пыр тіян йылысь висьталам».
Сійӧ пырис керкаас.
Ме видзӧдлі Савельич вылӧ: старикыд чӧвталіс пернапас да шӧпкӧдіс молитва.
Ме виччыси дыр; коркӧ и мужикыд бӧр воис да шуис меным: «Пыр: миян батюшка тшӧктіс лэдзны офицерсӧ».
Ме пыри керкаас, либӧ дворецас, кыдз шуисны сійӧс мужикъяс.
Сэні ломалісны кык сись, а стенъяссӧ эжӧма зарни бумагаӧн; колӧ шуны, лабичыс, джоджыс, кӧв йылын ӧшалысь мыссян дозйыс, кӧрттув йылӧ ӧшӧдӧм кичышкӧдыс, пельӧсын сулалысь укватыс да кринчаясӧн тыр паськыд пачводзыс, — ставыс вӧлі прӧстӧй керкаын моз.
Пугачёв важнӧя пукаліс ӧбразъяс улын, гӧрд кафтана да джуджыд шапкаа.
Сы дінын сулалісны сылӧн некымын главнӧй ёртъяс, Пугачёв моз жӧ важнӧйӧн асьнысӧ петкӧдлӧмӧн.
Тӧдчӧ вӧлі, мый Оренбургысь офицер воӧм йылысь юӧрыс кыпӧдӧма бунтовщикъяслысь ыджыд любопытство да найӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь встретитны менӧ торжествоӧн.
Пугачёв тӧдіс менӧ первойя видзӧдлӧмсяньыс.
Нарошнӧ петкӧдлан важностьыс сылӧн друг быри.
«А, ваше благородие! — шуис сійӧ меным тэрыба. — Кыдзи овлывлан?
Мыйла енмыс тэнӧ вайӧдіс?»
Ме вочавидзи, мый муна вӧлі аслам делӧӧн да мый сылӧн йӧзыс менӧ сувтӧдісны.
«А кутшӧм делӧ кузя?» — юаліс сійӧ менсьым.
Ме эг тӧд, мый вочавидзны.
Пугачёв чайтіс, мый ме ог кӧсйы висьтавны йӧз дырйи, да шыӧдчис аслас ёртъяс дінӧ — тшӧктіс налы петны.
Ставӧн кывзысисны, кык мортысь кындзи, кодъяс эз вӧрзьыны места вывсьыныс.
«Висьтав збоя на дырйи, — шуис меным Пугачёв: — наысь ме нинӧм ог вӧч гусьӧн».
Ме кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлі самозванецлӧн радейтана ёртъясыс вылӧ.
На пиысь ӧтиыс, дзор тошка да гӧрбыльтчӧм жебиник старик, нинӧмӧн торъя эз шыбитчы синмад, не лыддьыны кӧ руд дукӧс вылас пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм гӧлубӧй лентасӧ.
Но нэм ог вунӧд сылысь ёртсӧ.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, топыд да паськыд пельпомъяса, и кажитчис меным ар нелямын витаӧн.
Сук гӧрд тошкыс, кодзлалысь руд синъясыс, нырбордъястӧм нырыс да плешас да банбокъясас гӧрд чутъясыс сетлісны сылӧн сера паськыд чужӧмлы висьтавны позьтӧм выражение.
Сійӧ вӧлі гӧрд дӧрӧма, киргизскӧй халата да казацкӧй шароварыа.
Воддзаыс (кыдзи тӧдмалі ме бӧрынджык) вӧлӧма капрал Белобородов; мӧдыс — Афанасий Соколов (нимтӧны Хлопушаӧн), ссыльнӧй преступник, коді куимысь пышйылӧма сибирса рудникъясысь.
Менӧ вывті ёна волнуйтысь чувствояс вылӧ видзӧдтӧг обществоыс, кытчӧ ме сэтшӧм немвиччысьтӧг веськалі, кыпӧдіс менсьым ыджыд интерес.
Но Пугачёв торкис менсьым мӧвпъясӧс юалӧмӧн: «Висьтав: кутшӧм делӧ кузя нӧ тэ петін Оренбургысь?»
Тешкодь мӧвп воис менам юрӧ: меным кажитчис, мый провидение, коді менӧ мӧдысь вайӧдіс Пугачёв дінӧ, сетӧ меным случай пӧртны олӧмӧ ассьым кӧсйӧмӧс.
Ме шуи сідз вӧчны да, сы йылысь бура мӧвпавны удиттӧг, вочавидзи Пугачёв юалӧм вылӧ:
— Ме муна вӧлі Белогорскӧй крепостьӧ мездыны сирӧтаӧс, кодӧс сэні ӧбидитӧны.
Пугачёвлӧн синъясыс югнитісны.
«Коді менам йӧз пиысь лысьтӧ ӧбидитны сирӧтаӧс! — горӧдіс сійӧ. — Мед кӧть сійӧ зэв сюсь вежӧра, а менам судысь оз мын.
Висьтав: коді мыжаыс?»
— Мыжаыс Швабрин, — вочавидзи ме. — Сійӧ кутӧ невӧляын сиротасӧ, кодӧс тэ аддзылін висьысьӧн попадья ордысь, да кӧсйӧ мырдӧн гӧтрасьны сы вылӧ.
— Ме велӧда Швабринсӧ, — скӧрысь шуис Пугачёв. — Сійӧ тӧдлас, мый сійӧ лоӧ самӧвӧльничайтӧм да народӧс ӧбидитӧм.
Ме сійӧс ӧшӧда.
— Лэдз кыв шуны, — шуис Хлопуша сибдӧм гӧлӧсӧн. — Тэ тэрмасин индыны Швабринӧс крепостьса комендантӧн, а ӧні тэрмасян сійӧс ӧшӧдны.
Тэ нин оскорбитін казакъясӧс, кор пуктін дворянинӧс налы начальникӧн; эн жӧ повзьӧдлы дворянаӧс, кор лӧжнӧй сёрни кывзӧм бӧрын тэ пыр жӧ найӧс кӧсъян казнитны.
— Нинӧм найӧс ни жалитны, ни жалуйтны! — шуис гӧлубӧй лентаа старик. — Швабринтӧ казнитны абу сьӧкыд; а эз эськӧн омӧль вӧв и господин офицерсӧ допроситны бурджыка: мыйла сійӧ воис татчӧ.
Тэнӧ кӧ сійӧ государӧн оз лыддьы, то нинӧм сылы и тэсянь отсӧг корсьны, а признайтӧ кӧ, мыйла сійӧ талунӧдз пукаліс Оренбургын тэнад супостатъяскӧд?
Он-ӧ тшӧкты сійӧс нуӧдны приказнӧйӧ да пывсьӧдыштны сэн; меным кажитчӧ, мый сійӧс ыстӧмаӧсь татчӧ оренбургса командиръяссянь.
Пӧрысь злӧдейлӧн логикаыс кажитчис меным вель убедительнӧйӧн.
Йирмӧг визнитіс менам туша кузя, кор мӧвпышті, код киясын ме вӧлі.
Пугачёв казяліс менсьым падмӧмӧс.
«Мый, ваше благородие? — шуис сійӧ меным мигнитӧмӧн. — Фельдмаршал менам, кажитчӧ, сёрнитӧ правильнӧ.
Кыдз тэ чайтан?»
Пугачёвлӧн тайӧ насмешкаысь ме бӧр збодерми.
Ме спокойнӧя вочавидзи, мый ме сы власть улын да мый сійӧ вермас вӧчны мекӧд, кыдзи сылы лоас колана.
— Бур, — шуис Пугачёв. — Ӧні висьтав, — кутшӧм состояниеын тіян карныд.
— Слава богу, — вочавидзи ме; — ставыс лючки-ладнӧ.
— Лючки-ладнӧ? — выльысь юаліс Пугачёв. — А йӧзыс тшыгла кулӧны!
Самозванец висьталіс правда; но ме, аслам присяга ради, куті эскӧдны, мый ставыс тайӧ весь сёрни да мый Оренбургын тырмымӧн быдсяма запасъяс.
— Тэ аддзан, — шыасис старик, — мый сійӧ тэнӧ син водзад ылӧдлӧ.
Став пышйысьясыс ӧткодя висьталӧны, мый Оренбургын тшыгъялӧны да дорвыв кулӧны, мый сэні сёйӧны кулӧмъясӧс, а его милость висьталӧ, мый быдтор тырмымӧн.
Кӧсъян кӧ тэ Швабринӧс ӧшӧдны, тэ сійӧ жӧ кер вылас ӧшӧд тшӧтш и тайӧ молодецсӧ, мед некодлӧн вежыс эз пет.
Проклятӧй стариклӧн кывъясыс, кажитчӧ, падмӧдісны Пугачёвӧс.
Бур вылад, Хлопуша сувтіс паныд аслас ёртыслы.
«Тырмас, Наумыч, — шуис сійӧ сылы. — Тэныд эськӧ пыр джагӧдлыны да виавны.
Кутшӧм нӧ тэ багатыр?
Видзӧдлы ас вылад — ӧдва лолыд.
Гуӧ видзӧдан, а мукӧдӧс губитан.
Этша ӧмӧй вирыс тэнад сӧвесть вылын?»
— Да тэ нӧ кутшӧм угодник? — паныд шуис Белобородов. — Тэнад нӧ кытысь жалитӧмыс лои?
— Дерт, — вочавидзис Хлопуша, — и ме мыжа, и тайӧ киыс (сэки сійӧ топӧдіс ассьыс кулаксӧ да, сосъяссӧ пуджӧмӧн, мыччис гӧна сойсӧ), и тайӧ киыс мыжа христианскӧй вир кисьтӧмысь.
Но ме губитлі паныд мунысьӧс, а эг гӧстьӧс; вӧльнӧй туй вылын да пемыд вӧрын, а эг гортын, пач сайын пукалігӧн; кистеньӧн да чер тышкӧн, а эг бабьей сёрниӧн.
Старик бергӧдчис да броткӧбтіс: «косявлӧм нырборд!..»
— Мый тэ шӧпкӧдан, пӧрысь выжыв? — горӧдіс Хлопуша. — Ме тэныд сета косявлӧм нырборд; энлы, воас и тэныд кад; ен сетас, и тэ щипцысӧ видлан...
А ӧні видзӧд, мед ме тэнсьыд тоштӧ эг нетшышт!
— Господа генералъяс! — важнӧя шуис Пугачёв. — Тырмас тіянлы пинясьны.
Абу беда, кӧть оренбургса став понъясыс тірӧдісны кокъяссӧ ӧти перекладина улын; беда лоӧ, миян кобельяс кӧ ас костаныс пурсьыны мӧдасны.
Но, миритчӧй!
Хлопуша да Белобородов эз шуны ни ӧти кыв да зумыша видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Ме лыдди коланаӧн вежны сёрнисӧ, коді вермис помасьны меным зэв лёка, да, Пугачёвлань бергӧдчӧмӧн, шуи сылы гажаа: «Ак! ме и вунӧді аттьӧавны тэнӧ вӧвсьыд да тулупсьыд.
Тэтӧг эськӧ ме эг во карӧдзыс да кынми туй вылас».
Менам мудералӧмӧй удайтчис.
Пугачёв гажмис.
«Уджйӧзыс мынтысьӧмӧн мича, — шуис сійӧ синъяснас мигайтіг да найӧс читкыраліг. — Висьтав вай меным ӧні, кутшӧм тэнад делӧ сійӧ нылӧдзыс, кодӧс Швабрин ӧбидитӧ!
Абу-ӧ нин том молодецлӧн сьӧлӧм косьтысь? а?»
— Сійӧ менам невеста, — вочавидзи ме Пугачёвлы, кор казялі поводдялысь бур вылӧ вежсьӧмсӧ, и нинӧмла вӧлі соссьыны.
— Тэнад невеста! — горӧдіс Пугачёв. — Мый нӧ тэ войдӧр эн висьтав?
Да ми тэнӧ гӧтралам и тэнад свадьба вылын пируйтыштам! — Сэсся шыӧдчис Белобородов дінӧ: — Кывзы, фельдмаршал!
Ми его благородиекӧд важся другъяс; пуксям вай да ужнайтыштам; асылыс рытсьыс бурджык.
Аски видзӧдлам, мый сыкӧд вӧчны.
Ме рад вӧлі ӧткажитчыны вӧзъян честьысь, но вӧчны вӧлі нинӧм.
Кык том казачка, керкаса кӧзяинлӧн нывъяс, вевттисны еджыд скатертьӧн пызансӧ, вайисны нянь, юква да некымын доз вина да сур, и ме мӧдысь лои ӧти пызан сайын Пугачёвкӧд да сылӧн страшнӧй ёртъясыскӧд.
Юӧмыс, кодлы ме вӧлі невольнӧй свидетельӧн, кыссис вой шӧр бӧрӧдз.
Дырӧн вина кутіс венны сёрнитысьясӧс.
Пугачёв вугыртіс аслас местаын пукалігас; ёртъясыс сылӧн сувтісны да сетісны меным знак кольны сійӧс.
Ме петі накӧд ӧтлаын.
Хлопуша тшӧктӧм серти караульнӧй нуӧдіс менӧ приказнӧй керкаӧ, кытысь ме и аддзи Савельичӧс да кытчӧ менӧ колисны сыкӧд иган сайӧ.
Дядька сэтшӧма шензис тайӧс ставсӧ аддзигӧн, мый менсьым нинӧм эз юав.
Сійӧ водіс пемыдас да дыр ышлолаліс да окайтіс; коркӧ и унмовсис да кутіс узьны ныргорӧн, а менам юрын жуисны мӧвпъяс, кодъяс войбыд эз лэдзны меным вугыртлыны ни ӧти здук.
Асывнас воисны менӧ корны Пугачёв нимсянь.
Ме муні сы дінӧ.
Ворота дорас сулаліс сылӧн кибитка, сыӧ вӧлі доддялӧма татарскӧй куим вӧв.
Йӧз чукӧр сулаліс улича вылын.
Посводзас ме паныдаси Пугачёвкӧд; сійӧ вӧлі пасьтасьӧма мунӧм вылӧ, пася да киргизскӧй шапкаа.
Сійӧс кытшалӧмаӧсь тӧрытъя сёрнитысьяс, кодъяс асьнысӧ петкӧдлісны зэв кывзысьысьӧн, мый ньӧти эз лӧсяв тӧрытъя аддзылӧмторлы.
Пугачёв мекӧд гажаа здоровайтчис да тшӧктіс меным пуксьыны сыкӧд кибиткаас.
Ми пуксим...
«Белогорскӧй крепостьӧ!» — шуис Пугачёв паськыд пельпомъяса татаринлы, коді сувтсӧн веськӧдліс тройканас.
Сьӧлӧмӧй менам пондіс ёна чеччыны.
Вӧвъяс вӧрзисны, кӧлӧкӧл мӧдіс зильгыны, кибитка лэбыштіс...
— Сулав! сулав! — кыліс меным зэв тӧдса гӧлӧс, и ме аддзи Савельичӧс, коді котӧртіс миянлы паныд.
Пугачёв тшӧктіс сувтны.
«Батюшка, Пётр Андреич! — горзіс дядька. — Эн эновт менӧ пӧрысьӧ-нэмӧ тайӧ мошен...» — «А, пӧрысь выжыв! — шуис сылы Пугачёв. — Бара ен сетіс аддзысьлыны.
Но, пуксьы пуклӧс вылас».
— Аттьӧ, государь, аттьӧ, дона бать! — пуксигмозыс кайтіс Савельич. — Мед ен сетас тэныд сё во овны сы вӧсна, мый менӧ, старикӧс, босьтін да лӧньӧдін.
Нэм кута тэ вӧсна енлы кевмыны, а кӧч ку тулуп йывсьыд и казьтывны нин ог кут.
Сійӧ кӧч ку тулупыд, медбӧрти, вермис збыльвылӧ скӧрмӧдны Пугачёвӧс.
Но шудыд вылӧ, самозванецыд либӧ эз кывлы, либӧ пель пырыс лэдзис ковтӧм казьтылӧмсӧ.
Вӧвъяс рӧдтісны, улича вылын йӧзыс сувтлывлісны да копрасисны коскӧдзныс.
Пугачёв катлӧдліс юрнас ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Здук мысти ми петім слободаысь да тӧвзим шыльыд туй кузя.
Кокниа верманныд гӧгӧрвоны, мый кылі ме тайӧ здукас.
Некымын час мысти ме должен вӧлі аддзысьны сыкӧд, кодӧс лыдди нин воштӧмаӧн...
Ме думайті, кыдзи аддзысям...
Ме думайті сідзжӧ и сійӧ морт йывсьыс, код киын вӧлі менам судьбаӧй да коді, обстоятельствояс тешкодя гартчӧм вӧсна, вӧлі таинственнӧя мекӧд йитчӧма.
Ме казьтывлі сылӧн немдумайттӧм чорыдлун йывсьыс, сійӧ мортлӧн кровожаднӧй привычкаяс йывсьыс, коді кӧсйис лоны менсьым радейтана нылӧс мездысьӧн!
Пугачёв эз тӧд, мый сійӧ вӧлі капитан Мироновлӧн ныв: скӧрмӧм Швабрин вермас ставсӧ висьтавны сылы;
Пугачёв вермис тӧдмавны истинасӧ и мӧд ногӧн...
Мый сэки лоӧ Марья Ивановнакӧд?
Йирмӧг визлаліс менам туша кузя, и юрсиӧй сувтліс...
Друг Пугачёв орӧдіс менсьым думъясӧс, шыасис ме дінӧ.
— Мый йылысь, ваше благородие, изволитід думыштчыны?
— Кыдз не думайтны, — вочавидзи ме сылы. — Ме офицер и дворянин; тӧрыт на тышкаси тэныд паныд, а талун муна тэкӧд ӧти кибиткаын, и менам став олӧмлӧн шудӧй тэ сайын.
— Мый нӧ? — юаліс Пугачёв. — Страшнӧ тэныд?
Ме вочавидзи, мый ӧтчыд сійӧ менӧ мездыліс нин да надейтча не сӧмын сылӧн пӧщада вылӧ, но весиг и отсӧг вылӧ.
— И тэ прав, ей-богу прав! — шуис самозванец. — Тэ аддзылін, мый менам йӧз видзӧдлісны тэ вылӧ букыша; а старик и талун на сулаліс сы вылын, мый тэ шпион да мый тэнӧ колӧ пытайтны да ӧшӧдны; но ме эг сӧгласитчы, — содтіс сійӧ, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, медым Савельич да татарин эз вермыны кывны сылысь сёрнисӧ, — тэнсьыд вина стӧкантӧ да кӧч ку тулуптӧ дум вылӧ уськӧді да.
Тэ аддзан, мый ме абу на сэтшӧм вир юысь, кыдзи сёрнитӧны ме йылысь ті вокыс.
Ме казьтышті Белогорскӧй крепость босьтӧм; но эг лыддьы коланаӧн сыкӧд вензьыны да эг вочавидз кыв ни джын.
— Мый сёрнитӧны ме йылысь Оренбургын? — недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Пугачёв.
— Да сёрнитӧны, мый тэнӧ венны сьӧкыдкодь; нинӧм шуны: петкӧдлін тэ ассьыд вынтӧ.
Самозванецлӧн чужӧм вылын тыдовтчис дӧвӧльнӧй самолюбие.
«Да! — шуис сійӧ нимкодь чужӧмӧн. — Ме воюйта бура!
Тӧдӧны-ӧ тіян Оренбургын Юзеева дорын тыш йылысь?
Нелямын генералӧс виӧма, нёль армияӧс босьтӧма пленӧ.
Кыдз тэ чайтан: пруссияса король вермис эськӧ мекӧд водзсасьны?»
Разбойниклӧн ошйысьӧмыс кажитчис меным тешкодьӧн.
«Ачыд тэ кыдзи чайтан? — шуи ме сылы, — вермин эськӧ тэ Фридериксӧ?»
— Фёдор Фёдоровичсӧ?
А кыдзи нӧ эськӧ эг?
Тіянлысь жӧ генералъястӧ ме верма; а найӧ сійӧс нӧйтлісны.
Ӧнӧдз оружиеӧй менам вӧлі шуда.
Сет срок, тайӧ-ӧ нӧшта лоӧ, кор мӧдӧдча Москва вылӧ.
— А тэ кӧсъян мунны Москваӧ?
Самозванец недыр думыштчыліс да шуис джын гӧлӧсӧн: «Енмыс тӧдӧ.
Уличаӧй менам дзескыд; воляыд менам этша.
Йӧз менам умничайтӧны.
Найӧ гусясьысьяс.
Меным пельӧс колӧ кутны сюся; первойя неудача дырйи найӧ ассьыныс сьылінысӧ оз сетны сюйны петляӧ менам юр донӧн».
— Сійӧ жӧ! — шуи ме Пугачёвлы. — Абу-ӧ бурджык тэныд аслыд ӧтдортчыны на дорысь водзвыв да шыӧдчыны государыня милосердие дінӧ?
Пугачёв курыда нюммуніс.
«Ог, — вочавидзис сійӧ; — сёр нин меным каитчыны.
Менӧ оз прӧститны.
Кута тышкасьны водзӧ, кыдзи заводиті.
Мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ и удайтчас!
Гришка Отрепьев ӧд царствуйтліс жӧ Москва вылад».
— А тӧдан тэ, мыйӧн сійӧ помаліс?
Сійӧс шыбитісны ӧшиньӧд, виисны, сотісны, сы пӧимӧн зарядитісны пушка да лыйисны!
— Кывзы, — шуис Пугачёв кутшӧмкӧ дикӧй кыпыдлунӧн. — Висьтала тэныд мойд, кодӧс ичӧтдырйи меным висьтавліс пӧрысь калмычка.
Ӧтчыд кутш юаліс кырнышлысь: висьтав, кырныш-лэбач, мыйла тэ ен югыдас олан куимсё во, а ме ставсӧ сӧмын комын куимӧс? — Сы вӧсна, батюшка, вочавидзис сылы кырныш, мый тэ юан ловъя вир, а ме пӧткӧдча шойясӧн.
Кутш мӧвпыштіс: вай видлам и ми пӧткӧдчыны сійӧн жӧ.
Ладнӧ.
Лэбисны кутш да кырныш.
Вот аддзисны вӧв шой; лэччисны да пуксисны.
Кырныш кутіс кокавны да ошкыны.
Кутш кокыштіс ӧтчыд, кокыштіс мӧдысь, шеныштіс борднас да шуис кырнышлы: — Нет, кырныш вок, куимсё во шойясӧн пӧткӧдчӧм дорысь бурджык ӧтчыд видлыны пӧсь вир, а сэні, мый ен сетас! — Кутшӧм калмыцкӧй мойдыс?
— Лӧсьыд! — вочавидзи ме сылы. — Но овны морт виалӧмӧн да разбойничайтӧмӧн, ме ногӧн, лоӧ кокавны шой.
Пугачёв видзӧдліс ме вылӧ шензьӧмӧн да нинӧм эз вочавидз.
Кыкнанным ми ланьтім быдӧн ас мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн.
Татарин нюжӧдіс нор сьыланкыв;
Савельич вуграліг качайтчис пуклӧс вылын.
Кибитка лэбис тӧвся шыльыд туй кузя...
Друг Яик крут берег вылысь аддзи ме сикт, тыдалісны частокол да кӧлӧкӧльня, и дас вит минута мысти ми пырим Белогорскӧй крепостьӧ.
ХII глава
СИРӦТА
Кибитка сувтіс комендантлӧн керка кильчӧ дорӧ.
Йӧз тӧдісны Пугачёвлысь кӧлӧкӧльчиксӧ да чукӧрӧн вӧтчисны миян бӧрся.
Швабрин встретитіс самозванецӧс кильчӧ вылын.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма казак моз да быдтӧма аслыс тош.
Изменник отсаліс Пугачёвлы чеччыны кибиткасьыс, пеж кывъясӧн петкӧдліс ассьыс радлӧм да зільӧм.
Менӧ аддзӧм мысти сійӧ падмис, но регыд мысти кутіс асьсӧ важ мозыс, нюжӧдіс меным кисӧ да шуис: «И тэ миян?
Важӧн эськӧ тадз!» — Ме бергӧдчи сыысь да нинӧм эг вочавидз.
Сьӧлӧмӧй менам ёкмуні, кор ми лоим важысянь тӧдса комнатаын, кӧні стенас ӧшаліс на покойнӧй комендантлӧн дипломыс, кыдзи кольӧм кадлы шог эпитафия.
Пугачёв пуксис сійӧ диван вылӧ, кӧні вӧлі вугравлывлӧ Иван Кузмич да унмовсьлӧ аслас гӧтыр броткӧм шы улын.
Швабрин ачыс сетіс сылы вина.
Пугачёв юис рюмка вина да шуис сылы ме вылӧ индӧмӧн: «Гӧститӧд и его благородиесӧ».
Швабрин матыстчис ме дінӧ аслас подносӧн, но ме мӧдысь бергӧдчи сыысь.
Сійӧ эз тӧр ку пытшкас.
Аслас пырся сюсьлун вӧсна сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, мый Пугачёв эз вӧв дӧвӧлен сыӧн.
Швабрин поліс сы водзын, а ме вылӧ видзӧдлывліс эскытӧг.
Пугачёв тӧдмасис крепость состояниеӧн, неприятельскӧй войска йылысь юӧръясӧн да мукӧд татшӧмторъясӧн да друг юаліс сылысь немвиччысьтӧг: «Висьтав, вокӧ, кутшӧм нылӧс кутан ас ордад караул улын?
Петкӧдлы вай сійӧс меным».
Швабрин кельдӧдіс кулӧм морт моз.
«Государь, — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Государь, сійӧ абу караул улын... сійӧ висьӧ... сійӧ светлицаын куйлӧ».
— Нуӧд жӧ менӧ сы дінӧ, — шуис самозванец места вывсьыс чеччиг.
Ӧткажитны оз позь вӧлі.
Швабрин нуӧдіс Пугачёвӧс Марья Ивановна светлицаӧ.
Ме на бӧрся муні.
Швабрин сувтіс пос вылас.
«Государь! — шуис сійӧ. — Ті верманныд корны менсьым, мый тіянлы колӧ; но энӧ тшӧктӧй пырны бокӧвӧйлы менам гӧтыр узьланінӧ».
Менӧ дрӧж босьтіс.
«Сідзкӧ, тэ гӧтыра!» — шуи ме Швабринлы, ачым дась вӧлі сійӧс косявлыны.
— Надзӧнджык! — торкис менӧ Пугачёв. — Тайӧ менам делӧ.
А тэ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ Швабрин дінӧ шыасьӧмӧн, — эн умничайт да эн аснырав: гӧтыр-ӧ сійӧ тэнад, либӧ абу гӧтыр, а ме нуӧда сы дінӧ кодӧс кӧсъя.
Ваше благородие, лок ме бӧрся.
Светлица ӧдзӧс дорӧ Швабрин бара сувтіс да шуис оръясяна гӧлӧсӧн: «Государь, висьтала тіянлы, мый сійӧ висьӧ биависьӧмӧн да коймӧд лун нин дугдывтӧг сӧрӧ».
— Восьты! — шуис Пугачёв.
Швабрин кутіс лукйысьны аслас зептын да шуис, мый вунӧдӧма босьтны ключсӧ.
Пугачёв йӧткыштіс ӧдзӧссӧ кокнас; иган чеччыштіс; ӧдзӧс воссис, и ми пырим.
Ме видзӧдлі да кынми.
Джоджын, крестьянскӧй киссьӧм платьеа, пукаліс Марья Ивановна, блед, омӧльтчӧма, лёзь юрсиа.
Сы водзын сулаліс кувшин ва, кодӧс вевттьӧма нянь шӧрӧмӧн.
Менӧ аддзӧм мысти Марья Ивановна дрӧгмуніс да горӧдіс.
Мый сэки мекӧд вӧлі — ог помнит.
Пугачёв видзӧдліс Швабрин вылӧ да шуис курыда нюммунӧмӧн: «Бур тэнад лазаретыд!
Сэсся матыстчис Марья Ивановна дінӧ: — Висьтав меным, гулюӧй, мыйысь тэнад верӧсыд тэнӧ наказывайтӧ? мыйысь тэ сы водзын мыжа?»
— Менам верӧс! — горӧдіс сійӧ. — Сійӧ абу меным верӧс.
Ме некор ог ло сылӧн гӧтырӧн!
Ме лучше шуи кувны дай кула, менӧ кӧ оз мездыны.
Пугачёв скӧрысь видзӧдліс Швабрин вылӧ: «И тэ лысьтін менӧ ылӧдлыны! — шуис сійӧ сылы. — Тӧдан-ӧ тэ, бездельник, мый колӧ тэнӧ вӧчны таысь?»
Швабрин уськӧдчис пидзикок вылас...
Тайӧ здукас зывӧктӧмыс пӧдтіс ме пытшкын лӧглунлысь да кедзовтӧмлысь став чувствояссӧ.
Зэв ёна зывӧктӧмӧн ме видзӧді дворянин вылӧ, коді туплясис пышъялысь казак кок улын.
Пугачёв небзис.
«Тайӧ пӧрйӧ тэнӧ прӧстита, — шуис сійӧ Швабринлы; — но тӧд, мый медводдза мыж дырйи тэнсьыд оз ло вунӧдӧма и тайӧс».
Сэсся сійӧ шыӧдчис Марья Ивановна дінӧ да шуис сылы меліа: «Пет, мича ныв; сета тэныд ме вӧля.
Ме государь».
Марья Ивановна ӧдйӧ видзӧдліс сы вылӧ да гӧгӧрвоис, мый сы водзын сылысь бать-мамсӧ виысьыс.
Сійӧ тупкис чужӧмсӧ кыкнан кинас да уси садьтӧгыс.
Ме уськӧдчи сы дінӧ, но сійӧ кадас комнатаӧ зэв збоя пырис менам важ тӧдса, Палаша, да кутіс ухаживайтны аслас барышня бӧрся.
Пугачёв петіс светлицаысь, и ми куимнанным пырим гостинӧйӧ.
— Мый, ваше благородие? — сералӧмӧн шуис Пугачёв. — Мездім мича нывтӧ!
Кыдз чайтан, не мӧдӧдны-ӧ попла да не тшӧктыны-ӧ сылы венчайтны племянницасӧ?
Пӧжалуй, ме лоа вежайнас, Швабрин дружканас; юыштам, гуляйтыштам — дай ворота пӧдлалам!
Мыйысь ме полі, сійӧ и лои.
Швабрин кыліс Пугачёвлысь предложениесӧ да эз кут тӧрны ку пиас.
«Государь! — горӧдіс сійӧ лёкысь. — Ме мыжа, ме ылӧді тіянӧс, но и Гринев ылӧдлӧ тіянӧс.
Тайӧ нылыс абу татчӧс поплӧн племянница: сійӧ нылыс Иван Мироновлӧн, кодӧс казнитӧма тайӧ крепостьсӧ босьтігӧн».
Пугачёв веськӧдіс ме вылӧ ассьыс кодзлалысь синъяссӧ.
«Тайӧ ещӧ мый?» — юаліс менсьым падъялігтыр.
— Швабрин висьталіс тэныд правда, — вочавидзи ме чорыда.
— Тэ тайӧс эн висьтавлы, — шуис Пугачёв, кодлӧн чужӧмыс лои зумыш.
— Ачыд тэ гӧгӧрво, — вочавидзи ме сылы, — позьӧ-ӧ вӧлі тэнад йӧз дырйи висьтавны, мый Мироновлӧн нылыс ловъя.
Да найӧ эськӧ йирисны сійӧс.
Нинӧм эськӧ сійӧс эз спасит!
— И тайӧ збыль, — сералӧмӧн шуис Пугачёв. — Менам пьянникъяс эськӧ эз сетны пӧщада коньӧр нывлы.
Бура вӧчис кумушка-попадьяыд, мый ылӧдіс найӧс.
— Кывзы, — водзӧ нуӧді ме сылысь бурмӧмсӧ казялӧм бӧрын. — Кыдзи тэнӧ шуны — ог тӧд, дай тӧднысӧ ог кӧсйы...
Но енмыс аддзӧ, мый олӧмӧн эськӧ ме вӧлі рад мынтысьны тэныд сыысь, мый тэ вӧчин меным.
Сӧмын эн кор сійӧс, мый прӧтивнӧ менам честьлы да христианскӧй сӧвестьлы.
Тэ менам благодетель.
Помав, кыдзи заводитін: лэдз менӧ коньӧр сирӧтаыскӧд, кытчӧ миянлы енмыс туйсӧ индас.
А ми, кӧть кӧн тэ эн ло да кӧть мый тэкӧд эз ло, быд лун кутам енлы кевмысьны тэнсьыд грешнӧй ловтӧ спаситӧм йылысь...
Кажитчӧ, Пугачёвлысь суров душасӧ лои вӧрзьӧдӧма.
«Мед лоас тэ ног! — шуис сійӧ. — Казнитны кӧ казнитны, жалуйтны кӧ жалуйтны: татшӧм менам мода.
Босьт аслыд ассьыд мича нывтӧ; нуӧд сійӧс, кытчӧ кӧсъян, и мед ен сетас любовь да сӧвет!»
Сэки сійӧ бергӧдчис Швабринлань да тшӧктіс сетны меным пропуск став заставаясӧ да крепостьясӧ, кодъяс вӧліны сы власть улын.
Швабрин, дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн, сулаліс мыр моз.
Пугачёв муніс видлавны крепость.
Швабрин сійӧс колльӧдіс; а ме кольччи мунігкежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ ыстысьӧмӧн.
Ме котӧрӧн муні светлицаӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Ме таркӧдчи.
«Коді сэні?» — юаліс Палаша.
Ме висьтаси.
Марья Ивановналӧн муса гӧлӧсыс кыліс ӧдзӧс сайысь.
«Виччысьыштлӧй, Пётр Андреич.
Ме пасьтася.
Мунӧй Акулина Памфиловна ордӧ; ме пыр жӧ сэтчӧ локта».
Ме кывзыси да муні Герасим поп керкаӧ.
И сійӧ, и попадьяыс котӧрӧн петісны меным паныд.
Савельич налы висьталӧма нин.
«Видза оланныд, Пётр Андреич, — шуаліс попадья. — Бара енмыс ӧтлаӧдіс миянӧс.
Кыдзи оланныд?
А мисӧ ті йылысь быд лун казьтывлім.
А Марья Ивановнаыд быдторсӧ терпитіс тіянтӧг, менам гулюӧй!..
Да висьталӧй, донаӧй, кыдзи тайӧ ті Пугачёвыскӧд лӧсялід?
Кыдзи сійӧ тіянӧс эз ви?
Бур, аттьӧ злӧдейлы и сы вылӧ». — «Тырмас, пӧрысь, — торкис Герасим поп. — Эн ставсӧ сӧр, мый тӧдан.
Абу спасениеыд уна сёрниын.
Батюшка Пётр Андреич! пырӧй, милости просим.
Важӧн, важӧн эгӧ аддзысьлӧй».
Попадья кутіс гӧститӧдны менӧ, мый ен сетіс.
А сэк жӧ сёрнитіс ланьтлытӧг.
Сійӧ висьталіс меным, кыдзи Швабрин мырдӧн тшӧктіс найӧс сетны сылы Марья Ивановнаӧс; кыдзи Марья Ивановна бӧрдіс да эз кӧсйы накӧд торйӧдчыны; кыдзи Марья Ивановна пыр кутіс йитӧд накӧд Палаша пыр (збой слуга, коді и урядниксӧ ныр йылӧдыс новлӧдліс); кыдзи сійӧ сӧветуйтіс Марья Ивановналы гижны меным письмӧ да мукӧдтор.
Ме висьталі сылы дженьыдика ассьым историяӧс.
Поп да попадья пернапасасисны, кор кылісны, мый Пугачевлы тӧдса налӧн ылӧдлӧм.
«Миянкӧд крестнӧй вын! — кайтіс Акулина Памфиловна. — Ну, енмӧй, тайӧ кымӧрсӧ бокиті.
Ай да Алексей Иваныч; нинӧм шуны: бур пӧтка!»
Тайӧ здукас ӧдзӧс воссис, и Марья Ивановна пырис нюмъялан блед чужӧмӧн.
Сійӧ пӧрччӧма ассьыс крестьянскӧй платьесӧ да пасьтасьӧма важ моз, прӧстӧя да мичаа.
Ме кватиті сылысь кисӧ да дыр эг вермы шуны ни ӧти кыв.
Ми кыкнанным чӧв олім ыджыд раднымла.
Миян кӧзяева гӧгӧрвоисны, мый миянлы абу наӧдз да петісны миян дінысь.
Ми колим ас кежын.
Ставсӧ вӧлі вунӧдӧма.
Ми висьтавлім да эг вермӧ висьтавны ставсӧ.
Марья Ивановна висьталіс меным ставтор йывсьыс, мый сыкӧд вӧлі крепость босьтӧмсянь; висьталіс меным аслас положениелысь став ужасъяссӧ, став испытаниеяссӧ, кодъясӧс лои терпитны зывӧк Швабринсянь.
Ми казьтыштім и важся шуда каднымӧс...
Кыкнанным ми бӧрдім...
Коркӧ и ме куті висьтавлыны сылы ассьым планъясӧс.
Кольччыны сылы Пугачёв властювса да Швабринӧн веськӧдлан крепостьын оз вӧлі позь.
Оз позь вӧлі думайтны и Оренбург йылысь, коді терпитіс осада вӧсна лоӧм став бедствиеяссӧ.
Сылӧн свет вылас эз вӧв ни ӧти рӧднӧй морт.
Ме предложиті сылы мунны сиктӧ менам бать-мам дінӧ.
Сійӧ первойсӧ эзкодь сӧгласитчы: сылы тӧдса миян вылӧ батьлӧн омӧля видзӧдӧмыс повзьӧдліс сійӧс.
Ме сійӧс лӧньӧді.
Ме тӧді, мый бать лыддяс шуд пыдди да босьтас аслыс обязанностьӧ примитны нывсӧ заслужитӧм воинлысь, коді пӧгибнитіс отечество вӧсна.
«Дона Марья Ивановна! — шуи ме медбӧрти. — Ме лыддя тэнӧ аслам гӧтырӧн.
Тайӧ лоӧмторъясыс ӧтлаӧдісны миянӧс пыр кежлӧ: нинӧм свет вылас миянӧс оз вермы торйӧдны».
Марья Ивановна кывзіс менсьым прӧстӧя, яндысьтӧг, эз торкав мича кывъясӧн.
Сійӧ кыліс, мый судьбаыс сылӧн ӧтлаассьӧма менамкӧд.
Но сійӧ казьтыштіс, мый сійӧ оз ло менам гӧтырӧн, оз кӧ менам бать-мам сетны согласие.
Ме сылы эг и мун паныд.
Ми окыштчим пӧся, сьӧлӧмсянь — и татшӧм ногӧн миян костын ставсӧ вӧлі решитӧма.
Час мысти урядник вайис меным пропуск, кодӧс вӧлі кырымалӧма чукыль-мукыльӧн Пугачёв, да корис менӧ сы нимсянь сы ордӧ.
Ме аддзи сійӧс туйӧ петны дасьӧн.
Ог вермы висьтавны сійӧтор, мый ме чувствуйті, кор куті торйӧдчыны тайӧ быдӧнлы, меысь ӧтдор, ужаснӧй мортыскӧд, извергыскӧд, злӧдейыскӧд.
Мыйла не висьтавны збыльсӧ?
Сійӧ здукӧ сійӧс ёна коньӧртӧм кыскис сы дінӧ.
Ме зэв ёна кӧсйи нетшыштны сійӧс злӧдейяс пӧвстысь, кодъясӧн сійӧ веськӧдліс, да спаситны сылысь юрсӧ, пока вӧлі на кадыс.
Швабрин да миян дінын сулалысь йӧз чукӧр торкисны меным висьтавны ставсӧ, мыйӧн вӧлі тыр менам сьӧлӧмӧй.
Ми торйӧдчим бурӧн.
Пугачёв аддзис йӧз чукӧрысь Акулина Памфиловнаӧс, грӧзитыштіс чуньнас да тӧдчымӧнъя мигнитіс; сэсся пуксис кибиткаӧ, тшӧктіс мунны Бердаӧ, и кор вӧвъяс вӧрзисны, сійӧ ещӧ ӧтчыд мыччысьліс кибиткасьыс да горӧдіс меным: «Прӧщай, ваше благородие!
Гашкӧ, аддзысьлам на коркӧ».
Ми збыльысь сыкӧд аддзысьлім, но кутшӧм обстоятельствояс дырйи!..
Пугачёв муніс.
Ме дыр видзӧді еджыд степь вылӧ, кыті тӧвзис сылӧн тройкаыс.
Йӧз разӧдчисны.
Швабрин кытчӧкӧ весасьӧма.
Ме пыри поп керкаӧ.
Ставыс вӧлі дась миян мунігкежлӧ; ме эг кӧсйы водзӧ нюжӧдчыны.
Миянлысь став кӧлуй вӧлі тэчӧма важ комендантскӧй доддьӧ.
Ямщикъяс здукӧн доддялісны вӧвъяс.
Марья Ивановна муніс прӧщайтчыны аслас бать-мам гуяскӧд, кодъяс вӧліны вичко сайын.
Ме кӧсйи сійӧс колльӧдны, но сійӧ корис менӧ кольны асьсӧ ӧтнасӧн.
Кымынкӧ минута мысти сійӧ бӧр воис, сылӧн визувтіс синва.
Вӧла воис.
Герасим поп да сылӧн гӧтырыс петісны кильчӧ вылас.
Ми пуксим кибиткаӧ куимӧн: Марья Ивановна, Палаша да ме.
Савельич пуксис пуклӧс вылӧ.
«Прӧщай, Марья Ивановна, менам гулюӧй! прӧщайтлӧй, Пётр Андреич, миян шань сӧкӧл! — шуаліс бур попадья. — Бур туй, и мед ен сетас тіянлы кыкнанныдлы шуд!»
Ми мӧдім.
Комендантскӧй ӧшинь дорысь ме аддзи сулалысь Швабринӧс.
Чужӧм вылас сылӧн тӧдчис ыджыд лӧглун.
Ме эг кӧсйы радлыны вермӧм враг вылын да бергӧдчи мӧдарлань.
Вот ми петім крепость воротаясӧд да пыр кежлӧ эновтім Белогорскӧй крепость.
ХIII глава
АРЕСТ
Татшӧм немвиччысьтӧг сійӧ муса нывкӧд ӧтлаасьӧмыс, код вӧсна ме асывнас на сэтшӧм мучитчӧмӧн тӧждыси, ме эг эскы ачым аслым да чайті, мый став тайӧ лоӧмторйыс вӧлі прӧстӧ вӧтӧн.
Марья Ивановна думайтӧмӧн видзӧдіс то ме вылӧ, то туй вылас да, кажитчӧ, эз на удит сайкавны да воны ас садяс.
Ми чӧв олім.
Миян сьӧлӧмъяс вӧлі вывті мудзӧмаӧсь.
Кык час мысти тӧдлытӧг ми воим матыса крепостьӧ, коді сідзжӧ вӧлі Пугачёв власть улын.
Тані ми вежим вӧвъяснымӧс.
Сы серти, кутшӧм зіля найӧс доддялісны, тошка казаклӧн тэрмасьӧм серти, кодӧс Пугачёв пуктӧма комендантӧ, ме казялі, мый миянӧс вайӧдысь ямщиклӧн больгӧм вӧсна, менӧ лыддисны придворнӧй временщикӧн.
Ми мӧдӧдчим водзӧ.
Кутіс пемдыны.
Ми матыстчим ичӧтик кар дінӧ, кӧні, тошка комендант висьталӧм серти, вӧлі самозванецкӧд ӧтувтчӧм вылӧ мунысь ён отряд.
Миянӧс сувтӧдісны караульнӧйяс.
Юалӧм вылӧ: коді локтӧ? ямщик вочавидзис гораа: «Государлӧн кум аслас кӧзяйкакӧд».
Друг гусаръяс кытшалісны миянӧс лёкысь ёрччигтыр.
«Пет, беслӧн кум! — шуис меным уска вахмистр. — Вот пывсьӧдыштам тэнӧ да тэнсьыд кӧзяйкатӧ».
Ме петі кибиткаысь да кори, медым менӧ нуӧдісны налӧн начальник дінӧ.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын салдатъяс дугдісны видчӧмысь.
Вахмистр нуӧдіс менӧ майор дінӧ.
Савельич меысь эз кольччы, шуаліс вомгорулас: «Со тэныд и государлӧн кум!
Би пытшкысь да ещӧ ыджыдджык биӧ...
Господи владыко! мыйӧн тайӧ ставыс помасяс?»
Кибитка воис миян бӧрся.
Вит минута мысти ми воим югыд бияса керка дінӧ.
Вахмистр колис менӧ караул дінӧ да муніс висьтавны ме йылысь.
Сійӧ пыр жӧ бӧр воис, висьталіс меным, мый его высокоблагородиелы некор менӧ примитны, а мый сійӧ тшӧктіс нуны менӧ острогӧ, а кӧзяюшкасӧ ас дінас вайӧдны.
— Мый тайӧ лоӧ? — горӧді ме лёкысь. — Сійӧ ӧмӧй йӧймӧма?
— Ог вермы тӧдны, ваше благородие, — вочавидзис вахмистр. — Сӧмын его высокоблагородие тшӧктіс ваше благородиеӧс нуӧдны острогӧ, а её благородиеӧс тшӧктіс вайӧдны его высокоблагородие дінӧ, ваше благородие!
Ме уськӧдчи кильчӧ вылӧ.
Караульнӧйяс эз думыштлыны менӧ кутны, и ме веськыда котӧрті комнатаӧ, кӧні морт квайт гусарскӧй офицеръяс ворсісны банк.
Майор юкліс картісӧ.
Кутшӧма ме чуйми, кор видзӧдлі сы вылӧ да аддзи Иван Иванович Зуринӧс, коді коркӧ воліс менсьым деньга симбирскӧй трактирын!
— Вермас-ӧ лоны? — горӧді ме. — Иван Иваныч! тэ-ӧ?
— Ба, ба, ба, Пётр Андреич!
Кутшӧм судьбаӧн?
Кысянь тэ?
Здорово, вокӧ.
Он-ӧ кӧсйы картіасьыштны?
— Аттьӧ.
Тшӧкты лучше сетны меным квартира.
— Кутшӧм тэныд квартира?
Кольччы ме ордӧ.
— Ог вермы: ме абу ӧтнам.
— Но, вайӧд татчӧ и ёрттӧ.
— Ме абу ёрткӧд; ме... дамакӧд.
— Дамакӧд!
Кысь нӧ тэ сійӧс крукыштін?
Э-э, вокӧ!
(Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Зурин сэтшӧма шутёвтіс, мый ставӧн серӧктісны, а ме дзикӧдз падми.)
— Но, — водзӧ нуӧдіс Зурин: — сідзи и лоны.
Сетам тэныд квартира.
А жаль...
Ми эськӧн пируйтыштім важсяногӧн...
Эй, сэн!
Да мый нӧ татчӧ оз вайӧдны Пугачёвыслысь кумушкасӧ али сійӧ асныралӧ?
Висьтавны сылы, мед сійӧ эз пов: бариныс пӧ зэв мича; нинӧмӧн оз ӧбидит, да сьылітшуптас сылы прамӧйджыка сетышт.
— Мый тайӧ тэ? — шуи ме Зуринлы. — Кутшӧм кумушка Пугачёвлӧн?
Сійӧ покойнӧй капитан Мироновлӧн ныв.
Ме петкӧді сійӧс пленысь да ӧні колльӧда бать сиктӧдз, кытчӧ и коля сійӧс.
— Кыдзи?
Тайӧ нӧ тэ йылысь ӧні меным докладывайтісны?
Помилуй! мый нӧ тайӧ лоӧ?
— Бӧрыннас ставсӧ висьтала.
А ӧні, ен могысь, лӧньӧд коньӧр нывсӧ, кодӧс тэнад гусаръяс повзьӧдісны.
Зурин пыр жӧ распорядитчис.
Сійӧ ачыс петіс улича вылӧ извиняйтчыны Марья Ивановна водзын лоӧм недоразумениесьыс да тшӧктіс вахмистрлы сетны сылы карысь медся бур квартира.
Ме кольччи узьны сы ордӧ.
Ми ужнайтім, и, кор колим кыкӧн, ме висьталі сылы ассьым ветлӧм-мунӧмӧс.
Зурин кывзіс менсьым ёна сюся.
Кор ме помалі, сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас да шуис: «Ставыс тайӧ, вокӧ, бур; ӧтитор абу бур: мыйла тэнӧ чӧртыс кыскӧ гӧтрасьнысӧ?
Ме, честнӧй офицер, ог кӧсйы тэнӧ ылӧдлыны: эскы тэ меным, мый гӧтрасьӧмыд йӧйталӧм.
Но, кыдз нӧ тэ кутан овны гӧтыркӧд да челядькӧд?
Эй, сьӧлышт.
Кывзысь менсьым: эновт тэ капитанлысь нывсӧ.
Симбирскӧ туйсӧ ме весалі да абу ӧпаснӧ.
Мӧдӧд аски тэ ӧтнассӧ сійӧс аслад бать-мам ордӧ, а ачыд кольччы менам отрядӧ.
Оренбургӧ тэныд мунны нинӧмла.
Бара веськалан бунтовщикъяслы кианыс, сэки ӧдвакӧ нин наысь мынтӧдчан.
Тадзикӧн любовнӧй йӧйталӧмыд прӧйдитас ачыс, и ставыс лоӧ бур».
Кӧть ме сыкӧд эг вӧв дзик сӧглас, но век жӧ чувствуйті, мый честьӧй менам корис лоны императрица войскаын.
Ме решитчи вӧчны Зурин сӧвет серти: мӧдӧдны Марья Ивановнаӧс сиктӧ да кольччыны Зурин отрядӧ.
Савельич воис менӧ пӧрччӧдны: ме висьталі сылы, мед аски жӧ сійӧ вӧлі дась мунны туйӧ Марья Ивановнакӧд.
Сійӧ заводитліс асныравны.
«Мый тэ, сударь?
Кыдз нӧ ме тэнӧ эновта?
Коді тэ бӧрся кутас ветлыны?
Мый шуасны тэнад бать-мамыд?»
Аслам дядькалысь асныралӧмсӧ тӧдӧмӧн ме кӧсйи убедитны сійӧс мелілунӧн да сьӧлӧмсянь сёрнитӧмӧн.
«Друг тэ менам, Архип Савельич! — шуи ме сылы. — Эн ӧткажит, ло меным благодетельӧн; прислуга тані меным оз ковмы, а меным оз ло спокойнӧ, Марья Ивановна кӧ петас туйӧ тэтӧг.
Сылы служитӧмӧн тэ служитан и меным, сы вӧсна мый ме чорыда шуи, мыйӧн сӧмын обстоятельствояс вежсясны, гӧтрася сы вылӧ».
Сэки Савельич шлапнитіс бокас кияснас вӧвлытӧм чуймӧмӧн.
«Гӧтрасьны! — шуис сійӧ. — Дитя кӧсйӧ гӧтрасьны!
А мый шуас батюшкаыд, а матушкаыд мый думыштас?»
— Сӧгласитчасны, збыльысь сӧгласитчасны, — вочавидзи ме, — кор тӧдмаласны Марья Ивановнаӧс.
Ме надейтча и тэ вылӧ.
Батюшка да матушка тэныд эскӧны: тэ лоан миян дор сулалысьӧн, сідз ӧд?
Стариклы мӧрччисны кывъясӧй.
«Ок, батюшка тэ менам Пётр Андреич! — вочавидзис сійӧ. — Кӧть водз тэ лӧсьӧдчӧмыд гӧтрасьны, да зато Марья Ивановна сэтшӧм шань барышня, мый грек и ӧткажитчыны.
Мед лоӧ тэ ног!
Колльӧда сійӧс, ангелӧс, да рабскӧя кута висьтавлыны тэнад бать-мамлы, мый татшӧм невесталы оз ков и приданӧй».
Ме аттьӧалі Савельичӧс да воді узьны Зуринкӧд ӧти комнатаӧ.
Горячитчӧм да волнуйтчӧм бӧрад ме вӧлі варов.
Зурин первойсӧ мекӧд сёрнитіс окотапырысь; но вочасӧн сылӧн кывъясыс кывлісны шочджыка да не местаӧ; коркӧ и кутшӧмкӧ юалӧм вылӧ вочакыв пыдди сійӧ кутіс шкоргыны да шутёвтіс нырнас.
Ме ланьті да регыд воді.
Мӧд лун асывнас ме муні Марья Ивановна дорӧ.
Ме висьталі сылы ассьым кӧсйӧмъясӧс.
Сійӧ признайтіс налысь бурлунсӧ да пыр жӧ мекӧд сӧгласитчис.
Зуринлӧн отрядыс карысь лӧсьӧдчис петны сійӧ жӧ лунӧ.
Нюжмасьны вӧлі нинӧмла.
Ме сэк жӧ прӧщайтчи Марья Ивановнакӧд, коли сійӧс Савельичлы да сеті сылы письмӧ менам бать-мамлы.
Марья Ивановна бӧрддзис.
«Прӧщайтлӧй, Пётр Андреич! — шуис сійӧ ньӧжйӧник. — Удайтчас-ӧ аддзысьлыны миянлы али оз, ӧтнас ен тайӧс тӧдӧ; но нэм ог вунӧд тіянӧс; кувтӧдз тэ ӧтнад колян менам сьӧлӧмын».
Ме нинӧм эг вермы вочавидзны.
Йӧз миянӧс кытшалісны.
Ме эг кӧсйы сетчыны на дырйи менӧ волнуйтысь чувствояслы.
Вот и сійӧ муніс.
Ме бӧр вои Зурин ордӧ, жугыль да абу варов.
Сійӧ кӧсйис менӧ гажӧдны; ме кӧсйи ачымӧс лӧньӧдны; лунсӧ ми колльӧдім шумнӧя да буйнӧя и рытнас петім походӧ.
Тайӧ вӧлі февраль тӧлысь помын.
Тӧв, коді сьӧктӧдіс военнӧй распоряжениеяс, кутіс помасьны, и миян генералъяс лӧсьӧдчисны действуйтны дружнӧя.
Пугачёв пыр на сулаліс Оренбург дорын.
Сэккості сэні сылӧн отрядъясыс ӧтувтчалісны да быд боксянь матыстчалісны злӧдейскӧй поз дорӧ.
Бунтуйтысь сиктъяс, миянлысь войскаясӧс аддзӧм мысти, лӧньлісны, разбойникъяслӧн шайкаяс быдлаын пышъялісны миянысь, и ставыс вӧлі висьталӧ регыд да бура помасьӧм йылысь.
Регыд мысти князь Голицын Татищев крепость дорын жугӧдіс Пугачёвлысь отрядъяссӧ, разӧдіс сылысь йӧзсӧ, мездіс Оренбург да, кажитчӧ, вӧчис бунтлы медбӧръя решительнӧй удар.
Зуринӧс сійӧ каднас мӧдӧдісны мятежнӧй башкирецъяс шайкалы паныд, коді разӧдчӧма миян воӧм дорысь водзджык.
Тулысыс йӧртіс миянӧс татарскӧй сиктӧ.
Юяс ойдісны, и туйяс лоины мунны позьтӧмӧсь.
Ми весь олігӧн бурӧдім асьнымӧс мӧвпӧн, мый разбойникъяскӧд да дикарьяскӧд гажтӧм да ичӧтик война регыд помасяс.
Но Пугачёвӧс эз вӧв кутӧма.
Сійӧ бӧр ветлӧма сибирскӧй заводъясӧ, чукӧртӧма сэн выль шайкаяс да бара заводитіс злӧдействуйтны.
Сійӧ успехъяс йылысь юӧр бара паськаліс.
Ми тӧдмалім сибирса крепостьяс рӧзӧритӧм йылысь.
Казань босьтӧм йылысь да самозванецлӧн Москваӧ поход йылысь юӧр регыд мысти шызьӧдіс войскаясса начальникъясӧс, кодъяс веськодьпырысь вугралісны лёк бунтовщик вынтӧмлун вылӧ надейтчӧмӧн.
Зуринлы воис приказ вуджны Волга вомӧн.
Ог кут гижны миян поход йылысь да война помасьӧм йылысь.
Шуа дженьыдика, мый бедствиеыс вӧлі зэв ыджыд.
Ми прӧйдитавлім бунтовщикъясӧн рӧзӧритӧм сиктъяс пыр да невӧляысь мырддялім гӧль олысьяслысь сійӧс, мый найӧ удитӧмаӧсь спаситны.
Власть некӧн эз вӧв; помещикъяс дзебсясисны вӧръясын.
Разбойникъяслӧн шайкаяс злӧдействуйтісны быдлаын; торъя отрядъясса начальникъяс ас науканас накажиталісны да прӧщайтлісны; став крайлӧн состояниеыс, кӧні ыпъяліс пӧжар, вӧлі ужаснӧй...
Мед оз сет ен аддзывны тӧлктӧм да немжалиттӧм роч бунт!
Пугачёв пышйис: сы бӧрся вӧтчис Иван Иванович Михельсон.
Регыд миянлы кывсис сійӧс дзикӧдз жугӧдӧм йылысь.
Но вот и Зуринлы воис самозванецӧс кутӧм йылысь юӧр, а сыкӧд тшӧтш и миянлы сувтны тшӧктӧм йылысь повеление.
Война помасис.
Бӧръяпом меным позис мунны аслам бать-мам дінӧ!
Найӧс кутлӧм йылысь мӧвп, Марья Ивановнакӧд аддзысьӧм йылысь мӧвп, а сэсянь эз вӧв некутшӧм юӧр, ёна ыштӧдісны менӧ.
Ме чеччалі кага моз.
Зурин сераліс да шуаліс пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн: «Оз, тэныд бур оз ло.
Гӧтрасян — весьшӧрӧ вошан!»
Но сэк жӧ тешкодь чувство отравляйтіс менсьым радлунӧс: ме мӧвпалі злӧдей йылысь, коді ляксьӧма сы мында мыжтӧм жертваяс вирӧн да сійӧс виччысян казнь йылысь, и тайӧ шызьӧдіс менӧ: «Емеля, Емеля! — мӧвпалі ме дӧсадаӧн; — мыйла эн зурась тэ штык вылӧ либӧ эн сюр картечь улӧ?
Бурджыксӧ эськӧ тэ нинӧм эн вермы думыштны».
Мый нӧ сэсся вӧчны?
Сы йылысь мӧвпыс вӧлі йитчӧма и пӧщада йылысь мӧвпкӧд, кодӧс сетліс Пугачёв меным сы олӧмын ӧтик ужаснӧй здукӧ, и менсьым невестаӧс зывӧк Швабрин ки улысь мездӧм йылысь мӧвпкӧд.
Зурин сетіс меным отпуск.
Некымын лун мысти должен вӧлі бӧр лоны гортын, аддзыны бара ассьым Марья Ивановнаӧс...
Друг немвиччысьтӧм чард лыйис менӧ.
Сійӧ лунӧ, кор меным колӧ вӧлі мӧдӧдчыны, сійӧ здукас, буретш кор ме лӧсьӧдчи петны туйӧ, Зурин пырис ме ордӧ керкаӧ, киас бумагаӧн да ёна шӧйӧвошӧм чужӧма.
Мыйкӧ бытшнитіс менӧ сьӧлӧмӧ.
Ме повзи, ачым ог тӧд мыйысь.
Сійӧ ыстіс менсьым денщикӧс да висьталіс, мый эм меӧдз делӧ.
«Мый сэтшӧмыс?» — юалі ме повзьӧмӧн.
«Ичӧтик неприятность, — меным бумагасӧ сетігӧн вочавидзис сійӧ. — Лыддьы, мый меным ӧні воис».
Ме куті сійӧс лыддьыны: тайӧ вӧлі гуся приказ став начальникъяслы арестуйтны менӧ, кӧть мед кӧн эг сюр, да пыр жӧ караулӧн мӧдӧдны Казаньӧ Следственнӧй комиссияӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма Пугачёв делӧ кузя.
Бумагаыс чуть эз усь менам киысь.
«Нинӧм он вӧч! — шуис Зурин. — Менам долг кывзысьны приказлы.
Тыдалӧ, Пугачёвыдкӧд дружескӧй путешествиеяс йывсьыд юӧрыс кыдзкӧ воӧма правительствоӧдз.
Надейтча, мый делӧыс оз вай некутшӧм лёктор да мый тэ оправдайтчан комиссия водзын.
Эн шогсьы да мӧдӧдчы».
Сӧвестьӧй менам вӧлі сӧстӧм; судысь ме эг пов; но мӧвп нюжӧдны бур аддзысьӧмлысь срок, гашкӧ, нӧшта некымын тӧлысь вылӧ, повзьӧдліс менӧ.
Телега вӧлі дась.
Зурин дружескӧя мекӧд прӧщайтчис.
Менӧ пуксьӧдісны телегаӧ.
Мекӧд пуксисны кык гусар кыскӧм сабляясӧн, и ме мӧдӧдчи паськыд туй кузя.
ХIV глава
Суд
Ме эски, мый менӧ кутасны мыжавны Оренбургысь ас вӧляӧн мунӧмысь.
Ме кокниа верми оправдайтчыны: наездничествосӧ не сӧмын некор эз вӧв дугӧдӧма, но нӧшта быдногыс вӧлі ошкӧны.
Менӧ вермисны мыжавны вывті ышмӧмысь, а эз кывзысьтӧмысь.
Но Пугачёвкӧд менсьым приятельскӧй волысьӧмъяс йылысь вермисны висьтавны уна свидетельяс да вермисны кажитчыны этша вылӧ нин зэв подозрительнӧйӧн.
Став туй чӧж ме мӧвпалі менӧ виччысян допросъяс йылысь, лӧсьӧдалі ассьым вочакывъяс да шуи суд водзын висьтавны сӧмын правда: мыж вештан тайӧ способсӧ лыдди медся прӧстӧйӧн, а сэк жӧ и медся надежнӧйӧн.
Ме вои жуглӧм да сотчӧм Казаньӧ.
Уличаяс пӧлӧн керкаяс пыдди куйлісны шом чукӧръяс да сулалісны тшынасьӧм стенъяс, вевттӧмӧсь да ӧшиньястӧмӧсь.
Татшӧм вӧлі Пугачёвӧн кольӧм следыс!
Менӧ вайӧдісны крепостьӧ, коді кольӧма сотчӧм кар шӧрӧ дзоньӧн.
Гусаръяс сетісны менӧ караульнӧй офицерлы.
Сійӧ тшӧктіс чукӧстны кузнечӧс.
Менсьым кокъясӧс дорисны чептӧн.
Сэсся менӧ нуӧдісны тюрьмаӧ да колисны ӧтнамӧс куш стенъяса, кӧрт решёткаа ӧшиня ичӧтик да дзескыд конураӧ.
Татшӧм заводитчӧмыс нинӧм эз висьтав меным некутшӧм бур йылысь.
Но ме эг вошты ни збойлунӧс, ни надеяӧс.
Ме бурӧді сьӧлӧмӧс, первойысь гӧгӧрвои молитвалысь коланлун, коді петіс сӧстӧм, но мучитчысь сьӧлӧмысь, да спокойнӧя унмовси, сы йылысь тӧждысьтӧг, мый мекӧд лоӧ.
Мӧд луннас тюрьмаса стӧрӧж менӧ садьмӧдіс да висьталіс, мый менӧ корӧны комиссияӧ.
Кык салдат нуӧдісны менӧ двор пыр комендантскӧй керкаӧ, сувтісны передньӧйӧ да лэдзисны ӧтнамӧс пытшкӧсса комнатаясӧ.
Ме пыри вель ыджыд залӧ.
Бумагаясӧн тыр пызан сайын пукалісны кыкӧн: олӧма генерал, стрӧг да кӧдзыд чужӧма, да гвардияса том капитан, ар кызь кӧкъямыса, мича чужӧма, кыв вылас сюсь да винёв.
Ӧшинь дорын торъя пызан сайын, бумага весьтӧ копыртчӧмӧн, пукаліс секретарь, дась гижавны менсьым висьтавлӧмъясӧс; пель саяс сылӧн вӧлі перӧ.
Заводитчис допрос.
Менсьым юалісны нимӧс да званиеӧс.
Генерал юаліс, абу-ӧ ме пи Андрей Петрович Гриневлӧн?
И менам вочакыв вылӧ шуис чорыда: «Жаль, мый сэтшӧм почтеннӧй мортлӧн татшӧм омӧлик пи!»
Ме лӧня вочавидзи, мися, кутшӧмӧсь кӧть мед эз вӧвны меным кӧвъялӧм мыжалӧмъясыс, ме надейтча найӧс разӧдны ставсӧ веськыда висьталӧмӧн.
Менам уверенность сылы эз во сьӧлӧм вылас.
«Тэ, вокӧ, востер, — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ меным, — но аддзывлім ми и не татшӧмъясӧс!»
Сэки том мортыд юаліс менсьым: мый вӧсна да кутшӧм кадсянь ме куті служитны Пугачёв дорын да кутшӧм поручениеяс ме сылысь вӧчавлі?
Ме вочавидзи скӧрысь, мый ме, кыдзи офицер да дворянин, некутшӧм служба вылӧ Пугачёв дорӧ пырны да некутшӧм поручениеяс сысянь босьтны эг вермы.
«Кутшӧм ногӧн нӧ, — паныд шуис менам допросчик, — дворянинӧс да офицерӧс ӧтнассӧ пӧщадитіс самозванец, кор сылысь став ёртъяссӧ лёкногӧн виис?
Кутшӧм ногӧн сійӧ офицерыс да дворяниныс дружескӧя пируйтӧ бунтовщикъяскӧд, босьталӧ медыджыд злӧдейыслысь козинъяс, пась, вӧв да пӧлтинник деньга?
Мый вӧсна лои татшӧм тешкодь дружбаыс да мыйӧн сійӧ подулавсьӧ, оз кӧ изменаӧн либӧ этшавылӧ нин зывӧк да преступнӧй малодушиеӧн?»
Ме ёна оскорбитчи гвардейскӧй офицер кывъясӧн да пӧся заводитчи ачымӧс дорйыны.
Ме висьталі, кыдзи ми первойысь тӧдмасим Пугачёвкӧд степын, пурга дырйи; кыдзи, Белогорскӧй крепость босьтігӧн, сійӧ менӧ тӧдіс да колис ловйӧн.
Ме шуи, мый тулупсӧ да вӧвсӧ, збыльысь, ме эг сӧвеститчы босьтны самозванецлысь; но мый Белогорскӧй крепость злӧдейысь ме дорйи кыдз верми.
Сэсся ме ыстыси и менам генерал вылӧ, коді вермис висьтавны менсьым зільӧмӧс бедственнӧй оренбургскӧй осада дырйи.
Стрӧг старикыд босьтіс пызан вывсьыс восьтӧм письмӧ да кутіс лыддьыны сійӧс гораа:
«Ваше превосходительстволӧн прапорщик Гринев йылысь юалӧм вылӧ, коді пӧ быттьӧ йитчӧма ӧнія смятениекӧд да пыралӧма служба кузя позьтӧм да присяга долглы паныда сношениеӧ злӧдейкӧд, имеита честь висьтавны: сійӧ прапорщик Гриневыс вӧлі служба вылын Оренбургын кольӧм 1773 вося октябрь заводитчӧмсянь тавося февраль 24 лунӧдз, кор сійӧ муніс карысь, да сійӧ кадсянь менам командаӧ эз нин волыв.
А кывсьӧ перебежчикъяссянь, мый сійӧ вӧлӧма Пугачёв ордын слободаын да сыкӧд тшӧтш ветлӧма Белогорскӧй крепостьӧ, кӧні сійӧ войдӧр вӧлі служба вылын; сійӧ поведение йылысь жӧ ме верма...»
Тані сійӧ орӧдіс ассьыс лыддьӧмсӧ да шуис меным стрӧга: «Мый тэ шуан ӧні асьтӧ дорйӧм кузя?»
Ме кӧсйи водзӧ нуӧдны сёрниӧс, кыдзи заводиті, да висьтавны Марья Ивановнакӧд ассьым йитӧдӧс сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсянь, кыдзи и став мукӧдторсӧ.
Но друг ставыс тайӧ кутіс кажитчыны зывӧкӧн.
Меным воис юрӧ, мый казьтышта кӧ сылысь нимсӧ, то комиссия сійӧс тшӧтш кыскас кывкутӧмӧ; и мӧвп, мый сылысь нимсӧ гудыртасны злӧдейяслӧн няйт доносъяс пӧвстӧ да сійӧс асьсӧ вайӧдасны на дінӧ очнӧй ставка вылӧ — тайӧ ужаснӧй мӧвпыс сэтшӧма менӧ повзьӧдіс, мый ме падми да дзугси.
Судьяяс менам, кодъяс заводитлісны нин, кажитчӧ, менсьым висьтавлӧмъясӧс кывзыны бурджыка, менсьым падмӧмӧс казялӧм бӧрын, бара сувтісны меным паныд.
Гвардейскӧй офицерыс корис, мед меным вӧчисны очнӧй ставка главнӧй доносительыскӧд.
Генерал корис чукӧстны тӧрытъя злӧдейсӧ.
Ме ӧдйӧ бергӧдчи ӧдзӧслань, виччыси аддзыны менӧ мыжалысьӧс.
Кымынкӧ минута мысти гольснитісны чепъяс, ӧдзӧс воссис, и пырис — Швабрин.
Ме чуйми сійӧ вежсьӧм вылӧ.
Сійӧ вӧлі зэв омӧль да блед.
Юрсиыс сылӧн, коді неважӧн вӧлі смоль сьӧд, дзикӧдз дзормӧма; кузь тошкыс плакмӧма.
Сійӧ висьталіс ассьыс мыждӧмсӧ слаб, но збой гӧлӧсӧн.
Сійӧ кывъяс серти, Пугачёв менӧ мӧдӧдліс Оренбургӧ шпион пыдди; быд лун петавлі лыйсьыны, мед сетны гижӧда юӧр став йывсьыс, мый вӧчсьӧ карын; мый сэсся дзикӧдз вуджи самозванец дорӧ, ветлӧдлі сыкӧд крепостьысь крепостьӧ, быдног зіли губитны изменник-ёртъясӧс, мед босьтны налысь местаяссӧ да пӧльзуйтчыны наградаясӧн, кодъясӧс сетавліс самозванец.
Ме кывзі сылысь ланьтӧмӧн да вӧлі рад ӧтитор вылӧ: Марья Ивановналысь нимсӧ пеж злӧдейыд ни ӧтчыд эз казьтышт — сы вӧсна-ӧ, мый сылӧн самолюбиеыс страдайтіс сійӧ морт йывсьыс мӧвп дырйи, коді сійӧс вештіс зывӧктӧмӧн; сы вӧсна-ӧ, мый сы сьӧлӧмын ломтысис сійӧ жӧ чувстволӧн би, коді и менӧ тшӧктіс чӧв овны, — кӧть мед кыдзи эз вӧв, белогорскӧй комендант нывлысь нимсӧ эз вӧв казьтыштӧма комиссия дырйи.
Ме чорыдджыка сувті аслам мӧвп вылын, и кор судьяяс юалісны: мыйӧн ме верма путкыльтны Швабринлысь висьталӧмъяссӧ, ме вочавидзи, мый вынаӧн кольӧ менам первойя висьталӧмӧй да нинӧм мӧдтор ачымӧс дорйӧм кузя шуны ог вермы.
Генерал тшӧктіс миянӧс петкӧдны.
Ми петім ӧтлаын.
Ме спокойнӧя видзӧдлі Швабрин вылӧ, но эг шу сылы ни ӧти кыв.
Сійӧ нюммуніс лёк нюмӧн да, ассьыс чепъяссӧ лэптыштӧмӧн, панйис менӧ да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Менӧ бара нуисны тюрьмаӧ да сы бӧрын допрос вылӧ эз нин корлыны.
Ме эг вӧв свидетельӧн ставыслы, мый йылысь меным колӧ висьтавны лыддьысьысьлы; но ме сы мындаысь кывлі сы йылысь висьталӧмъяссӧ, мый быд посньыдиктор колис менам паметьӧ и меным кажитчӧ, быттьӧ ме сэн жӧ тыдавтӧг тшӧтш вӧлі.
Марья Ивановнаӧс менам бать-мам примитӧмаӧсь сьӧлӧмысь петан радлунӧн, мыйӧн торъявлісны важ нэмся йӧз.
Найӧ аддзасны енлысь милӧсть сыын, мый вермасны примитны да лелькуйтны коньӧр сирӧтаӧс.
Регыд найӧ сійӧс сьӧлӧмсяньыс кутісны радейтны сы вӧсна, мый оз позь вӧлі, сійӧс тӧдмалӧм бӧрын, не радейтны.
Менам радейтӧмӧй батюшкалы абу нин кажитчӧма прӧстӧ йӧйталӧмӧн; а матушка сӧмын сійӧс и кӧсйис, мед сылӧн Петруша гӧтрасис капитанлӧн шань ныв вылӧ.
Менӧ арестуйтӧм йылысь юӧр шӧйӧвоштӧма менсьым став семьяӧс.
Марья Ивановна сэтшӧм прӧстӧя висьталӧма менам бать-мамлы, кыдзи ме тешкодя тӧдмаси Пугачёвкӧд, мый тайӧ тӧдмасьӧмыс не сӧмын абу повзьӧдӧма найӧс, но нӧшта унаысь на заставляйтлӧма серавны став сьӧлӧмсяньыс.
Батюшка абу кӧсйӧма эскыны, медым ме верми йитчыны лёк бунткӧд, кодлӧн могыс вӧлі престол путкыльтӧм да дворянскӧй рӧд бырӧдӧм.
Сійӧ стрӧга юасьӧма Савельичлысь.
Дядька абу соссьӧма, мый барин вӧвлывліс гӧстьӧн Емелька Пугачёв ордын да мый злӧдейыд сійӧс жалуйтліс; но клянитчис, мый некутшӧм измена йылысь сійӧ эз и кывлы.
Старикъяс лӧньӧмаӧсь да терпиттӧг кутӧмаӧсь виччысьны бур юӧръяс.
Марья Ивановна ёна повзьӧма, но чӧв олӧма, сы вӧсна мый вӧлі зэв скромнӧй да осторожнӧй.
Коли некымын недель...
Друг батюшкалы Петербургсянь воас письмӧ миян рӧдня князь Б**-сянь.
Князь гижӧма сылы ме йылысь.
Пыр ӧтмоза заводитчӧм бӧрын сійӧ гижӧма батьлы, мый бунтовщикъяс кӧсйӧмъясын менам участвуйтӧм йылысь подозрениеясыс лоины зэв подулаӧсь, мый примернӧй казнь колӧ эськӧ лоны меным, но мый государыня, батьлӧн заслугаяс да арлыд дінӧ уважение вӧсна, шуӧма помилуйтны мыжа писӧ, мездыны сійӧс позорнӧй казньысь да тшӧктӧма сӧмын мӧдӧдны сибирса ылі крайӧ нэмыс кежлӧ олӧм вылӧ.
Тайӧ виччысьтӧм ударыс муртса эз ви менсьым батьӧс.
Сійӧ воштіс ассьыс векся чорыдлунсӧ, и шогыс сылӧн (коді векджык кыссис чӧв олӧмӧн) петкӧдчис курыда норасьӧмын.
«Кыдзи! — шуаліс сійӧ ку пиас тӧртӧг. — Пи менам участвуйтіс Пугачёвлысь кӧсйӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧмын!
Праведнӧй ен, кытчӧдз ме олі!
Государыня мездӧ сійӧс казньысь!
Таысь ӧмӧй меным кокньыдджык?
Абу казньыс страшнӧй: пращур менам кувлӧма лобнӧй местаын сійӧс дорйӧмысь, мый лыддьыліс аслас сӧвестьлы медся донаторнас; бать менам страдайтліс ӧтлаын Волынскийкӧд да Хрущёвкӧд.
Но дворянинлы изменитны аслас присягалы, ӧтвывтчыны разбойникъяскӧд, морт виысьяскӧд, пышъялысь холопъяскӧд!..
Стыд и срам миян рӧдлы!..»
Сійӧ скӧралӧмысь повзьӧм матушка эз лысьт сы дырйи бӧрдны да зілис сетны сылы сьӧлӧм, мый йӧз вермасны ылӧдлыны и эскыны быдӧнлы оз ков.
Менам батьлысь некыдз эз вермыны бурӧдны сьӧлӧмсӧ.
Марья Ивановна мучитчис медся ёна.
Сійӧ тӧдіс, мый ме верми мездӧдчыны, кор эськӧн сӧмын кӧсйи, сійӧ гӧгӧрволіс истина йывсьыс да лыддис асьсӧ мыжаӧн менам несчастье лоӧмын.
Сійӧ эз петкӧдлы некодлы ассьыс синвасӧ да страдайтӧмсӧ и сэк жӧ думсьыс дугдывтӧг корсис туй, кыдз эськӧ спаситны менӧ.
Ӧтчыд рытын батюшка пукаліс диван вылын, листаліс Придворнӧй Календарь; но мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь, и лыддьӧмыс эз вӧч сы вылӧ ассьыс векся кодь действиесӧ.
Сійӧ шутьляліс важся марш.
Матушка чӧв оліг кыис вурун фуфайка, и корсюрӧ синваыс войтыштліс аслас удж вылӧ.
Друг Марья Ивановна, коді пукаліс сэн жӧ удж сайын, шуис, мый сылы быть колӧ мунны Петербургӧ да мый сійӧ корӧ отсӧг муннысӧ.
Матушка ёна уси шогӧ.
«Мыйла тэныд Петербургас? — шуис сійӧ. — Збыль ӧмӧй, Марья Ивановна, и тэ кӧсъян миянӧс эновтны?»
Марья Ивановна вочавидзис, мый сылӧн став судьбаыс зависитӧ тайӧ путешествиесьыс, мый сійӧ мунӧ корсьны гырысь йӧзлысь покровительство да отсӧг, кыдзи аслас верность вӧсна пострадайтысь мортлӧн ныв.
Бать менам ӧшӧдіс юрсӧ: быд кыв, коді казьтывліс пиыслысь мнимӧй преступлениесӧ, вӧлі сылы сьӧкыд да кажитчис ёсь упрёкӧн.
«Ветлы, матушка! — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ сылы. — Ми тэнад шудлы огӧ кӧсйӧ мунны паныд.
Мед сетас тэныд ен бур жӧникӧс, оз шельмуйтӧм изменникӧс».
Сійӧ чеччис да петіс жырйысь.
Марья Ивановна колис матушкакӧд кыкӧн да дженьыдика висьталіс сылы ассьыс чайтӧмъяссӧ.
Матушка синвасорӧн сывйыштіс сійӧс да кевмысис енлы, медым думыштӧмторйыс бура помасяс.
Марья Ивановна лӧсьӧдчис да некымын лун мысти петіс туйӧ вернӧй Палашакӧд да вернӧй Савельичкӧд, коді, мекӧд мырдӧн торйӧдӧм бӧрын, радліс кӧть нин сы вылӧ, мый служитӧ менам шуӧм невесталы.
Марья Ивановна лючки-ладнӧ воис Софияӧ, тӧдмаліс, мый дворыс сэки вӧлі Царскӧй Селоын, да шуис сувтны сэтчӧ.
Сылы торйӧдісны перегородка сайысь пельӧс.
Смотрительлӧн гӧтырыс пыр жӧ сыкӧд паніс сёрни да висьталіс, мый дворецын пач ломтысьлы сійӧ лоӧ племянницаӧн, да юӧртіс сылы придворнӧй олӧмлысь став гусяторъяссӧ.
Сійӧ висьталіс, кымын часын пырджык садьмӧ государыня, юӧ кофе, гуляйтӧ; кутшӧм вельможаяс сы дорын вӧвлӧны сэки; мый сійӧ тӧрыт висьталіс аслас пызан сайын; кодӧс примитіс рытнас, — ӧти кывйӧн кӧ, Анна Власьевналӧн сёрниыс сулалӧ некымын историческӧй гижӧд лист бок дон да вӧлі эськӧ потомстволы зэв коланаӧн.
Марья Ивановна кывзіс сылысь сюся.
Найӧ мунісны садйӧ.
Анна Власьевна висьталіс быд аллеялысь да быд ичӧтик послысь историясӧ, да гуляйтӧм бӧрын найӧ бӧр локтісны станцияӧ, мӧда-мӧднас зэв дӧвӧленӧсь.
Мӧд лун асывнас Марья Ивановна садьмис водз, пасьтасис да ньӧжйӧник петіс садйӧ.
Асылыс вӧлі зэв мича, шонді югдӧдіс нин пу йывъяс, кодъяс вижӧдӧмаӧсь нин матыстчысь арся ловшыысь.
Паськыд ты югъяліс вӧрзьывтӧг.
Садьмӧм дзодзӧгъяс тшапа петалісны берегпӧлӧнса кустъяс сайысь.
Марья Ивановна мӧдіс мунны мича луг дінті, кытчӧ муртса на вӧлі сувтӧдӧма памятник граф Пётр Александрович Румянцевлы сылӧн неважӧнся победаяс честь кузя.
Друг английскӧй пӧрӧдаа неыджыд еджыд пон увтыштіс да уськӧдчис сылы паныд.
Марья Ивановна повзис да сувтіс.
Тайӧ здукас кыліс нывбабалӧн мелі гӧлӧс: «Энӧ полӧй, сійӧ оз курччы».
И Марья Ивановна аддзис дамаӧс, коді пукаліс памятниклы паныда скамейка вылын.
Марья Ивановна пуксис скамейка мӧд помас.
Дама сюся видзӧдіс сы вылӧ; а Марья Ивановна, дама вылӧ некымынысь гусьӧник видзӧдлӧм бӧрын, удитіс тӧдмавны сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
Сійӧ вӧлі асылын новлан еджыд платьеа, войся чепеца да состӧм шоныд ковтаа.
Сылы позьӧ вӧлі сетны ар нелямын.
Чужӧмыс сылӧн, шань да банйӧм, петкӧдліс важность да спокойствие, а лӧз синъясыс да кокньыдик нюмыс вӧліны зэв лӧсьыдіникӧсь.
Первойӧн торкис чӧв-лӧньсӧ дамаыс.
— Ті, кӧнкӧ, абу татчӧс? — шуис сійӧ.
— Да, абу: ме сӧмын на тӧрыт вои провинцияысь.
— Ті воинныд аслад батьмамкӧд?
— Эг.
Ме вои ӧтнам.
— Ӧтнад!
Но ті сэтшӧм на томӧсь.
— Менам абуӧсь мам ни бать.
— Ті, дерт, кӧнкӧ воинныд кутшӧмкӧ делӧяс кузя?
— Да.
Ме вои сетны государынялы шыӧдчӧм.
— Ті сирӧта: кӧнкӧ, ті норасяд несправедливость да ӧбида вылӧ?
— Ог.
Ме вои корны милӧсть, а эг правосудие.
— Позьӧ юавны, коді ті сэтшӧмыс?
— Ме капитан Мироновлӧн ныв.
— Капитан Мироновлӧн! сылӧн, коді вӧлі оренбургса ӧти крепостьын комендантӧн?
— Да, сылӧн.
Дамалы, кажитчӧ, жаль лои нылыс.
«Извинитӧй менӧ, — шуис сійӧ нӧшта мелі гӧлӧсӧн, — ме кӧ сюйся тіян делӧӧ; но ме овлывла дворецын; висьталӧй меным, кутшӧм тіян просьбаныд, и, гашкӧ, меным удайтчас тіянлы отсавны».
Марья Ивановна сувтіс да почтительнӧя сійӧс аттьӧаліс.
Тӧдтӧм дамалӧн ставыс кыдзкӧ кыскис сьӧлӧмтӧ, кыпӧдіс эскӧм.
Марья Ивановна кыскис зепсьыс кусыньтӧм бумага да сетіс сійӧс аслас тӧдтӧм покровительницалы, коді кутіс сійӧс лыддьыны ас кежас.
Первойсӧ сійӧ лыддис внимательнӧя да бур кӧсйӧмӧн тыр; но друг чужӧмыс сылӧн вежсис, и Марья Ивановна, коді синъяснас кыйӧдіс сылысь быд вӧрзьӧм, повзис: дамалӧн чужӧмыс, коді здук сайын вӧлі сэтшӧм мелі да лӧнь, лои стрӧгӧн.
— Ті коранныд мездыны Гриневӧс? — кӧдзыда шуис дама. — Императрица оз вермы сійӧс прӧститны.
Сійӧ вуджис самозванец дорӧ эз тӧдтӧмлун да кокни сям вӧсна, но кыдзи тӧлктӧм да вреднӧй негодяй.
— Ок, абу збыль! — горӧдіс Марья Ивановна.
— Кыдзи абу збыль! — ставнас ыпнитӧмӧн паныд шуис дама.
— Абу збыль, ей-богу, абу збыль!
Ме тӧда ставсӧ, ме ставсӧ тіянлы висьтала.
Ставыс лои дзик ме вӧсна, мый суис сійӧс.
И сійӧ кӧ эз мездӧдчы суд водзас, то гашкӧ сӧмын сы вӧсна, мый эз кӧсйы дзугны менӧ. — Сэки сійӧ пӧся висьталіс ставсӧ, мый нин тӧдӧ менам лыддьысьысь.
Дама кывзіс сылысь сюся.
«Кытчӧ ті сувтінныд? — юаліс сэсся сійӧ да, кор кыліс, мый Анна Власьевна ордӧ, содтіс нюммунӧмӧн: — А! тӧда.
Прӧщайтлӧй, энӧ висьталӧй некодлы миян аддзысьлӧм йылысь.
Ме надейтча, мый тіянлы оз дыр ковмы виччысьны асланыд письмӧ вылӧ вочакывсӧ».
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ сувтіс да петіс тупкӧса аллеяӧ, а Марья Ивановна бӧр воис Анна Власьевна ордӧ радуйтана ыджыд надеяӧн.
Кӧзяйка видыштіс сійӧс арын водз гуляйтӧмысь, коді, сійӧ кывъяс серти, том ныв дзоньвидзалунлы вреднӧй.
Сійӧ вайис самӧвар да чашка чай сайын сӧмын на заводитіс висьтавлыны дворец йылысь помтӧм висьтъяс, кыдзи придворнӧй карета друг сувтіс кильчӧ дінӧ, и камер-лакей пырис да висьталіс, мый государыня корис ас дорас Мироновлысь нывсӧ.
Анна Власьевна чуймис да инас эз мӧд ӧшйыны.
«Аттӧ, господи! — горӧдіс сійӧ. — Государыня корӧ тіянӧс аслас дворецӧ.
Кыдз нӧ сійӧ тайӧ тіян йылысь тӧдмалӧма?
Да кыдз нӧ ті, матушка, пыранныд императрица дорӧ?
Ті, кӧнкӧ, и тувччынысӧ придворнӧй ногыс онӧ кужӧй...
Не колльӧдны-ӧ меным тіянӧс?
Кӧть кыдз да, ме верма ӧттор-мӧдтор кузя велӧдыштны.
И кыдз нӧ тіянлы туйвывса платьенас мунны?
Не мӧдӧдлыны-ӧ бабитчысь ордӧ виж робронла?»
Камер-лакей висьталіс, мый государыня кӧсйӧ, мед Марья Ивановна воис ӧтнас, да сійӧ паськӧмӧн, мыйӧн сійӧс суасны.
Вӧчны вӧлі нинӧм: Марья Ивановна пуксис каретаӧ да муніс дворецӧ, Анна Власьевна сӧветъясӧн да благословениеясӧн колльӧдӧмаӧн.
Марья Ивановна чувствуйтіс миян судьба решитӧм йылысь; сьӧлӧмыс сылӧн ёна чеччис да кынмывліс.
Некымын минута мысти карета сувтіс дворец дорӧ.
Марья Ивановна полігтырйи мӧдіс кайны пос кузя.
Ӧдзӧсъяс сы водзын воссисны гурйыв.
Сійӧ муніс уна татшӧм гажа тыртӧм комнатаясӧд; камер-лакей индаліс туйсӧ.
Медбӧрти, тупкӧса ӧдзӧс дорӧ воӧм мысти, сійӧ шуис, мый ӧні сы йылысь доложитас, и колис сійӧс ӧтнассӧ.
Императрицакӧд чужӧм-на-чужӧм аддзысьӧм йылысь мӧвп сэтшӧма повзьӧдіс Марья Ивановнаӧс, мый сійӧ муртса вермис сулавны кок йылас.
Здук мысти ӧдзӧс воссис, и сійӧ пырис государыня комнатаӧ.
Императрица пукаліс аслас туалет сайын.
Некымын придворнӧй кытшалӧмаӧсь сійӧс да почтительнӧя лэдзисны Марья Ивановнаӧс.
Государыня меліа шыӧдчис сы дінӧ, и Марья Ивановна тӧдіс сійӧ даматӧ, кодкӧд сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс некымын минута сайын.
Государыня корис сійӧс ас дінас да шуис нюммунӧмӧн: «Ме рад, мый верми кутны тіянлы сетӧм кыв да исполнитны тіянлысь просьбатӧ.
Тіян делӧныд помасис.
Ме эска, мый тіян жӧникныд мыжтӧм.
Со письмӧ, кодӧс ті асьныд нуанныд асланыд будущӧй айкаыдлы».
Марья Ивановна босьтіс письмӧсӧ дрӧжжитан киӧн да бӧрддзӧмӧн уськӧдчис императрица кок улӧ, коді лэптіс сійӧс да окыштіс.
Государыня кутіс сёрнитны сыкӧд.
«Тӧда, мый ті абу озырӧсь, — шуис сійӧ; — но ме уджйӧза капитан Миронов ныв водзын.
Энӧ тӧждысьӧй водзӧ олӧм йылысь.
Ме босьта ас вылӧ устроитны тіянлысь состояниенытӧ».
Коньӧр сирӧтаӧс меліалӧм бӧрын государыня сійӧс лэдзис.
Марья Ивановна муніс сійӧ жӧ придворнӧй каретаын.
Анна Власьевна, коді терпиттӧг виччысис сылысь воӧмсӧ, тыртіс сійӧс вопросъясӧн, кодъяс вылӧ Марья Ивановна вочавидзліс сідз-тадз.
Кӧть Анна Власьевна и эз вӧв дӧвӧль сылӧн омӧль паметьӧн, но талы помканас сійӧ лыддис провинциальнӧй полӧмлун да бурпырысь прӧститіс.
Сійӧ жӧ луннас Марья Ивановна бӧр муніс сиктӧ, эз окотит весиг бурджыка видзӧдлыны Петербургсӧ...
Тайӧн помасьӧны Пётр Андреевич Гриневлӧн гижӧдъясыс.
Семейственнӧй преданиеясысь тӧдса, мый сійӧс вӧлі мездӧма заключениесьыс 1774 во помын, именнӧй поведение серти; мый сійӧ вӧлі Пугачёвӧс казнитігӧн, коді тӧдіс сійӧс йӧз чукӧрысь да довкнитіс сылы юрнас, кодӧс, кулӧмӧс да вирӧссьӧмаӧс, здук мысти петкӧдлісны йӧзлы.
Регыд мысти сэсся Пётр Андреевич гӧтрасис Марья Ивановна вылӧ.
Налӧн потомствоыс олӧ Симбирскӧй губернияын.
***-сянь комын верст сайын эм сикт, коді принадлежитӧ дас помещиклы.
Ӧти барскӧй флигельын стеклӧа рама пытшкысь петкӧдлӧны Екатерина II-лысь аслас киӧн гижӧм письмӧ.
Сійӧс гижӧма Пётр Андреевич батьлы, кӧни вӧлі висьтавсьӧ писӧ оправдайтӧм йылысь да ошкӧма капитан нывлысь вежӧрсӧ да сьӧлӧмсӧ.
Пётр Андреевич Гриневлысь рукописьсӧ вайис миянлы сылӧн ӧти внук, коді тӧдлӧма, мый ми уджалам сы дедӧн казьтылан кад йылысь гижӧд вылын.
Рӧдвужыслысь юалӧм бӧрын ми шуим сійӧс лэдзны торйӧн, сӧмын быд главалы корсим шогмана эпиграф да вежлалім йӧзлысь ӧткымын нимъяс.
{Михаил Садовяну (комиӧдіс Н. А. Колегова) @ Митря Кокор @ беллетристика @ Михаил Садовяну. Митря Кокор @ 1952 @}
Михаил Садовяну. Митря Кокор
I
Сё во сайын кымын степь помӧ, дзик Лиса ю берег дорӧ, крестьяна стрӧитісны сикт.
Тайӧ сиктсӧ нимтісны найӧ Малу Сурпатӧн, коді значитӧ «кыркӧтш», сы вӧсна юыс таті визувтіс пыдіті и ытва дырйи сійӧ жугӧдліс берегсӧ, кытӧн сулаліс сиктыс.
А степсӧ мужикъяс нимтісны «Дрофыӧн».
Найӧ шулісны:
— Сэні баринлӧн воӧ медся бур шобді, — шулывлісны крестьяна.
Кымын сикт позьӧ сэтчӧ стрӧитны, да пӧрысь Мавромати колис пияныслы тшӧктӧм - некодӧс не лэдзны сэтчӧ стрӧитчыны.
Дрофы — тайӧ зарни пыдӧс, вот и нажӧвитӧны помещикъяс озырлун, а ми дзескӧдчам тані, кыркӧтш вылас, сісьмам гӧльлунас...
Гожӧмнас йӧзыс ветлывлісны муяс вылас катласьысь пос кузя, кодӧс вӧлі нюжӧдӧма Лиса джуджыд русло вомӧн.
Воловий ӧшмӧс дорӧ матыстчигӧн позьӧ вӧлі кывны воӧм шобділысь чӧскыд дуксӧ, коді воис Дрофыысь.
— Вот эськӧ сёйыштны еджыд няньтор, — шуис кодкӧ ӧтчыд.
Мукӧдыс сералӧны.
Ӧтчыд кодкӧ кӧсйысис:
«Виччысьыштлы неуна, гӧрам эжасӧ, кор воас мӧд пришествие».
Тайӧ гӧгӧрвотӧмкодь кывъяссӧ кыліс Митря Кокор, кор сылы вӧлі сӧмын на дас ӧти арӧс.
Серӧктіс и сійӧ.
— А тэ мый пиньтӧ жерйӧдлан? — юаліс мамыс, коді пукаліс телегаын идзас вылын сыкӧд орччӧн.
— Да сідзи прӧста...
— Он кӧ гӧгӧрво, нинӧм и серавны.
— А ме гӧгӧрвоа...
Кык гнедӧй вӧлӧн веськӧдлысь батьыс бергӧдчис да нюмъялігтыр шуис:
— Митря миян тӧлка детинка, сійӧс эськӧ школаӧ сетны.
— Ме вот сылы швачкӧпта нырвомас, мед гырысьяс сёрниӧ оз сюйсьы, — и мам кинас кучкис детинкалы вомдорас.
Митря ньылыштіс синвасӧ да ланьтіс.
— Гашкӧ, ещӧ на мыйкӧ висьталан?
Митря упрямӧя лэдзис юрсӧ да бокӧ вештіс сьӧд скӧр синсӧ.
Нывбаба ещӧ ӧтчыд кучкис сылы.
— Да мыйысь тэ нӧйтан сійӧс, Агапия? — бергӧдчис батьыс.
— А тэ видзӧдлы, кыдзи сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ, - дзик рӧзбойник.
— Эновт зонкасӧ, Агапия.
— Ог эновт.
Тэ, Иордан, лучшӧ эн суитчы, ме сы вылын кӧзяйка.
Ещӧ кӧ ӧтчыд тадзи ме вылӧ видзӧдлас, куля сылысь кучиксӧ!
Тэ коркӧ тадзи жӧ дзоргывлін ме вылӧ, да ме тэнӧ ӧдйӧ дугӧді.
И Митрясӧ дугӧда.
Малу Сурпатса мужикъяс, лышкыдӧсь быдпӧлӧс нимтӧм вылӧ, Агапия Лунгуӧс нимтісны Скуртаӧн, сы вӧсна тайӧ кыз, дугдывтӧг броткысь нывбаба тушанас Иорданлы муртса пельпомӧдзыс вӧлі.
Асьсӧ Иордансӧ, Лунгу рӧдысь, гӧрба кузь ныр вӧснаыс да неуна мышкыртчӧмӧн ветлӧм вӧснаыс сиктын нимтывлісны «Кокорӧн».
Тайӧ вӧлі шань да рам морт.
Гӧтырыс век зыньгис сы вылӧ да видіс лунтыръясӧн, весиг праздник лунъясӧ эз сетлы сылы некутшӧм спокой.
Весиг улӧс вылас кайліс, медым матӧджык видзӧдны сылы синмас.
Чужӧмыс Митрялӧн вӧлі дзик батьыслӧн кодь, но асныралӧмыс сылӧн вӧлі мамсяньыс.
Примарийын сійӧс гижисны батьыс прӧзвищеӧн да сы вӧсна шулісны эз Митря Лунгу, а Митря Кокорӧн.
Ним кындзиыс батьсяньыс сылы вӧлі вуджӧма зумыша чӧв олӧмыс да сыкӧд сёрнитысь вылӧ синкымъяс увтіыс видзӧдӧмыс.
Иордан радейтіс Митряӧс, Агапия быд ног дзескӧдіс сійӧс.
Сійӧ шулывліс:
— Лучшӧ эськӧ вӧлі, чужті кӧ ме чаньӧс, гашкӧ, сійӧс кӧинъяс чашйисны.
«Агапия» греческӧй кыв вылын лоӧ — радейтӧм.
Но мамлӧн радейтӧмысь Митря мукӧддырйи гӧтов вӧлі пышйыны кытчӧ синмыд видзӧдӧ,  мед эськӧ гортӧ некор бӧр не воны.
Агапия радейтліс ыджыдджык писӧ.
Сійӧ вӧлі дзик мамыс кодь.
Зэв ичӧт туша да кызлун вӧснаыс весиг военнӧй служба вылӧ эз босьтны.
Но тайӧ тырмытӧмторъясыс сылы эз мешайтлыны вӧчны унапӧлӧс няйт, мисьтӧм делӧяс да выгӧднӧй сделкаяс.
Пырис сійӧ товариществоӧ ӧти вузасьыськӧд, сэсся, сыысь мынтӧдчӧм бӧрын, сикт мӧдар помас, Лисасяньыс бокӧджык, ачыс пуктіс бензина двигателя мельнича.
Ичӧт тушаа, кыз да тестӧ моз едъялан яя мельникӧс сідз и шулісны шулісны Гица Лунгуӧн.
Мӧд прӧзвищӧ сылы эз и ков.
Лунгу овыс вӧлі сы вылын медся лёк сералӧмӧн.
Дас вит арӧссянь, сэксянь, кор Агапия Скурта муніс верӧс сайӧ, сылӧн чужліс да чужліс челядь.
Быд кык во ӧти кагаӧн.
Но ловъяыс на пиысь колины сӧмын тайӧ кыкыс.
Гицаӧс, ассьыс медводдза кагасӧ, Агапия нёньӧдіс сӧмын куим тӧлысь.
Кӧть Агапия ёна радейтіс сійӧс, но куим тӧлысь бӧрын дугӧдіс нёнясьӧмсьыс, и эз кӧ эськӧ Констанция энькаыс инды детинкаӧс аслас кӧза дінӧ, Гицэ эськӧ муніс сэтчӧ жӧ, кытысь сэсся бӧр локтан туйыс абу.
Агапия тадзсӧ вӧчлывліс эз лёк кузя, а сы вӧсна, мый ачыс на кага кодь вӧлі.
Сиктса бабаяс жалитлісны Агапияӧс сы вӧсна, мый батьыс, Маноле дядь, сетіс Агапияӧс зэв томӧн верӧс сайӧ.
Трактирщик Маноле нем виччысьтӧг воштіс гӧтырсӧ: сійӧс лямӧдӧма бӧчкӧн, и сэк воис кад, кыдз сійӧ шуліс, мӧд пӧв гӧтрасьны.
Со сійӧ и босьтіс гӧтыр вылӧ ӧти дӧваӧс Адынкатысь да кутіс тэрмасьны мынтӧдчыны Агапияысь.
Иордан Лунгу и ачыс на вӧлі зонкаӧн, но мам-батьыслӧн вежныс петіс ичмоньпулӧн му вылӧ.
Делӧ вӧлі вӧчӧма ӧдйӧ, Иордан лои кӧзяинӧн ас гӧтыр керкаын военнӧй служба вылас ветлытӧдзыс на.
Трактирщик кӧ эз сет сы пыдди калым призывнӧй комиссиялы, Иорданлы, дерт, ковмис мунны салдатӧ.
Сылы и гортас салдатын дорысь бурыс эз ло: Агапиялӧн переч кодь ёсь кывйысь Иорданлӧн регыд курдіс горшыс.
Квайтнан кагаыс, кодъясӧс Гица бӧрын пӧдаритіс трактирщик ныв мирыслы, кулалісны, - кодыс корь висьӧмысь, кодыс — чирӧйясысь, кодыс макӧн пуӧм ваӧн юктӧдӧмысь, — «кодлы мый вӧлі чужигас сиӧма».
Агапия ньӧти найӧс эз нёньӧд.
Старукаяс велӧдлісны сійӧс тайӧ воштӧмъяссӧ сьӧлӧм бердас не босьтны.
Кӧкъямысӧднас вӧлі Митря.
Тайӧ ловъяӧн коли.
Сійӧс эз вермы вины ни нямлялӧм нянь, ни макӧн пуӧм ва, ни лихорадка, ни писти.
Эз сотчы сійӧ, кор пӧрис пӧсь ваӧн чепня.
Сійӧс эз сёйны весиг порсьяс, кодъяс зурасьлісны керкасайса ворйын куйлысь, кияснас да кокъяснас ворсысь кага вылӧ.
Эз кув сійӧ ни кисьмытӧм фруктъясысь, ни вӧв куйӧдысь, мыйӧн сійӧс лечитлісны коклюшӧн висигӧн сиктса бабкаяс.
Митря чорыда решитіс кольччыны тайӧ грека му вылас.
Быдмис сійӧ сэтшӧм жӧ кузь тушаа, кутшӧм вӧлі и батьыс.
Сійӧ вӧлі гӧрба кузь ныра да визув, сьӧд, быттьӧ кык джыдж, синма.
Батьыс радейтіс Митряӧс, сылы тайӧ детинкаыс вӧлі кажитчӧ дзик ас кодьнас.
Агапия жӧ синнас эз вермы видзӧдны сы вылӧ.
Мыйӧн аддзас вӧлі Митряӧс ас дінсьыс, пыр корсьліс помка лӧсыштны сылы беддьӧн.
Митря регыд велаліс мынтӧдчыны мамсьыс.
Кузь кокъясыс ӧдйӧ пышйӧдлывлісны сійӧс мам дінсьыс; сійӧ усйысьліс дьявӧл серамӧн, ассьыс пашкыр юрсӧ сылань бергӧдӧмӧн.
Медся частӧ мамыс кыйлывліс Митряӧс, медсыясӧ кор сійӧ кыйксьӧдіс керка сай садйӧ воӧм вишняяс да сливаяс дорӧ.
— Чеччав, чеччав забор вомӧныс, кузь гурдьӧй, — горзыліс сылы мамыс.
Митря дзебсьывліс турун пиӧ да писькӧдчывліс заборын розьясӧд, а мамыс уськӧдчывліс сы бӧрся, сьӧкыда вуджлывліс плетень вомӧн да котӧртіс сы бӧрся улич помӧдзыс.
Детинка сувтлывліс дзик вадор дорӧ да шензьывліс, мыйла мамыс ачыс оз пов ӧпаснӧй частоколысь, кодӧн сійӧ повзьӧдлывліс Митряӧс.
«Зурасяс коркӧ... — думайтліс сійӧ. — Вот сэки ме и мына сыысь...»
Рытланьыс, кор кынӧм сюмалӧмыс Митряӧс бӧр вайӧдліс гортас, Агапия пыр жӧ кватитліс бедь да тэрмасьліс «пыркӧдны буссӧ сы паськӧмысь», а сэсся зургыліс сылы ныр улас сёян тыра тасьті.
Весьшӧрӧ детинка норасьліс батьыслы.
Мудзӧм мортлы, коді сӧмын на волывліс му вылысь, колӧ вӧлі сӧмын шойччӧг.
Сійӧ эз шыасьлы.
А детинка мӧдліс мечтайтны, гусявны эськӧ кымынкӧ деньга истӧг кӧрӧб вылӧ да, кор мамыс мамыс мӧдас ӧтнас пукавны гортас, ӧзтыны керкасӧ.
Медсьӧкыд вӧвлі тӧлын.
Трубаын шутьляліс тӧв.
Митря, вольпась вылын куткыртчӧмӧн, тіраліс кӧдзыдысла.
Корсюрӧ войяснас сёрӧникӧн кодлӧнкӧ киыс шебрӧдлывліс сійӧс шоныдджыка.
«Буракӧ, бать, — унйывсьыс думайтліс Митра. — Абу, тайӧ абу бать — батьӧлӧн кокшыыс сьӧкыд...
— Войнас ме дінӧ ангел воліс, — ӧтчыд висьталіс сійӧ мам-батьыслы.
Мамыс лэптіс сійӧс серамвыв.
— Кутшӧм нӧ ангел локтас тэ кодь чӧрт дінад!?
Коркӧ ӧтчыд детинка шыасис батьыс дінӧ:
— Батьӧ, тӧвнас меным дзик нинӧм вӧчны.
Гожӧмнас то дзодзӧгъяс, то порсьяс, то корчмаӧ котӧртлы, то батюшка ордӧ, то мӧстӧ вайӧд пӧскӧтинаысь...
А тӧвнас уджыс этшаджык.
Ме эськӧ, батьӧ, школаӧ муні.
Господин учитель шуӧ, ме пӧ быдма быттьӧкӧ ёг пӧвстын шобді шеп.
А понда кӧ велӧдчыны, менӧ кутасны быттьӧкӧ куйӧдавны да весавны.
Ӧд меным Петыр лунӧ дас куим арӧс нин тырӧ.
— Кылан, мый шуӧ ичӧтыд? — шензьӧмӧн шыасис гӧтыр дінас Иордан.
Агапия, ӧдзӧс сайын кывзысьӧмӧн, ӧдйӧ пырис комнатаӧ да, Митря вылӧ да Иордан вылӧ лёкысь видзӧдлігмоз, горӧдіс:
— Кывлі!
А тэ ачыд грамотасӧ ёна тӧдан?
А ме?..
Мый меным сыысь?
Ме и Гицаӧс эг сетлы школаӧ, мед кадсӧ весьшӧрӧ не воштыны.
Тырмас на миянлы и мукӧд ноксьӧмыс, слава богу, гортын быдтор тырмӧ.
Мед лучше тэнад кычипиыд тӧлксялас,а то ме сідз сійӧс клопӧда — юрыс кынӧмас пырас.
Думайтӧ кӧ, тӧлын сылы вӧчны нинӧм, ме сылы аддза удж!
Ме петкӧдла сылы, кыдзи прӧста овны!
«Абу мам, а чума!» — тӧкӧтьӧ эз горӧд Митря, кӧть унаыс сылӧн пузис, но вомсӧ кинас тупкис.
Агапия зэв збыльысь видзӧдліс сылы синмас да лёкысь шпыньмуніс, быттьӧкӧ сійӧ и сідзи, нинӧм шутӧгыс, гӧгӧрвоис Митряӧс.
Коли и тайӧ.
Помасис тӧв, заводитчис тувсовъя ытвадыр.
Крестьяна мӧдісны гӧрны да кӧдзны.
Плуг вылас ӧшӧдчӧмӧн, бӧрӧзда весьтас неуна мышкыртчыштӧмӧн ветлӧдліс Митря.
Сійӧ меліа тапнитлывліс кымӧсвывса бурысяс мудзӧм вӧвъяссӧ да сёрнитіс накӧд.
Сёрӧнджык батьыскӧд да мамыскӧд ӧтлаын ветліс окучивайтіс кукуруза, а горт овны кольччывліс соседка-старука.
Пӧльтіс шоныд тӧв, Шондіыс мӧдіс дзирдавны.
Мамыс эз нин усьлась Митря вылӧ.
Сійӧ быттьӧкӧ дзикӧдз дугдіс казявны детинкаӧс.
Коли и тайӧ.
Петыр лунӧ Митрялӧн мамбатьыс доддялісны телегаӧ вӧвъясӧс да мӧдӧдчисны карӧ ньӧбасьыштны.
Мунігас мамыс Митряӧс стрӧга велӧдіс:
— Эн лысьт мунны гортысь.
Видзӧд сюся гӧгӧр.
Кывзы, мый тэныд висьтала — а то ёра тэнӧ.
Мамыд кӧ ёрас — куш бусыс тэысь кольӧ!
Тӧрыт зэрис, и Лиса ю тупкысис гудыр гыясӧн.
Зэрис и войбыд.
Асывнас, кор крестьяна кутісны матыстчыны кар дорӧ, кымынкӧ час кежлӧ мыччысьліс шонді.
Сэсся небесаын бара кутісны ветлӧдлыны кымӧръяс да гудыр небесаыс дугдывтӧм зэрӧн уськӧдчис му вылас.
Митря пукаліс ӧтнас да ӧшинь пырыс видзӧдіс руд ыліас.
Мешӧкъясӧн юръяснысӧ тупкӧмӧн ывла вылын мышкыртчӧмӧн ветлӧдлісны йӧз да висьтавлісны, кыдзи ваыс юын соді часысь часӧ.
Мед эськӧ поссӧ оз жӧ ну, — шуис кодкӧ, — а то орӧдас миянӧс кӧдзаясысь.
Несчастье лои регыд луншӧр бӧрын.
Пос кузьта вӧлі гӧнечӧн вуджӧны вӧлі кымынкӧ телегаа вӧла: крестьяна тэрмасисны карсянь гортаныс.
Пос сваяяс рутшка-ратшкакылісны кер чукӧръяс зурасьлӧмысь.
Важ омӧлик пос дзуртіс да дрӧгнитлывліс.
Вуджысьяс кучкалісны да тракйӧдлісны вӧвъяссӧ, мед ӧдйӧджык воны ас берегӧ.
Куим телега вуджис, а Иорданлӧн да Агапиялӧн телегаыс колис.
— Вӧтлы! — горзіс Агапия.
Иордан кучкис вӧвъяслы.
Найӧ веськыда кутісны лэбны, но тан жӧ поскыс ратшмуніс, быттьӧ чача.
Ставыс сорласис: керъяс, йӧз, телегаяс, вӧвъяс...
Крестьяна, коді удитіс петны берег вылӧ, лёк горшӧн мӧдісны горзыны, чеччыштісны телегаясысь да уськӧдчисны бужӧд дорас.
Локтісны и мукӧд, кодкӧ локтіс багыра, быттьӧ кӧсйис поткӧдны улын ӧшалысь енэжсӧ.
Вӧйӧм йӧзӧс лэптісны ваысь.
Иорданлӧн доймӧм юрсьыс визувтіс вир.
Сійӧс водтӧдісны берег вылӧ Агапиякӧд орччӧн.
Агапиялысь вӧлі жугӧдлӧма, сійӧ ӧдва лолаліс.
Синъясыс Агапиялӧн ньӧжйӧникӧн воссисны и ас весьтсьыс сійӧ аддзис Митряӧс.
Зонка садь быртӧдзыс повзьӧмла паськӧдіс синъяссӧ, дрӧжжитіс, пиньяснас зяткалігтырйи.
Агапия, кажитчис, мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы.
Митря копыртчис мамыс дорӧ да бӧрддзис.
Мамыс гурйысьыштіс питшӧгас да перйис сьӧлӧм модаа юмов преник.
Выліас гӧрд сакарӧн киськалӧм маа сьӧлӧмыс вӧлі быттьӧ вирӧсь.
Тайӧ ставыс кыссис сӧмын ӧти здук.
Агапия кулі, нюм вылӧ мунысь гримаса кынмис сы чужӧм вылын.
Стеклӧ кодь кынмӧм сьӧд синъяснас некутшӧм милӧсьттӧм небесаӧ видзӧдігтырйи куйліс Иордан сыкӧд орччӧн.
II
Мельник Гица вӧлі неуна ыджыдджык комын арӧсысь, но кажитчыліс сійӧ та дорысь ёна пӧрысьӧн.
«Ёна ноксьӧмысь да пессьӧмысь», — норасьлывліс сійӧ.
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа, тшӧг, тоштӧм, гӧрд синлапъяса морт.
Нырыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧма цуйкаысь.
Цуйка сылы ёна воліс сьӧлӧм вылас, но юигас тӧдліс мера: быд асыв литраысь не этшаджык.
— Мельничаын буса, — кружка босьтігмоз шулывліс сійӧ, — горючӧйтӧг кызӧдны кутан мотор моз.
Сылӧн гӧтырыс, еджыд да беринӧсь Станка, вӧлі неуна джуджыдджык мужиксьыс.
Тэ сылы ӧти кыв, тэныд сійӧ дасӧс.
Иорданӧс да Агапияӧс дзебигӧн нин сійӧ кӧсӧя видзӧдлывліс ичӧтик деверь Митря вылӧ; сэсся быд минутаын мыйкӧ боргис Гицалы пеляс.
Синъясыс сылӧн вӧліны пӧдӧм черилӧн кодь гудырӧсь.
Митря сэки жӧ гӧгӧрвоис сылысь лёка видзӧдӧмсӧ да ёрччыштіс ас кежас.
Ай-мам керкаын лӧсьӧдісны казьтылӧм.
Соседъяс сёйисны да юисны.
Митрялы пуксяніныс сідзи эз и сюр.
Сійӧ босьтіс пызан вылысь, мый ки улас сюри, вешйис бокӧ да чӧв олігтыр мӧдіс сёйны.
Станка пырысь-пыр жӧ аддзис сійӧс аслас еджгов синъяснас да скӧрмӧмӧнмоз чукыртліс нырсӧ.
«Эк, такӧд ещӧ на лёкджык меным лоӧ», — думыштіс детинка.
Поп лыддис буркыв, сэсся мӧдіс висьтавлыны йӧзлы рай йылысь да ад йылысь.
— Сійӧ, коді вӧлі бур да баля кодь рам му вылын, мунас веськыда Авраам оланінӧ.
Сійӧс, коді лёк да скӧр, шыбитасны адӧ, да ковмас сылы уджавны чӧртъяс ордын.
Сӧмын козинъясӧн да молитваясӧн позьӧ шедӧдны ен бурлун.
«Э-э... сідзкӧ и райын местаяссӧ вузавлӧны деньга вылӧ», — нюмъёвтӧмӧн думыштіс Митря.
— Аддзылін тэ, Гица, кыдзи шпыннялӧ эсійӧ пернатӧмыс! - шуис Станка. - Поп висьталӧ святӧйяс йылысь, а эсійӧ чӧртыс йирӧ лы, жӧритӧ пирӧг да ещӧ и сералӧ!
Ок, Митря, сюран тэ аслыс сӧтанаыслы киас!
— Ог, ме тожӧ аслым билет ньӧба райӧ пырны.
— Кутшӧм нӧ сьӧм вылӧ?
— Тэ збыль шуан!
Тыдалӧ, сӧмын озыр йӧз муналӧны сэтчӧ самолётӧн...
Но мый нӧ, оз кӧ позь меным райӧ, ковмас мунны сэтчӧ, кытчӧ тэ менӧ ыстан.
Ме кывлі, мый и адын пӧ эмӧсь музыкантъяс, и юантор быд недель...
Станка сӧмын кияснас швачкис.
— Тэ, Гица, кылан, мый сійӧ шуӧ?
— Кыла.
— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, сійӧ нинӧм оз вежӧрт, — шуис Гица да зымнитіс кокнас. — Тэ гӧгӧрвоан он ачыд, мый йылысь сёрнитан?
— Кысь мем тӧдны, ме ӧд сэтчӧ эг на ветлы.
А вот тіянлы кӧ Станкакӧд удайтчыліс сэтчӧ волыны, ті, дерт нин, ставсӧ тӧданныд...
— Ми сэні эгӧ жӧ вӧлӧй...
— Сідзкӧ, кысь нӧ ті тӧданныд, кыдзи олӧны раяс?
— Да мый сыкӧд сёрнитнысӧ, Гица! — горӧдіс Станка.
— Тэ сылы кыв, а сійӧ тэныд — бара.
Тэ сылы еджыдӧс, а сійӧ шуӧ — сьӧд пӧ!
— Ме шуа — шырӧма, а тэ — бритӧма... — нерыштіс сійӧс Митря.
— Кыдзи тэ сёрнитан мекӧд, зырымбедь!
— Шогла ме, ӧд сирӧтаӧн кольсьӧма.
— Со кыдз тэ сёрнитан, щенок, и та бӧрын тэ кӧсъян, мед ме тэнӧ юкталі, верді, пасьтӧді да дӧмлі?
Менам и аслам тырмымӧн, он ков тэ меным.
Менам нывъяс тэкӧд тшӧтшъяяс, ог вермы ме тэнӧ на дорӧ босьтны...
Ичӧтджык чойӧй на менам.
Миянлы и тэтӧг дзескыд...
Митря ышловзис.
— Кывзыштлы жӧ, — нырсӧ малалігмоз шуис Гица. — Меным тэ жаль, тэ ӧд менам рӧднӧй вок...
Энлы, ланьтыштлы, Станка, кывзы менсьым решениеӧс.
— Правильнӧй кӧ сійӧ лоӧ, мед лоас тэ ног, а оз кӧ, нинӧм оз артмы!
— Кывзан! — кокнас зымнитӧм бӧрын горӧдіс мельник.
— Ладнӧ, Гица.
Ме пыр вӧча сідзи, кыдзи тэ шулывлан, сӧмын вӧч, кыдзи меным колӧ.
— Вӧча , кыдзи бурджык.
— Верита...
— Ланьтыштлы, вӧча, кыдзи колӧ.
— Но, мый нӧ.
Ланьтла — гӧтырлы колӧ повны аслас мужикысь...
Сулавлы, Гица: ме эг на ставсӧ висьтав.
Миянлы вывті дзескыд мельничадорса керкаын, а миянлы эськӧ мыйкӧ паськыдджыкӧс.
Овныс сэні водзӧ абу вермана.
Миянлы колӧ вуджны Иордан керкаӧ.
Сэні и ыджыд скӧтнӧй двор и фруктӧвӧй сад...
Коньӧр Агапия, царство небеснӧй сылы, эз ӧтчыд меным норасьлыв, мый тайӧ некытчӧ туйтӧм детинкаыс век гусявліс сылысь сливаяссӧ да черешняяс.
— Да ланьтан али он тэ? — пузис цуйкаысь пӧсялӧм мельник. — Ме ачым та йылысь думайтлі, тэнад велӧдтӧг.
Ми вуджам татчӧ — со менам решение.
Мельничаӧ сійӧс огӧ жӧ вермӧй босьтны - сэні ёна дзескыд лоӧ.
Татчӧ кольны огӧ вермӧй, сы вӧсна мый ми асьным татчӧ вуджам.
Лоӧ думыштлыны, мый такӧд вӧчны.
Митря зумыша видзӧдліс Гица вылӧ да решительнӧя шуис:
— Менам ӧд тожӧ му пайыс эм...
— Ке-ке-ке, — серӧктіс мельник. — Збыль эм... но мый нӧ тэ сійӧн кутан вӧчны?
Нинӧмыс тэнад абу, медым му вӧдитны, да ӧд тэ и ичӧт на.
Босьтан ассьыд пайтӧ, кор тэ салдатын служитӧм мысти бӧр воан.
А сэтчӧдз тэнсьыд мутӧ кута уджавны ме...
— Сідзкӧ, ме верма босьтны урожай пайсӧ, кодӧс лоӧ чукӧртӧма менам му вылысь.
— Ме аддза, тэ кужан артавны...
— Артавны ог куж.
Но сійӧ пай вылас, мый меным кутас воны аслам му вылысь, ме эськӧ верми велӧдчыны.
Станка звирк чеччыштіс, быттьӧ сійӧс кодкӧ чушкис:
— Тайӧ детинкаыс корысьӧн кӧсйӧ миянӧс вӧчны!
— Сулавлы, сулавлы...
Ланьтлы, гӧтыр...
Кывзы, мый ме висьтала.
Сійӧ бергӧдчис Митрялань:
— Кывзы, тэ, зырымбедь!
Тэнад батьыд вӧлі неграмотнӧй, да и менӧ сідзжӧ эз сетлыны школаӧ, батьыд вӧлі дельнӧй морт, да и ме дельнӧй жӧ...
Коді тэнӧ вердны-юктавны кутас велӧдчигкостіыд?
— Сідзкӧ, мый нӧ меным вӧчны?
Корны петны?
— Э, вокӧ, эн видзӧд тэ кӧин моз, эз ӧд прӧста коньӧр мамаша норасьлывлы тэнад тайӧ лёк привычка вылад.
Ме тэнад ыджыд вок да опекун.
Вот ме думыштла да видзӧдла...
Митря ланьтіс.
Синъясас сылӧн доршасьны кутіс синваыс, войталісны дӧрӧм вылас.
Друг Митря тэрыба бергӧдчис стенлань, кыскыштіс нырсӧ, чышкис синвасӧ.
Сэсся бергӧдчис да кутіс дзоргыны вокыс вылӧ.
— Ёна жӧ тэ, коньӧрӧй, меным жаль, — ышловзис Станка.
— Вайӧданныд ті менӧ сэтчӧдз, мый меным рӧзбойникӧн ковмас лоны!..
— Ак, тэ тадзи! - уськӧдчис сы вылӧ мельник. - Энлы, ме тэныд петкӧдла...
Ме тэнсьыд кучиктӧ лэдза! — горӧдіс мельник.
Но Митря ӧдйӧ чеччыштіс порог сайӧ, клопкис ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Гица, ӧдйӧ котӧртысь меж моз, плешнас швачкысис ӧдзӧсас.
— Ак, тэ некытчӧ туйтӧм!
Ме тэнӧ посньыдторъясӧдз орйӧдла.
мый весиг куранӧн он вермы куравны!
Гица сідзи йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, мый сійӧ грымнитіс стенас.
Юрсӧ копыртыштӧмӧн, Гицэ уськӧдчис водзӧ.
Котӧртіс сійӧ зэв сьӧкыда, доймӧм плешсӧ кинас зыралігтыр.
Веськыд киас кутіс посводз пельӧсысь кватитӧм бедь.
Улич вылын ни ӧти морт эз тыдав, и детинкаӧс дорйыны вӧлі некодлы.
Митря сулаліс двор вылын конюшнялӧн лэбулын.
Кузь кӧрт вилаясӧн сійӧ куртіс сӧмын на ытшкӧм турун.
Кор кашкысь Гица матыстчис конюшня дорӧдз, Митря бергӧдчис сылы паныдӧн, лэптіс виласӧ да зэв збыльысь видзӧдліс вокыс вылӧ.
Мельник шкоркнитіс, быттьӧ кыккокйыв гӧнитігӧн друг сувтӧдӧм кӧртвомалӧм уж.
Видзӧдласнас сійӧ мерайтіс Митряӧс юрсяньыс кок улӧдзыс да кӧсӧя видзӧдіс югъялысь вила пиньяс вылӧ.
Детинка вӧлі тӧдчымӧн ёнджык Гицаысь: паськыд морӧса да паськыд пельпомъяса.
— Дугдам, Митря, дурны да йӧйтавны... - нурбыльтіс Гицэ мӧд гӧлӧсӧн нин.
Сэсся шпынькерис, сьӧд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
Сы бӧрся котӧрӧн воис лёзь юра Станка.
Сійӧ кутчысис беддяс, кодӧс вӧлі кутӧ мужикыс.
— Гица, Гица, — кутіс лыддьӧдлыны сійӧ. — Эновт детинкасӧ, успокоитчы...
— Ме эновта.
Сӧмын мед сэсся менӧ тайӧ оз нин скӧрмӧд, - ропкис мельник. — менам висьӧны сьӧлӧм да мус, и кор менӧ скӧрмӧдӧны, менам став сӧп ойдӧ.
— Кытчӧдз ставыс оз ладмы, — друг мӧдіс быргыны сійӧ, — мед Митря кольччас татчӧ, пондас скӧт да курӧг-чипан вӧдитны.
Сёян сылы ме кута мельничаысь ыстывлыны.
Збыль, Митря?
Сы вылӧ видзӧдігтыр Митря чӧв оліс.
Ӧні и Станка мӧдіс повны.
Сійӧ шӧпкӧдіс:
— Мый вӧчны, Гица?
— Видзӧдлам, — падъялігтыр шуис мельник. — Ӧні кежлӧ ме сета талы сапӧг да паськӧм...
Ветла сёрнитла господин Кристякӧд, мед босьтас Митряӧс удж вылӧ аслас имениеас.
Детинка довкнитіс юрнас.
Гица серӧктіс чирӧм гӧлӧснас да юаліс:
— Ладнӧ?
— Ладнӧ.
Кор гозъя колины ӧтнаныс, мельник шуис гӧтырыслы:
— Ӧні ми мынам таысь.
Пӧрысь дявӧлыд регыд лыяс тайӧс.
— Ме весиг повзи, — шуис Станка.
— Кутшӧм сэні полӧм.
Ӧні тэ аддзан, мый ме такӧд вӧча.
Сійӧ бать кодь жӧ йӧй да мам моз ӧдйӧ ӧзйысь.
Ӧні ме тӧда, кыдзи сыкӧд водзсасьны.
Ме сійӧс сам вылӧ кыйи: кӧмӧда, пасьтӧда да вӧча помещиккӧд во вит кежлӧ контракт.
А сэки, видзӧдан да, воас кад салдатӧ мунны.
Сэки - пом.
— Енмӧй, мынтӧд миянӧс таысь, — пернапасасис Станка. — Пречистая богородица, видз миянӧс тайӧ пернатӧм морӧссьыс!
III
Хаджиулӧн усадьбаыс вӧлі Малу Сурпатсянь нёль километр сайын Дрофы степь мӧдар помас, нӧрыс вылын, пӧрысь еджыд акацияяс пӧвстын.
Поместье гӧгӧрас, степын, уна во нин некод, ни ӧтик ловъя лов эз овмӧдчыв, сӧмын зверьяс шӧйтлісны тайӧ паськыд кушинӧдыс, да тӧв шутлялӧмыскӧд тшӧтш омлялісны да вылын лэбалісны-гӧгралісны шой корсьысь кутшъяс.
Степь пасьталаыс вӧлі сӧмын ӧта-мӧдсьыс зэв ылынӧсь куим юкмӧс да ӧти ключ, код гӧгӧр вӧлі артмӧма нюр.
Дас витӧд декабрь тӧлысь бӧрын сувтлывліс тӧв да степын кыптывлісны гырысь тӧвныръяс, кодъяс шаркъявлісны дикӧй вӧв табунъяс моз.
Тулыс воліс кадысь водз.
Дзоридзалісны дзоридзьяс, а сэсся ӧдйӧ косьмывлісны.
Гожӧм шӧрнас еджгов енэж улын вӧлі милӧстьтӧм жар.
Степын эз вӧв ни ӧти морт.
Сӧмын шептасьысь шобді пӧвстын, быттьӧкӧ му пытшсьыс, шочиника тыдовтчывліс верзьӧма приказчик.
Шынитӧвджык местаясын шӧйтлісны дрофа чукӧръяс.
Лунвылын лайкъяліс еджыд тшын кодь кокньыдик ру.
Пӧрысь Мавромати радейтліс видзӧдны вышка вывсянь подзорнӧй труба пыр помтӧм-дортӧм муясыслысь озырлунсӧ.
Медчастӧ сійӧ тайӧс вӧчлывліс гӧриг-кӧдзигӧн да вундігӧн.
Но корсюрӧ помещиклы эз кажитчыв аддзанторйыс, и сэки сійӧ тракнитчывліс, шыбитліс трубасӧ да горӧдлывліс:
— Вот ме пырысьтӧм-пыр муна на дінӧ!
Ме петкӧдла налы, эсійӧ оборванецъясыслы, кыдзи колӧ уджавны помещик му вылын.
Ме налы мынта ог сыысь, мед найӧ кыйисны угорьясӧс Андыкаты юын...
Кытӧні менам ружьеыс?
Вот муна да лыя налы ружьеысь.
Но некытчӧ сійӧ эз мун.
Сы вӧсна мый сійӧ муртса вермыліс кокъяссӧ кыскавны.
Мавромати скӧравліс и аслас пиян вылас, сы вӧсна мый найӧ суйӧрсайын кутитісны сы зӧлӧта вылӧ.
Сійӧ и налы грӧзитіс ружьенас пиянсяньыс письмӧ вылӧ вочакыв пыдди, кӧні найӧ корӧны деньга, да бара деньга.
Весиг некымынысь лыяс тӧлысьӧ, но ставыс весь: найӧ кыдз мунісны, сідз сэсся бӧрсӧ эз и волыны.
Поместьеса ӧнія владелец, Кристя, ньӧбис старик Мавромати наследникъяслысь тайӧ поместьесӧ.
Сійӧ найӧс весиг эз аддзыв.
Поместьесӧ лои ньӧбӧма дӧвереннӧйяс пыр, а деньгасӧ поместьеса кӧзяинъяслы мӧдӧдіс кытчӧкӧ Парижӧ — кыдз быттьӧкӧ тӧлысь вылӧ.
Тайӧ кадсяньыс сэсся господа-наследникъяс йылысь водзӧ нинӧм нин эз кывсьыв.
Найӧ кутитісны заграницаын сэтчӧдз, кытчӧдз эз лотайтны став мусӧ, кодӧс вӧлі киськалӧма уджалысь йӧз синваӧн да вирӧн.
Ставыс, мый вӧлі Хаджиуын, ӧні лои Кристя ордын: и вышка, и подзорнӧй труба.
Тайӧ нин эз шутитлыв, кор грӧзитчыліс ружьенас.
Сійӧ и збыльысь зарадитліс сійӧс посни дрӧбӧн либӧ солӧн.
Кристя вӧлі зэв скӧр да чорыд.
Сійӧ пыр вӧлі ружьеа да ветлӧдлывліс аслас поместье кузя воронӧй вӧлӧн доддялӧм бегӧвӧй дрожкиӧн.
Уджалысь йӧзӧс аддзӧм бӧрын Кристя ылысянь на заводитліс горзыны да грӧзитны, кияснас лёкысь ӧвтчигтыр.
Тайӧ вӧлі мисьтӧм да пӧрысь, кыз да тоштӧм старик.
Сы вӧсна, мый нырыс сылӧн вӧлі ӧтлаӧ быдмӧм куим вевся картупель кодь, Малу Сурпатса крестьяна шулісны сійӧс Куим Ныраӧн.
Тадзи сійӧс и шулывлісны быдӧн, прамӧй овсӧ вунӧдӧмӧн.
Шуд вылӧ, сийӧ ветлӧдліс зэв сьӧкыда да ӧдйӧ пӧдіс, та вӧсна йӧзлы сӧмын пышйӧмӧн и позьӧ вӧлі мынтӧдчыны сылӧн лёклунысь.
Кристя видзӧдіс пышйысь йӧз вылӧ, ёрлывліс найӧс бӧрсяньныс да кольліс спокой, зэв бура гӧгӧрвоӧмӧн, мый водзӧн ли сёрӧн сійӧ век найӧс аддзас либӧ найӧ асьныс воасны сы дінӧ.
Кыйліс сійӧ йӧзсӧ старӧста либӧ жандарм отсӧгӧн.
Вайӧдіс найӧс сы дорӧ гӧльлун да дзескыдлун.
Вот тайӧ Куим Ныра дінас и вайӧдіс мельник ассьыс ичӧтджык воксӧ.
Найӧ аддзисны помещикӧс вышка вылысь, кытысянь сійӧ вӧлі подзорнӧй труба пыр видзӧдӧ ассьыс владениесӧ.
— Виччысьлӧй неуна, — шуис помещик, — ме аддза, мый выль кучер нӧйтӧ менсьым вӧлӧс.
Оз, тайӧ некытчӧ нин оз туй.
Ме сылысь, весь олысьлысь, пиньяссӧ чегъяла!
Найӧ сулалісны да кывзісны, кыдзи сійӧ броткӧ.
Митря зэв збыльысь сы вылӧ видзӧдлывліс да дивуйтчӧмӧн казяліс, мый Куим Ныра да мельник мунісны ӧта-мӧд вылас, кыдз рӧднӧй вокъяс.
Сӧмын помещик вӧлі кызджык да ыджыд тушаа, а мельник вӧлі сылы сӧмын пельпомӧдзыс.
Кристя кажитчис ыджыд вокӧн, а Гица — ичӧтджыкӧн.
— Но, мый тэныд колӧ, Лунгу? — юаліс медбӧрын помещик.
— Ме вайӧді ассьым ичӧтджык вокӧс, барин...
— А, да, кывлі управляющӧйсянь...
Бать-мамыс пӧгибнитӧмаӧсь...
А тэныд сійӧ аслыд оз ков?
— Оз, барин, менам гӧрб вылын мукӧдъяс нин пукалӧны.
Вот эськӧ тэ кӧ сійӧс босьтін велӧдны, то сыысь эськӧ артмис му дорын настоящӧй уджалысь да кӧзяин, ме дорысь на бурджык.
Эн ӧткажит, вӧч милӧсьт, примит сійӧс ас дінад вит во кежлӧ, кытчӧдз оз во кад мунны салдатӧ.
А бӧрвылас видзӧдлам.
Гашкӧ, сійӧ и аслас овмӧсӧн кутас овны.
Кристя вериттӧг довкнитыштіс юрнас да дыр видзӧдліс детинка вылӧ.
— Видзӧднысӧ детинкаыс абу омӧль, — шуис помещик. — Да ещӧ кӧ сэтшӧм жӧ вежӧра, сыысь тӧлк лоӧ.
Но менам и сытӧг уджалысьяс тырмымӧн.
— Ми уна огӧ корӧй, барин.
— Тӧда.
Ме ог сы йылысь сёрнит.
Удждоныд ӧд удж серти.
Видзӧдлам, уна-ӧ сійӧ заслужитас.
Первой воас сійӧ кутас уджавны сёйӧм вылас.
Менам быд подростоклы ӧткодь порядок.
Но тіянлы лёк вылӧ, ӧні менам уджалысьыс весиг лишнӧй.
Мельник шогпырысь гыжйыштіс юрсӧ, а Митря кокньыда ышловзис.
Помещик бӧр босьтіс подзорнӧй трубасӧ да веськӧдіс сійӧс конюшня вылӧ, но пыр жӧ вештыштіс бокӧ да шуис Гицалы:
— Кор бӧр кутан мунны, висьтав сэні уліас, мед ыстасны ме дінӧ Чорняӧс...
Кучер Чорняӧс.
— Кывза, барин... — угодливӧя кутіс копрасьны мельник.
Но эз мун, а, балябӧжсӧ гыжъялігтыр да ышлолалігтыр, бара кутіс дольны:
— Барин, зэв ёна кора тэнӧ, эн эновт миянӧс...
— Мый тэныд вочавидзны, Лунгу? — шуис Трехносый. — Ме жӧ висьталі нин тэныд, мый меным некод оз ков...
Но ладнӧ, вӧча тэныд бур, кыдзи прамӧй мортлы.
Мельниклӧн чужӧмыс югдіс.
Митря веськодьпырысь видзӧдіс йиркас.
— Зэв ыджыд пасибӧ тэныд, — копыртчыліс Гица. — Окалам тэнсьыд китӧ ме и вокӧй.
— Ладнӧ, ладнӧ... — нюмъёвтіс помещик.
«Сёрнитчисны, — думыштіс детинка. — Но и мед, гашкӧ, ог пропадит тані!»
Сідзи тайӧ лунсяньыс и коли Митря Хаджиуӧ, а Гица бӧр муніс Малу Сурпатӧ.
«Да... лӧсьыд помещик ордын батракӧн лоны, — кымынкӧ лун мысти нин та бӧрын думайтіс Митря. — Мырсян-уджалан скӧтина моз.
Чеччы югдытӧдзыс.
Он кӧ тэрмасьышт, дявӧл кодь приказчик шонтыштас тэныд плетьӧн.
Асывнас — чорыд нянь тор горшад тасассьӧ.
Зато ӧбед дырйи — рушмӧм ӧгурцыысь, фасоля кизьӧр шыдысь да сісь мамалыгаысь пырысьтӧм-пыр рушкуыд дундас».
Скажешь:
- Курыд.
— Тэныд оз кажитчы? - серамсорӧн юаласны
— Кажитчӧ.
Тайӧ, дерт, чӧскыдджык помещик еджыд булки дорысь.
— Смотри, — ӧлӧдісны зонмӧс, — кылас тэнсьыд тайӧ сёрнитӧ Куим Ныра да мышсьыд тасма куляс, мед тэ ачыд вермин тасмаасьны!
Мӧд уджалысь содтіс:
— Тэныд, гашкӧ, ещӧ вина ковмас да?
— Оз, — тасьтісӧ вештыштігмоз вочавидзис Митря, — меным лун кежлӧ тырмас ӧти лук да вадор ва.
— Со тэ кутшӧм, чӧрт тэнӧ мед куляс!
— Сідз и эм, сійӧ и кульӧ!
Уджалысьяс серӧктасны менам кывъяс вылӧ.
— Тэ, Митря, эн больгы, мед эськӧ приказчик Ницу эз жӧ кыв тэнсьыд кӧзяин йылысь сёрнитӧмтӧ.
— Вот ещӧ, ыджыд шог тай, кӧть и висьтала, эстшӧм должность вошта!
Бара ставныс серӧктасны.
«Сӧмын ӧти нӧйтӧм тані верман нажӧвитны», — думыштіс Митря да кутіс казьтывны ставсӧ, мый ӧнӧдз сійӧ удитліс нин аддзывны татысь.
Асывнас плетьӧн кучкӧм кажитчис сылы сӧмын малыштӧмӧн, Кристялысь кӧ мукӧд кадся нӧйтӧмсӧ ӧтлаавны.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи нӧйтісны Чорняӧс, чахоткаӧн висьысь кельыд чужӧма чиганӧс.
Помещик первой кучкис Чорнялы веськыдладор банбокас, сэсся, мед сійӧ эз усь, лӧсыштіс шуйгаас, сы бӧрын кулакнас пиняс швачкӧптӧмӧн уськӧдіс да таляліс сэтчӧдз, кытчӧдз сапӧгъясыс эз пондыны вильсъявны вирысла.
Митря медъёна поліс нӧйтӧмъясысь.
Сы вӧсна сійӧ бергаліс дурпоп моз.
Зілис кыдз позьӧ бурджыка вӧчны быд тшӧктӧм: гӧригӧн, кӧдзигӧн, вартан машина дорын — быдлаын Митря вӧлі медводзын.
Куим Ныра кыйӧдіс сійӧс ылісяньыс.
Первойсӧ сы вылӧ видзӧдліс подзорнӧй труба пыр, сэсся кутіс сувтлывлыны сыкӧд орччӧн — сэки Митря уджавліс ещӧ нин тэрыба!
Небесаті шлывгисны тӧлӧн вӧтлӧм арся пемыдруд кымӧръяс.
Сылӧн конюшняын делаяс: колӧ сюявны конюшняысь щельяссӧ, кыті пырӧ вӧлі кӧдзыдыс, а то тӧлын лоӧ ещӧ кӧдзыд.
Митрялы вӧлі жаль скӧтыс.
Но медъёна жалитліс асьсӧ: сійӧ узьліс волъяскӧд ӧтлаын идзас вылын, а шебрасьны сылы вӧлі дзик нинӧмӧн.
Ок, эськӧ вӧлі кӧ сылӧн шоныд паськӧм.
А ӧні сылӧн сӧмын эм паськӧмшой.
Ӧтчыд Митря паныдасис госпожа-помещицакӧд, Кристя коймӧд гӧтыркӧд.
Тайӧ том дама.
Дама видзӧдіс кузь тушаа, статя, сьӧд синма зон вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Митря.
Сылӧн киыс ас кӧсйытӧгыс пондіс лӧсьӧдыштавны кизьтӧм киссьӧм паськӧмсӧ.
— Мый нӧ тэ сэтшӧмсӧ пыр дзебан?
Сылӧн мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Мый эм, сійӧс дзеба!
Сійӧ шензьӧмӧн дрӧгнитіс.
Сэсся гажаа серӧктіс да эз скӧрмы.
Мӧд лунас приказчик сетіс Митрялы выль паськӧм, а госпожа локтіс видзӧдлыны сы вылӧ ещӧ ӧтчыд.
— Но, мый висьталан, Митря, тадз бурджык?
— Бурджык.
— Сӧмын тайӧс и верман висьтавны?
— А мый нӧ ещӧ висьтавнысӧ?
— Но, кӧть мед шуин: «китӧ окала».
Митря яндысьӧмӧн синъяссӧ вештіс бокӧ.
— Китӧ окала.
— Сідз...
Тэ велӧдчан лоны вежливӧйӧн.
И кор сёрнитан, видзӧд ме вылӧ.
Сійӧ муніс, веж юрсияса, ыджыд идзас шляпаас гӧлубӧй лентаа.
Госпожа Дидина йылысь усадьбаса йӧз частӧ висьтавлывлісны ӧта-мӧдыслы быдсяматорсӧ.
«Овлӧ!» — думайтіс ас кежысь Митря, и кӧсичаас сылӧн вирыс тэрыбджыка кучкаліс.
А сэсся ставыс прӧйдитіс.
Тайӧ вӧвлӧмторсӧ сійӧ эз нин казьтывлыв.
IV
Кыдзкӧ ӧти зэра лунӧ Митря Кокор вӧзйысис сторожлысь котӧртлыны мельничаӧ аслас вокыс ордӧ.
Му вылын уджъяс эз вӧвны, пӧскӧтина вылӧ скӧт лэдзны зэр вӧсна вӧлі оз позь, батракъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь сарайӧ да мазіяс моз дугдывтӧг дзизгисны.
Пӧрысь Тригля лэдзис сійӧс:
— Ветлы, Митря, ветлы... час кык-куим позьӧ, сӧмын, видзӧд, эн ылав, он и тӧдлы Куим Ныраыдлы дум воас ставнымӧс миянӧс чукӧртны да перекличка вӧчны...
Да сылы, коді оз ло прӧверка дырйиыс, тшӧктас дугӧдны нянь сетӧм сэтчӧдз, кытчӧдз шонді оз косьты муяссӧ.
Ӧд миян барин думайтӧ, мый кодкӧ кӧ мунӧма усадьбаысь, сы вӧсна и зэрӧ.
Митря довкнитіс юрнас да шпыньмуніс:
— Зэръяс вылӧ лӧгасьӧ али мый?
— А кыдзи нӧ не нлӧгасьны, наысь кӧ, кыдз ӧни, веськыд рӧзӧренньӧ.
— Пӧжалуй, лыйлӧ ружьеысь святӧйяссӧ небесасьыс.
— Быдтор вермас лоны.
Сӧмын тэ, зонмӧ, ёна эн больгы, мед эськӧ оз жӧ тэнӧ кыв.
— Да кӧть и кылас, мыйысь нӧ сылы скӧрмынысӧ?
Кыдзи нӧ эськӧ он кут лыйлыны сійӧс, коді миянлы ыстӧ тайӧ сісь зэрсӧ, шерсӧ.
И тшыглун, быдпӧлӧс висьӧмсӧ...
Сетӧ кыз рушкуяслы позянлун пукавны гӧль йӧз мыш вылын...
— Ак тэ, беспи! — дзор тошсӧ пыркнитігмоз горӧдіс старик. — Эн сӧр, мый оз лӧсяв, а то плетьӧн шонтышта...
Видзӧдтӧ, кутшӧм грамотей воӧма!..
— Менам шуд вылӧ, вок эз сет менӧ велӧдчыны.
Эн видчы, Тригля дед.
Ме ӧти здукӧн лэбыштла - весиг биасьнытӧ он удит.
— Босьт мешӧк да тупкысь зэрсьыс, — велӧдіс старик. — Мун верзьӧмӧн.
Да эн вунӧд, мельничаас вӧлыслы сетышт ӧтруб.
— Гусявны кӧ верма, сета, ӧд менам вокӧй ни мортӧс, ни скӧтинаӧс прӧста оз верд.
Сэтшӧма нин паськаліс горшлун вӧснаыс, мый аслас ку пытшкас оз тӧр.
Но мыйла сы мында деньгаыс?
— Мун, мун нин! — горӧдіс старик. — Аддзан, сӧрӧ, быттьӧ паникида вылын поп!
Мешӧкӧн юрас, кӧмтӧм коклябӧръяснас седлӧтӧм рыжӧй вӧлӧс вӧтлігтыр Митря здукӧн воис мельнича дорӧ.
Лэбулын сулаліс кымынкӧ 7-8 телега.
Дас кымын крестьяна сувталӧмаӧсь зэр улас, юраныс гугӧдӧм баля ку шапкаяс шапкаалӧмаӧсь.
Митря домаліс вӧвсӧ лэбулӧ.
Меліа тапнитыштіс сьыліас да муніс мельнича дорӧ.
Тшын кымӧръяс сьӧлалігтыр чушкакыліс мотор.
Дзик порог шӧрас Митря зурасис вокыс рушкуӧ.
Гица аддзис Митряӧс да быльӧдіс сы вылӧ пыктӧм гӧрд синъяссӧ.
— И тэ воин!
Менам и сідзи нин юрӧй бергӧдчӧ!
Аддзылін, кымынӧн найӧ виччысьӧны, ставныс кукуруза изны вайӧмаӧсь.
Митря вылісянь увлань видзӧдліс Гица вылӧ.
— Сідзкӧ, ме мӧдысь пырала.
— Сувтлы, мый сідз?
— Тэ кӧ менӧ и вок пыдди он нин лыддьы, то ме муна.
Миян неыджыд кост тайӧ зэръяс вӧсна, со ме и пыралі.
Кык мешӧк кукуруза изігкості гашкӧ, мися, и ми кык кыв вермам изыштны.
— Ладнӧ, пыр...
— А Станка гортад?
Мельник подозрительнӧя видзӧдліс Митря вылӧ.
— Мый тэныд сыысь?
Тэ тшыг али мый?
— Абу...
Аддзӧдлыны кӧсъя, ӧд меным сійӧ чой пыдди.
Гица пыркнитіс юрсӧ, быттьӧ сійӧс чушканзі чушкис.
— Тэ вот пыр сералан сы вылын...
А сылӧн, тэ тӧдан, мыйда тӧждысьӧмыс.
Пырам вай тайӧ комнатаас.
Меным тані ӧшиньсяньыс кутас тыдавны быдтор, мый ӧшинь улас вӧчсьӧ.
Йӧзыс — ставныс жуликъяс кутісны лоны.
Он кӧ удит видзӧдыштны, сідзи и гусявласны ставсӧ...
Чуймыштіс Митря:
— А найӧ шуӧны, мый тэ — кузь киа!
Вайӧны изан — муртса вӧвъяс кыскӧны, а тэ ордӧ волӧм бӧрын — вӧвъяс гӧнечӧн мунӧны.
— Коді тайӧс висьтавліс тэныд? — серӧктіс мельник. — Мый тэ веритан быд сӧрӧмлы?
— А меным мый!..
Кывзы, Гица, вердышт менсьым вӧлӧс.
— Кыдзи, тэ вӧлӧн локтін?
Абу.
Нинӧм ог сет.
Мед сійӧс тэнад кӧзяиныд вердас, сылӧн эм мыйӧн.
— Эн горшась, - шань гӧлӧсӧн корис ычӧт вокыс. - Ӧд вӧлыс — ловъя лов жӧ, ме дорысь оз этшаджык уджав.
Сійӧ кӧть и абу менам, но ме сійӧс жалита.
— Сідзтӧ сідз, да ӧд ӧтрубыс деньга сулалӧ.
Мельник матыстчис ӧшинь дорӧ да видзӧдліс мельничадінса быд пельӧсӧ.
— Мый кывсьӧ Хаджиуын?
Эх, зэрыс оз коблы.
— А мый вӧчны!
Вомӧн сылы он сувт.
Мельник шпыньмуніс:
— Мый эськӧ шуис барин, тӧдмаліс кӧ, мый батрак пыдди мудрецӧс медаліс?
— Сійӧ, буракӧ, та йылысь оз и тӧд. - Мудрецыдкӧд сійӧ эськӧ сёрнитіс морткӧд моз...
— А ме кывлі, мый сійӧ тэӧн дӧвӧльнӧй...
— Сійӧ дӧвӧльнӧй, да месӧ абу, ни жалӧванньӧӧн, ни сёян-юанӧн...
— Но, Митря, эн скӧрмӧд енмӧс.
Тэнад бур кӧзяиныд, кутчысь сы бердӧ...
Митря зэв збыльысь видзӧдліс вокыслы синмас.
Гица кежӧдіс синсӧ да нурбыльтіс:
— А тэ, кыдзи ме гӧгӧрвоа, абу омӧля пасьтасьӧмыд...
— Да.
Сетісны со козин пыдди тайӧ новлӧм паськӧмсӧ...
— Коді?
Митря нинӧм воча эз шу.
— Мыйсюрӧ ме кывлі, — шпыннялігтыр мигнитіс мельник. — Сӧмын тэ эн бӧбъяв!
— Татшӧмторйыс оз лӧсяв меным.
— Но, сідзкӧ, аслад йӧйталӧм вӧсна он ло пӧт ни паськӧма.
— Гашкӧ.
— Кужӧмӧн и нывбабалысь позьӧ нажӧвитчыштны.
— Ог, вокӧ, кӧть менӧ сэні и сісь мамалыгаӧн сӧмын вердӧны, а сэтшӧм пакость вӧчны мед мӧдӧс корсясны...
Узьны мем некӧн, тӧвнас кӧдзыд.
Муні эськӧ кытчӧ синмӧй видзӧдӧ.
Мельник повзис, звиркнитіс-чеччис.
— Оз позь.
А контрактыд нӧ?
Тэныд сэні колӧ ещӧ куим во уджавны.
Кристя судӧ сетас менӧ.
Ме тэ понда кыв сеті.
Ещӧ убыткасӧ менсьым кутас перйыны.
Митря быттьӧкӧ эз и кывлы тайӧ зыньгӧмсӧ Гицалысь да висьталіс водзӧ:
— Меным окота юавны, быд именьеын-ӧ татшӧм пӧрадокъяс.
Арсяньыс нин сылы бара уджйӧзаӧсь, кӧть и гожӧмбыд крестьяна кисьтӧны пӧсьсӧ сы ордын.
Чорыда йӧзсӧ изӧ Куим Ныра, весиг ӧтрубыс оз коль наысь!
Коді издольщина вылын, сійӧ сетӧ кык-куим пайсӧ витысь, а юкӧмсӧ виччысигкостіыс юрсиыс налӧн удитас быдмыны баля ку шапка пырыс.
Вот тані и уджав.
Кукурузаыс кӧ чукӧрас пӧдӧ, Кристя сэки кымынкӧ ыргӧн грӧш вылӧ ставнас босьтас аслас вина вӧчан заводас.
Нырнас чушкигтыр мельник пыр ыджыдджык беспокойствоӧн кывзіс вокыслысь висьталӧмсӧ:
— Кытысь тэ тайӧ ставсӧ тӧдан?
— Ачым аддзылі.
— Аддзылін кӧ — вунӧд.
— Ог вермы да и ог кӧсйы.
— Шыбит, зонмӧ, тайӧ ставсӧ юрсьыд...
Не миянлы, гӧль йӧзлы, вӧйпны озыръясӧс.
Миянлы колӧ пессьыны нянь тор вӧсна.
Мед сійӧ этша да курыд, а век жӧ нин нянь.
А то пропадитан, зон, тойӧс моз лямӧдасны тэнӧ гыжнаныс.
Тэ кодьясыслысь ӧкмыссё сизимӧд воын вомъяссӧ пуляясӧн тупкалісны.
А керкаяссӧ налысь рӧвняйтісны муыскӧд.
Ме сӧмын на кок йылӧ сувті.
Смотри, эн тунав менам юр вылӧ шогсӧ.
Видз кывтӧ пинь саяд, а то ӧд омӧль лоӧ тэныд.
Ӧшинь пыр ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын Гица бергӧдчис Митрялань:
— Эн на мун, пукалышт неуна.
Станка тэныд сёйны мыйкӧ сетас.
Митрялысь вочакыв виччысьтӧг Гица тэрмасьӧмӧн петіс.
Митря коли ӧтнас.
Мельничаын лои дзик шынитӧв.
Кыліс мельниклӧн гӧлӧс да сійӧс торкалысь скӧр броткӧм.
«Кажитчӧ, мотористсӧ удитӧма нин видны», — думыштіс Митря.
Ставыс лӧнис.
А ещӧ недыр мысти сійӧ кыліс Станкалысь скӧрмӧм гӧлӧссӧ да мельниклысь бассӧ.
Кутшӧм горзӧм кыпӧдісны нянь шӧрӧм вӧсна... — думайтіс Митря. — Да сійӧ меным оз и ков.
Всё равно вӧвлы сета!..»
Воссис ляпкыдик ӧдзӧс, да пырис мельник.
Сы бӧрся — пӧлян кодь стройнӧй, карӧй синъяса, гӧрд дорӧса гӧлубӧй ситеч юбкаа ныв.
Киас сійӧ вайис нянь да ӧрешки тыра тарелка.
— Пукты татчӧ, Настасия, — тшӧктіс Гица.
Настасия вӧлі Станкалӧн чой.
Пызан вылӧ тарелкасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ любопытнӧя да шензьӧмӧн кутіс видзӧдны Митря вылӧ.
Сійӧ эськӧ эз тӧд сійӧс — сэтшӧма сійӧ быдмӧма, ёнмӧма.
Пельясыс лежнӧг цвет моз гӧрдӧдісны.
Сылы дум вылас усины аслас пӧдругаясыслӧн сёрниясыс Митря йылысь да том барыня йылысь.
Бурӧдісны сійӧс сӧмын Станкалы шуӧм мельниклӧн кывъяс: «Везитіс эськӧ Митрялы, да сійӧ ротозей, шудсӧ кисьыс лэдзас».
Митря нюмъёвтіс нывлы.
Ӧрешкисӧ сійӧ кисьтіс питшӧгас, а нянь торсӧ, кыкысь курччӧм бӧрын, колис вӧвлы.
— Шудаӧн тіянлы кольччыны, — шуис сійӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Тэ нӧ мунан нин? — юаліс мельник быттьӧ чуймомӧн.
Митря сӧмын довкнитіс юрнас да петіс.
Настасия бӧр пырис комнатаӧ Станка дінӧ мыйлыкӧ нюмъялӧмӧн.
Сы бӧрын, броткиг, регыд воис мельник.
Гица видіс воксӧ.
Станка весиг эз и бергӧдчыв.
Сійӧ сӧмын нимкодясьліс, кор видлісны Митряӧс, уджсӧ эновтлытӧг Станка сӧмын велӧдан сямӧн шуис мужикыслы: «А мый ме шулі?
Пон бӧжысь дӧра он кы!»
V
Некымын лун мысти, сентябрь заводитчигӧн, дугдіс зэрны.
Ывлаыс кӧдздӧдіс.
Кымынкӧ батрак, накӧд тшӧтш и Митря, уджалісны медся ылі муяс вылын, Воловий ӧшмӧс дорын.
Кузь зэръяс вӧсна лолі дугӧдны мувывса арся уджъяс, и ӧні колӧ вӧлі тэрмасьны вартны шобді да сійӧс тӧлӧдны.
Войяс ӧні вӧліны сэзьӧсь, и пемыд небеса пыдӧсын дзирдалісны лыдтӧм ичӧтик кодзувъяс, а ыджыдъяс ӧзйисны, кыдз би дзоридзьяс.
Йӧз вугралісны бипур дорын, кӧні дышпырысь чусаліс кос куйӧд да трачкӧдчисны пу увъяс.
Старикъяс висьтавлывлісны важ олӧм йылысь, кор Джурджу вӧлӧма турецкӧй владычество улын на, кор Дунай сайсянь уськӧдчывлӧмаӧсь коньӧр хрестьяна вылӧ.
Важ кузь пальтоӧн гартыштчӧмӧн да гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн кывзіс Митря.
Кадысь кадӧ сійӧ лэдзліс юрсӧ вутш вылӧ, коді вӧлі сылы юрлӧс пыдди.
«Став лёкторъясыс усьлывлӧны гӧль йӧз юр вылӧ, — думайтіс сійӧ ас кежас. — Турокъяс вӧліны чума дорысь лёкджыкӧсь, а мироедъяс турокъяс дорысь лёкӧсь...
А ӧні ещӧ мельникъяс — абуӧсь налы мам-бать, ни вокъяс, сӧмын сьӧм да сьӧм.»
Югъялісны кодзувъяс.
Унмыс надзӧникӧн личкис сійӧс.
Садьмис сійӧ ёна на водз кыа петтӧдз.
Некымын кад кывзіс, кыдзи телега дорын волъяс рӧмидзтӧны.
Сэсся сылы пондісны кывны и мукӧд степлӧн шыясыс.
Вылын лэбисны сьӧд лэбачьяс, Дунай дорсянь кутіс пӧльтыштавны кокньыдик тӧв.
Ылыс горизонт дорын ыпнитіс алӧй кыа визь.
Кутісны чеччавны сылӧн ьӧварышъясыс, батракъяс; ки-кокъяссӧ веськӧдігӧн, найӧ чукӧртчисны ӧшмӧс дорын.
Медым пӧдтыны тшыглунсӧ, найӧ ньылшалісны нюйт кӧра васӧ.
Сійӧ кадас, кор Митря уджаліс степын, усадьбаӧ воис мельник.
Пос тшупӧдъясӧдыс сапӧгъяснас шарӧдчигтырйи кайис сійӧ вышка вылӧ.
Барин виччысьыштіс мӧдыслысь шапка пӧрччӧмсӧ да копыртчӧмсӧ.
Кристя сюся видзӧдіс сы вылӧ, ассьыс юасис да чужӧм сертиыс кӧсйис тӧдмавны, мыйла сы дінӧ воис мельник.
— Мый тэныд?
— Барин, — мӧдіс висьтавны Гица, — ме некымын лун нин думайті, но талун решитчи.
Меным и гӧтыр тшӧктӧ.
«Мун, шуӧ сійӧ, да висьтав...»
— Но, висьтав, тырмас мӧмъявны.
— Сёрниыс мунӧ менам вок йылысь, Митря йылысь...
Жалита ме сійӧс ёна...
— Тайӧтӧ и тыдалӧ...
— Колӧ сійӧс тӧлквыв пуксьӧдны.
Кытчӧдз абу сёр.
Куим Ныра зумыштчис, кыз вомдоръяссӧ нюжӧдіс трубка моз.
— А мыйын нӧ делӧыс?
— Барин, — варовмис мельник, — менам вок ошйысьӧ, быттьӧкӧ пӧ сы вылӧ меліа видзӧдлывлӧны кодъяслӧнкӧ гӧтыръясыс.
— Меным тайӧ дзик веськодь, — зывӧкпырысь чукыртчыліс Кристя.
— Абу таын главнӧйыс, барин, — тэрмасьӧмӧн сӧгласитчис Гица. — Кутшӧм делӧ миянлы сэтчӧдз?
Но мыйла сійӧ быд нинӧм абусӧ сёрнитӧ усадьбаса господа йылысь?
— Кутшӧм нинӧм абусӧ?
Тэ кӧсъян кӧ мыйкӧ висьтавны — висьтав веськыда, а эн кытшлав гӧгӧр.
Тэ абу кӧин, а ме абу ыж.
Висьтав тӧлкӧн.
— Да ме висьтала, ті кӧ тшӧктанныд...
Ог тӧд, коді сылы сӧрӧма, мый тіян приказчикъясыд пӧ му мерайтігӧн жульничайтӧны, мый кӧртыма удж дырйи кукуруза юкӧны вывті сёрӧн, мый батракъясӧс пӧдтӧны штрафъясӧн да мукӧдтор...
Сійӧ ӧмӧй гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сьӧкыд кӧзяинлы веськӧдлыны сы мында пасьтӧм ракаяснас!
Помещик думыштчис.
Кажитчис, мый сылы ставыс веськодь.
— Кор нӧ тэныд сійӧ висьтавліс тайӧс?
— Тӧндзи зэръяс дырйи.
Сійӧ воліс ме ордӧ мельничаӧ.
Воис верзьӧмӧн, ме ещӧ вердышті вӧвсӧ...
— Но, тайӧс нин тэ ылӧдлан, Гица! — серӧктіс помещик.
— Ей-богу, барин, дзик веськыда висьтала.
— Ладнӧ.
Висьтав лучшӧ, кыдзи тэ тайӧс ставсӧ сылысь тӧдмалін?
— Пырысьтӧм-пыр.
«Митря, шуа ме, тэ бура пасьтасьӧмыд.
Коді тэныд тайӧс пӧдаритіс?»
— Да дугды больгынытӧ, — торкис сійӧс Кристя. — Дидиналы жаль лои детинкаыс, сійӧ и пӧдаритіс сылы новлӧм кӧлуйсӧ.
Ме сійӧн зэв дӧвӧльнӧй.
Сійӧ уджалӧ бура, тӧлка.
— Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын уджаліс, а эз вӧч нинӧм абусӧ...
— Ӧнӧдз ме тайӧс эг казявлы, — шуис Кристя.
— Сійӧ вывті кузь кывъя, барин.
Помещик зэв збыльысь видзӧдліс мельник вылӧ.
— Сідзкӧ, ми дженьдӧдыштам сылысь кывсӧ.
— Вывті нин сійӧ дерзкӧй, барин.
— Дерзкӧй кӧ сійӧ, ми чегъялыштам сійӧс...
— Ме эськӧ эг кӧсйы воштыны бур уджалысьӧс.
Но тайӧ ставсӧ ме сідзи ог эновт.
Ме тӧдмала.
Тайӧ кодкӧ велӧдӧ сійӧс, код йылысь ми огӧ и тӧдӧй.
Тэ шуан, мый сійӧ ошйысис паськӧмӧн.
— Ошйысьӧ да сералӧ...
Гица муніс, сылы вӧлі вывті долыд сыысь, мый тайӧ лёкторйыс сылӧн удайтчис.
— Не меным сійӧс нӧйтны, ме ог вермы, — броткис Гицэ, — мед мукӧдъяс нӧйтӧны!
Усадьбаӧ мельник воліс средаӧ.
А четвергас, луншӧркадын, кык воронӧй вӧлӧн доддялӧм виж шарабанӧн Пуцул Бойлор дорӧ воис жандармскӧй фельдфебель Гырняца да корис ас дорас Митряӧс.
Тшӧктіс пуксьыны аскӧдыс орччӧн.
— Мыйла? — жандарм вылӧ юасяна синмӧн видзӧдігмоз юаліс Митря.
— Аддзан.
— Мый, письмӧ меным воис?
— Джынвыйӧ тӧдін.
Мӧд джынсӧ тӧдмалан сэки, кор воам участокӧ.
Митря зумыштчис.
Сійӧ тӧдіс, мый сы кодь гӧль морт оз вермы некутшӧм бур виччысьны.
— Господин фельдфебель, — заводитліс Митря. — Лэдзлы менӧ мыйсюрӧ сёйыштны, а то ме тшыг, кыдз пон.
Кыдзи шуӧ первой сеялка вылын уджалысь молдаванин, рушкуын шыръяс узьмӧдчисны.
— Сёян Малу Сурпатын.
— Миян талун жаритӧм индюк яй да студень, — заводитліс шутитны Митря.
Жандарм шпыньмуніс да тапнитіс сылы пельпомас.
— Но, пуксьы двуколкаӧ.
Менам и мукӧд уджъяс на эмӧсь.
Мунігчӧжыс Митря некымынысь заводитліс сёрнитны жандармкӧд, но ӧшӧдчӧм уска фельдфебель чӧв оліс.
Сэки Митря кутіс висьтавны сылы дрофаяс йылысь.
Гырняца эз вӧв кыйсьысь, но мыйлакӧ пыр жӧ кутіс интересуйтчыны, кутшӧм нога ружьеӧн кыйӧны тайӧ пӧткасӧ.
Митря заводитіс ошкыны Хаджиу усадьбаысь владелецсӧ.
Фельдфебель нюмъяліс, но кывсӧ эз лэдз.
Кор найӧ воисны сиктӧ да пырисны жандармскӧй участокӧ, фельдфебель тшӧктіс салдатлы восьтыны «гӧстьяслы комнатасӧ».
Спокойнӧя, видчытӧг, фельдфебель тшӧктіс Митрялы, кыдзи дона гӧстьлы, пырны тайӧ комнатаас.
Детинка сэтшӧм вынӧн топӧдіс черлыяссӧ, мый пиньясыс герчнитісны.
Сійӧ пырис приёмнӧйӧ.
Кымынкӧ куш скамья сулаліс стен пӧлӧныс, стенас ӧшаліс календарь да векньыдик сьӧд рамка пытшкын воевода Цепешлӧн портрет.
— Ӧні абу важся кадыд, — нюмъёвтіс фельдфебель. — Миян мӧд порядокъяс...
Сулав ӧдзӧс дорас, — тшӧктіс сійӧ салдатлы, — да видзӧд, медым некод эз пыр, а медсясӧ — некод эз пет.
— Мый тіянлы месянь колӧ? — зумыша видзӧдігмоз юаліс Митря. — Кӧні письмӧыс?
— Абу некутшӧм письмӧ, детинка.
А делӧыс сэтшӧм, мый тэныд ковмас висьтасьны.
— Мыйын нӧ каитчыны?
Меным нинӧм висьтавнысӧ.
— Кывзы, Кокор, эн йӧйтав.
Тадз оз вочавидзны, абу лӧсьыд...
А то верман воштыны некымын пинь...
А лоан кӧ тӧлкаӧн — кокньыда мынан.
Другӧс моз велӧда.
Синъяснас югнитӧм бӧрын Митря ышловзис:
— Мый висьтавнысӧ?
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, зонмӧ, сёрнит мекӧд бура.
— Мый йылысь ме должен висьтавны тіянлы?
— Висьтав меным, кытӧн ружьеыс?
Митря дрӧгнитіс.
Жандарм казяліс, кыдз сійӧ паськӧдіс синъяссӧ, да нюмъёвтіс, сэсся чужӧмыс сылӧн бара лои неуна жугыль.
«Мый талы висьтавны? — волнуйтчӧмӧн думайтіс Митря. — Висьталан, мый ме босьті ружьесӧ, ковмас петкӧдлыны, кытчӧ сійӧс дзебӧма...
Висьталан, мый нинӧм ог тӧд да эг босьтлы, - всё равно бан бокӧ кучкаласны, кутасны нӧйтны кулакъясӧн, бедьясӧн, шомполӧн либӧ кӧтӧдӧм гезйӧн».
— Ме нинӧм ог тӧд некутшӧм ружье йылысь, — скӧрысь горӧдіс Митря. — Сійӧ меным оз ков, некодӧс меным вины.
Лэдзӧй менӧ.
— Висьтасян кӧ — кокньыда мынан.
— Кодлӧн ружьеыс?
— Кристя помещиклӧн...
Сыӧн дрофаясӧс позьӧ лыйлыны.
— Тайӧ абу эсійӧ ружьеыс, кодысь Кристя дрӧбйӧн лыйліс челядьӧс, кор найӧ сливаяс гусявлӧны?
— Гашкӧ, да тэ менсьым кӧсъян юасьны?
Висьтав, кӧні ружьеыс.
А то ме тэкӧд мӧд ногӧн сёрнитла.
— Ог тӧд.
Эновтӧй менӧ, — век ӧтикӧс долис Митря.
Фельдфебель ньӧжйӧ тшӧктіс:
— А нолтӧ, кӧртав сійӧс, Арон!
Тайӧ кагаыс терпеньеысь петкӧдӧ менӧ...
— Но, мый висьталан?
— Меным нинӧм висьтавнысӧ.
Жандармъяс нӧйтісны сійӧс кулакъясӧн, кытчӧдз асьныс эз мудзны.
Тшӧкасӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, сыркъялӧмӧн бӧрдӧмсӧ кутігтырйи Митря дрӧгнитлывліс.
— Видзӧдлӧй жӧ, оз и кӧсйы висьтасьны, — шензис фельдфебель Гырняца. — Нолтӧ пӧрччӧд тайӧс да вай кӧтӧдӧм гез.
Жандарм разис Митряӧс да пӧрччис сы вылысь дӧрӧмсӧ.
Митря куйліс джоджас, быттьӧ вунӧдчылӧмын.
Жандарм кыскис шкапысь гез да восьтіс ӧдзӧссӧ, медым ветлыны юкмӧс дорӧ гезсӧ кӧтӧдны.
Сэки Митря чеччыштіс кок йылас, зургис юрнас жандармлы рушкуас да, сы вомӧн чеччыштӧм бӧрын, котӧртіс ывлаӧ.
Фельдфебель эськӧ уськӧдчыліс жӧ сы бӧрся, но джӧмдіс порогӧ.
Кор Туй Митря Кокор чеччаліс канава вомӧн, медым петны шоссе вылӧ, веськыда сы водзӧ сувтіс именьеысь джуджыд шарабан старик Триглякӧд пуклӧс вылас.
Сы мыш сайсянь видзӧдліс Кристя, сійӧ зілис тӧдмавны, коді тайӧ лёзь юрсиаыс, коскӧдзыс пасьтӧм, вирсермунӧм яяыс чеччыштіс канава вомӧн.
Помещик горӧдіс:
— Сулав!
Эновтӧй сійӧс, Гырняца!
Тырмас!
— Ме сійӧс допроситі нин, барин, — пошкигтыр шуис Гырняца. — Но сійӧ нинӧм оз кӧсйы висьтавны.
— Мыйын висьтасьнысӧ?
— Ружьесӧ эз гусявлыны, сійӧс, вӧлӧмкӧ, механик босьтлӧма весавны.
Сетӧй сылысь дӧрӧмсӧ да паськӧмшойсӧ.
Мед пуксяс Триглякӧд орччӧн.
Митрялы лои яндзим куш яйысь.
Экипажын вӧлі пукалӧ тшӧтш госпожа Дидина...
Тайӧ приключениеыс неуна гажӧдыштіс сійӧс, и ӧні зілис сійӧ аддзыны тайӧ стройнӧй зонка синмысь радлун нӧйтӧмсьыс мынӧм вӧсна.
Но сійӧс весиг йирмӧг босьтіс, кор аддзис Митрялысь лӧгпырысь югъялысь синъяссӧ.
И век жӧ Митря гусьӧникӧн видзӧдліс сы вылӧ да нурбыльтыштіс мыйкӧ аттьӧалансямаӧс.
Туйвывса бусас вомсьыс вир сьӧвзьӧм мысти сійӧ пасьталіс дӧрӧмсӧ да кайис пуклӧс вылӧ.
VI
Помещик корис Митряӧс вышка вылӧ.
— Ветлы, — велӧдіс сійӧс Тригля, — кывзышт, мый сійӧ тэныд висьталас.
Ло сюсьӧн.
Митря пыдісянь ышловзис да муніс.
Кристя пукаліс аслас креслӧын, Пызан вылас куйліс подзорнӧй трубаыс, ружьеыс вӧлі бокын, сувтӧдӧма ӧшинь кӧсяк бердӧ.
Помещик дыр видзӧдіс Митря вылӧ, но мӧдыс кежӧдіс синсӧ.
— Видзӧдлы ме вылӧ, Митря.
Кылан?
— Кыдз ог кыв, кыла.
— Видзӧд ме вылӧ.
— Видзӧда.
— Висьтав, кыдзи тайӧ тэкӧд лоис?
— А ме мыйӧн тӧда?
— Доймис?
— Мый сэн доймис.
Меным вӧлі зэв нимкодь да лӧсьыд...
Куим Ныра зумыштчис.
— Кыдзи тэ лысьтан тадзи сёрнитны мекӧд?
Эн видзӧд пельӧсас.
Кыпӧд синтӧ.
— Меным вӧлі гажа сыысь, мый эз ло ещӧ лёкджык.
— Вот кыдзи! — варовмис Кристя. — Тэныд кывъясыд сюрӧны, чӧрт мед тэнӧ босьтас!
— Ме гӧль морт, барин...
Помещик вежис гӧлӧссӧ:
— Кывзы, Митря...
Ме рад, мый ставыс лючки помасис.
Меным эськӧ жаль вӧлі воштыны татшӧм бур уджалысьӧс, менам гӧтыр ручайтчӧ.
Чӧв олігтыр Митря кутіс видзӧдны увлань.
— Верман мунны, — шуис кӧзяин. — Энлы, сулавлы!
Меным висьталісны, мый вывті уна больган...
— Мый йылысь ме верма сёрнитны, барин?
Ме некодкӧд ог сёрнит...
Менам сӧмын и удж аслам уджӧдз да тӧждӧдз.
— Ладнӧ...
Тӧдан, мый святӧй евангелиеын гижӧма?..
— Кытысь меным тӧдны, — нурбыльтіс Митря.
— Чӧв ов, кор сёрнитӧ кӧзяин.
Святӧй евангелиеын шуӧма: «Пеля морт да кылӧ».
Гӧгӧрвоин?
Митря Кокор довкнитіс юрнас.
— Сюртняв пель саяд тайӧ кывъяссӧ.
— Кыла.
— Но и бур.
Ме тэныд жалӧванньӧтӧ содта.
Митря чӧв оліс.
— Со тэныд кызь лей.
Босьт аслыд табак да цуйка.
Колӧ и тэныд гуляйтны!
Пиньяссӧ гирчкигтырйи Митря лэччис вышка вылысь, киас деньгасӧ чабыртӧмӧн.
Конюшняӧ пӧрысь Тригля дінӧ воӧм бӧрын сійӧ шыбитіс деньгасӧ кок улас, сьӧвзис сы вылӧ да кутіс талявны да лёк ногӧн ёрччис.
— Мый тэ лоин? — чуймис старик.
Митря ойӧстіс ӧбидаысла.
— Босьт асьтӧ киад, зонмӧ, — кутіс бурӧдны сійӧс Тригля. — Мый йылысь сійӧ юасис тэнсьыд?
Мыйяс тэныд висьталіс?
— Мед му пыр мунас, - нурбыльтіс Митря.
Тригля видзӧдліс гӧгӧр.
Матігӧгӧрын некод эз вӧв.
— А мыштӧ тэнсьыд видзӧдліс?
Митря довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ме ог и шензьы, - кутшӧм делӧ налы сэтчӧдз, мый миянлы лолывлӧ терпитны налысь...
Ме аслам нэмӧн сы мында насянь терпитлі.
Но, а деньга талявны — тайӧ дзик нинӧмла...
Найӧ миянлы сгӧдитчасны на.
Вот муна ньӧба мыйсюрӧ.
Ме регыд локта, сэки тэкӧд сёрнитлам.
Кутасны тэ дорӧ матыстчывны, юасьны, кыдз да мый, - тэ ланьтӧмӧн ов.
Митря коли ӧтнас, думыштчис.
Став тушаыс сылӧн висис, сылы кажитчис, мый мышкусӧ сылысь сутшйӧдлӧны донӧдӧм емъясӧн.
Сьӧлӧмыс тырӧма лӧглунӧн - муртса оз пет доръясысь.
Тадзи сійӧ пукаліс ӧтнас да думайтіс чорыд, но сылы аслыс ещӧ тӧдтӧм на, водзӧс мынтӧм йылысь.
Конюшня вӧлі тыртӧм.
Став скӧтыс да йӧзыс вӧліны Дрофыын, степын.
Сэтысянь пӧльтіс пӧсь тӧв.
Ставыс вӧлі вӧйӧма ывла рӧмыдас.
Тайӧ войнас Митрялы колӧ вӧлі мунны удж вылӧ мукӧд шудтӧм коньӧръяскӧд ӧтлаын.
Сійӧ вӧлі рабъяс пӧвстын рабӧн.
Бать-мам сылӧн эз вӧв, вокыс эз вӧв вокӧн.
Некод эз жалит сійӧс таладор светас.
Митря ньылаліс ассьыс курыд синвасӧ.
— Кабакӧдз абу матын, — пыригмозыс висьталіс пӧрысь Тригля. — Видзӧдлы жӧ!
Видзӧд, ме вайи нянь да цуйка, бурдӧда тэнсьыд ранаястӧ.
Тайӧ медбур лекарство быд висьӧмысь.
Аскиӧдз дойыс личалас!
Висьтала ме тэныд, Митря, мый йылысь тэ он на тӧд, — Митрялысь дойяссӧ кӧртавлігмоз водзӧ висьталіс старик. — Курыд миян олӧм томдырйи, курыд и пӧрысь кадӧ.
Ме суи на сэтшӧм кад, кор восставайтлісны сиктъяс да сотчавлісны усадьбаяс, властьяс, дерт, мӧдӧдавлісны миянлы паныд молдаванъясӧс, но, а найӧ лыйлавлісны миянлысь крестьянаӧс.
Менӧ сійӧ кадас мобилизуйтісны да мӧдӧдісны полккӧд Молдоваӧ лыйлыны сэтшӧм жӧ гӧль крестьянаӧс, кутшӧмӧсь вӧліны и миян.
Сійӧ кадас менам вӧлі ичӧтджык вок, дзик на кага кодь.
Коли сійӧ гортӧ кӧзяйствуйтны.
Ӧтчыд сиктын кутісны таргыны барабанъяс, крестьяналы тшӧктісны пукавны гортаныс...
А петан кӧ — лыйласны!
Коркӧ асывнас петіс вокӧй ывлаӧ...
А тайӧ кадас улича кузя патруль восьлалӧ том офицеркӧд...
Аддзис офицер менсьым вокӧс: «Тэ мый тані вӧчан?» - «Петі, шуӧ, скӧтӧс сёӧдны...» - шуӧ вок.
«Нолтӧ волы татчӧ»
Детинка матыстчас калитка дорӧ.
Офицерыд перйис кобураысь пистолет и — шков!
Уси зонка, вундӧм шеп моз, чипӧстны эз удит.
Сійӧ лунас жӧ ещӧ кералісны сабляӧн Маринаӧс, Ница Чиорнилысь гӧтырсӧ...
Рушкуа сійӧ вӧлі, кагаыс веськыда туй вылас, бус пытшкас и петіс.
Да, сэтшӧма повзьӧдісны йӧзсӧ, мый и ӧні на некод ыджыдджыка лолыштны оз лысьт.
Очмунім ми да терпитам.
А асьным гӧльӧсь.
Ог и тӧд, мый лоӧ...
Висьӧ тэнад?
— Оз, Тригля, сьӧлӧмӧй висьӧ...
Юала ассьым: дыр-ӧ тайӧ ставыс пондас кыссьыны?..
— Сэтчӧдз, кытчӧдз ен оз видзӧдлы миян вылӧ...
Митря сьӧкыда ышловзис да довкнитіс юрнас.
Чӧв-лӧньын дыр кывзіс Тригля дедлысь важ олӧм йылысь рассказъяс.
Митря неуна коддзыштіс цуйкаысь да кутіс вугравны.
Тригля чӧв ланьтіс.
— Узян? — друг юаліс старик.
— Ог на, — висьталіс Митря.
— Ме кӧсйи висьтавны тэныд, мый войдӧрлун, тэнӧ босьтӧм водзвылын, усадьбаӧ воліс тэнад Гица вокыд.
Шуис, мый кӧзяин дінӧдз мог эм.
Эз-ӧ нин сійӧ ызйӧд Куим Ныратӧ, медым тэныд содтас жалӧванньӧтӧ?..
Митря чеччыштіс.
— Гица? — горӧдіс сійӧ.
— Сійӧ.
— Мельник?
— Да, да...
Тэнад вокыд, мельник.
Ӧні Митрялы дум вылас уси ставыс, мый сійӧ сёрнитіс мельничаын, сылы гӧгӧрвоанаӧсь лоины Куим Ныралӧн кутшӧмсюрӧ кывъясыс.
— Тӧд , Тригля дед, тайӧ вокӧй вузаліс менӧ помещиклы.
Этша сылы, мый сетіс менӧ рабӧ, ещӧ кӧсйис менӧ свет вывсьыс бырӧдны.
— Да, — ышловзис старик. — Кыдз шусьӧ...
Оз-ӧ священнӧй писаниеын? — нюмъёвтіс Митря.
— Оз, зонманӧй, священнӧй страданиеын.
«Коді тэнсьыд синтӧ перйис?» — «Аслам вокӧй». — «Сы вӧсна сійӧ и нетшыштӧма сэтшӧм пыдісянь?»
— Пыдісянь, вывті пыдісянь, Тригля.
— Быдтор вермас лоны, — шуис старик. — Быдтор вермас лоны Гица йылысь тӧдмалӧм бӧрын.
А ӧд всё-таки ті ӧти мамысьӧсь, Гица ӧд ветлывлӧ вичкоӧ, висьтасьлӧ и даръясьлӧ.
Кыдз нӧ сідз - вед вермӧ накажитны сійӧс пречистая дева, мӧдӧдны адӧ, самӧй жарас.
— Дядюшка Тригля, да кутшӧм сылы делӧ мӧдаръюгыдӧдзыс.
Сылы эськӧ таладор светас бурджыка олыштны.
Изансӧ гусявлӧ, менсьым муӧс мырддис...
Жаль, мый ме сэки вилаӧн эг зургы сылы.
— Кор?
— Да кор мамӧс да батьӧс гуалім, сійӧ вины кӧсйыліс менӧ.
Тригля пернапасасис.
— Мед видзас тэнӧ пресвятая богородица пеж омӧльясысь...
Шыбит сэтшӧм думъястӧ, Митря, а то каторга вылын лыясыд сісьмасны.
— Ладнӧ, дядюшка Тригля.
Но кор воас кад — ме сійӧс судӧ сета.
— А ме эськӧ тэнад местаын эг кут тайӧс вӧчны.
Ті ладманныд на ӧта-мӧдыдкӧд.
Митря чувствуйтіс, мый сійӧс пӧдтӧны зывӧктӧм да лёклун.
Тригля чуймис, кыдз сійӧ то сералӧ, то друг  зэлӧдӧ став вынсӧ, медым пӧдтыны ассьыс лӧгсӧ.
Дед вайис сылы ещӧ цуйкасӧ; та бӧрын синмыс Митрялӧн гудыртчисны, и юрыс сылӧн дзикӧдз копыртчис идзас вольӧс вылӧ.
Мӧд лунас, югдандорыс, телега вӧлӧн Тригля нуис Митряӧс степӧ мукӧд батракъяс дінӧ.
Первойсӧ сійӧс некод эз казяв.
И сӧмын луншӧркад бӧрын, кор ставныс чукӧртчисны юкмӧс дорӧ ӧбедайтны да кор Тригля вайиг петшӧрысь пуӧм борщ да ид нянь, йӧз кутісны юасьны Митрялысь.
Митря вӧлі зэв омӧль, синъясыс сылӧн гырдмӧмаӧсь да гӧрдӧдӧмаӧсь.
Войдӧр батракъяс эз лысьтлывлыны сюйсьыны сы дінӧ — найӧ тӧдісны, мый сійӧ ӧдйӧ пузьысь.
Ӧні кодсюрӧ томджыкъяс пӧвстысь кутісны шутитны:
— Тыдалӧ, Гырняца нуӧдлӧма сійӧс кутшӧмкӧ свадьба вылӧ, — сёрнитісны найӧ.
— Сійӧ, буракӧ, висьтавлӧма поп Наелы ассьыс грекъяссӧ.
— А гашкӧ, сійӧс помещик корліс, мед сылы пӧдаритны ещӧ сапӧг гоз.
— Либӧ дорны важ сапӧгсӧ, а то сійӧ киссьӧма нин йӧз гӧтыръяс бӧрся вӧтлысигад.
Митря ланьтӧмӧн куйліс кукуруза коръясысь вӧчӧм вольӧс вылын.
Сы син водзын ставыс кывтіс ру пытшкын моз, сійӧ нинӧм эз кыв.
Триглялӧн гӧтырыс пуис лӧсьыдӧс, перечаліс.
Няньыс эз вӧв зэв чорыд.
Митрялы нинӧм эз ков.
Сылы дзикӧдз мустӧммис олӧмыс, сійӧ окотапырысь эськӧ водіс кын муас, кулӧмаяс дорӧ, сэтчӧ, кӧні чӧв-лӧнь.
Батракъяс кытшалісны Тригляӧс.
Старик чайтіс асьсӧ мыйкӧ начальник сямаӧн.
Кукурузнӧй коръясысь гартыштӧм кыз чигарка куритігмоз, висьтавліс сы йылысь, кутшӧм лёктор лоӧма коньӧр Митрякӧд.
— Сійӧ сы мында жӧ тӧдліс тайӧ ружье йывсьыс, мыйта и ті.
Ӧд ружьесӧ некод эз и гусявлы.
Быттьӧ первойысь мироедыд тадзисӧ вӧчӧ!
Ставныс ланьтісны.
Митряӧс кутіс войтӧв кыскавны.
Сэсся сійӧ нюжӧдчис бок вылас да быттьӧ унмовсис.
Тригля вайӧдіс гӧтырсӧ, Кица старукасӧ, коді кызь во сайын бабитіс Митряӧс.
Сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ, тяпӧдчыштіс пиньтӧм вомнас, сэсся копыртчис нёльнанладорас ӧвтыштӧмӧн.
Сылы вӧлі сьӧкыд, и, веськӧдчигӧн, сійӧ ружӧктіс.
Митря вочавидзис ружӧктӧмӧн жӧ.
Кица лэптіс чуньсӧ, и сылӧн чукырӧсь, му рӧма чужӧмыс лои ещӧ нин югыдджык.
— Нӧйтӧмаӧсь сійӧс, — нора шуис Кица.
— Тайӧ и сідзи нин тыдалӧ, Кица, — висьталіс Тригля.
— Тайӧ абу на ставыс, сійӧс кодкӧ вомдзалӧма!
— Сылысь, тыдалӧ, вӧрксӧ дойдалӧмаӧсь.
— И тайӧ вермас лоны, сӧмын ме тӧда, мый сійӧс вомдзалӧмаӧсь.
Босьта ме сійӧс ас дорӧ лэбулӧ, шебрала, загӧвӧр лыддьышта.
Мед найӧ оз аддзыны аскиа лунсӧ, гырысь ныраяс, тшӧгӧм мельникъяс, быттьӧ тшӧгӧдӧм порсьяс, да ыштӧдысь нывбабаяс.
Мед найӧс косьтас тӧв, мед сотас биа висьӧм - тшыкӧдісны ӧд зонсӧ.
— Ланьт, пӧрысь, — нурбыльтіс Тригля, — кылас ещӧ тэнӧ кодкӧ.
— Мед ланьтасны найӧ, код йылысь висьтала!
Мед налы вомъяснысӧ не восьтавны ни ӧтчыдысь нин!
Пӧрысьяс Митряӧс нуисны да водтӧдісны гож сайӧ, лэбулӧ, шебрӧдісны сійӧс киссьӧм пасьӧн.
Тригля тӧлктӧг педзис места вылас, бергаліс гырничьяс да мукӧд дозмукъяс пӧвстын, бипур местаысь корсис ӧгыртор, нюжӧдлывліс ассьыс сӧнӧсь кузь сьылісӧ, медым видзӧдлывны Митря вылӧ.
И сӧмын рытнас старик шыӧдчис гӧтыр дорас:
— Приказчик Раду тшӧктіс вӧчны ставсӧ, медым сувтӧдны зонмӧс кок йылӧ.
Кык-куим лун сійӧ вермас куйлыны, но Куим Ныра кӧ та йылысь тӧдлас, то кусьыс петтӧдз скӧрмас.
Помещик оз радейт висьысьясӧс.
Татшӧмъяс сылы оз ковны, пырысь-пыр вӧтлас.
Старука скӧра бергӧдчис сы дорӧ, куткыртчӧм сюзь моз.
— Медым дявӧлыс сылысь горшсӧ тупкас: этша сылӧн деньгаыс, тшӧгӧ, тшӧгӧ, а век этша!
Митряӧс ӧд сы вӧсна жӧ нӧйтісны, а ӧні Митря жӧ и мыжа.
Тӧда ме миянлысь оласногтӧ, — ышловзис сійӧ. — Ме тӧ тӧда, ас пыр нуӧді.
Помнитан, ме виси лун дас, а сійӧ менсьым бергӧдіс комын лунъяысь.
Мед сійӧ виньдас аслас сісь сӧпнас!
Ветлы тэ вай, Ион, тавой гортӧ, сиктӧ, босьт енъяс сайысь лечитан зелля тыра бутылка, колӧ ранаяссӧ зонмыслысь мавтыштны.
Татшӧм ранатӧ лечитлі ме уна.
Лечита и тайӧс, сувтӧда сійӧс кок йылас.
Дыр уджавны тані сылы оз ковмы!
Тайӧ тулысын сійӧс гижӧмаӧсь новобранецъяс списокӧ, сентябрь тӧлысьӧ мунас полкӧ.
Гашкӧ, тӧдтӧм йӧз сійӧс жалитасны.
— Код нин сэні жалитас!
— Век жӧ нин унджык аслас Гица вок ордас дорысь, - со кыдзи польдчӧма, быттьӧ пӧльтісны сійӧс идзастор пыр.
и ӧдйӧджык миян барин да барыня ордын дорысь.
— Баринлы сійӧ кажитчӧ сы вӧсна, мый уджалӧ куим пыдди, а барынялы — мӧд помка вӧсна.
Локтісны эськӧ мед да любуйтчыштісны, мый вӧчӧмаӧсь зонсӧ.
Вот ветла вӧскресенньӧӧ вичкоӧ, пукта сись да норася божья матерьлы.
Мед тайӧ господаыс польдасны дай потасны, мед найӧс кыдз ружьеысь косяліс.
Мый нӧ ружтан, дона пиӧй?
Коскыд висьӧ?
Синъяссӧ восьтлытӧг Митря довкнитіс юрнас, - нинӧм пӧ оз вись, ни мый, ни кос.
— Тӧда, тӧда, сьӧлӧмыд висьӧ, ӧбидаыс сійӧс йирӧ.
Митря чӧв оліс.
Тригля муніс.
А Кица коли ӧтнас да пыр на мыйкӧ броткис ныр улас.
Усадьбаысь воӧм бӧрын лечитан зеллякӧд тшӧтш Тригля вайис выль юӧр, Кристя юасьӧма, заводитіс эз на уджавны Митря.
А эз на кӧ — мед сылӧн вокыс, мельникыс, мынтас уджйӧзсӧ — паськӧмысь, кӧмкотысь — ставсьыс, мый пасйӧма книгаӧ Митря вылӧ.
Конюшняысь гусявлӧмъясысь мед тожӧ ӧтвечайтас сійӧ, коді гусявлӧ помещиклысь ружьеяс.
— Медым гым би виас тайӧ скрягасӧ! — пернапасасис Кица лэбув пельӧсӧ, кыті вӧлі тырӧма чераньвезйӧн.
И ен быттьӧ кыліс Кицалысь корӧмсӧ.
Некодӧс гымби эз ви, некод эз пот, но кыпӧдчис степын ыджыд асывтӧв да вайис киссян зэр.
Шутьлявны, омлявны пондіс бушков, люзьгис зэр.
Горйын муртса чусалыштіс сісь идзас.
Кокъяссӧ сюркнялӧмӧн Кица пукаліс вольӧс вылын да видзӧдіс Митря вылӧ.
Кор гор вылын гежӧдика ыпнитлывліс биа кык кыв, сійӧ скӧрысь сьӧлыштлывліс сӧтанаыслӧн тайӧ каститчӧм вылас.
Митря сюся видзӧдіс пӧимас биа кык кыв вылас.
Кица пуктыліс кипыдӧссӧ сылы плешкас да гӧгӧрвоис, мый сылӧн жар.
Зон дугдывтӧг ышлолаліс да мыйкӧ шӧпкис, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ шуны.
Кица внимательнӧя кывзіс: сійӧ пернапасасьліс, коръясӧкӧ серӧктывліс, ассьыс чукырӧсь паръяссӧ нюжӧдышталӧмӧн.
— Ранаясыс сылӧн бурдісны, — шӧпкӧдіс сійӧ стариклы, идзас вылӧ сы дінӧ водігмоз.
Ранаясыс бурдісны, но сьӧлӧмыс сылӧн висьӧ.
Кор войшӧркадын петукъяс чукӧстчисны, жарыс муніс, и сійӧ унмовсис.
Пола сӧмын, мый рытланьыс зонмыс бара садьтӧгыс мӧдас сӧрны.
А, гашкӧ, и оз.
Думайтсьӧ меным, мый лолыс сылӧн петӧ пытшкӧссьыс да довъялӧ усадьба гӧгӧрыс либӧ мельнича гӧгӧр.
Сідзи и аддза, кыдзи ветлӧдлӧ сійӧ, тушасӧ эновтӧмӧн, быттьӧ кыйӧдӧ найӧс, кодъяс мучитісны сійӧс.
Вот-вот кватитас да отомститас.
— Зонмыс висьӧ на, Кица.
Ме пола, мед эськӧ эз жӧ збыльвылӧ ло, кыдзи тэ шуан.
Да оз садьтӧгыс, а садяс воӧм бӧрын.
Ӧд воас жӧ сійӧ кадыс, кор рабъяс оз кутны вермыны терпитны став мукасӧ дай кыпӧдчасны асланыс мучительяс вылӧ...
Кор арся кымӧръяс пӧвстті мӧдісны лэбны лунвывлань дзодзӧг чукӧръяс, Митря Кокор бурдіс да сідзи и кольччис Дрофыын.
VII
Первой кадас полкын олӧмыс Митря Кокорлӧн мунліс ру пытшкын моз.
Тайӧ олӧмыс вӧлі вӧт кодь, кодӧс вӧтавліс сійӧ гожся жар войӧ степын.
Сійӧ вӧтасьліс сэки, мый быттьӧ сулалӧ сьӧд пемыдын ыджыд кӧрт ворота дорын, а ворота саяс дзебсьӧма сылы тӧдтӧм кутшӧмкӧ мир.
Сійӧ ӧтнас сулалӧ пемыдас да кутчысян няйтас зэр бӧрын моз.
И виччысьӧ, пельӧсъясӧ дзебсясьӧмӧн, и мукӧд йӧз.
Кылӧ сійӧ тайӧс, но оз аддзы и оз тӧд найӧс.
Сылы быть колӧ писькӧдчыны тайӧ ворота саяс.
Митря тӧдіс да виччысис, мый воротаыс быть воссяс, и друг казяліс асьсӧ кӧмтӧмӧн, киссьӧм паськӧмаӧн, лёзь юрсиаӧн, висьӧм бӧрас бурдтӧмӧн на.
Кица, юрсӧ довкйӧдлігтыр да пиньтӧм вомсӧ жерйӧдлігтыр, нюмъяліс: «Оз позь, донаӧй, татшӧмӧн мунны пречистая дінӧ...»
Кор сійӧ садьмис тайӧ сьӧкыд ун бӧрас, сьӧлӧмыс ёна тіпкис.
Олӧмыс сылӧн мыйкӧ мында овсьӧма нин.
Сійӧ коли йӧз пиӧ сэтшӧм жӧ ӧткаӧн, кутшӧмӧн вӧвлі челядьдырйиыс.
Сӧмын Тригля старикъяс вӧліны бурӧсь сыкӧд.
А полкын ӧні и найӧ эз вӧвны.
Кор Митря муніс полкӧ, сійӧ полӧмӧн думайтліс, мый сэні сійӧс виччысьӧны ещӧ на гырысьджык страданиеяс.
Ӧні сійӧ успокоитчис: сылӧн полӧмыс вӧлӧма весьшӧрӧ.
Сійӧ веськаліс Катарама старшина распоряжение улӧ да чорыда аслыс шуис, мый сійӧ кутас выполняйтны став тшӧктӧмторсӧ.
Нӧйтӧмъясысь полӧмыс кыйӧдіс сійӧс лёк зверь моз.
Митря поліс и аслас скӧрмӧмысь зэлӧдӧм капкан пружинаысь моз.
Кокорӧс старшина Катарама лыддьыліс кывзысь да гӧгӧрвоысь зонмӧн.
Митря воис сылы сьӧлӧм вылас и сійӧ босьтіс Митряӧс аслас борд улӧ.
Дерт, Митрялы тайӧ ыджыд кокньыдлун эз вай.
Полкӧ веськалӧмсянь кык тӧлысь бӧрын Митрялы старшина висьталіс ассьыс, кыдзи сійӧ шулывліс, приговорсӧ:
— Меным тэ жаль, Кокор, — шуис сійӧ.
Тэ зон кывзысь да гӧгӧрвоысь, а грамота он тӧд.
Тэ кӧ эськӧ помалін кӧть кымынкӧ класс, ме эськӧ вӧчи тэысь мортӧс.
Тыдалӧ, Малу Сурпатысь му тэныд оз сюр!
Нелямын кыкӧд воын менам срокӧй помасьӧ, и тэ эськӧ вермин заводитны уджавны менам местаын.
А татшӧм грамотанад тэ ефрейторысь водзӧ он мун, тайӧн и помасяс тэнад военнӧй карьераыд.
Коркӧ ӧтчыд Катарама шуис Митрялы:
— Полкын грамотаӧ велӧдчыны тэ он вермы!
Артиллерия — мудер делӧ.
Сибдан тэ тайӧ траекторияясас нюйтӧ моз да и бӧрсӧ петны он вермы.
Оз ло тэнад кад велӧдчӧм вылӧ.
Ӧтчыд сёр рытын канцелярияын, рекрутъяслы смотр вӧчан рытъяӧ, Катарама сӧгласитчис босьтны Флоря кузнечсянь козин — кык литр вина.
А сы вӧсна, мый прӧст кадъясӧ Митря отсасьлывліс кузнеч Флорялы вӧдитчыны вӧвъясӧн, старшина шуис:
— Пуксьы татчӧ, Кокор, да ю миянкӧд стӧкан вина.
Флоря корӧ кольӧдны тэнӧ ас ордас.
Шуӧ, мый тэ бур зон и кузнечлысь ремеслосӧ вӧчны регыд мӧдан кужны.
Тайӧ делӧас кӧ велӧдчан, во мысти капралӧн лоан.
Флоря лоӧ сержантӧн, а тэ лоан сы местаын.
Ті вылӧ менам став надея.
Флоря — менам веськыд ки, Кокор — шуйга.
Сы вӧсна аския смотр должен мунны бура.
Став ноксьӧмыс да ответственностьыс водӧ миян вылӧ.
Мый найӧ тӧдӧны, эсійӧ...
Господа офицеръяс йылысь Катарама сёрнитліс уважениетӧг.
— Мый найӧ тӧдӧны?
Ухаживайтны дамаяс бӧрся, тӧвнас котравны балъяс вылӧ да ворсны картіӧн.
Катарамалӧн абу сэтшӧм образованиеыс, кутшӧм налӧн.
Катарамалӧн — ставыс нёль класс, но уставъяс сійӧ тӧдӧ!
Эк!
Сійӧ шыльӧдыштіс дзормысь кузь уссӧ да серӧктіс:
— Эз кӧ вӧв старшина Катарама, сьӧкыд эськӧ лои тайӧ господаыслы.
Збыль, друг?
— Дзик сідзи, господин старшина, — пызан увті Митрялы тувкнитігмоз шуыштіс Флоря.
— Менам кӧ эськӧ на кодь образованиеыд... вылӧдз эськӧ кыпті.
Збыль, друг?
Кисьт ещӧ стӧкан да шу: ме эськӧ ыджыдӧдз вои, а, колӧкӧ, лои эськӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧсь найӧ.
И олі эськӧ ме сьылігтырйи да ставыс вылӧ эськӧ сьӧлыштны эг кӧсйы.
Вӧлі эськӧ менам татшӧм жӧ старшина...
«Старшина, вӧч тайӧс, старшина, вӧч сійӧс...
А мый меным государство мынтӧ?
Курыд синваӧй!
Муртса-муртса гӧгӧр бергӧдча.
Эз-ӧ бурджык эськӧ вӧв меным полковник местаӧ пуксьыны, а полковниклы олыштны менам местаын.
Да ӧд оз вермы сійӧ менам местаад уджавнысӧ!
— Вот эськӧ ті кӧ лоинныд полковникӧн, ті эськӧ дзик верминныд уджавнытӧ.
— И ме сідз чайта, — ошйысис Катарама. — Ме эськӧ лӧсьӧді порядок, зэлӧді эськӧ кӧртвом, шпорыалі...
Но ме сӧмын старшина и нелямын кыкӧд воын пета пенсия вылӧ.
Гашкӧ, удайтчас судзӧдны мутор.
Сэки стрӧита мельнича.
— Кыдзи менам ыджыд вок Гица... — нюмъёвтіс Митря.
— Тэнад вокыд ӧмӧй мельник?
Сійӧ, коді мырддис тэнсьыд мутӧ?
— Сійӧ самӧй и эм...
Но ме сылысь мутӧ босьтла на, кор бӧр муна армияысь.
— Он-ӧ думайт тэ сетны сійӧс судӧ? — варовмис старшина. — Правдасӧ корсигкості тэнсьыд ловтӧ пычкасны!..
Весьшӧрӧ вошан.
Лучшӧ думыштлы сы йылысь, мый регыд лоӧ война, и му миянлы ковмас сӧмын куим аршинӧн морт вылӧ.
Медбӧръя кывъяслысь курыдлунсӧ Катарама пӧдтіс вина стӧканӧн.
Флорялӧн чужӧмыс зумыштчис:
— Миянӧс ставнымӧс нуӧ, кыдзи коръясӧс ва. - Гибнитасны томйӧз, кольӧны сӧмын калекаяс.
— Мый тайӧ тэ сёрнитан? — пузис Катарама. — Салдатъяс ми али абу?
Колӧ миянлы тышкасьны рӧдина вӧсна али оз?
Флоря чӧв ланьтіс да, юрсӧ довкйӧдлӧм бӧрын, видзӧдліс Кокор вылӧ.
Кокор бара нюмъёвтіс.
— Ми тышкасям Куим Ныра господаяс вӧсна, а найӧ жаритӧны да жӧритӧны миянӧс, гӧль йӧзӧс.
— Коді сійӧ Куим Ныраыс?
— Эм миян сэтшӧмыс... — ышловзис Митря.
— Да, быдторсӧ терпитӧма миян Митря, — шыасис Флоря.
— Сэтшӧм Куим Ныраыдкӧд ме эськӧ ӧти здукӧн справитчи, — збояліс Катарама.
Сійӧ коддзис, да синъясыс сылӧн вазисны. — Но менам делӧ — лӧсьӧдны порядок тані.
А сэні нин мед порядоксӧ лӧсьӧдасны найӧ, кодъяс веськӧдлӧны.
А оз кӧ кужны, ыстам найӧс чӧрту да выполнитам ассьыныс могъяс.
Мед эськӧ миян бура муніс аския смотрыс.
Сійӧ главнӧйыс.
А найӧс, кодъяс локтасны прӧверяйтны, ме сямма ылӧдны.
Катарама кывсьӧ вӧлі, кыдзи чорыд кывъясӧн сёрнитны кужысь.
Но сійӧ вӧлі енмысь полысь морт да видчигъясас поліс казьтывны енмӧс, святӧйясӧс да пречистаяӧс.
Сійӧ шулывліс сӧмын налысь кутшӧмсюрӧ туша юкӧнъяссӧ, паськӧмсӧ: Саваофлысь тошсӧ, богородицалысь венчиксӧ, святӧй Юлианлысь туфлисӧ, святӧй Пётрлысь сумкасӧ, архангел Гаврииллысь гӧгсӧ.
— Ак, мать вашу богородицалы венчикас! — паськыда кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн горзывліс сійӧ нёльӧд батареяса сьылысьяс вылӧ. — Тадзи ӧмӧй сьылӧны?
Колӧ сьывны сідзи, мед дзик небесаӧдзыс вӧлі кылӧ.
Сы вылӧ ті и салдатъяс, архангел Гаврииллӧн гӧг!
Катарамалӧн поэтическӧй вдохновениеыс вӧлі дзик сы мында, мыйда сійӧ юліс цуйкасӧ.
Полкӧвӧй часіяс кучкисны дас ӧтик час да джын, кор капрал Флоря да Митря Кокор мӧдӧдчисны нёльӧд батареяса кузнечаӧ узьны.
Ставыс вӧлі тупкысьӧма выль усьӧм небыд лымйӧн, коді муртса дзирдалыштіс тӧлысьтӧм вояс.
Налӧн воськовъясыс оз вӧлі кывны.
Кытӧнкӧ ылын унзіль гӧлӧсъяснаныс воча горзісны часӧвӧйяс.
Юӧртлісны ӧта-мӧдыслы, мый найӧ постъясас ставыс бур.
— Караул вежсьӧм — сійӧ медлӧсьыд часъяс менам олӧмын, — шуис Флоря.
Митря ышловзис:
— Некод меным бӧр оз сет сійӧ часъяссӧ, кодъяс колины узьтӧг.
Найӧ мунісны пемыд кузнеча вомӧн, гор дорӧд, пӧдлалӧм ставеня ӧтик ичӧтик ӧшиня комнатаӧ.
Дзескыд комнатаын вӧлі шоныд.
Флоря ӧзтіс сальнӧй сись, коді сулаліс куим кока табуретка вылын.
Идзас вольӧсыс джоджас вӧлі вевттьӧма шерстянӧй эшкынъясӧн.
Куритігмоз, найӧ мыйкӧ дыра куйлісны.
— Кыдзи тэныд Катарама кажитчис талун? — юаліс Флоря.
Митря серӧктіс:
— Абу лёк, лӧсьыда видчӧ.
— Батарея — сійӧ сылӧн поместье, — серьёзнӧя шуис Флоря. — Сійӧ гусявлӧ сэтысь нянь порцияяс, яй, салдатскӧй сахар, гусявлӧ зӧр.
— И некод оз вермы сійӧс кутны?
— А коді нӧ пондас кыйны?
Гырысьджык командиръяс тожӧ вӧруйтӧны.
Капиталистическӧй система!
— Кыдзи тэ шуин?
— Правильнӧя шуи, сӧмын тэ, буракӧ, он тӧд, мый сійӧ сэтшӧмыс?.. — нюмъёвтіс кузнеч.
Митря ӧшӧдіс юрсӧ.
— Коді тіянын, Малу Сурпат сиктад, тӧждысьӧ гӧль да угнетайтӧм йӧз право вӧсна?
— Сэні, — шога шуис Митря, — гӧль йӧзлӧн правоясыс важӧн куліны да гуалӧма найӧс.
— Вот и тіян, Митря, сійӧ жӧ капиталистическӧй системаыс, мый йылысь ме сёрнита.
— Тайӧ системаыс кӧинъяслӧн, кодъяс сёйӧны ыжъясӧс, господин капрал...
— Ме видзӧда да тэ гӧгӧрвоан, тыдалӧ, уна шог тэ вывті мунлӧма.
— Да, аддзылі ме шогсӧ, а мукӧдыс ещӧ уна терпитӧны, чӧв олӧны да терпитӧны.
Меным мукӧддырйи юрӧ волӧ, мый бурджык кувны ме сяма коньӧр кайпилы.
— Да, да, тэныд колӧ грамотаӧ велӧдчыны.
Тэ эськӧ бурджыка мӧдін быдтор гӧгӧрвоны.
— Гашкӧ, ме водзын сэки воссисны эськӧ воротаясыс...
Гӧгӧрвотӧг кузнеч видзӧдліс сы вылӧ.
Митря эз висьтавлы сылы аслас вӧт йылысь.
— Сідзкӧ вот, Митря, ме кӧсъя тэныд ньӧбны книга да дӧска.
Витӧд батареяын эм миян ӧти грамотнӧй морт.
Сійӧ тэнӧ кутас велӧдны.
— Збыль али мый? - пыркнитчис Кокор.
— Збыль, сӧмын тэ некодлы нинӧм эн висьтав.
Сійӧ кутас тэкӧд занимайтчыны луннас час-мӧд, сёрнитас быдтор йылысь.
Кокор ышловзис.
— Эмӧсь, другӧ, свет вылын йӧз, кодъяс тышкасьӧны гӧль йӧз право вӧсна, — ньӧжйӧник водзӧ висьталіс кузнеч.
Митря кывзіс сылысь зэв нимкодьпырысь да волнуйтчигтыр, но век на ещӧ эз верит.
— Сьӧкыд веритнысӧ татшӧмтор йывсьыс.
Кузнеч меліа нюмъёвтіс:
— Кывлывлін тэ, Митря, русскӧй революция йылысь?
Падъялігтыр Митря довкнитыштіс юрнас.
Да, сійӧ кывліс.
— Кывлін, но он тӧд, мый сэні вӧлі.
Сэні кыпӧдчисны угнетайтӧм йӧз, путкыльтісны самодержавиесӧ, вӧтлісны капиталистъясӧс да лӧсьӧдісны уджалысьяслысь власть.
Тайӧ став йывсьыс тэ тӧдмалан аслад велӧдысьсянь.
Ӧні - узьны!
Коймӧд смена нин муніс.
Митря водіс идзас вылӧ да шебрасис эшкынӧн.
Капрал кусӧдіс сись.
Неуна олыштӧм бӧрын Флоря юаліс:
— Мыйла тэ, Кокор, он узь да пыр ышлолалан?
— Коркӧ мӧдысь ме висьтала тіянлы, господин капрал.
Зэв нин ме рад, господин капрал.
— Шу менӧ прӧстӧ нимӧн, Митря.
Ӧні ми другъяс.
— Збыль?
— Шу менӧ нимӧн.
— Ладнӧ, Флоря...
— Вот тадз.
Митря чувствуйтіс, кыдзи сылӧн шоналіс сьӧлӧмыс.
Кузнеч унмовсис.
Кокорлӧн пуис сьӧлӧмыс да эз сет сылы унмовсьнысӧ.
Сылы бара дум вылас усины гырысь кӧрт воротаяс, сэсся — паныдасьлӧмъяс да сёрнияс сиктсьыс мунтӧдз.
Сійӧ локтіс кӧзяиныс ордӧ, медым пасибӧ висьтавны сылы «няньысь да солысь».
— Бур туй, — зумыша буркнитіс сылы Куим Ныра.
— Ме эськӧ кӧсйи тӧдмавны аслам жалӧванньӧ йылысь, кӧзяин.
— Кутшӧм миян тэкӧд вермасны лоны артасьӧмъяс?
Татчӧ локтас да сёрнитам сыкӧд.
Менам ставсӧ гижӧма, мыйта вӧлі тэныд сетӧма.
Тэ ӧд долгӧн на меным колин.
— Му вежтӧдз? — скӧрмис Митря.
- Абу, - помещик быльӧдіс синъяссӧ. — Дженьдӧд ассьыд кывтӧ, а он кӧ, нетшыштасны сійӧс сэні, кытчӧ тэ мӧдӧдчан.
Везитіс на тэныд тані, мый бур кӧзяин дорӧ веськалін.
Митря вештіс синъяссӧ бокӧ.
Кристя довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Аддза, мыйсюрӧ тэныд ковмылас на ас олӧмад терпитыштны, зонмӧ!
Эн аттьӧав менӧ!
Мун!
Кокор бергӧдчис да петіс.
Ӧдзӧсӧдыс петігӧн сійӧ пыркнитчис, быттьӧ кӧсйис ас вывсьыс шыбитны некымын вося рабствоалӧмлысь няйтсӧ.
Хаджиусянь Митря мӧдӧдчис мельничаӧ.
Вокыс вӧлі ӧтнас.
Гӧтырыс да челядьыс мунӧмаӧсь хору вылӧ.
— Тэныд мыйкӧ помещикыд мынтіс-ӧ? — юаліс мельник.
— Сійӧ шуис, мый ме пӧ на уджйӧза сылы.
— Эн тӧждысь, Митря, ме прӧверита да тӧдмала, мыйын сэні делӧыс.
— Мый сэні тӧдмавнысӧ, и сідзи ставыс тыдалана: ме уджала, ме жӧ и должен мынтыны!
— Эн сёрнит тадзи, эн сёрнит, — балябӧжсӧ гыжъялігмоз кутіс лыддьӧдлыны мельник. — Тэ он верит аслад ыджыдджык вокыдлы?
Тэ думайтан, ме ог тӧждысь тэнад олӧм вӧсна?
Митря горӧдіс лӧгпырысь:
— Кор воас срок бӧр локны Малу Сурпатӧ, меысь кольӧ сӧмын нимӧй да дубитӧм кучикӧй.
Со менам доляӧй!..
— Вермас и тадзи лоны: он кӧ ло авъяджык.
— Менам кучикысь вур невесткалы туфли.
— Эн скӧрав, зонмӧ.
Невесткаыд лӧсьӧдіс тэныд сёян, пӧдаритіс тэныд кык дӧрӧм да кык кичышкӧд.
Митря чӧв оліс.
Рытнас сійӧ тожӧ муніс хору видзӧдны.
Сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь став новобранецъясыс.
Митря юис накӧд некымын стӧкан вина, коддзис.
Накӧд ӧттшӧтш сьыліс сьыланкывъяс, горзіс.
Сійӧ рытнас жӧ налы вӧлі колӧ мунны поездӧн.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд пыраліс мельничаӧ, медым босьтны сэтысь кӧлуй тыра ноп.
Невесткаыс эз на вӧв гортас.
Нопйыс Митрялӧн вӧлӧма кулӧм бать-мам керкаас.
— Ме кӧть эськӧ тэнӧ и колльӧда станцияӧдз, — шуис Гица, — но ог вермы мельничасӧ кольны ас морттӧг.
Но, вай китӧ, прӧститчам, кыдзи рӧднӧй вокъяс.
Митря кӧть и топӧдліс сылысь кисӧ, но сьӧлӧмнас эз лыддьы Гицаӧс вокӧн.
Сиктӧ мунігӧн сійӧ мыйкӧ броткис аслыс ныр улас, дугдывтӧг нетшыштлывліс юрсьыс баля ку шапкасӧ да, нырбордъяссӧ паськӧдлігмоз, сьӧкыда лолаліс.
Невесткаыс и тані эз вӧв.
Сійӧ кытчӧкӧ мунӧма челядьыскӧд.
Гортсьыс Митря суис сӧмын Настасияӧс.
Сійӧ сэтшӧма вӧлі быдмӧма, мый весиг сьӧкыд и тӧдны.
Топыда кыӧм сьӧкыд кӧсаясыс куйлісны морӧс вылас.
Гырысь мугӧм синъясыс вӧліны сэтшӧм жӧ мичаӧсь.
— Ме виччыси тэнӧ, Митря, тэныд колӧ кӧлуйтӧ сетны.
— Пасибӧ.
— Эм кӧ тэнад кад, пукалыштам неуна, ме кӧсъя мыйсюрӧ юавны тэнсьыд.
— Ладнӧ, пукалышта.
— Вот кутшӧм делӧ, Митря.
Чой да зять кӧсйӧны менӧ Цыганешть манастырӧ сетны, кӧні олӧ миян ӧти тьӧтка, манашка.
— Мыйла? — чуймис Митря. — Абу ӧмӧй тэ ачыд ас вылад кӧзяйка?
— Кӧзяйканадтӧ кӧзяйка, Митря, но найӧ кӧсйӧны мырддьыны менсьым му пайӧс.
Мӧдӧдасны кӧ найӧ менӧ Цыганештьӧ, муыс менам налы коляс.
— Эк, мыйла тэ меным тайӧ ставсӧ висьтавлан?
Ӧд ме абу поп.
Ныв друг гӧрдӧдіс.
— Тӧда, Митря, мый ме абу муса тэныд, ме тӧда, мый тэ думайтан Алунишса Вета йылысь, кодлы тэ ёна воан сьӧлӧм вылас.
Тыдалӧ, и збыль меным ковмас манастырӧ мунны.
Ныв бӧрддзис, шуйга кинас чужӧмсӧ пыкиг.
Митря босьтіс сійӧс мӧд киӧдыс да пуксис орччӧн.
— Коді тэныд Вета йывсьыс висьталіс?
— Кывлі...
— Тӧд, Настасия, — надзӧникӧн шуис Митря, — ставыс тайӧ сӧрӧм.
Ныв видзӧдліс Митря вылӧ синлысъяс вылас тіралысь синва пыр.
— Сідзкӧ, оз ков мунны меным манастырас?
— Эн, эн мун...
— Виччысьны, кытчӧдз тэ он во?
— Ме тайӧс эг шулы, Настасия.
Вӧч сідзи, кыдзи тэныд сьӧлӧмыд аслад тшӧктас.
— Ме кута виччысьны тэнӧ, — ышловзьӧм бӧрын шуис ныв.
Сійӧ чеччис, петіс садйӧ да вайис кымынкӧ груша сійӧ пусьыс, кытчӧ Митря унаысь кайлывліс челядь дырйиыс, код вылысь сійӧс кыскыліс важӧн нин кулӧм мамыс.
Вунӧдӧм образыс мамыслӧн сувтіс синъяс водзас, и сьӧлӧмыс сылӧн небзьыштіс.
Митря эз тӧд, мый ещӧ висьтавны.
Сійӧ пыркнитіс юрсӧ да нюмъёвтіс:
— Позьӧ нӧдны тэныд, Настасия?
— Нӧд... — сыкӧд орччӧн пуксигмоз вочавидзис ныв.
— Мый тайӧ сэтшӧмыс:
Пыр уджын,
Да тӧждын,
Но весь бергалӧ:
Жӧритӧ - сійӧ, а кызӧ Гица.
Вомсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн ныв прыснитіс-серӧктіс.
— Тэ смотри эн висьтавлы тайӧс войпукигъясад...
— Мукӧд висьталасны!
— Но, ме муні, — чорыда шуис Митря.
Нывлӧн чужӧмыс лои зэв жугыль.
Пӧрысь нинпу вылын китшкӧдчис катша.
Арся рытыс вӧлі лӧнь.
Настасия муніс сикт кузя Митрякӧд орччӧн дзик новобранецъяс чукӧртчанінӧдз.
VIII
Митрялӧн «учительыс» тэрыба пырис комнатаӧ.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, мугов чужӧма, чангыля ныра мужчина.
Митря кыліс, кыдзи сылӧн сьӧлӧмыс ёнджыка кутіс тіпкыны, кор паныдасисны видзӧдласъяснас, синъясыс учительлӧн вӧліны турунвиж рӧмаӧсь да джуджыдӧсь.
Флоря водзвыв нин висьталіс Митрялы: «Нюмъёвтас кӧ сійӧ, сідзкӧ, сӧгласитчас босьтны тэнӧ велӧдчыны».
«Учитель» мыччис сылы букварь да грифельнӧй дӧска.
Кор аддзис Кокор чужӧм вылысь нимкодьлунсӧ, сэки сійӧ нюмъёвтіс, топӧдліс сылысь кисӧ да тапкӧдыштіс пельпомас.
— Тэнад, тыдалӧ, эм ныв, кодлы тэ кӧсйин эськӧ гижны?
— Эм, — серьёзнӧя висьталіс Митря.
Сылы сьӧлӧм вылас воис «учительлӧн» небыд гӧлӧсыс.
— Но, мый нӧ, тӧлысь-мӧд мысти ме ньӧба тэныд открытка да карандаш и тэ ачыд гижан сылы!
Нимкодьысла Митрялӧн гудыртчисны синъясыс.
— Ме гижа сылы.
Менам сы дінӧ эм делӧ.
— Гӧгӧрвоана...
Митря яндысьӧмӧн шуис:
— Абу сы йылысь, мый ті думайтанныд.
Тайӧ абу радейтӧм йылысь.
— Сідзкӧ — лоӧ делӧвӧй письмӧ.
— Делӧыс мунӧ ӧтик мельник йылысь, коді асьсӧ шуӧ менам вокӧн.
— Ладнӧ, Кокор, тэныд кӧ ковмас, висьталан меным и та йылысь.
Но он ӧні: ӧні менам кадыс абу.
— Кор нӧ ми заводитам? — збоймӧдчис да юаліс Митря.
— Терпитышт...
Дас ӧтик час кежлӧ меным колӧ явитчыны полковник ордӧ...
Внимательнӧя кывзысь Флоря юалана синмӧн видзӧдліс «учитель» вылӧ.
Тайӧ тревожнӧй видзӧдлӧмсӧ гӧгӧрвоис Митря.
«Учитель» муніс.
— Гашкӧ, и нинӧм на оз ло лёкыс, — шуис Митря.
Флоря думыштчӧмӧн довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ӧмӧй вермас мыйкӧ лоны?
— Вермас.
— Мый нӧ сэки ме кута вӧчны дӧсканас да букварнас? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Митря.
Капрал Флоря шогпырысь нюмъёвтіс.
— И татшӧм мортӧс дзескӧдӧны да преследуйтӧны! — гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын гӧлӧссӧ чинтӧмӧн мӧдіс висьтавны Флоря. — Эн видзӧд ме вылӧ сідзи.
Лок матӧджык да пуксьы.
Вермас лоны, мый миянӧс тшӧтш корасны допрос вылӧ либӧ кутшӧмкӧ мукӧд показаниеяс вылӧ.
— Но ӧд сійӧ абу преступник?
— Сыын и делӧыс, мый ӧнія властьыс сійӧс лыддьӧ преступниксьыс на лёкджыкӧн, сы вӧсна мый сійӧ партияса член.
Митря гӧгӧрвотӧма видзӧдіс сы вылӧ.
— Уджалысь йӧз партиялӧн, — водзӧ висьталіс Флоря, — партиялӧн, коді тышкасьӧ угнетённӧй йӧз правояс вӧсна...
Мый тэ сідзи ме вылӧ видзӧдан?
— Ме видзӧда тадзи сы вӧсна, мый нинӧм ог гӧгӧрво.
— Но, ладнӧ, ме висьтала тэныд, сӧмын, тэнӧ кӧ юаласны, тэ быттьӧ нинӧм он тӧд.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои...
— Да сӧмын талун меным абу окота висьтасьны.
Вывті сьӧкыд сьӧлӧм вылын менам.
Мыйдаӧн нин усины найӧ, кодъяс тышкасисны, медым эськӧ миянлысь олӧмнымӧс вежны.
Синъясыс Флорялӧн лоины жугыльӧсь.
Митря сэсся водзӧ эз смелмӧдчы юасьны.
Сійӧ надейтчис, мый капраллӧн полӧмыс дзик весьшӧрӧ и «учитель» бӧр воас, да решитіс виччысьны.
— Эновтлы менӧ ӧтнамӧс, Митря.
Кокор босьтіс букварсӧ, дӧскасӧ да муніс.
Найӧ сылы кажитчисны кулӧм кодьӧн, и сійӧ ачыс быттьӧ муніс найӧс гуавны.
Вӧлі уль поводдя, тыртӧм дворъясті, няйтӧдыс вильсъялігтырйи, довъялісны немуджтӧм изӧймитӧм салдатъяс.
Чирӧм гӧлӧсъяснаныс кравзігтырйи казармаяс весьтын шлывъялісны ракаяс.
Кадысь кадӧ дежурнӧй горнист тутсіс сигналъяс.
Ёрччигтырйи тэрыба ноксисны ротаса дежурнӧйяс.
— Господин полковниклӧн экипаж, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Кокор сувтіс да кутіс виччысьны сійӧ жӧ местаын, кытчӧ сійӧс суис тайӧ горӧдӧмыс.
Сылы дыр ковмис сулавны, виччысьны лэптӧм вевта экипажын полковниклысь мунӧмсӧ.
Митря сӧмын аддзыліс шпорыа сапӧгъяса кокъяссӧ, кодъясӧс вӧлі кресталӧмӧн пуктӧма ӧта-мӧд вылас.
Сэсся тэрмасьӧмӧн мунісны некымын офицер, мунігмозыс зэлӧдалісны тасмаяссӧ плащ вывсьыс.
Кыліс сигнал ӧбед кежлӧ.
А Митря век на педзис ӧти местаын.
— Тэ, другӧ, мый тані виччысян?
Тайӧ вӧлі кузнеч, зумыш, му рӧма жугыль чужӧма.
— Кӧсъя видзӧдлыны, оз-ӧ пет.
— Весьшӧрӧ виччысян.
Сійӧс босьтісны да нуисны Сигуранцалӧн кык агент.
Ме некыдзи ас садьӧ ог вермы воны.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг, мый ачыс вӧчӧ, Кокор нюжӧдіс капраллы букварсӧ да грифельнӧй дӧскасӧ, а сэсся быттьӧ мыйкӧ дум вылас уси да бӧр найӧс сюйис киняулас.
Тайӧ лунсяньыс Кокор сьӧлӧм вылын чужи выль, прамӧя гӧгӧрвотӧм да тӧждысьӧм, коді волывліс сы дінӧ и войясын, тревожнӧй вӧтъяс вӧталігӧн.
Аслас судьбаыс кажитчыліс сылы сэтшӧм жӧ курыдӧн, кыдзи и арестуйтӧм «учительлӧн» судьбаыс.
Найӧ паныдасьлісны дзик ӧтик здук кежлӧ.
Кокор тайӧ мортыслысь весиг нимсӧ вӧлі оз тӧд.
Митрялы сэки кажитчис, мый тайӧ турунвиж синъясас дзебсьӧма сылӧн локтан кадся судьбаыслӧн тайнаыс.
«Учитель» явитчис сы водзӧ немвиччысьтӧг и сідзи жӧ воши, кыдзи вошлывлісны вӧтъясыс, кодъяс явитчылісны Митрялы тревожнӧй войясын.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый «учитель» тюрьмаын.
Сійӧс кутас судитны мироедъяслӧн властьыс.
Но мыйысь кутасны судитны, Митря кокниа гӧгӧрвоис.
Сылы юрас пырис нин мыйсюрӧ кузнеч висьталӧмыс, а мукӧдсӧ содтіс лӧглуныс, коді вӧлі чукӧрмӧма сылӧн сьӧлӧмас.
«Учитель» вӧлі коммунист — йӧз шуд вӧсна тышкасьысь.
Сійӧ вӧлі революционер, на кодь жӧ, кодъяс тышкасисны Россияын самодержавиесӧ путкыльтӧм вӧсна.
Митрялы лолывліс гӧгӧрвоана, мыйла властьяс преследуйтісны «учительӧс» да мукӧдӧс сы кодьяссӧ жӧ, пытайтӧны найӧс тюрьмаясын.
Зонлӧн ёнтыліс сьӧлӧмыс.
Мыйла сы мында жертваыс?
Но сійӧ аслыс жӧ ачыс и вочавидзліс, кор шогпырысь казьтыштліс ассьыс том олӧмсӧ.
Ӧд и сійӧ вӧлі йӧз пиысь, и сійӧ вӧлі рабъяс пиысь, кодъясӧн тырӧма мирыс.
«Ӧні «учитель», код вылӧ сёясӧн видзӧдісны надеяпырысь сэтшӧм жӧ йӧз, кутшӧм и ме, — думайтӧ Митря, — пукалӧ тюрьмаын, морт сёйысьяс ордын, пытайтанінын».
Но кузнеч Флоря эскӧдіс Митряӧс, мый революционеръяслӧн ратьыс лыдтӧм-тшӧттӧм да сійӧ чышкыштас тиранъясӧс, а йӧз, кодъясӧс судитӧма угнетательяслы паныд тышысь, петасны мупытшса пемыд тюрьмаясысь вӧля вылӧ.
— Кутшӧма меным оз везит, — коркӧ рытын, ломтысян пач дорын пукалігӧн, шуис кузнечлы Митря. — Ме коли учительтӧг куш букварӧн да грифельнӧй дӧскаӧн, быттьӧ немӧй вокъяскӧд, кодъяслысь нинӧм оз позь тӧдмавны.
Пола, мый коля ме неграмотнӧйӧн нэм чӧж кежлӧ.
Вӧлі миян сиктын зэв гӧль, но бура уджалысь крестьянин, шулісны сійӧс Григоре Мындряӧн.
Ӧтчыд тулысын сійӧ гӧтрасьӧма да вӧчӧма аслыс землянка.
Сэсся удждӧма деньга да думыштӧма стрӧитны керка.
Морт сійӧ вӧлі повтӧм.
Но быдӧн, коді сюрлі Куим Ныралӧн долговӧй книгаӧ, веськавліс нэмӧвӧйя рабствоӧ.
Мындрялы сідзи эз и удайтчы помӧдз стрӧитны ассьыс керкасӧ.
Сійӧ вӧлі рабӧн первойсӧ важ помещик ордын, а сы бӧрын выль ордын.
Ме тӧдмаси Мындрякӧд да сылӧн гӧтырыскӧд сэки, кор нин найӧ вӧлі пӧрысьмӧмаӧсь да нинӧм вылӧ нин эз лысьтлыны надейтчыны.
Вӧлі ещӧ Хаджиуын ӧтик сэтшӧм Лае, прӧзвищенас Сараку, коді пыр ветлӧдліс киссьӧм кӧмкотӧн да дӧмаса сукманӧн.
Сійӧ пасьтасьліс тадзисӧ тӧлын и гожӧмын, дас вит арӧсын и мӧйму - век тадзи ветліс.
Войдӧр сылӧн вӧлӧма сьӧд юрси да югыд синъяс.
Ӧні сійӧ дзормӧма и синъясыс чусмӧмаӧсь.
Но кӧть мед сы водзын вӧлі ещӧ помтӧм олӧм, нуждаысь эськӧ сійӧ некыдзи эз вермы петны.
Сідзи жӧ вот и менам артмӧ.
Думайта вӧлі — велӧдча грамотаӧ, но, тыдалӧ, абу сиӧма...
Сідзи и коля пемыд, неграмотнӧй батракӧн.
Кузнеч думыштчис, сьӧкыда ышловзис.
— Тӧдан, вокӧ, — шуис сійӧ, — вай тадзи сёрнитчам: оз ков тэныд шогӧ усьны.
Ме ачым абу зэв грамотнӧй, но заводитла велӧдыштны тэнӧ.
Ноко вайлы книгасӧ да дӧскасӧ.
Тадзи Кокор заводитіс велӧдчыны.
Первойсӧ сылы вӧлі сьӧкыд, киыс эз кывзыв, синводзас вӧлі вералӧ.
А сэсся вочасӧн сійӧ тӧдмаліс букваяссӧ да велаліс гижны найӧс дӧска вылӧ, но сійӧ некыдзи эз вермыв гӧгӧрвоны буква да звук костысь йитӧдсӧ.
Сійӧ пӧсявлывліс сідзи, быттьӧ крут гӧра йылӧ кайигӧн, да сувтлывліс, водзвывсьыс пыр на нинӧм аддзытӧг.
Унатор кузнеч и ачыс эз кужлы сылы висьтавны.
Но коркӧ ӧтчыд, рытын, сиська би дорын пукалігӧн, Митря гӧгӧрвоис, кыдзи сылӧн друг югдіс вежӧрыс.
— Курӧг моз ме пӧжи букваяссӧ, — нимкодя горӧдіс сійӧ. — Наысь петісны кывъяс, быттьӧкӧ колькйысь ловъя курӧгпиян, ме весиг ачым чуйми.
1942 вося Ыджыдлун кежлӧ гырысь кӧсӧй букваясӧн Митря гижис карандашӧн открытка вылӧ:
«Дона невеста Настасия, меным колӧ, мед эськӧ менам ичӧтик письмӧӧй суис тэнӧ шудаӧн, юӧрта тэныд, мый ме здоров, ми, рекрутъяс, помалам нин велӧдчӧм да лӧсьӧдчам, ме ог тӧд, аддзысьлам-ӧ нин ми таладор светын, но гашкӧ, ен кӧ отсалас, ме коля ловъяӧн, и тэ виччысь менӧ.
Кутла тэнӧ тысяча пӧв и коля тэнад ефрейтор Митря Кокор».
IX
Велӧдчыны заводитысь грамотей час дорысь дырджык пессис тайӧ чукыль-мукыльяссӧ гижигӧн, сійӧ нарошнӧ эз гиж «поход» кыв, тайӧ кывсӧ, кыдзи сійӧ ачыс вӧлі тӧдӧ, цензура эз лэдзлывлы.
«Шпионъяслы» оз вӧлі позь тӧдны, кор мӧдӧдасны асыввылӧ содтӧд выль салдатъясӧс.
Сы вӧсна Митря и гижис: «Ми, рекрутъяс, помалам нин велӧдчӧм да лӧсьӧдчам».
Гажтӧмчысь цензор куритӧм чигарка помысь выль чигарка ӧзтігкості прӧпуститіс тайӧ строкаяссӧ.
Малу Сурпат сиктса невеста Настасия вӧлі ёна внимательнӧйджык цензорысь.
Газетаяс, радио да примарийясын и префектураясын клеиталӧм официальнӧй юӧртӧмъяс сідзжӧ нинӧм эз висьтавлыны странаын войскаяс передвигайтӧм йылысь.
Правительство чайтіс, мый йӧзлы дзик нинӧмла тӧдны сэтшӧм секретъяс, кодъясӧс тӧдӧ сійӧ ачыс — правительствоыс.
Но век жӧ йӧз тӧдлісны та йылысь.
И медводз тӧдісны рекрутъяс, мый воӧ кад мунны йӧзӧс начкаланінӧ.
Тактическӧй занятиеяс вылын и му вылын лыйсигӧн, кыдзи и казармаясын, офицеръяс сӧмын сы йылысь и сёрнитлісны, кыдзи помтӧм степьясын, вӧръясын да нюръясын мунӧны боевӧй действиеяс.
Кутшӧмкӧ кадсянь кутісны велӧдны гӧраяс вылын воюйтан тактика, кодсюрӧ сёрнитлывлісны Кавказ йылысь.
Одесса — кыв, кодӧс крестьяна войдӧр некор эз и кывлывлыны, кутіс зэв частӧ паныдасьлыны быдлунъя сёрниын.
Румынскӧй правительстволысь полӧм вӧсна ланьтӧмӧн олӧмсӧ кыкысь лун торклісны ошйысьысь немецкӧй военнӧй сводкаяс.
Война пыр ёнджыка и ёнджыка ӧддзис да требуйтіс выль йӧзӧс, выль жертваясӧс.
Страна пыр мунісны эшелонъяс эмбур тырӧн, кодӧс грабитӧмаӧсь немецкӧй да румынскӧй офицеръяс.
Тайӧ эшелонъясыс вӧлі висьталӧны сы йылысь, мый асыввылын мунӧны сэтшӧм событиеяс, кутшӧмъяс эз на вӧвны воддза войнаяс дырйи.
Раненӧйяс да унапӧлӧс посыльнӧйяс вайлывлісны война йылысь неофициальнӧй, но правдивӧй юӧръяс.
Узаконитӧм грабёж, мирнӧй олысьясӧс массӧвӧя виалӧм, сиктъяс жугӧдлӧм, сё лыда каръяс кисьтӧм да соталӧм — ставыс тайӧ висьтавліс сы йылысь, мый свет вылӧ петіс Атилла либӧ Чингис-хан ордаясысь страшнӧйджык на чудовище.
Немецкӧй командование ошйысьліс, мый сійӧ нуӧдӧ «научнӧй» война, мый «фюрер мудростьӧн» сійӧ пуктіс виалӧмъяслы да жуглӧмлы служба вылӧ наукалысь став выль достижениеяссӧ.
Сё во сайын вӧлі установитӧма войналысь закон, кодӧс позьӧ вӧлі шуны гуманнӧйӧн да код серти вӧлі запретитӧма грабитны да виавны ӧружьетӧм олысьясӧс.
Немецъяс бырӧдісны тайӧ законсӧ, и немецкӧй армияса офицеръяс асланыс салдатъяслы приказывайтлісны вунӧдны ассьыныс мортсямсӧ.
Тысячаӧн-джынйӧн во сайын Атиллаӧс лыддьывлісны «ен наказаньеӧн»; дас коймӧд нэмын Чингис-хан вӧлі «морт рӧдӧс бырӧдысьӧн».
Кыкнанныс найӧ асланыс ордаяскӧд ӧтлаын пропадитісны, и найӧс нэм чӧжъясӧн ёрисны йӧзыс.
Гитлер асьсӧ кутіс лыддьыны быттьӧкӧ енмӧн, кодлы позьӧ бырӧдны став йӧзсӧ, кодъяс абу «арийскӧй расаысь».
Йӧзӧс виалӧмӧн тайӧ йӧйталӧмыс водзвыв нин туналіс аслыс помсӧ.
Атилла да Чингис-хан вӧліны варваръяс, но тайӧ вӧлі пемыдлун да невежество кадӧ; найӧ кужлісны гижны сӧмын мечӧн да юлісны вина морт юр чашкаясысь, кодъясӧс найӧ вермылісны, победитлісны.
А Гитлер явитчис цивилизованнӧй кызьӧд нэмын, кыдзи кольӧм кадлӧн вуджӧрыс.
Ефрейтор Митря Кокор оз вӧлі бура гӧгӧрво мунан событиеяс йывсьыс.
Медводз сійӧ гӧгӧрволіс, мый став признакъяс сертиыс воӧ сылӧн очередь мунны гибель вылӧ, сэтчӧ, кытӧні ӧні буаліс войналӧн тӧвнырыс.
Сылы оз вӧлі ков, медым кодкӧ кулі, сылы нинӧм вӧлі юкны асыввывса вокъясыскӧд.
Сы пытшкын кыптіс скӧрмӧм, мый сы мында во рабӧн олӧм бӧрын сылы ковмас некутшӧм помкатӧг и ковтӧг олӧмсӧ ассьыс сетны.
Сійӧ мӧдіс гӧгӧрвоны, мый война мунӧ озыр йӧз интересъяс вӧсна, мый тайӧ некор пӧтлытӧмъяс вӧснаыс ковмас кувны нэм чӧж тшыгъялысь йӧзлы, мый помещикъяс да капиталистъяс, кодъяс став сьӧкыдлунсӧ войнаыслысь валитісны народ пельпомъяс вылӧ, кӧсйӧны бырӧдны русскӧй революциялысь плодъяссӧ, медым спаситны асьнысӧ налы паныд сулалысь великӧй правдаысь.
Митрялы унатор гӧгӧрвоны отсалісны кузнеч Флорякӧд сёрнияс, сальнӧй сись би водзын рӧмыдас синъяс доймытӧдз Митря частӧ лыддьывлывліс брошюраяс, кодъясӧс сетлывліс сылы Флоря.
Письмӧсӧ зілис гижны сідзи, медым эськӧ сылӧн открыткаыс, став цензурнӧй мыджӧдъяссӧ венӧмӧн, воис Малу Сурпатӧдз.
Настасиялы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны письмӧсьыс, мый сылы колӧ волыны Митря дорӧ, «мед ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны тайӧ олӧмас».
Письмӧ вӧлі тыр радейтӧмӧн да ыджыд шогӧн.
Кор сійӧ воис Малу Сурпатӧ, почтальон нуис мельничаӧ да сетіс Настасиялы.
Ныв лыддис ёна волнуйтчигтырйи, чужӧмыс сылӧн ӧзйис.
Настасия видзӧдліс гӧгӧр — оз-ӧ грӧзит тайӧ пӧлучитӧм донаторйыслы кутшӧмкӧ опасность — да дзебис сійӧс питшӧгас, кӧні вӧлі базилика ветка — казьтылантор сысянь, кодӧс сійӧ эз нин надейтчыв аддзывны ловйӧн.
Но со сійӧ мӧдӧдіс ас йывсьыс юӧр...
Код тӧдӧ кыдзи — пӧдругаяссяньыс али рӧдвужсяньыс — сиктын кутісны тӧдны, мый 1942 вося призывникъяс регыд мысти мунасны фронт вылӧ.
Гӧтыръяс, ай-мам кутісны тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны туйӧ, мед эськӧ ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны ас йӧзкӧд.
— Миянлы тожӧ непременнӧ колӧ ветлыны, — решительнӧя шуис Настасия зятьыслы да чойыслы, ачыс веськыда видзӧдіс на вылӧ да аслас тіралан кияснас лӧсьӧдыштіс юр гӧгӧрыс гартыштӧм кӧсаяссӧ.
— Тайӧ со пель саяс пуктӧма нин герань, — скӧрысь серӧктіс мельник гӧтыр. — Тыдалӧ, письмӧ воӧма.
— Воӧма, — броткыштіс мельник. — Меным та йылысь трактирын почтальон висьталіс.
Митрясянь письмӧ.
— Аттӧ, кутшӧм яндысьтӧм син!
Пӧлучайтӧ салдатсянь любовнӧй письмӧяс, кодъясӧс полковӧй писарь гижалӧ, мед серамвыв лэптасны тэнӧ!
Збыль висьталӧ Гица — тэнад местаыд манастырын.
— Абу, менам местаыс тані, — вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн вочавидзис Настасия. — А письмӧсӧ гижӧма Митря ачыс.
— Абу-ӧ нин военнӧй служба вылас грамотаӧ сійӧ велалӧма? — пернапасасис Гица.
— Велалӧма! — долыдпырысь вочавидзис Настасия.
— Сӧмын тайӧ и эз тырмыв! — равӧстіс мельник.
Мыйла нӧ военнӧйыслы грамотаыс?
Военнӧйяслӧн эм мукӧд обязанностьяс.
Военнӧйлӧн мог — мунны фронт вылӧ да тышкасьны врагкӧд.
Сылы колӧ кужны лыйлыны пушкаясысь врагъясӧс, а врагъяс — сійӧс.
Пӧгибайтӧны ӧтиясыс и мӧдъясыс...
— Тэ, Гица, рӧднӧй вокыдлы кулӧм кевман?
— Ог кевмы, но война — война и эм.
— Кӧсъян, медым сылӧн овмӧсыс тэныд кольӧ?
— Кутшӧм овмӧс!
Абу сылӧн некутшӧм овмӧс.
Меным кольӧ сылӧн сӧмын вынтӧм муыс, кодӧс ковмас ещӧ вынсьӧдны.
— А Митря кӧ бӧр воас?
— Мед воӧ...
Настасиялы окота лои парсавны зятьыслысь став чужӧмсӧ.
Синъясыс сылӧн ыдждісны, югнитісны еджыд пиньясыс, и сійӧ ярскӧба шуис:
— Сійӧ бӧр воас!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Тӧда...
— Сійӧ гижис тэныд письмӧас?
— Да...
— Нолтӧ вайлы, лыддя.
— Да тэ ӧд неграмотнӧй!
— Вай — поп лыддяс.
— Медым попыд проповедьяс лыддяс тэныд.
Письмӧ ме ог сет.
— Вай письмӧсӧ, а то дізьӧда.
— Ассьыд гӧтыртӧ нӧйт, а эн менӧ, урӧд!
Гица уськӧдчис Настасия вылӧ, мельник гӧтыр горӧдіс.
Настасия тэрыба петіс ӧдзӧс сайӧ да котӧртіс аслас вежань ордас, Уца Аниняска ордӧ.
Луншӧр кежлӧ локтіс сэтчӧ мельник гӧтыр корны сійӧс ӧбедайтны.
— Мунам, чойӧ, Гица успокоитчис.
— Ме ог мун...
Уца вежаньыс эз на вӧв пӧрысь, но вӧлі дӧва.
Сійӧ кӧритана видзӧдліс на вылӧ.
Синъясыс сылӧн вӧліны сьӧдӧсь, синкымъясыс сукӧсь, ӧтлаасьӧмаӧсь.
— Бабонькаяс, — шуис сійӧ, — тіян йылысь став сиктыс кутас сёрнитны эмсӧ и абусӧ.
Абу ӧмӧй яндзим тіянлы?
— Тӧда, Уца тьӧтка, — лыддьӧдлыны кутіс мельник гӧтыр. — Тшӧкты Настасиялы бӧр локны.
Сылы нинӧмысь повнысӧ.
Гица оз жӧ кӧсйы скандал лэптыны.
Сы сяма мортлы оз позь асьсӧ уськӧдны.
Кутшӧм нӧ колантор сылы споруйтны пинясьысь нывкакӧд?
— Ме абу пинясьысь, а кодкӧ мӧд, — вочавидзис ныв. — Ме кӧсъя овны ас вӧляӧн.
— Но, ладнӧ, мед лоӧ тэ ног, — раммис Гинцалӧн гӧтырыс, — сӧмын лок бӧр.
Йӧзыс мельничаын сёрнитӧны нин.
Юасьӧны: дыр-ӧ ог мӧдӧд ме тэнӧ манастырӧ, збыль-ӧ, мый тэ салдатлӧн невеста...
— Ещӧ кӧ ӧти кыв тайӧ шуас, — горӧдіс Настасия, — котӧрта улича вылӧ да кута горзыны, кытчӧдз став сиктыс оз чукӧрмы.
— Ен мед видзас миянӧс татшӧм лёкторсьыс.
Ок, шог меным?
Мый миянлы вӧчны?
— Но мун, мун, Настасия, — суитчис Уца да чуньсӧ петкӧдліс мельник гӧтырлы. — Вӧчӧй сідзи, кыдзи нывкаыслы колӧ.
Мунӧй карӧ, бурногӧн прӧщайтчӧй Митрякӧд.
Сетӧй коньӧрлы туй вылас деньга, жалитыштӧй сійӧс, кыдзи вокӧс...
— Ладнӧ нин, Уца тьӧтка, — ышловзис Станка.
Тайӧ кадас Настасия сувтіс ичӧтик зеркалӧ водзӧ да кутіс лӧсьӧдыштавны юрсисьыс герань цвет.
Уца тьӧтка сьӧлалыштіс пельпом вомӧныс, мед нывсӧ эз жӧ вомдзавны.
— Татшӧм жӧ и ме вӧвлі томдырйи, — ышловзис сійӧ, и сылӧн синваыс петіс.
Локтан воскресенньӧӧ, уезднӧй кар плӧщадь вылӧ чукӧрмисны зэв уна крестьяна.
Найӧ воисны татчӧ коді телегаӧн, коді поездӧн эз сы могысь, медым вузыштны сёянтор либӧ скӧт, а медым вайны сёянтор да белье новобранецъяслы...
Ас сиктса ӧти салдат висьталіс Митрялы, мый сы дінӧ воӧмаӧсь рӧдвужыс.
— Збыль ӧмӧй мельник-вок воис? — шензис Митря.
— Эз, кодкӧ мичаджык, — синнас мигнитігмоз вочавидзис Тудор Гырля.
Митрялӧн батареяыс получитіс отпуск.
Старшӧй фельдфебель Катарамалы тайӧ вӧлі праздник лун кодь, ӧктысян лун, кыдзи поплы престольнӧй праздник лун.
— Мунӧй, мед чӧрт нуас тіянлысь тьӧщатӧ, тіянлы асланыд имениеясысь вайӧмаӧсь козинъяс.
Митря Кокораӧн лолыс тыри плӧщадь дорӧ котӧртігӧн.
Сійӧ думайтіс, мый ныв локтӧма мельник гӧтыркӧд.
Но кӧні нӧ найӧ вермасны лоны?
Найӧ некӧн эз тыдавны!
Друг кодкӧ небыдика кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Митря бергӧдчис.
Сылӧн ӧзйысь синъяс аддзисны Настасияӧс.
Кӧсаас сылӧн вӧлі кыӧма кабала цветъяс.
Вӧсньыдик, стройнӧй, сійӧ нюмъяліс сылы пиньяснас югъялігтыр.
— Козинъястӧ тэныд ме коли вежань телегаӧ.
— Сідзкӧ тэ воин Уцакӧд?
А кӧні сійӧ?
— Сылӧн кутшӧмкӧ вузасьыськӧд аслас делӧяс.
Тшӧктіс тэныд висьтавны поклон да сиӧ тэныд бур здоровье, оз кӧ удит аддзысьлыны аскӧдыд.
Сійӧ менӧ тэ дорӧ ыстіс.
Митря топӧдіс нывлысь кисӧ.
— Висьтав Уцалы месянь ыджыд аттьӧ.
Абу козинъяссьыс, а сыысь, мый сійӧ вайӧдіс тэнӧ.
— Ме ачым вои, Митря, — нюмъёвтіс ныв. — Ок, и ковмис жӧ меным пинясьны гортын.
Гица тӧкӧтьӧ эз ви менӧ, но сылысь йӧйталӧмсӧ ме чинтышті.
Ме висьтала тэныд ставсӧ.
Первойсӧ найӧ асьныс кӧсйылісны воны татчӧ, да рытъявылыс Станкалӧн коскыс висьмис, а вокыд тэнад выдумайтіс, мый мельничаӧ виччысьӧ инспекторӧс, тайӧ сійӧ сӧветуйтіс меным мунны вежань телегаӧн.
Ӧд кодлыкӧ колӧ жӧ вӧлі волыны.
— Мусаӧй менам воис.
Сійӧ друг чӧв ланьтіс да зэв збыльысь видзӧдліс Митря вылӧ.
Вомдоръясыс сылӧн кутісны сырмыны, а карӧй синъясас кутіс дзирдавны синва.
Гӧгӧр вӧлі тыр йӧзӧн.
Ветлысь-мунысьяс сувтыштлывлісны да нюммунӧмӧн видзӧдісны том пара вылӧ.
Митря казяліс, мый тані абу места кывъяслы, кодъясӧс налы зэв ёна колӧ висьтавны ӧта-мӧдыслы.
Сійӧ босьтіс Настасияӧс киӧдыс, кодарас вӧлі чабыртӧма Митрялы вылӧ вайӧм чышъян.
Сійӧ тӧдіс, мый ылі муясын тайӧ чышъяныс, кӧні вӧлі тӧдчӧны Настялӧн синва туйясыс, век лоӧ Митрякӧд.
Ныв муніс Митря бӧрся.
Сылӧн гожъялӧм чужӧмыс лои серьёзнӧйӧн.
Чӧв олігтыр муніс уличаяс кузя тувсовъя дзордзалысь садъяс пӧвстӧд кытчӧкӧ кар саяс, кӧни туй бокъясас быдмисны тшӧтшӧдӧм акация кустъяс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь еджыд, виж да розӧвӧй цветъясӧн.
Арка вылын, код увті найӧ мунісны, вӧлі гижӧма гырысь зӧлӧтитӧм букваясӧн: «Аллея вечности».
Найӧ ӧтпырйӧ гораа лыддисны тайӧ тӧлктӧм кывъяссӧ.
Аллеяті найӧ воисны кладбище вылӧ.
Настасия висьталіс, мый лоӧма гортас.
Митрялы ёна воис сьӧлӧм вылас кывзыны сылысь небыд, гора гӧлӧссӧ.
Найӧ то мунісны, то сувтыштавлісны ӧградаяс дорӧ, кодъясӧс вӧлі кыӧма ловъя цветъясӧн.
А ловъя цветъяс пӧвстас шоча ӧшалісны косьмӧм важ венокъяс.
Вӧлі лӧнь да гожъя.
— Сідзкӧ, тэ мунан? — Митря вылӧ дзоргигтыр немвиччысьтӧг тіралыштан гӧлӧсӧн юаліс Настасия.
Сійӧ эз сет сылы вочавидзны да висьталіс водзӧ: — Кор ми татчӧ воим, вежань телега дорӧ чукӧртчисны крестьяна — миян и мукӧд сиктсаяс.
Найӧ ставныс шуӧны: «Сиктъяс тыртӧммисны...
Мыйла миянлысь йӧзсӧ мӧдӧдалӧны йӧз муас, мый миянлы, гӧль йӧзлы, тайӧ войнасьыс, мый миянлы юкнысӧ?..»
— Тайӧ ставыс вернӧ, но мый нӧ ми вермам вӧчны?
— Кодлы шуд усьӧ - бӧр воас? — жугыля шуис Настасия.
Митря сувтыштіс:
— Ӧні ме верита аслам шудлы и воа бӧр...
Ныв нюмъёвтіс, но банбокъясӧдыс сылӧн визувтіс синва.
Настя дзигӧдіс сійӧс шуйга кинас да топӧдыштіс юрсӧ сылы морӧс бердас.
Ёна тіпкис тайӧ сьӧлӧмыс.
Настасия виччысис тысяча окыштӧм пиысь медводдзасӧ, кодӧс вӧлі кӧсйысьлӧма открыткаын, кодӧс Настасия дзебӧмӧн видзліс питшӧгас базилика веткакӧд ӧтлаын.
И тайӧ збыль лои сэки, кор кӧнкӧ памятникъяс пӧвстын кӧкис кӧк, лэбзис на юр вывті да саяліс тешкодь нима аллеяӧ.
X
Вагонас, кӧні муніс Митря, старшӧйӧн вӧлі индӧма Костя Флоряӧс.
Накӧд ӧттшӧтш вӧлі уна мукӧд тӧварыш.
— Быдӧн тӧждысьӧ ас диван понда, — шуис Митря.
Асланыс воинъяслы правительствоӧн сетӧм скӧтлы вагонын Митрялӧн кывъясыс петкӧдісны гажа серам, тайӧ кывъясыс кывсисны вагонысь вагонӧ.
«Энӧ нюжӧдӧй диванъястӧ», сідзкӧ энӧ босьтӧй сымда ин.
«Шыбитӧй диванъястӧ», сідзкӧ шыбитӧй идзастӧ, код вылын узьланныд.
«А то найӧ асьныс пышъясны» - лёкысь содтыліс Митря.
Тайӧ шуткаыс вагонысь котралысь да лэбалысь диванъяс кузя кывсис офицеръяс пельӧдз.
Старшинаяс тшӧктісны став ветымын вагонъясас мелӧн гижны местасӧ, кытчӧдз вӧлі индӧма мунны.
Дерт, стӧча тайӧс некод эз тӧд.
Но старшинаяс кывлісны офицеръяссянь, мый вагонъяс мунӧны Москва да Сталинград дорӧдз.
И руд пӧвъяс вылӧ салдатъяс гижисны гырысь букваясӧн: «Бухарест — Москва», «Бухарест — Сталинград».
А кодкӧ, вывті нин збоймӧм бӧрын, гижӧма «Вагон мунӧ Сибирӧ».
Митря Кокор «Бухарест — Москва» гижӧд дінӧ ассяньыс содтіс: «да бӧр».
Тайӧ содтӧдыс бара жӧ сьӧлӧм выланыс воис салдатъяслы.
Но рытнас капрал Флоря чӧв олігтыр чышкис «да бӧр» кывъяссӧ.
— Кӧсъян сэтчӧ кольччыны? — шпыньмуніс Митря.
Капрал видзӧдліс гӧгӧр, абу-ӧ кодкӧ матын сулалысь, да нюммуніс, нинӧм эз шу.
Полковник Палади, дзор да зумыш морт, тӧдмаліс тайӧ гижасьӧмъяснас ворсӧмсӧ да скӧрмис:
— Колӧ дугӧдны тайӧ йӧйталӧмъяссӧ, — шуис сійӧ офицеръяслы. — Ті чайтад, найӧ  тэрмасьӧны Москваӧ либӧ Сталинградӧ?
Мед эськӧ менам сідзи юр висис, кыдзи найӧ кӧсйӧны тайӧс.
Эм приказх — вот и и нуам найӧс.
Татшӧм действительностьыс: нинӧм сійӧс мичаммӧднысӧ.
Тӧда ме этайӧ мужикъястӧ, сволочьясӧс.
Да ӧд, збыль кӧ сёрнитны, найӧ правӧсь.
Кутшӧм делӧ тайӧ корысьясыслы политикаӧдз...
Тшӧктӧй чышкыны гижӧдъяссӧ!
Приказ вӧлі сетӧма.
— Весавны вагонъяссӧ йӧйталӧмысь да тойясысь! — шӧпнитіс Митря, и тайӧ шуткаыс бара жӧ мӧдіс гуляйтны салдатъяс пӧвстті.
Кор эшелон мунліс гырысь станцияяс дінті, салдатъяс заводитлывлісны сьывны военнӧй сьыланкывъяс.
Сэсся вагонъяс ньӧжйӧникӧн ланьтлывлісны.
Новобранечьяс, кыдз асьнысӧ нимтылісны йӧз, шога, кыдзкӧ веськӧдя видзӧдісны турунвиж видзьяс вылӧ.
— Му — вот миян фронт! — кыдзкӧ ӧтчыд муяс вылӧ индігмоз шуис Митря.
Вагонын серӧктісны.
— Мый гӧрдланныд, дуракъяс? - скӧрмис Митря:
Салдатъяс гӧгӧрвотӧг видзӧдлісны сы вылӧ.
Найӧ велалісны, мый Кокор пыр шмонитӧ.
Тадзи мунісны дзонь недель.
Эшелон дыр сулавлывліс тыртӧм станцияясын.
Коръясӧкӧ зэрлывліс, вагон гӧгӧрын лолывліс руд ру: сійӧ ӧшаліс салдатъяс весьтын, кыдз сьӧд шог смертникъяс весьтын.
Татшӧм часъясас Митря водлывліс Флорякӧд орччӧн да зілис унмовсьны.
Думъясыс сылӧн ветлӧдлісны ылын-ылын... сэтчӧдз, кор сы выдзӧ эз сувтлыны  карӧй синъяс.
Сэк сійӧ ышловзьыліс да ружтіс.
Сылы вӧлі неуна яндзим капрал водзын.
— Мый тэкӧд лои, Митря? — юаліс коркӧ Костя.
Митря шуис сылы сӧмын джын правдасӧ:
— Ме думайта, мый ӧні вӧчӧ миян «учительным», коді сетіс меным киӧ букварь да дӧска.
Мый сійӧ ӧні вӧчӧ?
Ме сійӧс дзик ӧтчыд аддзылі, а вунӧдны ог вермы.
— «Учитель» виччысьӧ, — воча шуис кузнеч.
— Сійӧ ловъя?
— Ме кывлі, мый ловъя...
А ещӧ мый йылысь тэ думайтін?
— Эк, вок, йӧй мӧвпъяс венӧны менӧ.
— Миян дедъяс гортысь ветлывлісны сӧмын сэтчӧдз, мый ылнаӧ позьӧ палич шыбитны.
Ми жӧ мӧдӧдчим свет помӧдзыс - медым тӧдмавны, кытӧн муыслӧн гӧгйыс. - Салдатъяс кодсюрӧ кывзісны Митрялысь висьталӧмсӧ.
Найӧ виччысисны сылысь шутка.
— Мунам некутшӧм пӧльзатӧг.
Дедъяс ветлывлісны заработка вылӧ, а ми мунам кулӧмла.
Капрал зумыштчис.
— Государство тэныд мынтӧ быд лун быдса лейӧн, сетӧ дарӧвӧй туй, сёян, паськӧм...
— Эн казьтыв паськӧм йылысь, салдатъясӧс скӧрмӧдан.
Салдатъяс шога видзӧдлісны асланыс обмундирование вылӧ, кодӧ найӧс пасьтӧдіс канму.
— Эй, салдатъяс, мый ныръястӧ ӧшӧдінныд? — юаліс Флоря.
— Ми гажӧдчам.
А Илис Дафинеску, Митрялӧн другыс, содтіс:
— Сӧмын ӧтнас Митря ышлолалӧ да гажтӧмчӧ.
Салдатъяс бергӧдчисны Митря Кокорлань.
— Ме казьтывлывла мойд ӧти гӧль морт йылысь, — шуис Митря. — Сійӧ мыш нопйӧн воис ен дінӧдз, медым кыдзкӧ мынтӧдчыны шогысь-шудтӧмлунысь.
А ме мӧдарӧ: кык мешӧкӧн тувччала веськыда адӧ.
Салдатъяс лоины зэв серьёзнӧйӧсь.
«Тайӧ Митряыскӧд мыйкӧ неладнӧ лоӧма, — думайтісны найӧ, — вывті нин тешкодя сійӧ сёрнитӧ, оз йӧз моз.
И збыль, Кокор эз гажӧдлы важӧн тӧдса пословицаясӧн да анектодъясӧн, кыдзи мукӧд, кодъясӧс тӧдӧны вӧлі салдатъяс налӧн ёсь кыв сертиыс.
Сылӧн кывъясыс сорласьӧмаӧсь аслас олӧмса курыд шогӧн.
Эшелон дыр муніс асыввывлань, частӧджык кутісны паныдасьлывлыны тыртӧм сиктъяс.
Ставыс вӧлі жугӧдӧма да сотӧма.
Тӧлыс новлӧдліс сотчӧм да шой дук.
Понъяс шӧйтісны жугавлӧм да сотчӧмторъяс пӧвстас, кӧинъясӧ пӧригтырйи.
Бӧжъяссӧ сюркнялӧмӧн да ныръяссӧ вывлань лэптӧмӧн, найӧ омлялісны, кыдз кулӧм понда.
Ӧтчыд салдатъяс видзӧдлісны вагон ӧдзӧсӧд да аддзисны развалина чукӧр: керкаяслӧн стенъясыс, карлӧн скелетыс.
Вӧлі рӧмдӧ, но бисӧ эз ӧзтыны.
Вокзал пыдди тайӧ жугавлӧм кирпичтор чукӧръяс пӧвстсьыс тыдалісны пӧвъясысь вӧчӧм вежыньтчӧм барак да кӧрттуйвывса воинскӧй частьлӧн кымынкӧ палатка.
Виччысьтӧг палаткаясын ӧзйис электричество.
Сійӧ, мый вӧлі кажитчӧ карӧн, ӧні муртса вуджрасьыштіс пемыд небесаас, кажитчыліс, мый олӧмыс тані бырлӧма ещӧ кольӧм нэмъясас на.
Посньыдик станцияясын, кытчӧ кольӧмаӧсь на кутшӧмсюрӧ оланінъяс, поезд сувтлывліс сутки кежлӧ, медым йӧзыс вермисны шойччыштны мунігӧн треситӧмысь.
Йӧз котралісны, корсьлісны свежӧй ва.
Мукӧдъяс, коскӧдз пӧрччысьӧмӧн, мыссьывлісны шоръяс да юкмӧсъяс дорын.
Вагонъясысь шыблавлісны «перинаяссӧ» да вӧчлывлісны наысь бипуръяс.
Пӧрччӧм дӧрӧмъяс бура видлавлісны би дорын.
Ӧти татшӧм стоянка дырйи Митря да кузнеч лэччисны матысса оврагӧ, кытчӧ вӧлі дзебсьыштӧмаӧсь кымынкӧ ичӧтик керка.
Кык мӧс йирсис эндӧм му вылын, а накӧд некымын омӧлик порсьпи, курӧгъяс.
Кутшӧмкӧ нывбаба тэрыба пырис джуджыд пыш пӧвстӧ.
Флоря горӧдіс сылы кымынкӧ кыв рочӧн.
Нывбаба бергӧдчис на дінӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу немецъяс.
Сійӧ заводитліс нюмъёвтны.
Чужӧмыс сылӧн вежыньтчис: вылыс пиньяссӧ сылысь вӧлі жугӧдлӧма.
— Немецъяс вӧліны тані, кӧзяйка?
— Вӧліны, — воча шуис сійӧ да чуньнас индіс страшнӧй вом пытшкӧсас. — А ті кодъяс лоанныд?
— Ми абу немецъяс, кӧзяйка.
— Сідз, сідз... Сідзкӧ, йӧз...
Кытчӧ ті?
— ФЫронт вылӧ мунам.
Ми румынса салдатъяс.
— Ок, сир курыд шогӧй, — кипыдӧснас тшӧкасӧ пыкигмоз лыддьӧдлыны кутіс нывбаба.
Тайӧ бӧрдӧмыс Митрялы йиджис сьӧлӧмӧдзыс.
Флорялӧн доршасис синваыс.
На гӧгӧр чукӧрмисны ещӧ кымынкӧ нывбаба, дженьыдик пася кык старик да некымын челядь.
Синъясыс налӧн вӧліны скӧрӧсь.
Кодкӧ топыда кутісны кианыс вилаяс.
Сійӧ перйис мешӧксьыс сьӧд нянь тор да ӧтпырйӧ разис кабурасӧ.
Няньсӧ чегис да нюжӧдіс челядьлы.
Найӧ повзьӧмӧн бӧрыньтчисны, а сэсся матыстчисны да жебиник кияснаныс кватитісны няньсӧ.
Ӧти старик воськовтіс водзлань да ёсь гӧлӧсӧн юаліс румынъяс ног:
— Ті румынъяс?
— Да...
Старик сатшкис виласӧ муас да заводитіс сёрнитны, роч кывъяссӧ сорлаліс румынскӧйяскӧд.
— А-а!
Ми вӧвлім жӧ война вылад.
Сэки - мӧд ногӧн воюйтім.
Ӧні немец абу нин морт кодь, а кӧин кодь, проклятӧй саранча кодь.
— Мый сійӧ висьталӧ? — юаліс Митря.
Флоря переведитіс сылы.
— Но миян пиян вӧтласны найӧс чӧрту! — висьталіс старик ас кывйӧн нин, а капрал вуджӧдіс Митрялы. - Мышкӧ!
Кыдзи нӧйтӧны найӧс!
Кыдзи пӧвсалӧны найӧс!
— Капут немецлы! — немвиччысьтӧг горӧдіс мӧд старикыс, сылӧн омӧлик тушаыс кутіс сырмыны радлунысла. — Энӧ мунӧй водзӧ!
Мунӧй бӧр гортаныд.
— Енмӧй, коньӧръяс ті менам, шаньӧсь ті менам... - лыддьӧдліс пӧчӧ, на бӧрын  мунігчӧж.
— Сералӧны найӧ миян вылын, — надзӧникӧн шуис Митря.
Капрал нинӧм эз вочавидз.
Ёртъяс воисны ӧткӧн сулалысь станцияӧ.
Коръясӧкӧ налӧн синъясныс паныдасьлывлісны, и найӧ кыв шутӧг гӧгӧрволісны ӧта-мӧдсӧ.
— Нинӧм эн висьтав ребяталы, — шуис Костя Флоря.
XI
— Локталӧй матӧджык, господа, — ужын бӧрын шуис аслас офицеръяслы полковник Палади, тэрыба карта паськӧдӧмӧн, пока денщикъяс идралісны пызан вылысь. — Матӧджык, кора тіянӧс, медым ставныд верминныд тӧдмасьны операциялӧн общӧй картинанас.
Татшӧм сӧвещаньеяс ӧні мунлывлісны пӧшти быд лун.
Но тайӧ рытас мукӧддырся дорысь полковник кажитчис ёнджыка волнуйтчысьӧн.
Сисьяслӧн биыс вӧрис.
Асыввывсянь матыстчисны грозӧвӧй кымӧръяс.
— Талун менам вӧлі доза ыджыд сёрни немецкӧй офицеркӧд, — синъяссӧ карта вылысь лэптӧм бӧрын немвиччысьтӧг висьталіс полковник, — тайӧ лёк станцияса комендантыскӧд.
Тайӧ лои, кыдз сӧмын ми воим татчӧ.
Сійӧ, видзӧдтӧ, кӧсйис менӧ убедитны, мый быттьӧ сылӧн продовольственнӧй складсьыс запасъясыс бырӧмаӧсь, мый сійӧ водзӧ сэсся оз вермы сетны миянлы шуӧм нормасӧ.
Ми пӧ сулалам нин некымын лун, а сылы колӧ вердны фронт вылысь воысь эшелонъяс.
«Ме ачым ог окотит тані тӧрчитны.
«Вайӧй ӧдйӧджык приказ мунӧм йылысь». — «Ог вермы, фронт вывсянь локталӧны ӧти бӧрся мӧд составъяс, ті асьныд верминныд казявны, мый, тыдалӧ, мунӧ перегруппировка».
Вочавидзис, шусьӧ!
Важӧн нин ме эг вӧвлы татшӧм скӧр.
Мед прӧститчасны меын тайӧ кывъясыс, но миян союзникъяс — немецъяс видзӧдӧны миян вылӧ пӧшти кыдзи асланыс вспомогательнӧй войскаяс вылӧ.
— Пӧшти? — шензигтыр шуис ньӧжйӧник паськыд пельпомъяса лейтенант.
Полковник збыльысь видзӧдліс сы вылӧ, пызан улысь веськыд ки улас сюри коньяк бутылка.
— Гашкӧ, ті и правӧсь, Микшуня, — довкнитіс юрнас полковник. — Вайӧй меным, пӧжалуйста, бур сигарета, кутшӧмъясӧс, тӧдан, гортсьыд на вайинныд.
— Сьӧлӧмсянь, господин полковник.
Офицер нюжӧдіс эзысь портсигар да вӧзйис начальникыслы зажигалка.
— Пасибӧ, Микшуня.
Менам эм истӧг.
Прӧститӧй, господа офицеръяс, менам шуӧмысь, кодӧс ёнджыка тӧдчӧдіс миян ёртным.
Мукӧддырйиыс и менам овлывлӧны сьӧкыд минутаяс.
Кор веськалан татшӧм эновтӧм станцияас, окота аддзывны нюммунӧм, кывны бур кывъяс...
Но ӧд абу сійӧ.
Налӧн, миян другъяснымлӧн, некутшӧм чувство абу, быттьӧ автоматъяс.
— Регыд наысь йӧзӧс вӧчасны, господин полковник, — ӧти синнас мигнитӧм бӧрын бара шыасис Микшуня.
— Ме гӧгӧрвоа, мый ті кӧсъянныд шуны, но меным тайӧ оз во сьӧлӧм вылӧ.
Микшуня ӧшӧдіс юрсӧ.
— Но тіян кывъясад, Микшуня, эм мыйкӧ мында збыльтор.
Кутшӧмкӧ кадсянь, карта вылӧ видзӧдігӧн, ми шӧйӧвошӧмӧн паськӧдлам кияснымӧс.
Гашкӧ, ми ог бура гӧгӧрвоӧй, кодарас унджык выныс.
Молниеноснӧй скачок бӧрын — стратегическӧй бӧрыньтчӧм.
Пельнысӧ чошнитӧмӧн офицеръяс чӧв олісны.
— Абу некутшӧм падъялӧм, — водзӧ висьталіс полковник, — мый некор на свет вылын эз вӧвлы бурджыка организуйтӧм да ёнджыка велӧдӧм армия, тайӧ армия дорысь.
И век жӧ... — ышловзис сійӧ. — Ме нервничайта, кор мӧда думайтны сы йылысь, мый...
Сійӧ шыбитіс кусӧм сигаретсӧ да пыр жӧ босьтіс лейтенант портсигарысь мӧдӧс.
— Тайӧ схваткаыс... — сійӧ ӧзтіс папироссӧ, — виан схватка некымын тысяча километр кузьта, Балтийскӧйсянь Чёрнӧй мореӧдз...
Уна миллион салдат... некор аддзывлытӧм техника...
Авиация, командование...
Да мый сэні сёрнитнысӧ.
Ми огӧ вермӧй не аддзыны, мый артмӧны гӧгӧрвотӧмторъяс.
Ӧд профессионалъяс жӧ ми, чӧртлы босьтны!
Войскалысь отступайтӧмсӧ миянысь он дзеб некутшӧм юӧръясӧн, кӧть мед кыдзи сійӧс абу тупкӧма.
— Сӧмын ӧмӧй тані?.. — бара варовмис лейтенант. — А Ленинград бердын, Москва бердын, кӧнкӧ Волга дорын?
— Да.
Буретш сэні, кытчӧ ми мунам да некыдзи ог вермӧй воны.
Куим решающӧй значениеа пунктын.
Он-ӧ юыштӧй, зонъяс? — сигаретанас бутылка вылӧ индігмоз содтіс полковник. — Та бӧрын, кыдз шулывлӧ старшина Катарама, делӧыс лёк. — Сьӧд пиньяссӧ жерйӧдлігмоз Палади нюмъёвтіс. — Но тайӧ ӧд ещӧ абу на ставыс.
Русскӧйяс заводитісны решительнӧй контратакаяс, кодъяслӧн выныс лунысь лун содӧ.
А сы пыдди немецъяслӧн фронт вылӧ воысь содтӧд выль йӧзыс кажитчӧны меным дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны кык во сайын: военнӧй делӧ тӧдтӧм, велӧдтӧм томйӧз.
А мый лоӧ, ми кӧ вот пырысьтӧм-пыр шыбитам миян крестьяна тыра тайӧ поездсӧ ураганнӧй би улӧ?
Мича видзӧдантор, абу ӧмӧй сідз?
Найӧс чышкыштас кокньыдик гӧнӧс моз.
Сідзи жӧ, кыдзи и этайӧ том немецъяссӧ.
Мунӧны воюйтны ыджыд кыпыдлунӧн, равзӧны сьыланкывъяс, а бӧрынджык бӧрдӧны да мамсӧ корӧны.
А асыввывсянь пыр локтӧны и локтӧны выль войска, кодъясӧс зэв бура велӧдӧма и сідзжӧ кӧмӧдӧма-пасьтӧдӧма, быттьӧ абу сійӧ салдатъясыс, кодъяс бӧрыньтчисны.
На пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс вӧвлӧмаӧсь нин бойясын, но ещӧ на унджык выльясыс — тысячаяс, миллионъяс...
Авиация, танкъяс, моторизованнӧй артиллерия, «катюшаяс» да енмыс ещӧ тӧдӧ мыйяс.
Мыйыс сӧмын налӧн абу, господа!
Ставпӧлӧс мыджӧдъяссӧ жуглӧмӧн найӧ пыр мунӧны и мунӧны водзӧ.
Коркӧ русскӧйяс разгромитісны Наполеонӧс.
Тыдалӧ, и Германия ворссяс ассьыс партиясӧ.
Полковник ӧзтіс сигаретасӧ да юис ещӧ коньяк рюмка.
Сійӧ мӧдіс ёнджыка шенасьны кияснас, чирӧм гӧлӧсыс кыліс гораджыка.
Сійӧ рытас офицерскӧй вагон дорын первой сменаса часӧвӧйӧн вӧлі Митря Кокор Илие Дафинескукӧд ӧттшӧтш: Митря ӧтар боксянь, Дафинеску — мӧдарсянь.
Вагон ӧшиньяссӧ вӧлі тупкӧма шторыӧн, медым «салдатъяс эз аддзывны, мый вӧчӧ начальство», кыдз гӧгӧвоӧдлісны аслыныс салдатъяс.
Полковник пукаліс лампа да ӧшинь костын сідз, мый Митря аддзыліс ӧшинь штора вылын тӧдчыштысь неуна мышкыртчӧм сылысь сьӧд вуджӧрсӧ.
Митря гӧгӧр ставыс вӧли лӧнь да йӧзтӧм, сійӧ сувтіс ӧшинь дорын да мӧдіс кывзысьны.
Мукӧддырйиыс сылы удайтчывліс кыйны гоз-мӧд кыв.
Сійӧ видзӧдіс полковник вуджӧрлысь вӧрӧмсӧ.
Шуйга кинас полковник кыскывліс вомсьыс сигаретасӧ, а веськыднас кадысь кадӧ вомдорас вайӧдліс рюмка.
«Сійӧ, буракӧ, зэв ёна любитӧ коньякӧн шусян цуйкатӧ, — думыштіс Митря. — Стӧканыс ыджыд,  а кисьтавлӧ коньяксӧ этшаӧн.
Зато тшӧкыда кисьтавлӧ!
Ӧкмысысь лэптыліс веськыд кисӧ».
Митря серӧктывліс пемыдас ачыс аскӧдыс.
Сійӧ казьтывліс, мый висьтавлывліс сылы Катарама русскӧйяс йылысь: «Кыдз нӧ ми тіянкӧд, москальяс, сёрнитчывлім?
То висьталӧны, русскӧйяслӧн пӧ контрреволюция заводитчас, то налӧн ӧружиеыс абу... а ӧни налӧн быдторйыс эм - весиг святӧй Пётрлӧн рай ӧдзӧс ключьясыс.
Петкӧдлісны найӧ гаж Наполеонлы, петкӧдласны на и Гитлерлы».
Войыс вӧлі тӧлысьтӧм.
Ылын асыввылын, быттьӧ гӧраяс, бутвидзисны сьӧд кымӧръяс.
Полковниклысь речсӧ помӧдз кывзӧм бӧрын Кокор регыд вежсис.
Караульнӧй начальник вайӧдіс смена.
Кокор сдайтіс ассьыс постсӧ.
Ефрейтор сетіс сылы пароль да муніс.
Ӧні сійӧ асылӧдз вермис узьны.
Поезд бӧжладорсянь сылӧн теплушкаыс вӧлі квайтӧд.
Теплушкаӧ пыранінын сійӧс виччысис капрал Флоря.
Митря нуӧдіс сійӧс бокӧ да вашкӧдӧмӧн висьталіс сы йылысь, мый аддзыліс да кывліс.
Очсалігтырйи сійӧ содтіс:
— Господа офицеръяс тӧждысьӧны война вӧснаыд оз этшаджык миян старшина дорысь.
Кузнеч нинӧм эз ӧтветит, сӧмын юаліс:
— Унмыд локтӧ, Митря?
— Локтӧ, но оз ёна...
А мый сэтшӧмыс?
— Унмыд кӧ локтӧ, эн пыр вагонас.
Сэні сэтшӧм лёк дука, мый ме пырнысӧ эг вермы.
Петалан здук кежлӧ, в сэсся бӧр пырнысӧ он вермы.
Со сулала да виччыся тэнӧ тані.
Ме тан воськов ветымын сайын аддзи турун зорӧдтор.
Водыштлам сы бокӧ.
Войыд помасянвыйын нин.
Югдытӧдзыс ӧд куим час нин сӧмын коли.
Найӧ воисны зорӧд дорӧдз да водісны.
Мыйкӧ дыра мысти кузнеч юаліс:
— А миян политика йылысь найӧ эз сёрнитны?
— Код йылысь?
Антонеску йылысь?
— Да...
— Эз, сы йылысь эз сёрнитны.
— Но, дерт, — думыштіс кузнеч, — полӧны асланыс кучик вӧсна.
Друг асыввывса сьӧд кымӧр пиас ыпнитіс ыджыд гӧрд син.
Ӧзйыліс да кусі, быттьӧ мигнитіс.
Митрялы кажитчис, мый сьтеплӧн скӧр лолыс грӧзитӧ коньӧр йӧзлы, кодъяс ылалӧмаӧсь тӧдтӧм странаса паськыд пространствоӧ.
— Аддзылін?
— Да, — надзӧник вочавидзис кузнеч. — Сэні гымалӧм-чардалӧм.
Зэв ылын.
На гӧгӧр куйліс, быттьӧ узис, помтӧм-дортӧм степь.
Но и тайӧ чӧв-лӧняс мыйкӧ вӧсньыдика триньгис-звӧнитіс.
Миллиардъясӧн ловъя ловъяс чипсісны турун пӧвстын.
«Сідз жӧ и уна найӧ, коді мунӧ миян вылӧ», — мӧвпаліс Митря.
Скӧр ловлӧн синмыс югнитліс ещӧ ӧтчыд.
Сьӧд кымӧр надзӧникӧн кыпӧдчис вывлань, унапӧлӧс ногӧн вежласис, кытчӧдз эз ло кык кок йылӧ сувтӧм бордъя вӧв кодь.
А сэсся кымӧрыс нюжаліс да регыд мысти быри.
Асыввылын небесаыс сэзьдіс, турун пӧвстын дзивгӧм ланьтіс.
Помтӧм ылісьыс кыліс мыйкӧ шутёвтӧм сяма.
Регыд та бӧрын пуркнитіс кӧдзыд ру - ӧвтыштіс ылысса бушков.
Тайӧ кыссис минут дас да лӧнис.
И бара гӧгӧр лои шы ни тӧв.
Кокор чошкӧдіс пельяссӧ, кыдзи коркӧ Дрофа степын, кор сылы ковмывліс войяснас йирсьӧдлывлыны вӧвъясӧс.
— А кутшӧм чӧв! — вашнитіс Флоря кузнеч.
— Мый бара ӧні гортын вӧчлывлӧны? — думыштчӧмӧн шуис Митря.
— Видзӧд! — ӧлӧдіс сійӧс кузнеч.
Митря кӧсйис мыйкӧ йылысь юавны, но чуймис да тшӧкмуні: ылын асыввылас ӧзйывлісны да вӧтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс би кольтаяс.
Нинӧм вӧлі оз кыв, сӧмын би чукӧрыс вӧтчис ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Кыкнан ёртыс ланьтӧмӧн олісны тіпкысь сьӧлӧмъяснаныс.
Сэні вӧлі фронт, кытчӧ мунӧ вӧлі налӧн частьыс.
ХII
404-ӧд номера эшелон, кажитчӧ, тэрмасис босьтны аслыспӧлӧс рекорд — некор не воӧдчыны индӧминӧ.
Сійӧ тутсіс, тшыналіс, грымӧдіс кӧлесаяснас да пошкис, сувтлывліс, вӧрзьӧдчывліс да бара сувтліс.
Тыдалӧ, татшӧм ногнас сійӧ петкӧдліс салдат-пассажиръяслысь да машинистъяслысь гуся стремлениеяссӧ.
Тадзи кольлісны лунъяс.
Та дорӧ содтысис нӧшта ӧти явление: кажитчис, мый ачыс горизонтыс век сідзи жӧ пышйыліс да вошлі асыввывса помтӧм-дортӧм ыліас.
И нӧшта ӧтитор: кадысь-кадӧ 404-ӧд номера эшелон вылӧ виччысьтӧг уськӧдчывлісны гырысь тӧв ныръяс да зэръяс.
Эз миян кодьӧсь.
Миянладорын, гӧгӧвоӧдліс Кокор, тӧвныръясыд — тайӧ вильшасьысь челядь, а тані - пӧрысь ёма чукӧр.
Уськӧдчасны чӧртлӧн ведьмаясыс, гӧгрӧдласны морттӧ, шыбитасны сійӧс му бердӧ, сійӧс и виччысь, поездтӧ конъяласны рельсъяс вывсьыс.
— Мунӧй ті, эй, мунӧй ті, йӧз, бӧр, кытысь воинныд!
Мый тіянлы тані колӧ?
— Сёр бӧртӧ бергӧдны миянӧс, пӧрысь ведьма.
Мунам веськыда чӧртлы сир биас, нуам сылы кык мешӧк гӧснеч...
— Да найӧ тыртӧмӧсь, Митря? — сералісны салдатъяс.
— Но да, ті жӧритінныд ставсӧ, кор ме шкорги.
Но найӧ бара тырисны сійӧн, мый ми, йӧйяс, корсям тайӧ инъясын.
Со и нуа гӧснеч пыдди мортлысь кык мешӧктыр йӧйлун...
Ӧтик зэра лунӧ сувтӧм поезд дінӧ матыстчис офицер румынскӧй дивизияысь, коді вӧлі расположитчӧма тайӧ секторас.
Салдатъяс, кодъяс вӧліны матынӧсь командир вагон дорын, бура кылісны, мый тайӧ офицерыс - делегат, но кутшӧм полкысь — найӧ эз гӧгӧрвоны.
Тайӧ вӧлі ичӧтик морт, мугӧм чужӧма, тошка, кузь пӧлаа шинеля, каскаа, тасмаяса, но различиелӧн знакъяс эз вӧвны.
Полковниккӧд да мукӧд офицеръяскӧд кутіс асьсӧ тшапа, кыдзи сэтшӧм морт, коді «вӧвлӧма нин бойын».
— А видзӧднысӧ ёна нин пыркӧдӧмаӧсь тайӧс, — шуис Митря. — Аски и ми татшӧмӧсь лоам.
Гажтӧм делӧ!..
Вӧлӧмкӧ, мый кузь шинеля офицерлӧн полкыс вит недель чӧжӧн куимысь вежлӧма ассьыс местасӧ.
Сійӧ абу мунлӧма водзӧ, а пыр ӧтарӧ бӧрыньтчӧма, быттьӧкӧ кыйӧма ассьыс бӧжсӧ.
— Стратегическӧй бӧрыньтчӧм! — висьталіс связьса офицер сэтшӧм збой гӧлӧсӧн, быттьӧ тайӧ кывъясыс сӧмын на ӧні сюрины аслыс.
— Эн шутит, лейтенант Попеску, — веськыда сы вылӧ видзӧдігмоз вочавидзис полковник Палади.
Микшуня пуктіс кисӧ лейтенант пельпом вылӧ да шуис:
— Кывзы жӧ, Нуцу, ӧд ми тэкӧд ӧти выпускысь, ёртъяс, сэки тэ эн вӧв дзик йӧй зонмӧн.
Лейтенант Нуцу Попеску, аслас кузь шынельын, ещӧ на минута мында шванитчыштіс, а сэсся нюмъёвтіс.
— Коньяк вайинныд?
— Вайим, — успокоитіс сійӧс Микшуня. — И карті тшӧтш.
— Но, найӧ миянлы оз туйны, — ӧвтыштіс кинас Нуцу. — Кадыс абу.
Тіянлы колӧ ӧні жӧ тіян фургонъясӧн да миян грузӧвикъясӧн вуджӧдны став  овмӧснытӧ лагерӧ.
Ми сулалам тані матын.
Со эсійӧ сикт саяс, кӧні кык туйвежыс.
Машинаяс - дзонь водоворот...
Русскӧйяс тӧрыт тасянь нелямын километр сайын атакуйтісны миянлысь позицияяснымӧс.
Со, видзӧдлӧй карта вылас.
Наступлениесӧ вӧлі сувтӧдӧма.
Полковник торкис сійӧс:
— Сідзкӧ, поездсьыс петны миянлы став кӧлуйӧн?
— Да, господин полковник.
— Микшуня, сет приказ.
Микшуня синъяснас тшӧктіс старшинаяслы заводитны.
Салдатъяс тэрмасьтӧг заводитісны ректыны.
— А мый вӧчлывлӧны другъяс? — лейтенантлань бергӧдчӧмӧн юаліс Микшуня.
— Миян ставыс коли сӧмын кӧкъямыс морт, дона Микшуня.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Нуцулӧн чужӧмыс кыдзкӧ ставнас омӧльтчис.
И сійӧ копыртіс юрсӧ, неважӧнся тшаплунсьыс нинӧм нин эз коль.
— Кыдзи олӧны Чиобану да Параскивеску? — юаліс ичӧт тушаа, косіник офицер, прӧзвище сертиыс Дамуца.
— Чиобану да Параскивеску важӧн нин абуӧсь, — ышловзис Нуцу.
Дамуца кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
— Весиг эскыны сьӧкыд.
Тайӧ менам воча вокъяс, но олім кыдз рӧднӧйяс.
— Ковмас эскыны, Дамуца?
Усины и мукӧд: Порумбеску, Лаксатив, Кроитору...
Бӧръяыс вӧлі менам миритчытӧм врагӧн, сы вӧсна мый сылысь ме дугдывтӧг волывлі картіӧн ворсігӧн.
Меным сійӧ зэв жаль, ӧд сійӧ меным вӧвлі ичӧтик именье кодь, коді вайлывліс доход.
И Корбица...
И Иован, коді вӧлі век миянлы декламируйтӧ балладаяссӧ Иовано Иоргаванолысь, кодӧс шулывліс аслас предокӧн.
Весиг и кулігас сійӧ шуис Иоргаванолысь кывъяссӧ: «Но, челядь, ме мӧдӧдчи аслам прадедъяс дінӧ».
— А Панакоада?
— Панакоада ловъя.
Младшӧй лейтенант Дамуца быттьӧ кыпыдджык лолі, но сӧмын здук кежлӧ.
Шонді лэччис улӧ нин, вӧсньыдик гӧрд кымӧр пытшкӧ, кор полк аслас став кӧлуйнас мӧдӧдчис «Сомотрец сиктӧ».
Тайӧ «сиктыс» эз нин вӧв сиктӧн, сиктса йӧз пӧвстысь, кодъяс коркӧ уджавлісны му дінын, быдталісны скӧт, дӧзьӧритлісны фруктовӧй садъяс, абу кольӧма ни ӧтик морт.
Найӧ ставныс быттьӧ лэбисны тӧлысь вылӧ либӧ му пырыс мунісны.
Сомотрец вӧлі ӧні карта вылын прӧстӧй чутӧн, кытчӧ вӧлі сувтӧма полклӧн колясыс, кытӧні служитіс Нуцу.
Тайӧ полкыслӧн джын вооружениеыс вӧлі вошӧма бойын, вӧвъяс пышъялісны, офицеръяс пӧвстысь коли сӧмын кымынкӧ морт, а рядовӧй составлӧн вошӧмъясыс вӧліны сы гырсяӧсь, мый некутшӧм содтӧд вайӧм йӧз эз вермыны тыртны тайӧ воштӧмсӧ.
— Торйӧн нин унаӧн пӧгибнитісны да вошины эсійӧ мужикъясыс, — нюмъялігтырйи висьтавліс Нуцу.
Ловйӧн кольӧм йӧз терпеньетӧг виччысисны юӧръяс асланыс местаяссянь.
— Кутшӧм сэні юӧръяс! — шуыштіс Катарама. — Абу некутшӧм юӧр.
Сэні ставыс бур, Илья-Пророк колесницалӧн тормозыс да Саваофлӧн камилавкаыс тіянлы пиняныд.
Рад аддзыны тіянӧс дзоньвидзаясӧн.
Кывлі, мый тіян ӧні кольӧма ставыс кыксё комын морт.
— Меӧн кыксё комын ӧти, — стӧчмӧдіс Катарамалысь шуӧмсӧ батарейнӧй вурсьысь Данилэ.
— И тэ тані, Рошу?
— Тані, господин старшина, муртса ловъя.
Вывті ӧдйӧ чинам, господин старшина.
— Да и ми воим татчӧ чинӧм вылӧ.
Но мый, ставыс тырмӧ?
— Тырмӧ.
— Ме вот ваи неуна кукуруза пызь.
Важ тӧдсаяс паныдасиганыс нимкодя тапкӧдлывлісны ӧта-мӧдыслы пельпомъясас да киасялісны.
Кокор казяліс, кыдзи паныдасисны командиръяс.
Полковник Чаушу косьмӧма да сотчӧма шонді водзас, но, кыдзи и пыр, сійӧ вӧлі долыд чужӧма, бритчӧма, лӧзов-еджыд стеклӧ кодь синъяса, сійӧ вӧлі кыпыд.
Сійӧ лыддьыссис ыджыдӧн, сы вӧсна мый полковниклысь званиесӧ пӧлучитіс Паладиысь водзджык.
Кутчысьлӧм бӧрын Чаушу небыдика тапнитіс Паладилы рушкуас:
— Лишнӧйсӧ лэдзан!..
Кокор думыштіс: «Паныдасигъясын ми векджык кучкалам ӧта-мӧдлы мышканым — сылы медуна сьӧкыдыс сюрлӧ.
А начальство тапкӧдӧ ӧта-мӧдныслы рушкуас».
— Но вот, дона Палади, аски ме сета тэныд полк.
Воӧн-джынйӧн фронт вылын олӧм бӧрын и меным позьӧ ӧти тӧлысь шойччыны.
Муна аслам воча воккӧд — генералкӧд.
Да и тэныд лёкыс оз жӧ ло — тэ резервын и век бӧрыньтчан бӧрлань.
— Начальстволы тожӧ окота усйысьны татысь, — орччӧн сулалысь салдатъяслы вашнитіс Кокор.
Лагерь вылӧ лэччис рыт.
Бияс ни бипуръяс эз ӧзтывлыны.
— Миянкӧд орччӧн фронт, — висьтавлісны Кокорлы важ салдатъяс. — Мыйӧн сӧмын тыдовтчыштас кутшӧмкӧ би, пырысьтӧм-пыр лэбзясны жар-птицаяс да гылӧдасны колькъяс.
Ок, и гораа потласьӧны тайӧ колькъясыс!
Кажитчыліс, мый «старикъяс» ошйысьлывлісны фронтвывса делӧяс йылысь, сӧветскӧй артиллерия, танкъяс йылысь висьталігъясын.
Выльӧн воысьяс уважениеӧн да полӧмӧн кывзісны налысь.
— Шуӧны, мый найӧ пӧ голяяссӧ вундалӧны, коді налы пленӧ сюрӧ.
— Коді?
Эк тэ, чипанпи?..
Москальяс?
Сӧрӧм.
Найӧ сэтшӧм жӧ йӧз, кутшӧм и ми.
Видзчысьӧй ёнджыка союзникъясысь — немецъясысь.
Найӧ мыйӧн аддзасны, мый миян пиысь кодкӧ омӧльтчис либӧ бокӧ кежис ас могӧн, пыр жӧ и сутшкасны штыкӧн либӧ ытшкыштасны автоматысь.
Збой воякаяс!
— А найӧ оз бӧрыньтчыны?
— Кыдзи оз бӧрыньтчыны?..
Овлывлӧ сідзи, мый некод оз вермы выдержитны.
Ӧтчыд миян весьтын тыдовтчис змей...
Кокор дыр кывзіс, сылӧн и унмыс эз лок.
А сэсся кузнечкӧд ӧтлаын найӧ корсисны йӧзтӧмджыкин, кытӧні эськӧ позис ас кежын сёрнитыштны асланыс делӧяс йылысь.
Найӧ дыр шӧйтісны да нинӧм эз аддзыны, пока эз веськавны снарядӧн кодйӧм воронкаӧ.
Найӧ водісны мышъяс выланыс да шебрасисны шинельясӧн.
Шыбитчисны пара кывйӧн.
Вугыртісны.
Садьмисны найӧ вель сёр нин, бергӧдчисны ӧта-мӧд дораныс да кынмисны, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн.
Кыліс пушкаысь лыйсьӧм, быттьӧ кучкалісны гортӧм барабанӧ, и абу нин сэтшӧм ылын.
Сэсся лои шынитӧв.
Пӧдӧм турун дукӧн лолалігтыр ёртъяс виччысисны, кор найӧ бӧр унмовсясны, кыдз друг нем виччысьтӧг асыввылын качисны небесаӧ турунвиж ракетаяс, и бара заводитчис канонада, - найӧ кылісны, кыдзи сыркакывны мӧдіс муыс.
Прӧдитіс часлӧн нёльӧд пайыс, час.
Кажитчӧ, кытӧнкӧ му пытшкас кодзувъяс югӧр улын пессьӧ да доймӧмысла мыйвынсьыс ойзӧ вселеннаялӧн ыджыд сьӧлӧмыс.
Ёртъяс ӧдйӧ чеччисны да мӧдӧдчисны асланыс часьт расположениелань.
Салдатъяс повзьыштӧмӧн сёрнитісны.
Полковник Чаушу висьталіс:
— Эн волнуйтчӧй, немецъяс найӧс оз лэдзны.
Но ачыс сійӧ тӧждысьӧмӧн ветлӧдліс пемыдас, кадысь кадӧ сувтыштлывліс, видзӧдлывліс ыліӧ, кывзысьліс.
— Сійӧс, мый кылӧ полковник, кылам и ми, — броткыштіс ӧти салдат.
Но регыдик кежлӧ дугдылӧм бӧрын би ӧддзис ещӧ ыджыдджык вынӧн.
Куим час чӧж йӧз вӧлі зэв ёна зэвтчӧмаӧсь.
Грымакылӧм да му сыркакылӧмыс эз дугдыв.
Митря Кокор друг гӧгӧрвоис, мый пидзӧсъясыс сылӧн дрӧжжитӧны.
Видзӧдліс кокъяс вылас, быттьӧкӧ бокӧвӧй тӧдтӧмторъяс вылӧ, сійӧ тешкодя нюмъёвтіс, ёртчис да вынтӧг водіс муӧ.
Сійӧ аддзис ас дінсьыс олӧма салдатъясӧс да гӧрдӧдіс аслас повзьӧмсьыс.
Кӧн нӧ вермас лоны Флоря капрал?
— Тэ тані?
— Тані.
Кыкнанныс шуисны тайӧ кывъяссӧ пиньяснас зяткӧдігтыр.
Пӧрысь салдатъяс чӧв олігтыр да серьёзнӧя видзӧдлісны на вылӧ, а кадыс, кажитчӧ, сувтіс.
Йӧз кывзісны, мый вӧлі вӧчсьӧ грознӧй ыліас.
Вӧлі югдӧ нин, кор туйвежын тыдовтчисны грузӧвикъясӧн мунысь салдатъяс.
Тайӧ вӧліны паникаын пышйысь немецъяс.
— Бара на ковмас места вежны, — кодкӧ аслыс моз шуис Митрякӧд орччӧн.
Митря кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Немецъяс бӧрыньтчӧны?
— А сэсся мунасны водзӧ.
Ачыд он ӧмӧй аддзы?
— Эк, а ми, новобранечьяс, выльӧн воысьяс.
Сӧмын Митря ӧтнас серӧктіс тайӧ тӧлктӧм кывъяс вылас.
Выль воысь салдатъяс, тшӧктӧм виччысьтӧг, пондісны ноксьыны.
Кыліс офицеръяслӧн команда, но найӧс некод эз кывзы.
Артиллериялӧн дугдывтӧм грымӧдігӧн да грузӧвикъяс тутсігӧн, кодъяс куим колоннаӧн мунісны туй кузя, полк чукӧртіс ассьыс овмӧссӧ.
Кыдз тайӧ пырджык овлӧ паника кадӧ, ӧти салдат воис роска, мӧд — нянь торъя, коймӧд — седлӧтӧм да домповодтӧм вӧв вылын верзьӧмӧн.
— Выдзӧдлы Александр Македонский вылӧ!
Митря друг шыбитчисна дорӧ, быттьӧ гӧтӧвитчис лэптыны найӧс сюръяс вылӧ.
Сійӧ эз на йӧймы, кӧть сылӧн чужӧмыс ставнас векыштчис.
— Эй, новобранечьяс! — равзіс он. — Сувтӧй, мед быдӧн ачыс куляс ас вывсьыс  кучиксӧ и сетас сійӧс!
Сылӧн шог серамыс вуджис салдатъяслы.
Сійӧ лӧглунӧн ропкис быттьӧ ас кежысь:
— Медым ставсьыс нин мынтысьны...
Полковник Палади, коді вӧлі мунӧ кык воськов бӧрын Чаушусянь, сувтіс сералысь салдатъяс пӧвстӧ да юаліс:
— Кӧні менам шофёр? — дӧзмӧмӧн юаліс сылысь спутник — Мый вылӧ ті сераланныд, скӧтъяс?
Йӧз сетісны сылы туй.
— Тэ кужан машинаӧн веськӧдлыны? — горӧдіс Чаушу Митрялы.
— Сӧмын ӧшъясӧн, господин полковник.
Сідзкӧ, мый нӧ тэ сулалан да видзӧдан ме вылӧ, идиот?
Тэрыба, марш!
Корсь пырысь-пыр Визереску шофёрӧс.
Кокор муніс корсьны код тӧдас кодӧс: сійӧ жӧ здукӧ сійӧ вунӧдіс висьталӧм овсӧ.
Регыд сійӧ воис жӧ ас садяс да гӧгӧрвоис, мый йӧз гудрасьӧмас котӧртӧны туй ӧтлаасянінӧ.
Вӧвъясӧн доддялӧм фургон, кык полковӧй грузӧвик да полковниклӧн автомобиль сулалісны туйдорын, виччысисны кад пырны колонна пытшкас.
Ӧткымынъяс шыбытлісны ставсӧ, мый кыскисны аскӧдыс, да розъяс моз ӧшалісны грузӧвикъясын.
Но туйыс эз нин вермы тӧрӧдны став автомашинасӧ.
Ӧні сійӧ вӧлі ыджыд лёльӧ кодь, коді веглясигтыр кыссис водзӧ.
Сынӧдыс тыри самолётъяслӧн скӧр таркӧдчӧмӧн.
Пӧшти дорын Кокор аддзис немечьясӧс.
Эз позь шуны, мый тайӧ абу йӧз.
Самолётъяс пикируйтісны ӧтиклаӧ чукӧртчӧм грузӧвикъясӧс.
Сяргыны кутісны пулемётъяс.
«Киськалӧны садовникъяс градъяс...»
Самолётъяс жургисны дзик юръяс весьтаныс, кыпӧдчыласны вывлань, бӧр лэччыласны.
Грузӧвикъясысь пачкаясӧн чеччалісны салдатъяс да пышъялісны кытчӧ синмыс видзӧдіс.
Самолётъяс бӧр лэбисны.
Эновтлӧм автомашинаясас уськӧдчисны «старичокъяс» да новобранечьяс, Митрялӧн тӧварышъяс.
Ӧти здукӧ Кокор син водзын вӧлі настоящӧй бой.
Косясисны весиг пистолетъясӧн.
Дас воськов сайысь Митря аддзис аслас частьса рядовӧйясӧс, а на пӧвстысь Катарама старшинаӧс, коді, лёкногӧн мурзігтыр, писькӧдчис машина дінӧ.
Старшина кутчысьліс нин грузӧвик борт бердӧ, но пырысь-пыр жӧ бӧрыньтчис.
Кузовын пукалысьяс пиысь ӧти тесакӧн керыштіс сылысь кисӧ.
«Чӧртлӧн машинаыс», — керыштӧм вирӧсь кинас ӧвтчигтырйи видчис старшина.
Здоровӧй кинас сійӧ кватитіс автоматсӧ.
Но прӧтивник ӧні жӧ сійӧс пожнавлісны.
— Виисны! — горӧдіс Кокор.
Старшина ружӧктіс да уси туй дорас.
Кулысь морт вомӧн чеччалігтыр салдатъяс уськӧдчисны грузӧвик дінӧ, штурмӧн.
Йӧз, кодъяс вӧліны грузӧвикъясын, косясисны налы паныд тесакъясӧн, пистолетъясӧн да автоматъясӧн.
Немвиччысьтӧг колоннасӧ бара атакуйтісны куим бомбардировщик.
Салдатъяс кӧчьяс моз бара уськӧдчисны муяс вылӧ.
Кыксё метр вылнасянь сӧветскӧй лётчикъяс шыблалісны бомбаяс.
Первойя взрыв дырйиыс жӧ Митря уси.
Мӧд дырйиыс пернапасасис да ещӧ топыдджыка топӧдчис му бердӧ да кыліс, мый чужӧмыс сылӧн вӧлі вирӧссьӧма.
— Вокӧ...
Тайӧ вӧлі кузнеч.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да аддзис, кыдзи му вылын пессьӧ Флоря.
Вирыс сылӧн прысьйис сапӧг гӧльӧн вывтіыс, Митря пуктіс кисӧ тӧварышлӧн доймӧм кок вылас: пидзӧс увланьтіыс жугалӧм кокыс Флорялӧн лётмуніс.
Омлялӧм да грымакылӧм тыртісны воздухсӧ.
Митря эз нин мӧд видзчысьны.
Сійӧ решитіс, мый воис пом.
Сійӧ йӧйлуннас тыртӧм аслас кык мешӧкӧн веськаліс нин адӧ.
Илие Дафинеску чеччыштліс, кияснас кутчысис кынӧмас, кусыньтчис номыр моз, водіс муӧ да ланьтіс.
«Кула ме, — думыштіс Митря, — тайӧ и бурджык».
Кельдӧдӧм чужӧма полковник Палади сулаліс, жугалӧм грузӧвик бердӧ нёровтчӧмӧн.
Сійӧ гырддзанас вылӧ лэдзчысьӧмӧн, кинас пыкис юрсӧ.
Митря заводитліс лыддьыны виӧмаяссӧ, но торксис арталӧмсьыс.
Грузӧвикъясысь, кодъясӧс дзик на ӧні осаждайтісны салдатъяс, вӧлі лоӧмаӧсь песлӧдлӧм кӧрттор, пу да морт яй чукӧръяс.
Тайӧ мясорубкаас вошисны и найӧ, кодъяс медводз керыштісны кисӧ Катарамэ фельдфебельлысь, а сэсся и лыйисны сійӧс.
Митря копыртчис сы весьтӧ, но кузнеч воштіс садьсӧ.
Митря лэптіс синъяссӧ да аддзис, мый му кузя локтӧ танкъяслӧн ыджыд руд чукӧр.
Танкъяс!
Ловйӧн кольӧм салдатъяс чукӧртчӧмаӧсь гӧрд флажока русскӧй танк дорӧ.
— Видзӧдтӧ, немецъяс тӧдӧны, кыдзи колӧ пленӧ сетчыны, — шензьыштіс Митря.
Сійӧ тшӧтш шыбитіс пистолета тасмасӧ, мый вӧчисны, кыдз сійӧ казяліс, танк дорӧ став матыстчысьыс.
Йӧз сувтлісны фронтӧ да лэптісны кияссӧ.
Сійӧ тшӧтш лэптіс кисӧ, но сы вылӧ некод эз веськӧд вниманньӧсӧ.
Юр весьтас пыр на жургисны самолётъяс.
Танкъяс грымакылісны кытӧнкӧ ылын нин.
«Уна йӧз пӧгибнитіс.
Но кодсюрӧыс коли на ловйӧн...
Гашкӧ, и миянлы сетасны плешкӧ пуляӧн.
Кулас сійӧ шондіа лунас.
Сэтшӧмӧн жӧ вӧлі и сьтеп Дрофаын, сӧмын мирнӧй да чӧв-лӧнь, кутшӧмӧн некор нин сэсся оз ло, сы вӧсна мый ставыс помасис.
Кор воисны раненӧй Флоряла санитаръяс, найӧ аддзисны Флорякӧд орччӧн бӧрдысь Митряӧс.
— Мый тэкӧд лои?
Тэ ранитчӧмыд? — рочӧн юаліс санитар.
Митря гӧгӧрвоис.
Сійӧ индіс кузнеч вылӧ.
— Тайӧ менам ёрт.
— Но ладнӧ, ладнӧ, — Митрялы пельпомас тапкӧдігтыр висьталіс санитар. — Мун пленнӧйяс колонна дінас.
Кузнеч восьтіс синъяссӧ.
И мунігас Митря кыліс, мый сы сьӧлӧм вылас лои лӧсьыдджык.
ХIII
«Ме шыбиті аслам мешӧкъясысь йӧйлунӧс да пукті сэтчӧ неуна здоровӧй вежӧртор».
Тадзи Митря кӧсйис заводитны письмӧсӧ сылы, коді вӧлі ӧні зэв ылын сысянь, Малу Сурпат сиктын, Дрофа степь помын.
«Ставыс, мый мt кывлім страна йылысь, кытӧні ӧні ме ола, и тані олысь йӧз йылысь, вӧлӧма ылӧдчӧм.
Ӧні ме аддзи правдасӧ, йӧзыс тані сэтшӧм жӧ уджалысьяс, кутшӧмӧсь и ми.
Налӧн абуӧсь миян кодь Куим Ныраясыд, народнӧй революция бырӧдӧма найӧс гагъясӧс моз.
Тэ эн повзьы менам кывъясысь, регыд и миян лоӧ татшӧм жӧ.
И миян сиктса гӧль йӧз получитасны му.
А ещӧ ме кӧсъя аддзывны, кыдзи югдас чужӧмыс пӧрысь Триглялӧн да кыдзи кутас шойччыны Кица — кӧть ӧтик час луннас, удж бӧрын».
Но Митря эз вермы тайӧс гижны — сійӧ вӧлі пленын лагеръясысь ӧтиын и эз на позь гижны письмӧяс, кыдз шуис сылы кодкӧ тӧварышъяс пиысь, кодъяс воӧмаӧсь татчӧ ёна водзджык Митря дорысь да весиг сёрнитісны рочӧн.
Митря решитіс, мый сылы кыдзи позьӧ регыдджык колӧ велӧдны роч кыв.
Сы кындзи, мый эз позь вӧлі гижасьны, чужан муын да Малу Сурпатын делаяс вӧліны важ кодьӧсь, ӧд войнаыс эз помась.
Сӧветскӧй войска ӧдйӧ мунісны водзӧ да жуглісны немечьясӧс, но эз на перйыны чужан мусӧ немеч киясысь.
Да кӧть и позьӧ вӧлі мӧдӧдны письмӧяс рӧдинаӧ, тӧрӧдан ӧмӧй став думъястӧ ки пыдӧс пасьта почтӧвӧй открытка вылӧ?
«Медводз, Настук, тӧд, мый, сійӧ кадсянь, мый ме тані, ме гӧгӧрвои, мый радейта тэнӧ.
Но Настасия тӧдіс та йылысь ещӧ сійӧ кадсяньыс на, кор дзоридзалысь акация кустъяс пӧвстын кӧк кӧкис налы шудлун.
Унатор сэк кадсянь лоліс!
Матыстчис ме дінӧ кутшӧмкӧ роч, Настук, да тшӧктіс эновтны ранитчӧм кока Флоряӧс, а аслым сувтны пленнӧйяс радӧ.
Дзор сэтшӧм, синкымыс еджыд, синмыс югыдлӧз, моль кодь.
Сійӧ тапнитіс меным мышкӧ да нюммуніс.
Мунігӧн ме висьталі сылы, мый ме румын.
— Но и бур, — шуис сійӧ рочӧн.
Сійӧ менӧ гӧгӧрвоис.
И ме муні пленнӧйяс дінӧ.
Румынъяс мунісны ӧтарладорӧдыс, немецъяс — мӧдарӧдыс.
Сӧмын бӧрыннас нин ме думышті, мый эг юав тайӧ санитарыслысь нимсӧ.
Но бергӧдчыны бӧр ме эг нин вермы, а миян йӧз сійӧс некод абу аддзылӧмаӧсь.
Коді сійӧ вӧлі, мый сылӧн нимыс?
Сӧветскӧй конвоиръяс эз гӧгӧрвоны, мыйла ме волнуйтча.
А кор переводчик висьталіс налы, мыйын делӧыс, найӧ серӧктісны.
— Эн тӧждысь, тэнсьыд другтӧ мӧдӧдісны госпитальӧ.
Бурдас.
— Но меным окота эськӧ вӧлі тӧдны нимсӧ сійӧ дзор санитарыслысь, коді сійӧс лэптіс.
— Мыйла тэныд тӧднысӧ, гашкӧ, тэ сэсся некор нин сійӧс он аддзыв».
Сійӧ миян «тӧварыш».
Медводдза квайт тӧлысь чӧжнас лагерын Митря Кокор дружитчис кык сӧветскӧй салдаткӧд — Могилёвса Василий Пистругакӧд да Костромаса Дмитрий Карагановкӧд.
Пистругасянь — ичӧтик тушаа, мугов чужӧма да ёсь сёрниа зонсянь, Митря вель ӧдйӧ велаліс рочӧ.
Сійӧ жӧ кадӧ агрономияӧ сійӧс велӧдіс Митя Караганов.
Тайӧ вӧлі крепыд, кутӧда да серьёзнӧй морт, кӧть арлыд сертиыс сылы вӧлі сымда жӧ, кымын и Кокорлы.
Караганов частӧ висьтавлывліс Митрялы, кыдзи сылӧн колхозас олӧны крестьяна.
Висьтавліс сійӧ спокойнӧя да внимательнӧя видзӧдіс сыкӧд сёрнитысьыс вылӧ.
Сёр арӧдз, пока сулаліс мича поводдя, пленнӧйяс ремонтируйтісны ю вылысь му плотина, кодӧс вӧлі крепитӧма дубӧвӧй сваяясӧн.
Юыс пӧрис ӧні тыӧ, да ваыс лӧнь жургӧмӧн сысъясис водосброс пыр.
Долина кайис чукыльӧсь террасаясӧн фруктӧвӧй садъяс костӧд.
Долина водзвылас сулаліс сикт.
Керйысь вӧчӧм керкаяс вӧлі тупкалӧма юсьпӧлянӧн, ыджыд ӧшиньяс мичмӧдӧма турунвиж ставеньясӧн.
Митря ылісянь видзӧдіс на вылӧ, и найӧ сылы воисны сьӧлӧм вылас.
Караганов висьталіс Кокорлы, мый тайӧ сиктса олысьясыс дас ӧти во сайын организуйтӧмаӧсь колхоз.
Садсӧ да огородсӧ киськавны васӧ босьтӧны прудсьыс.
Плотина дорас сулалӧ мельнича, коді уджалӧ во гӧгӧр да вайӧ колхозлы ыджыд доход, эм и турбина.
Турбина сетӧ би да энергия ичӧтик фабрикалы, кытӧні вӧчӧны видз-му уджалан инвентарь.
Сы кындзи, фабрика вӧчалӧ ӧшинь рамаяс, пызанъяс да улӧсъяс.
— Куранъяс да вилаяс, — висьтавліс Караганов, — найӧ мӧдӧдӧны гӧраяс вылӧ, скӧт видзан колхозъясӧ.
Овмӧсыс сэні озыр: и сыроварня эм, и вый вӧчан завод.
Ӧшинь рамаяс, пызанъяс да улӧсъяс мӧдӧдалӧны веськыда Казахстанса овтӧминъясӧ, Аральскӧй море дорӧ, кӧні заводитісны стрӧитны керкаяс да сиктъяс.
Сійӧ инъясас кочевникъяс тысяча воясӧн кочуйтлісны.
Нуждаыс заставляйтліс найӧс вӧчавны набегъяс да грабитны.
Налӧн и асланыс ханъяс вӧліны, йӧзыслысь вот чукӧрталісны.
Но вот большевикъяс вӧтлісны ханъяссӧ, велӧдісны кочевникъясӧс киськавны ватӧм, кос пустыняяс, уджавны видз-му овмӧс.
А аддзылан кӧ тэ казахъяслысь столицасӧ, сад да и сӧмын!
Уличаяс кыкнан бокӧдыс арыкъясӧд визувтӧ ва.
Сэні стрӧитӧны школаяс да больничаяс, локталӧны сэтчӧ учительяс да врачьяс.
Вежсис олӧмыс Казахстанын.
Кузь тӧвся рытъясӧ Митря кывзіс татшӧм висьтъяссӧ.
Ӧтчыд Пиструга, мигнитӧм бӧрын, юаліс Митрялысь:
— А тэ веритан, мый тэныд висьталӧ Караганов?
— Верита, — вочавидзис Кокор. — Кӧть миян и уна лӧж сёрнияс вӧвліны Россия йылысь.
Кыдзи нӧ ме ог верит аслам синъяслы.
— А мый тэ аддзылін аслад синъяснад? — варовмис Пиструга. — Тэ ӧд Казахстанын либӧ скӧтвидзысьяс дінын гӧра вылын эн вӧвлы?
— Эг, эг вӧвлы, но ме аддза, мый вӧчсьӧ тані!
— Кывзы, Василий.
Ме вои сэтшӧминысь, кӧні зэв уна шогыс.
Гӧльлун, кутшӧмын овлісны коркӧ кочевникъяс, тайӧ менам гӧльлун, миян Хаджиуын тожӧ эм асланым «хан» — помещик Кристя, прӧзвище сертиыс Куим Ныра...
Ме вот мый кӧсъя юавны тэнсьыд, Василий: кор стрӧитӧма тайӧ плотинасӧ да кутшӧм кадсянь тані прудйыс?
— Неважӧн, во дас куим, дас нёль.
— Збыль.
Тайӧ тӧдчӧ яблоняяс сертиыс, найӧ тожӧ абу пӧрысьджыкӧсь.
Сиктыс, буракӧ, вӧвлӧма тані и водзджык, но керкаясыс выльӧсь, визьӧн сулалӧны.
Мельнича, электрическӧй станция, фабрика — ставыс тайӧ эз вермы лоны войдӧр, ӧд збыль, кор эз вӧв плотинаыс, тані эз вӧв и тайӧ райыс?
Пиструга гораа серӧктіс.
— Збыль кӧ шуны, тані ньӧти эз вӧв рай.
— Тӧдӧмысь, йӧзыс тайӧ сиктас олісны сэтшӧм жӧ гӧля, кыдзи олӧны миян Дрофа степын?
Караганов нюмъёвтіс да шуис украинецлы:
— Василий Иванович, Кокор вӧлі тэнад велӧдчысьӧн, а тэ сійӧс бурасӧ эн тӧдмав.
А ме гӧгӧрвои, та понда ставсӧ висьтала сылы.
— Извини, Дмитрий Матвеевич, — вочавидзис Пиструга, — кыдз ме гӧгӧрвоа, тэ кӧсъян сыысь настоящӧй политическӧй деятельӧс вӧчны.
— Дерт, кӧсъя.
— А тэ сылысь юалін, кӧсйӧ-ӧ сійӧ?
— Василий Иванович, ме мӧдтор на куті гӧгӧрвоны.
Господа миян сайӧдлісны миянӧс политика йылысь мӧвпъясысь.
Миянлы тшӧктылісны думайтны водзӧ олӧм йылысь мӧдаръюгыдын.
А асьныс вӧчлісны ассьыныс политика, лӧсьӧдлісны аслыныс бур олӧмсӧ таладор светас.
Караганов шуис:
— Тигр став ӧбедсӧ ӧтнас сёйлывліс, сы вӧсна сійӧ и кызӧн лои.
— Збыль, — сӧгласитчис Кокор. — Но ӧні ми мӧдам занимайтчыны асланым политикаӧн, таладоръюгыдас да тайӧ олӧмас.
Господалы тайӧ оз во сьӧлӧм вылас, налы тайӧ опаснӧ.
Нинӧм он вӧч.
Воас кад, и ме вая тайӧ опасностьсӧ асланым сиктӧ, Малу Сурпатӧ.
— Сэки тэнӧ тюрьмаӧ пуксьӧдасны, Настасияыд бӧрдны кутас.
— Ми кӧ победитам, оз пуксьӧдны!
— Коді сійӧ миыс?
— Ог гӧгӧрво.
— Тэ ӧд бура гӧгӧрвоан, Василий Иванович, мый ме кӧсъя висьтавны.
Сійӧ, мый лои Россияын, лоӧ и миянын.
Кыптасны рабъяс, усясны кӧзяева.
Менам ӧти друг мыйсюрӧӧ велӧдіс менӧ.
Да ӧд и менам аслам эмӧ син да пель.
Первой лунсянь жӧ, мыйӧн ме веськалі пленӧ, ме быдтор аддза, кыла и видзӧда.
— Видзӧдтӧ, Василий Иванович, — радпырысь шуис Караганов. — Тайӧ зонмыс заводитӧ разбирайтчыны политикаын!
«Мунӧны лун бӧрся лунъяс, недель бӧрся недельяс, — ышлолалігтырйи думайтліс Кокор.
Кӧть эськӧ кодсянькӧ мед юӧртор воис».
Пиструга и Караганов мунісны лагерысь.
Прӧст кадъясӧ сійӧ дыр пукавлывліс чӧв олігтыр.
Комнатаын, кӧні сійӧ узьліс, шумыс надзӧникӧн ланьтлывліс, и сы водзӧ волывліс образыс сылӧн, кодӧс сійӧ радейтіс.
«Кор ме аддза сійӧс, сьӧлӧмӧй менам небзяс, оз, оз небзьы сійӧ.
Ог вермы лоны сыкӧд шудаӧн, кытчӧдз ме ог мынты ставныслы, кодъяс чорзьӧдісны сійӧс».
Тӧв вӧлі зэв лымъя, быдлаын вӧліны гырысь толаяс.
Войяснас, кор вӧлі тӧлысь югыд, Митря кодкӧдкӧ ёртъясыскӧд петавліс пруд дорӧ видзӧдны выбраяссӧ.
Кодзула сэзь сынӧдыс вӧлі пырыс тыдалана, кыдз хрусталь, сыын ясыда кылісны вашкӧдӧмъяс, кокшыяс, войся лэбачлӧн равзӧмыс.
Кӧдзыдыс чепляліс чужӧмтӧ да быттьӧ донӧдӧм сутугаӧн сотіс ныр розьястӧ.
Татчӧс тӧлыс - тайӧ гырысь паськыд местаяс да буранъяс, кодъяс грӧзитӧны оз сӧмын зверьяслы, но и йӧзлы.
Зверьяс виччысьӧны шоныд лунъяс толаясӧ дзебсьӧмӧн.
А морт косясьӧ да побеждайтӧ гырысь пургаясӧс - тайӧ медъёна шензьӧдіс Кокорӧс.
Ӧтчыд воскресеньеӧ, час куимын, кор нин помалісны ӧбедайтны, да военнопленнӧйяс вӧлі разӧдчалӧны асланыс баракъясӧ.
Ас дорӧ мунӧмӧдз, Митря сувтіс здук кежлӧ видзӧдлыны матыстчысь доддя вӧлаӧс.
Вӧвъяс сэтшӧм маті лэбыштісны дінті, мый Митря тупкис чужӧмсӧ пасьлӧн кузь воротас.
Аслас оланінӧ, сизимӧд баракӧ, воӧм бӧрын Митря вӧлі сӧмын на пыркӧдӧ ас вывсьыс лымсӧ, кыдзи пырис сэтчӧ буковинец Георге Шерпе да юӧртіс сылы, мый сійӧс корӧмаӧсь канцелярияӧ, капитан ордӧ.
Митрялы сьӧлӧм вылас лои зэв долыд.
— Буракӧ, выль местаӧ вуджӧдӧм йылысь приказ, — содтіс Шерпе.
— А мукӧдъяссӧ корлісны?
— Эг кывлы.
— Вермас лоны, эсійӧ вӧвнас воысьыс.
— Ме сійӧс эг аддзыв.
— Код тӧдас... — нурбыльтыштіс Митря да друг кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс тӧждысьӧм.
Сійӧ шапкаасис, кизяліс пасьсӧ да петіс.
Лэччысь шонді югӧр водзас лымйыс дзирдаліс.
Канцелярия дорӧ матыстчӧм бӧрын Митря сьӧкыда лолаліс.
Сійӧ сулалыштіс недыр кад «коридорас», тадзи шулісны пленнӧйяс терраса, кодарӧ вӧлі видзӧдӧны ӧшиньяс.
Канцелярияысь кылісны гӧлӧсъяс.
Митря пыр тӧдіс капитан Баранталысь, сибиряк-инвалидлысь, баритонсӧ.
Сылӧн вӧлі пу кок, кодӧн сійӧ ёна тшапитчис.
Сійӧ пыр таркӧдчис сійӧн барак ӧдзӧсъясас, кор вӧчліс обход.
Капитанлӧн вӧлі кузь ус, кодӧс сійӧ вӧлі гартлӧма вывлань, — та вӧсна пленнӧйяс сійӧс шулісны «Будённыйӧн».
Ординарец вӧлі лӧдсалӧ ыджыд пач, коді петіс мӧд жырйӧ.
Сійӧ пӧдлаліс пачсӧ, сувтіс, и, кажитчӧ, шензис, мый пырысьыс сулалӧ да чӧв олӧ.
— Менӧ капитан корӧма, — висьталіс Митря.
— Пыр, — ӧдзӧслань довкнитіс юрнас ординарец.
Митря пырис.
Сійӧ эз виччысь нинӧм лёкторсӧ, ӧд сійӧ нинӧмысь эз вӧв мыжа.
Освободитан кад эз на жӧ во...
«Будённый» сулаліс да мый йылысь кӧ пӧся сёрнитіс аслас шань гӧлӧсӧн, - гашкӧ, юасьліс ёртъяс йылысь сылысь, коді пукаліс ӧдзӧслань мышкӧн.
«Буденный» сулаліс, мӧдыс пукаліс пу табуретка вылын, пась да шапка куйлісны сы дінын.
Баранта гымнитіс пу кокнас джоджӧ да мигнитіс Митрялы, пукалысь ӧдйӧ бергӧдчис.
Митря пырысь-пыр тӧдіс сійӧс.
Тайӧ дзик вӧлі еджыд синкыма сійӧ санитарыс, коді лэптіс Флоряӧс.
Гимнастёрка вылас сылӧн эз вӧвны различие знакъяс.
Митря эз тӧд, кыдзи сійӧс чолӧмавны.
Сійӧ топыда топӧдліс сылы нюжӧдӧм кисӧ.
— Митря Кокор? — юаліс санитар, и Митря тӧдіс сылысь нюмъёвтӧмсӧ.
— Да...
— Вайи тэныд юӧр тэнад другсянь, Костя Флорясянь.
Сійӧ шуис: «Костафлорясянь».
Сылӧн гӧлӧсыс Митрялы кажитчис музыкаӧн.
Еджыд синкымалӧн нюмъёвтӧмыс дзикӧдз успокоитіс сійӧс.
— Сійӧ бурдіс?
— Дзоньвидза.
Митрялӧн вӧрзис сьӧлӧмыс, и сійӧ мӧдіс лапйӧдлыны синъяссӧ:
— Сійӧ кадсяньыс ме пыр на кӧсъя тӧдны тіянлысь нимнытӧ, ми торъялім сэтшӧм тэрыба...
— Гашкӧ, — нюмъёвтіс еджыд синкымаыс, — ме весиг ог помнит.
— Тайӧ миян доктор, — рекомендуйтіс капитан Баранта, — Остап Березов.
— Ме фельдшер, а абу доктор, — яндысьыштӧмӧн веськӧдіс капитанӧс Березов.
— Эн вензьы, тэ знаменитӧй врач, тэ уналы вӧчин операция, и менсьым кокӧс тэ жӧ вундін.
Со этайӧ коксӧ...
Сійӧ куимысь кучкис кокнас джоджас да видзӧдліс гӧгӧр, ус помъяссӧ гартыштӧмӧн.
Березов индіс Митрялы Баранлӧн кок вылӧ.
— Кокор, тэ аддзан тайӧ коксӧ?
Тайӧс зэв бура вӧчӧма.
Сідзкӧ вот, Митря, дзик татшӧм жӧ стальнӧй пружинаяса кок эм Костя Флорялӧн.
Сійӧ важӧн нин тшӧктыліс меным тӧдмавны тэ йылысь, корсьны тэнӧ да юӧртны сылы.
Кор ме сійӧс лэпті, сійӧ шуліс, мый тэ кутін сійӧс ки вылад.
Аддза и тэнад синмысь сы кодь жӧ радлун, кор сійӧ висьталӧ тэ йылысь.
Ме пыр и гӧгӧрвои, мый Костя Флоря — коммунист.
Ме зіли тӧдмавны, кӧні тэ.
Но колӧ вӧлі бӧрйыны кад, медым кежавны тайӧ местаясас лун кежлӧ.
Сӧмын ӧні сюри кадыс.
Ме ола тані ӧти лун, сёрнитыштам тэкӧд Флоря йылысь, тӧдмала, кыдзи тэ олан.
А кор бӧр муна, висьтала сылы, мый сёрниті тэкӧд переводчиктӧг, сылы тайӧ зэв нимкодь лоӧ.
Капитан Баранта куимысь кучкис кокнас джоджас:
— Вайӧй и меным кыв.
Ме ветла тӧждысьышта самовар да мукӧдтор йылысь.
Варовитыштӧй выльторъяс йылысь менам вотӧдз.
Сэсся кывзыштам радио кузя сводка.
Кокор радейтӧ кывзыны бур выльторъяс.
— Видзӧднысӧ тэ дзик здоров, тайӧс ме казялі, но сьӧлӧм вылад тэнад абу спокойнӧ, синъяс сертиыд аддза.
Митря ышловзис да копыртіс юрсӧ.
Важыс бара уси сылы дум вылас.
— Ло тӧлкаӧн, Кокор, да виччысь — тадзи тшӧктӧ тэныд Костя Флоря.
Сылы эськӧ колӧ вӧлі, медым тэнӧ вуджӧдісны сэтчӧ жӧ, кытӧні и сійӧ олӧ, медым эськӧ тэ вермин водзӧ велӧдчыны.
Баранта дӧвӧлен тэӧн.
Та йылысь сійӧ висьталіс меным тэнад вотӧдз.
Виччысьлы тані тулысӧдз, а тулыснас воас распоряжение.
Ми отсалам тэныд тӧдмасьны быдторйӧн, мый эм бурыс миян социалистическӧй рӧдинаын.
Кокор довкнитіс юрнас, сьӧлӧмыс сылӧн мӧдіс чеччыны.
Пырис капитан.
Ординарец, кодӧс Митря аддзыліс коридорысь, сувтӧдіс пызан вылӧ самӧвар.
Регыд мысти вайисны поднос вылын стӧканъяс.
Нюмъёвтӧмӧн Митря шуис:
— Куим стӧкан верма юны, а нёльсӧ - ог, пота.
Меным колӧ ещӧ тулысӧдзыс на овны.
ХIV
Май тӧлысь помын Митря Кокор паныдасис аслас ёртыскӧд, Костя Флорякӧд, военнопленнӧйяслы ӧти лагерын, кытчӧ колӧ вӧлі мунны Москвасянь сӧмын некымын час.
Лагерын румынъяс вӧліны этшаӧн, унджыкыс вӧліны итальянецъяс да словакъяс.
Военнопленнӧйяслы оланінсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма важ паркӧ, ичӧтик кар помын.
Вӧлі тулыс, гӧгӧр ставыс дзоридзаліс.
Вежӧдіс сирень, и кыдз пу раскын заводитісны, первойсӧ полыштӧмӧн на, ассьыныс сьыланкывсӧ колипкайяс.
Ставыс вӧлі Митря рӧдинаын кодь жӧ, сӧмын тулысыс воӧ сёрӧнджык.
Шондіыс быдлаӧ койис зарни югӧръяссӧ, и олысьяс, удж выланыс муніганыс нимкодя чолӧмалісны ӧта-мӧдсӧ.
— Регыд война помасяс, — шуис Флоря.
— Тайӧ колипкайыс сьылӧ сідз жӧ, кыдзи и миян... — шуис Митря, и синъясыс сылӧн лоины жугыльӧсь.
Флоря нюмъёвтіс.
— Тэ весиг он кывзы, мый ме тэныд висьтала.
Мый тэкӧд?
Тэ дзик висьысь кодь, омӧльтчӧмыд.
Пуксям тайӧ скамейка вылас, шонді водзас, да сёрнитыштам.
Миян эм на ещӧ кык час кад.
Митря пуксис скамейка вылӧ.
Сэк сійӧ видзӧдліс Флоря протез вылӧ да дрӧгнитіс.
— Пасибӧ Березовлы, — шуис Флоря.
Дыр торйӧн олӧм бӧрын сёрниыс эз клеитчы, кывъяс эз сюравны.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олісны.
Митря видзӧдліс гӧгӧр — гӧрд черепицаӧн вевттьӧм керкаяс вылӧ, клумбаяс вылӧ, кӧні быдмисны лиловӧй ирисъяс да еджыд нарциссъяс.
— Тэ важӧн тані?
— Абу, тулыссянь сӧмын.
Ме тані шойчча.
Тэнад гажыд быри миян тулысысь?
Митря довкнитіс юрнас:
— Гажтӧмтча, но ог тулысысь.
Но ме гӧгӧрвоа, мый кадыс оз вермы мунны ӧдйӧджык.
— Но сідзкӧ, мыйын нӧ делӧыс?
Казьтылан важъя шогъяссӧ?
Митря копыртіс юрсӧ.
— Ме тэныд висьтала ӧти случай йылысь, и тэныд лоӧ ставыс гӧгӧрвоана.
Со кыдз, ми сёрнитчим Березовкӧд, паныдаси ме сыкӧд ӧти инын (ме гижи нимсӧ книжкаас); сэн пуксим пароход вылӧ и лэччим Москва — Волга каналӧд.
— Зэв бур!
Збыльысь, вӧлі мый видзӧдлыны?
— Да, ме унатор аддзылі, и ставыс меным кажитчис.
Ме и шуа: водзсӧ тан нинӧмыс эз вӧв, и ставсӧ, мый аддзан, - тайӧ морт мывкыдлӧн дела.
Ме аддзылі шобді, коді удитӧ воны зэв дженьыд гожӧма кӧдзыд местаясын.
Сэсся ме аддзылі сиктъяс да сиктъяс, неважӧн на нюръяс пӧлӧн стрӧитӧм, кӧні васӧ домалісны каналъясӧн.
Кӧні вӧлі нюр, ӧні паськалӧны видзьяс.
А тыясас уна чери.
Выльысь мӧдпӧвъёвта: уна мичаыс вӧр-ваас, но гӧраяс, тыяс, саридзьяс да вӧръяс пыр вӧліны мичаӧсь, а сійӧ, мый морт киӧн вӧчӧма овтӧминысь, нюрысь, немторысь - тайӧ, ме серти, медбур.
Мирыс лоӧ паськыдджык, коньӧръяс мучитчӧны этшаджык.
— Тэныд та йылысь Березов висьтавліс?
— Да, сійӧ, но ещӧ унджык гӧгӧрвои ме аслам шог вылын.
— А мый тэныд шогсьынысӧ, ог гӧгӧрво.
Бурджык радлыны колӧ.
— Ӧд и миян Дрофа степын йӧзыс вермисны овны не лёкджыка, но сэні пустӧш пустӧшӧн и кольӧ.
Сідз со, кыдз ме тэныд и висьтавлі, нуӧ менӧ Берёзов да гӧгӧрвоӧдӧ ставсӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ агроном...
— Дельнӧй морт Березов...
— Бур, дельнӧй морт.
Меным медъёна сьӧлӧм вылӧ воӧ, кор сійӧ висьталас, висьталас да друг тапнитас тэныд пельпомад.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ босьтіс менӧ аскӧдыс огородническӧй колхозӧ, Москвасянь кык-куим перегон.
Нимыс колхозыслӧн «Ильич Паметь».
Ме аддзывлі нин и мукӧд колхозъясӧс, видзӧдлі и тайӧс.
Помидор, переч, ӧгуреч рӧсада парникъяс улынӧсь.
Аддза клуб, кӧні чукӧртчӧны огородник да огородницаяс, лыддьӧны газет, кывзӧны радио, сёрнитны политика йылысь...
Кутшӧма эськӧ меным колӧ, мед татшӧм жӧ клуб вӧлі и миян сиктын!
Сэсся миянлы петкӧдлісны детскӧй сад.
Куим керка, ставыс тыр гажа, банйӧм челядьӧн.
Унджыкыс ар кыка-куимаяс, кодсюрӧыс и гырысьджыкӧсь.
Комнатаясас еджыд наволочкаяса да прӧстыняяса крӧватьяс, чача чукӧръяс.
Видзӧда, челядь ӧбедайтісны, и нянькаяс нуӧдісны найӧс узьны.
А бать-мамыслы, медся нин мамъяслы, некутшӧм делӧ абу челядь дінӧдз!
Вот ме и думышті Малу Сурпатса челядь йылысь.
Ни дӧзьӧритӧм найӧс, ни крӧватьяс, ни чачаяс...
Ас тӧдлытӧг меным уси дум вылӧ аслам ичӧтик вокӧй, коді куйліс ӧшинь улын ворйын, а мам кытчӧкӧ мунӧма вӧлі, и вокӧс менсьым кувтӧдзыс курччалӧмаӧсь порсьяс.
Сійӧс сідзжӧ шулісны Митряӧн, сійӧс казьтылӧм могысь и меным сетӧмаӧсь нимсӧ.
Верми, дерт, и ме мунны порсьяслы вӧлӧга пыдди.
Эк, ёртӧй менам, кыдз аддзи ме сиктса челядьлы тайӧ керкасӧ, сідз менам сьӧлӧмӧй и топаліс, кежи ме бокӧ да эг вермы синваысь кутчысьны.
Кузнеч чӧв олігтыр кывзіс Митрялысь висьталӧмсӧ.
— Артмӧ сідзи, мый важыс тэнӧ шогӧ уськӧдӧ?
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый абу нин ылын сійӧ кадыс, кор миян партия лӧсьӧдас рӧдинаын порядок.
Регыд войналы пом.
Государство босьтас ас киас заводъяс, да ми кутам стрӧитны тіянлы, му уджалысьяслы, машинаяс.
Ми ловзьӧдам ассьыным странанымӧс, наукалысь став достижениеяссӧ используйтӧмӧн, кыдзи и тані вӧчӧны.
— Кор ещӧ сійӧ ставыс лоӧ! — ышловзис Митря.
— Тэнад висьӧмыд шусьӧ: терпитны вермытӧм.
— Да, Флоря, пукала, дзик быттьӧкӧ биа ӧгыр вылын...
А друг кулан водзджык да он и аддзыв, кыдзи сійӧ ставыс лоӧ?
Кузнеч тапнитіс сылы мышкас.
— Ми кутам овны и ставсӧ тайӧс аддзылам.
А тэ вӧлін Краснӧй площадь вылын Москваад?
— Вӧлі.
— Но, сэки тӧд - сэні победа бӧрын лоӧ медыджыд парад...
А Владимир Ильичлысь мавзолейсӧ тэ аддзылін?
— Да.
Владимир Ильич быттьӧ ловъя куйлӧ.
Аддзылі ме и Кремль, и башняяс вывсьыс гӧрд звездаяс...
— Велӧдчы, Митря, терпитны! - торкис сійӧс узнеч.
— Тэ збыль висьталан, — ышловзис Митря. — Ме кута велӧдчыны.
— Вот мый, Митря, — думыштӧм бӧрын шуис кузнеч. — Ме видзӧда да воис кад вӧчны тэныд ӧти предложение.
— Кутшӧм предложение?
— Аддзан-ӧ, Митря, матысмӧ час мездыны миянлысь мучитӧм рӧдинанымӧс.
Народ ачыс ас киас должен босьтны государствоӧн управляйтӧм.
Быд выльтор миян странаысь ковмас дорйыны, ковмас и выль народнӧй армия.
— Ме кывлі нин Тудор Владимиреску нима дивизия йылысь, — пыркмуніс Митря. — Кывзы, устроит менӧ сэтчӧ.
— Сӧмын эн пу, Митря, терпитышт, — сылы сӧвет сетіс кузнеч.
ХV
Малу Сурпат сиктын, Гица Лунгу мельничаын, изкияс изісны пызь, а крестьяна изісны кывъяснаныс.
Ӧтикъяс вайисны татчӧ куим телега тыр мешӧкъяс, а мӧдъяс локтісны подӧн, вайисны изансӧ мыш вылас нопторйӧн.
Гӧля олысьяс да дӧваяс, кодъяс воӧмаӧсь асланыс китыр изанторйӧн, эз лысьтлыны изны кывъяснаныс.
А найӧ жӧ, кодъяс вайисны телега тыр изан, частӧ кисьтлывлісны мельник юр вылӧ и мешӧктыр видӧм.
Видчӧм отсавліс колльӧдны кадсӧ и ӧти сайын пычкыны мельниклысь кутшӧмсюрӧ выльторъяс.
Быдӧн тӧдісны, мый Гица ветлывлӧ Хаджиуӧ.
А Кристя помещиклӧн вӧлі радиоприёмник, код пыр мукӧддырйиыс сэтшӧмтор сорыштасны политика йылысь!
Коркӧ ӧтчыд Хаджиусянь воис юӧр, мый немецъяслӧн ставыс бур и политикаыс тшӧтш.
Кыккокйыв пышйӧны русскӧйясысь — вот и став победаыс налӧн!
Тайӧс медым ачыс господин Кристя да Бухарестса господа веритасны, мый найӧ бӧрыньтчӧны, мед сэсся ещӧ ёнджыка наступайтны, быттьӧ налӧн эмӧсь кутшӧмкӧ отравляющӧй веществояса машинаяс.
Ещӧ шуӧ Куимныра, быттьӧ немечьяс думыштӧмаӧсь смерть лучьяс лэдзалан машина!
Пятницаӧ Стойка Чернец, кодӧс нимтісны Гӧрд тошкӧн (сылӧн сӧмын на заводитіс дзормыны тошкыс), юаліс мельниклысь:
— Висьтав, Гица Лунгу, мый кывсьӧ тэнад Митря вок йывсьыд?
— Ме сы йылысь нинӧм эг кывлы.
— Ме кывлі, Гица, мый сійӧ воши сьтепъясын.
— Гашкӧ, и сідз...
Эг ме сійӧс сэтчӧ ысты.
Чернец серӧктіс.
— Тэ кӧсъян висьтавны, мый сійӧ ачыс муніс сэтчӧ, ассьыс окотасӧ тешитны?
— Ме тайӧс ог жӧ висьтав!
Но сійӧ кӧ кулі, сы кузьта сьылӧдам паникида.
Тані висьтавлісны, мый русскӧйяс йӧртӧмаӧсь немецъясӧс и миянлысь йӧзӧс степӧ, а ӧні найӧ кулӧны тшыгъялӧмла да кӧдзыдла.
А кор найӧ кутасны петны сэтысь, большевикъяс лыйлӧны найӧс пушкаясысь да эз лэдзны.
Вот сэні, кыдзи ме гӧгӧрвоа тайӧс, и кулӧма менам коньӧр вокӧй.
Тушасӧ сылысь жӧритісны кӧинъяс и колины, тӧдӧмысь, сылӧн сӧмын сапӧга кокъясыс.
Найӧ сёрнитісны лэбулын луншӧркадся жар дырйи.
На гӧгӧрын сулалісны да кывзісны крестьяна.
Ӧшъяс рӧмидзтісны, мельнича бузгис.
— Мый нӧ тэ ӧні кутан вӧчны, Гица? — нарошнӧ жугыля юаліс Чернец. — Коньӧр Митрялӧн ӧд тэныд кольӧ муыс.
— Кутшӧм сэн му!
Векньыдик полоса.
Сійӧ и сулалӧсӧ пустяки.
— Абу сідз, сійӧ дона сулалӧ, — шуис Чернец. — Тэ мынтӧдчин фронтысь, а тэнад вокыд муніс фронт вылӧ да ещӧ и му тэныд колис.
— Да мый сэні сёрнитнысӧ, — ӧтвет видзӧмысь мынтӧдчӧм могысь шуис Гица, — мусӧ ӧд всё равно помещиклы закладуйтӧма.
— Тайӧ тэ мусӧ закладуйтін?
Кыдзи нӧ тайӧ артмис?
— А зэв прӧстӧ, помещик босьтіс мусӧ Митря долгъясысь.
Чернец серӧктіс:
— Вот тайӧ да, везитӧ Митрялы.
Уджаліс некымын во, ни жалӧванньӧ, ни паськӧм эз босьтлы, да ещӧ на аслас уджалӧмысь долга кольӧма.
— Жалӧванньӧтӧ сійӧ босьтліс.
— Тӧдам ми, кутшӧм жалӧванньӧ...
Сійӧс и вердлісны пӧттӧдзыс?
— Мусӧ ме вешті нин, — тэрмасис содтыны Гица.
— Но, сідзкӧ бур.
Кӧть муыс лоӧ коньӧрлӧн, кор сійӧ бӧр воас.
— Кыдзи тайӧ бӧр воас, пӧгибнитіс кӧ, — пузис Гица.
— Енмыс тӧдас.
Мукӧдъяс йылысь сідзжӧ шулісны, а бӧрыннас вӧлӧмкӧ, мый найӧ ловъяӧсь.
Стойка серамсорӧн, мудера видзӧдліс мельник вылӧ, но чужӧмыс сылӧн пыр жӧ небзис, кор аддзис на дінӧ матыстчысь Настасияӧс.
Ныв гожъялӧма да омӧльтчӧма, но важ мозыс на юрсиас новліс дзоридз.
Сылӧн карӧй синмас эз вӧв синва войт.
Сійӧ чорыда видзӧдіс чукӧртчӧм йӧзвылас, ассьыс юрсӧ важ дорысь вылӧ лэптӧмӧн:
— Дядя Чернец, меным воис юӧр, мый Митря ловъя.
И тэа-меа кодь жӧ здоров.
— Медся нин тэ кодь...
Меным зэв нимкодь.
Мельник шуйга кинас кутчысис пеляс, а мӧд кинас корсис улӧс бӧрсӧ.
- Бур, тайӧ кӧ збыль тадзи, — чирӧм гӧлӧсӧн нурбыльтіс сійӧ. — Сӧмын кысь тэ кывлін та йылысь?
Сійӧ тэныд гижис али мый?
Вед ӧні сійӧ велӧдчӧм мортӧн лои, — шпыньмуніс мельник. — Ме зэв рад...
— Тайӧ и тыдалӧ, — мудера шуис Чернец.
— Кодлы тыдалӧ, а кодлы и оз! — скӧрмис Гица. — Сідзкӧ, сійӧ тэныд гижис?
— Эз, эз гиж, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Настасия.
Сэки йӧз водзӧ петіс Уца Аниняска.
— Мун, мун, нылӧ, гортад, — шуис сійӧ. — Ме ачым налы висьтала.
Настасия муніс.
Мельник колльӧдіс сійӧс синъяснас, лёкысла мурч-курччис пиньяссӧ.
— Но? — шыасис сійӧ Уца дорӧ. — Мый ланьтін.
Висьтась.
— Пырысь-пыр, — еджыд пиньяссӧ петкӧдлігмоз серӧктіс Уца. — Сӧмын эн видзӧд сэтшӧм меліа ме вылӧ.
Талун войнас нем виччысьтӧг воис Динкэ Ипатеску.
Энлӧй, эн волнуйтчӧй.
Миян йӧз ещӧ оз на локтавны.
Но, тыдалӧ, оз нин дыр ковмы виччысьны.
Динкэ Ипатескулы шуд усьӧма: Умань дорын вӧлӧма ыджыд кось.
Русскӧйяс орӧдӧмаӧсь фронт да немецъяс садьтӧгныс пышйӧмаӧсь.
Молдоваын дезертиръяс вӧсна лоӧма дзескыд нин.
Немецъяс грузиталӧмаӧсь вагонъясӧ ставсӧ, мый сюрӧма ки уланыс, да пышъялӧмаӧсь.
На пӧвстын вӧлӧмаӧсь и миян йӧз - Динкэ первойӧн воис гортас.
Воис да бӧр муніс, властьяс нинӧм абу и удитӧмаӧсь тӧдмавны.
Динкэлӧн гӧтырыс, Порумбица, зэв рад.
Ӧд сэки Динкэ муніс свадьба бӧрас, коймӧд лунас, Порумбица думайтліс: «Коляс сійӧ ассьыс лыяссӧ йӧз муӧ».
И друг бӧр воис.
Мӧд лунас луншӧр бӧрын Порумбица котӧрӧн воис ме ордӧ — ӧд сійӧс ме на пыртлі — да ставсӧ меным и висьталіс.
Коді кулӧма, коді ловъя.
Ловъя хуторса Иримия Робу, Поарта Сатулуиса Санду Кэлугеру да стӧрӧж Николае Григорица да мукӧд, ставнысӧ меным лыддьӧдліс, кыдз шуліс сылы Динкэ.
Ещӧ сійӧ висьталіс, мый Митря Кокор пӧ ловъя жӧ, пленын русскӧйяс ордын.
Но, ме, дерт, пыр жӧ кори ассьым мӧд вежанылӧс да и висьталі сылы тайӧ нимкодь юӧрсӧ, мед сійӧ висьталас тіянлы.
Митря абу пӧгибнитӧма.
Сійӧ, кывсьӧ, ӧні унтер-офицер нин.
— Кыдз?
Сідзкӧ, абу сійӧ, - броткис мельник. — Пасьтӧм рака и унтер-офицер!
— Тэ эскы, мичаӧй!
Динкэ тӧдӧ, мый висьталӧ.
Став мирас ни Россияын сэсся мӧд Митря Кокор абу, код вылӧ эськӧ ставныс радлісны, весиг Дидина.
Мый нӧ тэ, другӧ, он нюмъёвт?
— Ме нюмъяла, — асьсӧ киӧ босьтӧмӧн пинь пырыс сӧдзӧдіс мельник. — Серала и нимкодяся, сы вӧсна мый Митря менам рӧднӧй вок.
Мельничаын помасис изан.
Мужичӧйяс да нывбабаяс разӧдчисны.
Тэчисны мешӧкъяснысӧ телегаяс выланыс, кодсюрӧ лэпталісны нопъяссӧ пельпомъяс вылас, чукӧртчисны туйӧ.
Мельник мыйкӧ дыра думыштчӧмӧн сулаліс лэбулын, довкйӧдліс юрсӧ, броткис мыйкӧ аслыс ныр улас, арталіс чуньяснас да видзӧдіс водзӧ висьысь синъяснас.
— Хм-хм! — кызӧктӧм бӧрын друг юаліс Гица. — Коді сэні?
Кытчӧ тэ мунан?
Тайӧ вӧлі моторист Франц, немец, тошка, дзор, гӧрд ныра.
Сьӧкыд сапӧга кокъяссӧ кыскигтырйи да паськыд дора идзас шляпанас ӧвтчигтырйи сійӧ муніс дворті.
Вый пятноясӧн ляксьӧм паськӧмыс ӧшаліс пельпом вылас.
Войдӧр сійӧ овліс Кристя ордын усадьбаын.
Но кутшӧмкӧ кадсянь овмӧдчис мельничаӧ, кӧть и сідз жӧ вӧлі оз лӧсяв Гица Лунгукӧд, кыдзи эз лӧсявлы помещиккӧд.
— Ак тэ мерзавец, крыса, — видчыны кутіс Лунгу. — Франц, ме тэнсьыд юала, кытчӧ тэ мунан?
— Трактирӧ регыдик кежлӧ, — шляпанас век на ӧвтчигтыр вочавидзис Франц. — Ме абу Франц, а герр Франц...
— Да, дугды тэ ныртӧ лэптавны.
Кывлін, мый русскӧйяс крепыда лупитӧны немецъяссӧ.
— Меным сійӧ дзик веськодь.
Ме кора тэнсьыд шуны менӧ герр Францӧн.
— Ладнӧ, ладнӧ.
Тэ восьтін пызь тыра ящиксӧ?
— Эг, кор локта, сэки и восьта.
Ме томналі аслам гуся томанӧн.
Кор ме муна трактирӧ, ме ог верит, мый тэ он босьт унджык аслад пай дорысь.
— A-а, чӧртыс мед тэнӧ нуас, — скӧрмис Гица. — «Такӧд он вермы сёрнитчыны.
Кытчӧ кӧть он бергӧдчы, быдлаын сӧмын жуликъяс.
Ме видза деньга, ньӧбала машина, запаснӧй частьяс, а сылӧн сӧмын ротас.
Жалӧванньӧ кындзи, ме сета сылы и нянь пайсӧ.
Ещӧ сералӧ, кор ме сылы шуа, мый мися ог кут юксьыны сыкӧд шӧри.
«Гусясигӧн, шуӧ сійӧ, эм пӧ сӧмын ӧти закон — ставсӧ шӧри».
Мед эськӧ сійӧ чӧжис сьӧм, а то сылӧн ставыс чунь пырыс мунӧ...
Не лӧсьӧдны-ӧ нин сылы трактирсӧ татчӧ?
Мед лучше деньгаыс гортӧ кольӧ...»
Тэ кывлін, сійӧ ӧшӧдіс ассьыс томансӧ пызь тыра ящик вылӧ.
— Мый тэ шуин? — юаліс Станка.
— Чӧрт йылысь шуа, чӧрт мед сійӧс босьтас.
Томналіс ящик!
— Сідз тэныд и колӧ, эн гартчы быд шляйтчысьыскӧд.
Мун лучше видзӧдлы эсійӧ дурмӧм Настасия вылас, сыла и локті корны тэнӧ.
Кывзышт менсьым чойӧс, кыдзи сійӧ вензьӧ мекӧд.
Ме сылы шуа, мый Митря пӧгибнитӧма, а сійӧ сералӧ.
Гица вежыньтіс вомдоръяссӧ, чукыртчис да весиг вижӧдіс скӧрмӧмысла.
— Мый меным вӧчны сыкӧд, — скӧрысь вашкӧдіс сійӧ. — Ме сёрниті батюшко Наекӧд.
А сійӧ виччысьӧ, кор ме сійӧс гӧснечала ӧти витсёаӧн.
Шуӧ, мый сӧмын сэки, кор сійӧ лыддяс став колана молитвасӧ, сылы окота лоӧ мунны манастырӧ.
Кӧсйӧ йӧйтӧдлыны менӧ пӧрысь бабаӧс моз.
— Гица, Гица, — пернапасасис Станка, — кор миян челядь сылы казьтыштісны манастыр йылысь, сійӧ кулакъяснас уськӧдчис на вылӧ.
— Чӧрт мед нуас сійӧс, муна сёрнитышта сыкӧд! — шуис скӧрмӧм мельник.
Гӧтырыс потшис сылы туйсӧ.
— Эн, эн, Гица, эн мун, эн нӧйт сійӧс, Гица.
Тайӧ джынвыйӧ йӧйыс чеччыштас ӧшиньӧд да равзыны кутас став сикт пасьтаыс, мый ми сійӧс вины кӧсъям да гусявны приданӧйсӧ.
Сійӧ кутіс Гицаӧс сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз успокоитчы.
— Мый нӧ тэныд месянь колӧ? — юаліс мельник.
— Вай лучше бурӧн, Гица, меліӧн...
— Ке-ке-ке! — шпыньмуніс Гица. — Мый нӧ меным ковмас нюмъявны сылы барынялы моз?
— Энлы, Гица, думыштлы, успокоитчы...
Мыссьы кӧдзыд ваӧн да лок ӧбедайтны.
Сӧмын ӧдйӧджык, а то шыдыс кӧдзалас.
Гица петіс мельничабердса комнатаӧ.
— Эн пов, ме успокоитча...
Вот сӧмын цуйка юышта.
Но тэ тӧдан, гӧтыр, менам ичӧт вокӧй абу пӧгибнитӧма.
Та йылысь меным висьталіс Аниняска.
— Аттӧ дивӧ, шогыс мый ыджда, — кыкнан кинас юрас кутчысьӧмӧн нывбаба кутіс лыддьӧдлыны.
— Ланьт, ланьт, гашкӧ, тайӧ и абу на збыль...
Сідз, ӧти сӧрӧм.
— Милӧсьта енмӧй, петкӧдлы миян дінӧ милӧсьттӧ...
Кутіс зыньгыны Станка.
— Вай меным тшӧтш ӧти стӧкан, Гица.
Менсьым морӧспань улӧс нёнявны кутіс.
— Мун! — горӧдіс мельник. — Менам гӧтырлы цуйка юны оз позь.
Лучше ме ачым юа кык стӧкан.
Но ладнӧ, на тэныд ӧтисӧ, — небзис сійӧ, кор аддзис сы синъясысь синва доршасьӧм. — Тӧдан мый, Станка, — водзӧ висьталіс мельник, мӧд стӧкан юӧм бӧрын гажмис да. — Вай меным борщтӧ татчӧ.
Ме синмӧн ог вермы видзӧдны эсійӧ ныв вылас.
Вины сійӧс окота, голясӧ йирны; ачым ог тӧд, мый юрӧ пырӧ!
И ачыд тшӧтш лок.
Тасянь ми вермам видзӧдны немец бӧрся, эз-ӧ вӧч сійӧ ключ менам томанӧ.
Татшӧм мортыд нинпуӧс моз вермас кульны миянӧс.
Тайӧ сійӧс пыр турунвиж змейыс та вылӧ тойлалӧ!
Тэ тӧдан, Станка, некор на ещӧ эз вӧвлы та мында лёк йӧз, мыйта ӧні.
Рӧднӧй чой и сійӧ видзӧдӧ вузавны, сы вӧсна мый воис кад верӧс сайӧ мунны.
Рӧднӧй вок, кодӧс ми быдтім, регыд воас, кутас му корны.
Висьтав меным, кутшӧм тайӧ сэтшӧм война, кытысь йӧз бӧр воалӧны ярмарка вылысь моз?
Колӧ ветлыны да Кристялысь юавны: озырыд век тӧдӧ унджык гӧль морт дорсьыд, сы вӧсна сійӧ и озыр, мый тӧлкӧвӧй.
Став тайӧ сёрнисьыс, кодӧс сійӧ висьталіс код юрӧн Станкалы, мельник помнитіс сӧмын ассьыс кӧсйӧм — ветлыны Куим Ныра ордӧ сюсьмӧдчыштны.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ воис Хаджиуӧ да юаліс приказчиклысь, кытысь позьӧ аддзыны баринӧс.
Кристя, кыдзи и век, вӧлӧма вышка вылын ружьеа да подзорнӧй трубаа.
Видзчысьӧмӧн шляпасӧ улӧс вылӧ пуктӧм бӧрын Гица рампырысь копыртчыліс.
— Мый тайӧ тэкӧд лоӧма?
Тэ абу-ӧ выль шляпа ньӧбӧмыд, Гица?
— Куш плешкалы колӧ колпак, — серамсорӧн шуис Гица.
Ок, и дона тайӧ шляпаыс!
— Тэныд сэтшӧм и колӧ — эм мый вылӧ ньӧбнытӧ!
Тэ ӧд, тӧдӧмысь, локтін тӧдмавны мыйкӧ война йылысь.
— Да, барин.
Мукӧдпӧлӧс делӧ миян абу на.
Куим Ныра веськыда видзӧдліс сы вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Омӧль делӧяс, Гица.
Оз кӧ немец лӧсьӧд кутшӧмкӧ бомба, медым став русскӧйяссӧ небесаӧ мӧдӧдны, лёк лоӧ.
— Мый нӧ сэтшӧмыс? — повзис мельник.
— Да тэ ӧмӧй, Гица, ӧнӧдз на эн гӧгӧрво, мый медся лёкыс миянлы — большевикъяс!
— Мыйла?
Найӧ — сэнӧсь, а ми — танӧсь.
— Йӧй тэ, Гице, сідз кӧ думайтан.
Талун немецъясӧс русскӧйяс жугӧдасны, а аски миянӧ воасны.
А миянын и натӧг нин голодранецъяс вӧрны мӧдісны.
Большевистскӧй смутаысь пола!
— Не обязательнӧ жӧ тадзи должен лоны, — тіралан гӧлӧсӧн броткыштіс Гица. — Ме думайта, мый ставныслы лоӧ нимкодь, кор лоӧ мир, да водзӧвылӧ оз кутны тышкасьны, и сідзи нин муртса ловъяӧсь.
— Тэ гӧгӧрво, Гица, сійӧс, мый миян йӧз вермасны босьтны пример большевикъяслысь, огӧ кӧ ми кӧртвомалӧй мужикъястӧ кыдз колӧ.
— А тэ, барин, ёнджыка зэлӧд поводъяссӧ, — чирӧстіс Гица.
— Сы вылӧ эм правительство.
Сылы колӧ став лёктор бӧрсяыс видзӧдны.
— А друг збыль, барин, миянӧ найӧ воасны...
— Сэки ковмас мир корны — каитчысь мортлысь и юрсӧ оз керавны.
— Тайӧ сідз, — бара сӧгласитчис мельник.
— Ковмасны тӧлка йӧз, кодъяс кутасны кужны делӧ вӧчны и сёрнитчавны.
— Ме думайта, татшӧмъясыд сюрасны, — увереннӧя шуис Гица. — Кӧть мед коді лоӧ, сӧмын эськӧ мед эз мешайтны миянлы занимайтчыны асланым делӧӧн.
— Сыын и загвоздкаыс! — шуис Куим Ныра.
— Мед сӧмын менӧ эз вӧрзьӧдны, а меным тырмас сійӧ, мый эм.
Сы вӧсна ме и локті, мед эськӧ корны сӧвет велӧдчӧм мортлысь...
Гӧтырлӧн чойыс суклясьӧ, йӧзсӧ миянлы паныд сувтӧдӧ.
Кристя гораа серӧктіс:
— Оз-ӧ нин сійӧ, кодӧс тэ манастырӧ кӧсйин сетны да босьтны аслыд сылысь мусӧ?
— Эг ӧд сы вӧсна манастырас кӧсйыв сетны, барин, — яндысьыштӧмӧн шуис мельник.
— Кыдз эн, дзик сы вӧсна...
И правильнӧ вӧчан, тэ ӧд сы дорысь бурджыка тӧдан, мый тайӧ муторнас вӧчны.
Мельник ланьтіс, ньылыштіс дульсӧ да, помещик вылӧ гӧрдӧдӧм синъяснас видзӧдігтыр, шуис:
— Кывсьӧ, быттьӧкӧ пӧ и менам вок Митря бӧр воас.
— А больгылісны, мый сійӧ пӧгибнитӧма.
— Абу пӧгибнитӧма.
Юӧр воис.
Мельник зэв ёна виччысис, мый висьталас «велӧдчӧм морт».
— А сэсся ӧд тэныд веськодь, воас али оз сійӧ.
Сійӧ лоӧ рад, мый ассьыс кучиксӧ вайис да ещӧ миянлы на пасибӧ шуас, удж кӧ ми сылы сетам.
Мый вылӧ нӧ ме тані?
Мый вылӧ властьяс да жандармъяс?!
Сійӧ миян киын.
— Да зэв нин найӧ ёсьӧсь да збойӧсь локталӧны фронт вывсьыс...
— Тӧда, Митря и войдӧр вӧлі ёсь да збой.
Юр вемыс Гицалӧн, сьӧкыд изки моз, надзӧник изіс велӧдчӧм мортлысь кывъяссӧ.
— Ме, барин, пола, мед эськӧ калекаӧн сійӧ эз жӧ во.
Пуксяс сэки менам сьылі вылӧ.
Лучше эськӧ мед пӧгибнитас.
— Тэ сійӧс дыр виччысин, — скӧрысь шуис помещик, — виччысьышт ещӧ неуна. - Видзӧдлы, кыдзи бергӧдчас делӧыс, да сэки вӧчан мый колӧ.
Гица Лунгу гыжйыштіс пель сайсӧ да мӧдіс дзоргыны сійӧ пельӧсас, кытчӧ синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс помещик.
«Мый эськӧ вермас лоны дзебӧма сэтчӧ сылӧн?
Деньга?
Деньгатӧ, пӧжалуй, сійӧ видзӧ Бухарестса банкын.
Дурак али мый сійӧ — кутас деньга Хаджиуын видзны.
Сӧмын мельникъяс, кодъяслы умыс оз тырмы, видзӧны сьӧмсӧ Малу Сурпатыын.
Чӧрт сійӧс оз аддзы!»
— Тэ гӧгӧрвоин, Гица? — сылысь думъяссӧ торкис помещик.
— Да, — ышловзис мельник. — Позьӧ кӧ, ме вола на ещӧ ӧтчыд тэ ордӧ.
— Волы.
Тайӧ «волысӧ» абу нин вӧлі шуӧма сэтшӧм веськодя, кыдзи войдӧр, и Гица гӧгӧрвоис вежсьӧмсӧ.
«Сідзкӧ и талы на ме ковмыла», — вышка вылысь лэччигмоз да видзчысьӧмӧн выль шляпасӧ шапкаалігмоз думайтіс мельник.
Тайӧ жӧ рытас Кристя мӧдӧдіс Гица дінӧ верзьӧма вӧлаӧс да велӧдіс, мед эськӧ пырысь-пыр сійӧ локтас усадьбаӧ.
Тадзи жӧ корисны и мукӧдӧс: примарӧс, судьяӧс, попӧс, учительӧс да жандармскӧй участокысь начальниксӧ, медым налы висьтавны бур выльторъяс, кодъясӧс сійӧ кывліс радио пыр.
Мельник неуна манитчыштіс.
Гица вӧлі зэв ёна пӧсялӧма цуйкаысь да жар вӧсна упкигтырйи пасьтасис да думайтіс, кутшӧм эськӧ тайӧ сэтшӧм юӧр вермис лоны.
«Гашкӧ сійӧ мыйкӧ кывліс Митря йылысь?
Но сэки эськӧ мыйла Куим Ныралы чукӧртны сы мында йӧзсӧ?
Гашкӧ, немецъяслӧн делӧясыс бурмисны — лӧсьӧдісны яда тшын либӧ кутшӧмкӧ выль лучьяс?
Усадьба дінӧ воигӧн мельник кыліс гора сёрни да аддзис мукӧд корӧм йӧзсӧ.
— Ті вӧлінныд Кристя ордын?
Мый нӧ сэтшӧмыс лоӧма? — кылісны гӧлӧсъяс.
— Подпишитӧма перемирие русскӧйяскӧд.
Ӧні ми мынам немецъясысь и вермам спокойнӧя занимайтчыны асланым делӧясӧн.
Пемыдас видзӧдігтыр мельник зілис тӧдмавны, коді вӧлі тайӧ сёрнитысьыс.
— Тайӧ судья, — мельниклы пеляс вашнитіс поп Нае.
— Ме, пӧжалуй, ветла нин усадьбаӧдзыс, — шуис Гица.
— Эн мун, — шуис сылы жандармскӧй участокса начальник Данциш. — Господин Кристя мудзис; сійӧ миянкӧд юис да водіс узьны.
Аски асывнас чеччас да вӧчас, мый колӧ.
— А мый колӧ?
— Ӧтитор-мӧдтор...
Висьталас йӧзлы, объяснитас, сӧвет сетас...
— Но, ладнӧ.
Сідзкӧ, ме аски сійӧс аддзӧдла.
Поп Нае зургис сійӧс гырддзанас да вашнитіс:
— Мыйла тэныд сійӧ колӧ?
Тӧждысьышт ас вӧснаыд.
Рочьяс локтӧны.
— Но, а мый нӧ, локтӧны кӧ?
— Нинӧм, ме прӧста кӧсйи тэныд висьтавны...
Ещӧ эз на и вӧв квайт час асыв, а зумыштчӧм Кристя пукаліс нин аслас коляскаын да киас чорыда кутіс вӧжжисӧ.
Первой сійӧ надзӧникӧн кытшовтіс ассьыс владениеяссӧ Хаджиуысь.
Став йӧзыс уджалісны ас местаясаныс.
Тадзи вӧлі сылӧн шуӧма: быдӧнлы уджавны.
Та бӧрын Кристя мӧдӧдчис Дрофыӧ.
Сэні сійӧ скӧрмис, кор аддзис, мый уджъяснас сёрмисны.
Тригля аддзис сійӧс ылісянь, пӧрччис шапкасӧ да петіс туй шӧрас.
Кокньыдик асъя тӧлыс вӧрӧдіс сылысь дзор юрсисӧ.
Старик вӧлі кутӧ веськыд киас чеп пом.
— Кытысь тэныд чептыс? — друг вӧвсӧ сувтӧдігмоз юаліс Кристя.
— Тайӧ миян чептыс...
— Ті кывлінныд мир йылысь юӧръяс? — гораа юаліс Кристя.
— Кывлім.
— Кор?
Кыдз? — шензис помещик.
— Кытысь мем тӧдны?
Кодкӧ воис татчӧ войшӧр гӧгӧрын.
Сиктын вӧлі.
И миянлы висьталіс.
— Но, и мый шуанныд?
Радӧсь?
— Да, асьным ещӧ ог на и тӧдӧй, бур ли лёк.
Ми гӧль йӧз, — чепсӧ шыбитігмоз водзӧ висьталіс Тригля, — ми виччысьлам, видзӧдлам, мый лоӧ водзӧ.
Мыйӧн сӧмын помещик муніс на дінысь, старука Кица мыччис юрсӧ лэбулысь да видзӧдліс коляска бӧрся:
— Тригля, мый такӧд лоӧма? — горӧдіс она. — Поводдяыс тай нӧ талун бур, а сійӧ быттьӧ абу дӧвӧлен.
ХVI
Ӧтчыд асывнас Чудосулӧн кӧкъямыс арӧса ныв Мица, кӧза кодь визыв да пельк, котӧрӧн пырис мельничаӧ да юаліс, кор лэдзасны мотор, медым сылӧн батьыс пӧ нянь изыштас, да минутка-мӧд вильшасьыштны Настасьякӧд, коді печкис шонді водзын керка сайын, кӧні эз вӧв тӧла.
— Мун ме дінысь, Мица, — эз кывзы сылысь висьталӧмсӧ Настасия, — меным и тэтӧг нин гажтӧм.
— А вот эськӧ пыралан кӧ тэ Уца Аниняска ордӧ — гажман, — шуис Мица.
Со сійӧ нин тыдовтчыліс сикт помын, чеччыштіс кутшӧмкӧ потшӧс вомӧн да саяліс.
Настасия эновтіс печкансӧ, видзӧдліс, мый керӧ Станка тшынӧдысь пач дінын, да котӧртіс Мица бӧрся, котӧртігмозыс нин чышъяналіс сера чышъянсӧ.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый Уца мӧд лун нин куйлӧмӧн висьӧ.
Сійӧ ӧдва ветлывліс, джын час муніс жырсянь кухняӧ, медым лӧсьӧдны аслыс мыйкӧ сёйыштны.
А пырджык куйліс вольпасяс шебрас улас.
Сы дінӧ пыравлывлісны соседкаясыс да вежанывъяс отсасьыштны сылы.
Настасия пырис эз нин котӧрӧн, а лэбыштіс Уца ордӧ, банбокъясыс сылӧн вӧлі банйӧмаӧсь, волнуйтчӧмысла морӧсыс сылӧн лыбаліс.
— Ой, вежань, ме сэтшӧм ӧдйӧ котӧрті...
Весиг Чиудосулысь нывсӧ панйи.
Мый нӧ сэтшӧмыс?
Уца виччысис сійӧс вольпась вывсьыс кыпӧдчыштӧмӧн.
Сійӧ кывліс, кыдзи ныв клопнитіс дзиръяӧн, котӧртіс ӧшинь увті да чорыда нетшыштіс пыран ӧдзӧссӧ.
— Бур юӧръяс, — нюмъёвтіс висьысь.
— Митрясянь?
— Сысянь.
Сӧмын тайӧ нимкодьлунсьыс, Настасия, менӧ шог босьтӧ.
— Ог гӧгӧрво, вежаньӧ, тэ менӧ повзьӧдлан.
— Эн пов, нывка.
Пырысь-пыр ме тэныд письмӧ сета.
Сійӧс вайис Динкэ, Порумбицалӧн мужикыс.
Начальство мӧдӧдӧма Динкэӧс Бухарестӧ письмӧяснас.
А сійӧ пӧпуттьӧ кежӧма гӧтыр дінас ӧти вой кежлӧ, кыдзи и тӧндзи.
Сылӧн частьыс сулалӧ кытӧнкӧ Митря частькӧд орччӧн.
Час сайын кымын Порумбица вайис меным тайӧ письмӧсӧ.
Ме лыдди сійӧс, кори Мицаӧс дай мӧдӧді сійӧс тэла.
Аддзан, со сійӧ!
Настасия паськыда паськӧдіс синъяссӧ, чайтіс, мый письмӧыс библия ыджда.
Вежаньыс жӧ нюжӧдіс сылы зэв ичӧтик, нёль пельӧ кусыньтӧм гижӧдтор.
Дрӧжжитігтыр ныв разис письмӧсӧ — бумагаыс сотіс сылысь чуньяссӧ.
Письмӧын вӧлі сӧмын кымынкӧ кыв: «Аниняска вежаньӧ, кора ме тэнӧ, вайӧдлы Настасияӧс кыдз позьӧ ӧдйӧджык Сибиуӧ».
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — Уца вылӧ видзӧдігтыр жугыля вашнитіс Настасия.
— Лыддьы ещӧ ӧтчыд...
— Мыйла сійӧ тэнӧ вежаньӧн шуӧ?
Тэ ӧд сійӧс эн пыртлы?
— Збыль, эг пыртлы, нӧ зато аслам Маноле Рошиору воккӧд венчайтам тіянӧс.
Нывлӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
Сійӧ окыштіс Уцалысь кисӧ да бара лыддис запискасӧ, кодӧс кутіс шуйга киын.
— Мыйла нӧ сійӧ ачыс оз лок татчӧ, а меным колӧ мунны Сибиуӧ?
— Сідзкӧ, тадзи колӧ, ме эг висьтав тэныд, мый Динкэ воис Сибиуысь начальник тшӧктӧм серти.
Митря оз вермы волыны: ӧд сійӧ военнӧй служба вылын.
Мунны колӧ ӧні жӧ, сы вӧсна мый сійӧ сэні оз дыр ов.
Мӧдасны сӧветскӧй войска вӧтӧдны немечьясӧс, накӧд тшӧтш мунас и Тудор Владимиреску нима дивизия.
Но кыдз, гӧгӧрвоин?
Тэныд татшӧмторъяс йывсьыс и думайтнысӧ некор.
Би, а абу ныв.
— Да, вежаньӧ, сійӧ збыль, — сӧгласитчис Настасия, а аслас синдоръясас доршасис синваыс. — Но мыйла тэ шуин, мый тайӧ нимкодьторсьыс тэныд шог лои?
— Сы вӧсна, мый ме вися да места вылысь ог вермы вӧрзьӧдчыны.
Мед му пыр мунас этайӧ ревматизмыс!..
Быттьӧ эз вермы висьмӧдны менӧ тӧвнас либӧ кольӧм ар, кор меным некытчӧ вӧлі оз ков мунны.
— Ой, вежаньӧ!
Мый нӧ ме кута вӧчны?
Ог жӧ ӧд Гицакӧд ме мун?
Сійӧ ме вылӧ и сідзи нин зверь моз видзӧдӧ, сідзи и кажитчӧ, мый вермис кӧ эськӧ, голяӧс орӧдіс менсьым.
Да и Гица регыдджык сӧгласитчас сетны кисӧ орӧдны, вокыс дорӧ ветлӧм дорысь.
— Мед эськӧ сылӧн киыс и косьмис, — ышловзис Уца.
— А чой, вермис кӧ эськӧ, гуткулан тшакӧн вердіс менӧ.
— Мед сійӧ ачыс джагалас, — шуис Аниняска.
— Деньга менам, вежаньӧ, эм, ме видзтыштавлі.
Но кыдзи ме тэтӧг муна?
— Зэв бура воан.
Аниняска кыскыштіс нылӧс ас бердас да кипыдӧснас чышкис сылысь синвасӧ.
— Сідзкӧ, меным ӧтнамлы лоӧ мунны?
— Мун ӧтнад.
Сэнісӧ ӧд ті кыкӧн лоанныд.
Карӧдзыс тэнӧ нуӧдас менам Рошиору вок, Митрякӧд тіян лоан вежайныд.
Вокӧй менам дӧвеч, сы вӧсна некод нинӧм оз и тӧдлы.
Пуксян поездӧ — сы мында тэнӧ и аддзылісны.
Кытчӧ Настасия воши?
Сылӧн и коктуйыс нин оз тыдав.
Весиг Аниняска оз тӧд, кытӧні сійӧ.
Некод сійӧс эз аддзыв.
Ловъя кӧ — бӧр воас...
А тэ ылын нин лоан.
Лӧсьӧдчы, рытнас Рошиору тэ дінӧ пыралас да нуӧдас тэнӧ вокзалӧ.
Эн пов, поездын век сюрасны йӧз, кодъяс тэныд отсаласны.
Сӧмын смотри, дзеб пыдӧджык деньгатӧ.
Ме туй вылӧ лӧсьӧда тэныд кӧрзина сёянторъясӧн.
Окышт ме пыдди Митряӧс.
— Ладнӧ, окышта, — тэрмасьыштӧмӧн шуис Настасия.
Сійӧ бӧрддзис, сувтіс пидзӧс вылас да окыштіс вежаньыслысь кисӧ.
Лунтыр ныв эз ӧшйыв места вылас.
Рытнас, некод тӧдлытӧг, муніс мельничаысь.
Муніс.
Сӧмын лун мысти сиктын тӧдісны, мый сійӧ вошӧма.
Гица да Станка дыр некодлы эз висьтавны Настасьялысь вошӧмсӧ.
Средаӧ мельник муніс жандармскӧй участокӧ.
Сэкитӧ сикт кузьта кывсисны сёрнияс, кодъяс регыд паськалісны, кыдзи ытва дырйи Лиса ю.
Кор Гица воис да пуксис ӧбедайтны, Станка висьталіс ассьыс предположениесӧ, эз-ӧ уськӧдчы Настасия юкмӧсӧ.
Мельник довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Лёк делаясыс, Станка.
— А мыйла?
Тэ ӧмӧй сыысь мыжа?
— Месӧ нинӧмысь абу мыжа, — броткыштіс сійӧ, гӧтыр вылас видзӧдтӧг. — А кодкӧ сёрнитӧ юкмӧс йывсьыс?
— Йӧзсянь кывлі.
Волісны татчӧ, колисны мешӧкъяс.
— Мыйӧн найӧ тӧдӧны?
Да найӧ ӧмӧй аддзылісны?
Эз-ӧ миян юкмӧсысь найӧ сійӧс кыскыны?
— Мый тэ, Гица?..
Найӧ висьтавлісны сійӧс, мый кывлісны.
А мыйла тэ миян юкмӧс йылысь сёрнитан?
— Нинӧм.
Ме сідзи сӧмын юалі...
А тэ мыйкӧ тӧдан? - Гица видзӧдліс нёльзьӧм синъяснас гӧтыр вылас.
— Ой, господи! - Станка горӧдіс, кияссӧ воча швачнитӧмӧн. - Ӧні ме гӧгӧрвоа...
Ӧдйӧджык котӧрт да видзӧдлы...
Сьӧрсьыд багыр босьт...
Мед эськӧ этайӧ нывсӧ чӧртъясыс адӧ кыскисны!
— Тайӧ тэ тойыштін сійӧс сэтчӧ, Станка? — гӧтыр вылас ырыштчӧмӧн чирӧм гӧлӧснас горӧдіс Гица.
— Мый тэ сёрнитан?! - Мӧдыс синсӧ быльӧдӧмӧн кынмис места вылас.
Гицэ шпыньмуніс.
— Ме ӧд абу сэтшӧм йӧй!
Да ещӧ асланым юкмӧсӧ?
— Мый тэ, Гица?
Ме ӧд абу жӧ йӧй.
Но сійӧ кӧ ачыс уськӧдчис миян юкмӧсӧ, то ӧні ваыс сэні тшыкӧ.
Пошкигтырйи Гица кутіс корсьны багыр.
Станка рампырысь сулаліс бокын.
Матыстчисны нӧшта кык крестьянин.
Лёзь юрсиа юръяссӧ юкмӧс дорӧ ӧшӧдӧмӧн найӧ видзӧдісны юкмӧс пытшкас.
Юкмӧсысь нинӧм эз аддзыны.
Гица Лунгу пӧсяліс.
Сійӧ видзӧдліс вывлань да пернапасасис.
Сӧмын ӧні сійӧ аддзис ас юр весьтсьыс сёр арся небесасӧ.
Сылы лолі кокньыдджык.
Но минута мысти сійӧс бара нин босьтіс полӧм.
«Тайӧ тварыс кӧ абу юкмӧсын, сідзкӧ сылы колӧ лоны кытӧнкӧ мӧдлаын.
Сійӧ ачыс асьсӧ мыйкӧ вӧчис, мед сӧмын миянӧс срамитны».
Мельник поліс видзӧдны йӧзыслы синмас.
Сылы вӧлі кажитчӧ, мый ставныс мыждӧны сійӧс.
Сійӧ бӧр муніс гортас да помаліс ӧбедсӧ.
Гӧтырыс кажитчис спокойнӧйджыкӧн.
— Аддзан, нинӧм абу?
— Мый ме аддзи?
Нинӧм эг аддзы.
Сійӧ, колӧкӧ, мӧд юкмӧсын.
Но ме ог гӧгӧрво, мыйла сылы непременнӧ колӧ юкмӧсын лоны?
— Да и ме со сідз жӧ шуа.
Кытысь тэ босьтін, мый сійӧ юкмӧсын?
— А тайӧс нӧ ме босьті? — скӧрмис Гица.
— Но, а коді нӧ?
Мыйла юкмӧсын?
Сійӧ вермас лоны Лиса ю пыдӧсын.
Либӧ Бобу оврагын, кытчӧ няйтас вӧйи поп Наелӧн вӧлыс.
Мельник чеччис.
— Ме эськӧ тэныд петкӧдлі, коді тайӧс ставсӧ лӧсьӧдліс, сӧмын меным абу окота тэнӧ нӧйтнысӧ.
Муна бара жандармъяс ордӧ.
Мед корсьӧны, расследуйтӧны, выясняйтӧны, сӧмын мед миянӧс мездасны тайӧ шогсьыс.
Ёран кывъяс броткигтырйи да бӧрдігтырйи Станка коли порог дорас.
Мельник мӧдӧдчис сиктӧ телепон линия пӧлӧн, проводъяс вылын радӧн-радӧн, быттьӧ сунис йылӧ пысавлӧм сикӧтш мольяс, пукалісны чикышъяс.
«Тайӧяслы со татшӧмторъяс дінӧдз некутшӧм делӧ абу... — думыштіс Гица да гораа видчыштіс, — коді тӧдӧ, гашкӧ, сійӧ эз и пӧгибнит, а муніс Митряӧс корсьны.
Кытысь нин сылы аддзыны сійӧс.
А, гашкӧ, сійӧ кодсянькӧ тӧдмаліс, мый Митря пӧгибнитіс да садьсӧ воштіс, а сэсся и виис асьсӧ.
А вермас лоны, мый нинӧм тайӧ сыкӧд эз ло.
Прӧстӧ пышйис кутшӧмкӧ татчӧс сиктса зонкӧд.
Гашкӧ, немецъяс нуӧдісны сійӧс грузӧвикӧн.
Найӧ сідзи и вӧчӧны быдӧнкӧд, коді бурӧн оз сетчы.
А сэсся лыйисны автоматсьыныс — и ставыс...
Сьӧкыд ӧні лои тайӧ немецъясыслы: русскӧйяс вӧтлӧны найӧс кӧинъясӧс моз.
Да и миян йӧз пышйӧны гӧраяс да степьяс вомӧн, сӧмын тай татчӧ со эз на жӧ явитчыны-а.
Мый ӧні вӧчны?
Кытчӧ сійӧ вермис дзебсьыны?..
Со, вӧлӧмкӧ, мыйла эсійӧ кык мужикыс мельничадорса куйӧдын вӧлі гудйысьӧны...
Найӧ думайтӧны, мый ми сійӧс виим да гуалім.
Сэки ме эг гӧгӧрво налы шуны: «Тӧданныд-ӧ ті, пасьтӧм ракаяс, мый Гица Лунгу некор оз вермы сэтшӧмтор вӧчны!»
Со кодсюрӧ нырсӧ мӧдарӧ нин бергӧдӧны, кор ме накӧд здоровайтча!
Ӧдзӧс дорын бабаяс вашкӧдчӧны, кӧсӧя видзӧдӧны...
А сулалӧ меным мӧдарӧ бергӧдчыны, найӧ индӧны юрнаныс меладорӧ.
Кывъясыс налӧн кӧин пиньяс дорысь на ещӧ ёсьджыкӧсь!»
Жандармскӧй фельдфебель Данциш эз вӧв ни аслас участокын, ни примарийын.
Йӧзкӧд сійӧ мӧдӧдчис корсьны.
Гица аддзис Данцишсӧ.
Сійӧ то сэн, то тан шыбытліс тывсӧ Лисаӧ.
Ӧнӧдз нинӧм эз сюр.
Данциш лэптыліс пельпомсӧ.
— Абу, Лунгу: абу и абу.
Быдлаысь корсим.
Аниняска воліс.
Сійӧ аддзылӧма нылӧс вторник асылӧ.
А тэ шуан, мый сійӧ вторникас эз нин гортад узь.
Кутшӧм вывод ми вермам вӧчны таысь?
Ті заявитінныд, ме вӧчи заключение.
Ӧні виччысьыштлам...
Вот аддзан, сійӧ бӧр воас.
— И тайӧ вермас лоны... — ышловзис Гица. — Веськыда кӧ шуны, Данциш, став тайӧтор бӧрас, мый сійӧ вӧчис, меным ньӧти оз ков сылӧн бӧр воӧмыс.
Ыстыв, пӧжалуйста, Цыганешть манастырӧ письмӧ.
Гашкӧ, сійӧ сэні да.
Сэки кӧть ме спокойнӧй лоа.
Тайӧ историяыс дзикӧдз воштіс менӧ тӧлк вылысь.
— Менӧ тожӧ, Лунгу...
То ӧтияс, то мӧдъяс шуасьӧны, тані пӧ преступленньӧ.
— Тӧдан,  Данциш, татшӧм делаясыд пыр бабаяс мыжаӧсь!
Аддзан, мыйда ноксьӧмыс этайӧ нывкаыс вӧсна.
А мыйсӧ сӧмын оз сёрнитны прамӧй морт йылысь.
Мый сулалӧ та серти кутшӧмкӧ Далила, коді узигас шырӧма Самсонлысь юрсисӧ да выдайтӧма сійӧс филистимляналы?
Кытчӧ он бергӧдчы, быдлаын сёрни, суклясьӧм, и ставыс сы вӧсна.
Гица кажитчис ӧні спокойнӧйджыкӧн да сылы окота лои сёрнитыштны.
Но Данциш асьсӧ кутіс сыкӧд настороженнӧя.
Синбӧжнас Данциш вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Гица бара кутіс чувствуйтны, мый сылӧн пытшкӧсыс ставнас кӧдзаліс.
Кӧть эськӧ фельдфебель весиг нюмъёвтіс, Гица гӧгӧрвоис, мый тайӧ сӧмын притворяйтчӧм да мый неприятностьяс эз на помасьны.
Пятницаӧ, субботаӧ да и воскресеньеӧ пыр на корсьысисны.
Выльлунӧ мӧдӧдчис сентябрь тӧлысся посньыдик зэр.
Лыясӧдз кынмӧм мужикъяс воалісны муяс вылысь кукуруза вундӧм бӧрын.
Дворъясын кыліс нывбабаяслӧн пинясьӧм, челядь кутчысялӧмаӧсь мамъясыслы юбкааныс, мамъяс скӧралісны, кучкышталісны найӧс да мӧдӧдісны керкаӧ.
Гӧтыръяс отсалісны мужикъясныслы ректыны кукуруза, а налӧн кокъясныс вильдалісны няйтас.
Кӧтасьӧм чышъянъясныс лэччӧмаӧсь юр вывсьыныс.
Кукурузаыс чужис этша, и сійӧ вӧлі сісьмӧ зэр улын, виччысьӧ, кор Кристя убӧлитас юкны сійӧс.
Крестьяна пондісны нин сёрнитавны сы йылысь, мый быттьӧ регыд пӧ ставыс лоӧ мӧд ног.
Ӧнӧдз вӧлі куим пай урожайыс мунӧ помещиклы, а гӧрысьлы сӧмын кык пай; сы пыдди пӧ крестьяналы кутасны сетны нёль пай, а мироедлы сӧмын ӧтиӧс: тырмас сылы и тайӧ.
Ӧні, русскӧйяскӧд перемирие подпишитӧм бӧрын, век ёнджыка и ёнджыка кутісны кывны гӧлӧсъяс, мый мусӧ колӧ сетны сылы, коді сійӧс уджалӧ.
Сы вӧсна кодсюрӧ крестьяна пиысь сёрнитчисны да кӧсйисны ас костаныс юкны кукуруза, помещиклысь юкӧмсӧ виччысьтӧг, а кольны сылы сы мында, мыйта шуасны асьныс крестьяна.
Гашкӧ, найӧ тадзи вӧчисны эськӧ, эз кӧ важ привычка сертиыс повны жандарм Данцишысь, коді крестьянакӧд расправляйтчигӧн эз тӧдлы некутшӧм милӧсьт.
Выльлун войӧ зэрмис, зэрис ещӧ и вторникӧ.
Лунвывсянь руд кымӧръяс кывтісны небесаӧд да сукмисны Дрофы степь весьтын.
Му весьтын ӧшйис уль ру да гажтӧмлун.
Вторникӧ рытнас Аниняска кыліс ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм да дрӧгмуніс.
Вӧръясысь полӧм вӧсна сылӧн ӧдзӧсъяссӧ вӧлі игналӧма зэв ён иганъясӧн.
Сэсся сійӧ кодлыськӧ кыліс пӧдӧм гӧлӧс.
Дӧва баба сьӧкыда чеччис вольпась вывсьыс да муніс ӧдзӧс дорӧ.
Абу-ӧ нин Настасия?
И, збыль, тайӧ вӧлі Настасия, вевттьӧма ыджыд мешӧкӧн юрсӧ да пельпомъяссӧ, лэптӧма да вӧнь костас сюйыштӧма юбкасӧ, ботинкиыс няйтӧссьӧма.
— Тайӧ тэ?
— Ме, вежаньӧ.
Слабог, вои..
Муяс вылын — нюр да потоп, эг нин и думайт воны.
— Бура ветлін?
— Бура, вежаньӧ, но зэв ёна мудзи.
— Нимкодь тэныд?
— Рад.
Аддзылі Митряӧс.
Олышті неуна сыкӧд.
Сійӧ дасьтысьӧ мунны.
— Кытӧні ті паныдасинныд?
— Сы ордын квартираын.
Сійӧ ӧтнас олӧ.
Сылӧн лӧсьыд комната.
Сійӧ унтер-офицер, вежаньӧ.
Вот сӧмын омӧль неуна.
Сійӧ желтухаӧн висьӧма.
Найӧ пырисны, пӧдласисны.
Тупкисны ӧшиньяссӧ.
Биыс локтіс сӧмын пачсянь.
Настасия шыбитіс ас вывсьыс кӧтасьӧм паськӧмсӧ.
Уца перйис сундуксьыс бельё, чӧвтіс ныв вылӧ пась да пуксьӧдіс пач дорӧ ляпкыдик табуретка вылӧ.
— Вот тадзи, нылукӧй, шонтысь да висьтась.
А ме мыйкӧ лӧсьӧдышта сёйыштны.
— Ме абу тшыг...
— Сёйышт, чукӧртышт вынтӧ, тэныд дыр ковмас висьтавлыны.
— Да, мый сэні висьтавлынысӧ, мый йылысь сёрнитнысӧ?
Аддзылі — со и ставыс.
— Тэ окыштін сійӧс ме пыдди.
— Ой, вунӧді.
Юрсисӧ лӧсьӧдігмоз серӧктіс Настасия.
Чышъян улас шуйга пель саяс вӧлі тыдалӧ герань цвет.
— Тэ шуан, сійӧ висьӧ?
— Да.
Но шуӧ, мый ставыс пӧ нин прӧйдитіс.
— Прӧйдитіс сы вӧсна, мый тэнӧ аддзис.
Мед дзикӧдз справитчыны, сылы колӧ куимысь лун сёйны сьӧд кукань мус да юны зверобой турун ӧтвар...
Муссӧ позьӧ и еджыд куканьлысь.
— Тӧда, вежаньӧ.
Да аддзан ӧмӧй война дырйи ставсӧ, мый колӧ.
Докторъяс тшӧктӧны сылы водны госпитальӧ, а Митря оз кӧсйы!
«Первой, — шуӧ, — ассьым долгӧс выполнита.
А сэсся воа Малу Сурпатӧ да аслам врагъяскӧд артасьышта».
Би вылӧ видзӧдігмоз Аниняска довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Шӧпнитіс сійӧ:
— Медводз колӧ аддзыны сійӧс здоровӧн да кӧлысь сэки ворсны.
Тэ меным ставсӧ висьталін?
— Ставсӧ.
Вежань синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ.
Настасия синъяссӧ лэдзис увлань.
Сійӧ поліс вежань сьӧд синъясысь.
— Ок, мыйта вӧлі йӧзыс поездын...
Муртса лолӧс Енлы эг сет.
Но меным всё-таки сетісны места.
— Тырмас сы йылысь, нылукӧй.
Ветлін, воин — и бур.
Лучше висьтав меным, шоналін-ӧ тэ?
А кутшӧмджыка асьтӧ чувствуйтан?
— Бура, вежаньӧ.
— Тавой узь ме ордын.
Тэ думыштлін эн сы йылысь, мый тэныд аски ковмас мунны мельничаӧ?
— Эг, эг думыштлы, но муна, вӧчны нинӧм.
— Ок, и шум жӧ кыптыліс тэнад мунӧм бӧрын.
Тэнӧ корсисны юкмӧсъясысь, йиръясысь — быдлаысь.
Гица Лунгу ветлӧдліс быттьӧ йӧй.
Сиктын думайтісны, мый сійӧ да чойыд виисны тэнӧ.
Ныв лёкӧн нюмъёвтіс.
— Кор Митрялы висьталі, кыдзи ме татысь муні, сійӧ тожӧ шуис, мый шум кыптас.
Сійӧ ещӧ шуис, мый оз ло лӧсьыд, тӧдны кӧ кутасны миянлысь аддзысьлӧмнымӧс.
Мед эськӧ эз жӧ кутны лёктор сёрнитны.
— Гӧгӧрвоа.
— Митря тшӧктіс меным висьтавны, быттьӧ пӧ ме вӧлі Бухарестын да тӧдмалі, ловъя-ӧ сійӧ.
Быттьӧ пӧ вӧлі дивизияса штабын.
Ог тӧд, кутшӧм улича вылын — ог помнит, кыдз сійӧ шуліс.
Шуисны, мый сійӧ ловъя, ме и бӧр локті гортӧ.
Аниняска тайӧ плансӧ шуис туянаӧн да видзӧдліс веськыда ныв вылӧ.
— Ладнӧ, вӧчлам тадзи.
Рытнас сёрӧн Аниняска водтӧдіс вежанывсӧ, бура шебрӧдіс сійӧс да виччысьыштіс сылысь унмовсьӧмсӧ.
Кор чуксасисны петукъяс войшӧркадӧ, Уца чеччис, гусьӧник матыстчис ныв дінӧ да копыртчӧмӧн кывзыштіс сылысь ловшысӧ.
Асывнас дӧва вӧччыштіс.
Век на вӧлі зэрӧ.
Настасияӧс колис ӧтнассӧ гортас да томналіс ӧдзӧсъяссӧ.
Час джын мысти сійӧ бӧр воис Данциш жандармкӧд.
Ныв вӧлі мыссьӧма и сынасьӧма нин, ас вылас лӧсьӧдышталіс би водзын косьмӧм паськӧмсӧ.
Кор Настасия аддзис жандармӧс, сійӧ зэв ёна повзис.
Аниняска гусьӧник тшӧктіс сылы успокоитчыны.
Данциш сиис Настасиялы бур асыв, но век жӧ скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ:
— Кӧні тэ тайӧ шляйтчин?
Кыдзи сійӧ мекӧд сёрнитӧ!
А ӧд сійӧ чин сертиыс Митряысь улынджык.
И весиг аслыс виччысьтӧг тшапа шуис:
— Ме тэнсьыд ог гӧгӧрво.
Чуймӧмысла Аниняска тӧкӧтьӧ эз пыльснит-серӧкты да кинас тупкис вомсӧ.
Аниняска видзӧдліс фельдфебель вылӧ да мигнитіс сылы.
Данциш гӧгӧрвоис сылысь.
— Кытӧні тэ вӧлін, мадемаузель Настасия?
— Ме ветлі Бухарестӧ мыйсюрӧ тӧдмавны.
Аниняска торкис найӧс:
— Ме та йылысь висьталі нин господин Данцишлы.
Ныв ас пытшсьыс кыліс вын содӧм.
Сылы аслыс вӧлі окота висьтавны сідзи, кыдзи велӧдіс Митря.
Но жандарм торкис сійӧс:
— Да, да - оз нин ков висьтавны.
Ме нин ставсӧ тӧда.
Тэныд оз вӧлі позь тадзи вӧчны.
Друг вошны да некодлы нинӧм не висьтавны.
Ме повзьылі, мый тэ ачыд асьтӧ виин, либӧ ещӧ лёкджыктор лои.
Ми корсим тэнӧ юкмӧсъясысь и Лиса юысь.
Ме весиг гижи Цыганештьӧ.
Ныв паськӧдіс синъяссӧ.
Но сэки бара торкис найӧс Аниняска.
— Мыйӧн Митря бӧр воас, ӧні сійӧ ассьыс долгсӧ выполняйтӧ, ми Маноле Рошиору воккӧд венчайтам найӧс.
Данциш вӧчис сэтшӧм чужӧм, мый быттьӧ та вылӧ сійӧ рад.
— Ладнӧ, ладнӧ.
Помалам тайӧ делӧсӧ.
Ми ставным кок йылысь кутлім усьны.
Вот, слава богу, зэрны заводитіс да неуна ыркӧдыштіс миянӧс.
Ведраысь моз кисьтӧ.
Буракӧ, Гица Лунгу ещӧ нинӧм на оз тӧд.
— Гашкӧ... — вочавидзис ныв, вомдорсӧ топӧдомӧн.
— Оз тӧд, — властьлысь представительсӧ успокоитіс Аниняска.
— Но, сідзкӧ ме муна висьтала сылы.
Менам сы дінӧ делӧ эм жӧ-а.
— Ладнӧ.
Ті тӧданныд, кыдзи да мый колӧ висьтавны!
— Но, дерт жӧ...
«Эн вӧрӧд нывсӧ; бур, мый воис; вунӧдам став йывсьыс».
— Данциш — сюсь морт, Настасия, — бергӧдчис Настасиялань Уца.
Ныв веськодпырысь серӧктіс.
ХVII
Настасия бӧр воис мельничаӧ, водзӧ олӧм вылӧ ыджыд надеяӧн.
Кажитчис, мый сы сьӧлӧмын дзоридзалӧ цветок.
Но тайӧ нимкодясян цветокыс регыд нярмис, кыдзи шондіысь дзебӧм цветок.
Гица следитіс сы бӧрся аслас гӧгрӧс, гӧрд синлапъяса синъяснас, а чойыс Настасиялӧн муртса вермис кутны асьсӧ сійӧс ёсь гыжъяснас парсалӧмысь.
Асывнас Настасия пырджык идрасьліс гортас, луннас отсасьліс кӧзяйствоын, медым не лоны дӧлгаӧн олӧмысь да сёйӧмысь.
Сійӧ эз нин думайтлы аслас ичӧтик мутор йылысь.
Мусӧ мырддис Гица Лунгу да шашаритчис сы бердӧ, быттьӧкӧ кукань бердӧ ош.
А сы лапа улысь мыйкӧ мырддьыны некодлӧн выныс эз судзсьыв.
Тайӧс вӧчны, Настасия думъяс серти, вермис сӧмын Митря — сэтшӧм сійӧ лои повтӧм сьӧлӧма да ён.
Рытъяснас Настасия пырджык котӧртліс вежань дінас да пукаліс сэні либӧ кысянӧн либӧ печканӧн.
Тані сійӧ гажмывліс да Уцакӧд сёрнитігӧн кадыс мунліс тӧдлытӧг.
Сулалӧны вӧлі сентябрь тӧлысь помся лӧнь да югыд рытъяс.
Югыдлӧз енэжыс вӧлі стеклӧ кодь сӧдз.
Небесаӧд лэбисны лунвывлань нораа курлыкайтысь турияс.
Настасиялы кажитчыліс, мый найӧ лэбӧны сійӧ местаяссянь, кӧні взрывайтчӧны снарядъяс, кӧні йӧз виалӧны ӧта-мӧдсӧ.
Сійӧ чӧв олігтыр кевмысис енлы аслас Митря вӧсна.
Но ни ӧти минута кежлӧ эз сомневайтчыв сыын, мый сэтшӧм морт, кыдзи Митря, бӧр воас гортас, Малу Сурпатӧ.
Ӧд сійӧ ошкана морт, а медтӧдчанаыс, мый сійӧ радейтіс Митрясӧ.
Кор заводитчисны октябрь тӧлысся зэръяс, рытъясыс Настасиялы лоины ещӧ нин гажтӧмджыкӧсь.
Сійӧ омӧльтчис, вежаньыс мукӧддырйи дыр вӧлі видзӧдас сы вылӧ.
— Менымсӧ ӧд вермин жӧ нин эськӧ висьтавны, мый тэкӧд лои...
Но Настасия сӧмын копыртлывліс юрсӧ да муртса кутліс синвасӧ.
Сійӧ чайтіс, кӧть и эз помӧдзыс, мый вӧлі нӧбасьӧ.
И кӧть эськӧ шогыс частӧ вежсьывліс нимкодь казьтылӧмъясӧн, но сійӧс ӧдӧлитлывліс йӧз водзын полӧмыс, а торйӧн нин полӧмыс Станка да Гица водзын, кодъяс ки улын сійӧ вӧлі век на.
А мельниклы Настасия ӧні кажитчыліс ичӧтджык лёкторйӧн нин — сы ыдждаӧсь вӧліны сы юр вылӧ усьысь неприятностьясыс.
Неважӧн сы дінысь муніс моторист Франц.
Некутшӧм помкатӧг друг сылы воис юрас мунны.
Мунӧм водзвылас сійӧ кураліс пызь ящикысь няньсӧ — тыдалӧ, трактирщиклы уджйӧз мынтӧм могысь.
Кор Гица казяліс, мый ящикыс тыртӧм, вижӧдіс скӧрысла да зургис немецлы морӧсас, но сэк жӧ ачыс балябӧжнас швачкысис перекладинаӧ, кор немечыс тойыштіс сійӧс аслас кравзан кывйӧн видчигтырйи.
Мый тан вӧчан: немеч кутіс грӧзитны, мый сійӧ примарийӧ висьталас мельник йылысь, кыдзи сійӧ жульничайтӧ.
Франц бура тӧдіс, мый крестьянскӧй мешӧкъясысь няньыс поводнӧй ыджыд юкӧн веськалӧ изки вылӧ пыдди вӧсньыдик трубкаӧ, кодӧс вӧлі сюйӧма кӧшас, и татшӧм ногӧн, кольлывліс мельниклы.
Францкӧд пинясьӧм бӧрын Гица зілис не думайтны та йылысь.
Немец муніс гусьӧн, и водзӧ сэсся тайӧ местаясын сійӧс эз нин аддзывны.
Кымынкӧ лун мысти тайӧ лоӧмтор бӧрас внутренньӧй делӧяс кузя министерствоысь воис секретнӧй распоряжение, кытысь тӧдмалісны, мый «тайӧ Франц Кранцсӧ колӧ пырысь-пыр арестуйтны кыдзи шпионӧс».
Мун ӧні примарийӧ да жандармскӧй участокын сет показаниеяс.
Докажит, мый сійӧ нинӧм эн тӧдлы шпионаж йылысь, сідзи жӧ, кыдзи и сюӧн мельничаын жульничайтӧм йылысь.
Кор кӧшӧ сюйӧмӧн лӧсьӧдӧм трубка йылысь тӧдмалісны, сиктын кыптіс шум.
Гица кӧсйысис изӧдчысьяслы, мый книгавывса гижӧд серти сійӧ бӧр сеталас налы мыйкӧ мында нянь.
А кыдз?
Приходнӧй небӧг серти...
Чӧртыс эськӧ мед нуис этайӧ Францсӧ.
Коді эськӧ вермис думайтны, мый сійӧ гусявлӧ йӧзлысь, кодьяс волывлӧны изны нянь честнӧй христианин мельничаӧ.
Коді вермыліс думыштлыны татшӧм грабитӧм йылысь?
Дерт, Гица кӧ суис тайӧ Францсӧ гусясигас, сійӧ эськӧ сэтшӧма китшнитіс сылы юрас мӧлӧтӧн, мый румынъяс эськӧ нэм кежлӧ мынісны тайӧ бандитсьыс да ещӧ и шпионысь.
Францӧс следуйтӧ вӧлі корсьны, мед гӧгӧрвоӧдас, кыдзи сійӧ тайӧс ставсӧ вӧчліс.
Колӧ тӧдмавны, оз-ӧ татшӧм жӧ жульничествоӧн занимайтчыны и татчӧс мукӧд мельникъяс-конкурентъясыс.
Кодсюрӧ крестьяна пиысь подозревайтісны, мый и ачыс Гица кисӧ татчӧ тшӧтш нюжӧдліс, ӧд мельничаыс вӧлі сылӧн и сійӧ эз вермы не тӧдны мотористлысь татшӧмторъяс вӧчалӧмсӧ.
Быдӧн виччысисны, мый кор аддзасны Францӧс, сійӧ, дерт нин, Лунгулысь став мыжсӧ эрдӧдас.
Немвиччысьтӧг кутіс кывсьыны — Францӧс аддзӧмаӧсь.
Мельничаӧ воис Лайелӧн дӧваыс — Лайесӧ тӧвнас кӧинъяс косявлӧмаӧсь.
Пельпом вывсьыс кукуруза тыра мешӧк лэдзтӧдз на дӧва висьталіс тайӧ выль юӧрсӧ.
Гицэ гортас кыдз кывліс тайӧс, сідз и пуксис повзьӧмысла.
Сы бӧрвылын воис еджыд кӧбылаӧс доддялӧм телегаа Захариа Адам.
Шӧйӧвошӧм мельник гӧтыр Станка тыдовтчис порог дорын.
— Эй, куманёк, Францӧс аддзӧмаӧсь! — равӧстіс Захариа мельниклы...
Сійӧ усьӧма оврагӧ, кор кутӧма вуджны Спрэвал туйвывса пос кузя шор вомӧн.
Вӧлӧма садьтӧм код.
Ваыс кок шегйӧдз, абу унджык.
Усьӧма увлань юрӧн, вом тыр нюйт.
Пӧрччӧдӧма пасьтӧг; понъяс сійӧс курччалӧмаӧсь.
Сы ордысь абу аддзӧмаӧсь ни деньга, ни документъяс.
Гица кокньыдпырысь ышловзис, петіс гортсьыс, медым заведитны мельницасӧ.
Кымынкӧ крестьяна мельничаӧ вайисны изны кукуруза да чукӧртчисны кытшӧ лэбулӧ.
Вӧвъяс дыша нямлялісны турун, коръясӧкӧ найӧ веськодьпырысь видзӧдлывлісны йӧз вылӧ.
— Но, мый жӧ тэ шуан, Гица?
— А мый ме верма шуны, вокъяс?
Ен накажитіс сійӧс аслас грекъяс вӧсна.
Этайӧ Франц вӧснаыс ме дзормыны заводиті.
Кымын вой эг узь!
Тыдалӧ, сылы сідзи нин и сиӧма — усьны да вӧйны гуранӧ.
Захариа кум висьтавлывліс...
Стойка Чернец, коді сӧмын на воис мельничаӧ, чеччыштіс телега вывсьыс да торкис мельникӧс:
— Мый йылысь тэныд сійӧ Захариаыс висьталіс?
— Мый аддзӧмаӧсь вӧйӧм мортӧс - менсьым Францӧс, ставнас вильӧдӧма.
Эн ӧмӧй кывлы?
— Кывлі жандармъяссянь.
Карысь воисны нин прокурор да врач.
Мунісны видзӧдны шойсӧ, ӧні бӧр нин воисны.
Тэнсьыд немецтӧ виӧмаӧсь аслас жӧ землякъясыс.
Лыйӧмаӧсь сійӧс, босьтӧмаӧсь деньгасӧ, документъяссӧ дай дзебсьӧмаӧсь.
Войдӧрлун тайӧ немецкӧй салдатъяссӧ кутӧмаӧсь да найӧ висьтасьӧмаӧсь.
Йӧз веськодя кывзісны Стойка Чернецлысь висьталӧмсӧ.
Гица Лунгу мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Акациялӧн кортӧм вожъясын шувгис тӧв.
Чернец сувтӧдіс телегасӧ лэбулӧ да кывзыштіс крестьяналысь сёрнисӧ.
— Но, мый ті та йылысь висьталанныд? — юаліс сійӧ йӧз дорӧ матыстчигӧн. — Гица гожӧмнас петіс няйт делӧысь сӧстӧмӧн.
Ӧні мӧд беда.
И ӧнія делӧын бара жӧ сӧстӧм.
Францӧс виисны немецъяс, дезертир пыдди сійӧс примитісны да.
— Сідз сылы и колӧ, — шуис мельник.
Чернец чуймис:
— А мыйла сідзи, Гица?
Сійӧ ӧмӧй эз вӧв войнаысь пышйысь коньӧр мортӧн?
А миян йӧз, кодъяс тупкисны асланыс шойяснас роч видзьяссӧ, ӧмӧй кӧсйисны война?
Коді сійӧс кӧсйӧ?
— Менам немеч — бандит.
Сійӧ рӧзӧритіс менӧ.
— А нолтӧ видзӧдлы меным синмӧ, Гица Лунгу, да мӧд пӧв висьтав, мый тэ ӧні шуин.
Мельник дінын матын сулалысь йӧз нюмъёвтісны.
Анна Зевзяка вак-вак серӧктіс.
— Да, да, сійӧ менӧ рӧзӧритіс, рӧзӧритіс, — пельяссӧ чуньяснас тупкӧмӧн упрямӧя долис мельник.
— А Франц ачыс озырмис сыысь?
— Ачыс эз озырмы, но менӧ рӧзӧритіс.
Лёк йӧз!
Кор найӧ мунісны миян сикт пыр, кажитчылісны сэтшӧм жӧ йӧзӧн, кутшӧмӧсь и ми.
А мый вӧчисны, проклятӧйяс, быдлаын, кытӧні сӧмын эз вӧвны.
И Сербияын, и Польшаын, и Францияын.
Татшӧм зверствосӧ да татшӧм шогсӧ мир эз тӧдлы татарскӧй нашествиесянь!
— Немецъяс — вына нация, — ышловзис мельник.
— Тайӧ нӧ нин мыйла?
— А ме висьтала тэныд, мыйла: ён морт босьтӧ вынӧн, а вежӧра морт — вежӧрӧн.
— Со кутшӧм тэнад законыс, Гица Лунгу!
Сы бӧрын, кор пустуйтчисны миян сиктъяс да сэтчӧ колины уна дӧва да сирӧта, тэ ещӧ лысьтан ошкыны сійӧ зверьяссӧ?
— Да ӧд ме сӧмын Францкӧд эг вермы ладмӧдчыны, а Гитлер — прамӧй морт!
— А тэ тӧдан, Гицэ, кутшӧм лоины вежсьӧмъяс?
Кор Россияын вӧтлісны помещикъясӧс да дась нянь сёйысьясӧс, сэні медвылын лои народнӧй справедливость.
«Коді оз уджав, сійӧ оз сёй», — татшӧм большевикъясӧн лӧсьӧдӧм выль закон.
Гитлеровецъяс медвылӧ пуктӧны сила, а большевикъяс — справедливость.
Найӧ нӧйтӧны да жуглӧны немецъясӧс сы вӧсна, мый вермасьӧны правда вӧсна.
Найӧ миянлысь странанымӧс мездісны фашистъясысь.
Ӧні и тані миян регыд помасяс мучитчан кадыс.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм справедливостьыс, — горӧдіс Гица, — уджавны радейтысь морт нажӧвитӧ, а дыш морт сы кокысь пӧрччӧ сапӧгсӧ!
Чернец плетьнас швачнитіс муӧ.
— Тэ лыддян удж радейтысьӧн Хаджиуысь кӧзяинсӧ? — юаліс сійӧ. — Ме ог тӧд ни ӧтик озыр мортӧс, коді эськӧ честнӧя нажӧвитіс аслыс озырлунсӧ.
Куим Ныра нэмнас на ни ӧтчыд киас кӧрт зыр эз кутлы.
Сы пыдди уджалісны рабъяс.
Но сійӧ пӧт, а батракъяс тшыгӧсь.
Со видзӧдлӧй кӧть Ница Муту вылӧ.
Йӧз чукӧрын полігтырйи йӧжгыльтчӧма му рӧма чужӧма да паськыда восьтӧм полысь синъяса крестьянин.
Сійӧс вӧлі шуӧны «немӧй» сы вӧсна, мый лунтыръясӧн вӧлі чӧв олӧ.
— Видзӧдлӧй Муту вылӧ, — мӧдпӧв шуис Чернец. — Медым быдтыны ассьыс челядьсӧ, сійӧ лои рабӧн.
Висьтав, Ница, вӧлі эз тэнад нэмын кӧть ӧти долыд лун?
— Эз, — му пытшкӧссянь моз пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Ница.
— Тайӧ сӧмын ӧти! — водзӧ висьталіс Чернец. — А миян уна сэтшӧмыс!
Ница быдтіс вит пи.
И ставныс найӧ пӧгибнитісны фронт вылын.
Таысь гӧтырыс Ницалӧн йӧймис.
Сылы век каститчисны кулӧм челядь, быттьӧ пушыд чипанпиян.
Тӧдӧмысь, ассьыс пиянсӧ чуксавны кӧсйӧ, кыдз пӧжсьысь курӧг ассьыс чипанъяссӧ.
— А тэнад вокыд!
Ӧмӧй эз батрачитлы Хаджиуын сымда во, эз-ӧ узьлы сэн муас, эз-ӧ тӧвйы пӧшти пасьтӧм, сёйліс ӧмӧй коркӧ пӧттӧдз?
— Аслас йӧйлун вӧснаыс... — броткыштіс Гица. — Усадьбаын сійӧ вермис вый пиын моз овны!
Тэ, Чернец, небось, виччысьнытӧ он вермы сійӧс.
Сійӧ тшӧтш ёсь кывъя.
Буракӧ, думайтан, мый тіян кыкысь партия артмас.
— Рабочӧйлӧн да крестьяналӧн партия важӧн нин эм!
— Тайӧс тэныд котельщик вокыд юрад сюйӧма.
Тэ эн вунӧд, мый странаыд — сійӧ абу пӧрт и ӧтик мӧлӧтӧн сыкӧд вермасьны оз позь.
— О! — шпыньмуніс Чернец. — Рабочӧй аслас мӧлӧтӧн небесаӧдз йиркӧдчас, а крестьянин плугнас рай ворота дорӧдз бӧрӧзда нуӧдас.
— Ті надейтчанныд, мый тіянлы вылӧ министръяс петасны тюрьмаясысь.
— А тэ ӧмӧй и та йылысь эн на кывлы, Гица?
Найӧ тюрьмаяссьыд петісны нин да ас кианыс босьтісны нин властьсӧ...
И ми тшӧтш мынам мучитчӧмъясысь.
Гица дузгӧдчис да букыштчис.
Сэсся сьӧкыда ышловзис.
— Ме ог сюйсьы, — шуис сійӧ шпыньмунӧмӧн, — ме мельник, менам делӧ — лэдзавны изки, медым изны тіянлы пызь — и шобді и кукурузнӧйӧс.
Мотор кутіс лыйлыны сьӧд небесаас
Мельнича бара пондіс изны тусь, а йӧз изісны кывъяснаныс.
Крестьяна вӧліны шӧйӧвошӧмаӧсь да радӧсь сійӧн, мый висьталіс Чернец.
Найӧ тӧдӧны нин вӧлі, мый Сӧветскӧй войска, кодъяскӧд ӧтлаын мунӧ и румынскӧй дивизия, пырисны нин гитлеровецъяс позйӧ.
Важӧн нин быдӧн гӧгӧрволісны, мый немецъяслӧн лӧсьӧдӧм сідз шусяна «выль порядок», вӧлі выгоднӧй сӧмын мироедъяслы да озыръяслы.
«Бур лоӧ, — думайтлісны крестьяна, — кор тюрьмаясысь петасны найӧ, кодъяс страдайтлісны йӧз вӧсна, путкыльтасны озыръяслысь властьсӧ да босьтасны, кыдз шуӧ Чернец, странаӧн веськӧдлӧмсӧ асланыс киясӧ».
Нывбабаяс пестісны бипур.
Шонтысигмоз крестьяна сувталісны бипур гӧгӧр, медым биыс шонтис кӧть чужӧмсӧ, сы вӧсна мый мышкас век на швичйӧдліс тӧв.
Би югӧр улас весиг гажмисны сьӧдӧдӧм, быттьӧкӧ измӧм, чужӧмъясныс Анна Зевзякалӧн да Мутулӧн.
А Гица йӧртӧдъясӧ кывтіс унджык шогыс пызь дорысь.
Изны помалӧм бӧрын, Гица зурасис Станкакӧд.
Станка чилзіс, синъяссӧ чашкӧдӧмӧн да сэтшӧм паськыда вомсӧ восьталӧмӧн, мый вӧсни чилзӧмыс ӧдва вӧлі кылӧ.
Станка пыртіс Гицэӧс мельница дор стрӧйбаӧ.
— Тэ тӧдан, Гица, этайӧ джынвыйӧ йӧйыс тӧкӧтьӧ эз перйы менсьым синъясӧс!
— Коді?
Чойыд тэнад?
— Сійӧ!
Код нӧ ещӧ!
Мед эськӧ сылӧн киясыс косьмасны, мед сійӧс ӧкмыс юра змей жӧритас!
Мельник гӧтыр друг ланьтіс, кор аддзис, мый Гица оз гӧрдӧд, кыдзи век сылӧн овлывлӧ, оз пӧльтчы да чеччав, индюк моз.
Кияснас пельяссӧ тупкӧмӧн сійӧ дзик став надея воштӧм морт моз довкйӧдліс юрсӧ.
— Гица, мый тэ лоин?
— Коль менӧ, он али мый тӧд?
Эсы мында неприятность!
Но, висьтав, мый лои?
Станка бара ӧзйыліс, но Гица сэтшӧм лёкысь видзӧдліс сы вылӧ, мый сылӧн восьтӧм вомсьыс эз пет ни ӧти ӧкмыс юра змей.
— Войдӧрлун, кор сійӧ муніс аслас вежаньыс ордӧ, ме мӧді видлавны сылысь паськӧмсӧ да аддзи зепсьыс письмӧ.
— Но и лыддин сійӧс? — мудера юаліс Гица.
— Тэтӧг нин артмис, тӧдмалі, мый сійӧ меысь дзебӧ.
Меным сійӧ нинӧм оз висьтав.
Сӧмын вашкӧдчӧ Аниняскакӧд.
— А мыйла нӧ сійӧ тэныд пондас висьтавны.
Ӧд ті каня-пона моз оланныд.
— Олӧ сійӧ менам керкаын, Гицэ, быттьӧ враг кутшӧмкӧ.
Аслам морӧс вылын ми шонтім змейӧс...
Сідзи и кажитчис, мый тайӧ письмӧыс миянлы позор вайӧ да котӧрӧн нуи поп Нае гӧтыр ордӧ.
«Госпожа попаддя, шуа, зэв эськӧ окота вӧлі меным тӧдмавны, мый тайӧ письмӧас гижӧма.
Сӧмын, мед эськӧ ме кындзи некод эз тӧд, мый сэтчӧ гижӧма».
Тайӧ гусятор.
Сійӧ, тӧдӧмысь, босьтӧ письмӧсӧ, лыддьӧ да сералӧ!
«Мый нӧ сэтшӧмыс? — юала ме сылысь.
«Нинӧм, Станка.
Тэнад Митря деверыд гижӧ.
Мый некыдз оз вермы вунӧдны сійӧ минутасӧ, кор тэ уськӧдчӧмыд сылы морӧс вылас Сибиуын паныдасигӧн!»
«Ен мед видзас, матушка, оз меным сійӧ гиж, а Настасья чойлы.
«Сійӧ жӧ ме первойсӧ и чуймылі, — шуӧ попаддя. — Тайӧ письмӧыс, дерт, сылы лӧсяланаджык тэ дорысь.
Сідзкӧ, сійӧ вӧлӧма Митря дінын, кор ті багыръясӧн юкмӧсъясын гурйысинныд».
Да, да... думайта ме, сідзкӧ, сійӧ ставсӧ пӧръяліс, кор висьталіс, мый сӧмын Бухарестӧдз воліс.
«Сӧмын, зэв ёна кора тіянсьыныд, мед эськӧ некод жӧ эз тӧдлы тайӧ письмӧ йывсьыс, а то менӧ да Гицаӧс сиктын серам выв лэптасны».
«Эн шогсьы, — шуӧ попаддя. — Ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ гусяторйыс семьялӧн.
Рытнас став сиктса бабаяс вӧлі тӧдӧны нин тайӧ письмӧ йывсьыс!
Асывнас Настасия мунӧма Аниняска дінӧ.
Но йӧзыд, дерт, улича вылад паныдасигъясӧ сералышталісны сы вылын.
Видзӧда, Настасия лэбӧ бӧр мельничалань, тӧв нырӧн пырис керкаӧ и уськӧдчис паськӧм дінас.
«Кӧні менам письмӧыс!
Вай мем письмӧсӧ.
Гусялін да быдӧнлы петкӧдлін сійӧс?»
Уськӧдчис ме вылӧ да кӧсйис синмӧс перйыны.
Кватитіс коколюка, кучкис меным.
Ме котӧртны, сійӧ ме бӧрся.
Ме сылы шыбиті письмӧсӧ.
Пока сійӧ копыртчис лэптыны сійӧс, ачым ӧдйӧджык мӧд комнатаӧ да ӧдзӧссӧ игналі.
«Восьты, — горзӧ сійӧ, — ме ӧдзӧссӧ жугӧда черӧн!»
Сэсся котӧртіс аслас Аниняска ордӧ.
Ме веськыда тэ дінӧ котӧрті — висьтавны, куьшӧм менам чойӧй.
Станка шога ышловзис.
Гица виччысис, кор сійӧ чӧлалас.
— Мый нӧ тэ нинӧм он шу?
— А мый ме тэныд шуа? — веськодьпырысь вочавидзис мельник. — Ӧд тэ босьтӧмыд сылысь письмӧсӧ.
— А тӧдан, Гица, тайӧ письмӧсьыс жӧ ме ещӧ мыйсюрӧ тӧдмалі.
Миян тайӧ курӧгыс регыд мысти ваяс миянлы ныра да синкымъяса ичӧтик кольк.
ХVIII
Оліс Бухарестын подпольщик, рабочӧй-котельщик Войку Чернец, Стойкалӧн вокыс.
Малу Сурпатысь сылы лоӧма мунны му абутӧм вӧсна да гӧльлун вӧсна, уна сьӧкыд испытаниеяс бӧрын сійӧ лои квалифицированнӧй рабочӧйӧн да пырис партияӧ.
Тайӧ вӧлі скӧр чужӧма, ӧтлаасьӧм сук синкымъяса морт.
Шмрнитыштны сійӧ радейтліс, но ачыс некор эз нюмъяв.
Кор сійӧс первойысь арестуйтісны, судья смекайтчӧмӧн юаліс:
— Тэ, кажитчӧ, философия тӧдан?
— Да, — вочавидзис котельщик, — ме тӧдса философъяскӧд — и весиг лыддьывлі налысь гижӧдъяссӧ.
— Кыдзи тэ лысьтан меным ӧтвечайтны? — скӧрмис судья. — Смотри, лёк ӧд лоӧ, ме кӧ скӧрма.
— Но, сідзкӧ и ме скӧрма, — вочавидзис Чернец.
Ті меным шуанныд «тэ», а ӧд ми ыжъясӧс эгӧ видзлӧй ӧтилаын.
— Тэ эн грубит, а то ми пластинкасӧ вежам.
Висьтав, Чернец, кутшӧм философӧс тэ лыддьылін?
— Кантӧс...
— Кантӧс?
Эг кывлы.
Мый нӧ гижӧ аслас прокламацияясын тэнад Кантыд?
— Гижӧ, мый му вылас став рабъясыс — вокъяс, кӧть эськӧ кутшӧм нацияысь найӧ эз вӧвны.
— Тайӧ сійӧ тэнӧ велӧдіс войяснас прокламацияяссӧ клеитавны.
Тайӧ сійӧ тэныд найӧс сетіс?
Тэ тӧдлін, мый сэні гижӧма?
— Ӧтик-кӧ, Кант меным нинӧм эз сетлы.
Мӧд-кӧ, ме эг клеитлыв ни ӧти прокламация.
Коймӧд-кӧ, войнас лыддьысьны оз позь пемыд понда.
Судья гижис протоколӧ философлысь овсӧ.
Прокурор клеймитіс крамольник Кантӧс аслас чорыд речас.
Адвокатъяс Кант доктринаяс йылысь эз мӧдны сёрнитны.
Тюрьмаын Войку Чернец пиньӧн кутчысис олӧм бердӧ.
Быд асыв вӧчліс гимнастика да мыссьывліс кӧдзыд ваӧн.
Сэсся ассьыс образованиесӧ кыпӧдӧм могысь лыддьысьлывліс.
Дофтаны тюрьмаӧ мятежысь шыбитӧм бӧрын сійӧ дас кык тӧлысь чӧж эз водлы цементнӧй джоджӧ, поліс тыяссӧ кынтӧмысь.
Узьліс сійӧ пуксӧн, кияссӧ пидзӧсъяс вылас кресталӧмӧн.
Нинӧм эз вермы жугӧдны Чернецӧс — сійӧ веритіс коммунистическӧй партия великӧй делӧлы.
Кодсюрӧ ёртъясыс дивуйтчылісны, мыйся философӧс Войку думыштіс казьтыштны.
Ӧд, дерт жӧ, сёрниыс муніс эз Кенигсбергса отшельник йылысь.
— А ме эг и думыштлы тревожитны Кенигсбергса Кантӧс, — зэв збыльысь вочавидзис сійӧ. — Ме висьталі аслам друг йылысь, Галацса Филипп Кант йылысь.
Сійӧ вӧлі олӧмаджык меысь, и ме унатор сылысь велӧдчи.
Ме пыр казьтыла сійӧс и частӧ ветлывла гу вылас.
Август тӧлысся ӧти жар лунӧ 1944 воын сійӧ петіс тюрьмаысь, бритіс тошсӧ да пыр жӧ и томмис.
Надзӧникӧн сылӧн кутісны лоавны йитӧдъяс важ ёртъясыскӧд, и коркӧ ӧтчыд восьтіс конверт да тӧдмаліс аслас ӧтик велӧдчысьлысь гижӧдсӧ, тайӧ мортсӧ сійӧ лыддьыліс нин Россияын пӧгибнитӧмаӧн.
Сідзкӧ, менам Костя Флоря ловъя».
Письмӧыс тайӧ воис кысянькӧ фронт вывсянь, Чехословакияысь.
Первойсӧ письмӧсӧ вӧлі сетӧма Форкаш Эндрелы киас, тайӧ вайис сійӧс Орадиаӧдз.
Орадиасянь Брашовӧдз письмӧсӧ вайис мӧд — Маркус Фогель.
А Брашовсянь места вылӧдзыс письмӧсӧ вайӧма монтёр Илие Хангану.
Костя Флоря гижис:
«Дона Войку, юӧрта тэныд, мый этайӧ адас, кодӧс лӧсьӧдісны миянлы фашистъяс, ме нажӧвиті пу кок, коді меным зэв кажитчӧ, и ме лӧсьӧдча сійӧн йиркӧдчыны Берлин воротаӧ».
Письмӧыс помассьӧ вӧлі тадзи:
«Эм тані менам Малу Сурпатысь ӧти крестьянин.
Кыдзи ме тӧда, тэ тожӧ сэтысь и, кажитчӧ, сэні эм тэнад рӧднӧй вок али воча вок, кодӧс тӧварыш менам, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ.
Менам друглы, Митря Кокорлы, войдӧр унатор ковмыліс испытайтны.
Тэ ачыд тӧдан, кутшӧмджык олӧмыс гӧль мортлӧн миян рӧдинаын: мучитчӧм, нӧйтӧм, смекайтчӧм.
Кокор шуӧ, ловйӧн кӧ пӧ коля да воа гортӧ, кучиксӧ пӧ лэдза сэтчӧс помещиклысь, медым кӧть неуна сьӧлӧм вылын кокнялыштіс.
Но сылӧн сэні эм и мукӧд тӧждысянторъяс.
Медъёна сійӧ тӧждысьӧ невеста вӧснаыс, коді кольӧма сылӧн вокыс ордӧ — мельник ордӧ.
Тайӧ мельникыс Митрялысь джын овмӧссӧ мырддьӧма, а ӧні синъяссӧ чашкӧдӧма ныв приданӧй вылӧ.
Мельник да сылӧн гӧтырыс быд ног увтыртӧны Митрялысь невестасӧ.
Гашкӧ, тэныд удайтчылас волыны аслад чужан сиктӧ?
Тӧждысьышт сэки тайӧ ныв вӧснаыс.
Сылы, кыдз салдатлы, лоӧ фронт вылын уна терпины, а ӧни судьбаыс оз сет покой зонлы лун ни вой - гӧтырпу вӧсна майшасьӧ.
И эз эськӧ вӧв омӧль, тэ кӧ тшӧктін аслад вокыдлы тӧдмавны, кыдзиджык сійӧ олӧ.
Ме тайӧ гижа тэныд сы вӧсна, мый Митря Кокор — миян морт.
Сійӧ аслас синъясӧн аддзыліс, мый сэтшӧм великӧй Сӧветскӧй Союзыс, кор ми вӧлім пленын ӧтлаын сыкӧд.
Меным нинӧм эз и ковмыв сылы висьтавлыны, сійӧ ачыс ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сылы колӧ отсавны, кыдзи настоящӧй ёртлы, коді асьсӧ петкӧдлас на.
Письмӧас вӧлі уна буртор гижӧма Митря йылысь.
Мастер Войку сӧмын юрсӧ довкйӧдлыштіс.
Сійӧ голяӧдзыс вӧлі тырӧма уна пӧлӧс общественнӧй делӧясӧн.
Вермис-ӧ сійӧ ӧні мунны Малу Сурпатӧ мӧда-мӧдсӧ радейтысьяс кык мортлысь делӧяссӧ ладитны?
Сійӧ вештіс письмӧсӧ бокӧ.
Но регыд мысти воис мӧд письмӧ, кӧні Флоря вӧлі юасьӧ сы здоровье йылысь, да вӧлі содтӧма, мый сійӧ да Митря ловъяӧсь.
«Но и мудер жӧ Флоря, — думыштіс Войку. — Сійӧ тӧдӧ менӧ.
Аслас пу кокнас сійӧ таркӧдчӧ оз сӧмын немецкӧй крепость ӧдзӧсъясӧ, но и менам сьӧлӧм ӧдзӧсӧ.
Ладнӧ, видзӧдлам.
Но Войку и тайӧ письмӧсӧ пуктіс бокӧ.
Уна недель коли сэтчӧдз, кор Войкулы сюри кад да случай ветлӧм вылас.
1945 вося февраль тӧлысся ӧти лунӧ Стойка Чернец паськыда восьтіс Аниняска дворысь дзиръясӧ да лэдзис ас водзвылас пася да баля ку шапкаа тӧдтӧм мортӧс.
Ӧшинь пыр видзӧдысь нывбабаяс повзьӧмӧн бӧрыньтчисны ӧшинь дорысь, кор аддзисны скӧр синъяссӧ да стрӧгӧй, изйысь вӧчӧм кодь, чужӧмсӧ пырысь мортлысь.
Настасия повзис.
— Кодӧс тайӧ аскӧдыс вайӧдӧ Стойкаыс?
Мый сэтшӧмыс лои?
— Кут асьтӧ, — шуис Уца.
Но сылӧн и аслас сьӧлӧмыс мӧдіс тӧждысьӧмӧн тіпкыны.
— Мый омӧльыс вермас лоны?
Стойка — миян друг.
— Мед эськӧ сӧмын лёк юӧръяс эз вӧвны-а, дона вежаньӧ.
Кор ме талун югдандорыс садьми, менам шуйга синмӧй сырмис.
А войнас талун Митряӧс вӧтӧн аддзылі.
— Лёк юӧр тэныд ваясны почтальон, жандарм либӧ мельник - джыджъяс.
— Сійӧ вӧтын век сераліс, вежаньӧ.
Шогсьӧм шымыртіс и уцаӧс.
Серам вӧтын - шог олӧмын!
Стойка Чернец да сылӧн ёртыс пыркнитісны порог дорас лымсӧ.
Чеп йыв пон дышиника кыкысь лявкнитіс да ланьтіс.
Уца чуймис.
— Мыйла тайӧ понйыс оз вӧрзьӧд найӧс?
Настасия вашнитіс:
— Тӧдтӧм мортыс кутшӧмкӧ кыв тӧдӧ, сійӧ мыйкӧ понйыслы шуис — мӧдыс и ланьтіс.
Аниняска лӧсьӧдыштіс юрсьыс чышъянсӧ, видзӧдліс жугалӧм зеркалӧ тор вылӧ, тэрмасьӧмӧн кӧмаліс шерстянӧй чулки вылас ботинкисӧ да петіс посводзас гӧстьяслы паныд.
Гӧстьлӧн кывъясыс успокоитісны сійӧс:
— Тіянлы мир да бур юӧръяс.
Настасия кипыдӧсъяснас тупкис синъяссӧ да плешнас топӧдчис пач бердӧ.
Бӧръя недельяснас сійӧ мисьтӧммис да тӧдчымӧн гӧгрӧсмис.
Гӧсть тэрыба да ёся сы вылӧ видзӧдліс, сэсся бергӧдчис вежаньланьӧ да юаліс:
— Тӧдін менӧ, Уца!
— Энлӧй, энлӧй, — мыйкӧ казьтыштны кӧсйигмоз нюмъёвтіс Уца. — Тэ Стойкалӧн вок!
Войдӧр тош новлывлін...
А ӧні дзик мӧд морт лоӧмыд.
— А век жӧ ме Войку, — серӧктіс сійӧ. — Но мыйкӧ мындасӧ тэ збыль висьталін: эсійӧ, мӧд Войкуыс, ӧні абу нин!
Уца копыртіс юрсӧ да ышловзис.
— А нолтӧ, сьӧд синкыма, — гажаа водзӧ висьталіс Войку, — инды, кытчӧ позяс миянлы пӧрччысьны?
А сэсся и сёрнитлам.
Аниняска пырысьтӧм-пыр жӧ сьӧкыд паськӧмъяссӧ валитіс крӧвать юр вылӧ.
Настасия дінті мунігӧн сійӧ небыдика тувкнитіс сылы гырддзанас.
Пельпомъясыс нывлӧн кутісны дрӧжжитны ещӧ ёнджыка сійӧс пӧдтысь синваысь.
Войку вӧлі сапӧга да выль плисӧвӧй дӧрӧма.
Дженьыда шырӧм дзор юрсисӧ кинас шылькнитігмоз сійӧ перйис зепсьыс каллян.
Пестіс сійӧс табакӧн да ӧзтіс зажигалка биӧн.
Ныв чуймӧмӧн видзӧдіс мудера вӧчӧм машинка вылӧ, кодӧс кутіс гӧсть.
— Митря йылысь юӧръяс сылӧн эмӧсь... — шуис Стойка.
Настасия лэптіс юрсӧ да пондіс видзӧдны ӧшинь пыр.
— Сьӧд синкыма, висьтав том нылыслы, медым сійӧ оз яндысь, — небыда шуис Войку.
— Настасия, тэ кывлін? — варовмис Уца. — Тадзи коркӧ сійӧ шулывліс менӧ. - И ӧні, пӧрысьӧ нэмӧ, век на шутитӧ.
Ныв немвиччысьтӧг бӧрддзис.
Войку ныр пырыс лэдзис табак тшынсӧ да неуна кӧрыштіс сьӧд на синкымъяссӧ.
— Юӧръясыс зонсяньыс вӧвліны? — юаліс сійӧ Аниняскалысь.
— Да, кыкысь ыстыліс миянлы деньга.
Ныв бӧрддзис:
— Письмӧясыс важӧн нин эз волыны.
— Важӧн-ӧ?
— Недель мында, — вочавидзис Аниняска. — Ӧні фронт вылын абу опаснӧ...
Лои шы ни тӧв.
— Муна вая мыйкӧ закуситыштны, — ноксьыны кутіс Аниняска.
— Ладнӧ, ладнӧ, бӧрынджык, Аниняска, — ӧлӧдіс сійӧс Войку. — Энлы.
Ме вои татчӧ общественнӧй делӧяс кузьта.
Меным тіян дінӧ тшӧктіс пыравны менам ёртӧй, унтер-офицер Кокорлӧн другыс.
И вои кӧ нин ме татчӧ, то ачым решиті видзӧдлыны, мый да кыдз.
Медводз ме аддзысьлі аслам Стойка воккӧд.
Сійӧ меным мыйсюро висьталіс.
Вӧлім ми сыкӧд и мельничаын.
Настасия лэччис джоджас да гораа бӧрддзис.
— Найӧ вӧтлісны менӧ керкаысь ва вежӧдӧм дырся веж мороз дырйи.
Аниняска кутыштліс нылӧс да мӧдіс сійӧс бурӧдны.
— Меным висьталісны, мый Настасия тані.
Вот ме и пыри тіянӧ.
Ме сёрниті Лунгукӧд Митря му йылысь.
Мельник, тӧдӧмысь, кытшлӧдлӧ, шуӧ, мый юксяс вокыскӧд сэки, кор Митря бӧр воас.
— А кор сёрни воис нылӧдз...
— Тӧда, тӧда! — скӧрысь шуис Аниняска. — Найӧ сӧрӧны, мый Настасия налысь керкасӧ позоритӧ, мый сійӧ чужтас батьтӧм, незаконнӧй кагаӧс...
Да ӧд тайӧ кагасьыс законнӧйджыкыс сэсся оз и вермы лоны!
— Вернӧ, — успокоитіс сійӧс Войку. — Миян законъяс дорйӧны челядьӧс.
— Кыдзи сӧмын налӧн кывйыс бергӧдчӧ тадзсӧ шуны, — скӧрмис Уца. — Мед эськӧ Лунгусӧ чӧртъяс люкаласны!
Настасия друг лэччис пидзӧс вылас джоджӧ да матыстчис тӧдтӧм дорӧ.
Сійӧ нюжӧдіс сылань кияссӧ.
— Менӧ дзикӧдз янӧдісны, сы мында лёк кисьтісны менам кага вылӧ...
Войку босьтіс сійӧс киӧдыс да чеччӧдіс джоджысь:
— Эн бӧрд, нылӧ, выль закон тэ дор.
Ме шуи мельниклы, мед сійӧ оз надейтчы, мый Митря оз во.
Сылӧн эм гӧтыр да кага, кодъяслысь правояс дорйӧ закон.
— Талӧн лоас визув детинка! — кияссӧ коскас пуктӧмӧн збоя шуис Аниняска.
— Мед лучше ныв лоас, — нюмъёвтіс Войку, — сылы оз ков мунны фронт вылӧ.
Кутас чужтавны челядьӧс...
Ме чорыда повзьӧді мельникӧс.
Сійӧ кӧсйысис сетны Настасиялы кык погон сылысь мусӧ.
— И та вылын аттьӧ, — ышловзис Аниняска.
— Кӧть пидзӧс вылын, ми кутам сійӧс бура вӧдитны, — гажмис Настасия.
Стойка шуис:
— Воас гожӧм, кадыд ӧд ӧдйӧ мунӧ,
Ме тода, кымын курыдыс чӧжсис Митрялӧн.
Мед сӧмын ӧдйӧджык воас.
— Ӧткымынъяслӧн, — нюмдіс мастер, — лӧгыс вина моз жӧ: кымын дыр олас, сымын лоӧ ёнджык.
Мый тэ сералан?
Стойка эз кут вензьыны.
— Ме ог серав: гашкӧ, тэ и прав.
Ставсӧ, мый тэ шуин да вӧчин, тайӧ бур.
Сӧмын сӧветуйта не веритны Гица Лунгулы.
Котельщик букыштчис:
— Чайтан, сійӧ пӧръясьӧ?
— Чайтан, пӧръялас.
— Сійӧ сёрнитас помещиккӧд да вӧчас сідзи, кыдзи шуас Кристя.
— Сідзкӧ ми сетам сылы помӧдз юны асланым лӧг петӧмлысь винасӧ!
Жырйын друг быттьӧ пемдіс.
Ставнысӧ повзьӧдісны тайӧ кывъясыс.
— Несправедливость вӧлі мироедъяслӧн мамӧн, справедливость лоас налы чумаӧн, — каллянсьыс пӧимсӧ пыркӧдігмоз да бӧр сійӧс табакӧн тыртігмоз шуис Войку. — Тэ мый видзӧдан, мый виччысян? — нюммуніс сійӧ Настасиялы, кыскис зажигалкасӧ.
Каллянсӧ ӧзтытӧг сійӧс бӧр сюйис зептас.
Ныв топӧдыштліс вомдоръяссӧ.
— Ме висьталі примарийын и участокын, мед найӧ бура видзӧдісны.
Ме тӧда, мый татчӧ чукӧртчас став нечистьыс, мед эськӧ мешайтны выль порядокъяс лӧсьӧдӧмлы.
— Найӧ оз кутны кывзыны, — юрсӧ довкйӧдлыштігмоз шуис Стойка.
Вомдоръясыс мастерлӧн топыда топалісны, синъясыс гудыртчисны.
— Сыысь мынтасны асланыс кучикъясӧн.
Но, тырмас та йылысь.
Ме вои, видзӧдлі да коля Стойкаӧс став бӧрсяыс видзӧдны.
Тіянлы кӧ лоӧ сьӧкыд, тӧдан, кытысь менӧ корсьны.
— Но, а ӧні позьӧ кӧть мыйкӧ вайыштны пызан вылӧ? — бара кутіс тӧждысьны Аниняска. — Порсьпи начки.
Вина эм...
— Лучше эн вай, сьӧд синкыма, а то ми ставсӧ юам да сёям.
ХIX
1945 вося тулыслань Малу Сурпатса крестьяна да матігӧгӧрса сиктъясса крестьяна пӧвстын кутіс кыптыны тревога.
Кольӧм тулыс немецъяс бырӧдісны ставсӧ, мый сӧмын сюрлі налы кипод улас.
А ӧні лёка рӧдмис ӧзим шабді, да и кослуныс матӧ воштіс.
Шобділӧн петасъясыс куш муяс вылын мыччысявлісны, кыдз шочиник юрсияс куш юр вылын: тані шеп, эстӧні шеп...
Уна тысяча мувывса шыръяс бӧръялісны бӧрӧздаясысь кӧйдысъяс да кыскалісны найӧс асланыс мупытшса складъясӧ.
Тыдалӧ, мый шыръяс водзвыв тӧдісны тшыгъялӧмлысь матысмӧмсӧ.
Сиктъясын да хуторъясын явитчалісны ещӧ ёнджыка на опаснӧй кык кока шыръяс.
Тӧдтӧм йӧз шывкъялісны сиктъясӧд.
Ӧтикъяс ньӧбавлісны кукурузнӧй пызь, мӧдъяс вузавлісны ӧбразъяс, унапӧлӧс книгаяс да разӧдалісны быдсямапӧлӧс повзьӧдлана юӧръяссӧ.
Вои пӧ крестьяналы олӧм пом, воис кулан кад, сійӧ кадсяньыс, кор русскӧй большевикъяс виисны царӧс да тувъялісны кӧрт тувъясӧн вичко ӧдзӧсъяс.
Большевикъяс пӧ бырӧдалӧны господаясӧс, мырддялӧны челядьясӧс да мӧдӧдалӧны найӧс пустыняясӧ.
Преследуйтӧны енлы юрбитысь йӧзӧс, мӧритӧны найӧс тшыгйӧн и скӧтъяскӧд тшӧтш мырдӧн тшӧктӧны турун йирны.
Тайӧ йӧзыс важсӧ ставсӧ жуглӧны и быдтор вылӧ пуктӧны антикристлысь печать.
Найӧ кӧсйӧны мӧдарӧ путкыльтны ставсӧ и миянын, сы вӧсна енмыс и бергӧдчис мышкӧн став йӧзыслы.
Лыддьӧй «Божья матерьлысь аддзылӧмторъяссӧ» да «Святӧй Сысойлысь чудесаяссӧ» да пӧкаитчӧй!» — велӧдісны найӧ.
Кодсюрӧ крестьяна пӧвстысь, вежӧраджыкъясыс, эз юрбитлыны кок вылас поп Наелы, эз вердны сійӧс, эз тшӧктывны сьывны молебенъяс, а сӧмын серавлісны.
«Ставыс тайӧ помещикъяслӧн сӧрӧм.
Ловъя на ещӧ тайӧ паразитъясыслӧн проклятӧй племяыс, кодъяс тшӧглісны мужик йӧйлун вӧсна, а ӧні найӧ полӧны справедливостьсьыс, тӧдӧны, мый мездӧм йӧз мӧдар путкыль найӧс путкыльтасны да мӧдӧдасны мӧдаръюгыдӧ».
Стойка Чернец эрдын висьтавлывліс коммунистическӧй партиялысь программасӧ.
Коммунистъяс кӧсйисны бырӧдны мортӧн мортӧс эксплуатируйтӧм.
Тайӧ партияыс заводитӧ ворсны век ыджыдджык роль странаӧн управляйтӧмын, вӧтлалӧ тӧрытъя правительяссӧ.
Коммунистъяс юкласны муяс, лӧсьӧдасны справедливӧй законъяс.
Ӧні ми тӧдам Сӧветскӧй Союзын олӧм йылысь правдасӧ.
Сэсянь воӧны миян йӧз, кодъяс асланыс синъясӧн аддзылісны асыввылысь справедливӧй порядоксӧ.
Сэні абуӧсь нин ӧні озыр мироедъяс; сэні кольӧмаӧсь сӧмын уджалысь йӧз, кодъяс уджалӧны ас выланыс.
Войдӧрся рабъясыс лоины кӧзяеваясӧн.
Ӧбраз вузавлысьяс да мукӧд проходимецъясыс — тайӧ миян угнетательяслӧн медалӧм слугаяс.
Сӧветскӧй Союзын кӧ ставыс вӧлі сідзи, кыдзи висьталӧны найӧ, то Сӧветскӧй Союзса йӧз эськӧ эз сувтны ӧти дружнӧй семьяӧн дорйыны ассьыныс рӧдинасӧ, эз эськӧ вермыны разгромитны фашистъясӧс.
Сӧветскӧй Армия тӧдӧ, мый вӧсна сійӧ косясьӧ.
Тайӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн армия, некодӧн вермытӧм армия, коді дорйӧ аслас народлысь завоеваниеяссӧ.
Ӧтчыд воскресеньеӧ сикт помын паныдасисны помещик Кристя да Гица Лунгу.
Кристя вӧлі мунӧ дрожкиӧн, но мельникӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтӧдіс пашкыр бурыся гнедӧй вӧлӧс.
Дзик горизонт дорӧдзыс степь вераліс, сявкъяліс да кывтіс шондіа ру пиас.
Видзмувывса туйяс крестасянінын бадьяс вылын кургисны дикӧй гулюяс.
— Лунгу, ме ӧд тэнӧ эг нин аддзывлы ыджыдлунсянь, — шуис помещик. — Миянлы колӧ сёрнитыштны тэкӧд.
— Ме пыр кӧсйылі пыравны, — вочавидзис мельник, — но ӧні ме ӧтнам да уджыс дзик юр выв тыр.
Ӧні со вичкоӧ муна.
— Менам сы вылӧ кадыс оз тырмы, — шогпырысь нюмъёвтіс Кристя. — Ме юрбита Пуцул Бойлорын.
Кольӧм неделься зэр бӧрад шобдіыд быттьӧкӧ заводитіс бурмыны.
— Гашкӧ, енмыс бӧр сетас миянлы ассьыс милӧсьтсӧ, — пернапасасис мельник.
Воскресенньӧ асывъяссӧ Гица Лунгу ӧні ставнас сетлывліс енлы.
Тайӧ привычкаыс сылӧн неважӧнся на, лои сійӧ поп Наекӧд делӧяс йылысь да «тайӧ грека мирса суета сует» йылысь сёрнияс бӧрын.
— Ен мынтӧдіс миянӧс лёкторйысь, — водзӧ висьталіс Гица, — мувыв шыръяслы висьӧм сетіс.
Тысячаясӧн кулаліны.
А кольысьясыс унаӧн пышйисны миян местаясысь Лиса вомӧн.
Висьтавлӧны, мый коркӧ татшӧм случайыс вӧвлӧма нин.
Нуас найӧс Дунай да пӧдтас.
Ме кӧсъя вӧлі тіянӧ пыравлыны и уна мыйсюрӧ висьтавны, мый меным оз кажитчы.
Шыръяс кулӧм бӧрын миян сиктӧ воис выль беда.
— Политика... тӧда, — торкис сійӧс Кристя. — Меным примарийын висьтавлісны.
Чиганъяс, кор тшыгъялӧны, сьыланкывъяс сьылӧны.
А тайӧяс собраниеяс вӧчалӧны...
— Миян гӧльяс лӧсьӧдчӧны му босьтны.
Кыдз сӧмын выль правительство воис власть бердӧ — и паськавны мӧдісны тайӧ сёрниясыс.
Босьтасны пӧ сійӧс озыръяслысь да разӧдасны гӧльяслы.
Артмӧ сідзи — ме уджалі да мучитчи нэм чӧж, нажӧвитчи, песси, мед сэсся этайӧ лодырьясыс жӧритісны став эмбурӧс менсьым, быттьӧкӧ кулӧм мортӧс казьтыланінын.
Но делӧыс весиг абу крестьянаын, а кодъяс найӧс кыпӧдӧны, ме тай тадз гӧгӧрвоа-а.
Со кольӧм восянь нин гудыртӧ йӧзсӧ Стойка Чернец, сылӧн Войку вокыс, котельщик.
Сылӧн вокыс коммунист, босяк Войку аслас вок пырыс действуйтӧ.
А ӧні Стойка керкаӧ чукӧртчывлӧны крестьяна да лыддьӧны асьнысӧ кутшӧмкӧ «партияӧн».
Тэ, барин, чуйман, кор тӧдмалан, кутшӧм йӧз сэтчӧ чукӧртчывлӧны.
Шуа кӧть эськӧ колана кывсӧ да, талун воскресенье, абу лӧсьыд вичкоӧ мунігӧн татшӧм кывъяссӧ шуавны.
— Окота тӧдмавны, кодъяс сэтчӧ волывлӧны? — юаліс Кристя.
— Но, волывлӧ Григоре Мындря, Анна, нимтӧны сійӧс Зевзякаӧн, — сійӧ йӧйысь друг вежӧра лои, — Лае Сараку.
— Тайӧ Лаеыс уджавліс ме ордын, вӧвъясӧс видзліс.
Эновтіс, скӧтинаыд, уджсӧ да муніс.
Ме сійӧс судӧ сета.
Жандармерия меным отсалас!
А ещӧ коді?
— Ещӧ Аурика Турбату: сійӧ воис война вылысь пу кокӧн.
Тудор Гырля — китӧм инвалид...
— Сӧмын синтӧм оз и тырмы, — серӧктіс помещик.
— Эм и сэтшӧм.
Веськыд синмыс абу — Иримия Васкан, сійӧ служитлӧма пехотаын сержантӧн.
Лун-мӧд сайын воліс мельничаӧ.
А пызьыс мешӧк джын, абу унджык.
Пыр кӧсӧйӧн видзӧдіс ӧти синнас ме вылӧ.
Ме кӧсйи сылы бур вӧчны: «Иримия, — шуа ме сылы, — босьт менсьым лӧпатнӧй пайсӧ». — «Ог, — шуӧ, — сійӧ мельниклӧн пай».
«Бур, Иримия», — шуа.
Збыль кӧ шуны, видзӧдіс сійӧ ме вылӧ сідзи, быттьӧ начкыны лӧсьӧдчӧ менӧ.
Мед эськӧ ог жӧ ме сыкӧд паныдась рытын, кор ӧтнам локта гортӧ...
Эм сэні ещӧ ӧти — Ница Муту.
И мукӧдъяс нӧшта.
Чукӧртчӧны, думайтӧны мыйкӧ.
— Ница Мутулы воча ме пана жӧ делӧ, кута сійӧс преследуйтны.
Гица Лунгу гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Ог тӧд, мый сӧветуйтны тэныд, барин.
Меным кажитчӧ, мый накӧд ӧні бурджыка колӧ обращайтчыны.
Йӧйяс йӧйясӧн и кольӧны.
Прӧйдитас налӧн тайӧ лёк пӧрӧсыс.
Сэки и топӧданныд найӧс, кыдзи следуйтӧ!
Меным кодсюрӧкӧд колӧ жӧ артыштчыны, но ме шуи эновтчывны кытчӧдзкӧ.
Весиг миян фельдфебель Данциш и то полӧ.
Воскресеньеясӧ карысь, а то весиг и Бухарестысь, волывлӧны наблюдательяс.
— Кодъяс сэтшӧмъясыс?
— Ставныс кутшӧмкӧ партийнӧйяс, лӧсьӧдалӧны плугъяс да крестьяналы сюйӧны юраныс, мый найӧ регыд получитасны му.
Веськыда шуа тэныд, барин, повны лоӧ.
Вот ме и думайта, мый ӧні абу пӧра личкыны на вылӧ!
Эк-эк-эк!
Войдӧр лӧсьыдджык вӧлі.
Тайӧ думъяссьыс да тӧждысьӧмсьыс, барин, ме весиг омӧльтчи.
Веситчи мельничаын — и, видзӧда, ӧкмыс килограмм исковтӧма.
— Ме ставнысӧ найӧс ружьеысь лыйла, — зэв ёна скӧрмыліс Куим Ныра.
И надзӧнджык нин содтіс: — Мыйсюрӧ ме кывлі нин примарь Попескусянь.
Сійӧтӧ абу повзьӧма, кыдзи тэ, Лунгу!
Ог кутӧй особеннӧ веритны земельнӧй реформа йылысь сёрнияслы, мед найӧ больгӧны, а ӧнӧдз со гырысь вежсьӧмъяс оз на тыдавны: важ партияяс крепыда на кутчысьӧны.
Верит меным и эн вунӧд тайӧс.
— Барин, примарыд ӧд нырсӧ тӧв ньылыд жӧ кутӧ.
Сылы ӧд нинӧм воштынысӧ.
И ещӧ ӧтик лёктор: бабаяс кутісны лэптавны юръяснысӧ!
Найӧ ӧні мыйӧн сӧмын петасны Лиса ю дорӧ, оз сы мында дӧра белитны, мыйта политика йылысь сёрнитӧны — кывъяснас йӧзлысь му юклӧны.
Накӧд ёна сьӧкыдджык — некутшӧм вежӧр налӧн абу!
Ӧти Настасия, гӧтырлӧн чойыс, менсьым куш юрӧс мӧд пӧв куштіс.
Такӧд тшӧтш, ме тіянлы шуа, ноксьӧм.
Ме кӧсйыси сылы кык погон му, позьӧ сідз шуны, сылӧн приданӧйысь.
Сійӧ ӧд век на ныв и век метитӧ эсійӧ бӧлбан Митря вылас.
— Сійӧ нӧ эз на во?
— Эз.
Век на фронт вылын.
Настасия должен чужтыны свадьбаӧдзыс, янӧдіс миянӧс став сикт водзас...
Ме думайта вӧлі, мися сета сылы му да мына сыысь.
А ӧні жалита.
Пуксис му вылӧ, кодӧс ме сылы козьналі.
Чернец отсаліс сылы гӧрны и кӧдзны.
Сійӧ жӧ пӧчинитіс сылы керкасӧ.
Пукалӧ сыкӧд и Аниняска, смекайтӧ, ӧд Настасиялӧн рушкуыс нырӧдзыс нин лыбис.
Уджалӧ тӧлктӧг ёна да сэтшӧм мисьтӧм лои, мый он нин и тӧд.
Век виччысьӧ ассьыс Митрясӧ.
Серам сӧмын.
Кор ме муна му вылӧ, век нин ыліті насянь кытшовта.
Настасия надейтчӧ жӧ налӧн партия вылӧ.
Веськыда кӧть кув!
— Эн кув, Лунгу, — зумыша вочавидзис помещик Кристя. — Олыштам — аддзылам.
— Тайӧ ещӧ абу на ставыс, барин...
— Ме нинӧм йылысь ог кӧсйы кывзыны, Гица.
Дӧзми ме.
Пырав коркӧ мӧдысь, сёрнитыштам, и ме тэныд сэки висьтала, мый колӧ вӧчны.
Ме лӧсьӧда сы вылӧ ыджыд судебнӧй делӧ закон нарушитӧмысь, медым ланьтӧдны эсійӧ Чернецсӧ.
— Оз эновтчы сійӧ, барин, вывті нин чорыда кутчысьӧ.
— Ог думайт.
Ӧд ме тэныд шулі, эмӧсь жӧ и мукӧд партияяс, кодъяскӧд ми ӧнӧдз на ладмам.
Ми найӧс бара сувтӧдам власть бердас.
Бӧръя кадас ме сотрудничайтлі либералъяскӧд — найӧ тожӧ правительствоынӧсь.
Мый найӧ сэні вӧчӧны?
Оз ӧд больгыны.
Эмӧсь налӧн асланыс интересъяс.
А тэныд, Гица, ӧні колӧ национал-царанистъяс дінӧ сетчыны.
Тайӧ партияыслӧн власть бердын эм аслас йӧз.
— Правильнӧ, барин, оз позь пукавны кыккирудз пуктӧмӧн, а то мый миянӧс пасьтӧм ракаясыд жӧритасны.
Ме пырала тіянӧ, кыдзи ті тшӧктанныд.
А вот мый вӧчны аслам воккӧд — юрӧ нинӧм оз во.
И сы йылысь кывсьӧны кутшӧмсюрӧ сёрнияс.
Мед нин енмыс менӧ прӧститас, мый ме грешита, но бурджык эськӧ вӧлі, виисны кӧ сійӧс война вылас, меным эськӧ кокньыдджык вӧлі.
— Тэ сыысь полан?
Ме сылы петкӧдла гаж.
— Да ог нин и тӧд, кыдзи тіянлы висьтавны, барин...
Сідзкӧ, решитӧма, ме пырала тіянӧ.
Найӧ торйӧдчисны.
Помещик аслас вӧлӧн мӧдӧдчис Дрофы степӧ, а мельник муніс сиктӧ, но кыкнанныс мыйкӧ дыр на броткисны ныр уланыс.
Сэтчӧ, кытӧн туйыс неуна кайӧ чой паныд да матыстчӧ Лиса ю дорӧдз, Гица Лунгу сувтіс да видзӧдліс сиктса посньыдик керкаяс вылӧ, кодъяс вӧлі топӧдчӧмаӧсь вичко дорӧ.
Ю сайын, рытыввывладорас пластнитчӧмаӧсь вӧлі Малу Сурпатса крестьяналӧн пашняяс.
Важӧн нин мунлісны сёрнияс ю вомӧн надежнӧй пос быть стрӧитны колӧм йылысь.
«А этайӧ омӧлика топӧдӧм керъяснад, — думайтліс Гица, — сійӧ и видзӧд, нинӧм тӧдтӧг торъялан ытва дырйи карысь.
Енмӧй видз, вермасны лоны и вӧйӧм йӧз, кыдзи тайӧ и войдӧр нин вӧвлывлі».
Сиктын важӧн нин сёрнитлісны из да бетоннӧй пос йылысь.
Но примарий вӧлі гӧль — мый вылӧ стрӧитнысӧ?
Префектъяслӧн бӧрйысьӧм водзвывса кӧсйысьӧмъясыс бӧрвылас лоліны гӧн кодь жӧ кокньыдикӧсь.
Йӧз эз кӧсйыны пуктыны пос стрӧитӧм вылӧ деньга.
Мед пӧ озырджыкъясыс мынтысясны.
Озыръяс виччысисны, кор мукӧдыс сетасны ассьыныс пайсӧ.
«Мый нӧ босьтан пасьтӧмъясыдлысь? — думайтліс Гица Лунгу. — Да медбӧрын овсяс на и тайӧ сісь керъяснас, кытчӧдз ещӧ кодкӧ оз пӧгибнит».
Сэки Гицалы друг дум вылас уси сійӧ, мый поп висьтавліс сылы бать-мам вӧснаыс паникида сьылӧдӧм йылысь.
Сизим во мысти мам-бать кулӧм бӧрын мельник вӧчліс казьтылӧм, кор коли ӧкмыс во — бара, а ӧні поп бара нин корӧ да висьталӧ, мый тыри нин дас кык во.
«Поп Нае оз вунӧд ассьыс интересъяссӧ, ставсӧ, каналльӧыд, книгаӧ гижалӧ.
Чӧртыс менӧ тшӧктіс казьтылӧм вылӧ татшӧм ыджыд рӧскод вӧчан воӧ ещӧ торйӧдны кык погон му эсійӧ распутнӧй нылыслы.
Но мый сэсся вӧчан — тожӧ политика: кыдзи мӧд ног верман дженьдӧдны налысь кывъяссӧ!
Кӧн сэн тупкан, кор эсійӧ проклятӧй Аниняскаыс век киськалӧ Настасия бӧж вылӧ переч!»
«Со аддзан, мый тэ, Гица, вӧчин!» — кыліс сылӧн паметяс гӧтырыслӧн кывъясыс.
Мельник скӧрысь кучкис бедьнас муӧ.
«Бара Станка вӧсна видча да буретш сэки, кор вичкоӧ муна.
Мед кувны сылы, катшалы!»
Скӧрмӧм Гица мӧдӧдчис вичколань.
Сійӧ вӧлі выль паськӧма еджыд топыд нойысь.
Вичкоӧ мунысь нывбабаяс ылісянь на аддзисны мельникӧс да кутісны сійӧс проклинайтны, Гица юр вылӧ кутісны корны быдсяма висьӧмсӧ.
Налӧн «вичкоыс» вӧлі сійӧ инын, кӧні вӧлі Настасиялӧн муыс, ключ дорын, коді визувтіс нӧрысъяс бокӧд, пӧрысь ясеньяс вуджӧр сайті.
Тайӧ зэр ваӧн мыськӧм нӧрысторъясыс вӧліны коркӧ тырӧмаӧсь вӧрӧн.
Но тайӧ вӧрсьыс ӧні кольӧма сӧмын ясень пуясысь роща.
Пӧрысь ясеньяс пӧвстын быдмис лежнӧг.
Настасиялӧн мамбатьыс стрӧитісны вӧр дорас дзик шор бокас камышӧн вевттьӧм керкатор.
Быд тулыс тайӧ керкасӧ ковмыліс ремонтируйтны, сы вӧсна мый ар и тӧв некод сэні эз ов и сӧмын гежӧд ветлысь пыраліс сэтчӧ.
Стойка Чернец, коді тувсовъя гӧра-кӧдза дырйи отсаліс Настасиялы, нывбабаяскӧд тшӧтш отсаліс сылы вевттьыны омӧлик оланінсӧ выль коръясӧн да выль камышӧн.
Аниняскакӧд да Настасиякӧд ӧтлаын олісны Анна Зевзяка да Кица Триглялӧн чойыс — Вета.
Найӧ вӧліны верӧс сайынӧсь Лайу вокъяс сайын.
Аннаыс — Тудос Лайу сайын, кодӧс косявлісны кӧинъяс, кодӧс нимтӧмаӧсь Зевзякаӧн, а Ветаыс — Рада Лайу сайын, коді воши фронт вылын 1917 воын, и некутшӧм юӧр эз волы.
Кыкнан дӧваыслӧн вӧлі Настасия мукӧд орччӧн ичӧтик му.
Ӧні челядь лоины нин верстьӧ мужичӧйясӧн и тшӧтш мунісны фронт вылӧ, гашкӧ, медым сӧмын матысса йӧз корсюрӧ казьтывлісны найӧс, мый коркӧ найӧ овлісны да страдайтлісны Малу Сурпатыын.
Уца вежаньлысь вӧзйысьӧм бӧрын Анна да Вета овмӧдчисны Настасия керкаӧ, медым кор ковмас отсыштны Настасиялы.
Сэтшӧм нин порядокыс: ӧтиясӧс колльӧдӧны олӧмсьыс, мӧдъясӧс встречайтӧны, и вот тайӧ нылыс виччысис ассьыс кадсӧ.
Кытчӧдз уджыс вӧлі му вылын, вежань да вежаныв унджыкысьсӧ узьлісны вӧрдорса керкаын.
Лёк поводдя дырйи да праздникъяс дырйи ветлісны сиктӧ.
Малу Сурпат эз вӧв ылын, ставыс кык километр сайын.
Позьӧ вӧлі котӧртлыны гортӧдз и лун шӧр кадӧ.
Но налы ёнджыка кажитчыліс овны вӧрдорса керкаас, веж туруна да шынитӧв местаын.
Шор ва пыр вӧлі тыдалӧны ясень пулӧн джуджыд да паськыд йывъясыс.
Лежнӧг пӧвстын тёльгисны быдсикас посньыдик лэбачьяс.
Олісны сэні иволгаяс да пелыськайяс.
Тулыснас лӧсьӧдчылісны овны кӧк гоз, но ассьыныс колькъяссӧ йӧз позъясӧ разӧдісны да регыд бӧр лэбисны.
Вета да Анна казьтывлісны, кыдзи кольӧм тулыс лежнӧг пӧвстын гольгисны-сьылісны кык колипкай.
А таво тулыс татчӧ воис сӧмын ӧтик колипкай.
Корсюрӧ нывбабаяс, кӧть и ёна мудзлывлісны, кузя кывзылісны сылысь сьылӧмсӧ тӧлыся войясӧ.
Настасия век пуксьывліс бокӧ, мед эськӧ некод эз аддзы сы синъясысь синвасӧ.
Но нывбабаяс ышлолалӧм сертиыс гӧгӧрволісны Настасия шог йылысь.
Зэв ёна омӧльтчис, сӧмын синъясыс вӧліны воддзадырся кодь мичаӧсь.
Омӧльтчис удж вӧснаыс тӧждысьӧмысла да гажтӧмысла.
Кор лун шӧр кадын пуксявлісны ставныс ясень пу улӧ да ӧзтывлісны бипур, заводитчывліс дугдывтӧм сёрни.
Настасия пукаліс ланьтӧмӧн.
Сійӧ ас кежысь молитва моз вашкӧдлывліс Митря письмӧясысь кывъяссӧ.
Письмӧыс вӧлі дас ӧти.
Ӧні сійӧ вӧлі виччысьӧ дас кыкӧдӧс.
«Дона Настасия, ов бура да виччысь менӧ.
Ме запті тэныд сапожки, зипун да трансильванскӧй чышъян, мед тэ пасьталан свадьба дырйи».
Кага вайны Настасия кутіс немвиччысьтӧг, июнь тӧлысся медводдза неделяс, средаӧ.
Выль гражданин петкӧдліс сы мында нетерпенье, мый мамыс сылӧн уси му джодж вылӧ, быттьӧкӧ сылы зургисны донӧдӧм кӧртӧн.
Эз вӧв ни кадыс, ни коланлуныс кага вайысьӧс нуӧдны сиктӧ.
Уца вежаньыс ыстіс Аннаӧс Чернец дінӧ, вайӧдны сылысь гӧтырсӧ, Софияӧс, коді мыйкӧ мында вӧлі тӧдӧ, кыдзи-мый отсавны кага вайысьлы.
— Эн вунӧдӧй кирпич йылысь, — шуис Аниняска. — Меным кажитчыліс, мый ставсӧ нин лӧсьӧді, а кирпич йывсьыс со и вунӧді.
Ыджыдӧс вай.
Настасиялы кокньыдджык лои, сійӧ нюмъёвтіс да юаліс, мый стрӧитны тіянлы кирпичыс колӧ?
Но тайӧ кадас сійӧс заводитіс ещӧ ёнджыка орйӧдлыны.
Коркӧ ӧшинь улӧ воис телега, кӧні пукалісны София да Чернец, коді локтігчӧжыс ӧдйӧ вӧтлӧма вӧвсӧ.
Кирпич эз сюр.
Да кысь нӧ сійӧс аддзан татшӧм ноксьӧм дырйи!
Аниняска кутчысис юрас.
Малу Сурпатын код тӧдӧ корсянь нин вӧлі обычай — пуктыны кага вайысь кос улӧ кирпич.
Мыйла вӧчлывлісны тадзсӧ, дерт, кӧнкӧ, некод нин эз вермы ӧні висьтавны та йылысь.
Гашкӧ, сы вӧсна, мед кага вайысь вермис мышнас мыджсьыны сэтчӧ.
— Со тані туплясьӧ кутшӧмкӧ кос пес чурка, — шуис Вета. — Сы пытшкын, тыдалӧ, овлӧмаӧсь кодзувкотъяс, но ӧд сы вӧсна нинӧм, гашкӧ, кутшӧмакӧ и кирпичтӧ вежас.
Настасия зэв кузя горӧдіс, быттьӧкӧ сійӧс вундалісны.
Сы гӧгӧр пукалісны нёль нывбаба.
Ӧтик кутіс кослунъя вый тыра бутылка, мӧд — ножич да вӧсньыд шӧвк сунис, коймӧд — ва тыра жбан, нёльӧд малаліс Настасиялысь юрсӧ да шуаліс мелі кывъяс.
Тані жӧ колӧ вӧлі и Митрялы лоны - Малу Сурпатын кага вайигӧн мужикъяс век вӧвліны гӧтыръяс дінаныс, медым гӧтыр сэк вермис нӧйтны кага лоӧмысь мыжа мортсӧ кулакъяснас да сідзжӧ парсавны сылысь чужӧмсӧ либӧ жӧ кыскавны юрсиӧдыс.
— Да, жаль, мый мужикыс талӧн ылын, — тӧждысьӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ Зевзяка. — Коньӧрлы кокньыдджык эськӧ вӧлі вайсьынысӧ.
Стойка домаліс вӧвсӧ ясень пу улӧ да зумыш чужӧмӧн виччысис би дорын.
Сылы татшӧмторъяс дырйиыс эз пӧлагайтчы сэні лоны.
Поводдяыс вӧлі лӧнь.
Вылӧ вӧчӧм позъясын тёльгисны горлицаяс, шутьлялісны иволгаяс.
— Колӧ водзвыв думыштлыны, кутшӧм ним пуктыны кагаыслы, — шуис Вета, коді вӧлі тані медпӧрысь.
— Позьӧ думыштны, мый кодӧскӧ тані виӧны, — броткис Стойка Чернец, ачыс чукыртчывліс Настасиялӧн быд выль горӧдӧмысь. — Ӧд шуліс меным вокӧй, Войку, колӧ вӧлі корны докторӧс, — думайтіс Стойка. — Сійӧ эськӧ, тӧдӧмысь, вермис кокньӧдны тайӧ мучитчӧмсӧ...
Сералӧны старукаяс - найӧ пӧ бурджыка тӧдӧны.
«Сӧмын Адам да Ева мам мучитчытӧг чужины».
Мойдъяс!
Шонді лэччигкежлӧ ноксьӧмыс чиныштіс.
Ланьтіс ставыс и рощаын.
Сӧмын сизь котшкӧдіс нырнас.
Малу Сурпатын чужи Митря кодь жӧ сьӧд синма детинка.
Сійӧ скӧрысь йӧткыштіс мамсӧ да горӧдіс гӧгинь вылӧ, кор сійӧ вундіс сылысь гӧгсӧ.
XX
Малу Сурпатын овліс Веселин Скрипкар нима пӧрысь музыкант, кодӧс нимтӧмаӧсь «Удачаӧн».
— Да вӧліны-ӧ коркӧ тэнад кутшӧмкӧ удачаяс? — ӧтчыд юаліс сылысь Стойка.
— Эз, — курыда нюмъёвтіс да вочавидзис музыкант.
Сылысь удачасӧ чӧртыс бӧж вылас нуис.
— Сідз нин меным вӧлі шуӧма, — содтіс сійӧ, — но эз чужигӧн, а Кристя книгаясын, кытчӧ сійӧ пасъялӧ уджйӧзъяс.
Сійӧ сетіс коркӧ меным уджӧн сё кызь лей.
Воясӧн тайӧ уджйӧзыс пыр содіс.
Мадам Дидина пыр корлывліс ас дінас менӧ ворсны, а Кристя некыдз эз вермыв мынтӧдны менӧ весиг процентысь.
Гожӧмнас сылы ме уджала, арнас да тӧвнас ворса скрипка вылын, а век некыдз ог вермы мынтыны ассьым уджйӧзӧс.
— Смотри, уджйӧзсьыд мырддяс сійӧ и скрипкатӧ.
— Тайӧ некыдз оз позь: сэки ме пропадита.
Менам скрипкаӧй кык вол дорысь донаджык.
— Эк, Веселин друг, делӧыс ӧд абу тайӧ ичӧтик пу торъяс, а тэнад сьӧлӧмын.
Зэръяс бӧрын сійӧ гожӧмнас шобді быдмис бура.
Примарь пыр Кристя юӧртіс аслас уджйӧза йӧзлы, мед найӧ локтасны сы ордӧ кольтаяс йиавлыны да вартны.
Йӧз локталісны неокотапырысь, асьныс зумыша видзӧдлывлісны шапкаяс увтіыс.
Тайӧ лунъясас примарь воштіс аслас збойлунлысь став колясъяссӧ.
Жандарм Данцишӧс тшӧкыда корлісны управлениеӧ.
Кристялы лои срочнӧ корны Бафтаӧс, медым сійӧ аслас ворсӧмӧн да сьыланкывъясӧн ылӧдас крестьянаӧс скӧр думъясысь, мыйясӧн найӧ вӧлі тырӧмаӧсь.
Скрипач сьыліс мичаа.
Медводз сійӧ сьыліс важ сьыланкыв, коді зэв кажитчылісны Кристялы:
Кор петӧны нывъяс
Ю вылас дӧра едждӧдны,
Турунас налӧн еджыд кокъяс
Кывтӧны, быттьӧ юсьяс.
Но эз гажмыны ни мужикъяс, ни бабаяс.
Э-хе-хе!
Вӧліны коркӧ юсь кодь еджыдӧсь кокъясыс Малу Сурпатса мича нывъяслӧн, кор бояра кӧдзлісны этшаджык шобді да эз вӧтлыны нывбабаяссӧ удж вылас.
Гӧтыръяс гортаныс овмӧс вӧдитісны, став сьӧкыд уджыс водліс мужичӧйяс пельпом выланыс...
А ӧні кӧ видзӧдлан нывбабаяс вылӧ!
Июньскӧй шондіӧн сотӧм, сьӧдӧдӧм да пӧрысьмӧм чужӧмъясаӧсь, кокъясныс да киясныс налӧн — потласьӧм руд му, сьӧдӧсь лоины юсьяс, сьӧдӧдіс морӧс, сьӧдӧдісны вомдоръяс.
Веселин сьыланкывъясысь лои шог да яндзим.
Мужичӧйяс видісны мироедъяссӧ сыысь, мый мырддисны да пежалісны олӧмыслысь став долыдлунсӧ.
— Ланьт, Веселин! — горзісны крестьяна. — Джагавны позьӧ гажтӧмысла.
Куим Ныра аддзис Бафталысь кольта вылӧ скрипка пуктӧмсӧ.
— Эй, чиган, эн пукав, китӧ кресталӧмӧн, а то сетышта ме тэныд рожаад.
Тэ абу аслад землянкаын, а петін помещиклы уджавны.
Ме мынта тэныд — вӧрӧд смычоктӧ да кывтӧ!
Скрипач дышиника ворсіс ещӧ кымынкӧ моднӧй танго, кодъяс вӧліны карса выльторъясӧн.
Но кор Кристя муніс, Веселин уськӧдчис му вылӧ да мӧдіс йирны пиньсӧ.
Тайӧ вӧвлӧмторйыс уси дум вылас Стойкалӧн ӧти воскресенье рытӧ, кор сійӧ гӧтырыскӧд пырис видлыны Уца Аниняскаӧс.
Кыкнанныс найӧ вӧліны Настасиялӧн кумъясӧн да нимкодясисны збой детинкаӧн, коді вӧлі воюйтӧ нин аслас мамыскӧд.
— Сылы менам йӧлӧй оз тырмы да сійӧ менӧ кокъяснас нӧйтӧ, — норасис Настасия. — Эн дур, Тасе, узь!
Но Таселӧн эз узьсьы, сійӧ куйліс да синъяссӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс сы гӧгӧрса йӧз вылӧ сэтшӧм вниманиеӧн, быттьӧ кӧсйис кыдз позьӧ бурджыка запомнитны налысь чужӧмъяссӧ.
Но кыдз сӧмын Чернец ньӧжйӧник мӧдіс водзӧ висьтавны, кагаӧс ӧні жӧ унмовсис.
— Кор помалісны кольтаяс кӧртавлыны, Веселин муніс Куим Ныра дінӧ донла.
«Кутшӧм сэні мынтысьӧм? — равӧстіс Кристя. — Абу ӧмӧй тэ меным уджйӧза?»
«Сідзкӧ, чинты менам уджйӧзысь нёльсё лей, барин».
«Но ӧд тэ эн меным ворс, а крестьяналы.
Мед найӧ и мынтӧны тэныд.
Ме быдӧнлысь налысь кута да сета тэныд.
Волы мӧд воскресеньеӧ».
Скрипач локтіс мӧд воскресеньеӧ.
«Весьшӧрӧ тэ локтін, Веселин, ме эг на артась йӧзкӧд, чӧртыс эськӧ мед найӧс нуис».
«Ме накӧд кыдзкӧ-мыйкӧ ачым сёрнитча, барин, а тэ чинты менсьым долгсӧ, ӧд сэки ме ворсі тэнад тшӧктӧм серти, а эг найӧ корӧм серти».
«Ладнӧ, ме видзӧдла.
Олышт тані неуна, кытчӧдз ме кутшӧмсюрӧ делӧяс кузя ог лӧсьӧдчы Гица Лунгукӧд».
Веселин пуксьӧма да кутӧма виччысьны.
И кылӧма сійӧ, мый Куим Ныра сёрнитчӧма Бухарестын либералъяскӧд, да Гица Лунгуӧс пуктасны примарлы отсасьысьӧн.
Сійӧс эськӧ и примарӧн вӧчисны, да сӧмын сійӧ неграмотнӧй.
Тӧдӧмысь, Лунгу ӧні Куим Ныра индалӧм серти кутас кӧзяйничайтны примарийын.
Тайӧ Куим Ныра мудеритіс: аддзӧ, мый йӧзыс абу довольнӧйӧсь, вот сійӧ Гицаӧс водзӧ и петкӧдӧ, мед сылы став кучкалӧмыс инмас.
Лунгукӧд сёрнитӧм бӧрын Куим Ныра воис бӧр скрипач дорӧ.
«Тэ век на эн мун, чиган?
Мый тэ виччысян?
Ме шуи Гицалы, кыдз примарлӧн выль отсасьысьлы, мед сійӧ чукӧртас деньга налысь, кодъяс кӧртавлісны кольтаяс да кодъяслы тэ ворсін».
«Но, а уджйӧзнас нӧ кыдзи?»
«Тайӧ мӧд сёрни».
И со ми ставӧн тӧдмалім, мый конторскӧй книгаясын крестьяна вылӧ пасйӧмаӧсь музыкаӧн ворсӧмысь дон, а Веселинлӧн долгъяс содӧмаӧсь: ӧд тайӧ лунъясас сійӧ ворсіс, а эз уджав.
— Мед эськӧ Илья Пророк сійӧс чардбиӧн пасьвартас! — видчыны кутіс Вета. — Ӧд дзик тадзи ставыс и вӧлі.
Ми тшӧтш жӧ уджалім.
Сійӧ миянлы Аннакӧд пуктіс жӧ налог музыкаысь, быттьӧ колӧ вӧлі миянлы музыкаыс.
Ми и сідз нин ӧдва вӧлі вермам пӧсь вӧснаыс да бус вӧснаыс лолавны.
Сійӧ гижӧма ставнымлы нёль лейӧн морт вылӧ.
Тадз кӧ мунӧ - Веселин ворсіс, Веселинлы и деньга сетам.
Куим Ныра аслыс босьтіс, мед сійӧ виньдас тайӧ деньганас...
Пӧжалуй, ӧні и Гица Лунгу кутас корны быд мортлысь нёль лейӧн либӧ кукуруза кӧрзинаӧн.
Аниняска дивуйтчыны кутіс:
— Да вермас ӧмӧй татшӧмторйыс лоны?
— Гица Лунгу кодь мортысь быдтор позьӧ виччысьны.
Сійӧ озырджык йӧзлысь оз лысьт нинӧм босьтны, но сы пыдди кульӧ гӧльяслысь да дӧваяслысь.
Лунгу да Куим Ныра паськыд туйвывса бандитъясысь лёкджыкӧсь.
— Ме муна тайӧ чӧрт дінас, — пузис Стойка, — да бура ставсӧ висьтала, мый ми кутам гӧль йӧзлы паныд мунысьяскӧд вӧчны.
Тайӧ паразитъясыс беззаконнӧя сувтӧны паныд земельнӧй реформалы, а асьныс, мед мукӧд тайӧс оз гӧгӧрвоны, лӧсьӧдалӧны да бӧр лэдзалӧны быдсямапӧлӧс комиссияясӧ.
Гица сэтшӧма польтчис скӧрысла да асьсӧ вылӧ пуктӧмла, мый он и тӧдлы, кыдзи потӧ.
Бета паськӧдіс синъяссӧ.
— Кица чой висьтавлывліс меным, — гусьӧникӧн вашкӧдіс сійӧ, — мый пятницалань паныд войнас сійӧ вӧтасис, быттьӧ пӧ зэра лунӧ гуалам Гица Лунгуӧс да сералам.
София вежань тэрмасьӧмӧн куимысь пернапасаліс кагасӧ.
— А ме сэні эг вӧв? — юаліс Анна.
— Вӧлӧмыд, тэ вӧлӧм бӧрдан.
Анна серӧктіс.
Ывлавылын лёкысь кутіс увтны пон.
Кылісны кокшыяс да гӧлӧсъяс.
Настасия чеччис, зэв видзчысьӧмӧн кагасӧ ки йылас кутігмоз, пырис пытшкӧс комнатаас.
Вӧлӧмкӧ, Уца дінӧ воӧма сылӧн вокыс Маноле Рошиору да кык демобилизованнӧй салдат.
Найӧ Кокорсянь вайӧмаӧсь юӧр: вит печата письмӧ.
Вайисны сійӧс кыкӧн, сы вӧсна мый туй вылас ӧтикыскӧд мыйкӧ вермис лоны.
Татшӧм письмӧясыс эз нин ӧтчыд волывлыны, и вайлісны век демобилизованнӧйяс.
Настасия норасьліс да тӧждысьліс, мыйла Кокор оз лок.
Ӧні неуна воссьыштӧм ӧдзӧс дорын сійӧ виччысис тіпкысь сьӧлӧмӧн.
Киясыс сылӧн вӧлі тырӧсь да том мам эз вермы чышкыны чужӧмсьыс синвасӧ.
Ыджыд комнатаын мӧдісны гораа сёрнитны да серавны.
Но регыд гӧлӧсъяс ланьтісны.
Уца воккӧд пырисны Григоре Алиор да Симеон Пескару.
— Письмӧ вайинныд? — синъяснас пытшкӧс комнатаӧ индігмоз юаліс Уца.
— Вайи, — вочавидзис Алиор.
— Юӧръясыс бурӧсь?
— Бурӧсь...
Водзӧ Настасия нинӧм эз кыв, сійӧ виччысис письмӧ да волнуйтчис.
— Митря госпитальын, — тайӧ кадас вашкӧдіс Уналы Алиор. — Сійӧ сэні вӧлі нин таво тулыс, но тіянлы эз юӧртлы, мед он повзьӧй.
Шуйга лядьвеяс сылы веськавліс кымынкӧ осколок.
Куйліс сэн дас вит лун.
Сылы колӧ вӧлі ещӧ на куйлыны, но сійӧ пыр жӧ пондіс вӧзйысьны фронт вылӧ.
Неважӧн сылӧн ранаясыс воссисны.
Врачьяс бара кутісны ноксьыны сыӧн да ӧні шуисны дзикӧдз бурдтӧдз не лэдзны сійӧс.
Сэтысь петтӧдз ми аддзылім сійӧс.
Ӧні ставыс бур.
Мыйӧн петас госпитальысь, пыр жӧ и волас гортас.
Письмӧас сійӧ тайӧ став йывсьыс и гижӧ.
— Кутшӧм ме рад, — шуис Уца гора гӧлӧсӧн, медым кылӧ вӧлі орчча жырйын. — Виччысьыштлӧй неуна, ме вая цуйка да салӧ.
Аниняска уськӧдчис вежанылыс дінӧ да сетіс сылы письмӧсӧ.
— Бур юӧръяс, нывка.
ійӧ бӧр воис жыръяс.
Настасия зэв полӧмӧн нетшыштіс печатьяссӧ.
Лыддигас сійӧ кельдӧдіс да синваыс бара кутіс визувтны чужӧм пасьтаыс, сэсся сійӧ успокоитчыштіс.
Полӧмыс сылӧн быри да сьӧлӧмыс дугдіс лёкысь пессьыны.
Митря сылы письмӧас гижис, мый регыд воас.
Кутшӧмкӧ рытӧ либӧ асылӧ сійӧ нем виччысьтӧг воас сы дінӧ.
Юасис кага здоровье йылысь.
Синъяссӧ тупкӧм бӧрын Настасия аддзис Митряӧс, сійӧ пуктӧ кагасӧ сылы нюжӧдӧм ки вылас.
Тайӧ лоӧ сысянь медся дона козинӧн муса мортлы.
Настасия думыштчис, сэсся тэрмасьӧмӧн чышкис синвасӧ да пуксис пызан сайӧ гижны ассяньыс Митрялы письмӧ.
Малу Сурпатса некымын велӧдчӧм томйӧз пӧвстын войнаӧдзся кадъяссянь на вӧліны письмовникъяс, кӧні вӧліны стихъяс да моднӧй кывъяса гижӧдъяс олӧмлӧн быд случай вылӧ.
Ставныс найӧс тодлісны наизусть:
Гижа тэныд тіралысь киӧн радейтӧмӧн да гажтӧмӧн.
либӧ:
Гижа радейтӧмӧн, терпиттӧмӧн, тэныд, менам ёрт, бурӧдӧм вылӧ...
Шог пӧдлаліс синмӧс, строчкаяс вылӧ усьӧ синва...
Но сэксянь коли уна кад, и ставыс тайӧ светас вежсис.
Но Настасиялӧн, коді корсюрӧ письмӧяссӧ гижигӧн босьтлывліс стихотворениеяс книгаысь либӧ йӧзкостса сьыланкывъясысь, вӧлі водзвыв нин лӧсьӧдӧма любовнӧй упрёк.
Сылы эз ковмыв дыр думайтны Митрялы письмӧ гижигӧн.
Сылы веськодьӧсь вӧліны орчча комнатаса сёрнияс гӧль йӧз недовольство йылысь, Кристялӧн зверь моз лёкалӧмыс да Гица Лунгулӧн жульничайтӧмыс.
Сійӧ кутіс гижны да пыр жӧ и веськаліс сійӧ мирас, кӧні вӧліны сӧмын кыкӧн — Митря да сійӧ ачыс.
«Тэ, Митря, аслад радейтӧм йылысь сэсся эн нин сёрнит йӧз пыр.
Письмӧястӧ меным этшаджык мӧдӧд, а регыдджык во ачыд.
Меным вӧлі зэв делӧ, кор тӧдмалі госпиталяд куйлӧм йылысь да тэнад страданиеяс йылысь, а ӧні тэ юӧртін, мый регыд воан, да меным зэв нимкодь.
Тасе — крепыд детинка да син водзын моз быдмӧ».
Настасия дыр гижис аслас мужикыслы, сылы вӧлі кажитчӧ, мый сійӧ пукалӧ орччӧн да мыйкӧ вашкӧдӧ сылы.
ХXI
Регыд сикт пасьта паськаліс сёрни, мый Кокор кӧнкӧ воис, но сылӧнлӧн делӧясыс омӧльӧсь.
Ӧткымынъяс кӧсйылісны дзебны тайӧ лёк сёрнисӧ, — а коді, тайӧ нин тӧдса.
Но кысь нӧ дзебан сійӧс, мый быдӧнлы тӧдса?
Йӧз висьтавлісны, мый быттьӧ пӧ Гицалы воӧма письмӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый Митрялы госпитальын вӧчисны операция, и, енмыс тӧдӧ, воас-ӧ Митря гортас.
Врачьяс пӧ аддзӧмаӧсь сылысь гангрена, сідзкӧ яйыс сылӧн тшыкӧ.
Кок гангрена.
Унаӧн кывлісны, кыдз Гица Лунгу ачыс висьтавліс та йылысь примарийын.
— Мыйӧн ме сылы верма отсавны? — Вермас лоны, мый ковмас сылы сьывны вечнӧй память.
Ме эськӧ эг шу, мый менам сьӧлӧм сы вӧсна оз вись.
Ачыс мыжа — эз кывзы менсьым!
Аврам Сырбу юаліс, гижӧ-ӧ Митря воклы письмӧ.
— Нинӧм эз волы, — вочавидзис Гица Лунгу. — Ме сійӧс умӧ-разумӧ велӧді, а сійӧ весиг оз шыасьлы.
Кывлі, мый вайӧмаӧсь письмӧ Настасиялы.
Мед нин эськӧ бурджык сійӧ кулі, а эз Митря.
Кӧть нин корысялігас эз чужты эськӧ кага, эз янӧд менӧ да чойсӧ.
Со енмыс ӧні и наказывайтӧ сійӧс.
Мый ме верма шуны?
Кыкнанным ми ӧти мамысьӧсь.
Кӧть сійӧ ме дінӧ и порсь дінӧ моз относитчӧ, ме век жӧ ветлі эськӧ ещӧ ӧтчыд аддзысьлыны сыкӧд, вот ог вермы.
Сійӧ вывті ылын, конкӧ госпитальын, Турдаын, а менам сы мында удж примарийын, мый ме ни ӧти час кежлӧ ог вермы эновтлыны сійӧс.
Начальство ме вылӧ пуктіс став ответственностьсӧ да метӧг ни ӧти воськов оз вермыны воськовтны.
Да ещӧ, гашкӧ, сы дорӧ менам вотӧдз зонмыд босьтас да кулӧ.
Гангренаыд сійӧ чума кодь, некодӧс ловйӧн оз коль.
Мед кӧть ачыс Крайовыса епископ лыддьӧ сы вылын молитваяс, ставыс сійӧ лоӧ весьшӧрӧ!
Сійӧ кадсяньыс, кор помещик Кристя вӧлі Бухарестын да сёрнитчис либеральнӧй партияса болтунъяскӧд Малу Сурпатӧ ас мортӧс назначитӧм йылысь, Гица быттьӧ быдса весьт быдмис.
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі грамотнӧй, то лои эськӧ примарӧн.
Но Куим Ныра шуис сылы, мый тайӧ деласӧ оз ввеж.
Попескулы тшӧктісны вӧчны ассьыс уджсӧ да кывзысьны Гицалысь, кыдзи Кристялӧн индӧм дӧвереннӧй мортлысь.
Оз ков тэрмасьны мутӧм крестьянаяслысь список лӧсьӧдӧмӧн.
Воис кад ёнмӧдны власть.
Вочасӧн гӧль крестьяна кутісны лэптавны ныръяссӧ да лоны наглӧйджыкӧн, сідзи и окота мыйӧнкӧ сьӧкыдторйӧн колскӧптыны юраныс.
Жандарм Данцишлы тшӧтш жӧ воис распоряжение — кутны топыд йитӧд помещиккӧд да примарлӧн выль отсасьыськӧд.
Дзик весьшӧрӧ йӧз надейтчӧны кутшӧмкӧ вежсьӧмъяс вылӧ.
Король ӧшибитчис, кор правительствоӧ босьтіс сӧмын на тюрьмаысь петӧм йӧзӧс, кодъяс асьнысӧ шуӧны прогрессистъясӧн.
Найӧ ӧні кутасны петкӧдлыны быдсямапӧлӧс фокусъяссӧ, да сетны кӧ эсійӧ большевикъясыслы вӧля, найӧ дзикӧдз веляммасны.
Но, слава богу, страна абу на на киын.
Найӧ, кодъяс пукалӧны власть бердын, регыд успокоитчасны, а лёк вылас велӧдысьяссӧ вӧтласны: ӧтиясӧс мӧдӧдасны заграницаӧ, мӧдъясӧс сэтчӧ, кытысь найӧс лэдзлісны.
Мед ас кадын босьтчасны тӧлквыв татчӧс бунтарьяс.
Быдӧнлы колӧ, кыдзи и пыр, петны удж вылӧ, закон тшӧктӧм серти.
А оз кӧ да лёк кӧ налы лоӧ, мед ас выланыс норасясны.
Кор Гица Лунгу сӧмын на лӧсьӧдчис лоны примарлӧн отсасьысьӧн, сійӧ весиг висьталіс речь.
Но кывзісны Гицалысь зэв этшаӧн.
Да и найӧ, кодъяс кывзісны, гортъясас разӧдчалігӧн кулитӧм сямӧн довкйӧдлісны юръяснысӧ.
Но вот ӧтчыд водз арын кымынкӧ демобилизованнӧй салдаткӧд примарийӧ воис Стойка.
— Кывзы, Гица Лунгу, — заводитіс Стойка, — «кыдзи тайӧс ми гӧгӧрвоам», примарлы да сылӧн отсасьысьлы колӧ тӧдны миянлысь нуждаяс.
А делӧ вылын артмӧ: ті миян врагъяс.
Йӧзлысь нуждаяс ті онӧ тӧдӧй да оланныд мироед дор.
Мусӧ торйӧдӧмӧ энӧ на и босьтчылӧй, весиг дивӧ кутӧ.
Виччысь, кор лоӧны бӧрйысьӧмъяс да тэ воан миян дінӧ, мед ми тэныд сетам ассьыным гӧлӧсъяс — сэки ми татшӧмторсӧ казьтылам тэныд...
Гица Лунгу гӧрдӧдіс скӧрысла.
Сійӧ зумыштчис, чеччис места вывсьыс, сэсся бӧр пуксис улӧс вылӧ, нюжӧдіс кокъяссӧ да мыджсис улӧс бердӧ.
— Первой делӧ, эн сёрнитӧй мекӧд «тэ» вылӧ, — пинь пырыс шуис сійӧ. — Ме примарь.
Кора тіянӧс сёрнитны мекӧд колана уважениеӧн.
Стойка Чернец серӧктіс.
Серӧктісны и сыкӧд ӧтлаын локтысьяс — Аврам Сырбу, Григоре Алиор и Симеон Пескару.
— Пӧрччыны шапкаястӧ! — равӧстіс Гица. — Кыланныд ті, мужикъяс!
Стойка да мукӧд крестьяна синъяссӧ эз лапнитлыны, быттьӧ найӧ эз и кывлыны.
Сӧмын синбӧжнас видзӧдлісны сы вылӧ.
— Ме тіянӧс судӧ сета менӧ оскорбитӧмысь, — горзіс Гица.
Алиор веськӧдчис:
— Эн миян вылӧ равзы.
Ми тэнӧ огӧ признайтӧй.
Миян эм партия...
— Тайӧ ещӧ мый сэтшӧмыс?
— Аддзан.
Гица быльӧдіс синъяссӧ.
Примарийса служащӧйяс сулалісны ӧдзӧс дорын да кывзісны.
Гица лёкысь горӧдіс:
— Ме тіянлы петкӧдла йӧзсӧ лёк вылӧ велӧдӧмысь.
Ме тіянӧс пызьӧдз иза!
Весасьӧй татысь!
Сійӧ зэв скӧрысь швачкӧптіс пызанӧ, но йӧз эз и думыштлыны мунны.
— Но медбӧрын, висьталӧй, мый тіянлы месянь колӧ?
Гӧлӧсыс сылӧн чирӧма.
Стойка матыстчис пызан дорӧ.
— Первой делӧ, висьтав миянлы, Гица, кытысь тэ босьтін эсійӧ лӧжсӧ Митря йылысь?
Мый сійӧ висьӧ, мый сійӧ водзӧ татчӧ оз нин во?
Тэ водзад сулалӧ Пескару, коді ачыс аддзылӧма Митряӧс да сёрнитӧма аскӧдыс.
Вокыд тэнад тэ дорысь ёнджык, регыд сійӧ воас да кутас требуйтны тэнсьыд отчёт.
Гицалы быттьӧкӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны.
Сійӧ тупкис синъяссӧ, сэсся восьтыштіс найӧс да серӧктіс, быттьӧ сыкӧд шутитісны.
— Чӧрт мед тіянӧс нуас...
Кытысь ті сэтшӧмторсӧ босьтінныд?
Ме та йылысь тӧдны ог кӧсйы.
Мед воас сійӧ ловъя да дзоньвидза, кыдзи ті шуанныд.
Но мыйла нӧ эськӧ, дзоньвидза кӧ сійӧ, ӧнӧдз эз во?
Артасьны ми асьным вермам, кыдзи вокъяс!
А ті мыйла ныръястӧ сюянныд сэтчӧ, кытчӧ тіянӧс оз юавны?
— Тэныд ковмас ӧтвечайтны и уна мукӧдтор кузя, — водзӧ висьталіс Чернец. — Тэныд ковмас артасьны оз сӧмын Митрякӧд, но и миянкӧд тшӧтш.
— Но, но, мунӧй, — найӧс кинас вештігмоз кутіс сьӧкыда лолавны Гица. — Менам абу прӧст кадыс, медым больгыны тіянкӧд тані.
А менӧ оскорбитӧмысь закон водзын ӧтветитанныд.
Меным некор пинясьны тіянкӧд.
Тіян йӧй сӧрӧмысь менам юрӧй сур бӧчка кодь лои!
Гӧгӧрвоана?
Но, мый ещӧ тіянлы колӧ?
— Миянлы колӧ, — збыльысь да чорыда шуис Чернец, — тӧдмавны, мыйла тэ примарий телегаӧн ветлін ясень пуа раскӧ да мырддин нывбабаяслысь чукӧртӧм урожайлысь мыйкӧ мында юкӧн.
— Кыдз?
Мый?
Ме тіянлы шуи, эновтӧй вай менӧ!
Та йылысь ме нинӧм ог тӧд!
— Тӧдан.
Сэні, ясень пуа раскас, аслас му вылӧ тэчис чукӧртӧм кукурузасӧ Настасия.
Аниняска отсаліс сылы.
Сэні жӧ уджалісны кык дӧва — Анна да Вета.
Тэ воин да мырддин мыйкӧ мында кукуруза.
Кутшӧм правоӧн тэ тайӧс вӧчин?
Примарлӧн отсасьысьыс мӧдіс беспокойнӧя бергавны улӧс вылас.
— Аддзанныд-ӧ...
— Босьтін тэ кукурузасӧ али эн? — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ Чернец.
— Ме первойсӧ эг гӧгӧрво, мый йылысь сёрниыс.
Да, ме босьті Станкалысь пайсӧ.
Настасиялы ме сеті мусӧ Станка приданӧйысь, а ӧні босьті неуна кукурузасӧ водзӧс пыдди.
— Буретш тай неуна — джынсӧ!
Ме ог лыддьысь быд ичӧтикторйӧн аслам рӧдвужкӧд.
— Тэ босьтін, весиг некодлы нинӧм водзвыв висьтавтӧг.
А мыйла нӧ тэ Веталысь да Анналысь босьтін?
— Налысь ме босьті Скрипкар Веселинлы.
— Музыкаысь должен мынтыны мироед, а сійӧ миянлысь деньга кутіс музыкаысь!
Кылісны нывбаба ёрӧмъяс:
Мед тэныд да Куим Ныралы тіянӧс гуалігӧн таысь кык лун скрипка вылын быд ёранторсӧ ворсасны!
Гица лэптіс юрсӧ да чуймӧмӧн паськӧдіс синсӧ, кор видзӧдліс решеткаа ӧшиньяс сайӧ.
Жырйын пемдіс сы вылӧ видзӧдысь кымынкӧ дас син понда.
Ывласянь кыліс шум, гӧлӧсъяс да скӧр горӧдлӧмъяс.
Гицалӧн пырысь-пыр жӧ быри став важностьыс.
Став тайӧ йӧзыс ӧмӧй чукӧртчисны сы вӧсна, медым требуйтны сылысь отчёт этайӧ кукуруза делӧ кузяыс?
Вермас лоны, мый найӧ воисны тӧдмавны му реформа йылысь, кодӧс пыр нюжӧдісны.
«Этайӧ Кристяыс век менӧ сюйӧ самӧй биас.
Гашкӧ, тӧдмалісны мукӧд делӧяс, код йылысь вермасны казьтыштны сылы тайӧ большевикъясыс.
Примарлӧн господин отсасьысь лыддьыліс, мый сы киын став властьыс; быдӧн долженӧсь сылы подчиняйтчыны.
Сійӧ - ачыс власьт: ставыс сылы сетчӧ!
Сідзкӧ, Гица ачыс тӧдӧ, кодлы сетны деньгасӧ и уна-ӧ юкны суддякӧд да кассиркӧд.
Мӧд ногӧн кӧ, кутшӧм нӧ сійӧ власть, коді некутшӧм доход оз вай!
Пӧжалуй, тайӧяс юаласны сылысь школа вевт вӧчӧдӧм вылӧ да Лиса ю вомӧн пос ремонтируйтӧм вылӧ рӧскодъяс йылысь.
Тайӧ идиотъясыс ӧмӧй мыйкӧ гӧгӧрвоӧны, найӧ думайтӧны, мый примарлӧн отсасьысьыс — сійӧ нянька дӧваяслы, сирӧтаяслы да старикъяслы.
Медым оз сюйсьыны сы дінӧ, сылӧн аслас тырмымӧн тӧждысьӧмыс — мельнича йылысь, кӧні гусявлӧ сылысь механик, колӧ думыштлыны и тшӧгӧдӧм порсьяс йылысь, кодъясӧс сійӧ лӧсьӧдчӧ вузавны Бухарестын.
— Ме муна гортӧ, менам аслам делӧяс эмӧсь.
Но татчӧ воысь нёль крестьянин быттьӧ эз и кывлыны тайӧ кывъяссӧ.
— Но, сідзкӧ мый нӧ миянлы вӧчны? — юаліс Стойка, сылы пельпом вылас пуктіс ассьыс кисӧ да бӧр пуксьӧдіс улӧс вылӧ.
Ме юала кукуруза йылысь, кодӧс чукӧртісны Настасия да нывбабаяс.
А сэсся вуджам сэтшӧм вопросъяс вылӧ, кодъяс тэныд ещӧ нин оз кажитчыны.
— Видзӧдлам, ме думыштла: веськыда кӧ ті висьталанныд, ме сета ставсӧ, мый налӧн вӧлі.
— Кор?
— Пырысь-пыр жӧ...
Лэдзӧй менӧ.
Ме видзӧда да, йӧз чукӧрмис.
Мый налы колӧ?
Кутшӧм делӧ налӧн ме дорӧ?
Медым Аниняска локтас старукаяскӧд.
Ми накӧд сёрнитчам.
— Ӧні тайӧс оз позь вӧчны, — шуис Стойка. — Найӧ абу сиктынӧсь.
Найӧ мунісны ясень пу раскӧ — ӧд колӧ видзны и мукӧдпӧлӧс вӧръясысь сійӧ коляссӧ, кодӧс тэ ещӧ абу на удитӧмыд гусявны.
Гица друг кутіс чувствуйтны, мый зэв ёна мудзӧма.
Сы пыктӧм чужӧм вывтіыс пӧсьыс визувтіс шорӧн.
Оз-ӧ кӧсйыны бунтуйтны гольясыс?
Али, гашкӧ, кутшӧмкӧ начальство воис? — повзьӧмӧн юаліс сійӧ.
— Эз на, — вочавидзис Стойка, — но воас му юклӧм кузя.
Гица Лунгу кутіс кашкыны ӧш моз да юрсӧ лэдзис увлань.
Мыйла сиктын абу фельдфебель Данциш?
Кыдзи эськӧ висьтавны та йылысь Хаджиуса кӧзяинлы?
Небесаыс пемдіс, мӧдіс пӧльтны чизыр тӧв.
Пырис курьер Раду Гурзу, медым ӧзтыны лампа.
Петельсӧ лӧсьӧдігӧн сійӧ кӧсӧйӧн видзӧдліс Гица вылӧ, коді пукаліс пызан дорӧ ӧшӧдчӧмӧн.
— Но, ме муна, — мӧдысь шуис Гица.
Нёль крестьянин, пельпомъяснас мӧда-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, сувтісны сы водзӧ стенаӧн.
Кор зэр дугдіс да тӧлыс ланьтыштіс, терраса вылын да ӧшинь увъясын чукӧрмис ещӧ на унджык йӧз.
Ӧшиньсайса пемыдас друг бара кыптіс шум да зык.
Пырис Аниняскалӧн вокыс — Маноле Рошиору, киас сійӧ кутіс плеть.
— Со и дугдіс зэрыс, — шуис сійӧ да тешкодя видзӧдліс мельник вылӧ. — Сӧмын на ӧні вайи Митряӧс.
Татчӧ пыравны сійӧ эз окотит.
Тшӧктіс чукӧртны став сиктсӧ, талун войнас петам степӧ.
Гица шӧйӧвошӧмӧн кывзіс, улыс льӧбйыс сылӧн ӧшӧдчис.
Друг ӧтпырйӧ сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
Воис сылӧн вокыс, кодӧс сійӧ эз нин виччысь.
Сьӧлӧмыс сылӧн мӧдіс чеччыны.
Сійӧ ружтыштіс:
— Мый меным вӧчны?
— Чеччы да миянкӧд мунам степӧ, — спокойнӧя вочавидзис Чернец.
— Ог вермы...
— Верман...
Кодкӧ сёрнитіс крестьянакӧд ывлаас.
Йӧз чӧв сулалісны пемыдас.
Гӧлӧс сертиыс мельник эз тӧд ораторсӧ.
Малу Сурпатӧ Митря воис нем виччысьтӧг.
Тӧрыт сійӧ мӧдӧдіс Аврам Сырбу капралӧс.
Некодлы, весиг Настасиялы, оз вӧлі позь тӧдны сы воӧм йылысь.
Медводз сійӧ правосудиелысь акт помалас, лӧсьӧдас Дрофыын колана порядок да сӧмын сы бӧрын кутлас гӧтырсӧ пиыскӧд.
Ӧд татчӧ воис сійӧ эз аслас месть вӧсна, эз радейтана гӧтырысь гажтӧмчӧм вӧсна.
Сійӧ воис став уджалысь йӧз делӧ вӧсна.
Тадзи решитіс сійӧ.
Тадзи сійӧ сёрнитчыліс аслас ёртъясыскӧд, кодъяс сыкӧд тшӧтш косясисны ассьыныс чужан мусӧ мездӧм вӧсна.
Ӧткӧн, кыкӧн воалісны найӧ бӧр Малу Сурпатӧ да чукӧртчывлісны гожӧмнас Чернец ордӧ сӧвещание вылӧ, видзисны тайнасӧ, гӧгӧр видзӧдалісны да виччысисны распоряжение.
Митря ӧти лун кежлӧ кольччыліс Бухарестӧ сёрнитыштны Войкукӧд.
— Ӧні ми мунам пӧрадок лӧсьӧдны, — помаліс сійӧ ассьыс сёрнисӧ. — Ӧнӧдз тані вӧлі ӧтик пӧръясьлӧм!
Йӧз чукӧр мӧдіс шумитны, вочасӧн йӧз кутісны разӧдчавны, ӧшинь увъясын крестьяна пондісны доддявны вӧвъяс.
Войся куим часын йӧзыс вӧліны нин Дрофы степь туй вылын.
Туй кузя муніс Малу Сурпатысь и хуторъясысь крестьянаӧн тырӧм нелямын телегаысь не этшаджык.
Быд телега вылын вӧлі качайтчӧ пӧнар...
Митрялӧн фронтвывса ёртъясыс нуисны факелъяс.
Гӧрдов югӧръяс вуджрасисны Кокор чужӧм вылын.
Коръясӧкӧ Гица паныдасьлывліс сыкӧд синъяснас.
Митря сы вылӧ весиг эз видзӧдлы, эз шу вокыслы ни ӧтик кыв.
Пельяссӧ чошкӧдӧмӧн Гица пыр видзӧдлывліс туй вылӧ, сійӧ надейтчис, мый тыдовтчас помещик Кристя жандармъяскӧд.
«Тыдалӧ, этайӧ пасьтӧм ракаясыс Данцишӧс нарошнӧ мӧдӧдӧмаӧсь сиктысь татшӧм лун кежлас, оз вермы лоны, мед налӧн мудерлуныс эрдас эз пет!
Пӧжалуй, властьяс думайтӧны кутны найӧс сэк, кор найӧ мӧдасны безобразничайтны Дрофыын, — думайтіс мельник.
Збыль кӧ шуны, му йылысь закон Малу Сурпатын ньӧти абу вӧлі пӧртӧма олӧмӧ, Дрофыын му кольліс юктӧг, но та вӧсна мед ӧтвечайтӧ Кристя, а ог ме.
Дак мед петкӧдлас, кутшӧм сылӧн выныс!
Корас жандармъясӧс да сетас налы жар.
И Гицалы дум вылас уси 1907 вося расправа крестьянакӧд.
«Ен сетас, ставыс лоӧ бур».
Сылы вӧлі кӧдзыд да сюмаліс кынӧмыс, степладорсянь ӧвтыштіс кокньыдик уль тӧвру.
Телегаяслӧн колоннаыс воис Дрофыӧдз; кольӧм вося идзасысь йӧзыс ӧзталісны бипуръяс да гораа сёрнитігмоз водалісны на гӧгӧр.
Гица пельӧдз воисны видчӧмъяс, видісны сійӧс.
Но ещӧ на чорыда сюри Кристялы.
Асланыс шалашысь петісны старикъяс — Тригля да Кица: налӧн терпеньеыс эз тырмы виччысьнысӧ, кор нин вермасны кутлыны да окавны ассьыныс быдтассӧ, коді дыр ветлӧм бӧрын со вӧлисти воис.
Кристя усадьбаысь воисны батракъяс, кодъяс вӧлі заводитӧмаӧсь нин арся гӧрӧм да лӧсьӧдчӧны вӧлі арся кӧдза кежлӧ.
Шонді петандор кутісны кусавны бипуръяс да ставныс чӧв ланьтісны, быдӧн мӧдісны вугравны.
Сӧмын Гица эз вермы куньлыны ассьыс нёльзьӧм синъяссӧ.
Сійӧ пыр думайтіс, мый жӧ сэсся водзӧ лоӧ и эз сюр сылы некутшӧм вочакыв.
Вывті жаль лои сійӧ ачыс аслыс.
Митря эз узь, сійӧ куйліс ёртъясыскӧд орччӧн кукурузнӧй гумъяс вылын, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн сійӧ дикӧй дзодзӧгъяслысь ӧта-мӧдыскӧд шыасьӧм улӧ тӧд вылас уськӧдліс сійӧ арсӧ, кор нӧйтӧмысь Кица лечитіс сійӧс заговоръясӧн.
Югдіс, асыввылын ӧзйис алӧй кыа.
Гӧль йӧзлы, дӧваяслы да сирӧтаяслы, кодъяс воштісны война вылын ассьыныс матысса йӧзсӧ, воис кад лоны кӧзяинъясӧн тайӧ паськыд степас.
Йӧзӧс гижалісны списокъясӧ да заводитісны юклыны налы му.
Сэсся ставлы вӧлі колӧ нуӧдны межаяс.
Пӧрысь степь вуджис сійӧ йӧз киясӧ, кодъяс дас воясӧн тайӧ степсӧ небзьӧдлісны, уджалісны-тільсисны сэні.
— Миян список лӧсьӧдас справедливость, — сёрнитісны гӧль йӧз.
Би дорын сёрнияс да курыд казьтылӧмъяс ӧзтісны ещӧ ыджыдджык лӧглун Гица Лунгу вылӧ.
сэсся, кор заводитчис сиротъяслӧн список лыддьӧдлӧм, ставныс вунӧдісны Гицэ йылысь да кутісны петкӧдны гӧръяс муяс вылӧ.
Друг кыліс вӧв кок шы да телега кӧлесалӧн таркӧдӧм.
Йӧз мӧдісны волнуйтчыны да, сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн, кывзысьны.
Митря петіс водзӧ.
Сійӧ пыр и гӧгӧрвоис, коді локтӧ.
— Тайӧ Куим Ныра! — кыліс кодсюрӧлӧн горӧдӧм.
Кымынкӧ морт, кодъяс помещиклы вӧліны уджйӧзаӧсь, шыбитчылісны бокӧ, но Митрялӧн ёртъясыс успокоитісны найӧс.
Кристя муніс кык вӧлӧн доддял джуджыд шарабанын, Кристясянь шуйгаладорас пукаліс жандарм Данциш, веськыдладорас куйліс сылӧн важ ружьеыс.
Ылісянь на Кристя кутіс лёкногӧн грӧзитны кулакъяснас.
Пуклӧс вылын пукалысь Чорня мыйвынсьыс вӧтліс быгзьӧм вӧвъяссӧ.
Виж шарабан бӧрын сэтшӧм жӧ ӧдйӧ вӧлі локтӧ прӧстӧй деревенскӧй телега, кӧні пукалісны винтовкаяса вит жандарм.
Эз на удитны сувтны шарабан да телега, кыдзи кыліс Куим Ныралӧн ярмӧм гӧлӧс:
— Ме петкӧдла тіянлы, бандитъяслы, мерзавецъяслы!..
Мунӧй татысь!
Минута мысти мед тіян дукныд тані эз вӧв!
Кокор спокойнӧя петіс паныд.
— Вешйы бӧрлань, осёл! — ярмӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Кристя. — Кыдзи ті, идиотъяс, кывзанныд татшӧм сволочыслысь, кутшӧм тайӧ босякыс.
Митря кутіс асьсӧ.
Чорыда шуис:
— Йӧз локтісны татчӧ, медым закон серти заводитны владейтны асланыс муӧн.
— Тайӧ менам муыс лои тіян? — шыасис йӧз чукӧр дінӧ Кристя. — Ті кывлінныд?
Кокор мӧдіс сёрнитны ещӧ чорыдджык гӧлӧсӧн:
— Партия лӧсьӧдіс справедливость.
Муӧн колӧ вӧдитчыны налы, коді сы вылын уджалӧ.
— А ме эг уджавлы?
— Эн.
Кристя ружтыштіс, босьтіс ружьесӧ да лэптіс куроксӧ.
— Ме тэныд петкӧдла закон...
Ме тэнӧ нэмыд кежлӧ му улӧ сюя!
Тайӧ кадас Чорня быттьӧ повзис да дернитіс вӧжжисӧ.
Вӧвъяс сувтісны бӧр кокъяс йылас, воздухас тыдовтчылісны водзкок гыжъясыс.
Кристя лэдзис куроксӧ кымӧрас.
Кристя муртса эз усь шарабан вылысь, но сувтіс да бара босьтіс ружье.
— Мый видзӧдӧны тэнад жандармъясыд, идиот — Данциш вылӧ равӧстіс Кристя.
Но тайӧ кадас быттьӧ команда кузя Митрялӧн ёртъясыс лэптісны автоматъяс, кодъясӧс вӧлі дзебӧма шинельяс уланыс.
Йӧз босьтісны топыд кытшӧ шарабансӧ да жандармъясӧс.
Данциш, бордъясӧн паськӧдіс кияссӧ, вожасис Куим Ныра вылӧ да мырддис ружьесӧ.
Лои здукся шы ни тӧв, ловшыяссӧ кутӧмӧн йӧз чукӧр виччысис.
Кельдӧдӧм Митря бара мӧдіс висьтавны:
— Ме эг во сы вӧсна, медым тэкӧд артасьны менӧ тшыгйӧдӧмысь, издевательствоясысь, нӧйтӧмысь.
Тэ ошйысян, мый уджавлін.
Сувт миянкӧд орччӧн да и уджав!
Друг бокын кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:
— Кыдзи тэ лысьтан командуйтны, паршивӧй понпи?
Митря бергӧдчис да аддзис Гицаӧс, сійӧ вӧлі дзик скӧрмӧм ёж кодь.
— Мун водзӧ, волъяс дінӧ, а Куим Ныра — кутчысь плугас! — тшӧктіс Митря.
Скӧрысла Кристялӧн вомдоръясас тыдовтчис быг.
Гица друг эбӧстӧммис да шнёпкысис муас пидзӧс вылас.
Йӧз чукӧр мӧдісны вӧрны, пыр ылӧджык йӧткисны жандармъясӧс.
Григоре Алиоре видзӧдӧм улын плуг кутіс гӧрыштны медводдза бӧрӧзда.
Плуг надзӧникӧн мӧдӧдчис асыввылӧ, кытшовтіс лежнӧг куст, минут кежлӧ сувтыштліс да бара мӧдӧдчис водзӧ.
Медбӧрын, сійӧ лэччис нӧрыс улӧ, да йӧзыс сійӧс воштісны син увсьыныс, сэсся найӧ бара аддзисны, мый сійӧ матыстчӧ шалаш дорӧ.
Бӧр воигас сувтліс унджыкысь.
Помещик Кристя ружтіс, усьласис, но Алиорлӧн скӧр горӧдӧмыс сійӧс бӧр кыпӧдліс.
Куим Ныра первой сувтліс бауӧн, сэсся пидзӧсъяс вылас и медбӧрын сьӧкыда кыпӧдчывліс кок йылас.
Дас воськов бӧрын сійӧ бара усьлі.
Гицалӧн юрыс гира моз сьӧкыда катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ сідзжӧ усьлі, сувтліс пидзӧсъяс вылас нидзув моз ниглясиг.
Муӧн да бусӧн сорласьӧм пӧсь няйт визьясӧн киссис мироед чужӧмъяс кузя, кипыдӧсъясыс Кристялӧн тырины вир гадьясӧн.
— Вешйӧй ме дінысь, преступникъяс.
Ме тіянӧс ставнытӧ тюрьмаӧ пуксьӧда! — горзіс Кристя.
Сэки скӧрысла зэвтчӧм да ярмӧмысла ружтысь помещик дорӧ матыстчис Анна Зевзяка да, сы вылӧ ыршасигмоз, шуис:
— Этша на роксӧ сёйӧмыд, барин...
Кучер Чорня зумыштчӧмӧн видзӧдіс аслас кӧзяиныслысь позорнӧй помсӧ, сэсся бергӧдчӧмӧн сьӧвзис.
Алиорлӧн плугыс бара мӧдӧдчис туйӧ.
Сы бӧрся вӧрзьӧдчисны и мукӧд.
Бӧрӧздаӧн торйӧдіс аслыс мусӧ и Митря.
Бӧрсӧ воигӧн сійӧ разяліс кизьяссӧ да пӧрччис шапкасӧ.
Ыркыдкодь арся тӧв малаліс сійӧс.
Кор сійӧ Пуцул Бойлор дорӧ сувтыштіс лолыштны, сы водзӧ быттьӧ му пытшсьыс быдмис мудзӧмысла кашкысь Настасия.
Веськыд киӧн писӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн шуйга киӧн сійӧ сьылі гӧгӧрыс кутіс Митряӧс, йӧзсьыс яндысьтӧг сійӧ бӧрдіс да малаліс сійӧс, мыйкӧ дзик гӧгӧрвотӧма шӧпкӧдігтыр.
Митрялӧн плешкыс тырӧма чукыръясӧн, а кӧсичаясыс едждӧмаӧсь.
Крестьяна любопытнӧй синъяс водзын Митря кутіс асьсӧ, сэк Настасия видзӧдліс гӧгӧр да гӧгӧрвоис сылысь яндысьыштӧмсӧ.
Кыв шутӧг нюжӧдіс сылы писӧ да лӧнис.
Гӧль йӧз киӧ Дрофы степь вуджӧм вӧлі сӧмын на медводдза воськолӧн.
Митря бура помнитіс Тарасовка сиктысь колхоз «Память Ильича», кытчӧ сійӧ воліс Сӧветскӧй Союзын пленын олігӧн.
Тані, Малу Сурпатын, кыдз и став странаын, важыс вӧлі ловъя на.
Тані сиктъяс да муяс колины сэтшӧмӧн на, кутшӧмӧсь вӧліны сё во сайын.
Допотопнӧй гӧръясӧн йӧз пессьӧны асланыс посньыдик муторъяс вылын.
Корысялӧм торйӧдӧ йӧзӧс, найӧс топыда на видзӧны аслас гыжъясын нэмӧвӧйся рабстволӧн колясъясыс...
Наукалӧн завоеваниеясыс эз на йиджтысьны татчӧ.
Крестьянинлы отсӧг вылӧ воисны тракторъяс, самолётъяс, электричество.
Сэні, кытӧні войдӧр вӧлі пустыня, быдмисны вӧръяс, муяс лоины плодороднӧйӧн.
Татчӧ воас революция.
Сійӧ должен чышкыштны важ олӧмыслысь став колясъяссӧ.
Социалистическӧй государство оз нюжмась сетны наукалысь став достижениеяссӧ  вӧвлӧм рабъяс киӧ, медым, кытӧні войдӧр сулавлісны няйт лачугаяс, кыптасны электрическӧй биӧн югдӧдӧм керкаяс, нюжаласны мичасьыс-мича туйяс, кос районъясӧ каналъяс кузя визувтны мӧдас ва, мортлы отсӧг вылӧ воасны машинаяс да кокньыд лоӧ сылӧн вӧльнӧй уджыс.
Став тайӧ мӧвпъясыс, быттьӧ би югӧръяс, дзӧвкъялісны Кокор юрын, кор сійӧ ки вылас кутіс ассьыс писӧ.
Степладорсянь пӧльтыштіс кокньыдик тӧв, детинка несйис, паськыда восьтіс синъяссӧ.
Ӧні сійӧ нюмъяліс октябрь тӧлысся шонділы.
— Водзӧ олӧмыс, пиук, тэнад, — ышловзис Кокор да тшӧтш нюмъёвтіс: сійӧ нюмъяліс социализм страна йылысь аслас казьтылӧмъяслы.
Настасия думыштіс, мый сійӧ нюмъялӧ сылы, да ставнас югдіс шудысла.
— А сыысь, мый ме вӧчи талун, — аслыс моз шуис Митря Кокор, — ме мӧда ӧтвечайтны став йӧз водзын!
— А мый сэсся водзӧ? — матыстчис да юаліс сылысь Лае Сараку.
Кокор нинӧм эз вочавидз, тапнитіс сылы пельпомас.
Малу Сурпатса крестьяналы тыдаліс водзын сьӧкыд туй: уна на колӧ вӧлі тӧдмавны да гӧгӧрвоны.
{Тихонов Н. С. (комиӧдіс Шадрин Ф.) @ Повтӧм партизан @ беллетристика @ Тихонов Н. С. Повтӧм партизан @ 1952 @}
Тихонов Н. С. ПОВТӦМ ПАРТИЗАН
Гражданскӧй война дырйи Севернӧй Кавказса гӧраясын лои татшӧм случай.
Белӧйяслӧн ыджыд вын водзын партизанъяслы ковмис бӧрыньтчыны.
Партизанъяс решитісны мунны ылӧджык гӧраясӧ.
Но белӧйяс локтісны ӧдйӧ — сійӧ и видзӧд, суӧдасны.
А партизанъяслы колӧ босьтны гӧраясӧ котыръяснысӧ да скӧтнысӧ.
Сӧвет вылын выступитіс ӧти том партизан да шуис:
— Ёртъяс, лӧсьӧдчӧй да мунӧй спокойнӧя.
Ме кута белӧйясӧс лунтыр, а гашкӧ, и дырджык.
— Он жӧ ӧтнад тэ найӧс кут?
Коді тэкӧд лоас?
Ми ог вермӧй кольны ыджыд отряд.
— Ӧтнам ме найӧс кута, — шуис партизан, — меным некод и некутшӧм отряд оз ков.
— Кыдзи нӧ тэ найӧс кутан? — юалісны мукӧд партизанъяс.
— Тайӧ менам делӧ, — ӧтветитіс сійӧ. — Сета тіянлы кыв, мый ме кута найӧс, а менсьым кыв ті ставныд тӧданныд.
— Тэнсьыд кыв ми тӧдам, — шуисны партизанъяс да пондісны лӧсьӧдчыны туйӧ.
Найӧ ставныс мунісны, а том партизан (нимыс сылӧн вӧлі Данел) кольччис.
Векньыдик трӧпа весьтын скала вылын сулаліс важ башня, кӧні Данел оліс мамыскӧд.
Кор ставныс мунісны, сійӧ локтіс мамыс дорӧ, пӧрысь, но ён нывбаба дорӧ, да шуис:
— Ми, мама, кутам тэкӧд видзны гӧраясӧ туй да ог лэдзӧй белӧйясӧс.
— Ладнӧ, пиӧ, — вочавидзис мам. — Висьтав, мый меным колӧ вӧчны.
Сэки Данел чукӧртіс став оружиесӧ, мый вӧлі сылӧн башняас.
Вӧлӧмкӧ, сылӧн эм куим винтовка да кык важ ружье.
Эмӧсь и патронъяс, но абу зэв уна.
Сійӧ пукталіс винтовкаяссӧ да ружьеяссӧ башня ӧшиньясӧ, веськӧдіс найӧс трӧпа вылӧ определённӧй местаӧ да зарадиталіс.
— Видзӧд, — шуис сійӧ мамыслы, — ме понда лыйлыны, а тэ ружьеяссӧ зарадитав.
Тэ кужан ружьеяссӧ зарадитавны?
Пӧрысь мам нюммуніс да шуис:
— Важ ружьетӧ бура кужа, а выльсӧ — тэ меным петкӧдлан.
И ӧтвет пыдди пи окыштіс мамсӧ да петкӧдліс, кыдзи зарадитны винтовкаяс.
Сэсся мамыс муніс шор дорӧ да вайис кувшинӧн ва.
— А тайӧ мыйла? — юаліс пиыс.
— А тайӧ - ковмас кӧ тэныд юны либӧ тэ кӧ ранитчан — ваыс гӧдитчас.
Эз на удитны лӧсьӧдчыны, кыдзи трӧпа вылын тыдовтчисны белӧйяс.
Отряд водзвылас верзьӧмӧн локтісны кык статнӧй морт мыш вылас гӧрд башлыкъяса.
Эзысь газырьяс дзирдалісны найӧ черкескаяс вылын, косканыс кинжалъяс, бокъясас шашкаяс, мыш саяс винтовкаяс.
Буркаяссӧ вӧлі гартӧма да кӧрталӧма седлӧ саяс.
Локтісны найӧ и эз думайтны, мый важ башня мыйӧнкӧ грӧзитӧ.
Локтісны да сералісны партизанъяс вылын.
Данел метитчис да лыйис кыкысь.
Кор тшыныс разаліс, сійӧ аддзис, мый кык верзьӧма мортыс трӧпа вылас абуӧсь.
И вӧвъясыс и мортъясыс усьӧмаӧсь обрывсянь юас.
Сэки найӧ, кодъяс локтісны верзьӧмаяс бӧрся, сувтісны да пондісны сӧветуйтчыны.
Найӧ заводитісны лыйлыны башняӧ, но сылӧн стенъясыс вӧліны сэтшӧм кызӧсь, мый некутшӧм пуляӧн эз позь сійӧс розьӧдны.
Сэки некымын верзьӧма лэдзисны вӧвъяссӧ скач, но Данел водзвыв тэчӧма трӧпа вылӧ гырысь изъяс, да вӧвъяс на водзӧ сувтісны.
Ещӧ кык верзьӧма усины седлӧ вывсьыныс увлань юрӧн.
А мамыс выльысь зарадиталіс Данеллы винтовкаяссӧ.
Данел лыйліс разнӧй ӧшиньяссянь да щельяссянь, медым кажитчис, мый башняас йӧзыс уна.
Сэки белӧйяс заводитісны дугдывтӧг лыйлыны башня кузя.
Пуляяс сідзи и шутьлялісны карнизъясӧдыс.
Мукӧдъясыс веськавлісны башня пытшкас да мисьтӧма дзивгигтыр швачӧдісны стенас.
Данел лыйліс меткӧя.
Метитчис сійӧ спокойнӧя да некодӧс эз лэдз матыстчыны башня дорӧ.
Ставнысӧ, коді заводитліс локны трӧпа кузя, вӧлі виӧма либӧ ранитӧма.
Сэки белӧйяс зэв ёна скӧрмисны, и кык морт, повтӧмджыкъясыс, лэччисны обрыв йывсяньыс ю вылас да, кинжалъяссӧ пиньяснас курччӧмӧн, вуджисны юсӧ да кутісны матыстчыны башня дорӧ мӧдар боксянь.
Найӧс эз аддзы Данел, но аддзис сылӧн мамыс.
И сійӧ, пиыслы кыв шутӧг, кутіс видзӧдны, кыдзи тылладорсяньыс кавшасьӧны еджыдъяс.
Сійӧ босьтіс важ ружье да лыйис белӧйяслы.
И кор ӧтиыс на пиысь уси юӧ, мӧдыс шӧйӧвошис, эз вермы бура кутчысьны изйӧ да первойя бӧрсяыс жӧ уси увлань.
Кор белӧйяс аддзисны тайӧс, дугӧдісны бойсӧ да кутісны сёрнитны.
— Тӧдӧмысь, — шуисны найӧ, — башняас опытнӧй отряд, коді лыйлӧ местасӧ гӧгӧрбок.
Лыйлӧны и улісянь, и вылісянь, и тылсянь.
Мый кутам вӧчны?
— Колӧ виччысьны пушка, пушкаыд пырысьтӧм-пыр жугӧдас башнясӧ, — шуисны ӧтияс.
Но мукӧдъяс эз сӧгласитчыны:
— Пушкатӧ некытчӧ сувтӧдны.
Пушкаыд усьӧ пропастьӧ.
Тані пушка оз отсав.
И найӧ бара мӧдісны тышкасьны да ранитісны Данелсӧ киӧ.
Мамыс кӧрталіс сылысь кисӧ да, сійӧ шойччигкості, лыйліс ачыс, и зэв меткӧя.
Сэки белӧйяс бара пондісны сӧветуйтчыны.
— Вайӧ вӧчамӧй тадзи, — шуисны найӧ: — пушкасӧ ог корӧй, но повзьӧдам найӧс пушканас.
Ыстам на дорӧ сёрнитчыны оружиетӧм мортӧс да шуам, мый найӧ кӧ оз сетны туй, то ми найӧс ставнысӧ виам пушкаысь.
Белӧйяслы кажитчис тайӧ предложениеыс.
И вот Данел аддзӧ, мый трӧпа кузя башнялань локтӧ морт, пӧрччӧ винтовкасӧ, шашкасӧ, кинжалсӧ да ставсӧ пуктӧ из вылӧ.
— Эй, — горзӧ сійӧ, — пет кодкӧ ӧти, нинӧм ог вӧчӧй, колӧ сёрнитыштны!
Данел шуӧ мамыслы:
— Ме муна сёрнитны, а тэ видзӧд, а мыйкӧ кӧ казялан, лый.
Тэ, кӧнкӧ, мудзин нин, матушкаӧй, лунтыр нин ӧд тышкасям...
— Данел, Данел, — шуис мамыс, — белӧй кӧинъясыскӧд ме дась тышкасьны став олӧм чӧж, медым найӧс ставнысӧ бырӧдны.
Ме ог ю ни ог сёй, ме пӧт миян победаӧн.
— Со тэ менам кутшӧм! — шуис Данел да мӧдӧдчис лэччыны эсійӧ белӧй дінас, коді виччысис сійӧс изъяс дорас.
Данел сувтіс изъяс сайӧ да шуӧ:
— Мый колӧ, мый висьталан?
— Мый висьтала?
Ӧтитор висьтала: вайӧ миянлы туй, а не то ставнытӧ тіянӧс виялам.
Став отрядтӧ тэкӧд оттшӧтш.
— Тэ кӧ локтін сӧмын татшӧм могӧн, верман бӧр мунны, — шуӧ Данел.
— Ог, менам эм предложение!
— Кутшӧм сэтшӧм предложение, висьтав.
— Он кӧ ті восьтӧй туй миян отрядлы, ми ӧні жӧ сувтӧдам пушка да ставнытӧ чышкыштам: и тіянӧс ставнытӧ, и лёкиник башнятӧ тіянлысь...
— Вай думыштны, — небесаӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Данел.
Луныс матыстчӧ нин рытлань.
Сійӧ артыштіс, уна-ӧ коли патроныс, — патроныс коли зэв этша.
Сійӧ шуис:
— Но ладнӧ, ми сетам тіянлы туй ӧти условие дырйи.
— Висьтав ассьыд условиетӧ.
— Менам отряд кутӧ тайӧ туйсӧ пемыдӧдз.
Пемдас — ми мунам.
И туйыс мед лоас тіян.
Белӧйлы любӧ лоис, думайтіс, мый партизан повзис найӧ пушкаысь.
И сы вылӧ радлӧмӧн, мый сылы тадзи удайтчис пӧрйӧдлыны партизанӧс, сійӧ быттьӧ неокотапырысь шуис:
— Ладнӧ, мед тадзи и лоас.
Ми шойччыштам войӧдзыс, но сэки ті весасьӧй пырысьтӧм-пыр жӧ, либӧ ставныдлы лёк лоӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын белӧй муніс асланыс дорӧ, а Данел пырис башняӧ.
Кор нин дзикӧдз пемдіс, сійӧ вайӧдіс башня дорӧ вӧвсӧ, кӧртавліс сы вылӧ винтовкаяссӧ, пуксьӧдіс мамсӧ да мӧдӧдчис гӧраясӧ.
А белӧйяс засадасянь уськӧдчӧмысь полӧмысла войбыд сулалісны ӧти местаын.
И асывнас, кор мӧдӧдчисны гӧраяслань, долинаын некод нин эз вӧв.
А тайӧ каднас партизанъяс бура укрепитісны ассьыныс выль позицияяссӧ.
Тихонов Н. С. БУДЁННЫЙ ЙЫЛЫСЬ РАССКАЗ
Ӧтчыд гражданскӧй война дырйи туй кузя верзьӧмӧн муніс Будённый ординарецыскӧд.
Делӧыс вӧлі рытъявыв.
Аддзисны найӧ ӧтка хутор.
Тайӧ вӧлі Жутовский хутор.
— Тайӧ хуторсӧ долженӧсь миян займитны нин, — шуис Будённый, — белӧйяс тані не долженӧсь лоны.
Пыралам, видзӧдлам.
Пырисны найӧ хуторӧ, а сэні еджыдъяс.
Локтісны верзьӧмаяс дорӧ еджыдъяс, ставныс погонаӧсь, но офицеръяс абуӧсь, сӧмын салдатъяс.
Сулалӧны найӧ да верзьӧмаяс вылӧ видзӧдӧны.
А Будённый да сылӧн ординарецыс новлісны буркаяс, кодъяс тупкисны найӧс юр вывсяньыс да кокӧдзыс.
Еджыдъяс оз вермыны гӧгӧрвоны, кодъяс найӧ татшӧмъясыс: казакъяс, либӧ еджыдъяс, кодъяс буркаяссӧ новлӧны жӧ, либӧ кодъяскӧ белӧй штабса охранаысь.
Юалӧны Будённыйлысь:
— Мыйла вӧлыд тэнад будённовскӧй: бӧжыс тшӧтшӧдӧма?
А Будённый малалӧ вӧвсӧ да спокойнӧя вочавидзӧ:
— Будённовецъяслысь мырддим.
Но белӧйяс сэки решитісны, мый найӧ ас йӧз.
Ӧтияс пондісны разӧдчавны, мӧдъяс шуӧны:
— Но лэччӧй вӧв вывсьыныд, буретш ужин кежлӧ веськалінныд.
Кутам ужнайтны.
Нинӧм он вӧч.
Будённый видзӧдліс ординарецыс вылӧ.
Сійӧ гусьӧник мигнитіс: тӧдам пӧ, кыдзи асьнымӧс кутны.
Лэччисны найӧ вӧвъяс вывсьыныс, домалісны вӧвъяссӧ керка дінӧ да пырисны сэтчӧ.
Пуксисны, буркаяссӧ эз пӧрччыны (сійӧ эз вӧв обычайын) да кутісны ужнайтны.
Ужнайтігӧн белӧй салдатъяс ошйысьӧны: «Ок, тайӧ Будённыйыд, кутшӧм сійӧ повтӧм!
Мый дыра нин миянкӧд воюйтіс!
Ми Будённыйтӧ чужӧм сертиыс тӧдам, унаысь нин сыкӧд паныдасьлім...
Весиг вӧвсӧ сылысь тӧдам».
Ординарец пукалӧ, шыасьтӧг сёйӧ, сӧмын бурка улас ружьесӧ дась кутӧ, а Будённый сёйӧ да висьтавлӧ:
— Будённыйтӧ ме унаысь жӧ нин аддзылі.
Весиг пленӧ кӧсйи босьтны, да эг куж.
Белӧйяс серӧктісны сылӧн кывъяс вылӧ.
— Эк, тэ, — шуӧны, — сэтшӧм шуд кисьыд лэдзӧмыд!
Миян киӧ мед сюрис, лэдзим-ӧ.
Ещӧ сёйыштіс неуна Будённый да шуис ординарецыслы:
— Вӧвъястӧ колӧ видзӧдлыны, вердыштны найӧс тшӧтш.
Петісны найӧ хатаысь, разялісны вӧвъяссӧ, видзӧдлісны гӧгӧр, а белӧйяс ставныс хатаясас пукалӧны, ужнайтӧны.
Сӧмын лӧзов тшын трубаяссьыс пуритӧ-петӧ.
А гӧгӧр куйлӧ паськыд степь, лӧзов рӧма жӧ.
Чеччыштіс Будённый вӧв вылӧ, сы бӧрся ординарецыс, и лэбзьыштісны найӧ степӧ.
Туй налы сюрис вернӧй и локтісны ас войска дорӧ.
Пырысьтӧм-пыр жӧ Будённый чукӧртіс командиръяссӧ, тшӧктіс кыкладорсянь кытшавны хуторсӧ да уськӧдчыны белӧйяс вылӧ.
Уськӧдчисны керкаясысь белӧйяс, коді киас пань кутӧ, коді пасьтӧм: ужнайтӧм бӧрад мукӧдъяс водӧмаӧсь нин.
Кутісны лыйсьыны, да сёр нин — найӧс ставнысӧ Будённый босьтіс пленӧ да тшӧктіс сувтӧдны стройӧ.
Сувтісны стройӧ пленнӧйяс, а Будённый прӧйдитіс фронт пӧлӧныс да сувтіс на водзӧ, кодъяс сералісны сы вылын да ошйысисны.
Видзӧдліс сійӧ на вылӧ да шуӧ серамсорӧн:
— Мыйла пӧръясинныд, мый Будённыйӧс тӧданныд чужӧм сертиыс!
Со тіян водзын Будённый!
Аддзӧны найӧ, мый тайӧ мортыс неважӧн накӧд ӧтлаын ужнайтіс, сулалӧны кулӧма нисьӧ ловъяӧсь: пырысьтӧм-пыр ставнысӧ лыйлас.
А Будённый аддзӧ, мый сы водзын сулалӧны прӧстӧй крестьяна, кодъясӧс белӧйяс мырдӧн тшӧктісны служитны, да и шуӧ налы:
— Тіянӧс, дуракъясӧс, пӧрйӧдлісны белӧй генералъяс.
Мунӧй гортаныд да белӧйяскӧд эн нин сэсся ноксьӧй.
И лэдзис найӧс гортаныс.
Тихонов Н. С. ЩОРС ЙЫЛЫСЬ РАССКАЗ
Гражданскӧй войнадырся знаменитӧй герой Щорс вӧлі повтӧм мортӧн.
Унаӧн сійӧ муніс Чапаевлань, и весиг ӧні сійӧс частӧ шуӧны — украинскӧй Чапаев.
Ӧтчыд муніс сійӧ туй кузя легкӧвӧй автомобильӧн.
Муніс сійӧ аслас штабыскӧд.
Ставныс, дерт, вооружитчӧмаӧсь.
Кос гӧгӧрыс весиг гранатаяс ӧшалісны.
Машинаыс вӧлі важиник, люги-леги, но ӧдйӧ на вермис мунны, да и шоферыс радейтіс ӧдйӧ ветлӧмсӧ, а кутшӧм шофер — сэтшӧм и машина.
Мунісны найӧ муяс вомӧн, кодъяслӧн эз тыдав пом ни дор.
Видзӧдӧ Щорс тайӧ муяс вылас да шуӧ: «Видзӧдӧй, со сійӧ, миян чужан сӧветскӧй просторным!»
Сӧмын сійӧ шуис тайӧс, адъютант кватитіс сійӧс соскӧдыс да горӧдіс: «Водзвылын петлюровецъяс!»
Аддзӧ Щорс: налы паныд бус кымӧр пытшкын локтӧ грузӧвик.
Грузӧвик тырыс вооружённӧй йӧз.
И винтовкаяс дзирдалыштӧны бус пырыс, и пулемётъяс чурвидзӧны доръясас.
И аддзӧ Щорс: грузӧвик вылас дӧлалӧ лӧза-вижа петлюровскӧй флажок.
Тӧвзьӧны машинаяс ӧта-мӧдлы паныд, и кежны машинаяслы некытчӧ.
Туй ӧтар-мӧдарас канаваяс, и зэв джуджыдӧсь.
Сӧмын муртса-муртса позьӧ вежӧн прӧйдитны.
Щорс машинаын ставӧн кутчысисны оружиеӧ, а Щорс шуӧ шоферлы: «Кор ӧтвесьтасям, машинатӧ неуна надзмӧдлы, сэсся сразу полнӧй ходӧн...
Гӧнит, кыдзи верман!»
Петлюровецъяс мунісны кодӧсь, сьыланкывъяс горзісны, но кыдзи аддзисны ас водзсьыс машина, пондісны видзӧдны, кодъяс налы паныд локтӧны.
Бусыс гартчӧ, нинӧм сразу он гӧгӧрво.
Мӧдісны найӧ ӧвтчыны кияснас да шапкаяснас да горзыны: «Сулав, сулав!»
Кысь нин!
Тӧвзьӧны машинаяс паныд, и некыдз нин найӧс он сувтӧд.
И шоферъяс кӧ ӧшибитчасны, зурасясны машинаяс ӧта-мӧдныскӧд.
И татшӧм отчаяннӧй минутаас Щорс босьтӧ кос сайсьыс граната, зэв хладнокровнӧя зарадитӧ сійӧс да сувтӧ машинаас.
И сідзи тӧвзьӧ петлюровецъяслы паныд.
А найӧ бусысла оз гӧгӧрвоны, мый сійӧ вӧчӧ.
Век ӧтитор сӧмын горзӧны: «Сулав, сулав!»
Машинаяс дзик нин орччаӧсь.
Аддзӧны петлюровецъяс фуражкаясысь гӧрд звездаяс да кучик тужуркаяс ас водзас.
И Щорс аддзӧ, кыдзи лыбӧны винтовкаяс, аддзӧ код петлюровецъяслысь страшнӧй рожаяссӧ.
Кыдз тай горӧдасны петлюровецъяс: «Кодъяс ті?»
И нач веськыда: «Да тайӧ жӧ коммунистъяс!»
Щорс кыдзи ӧвтыштчас — шыбитӧ гранатасӧ веськыда наӧ, йӧз чукӧрӧ да горӧдӧ шоферлы: «Полнӧй!»
Щорслӧн машина кыдзи ӧддзӧдчас, сӧмын пельясын шутьлялӧ да, куим секунда мысти найӧ мыш сайын — гым.
Взорвитчис граната.
А машина тӧвзьӧ и тӧвзьӧ, и муясыс оз нин котӧртны бокъясті, а лэбзьӧны, быттьӧ бордъяс вылын.
Сӧмын сэк, кор ӧдйӧ мунӧмысла на сайын бусыс сувтіс стенӧн, шофер чинтіс ӧдсӧ да буса соснас чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ.
А Щорс нетшыштіс юр вывсьыс фуражкасӧ, кучкис сійӧн пидзӧсас да шуис: «Кувтӧдз ловъяӧсь лоам!», да серӧктіс.
Тихонов Н. С. ГАССАН ДА ОШ
Ӧтчыд ӧти горец, Гассан, должен вӧлі мунны могӧн орчча сиктӧ.
Делӧыс вӧлі водз тулысын, и мунны эз вӧв кокньыд.
Джуджыд лым тыртӧма став трӧпаяссӧ, да кольӧма сӧмын ӧти векньыдик вильыд трӧпа.
Трӧпаыс ӧшаліс пропасть весьтын, кытчӧ вӧлі страшнӧ видзӧдлыны.
Сэн, уліас муртса-муртса бузгыштіс ю.
Трӧпасяньыс сійӧ весиг эз и тыдав.
Тайӧ векньыдик трӧпа кындзиыс, коді муртса ӧшйӧма гӧра бокас, мӧд туй эз вӧв.
И колӧ вӧлі трӧпа кузя мунны ӧдйӧ, медым эз су сэтчӧ турӧб.
Верзьӧмалы тайӧ трӧпаӧдыс и то колӧ мунны подӧн да вӧвсӧ нуӧдны дом поводӧдыс.
Прӧйдитны кык мортлы вежӧн позьӧ сӧмын зэв ёна видзчысигтырйи.
Дыр нин муніс тайӧ трӧпа кузяыс Гассан.
Трӧпаыс то лэччыліс увлань, то бара кайис гӧраӧ.
Но Гассан вӧлі пӧрысь горец, да сійӧс эз повзьӧдны вильыд тшупӧдъяс, сэтшӧм ичӧтикъяс, мый сійӧ эз этшаысь думыштчывлы, кытчӧ бурджыка пуктыны коксӧ, медым не вильдыны.
И друг ӧти туй чукыльын сійӧ аддзис, мый кодкӧ локтӧ трӧпа кузяыс сылы паныд.
«Коді нӧ эськӧ тайӧ вермас лоны?» — думыштіс сійӧ да пондіс лыддьӧдлыны орчча сиктсьыс став тӧдсаяссӧ, кодъяслӧн вермис лоны мог сы рӧднӧй аулын.
Паныд локтысьыс вӧлі кутшӧмкӧ рыжӧй буркаа, и татшӧм буркасӧ сійӧ сідзжӧ эз вермы уськӧдны тӧд вылас.
Татшӧм буркаыс сы тӧдсаяслӧн эз вӧв.
И мортыс тайӧ вӧлі либӧ пӧрысь, либӧ висьысь, сы вӧсна мый броткис да зэв гораа кашкис.
Кор сійӧ дзик нин матыстчис Гассан дорӧ, горец аддзис, мый сы водзын абу морт, а ош, коді сувтіс бӧр кок йылас, Гассан вылӧ дӧзмӧмӧн броткигтырйи.
Сійӧ сулаліс зэв матын да видзӧдіс Гассан вылӧ ичӧтик виж синъяснас.
Тӧлыс вӧлі помассьӧ нин да, тыдалӧ, кутшӧмкӧ зэв важнӧй делӧ петкӧдіс сійӧс гусьыс.
Гашкӧ, гуас усины изъяс да вӧтлісны сійӧс сэтысь, гашкӧ, висис узьтӧмла да сы вӧсна водз палялӧма тӧвся узьӧмсьыс.
Ӧти кывйӧн кӧ, кӧть кыдз эн думайт, а ош век матыстчис Гассан дорӧ.
То сійӧ ӧвтчис лапанас, кыдз быттьӧ тшӧктіс сетны сылы туй, то сувтліс да ышлолаліс.
Гассан шуис сылы первойсӧ зэв мирнӧя, приятельлы моз:
— Кӧсъян кӧть он, а менам делӧыс важнӧйджык тэнад дорысь, дженьыд пель.
Дзескӧдчышт неуна, и ми прӧйдитам мирнӧя.
Но тайӧ предложение вылас ош мӧдіс сэтшӧма ӧвтчыны лапаяснас да сэтшӧма мурзыны, мый сы вомысь весиг руд ру кутіс петны.
Сійӧ быттьӧ кӧсйис шуны, мый сылӧн делӧыс важнӧй жӧ да сійӧ тэрмасьӧ Гассан дорысь не омӧльджыка.
Тадз сулалісны найӧ ӧта-мӧдныслы дзик воча, и кежны трӧпа вылысь вӧлі дзик некытчӧ: выліас крут гӧра, уліас — пропасть.
Но тадзи эз позь дыр сулавны, Гассан пондіс скӧравны:
— Мый тэ, дурак, он гӧгӧрво, мый миянлы кыкӧнлы не прӧйдитны.
Топӧдчышт скала бердас, и ме мирнӧя прӧйдита.
Меным жӧ некытчӧ топӧдчынысӧ — аддзан, ме куш йи вылын сулала.
Ош паськӧдіс лапаяссӧ, сувтіс зумыдджыка, сӧмын юрсӧ бергӧдліс да видзӧдіс лӧг синъясӧн Гассан вылӧ.
Сэки Гассан кияссӧ бурканас гартыштіс, смела воськовтіс водзӧ да вӧрзьӧдіс ошкӧс пельпомӧдыс.
Ош тшапнитіс сылысь кисӧ, Гассан повзис, мый ош шыбитас сійӧс пропастьӧ.
Гассан кватитіс ошкӧс кыкнан кинас, медым кыдзкӧ-мыйкӧ прӧйдитны сы дінті, но трӧпа вылын вӧлі сэтшӧм дзескыд, мый тӧдлытӧг найӧ кутісны вермасьны, кыдзи прамӧй вермасьысьяс.
Гассан сулаліс зумыдджыка да вештіс нин ошкӧс пӧшти пропасть дорыш йылас, но сэки ош конйыштіс сійӧс, да тӧкӧтьӧ кыкнанныс эз путкыльтчыны.
Гассан дзикӧдз скӧрмис.
Сійӧ горӧдіс:
— Ак тэ, подлӧй зверь, тэ меным смерть сиан!
Тэ бурӧн он кӧсйы.
На тэныд...
И сійӧ кучкис ошлы гӧна да кӧдзыд нырвомас.
Ош мурӧстіс, курччис сылысь кисӧ.
И кыкнанныс сэки вунӧдісны ставсӧ да косясисны, кыдзи кык ош; друг трӧпа дорышыс чегис — сэні вӧлӧма сӧмын йи, — и кыкнанныс найӧ усисны увлань.
Первой садяс воис Гассан.
Сылӧн став вир-яйыс юкаліс.
Черкеска пырыс йиджис ранитчӧм кисьыс вир.
Юрыс бергӧдчис.
Гассан видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ пукаліс лым тола вылын неыджыд тшупӧдын, коді вӧлі трӧпасьыс дас метра мында улынджык.
Тшупӧдыс вӧлі зэв ичӧт да ӧти боксянь юланьыс пӧката.
Тайӧ пӧкат вылас пукаліс ош, мурзігтырйи босьталіс лапаас лым комӧкъяс да пукталіс юр вылас.
Кор лымйыс сыліс, ваыс визувтіс нырвомӧдыс, и Гассанлы кажитчис, быттьӧ ошкыс бӧрдӧ да синваыс шорӧн визувтӧ.
Сылы жаль лои ошкыс, пондіс сылы шуавны:
— Со аддзан, гӧна йӧй, мыйӧ вайӧдіс тэнад бӧблуныд.
Со пукалам ми ӧні тэкӧд кыкнанным ранитчӧмаӧсь, а кор локтам гортӧ — ог на тӧдӧй.
Ош заводитліс сувтны, но сійӧ сэтшӧма дойдӧма мышсӧ лымйысь чурвидзысь изйӧ, мый сійӧ сьӧкыда ружтігтыр бӧр пуксис толаас, мӧдіс зыравны мышсӧ.
Некымын час кавшасис Гассан трӧпа вылӧ, и кор воис сэтчӧ, видзӧдліс ош вылӧ.
Видзчысигтырйи ош лэччис увлань, юланьыс; сійӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь, мый Гассанлӧн бурмис сьӧлӧмыс да дыр сераліс ош вылын.
Сэсся сійӧ локтіс сиктӧ да муніс фельдшер дорӧ.
Киыс сылӧн дыр висис, дай пӧрысьӧдзыс эз и лолы прамӧйӧн.
Ошкыд сы киысь нетшыштӧма яй тор.
Та бӧрын Гассан эз нин лысьтлы петны тайӧ трӧпа вылӧ водз тулысын оружиетӧг.
Сылы вывті окота вӧлі тӧдны, кутшӧм делӧӧн тэрмасис тайӧ укшаль ошкыс, но тайӧс сылы некод эз вермы висьтавны, и некод, кодлысь кӧть сійӧ эз юав, эз куж сылы та вылӧ ӧтветитны.
Тихонов Н. С. ВЕЖӦРА ТАНК
Танкыс, кодӧн командуйтіс Загорулько ёрт, любитіс, медым сы бӧрся ухаживайтісны: чиститісны, мыськалісны, чышкалісны быд ичӧтик винт да петкӧдлісны поле вылӧ прогулка вылӧ.
Но колӧ шуны, мый тайӧс любитӧ быд танк, кӧть эськӧ характерныс налӧн разнӧй: ӧти тэрыб, мӧд ва пытшті ёнджыка кужӧ ветлыны, коймӧд мукӧдысь бурджыка чеччалӧ.
Танклы, кодӧн командуйтіс Загорулько ёрт, война вылын ёна кажитчис колючӧй проволока орйӧдлыны.
Матыстчас Загорулько ёрт дзик проволока дорас, крукалас сійӧс якӧрӧн да сетас задньӧй ход.
Радысла танк фыркнитас да ӧтпырйӧ уна дас майӧг пондас кыскыны.
А майӧгъяс бӧрсяыс проволокаыс, быттьӧ чераньвез, оръяссьӧ торъяс вылӧ.
Пехоталы туй восьса.
Паныдасясны кӧ гранитнӧй столбъяс, кодъяс шусьӧны «надолбъясӧн», столб вылӧ Загорулько ёрт чӧвтас цепь да заводитас столбсӧ бӧрӧ-водзӧ вӧрӧдны.
Мургӧ танк, тракнитӧ цепсӧ, цепь зэлалӧ и столб рутшка-ратшкакылігтырйи петӧ мусьыс.
А сы бӧрся чургӧдчӧ бетоннӧй лапаыс сылӧн, код вылӧ крепитӧма столбсӧ.
Тракнитчас танк медбӧръяысь, перъяс столбсӧ ставнас, быттьӧ зэв ыджыд пинь пломбаыскӧд ӧтлаын.
Но кор белофиннъяс восьтасны ён би танк кузя да Загорульколы некор лоӧ вӧдитчыны цепӧн, сэки танк шуӧ пушкалы: «Но, другӧ, ӧні тэ уджалышт!»
И пушка лыйлӧ снарядъяснас столбъясӧ — торпыригӧдз найӧс жугӧдӧ.
Паныдасяс бетонысь жӧ вӧчӧм стена, Загорулько сувтӧдас танксӧ вӧлӧс моз бӧр кок йылас, и, ловсӧ кутӧмӧн, танк кайӧ вылӧ да, стенасӧ вуджӧм мысти, сэтшӧма мӧдас шумитны радысла, мый Загорулько тӧдлытӧг нюммунас.
Ӧтчыд танк воис ичӧтик ю берег дорӧ.
Местаыс вӧлі зэв гажтӧм, и танклы сэні эз кажитчы.
Врагъяс укрепитӧмаӧсь быд мыльктор, быд куст.
И пансис тані бой.
Врагъяс лыйлісны дурмӧмъяс моз.
Быттьӧ кӧсйисны шуны: «А, тайӧ тэ миянлысь проволокасӧ орйӧдлін, миянлысь надолбаяс перъялін, миян стенаясӧ кавшасьлін — вот тэныд сыысь!»
А танкӧ веськавны век жӧ некыдз эз вермыны.
Танк ветлӧдліс ю пӧлӧн да грӧмитіс белофиннъяслысь позъяссӧ.
Друг сійӧ веськаліс ыджыд мина вылӧ, коді шусьӧ «фугасӧн».
Фугас взорвитчис, быттьӧкӧ ыджыд кулакӧн кодкӧ кучкис танк кузя улыссяньыс.
Танк сувтіс.
Видзӧдӧ Загорулько: ставныс ловъяӧсь, ставыс лючки-ладнӧ.
Танкыс дзонь, но танк пытшкын кутіс кывны кутшӧмкӧ дук, лои сэтшӧм жар, быттьӧ пачын.
Тайӧ бензиныс ӧзйӧма.
А танк пытшкын курыд тшын, сёйӧ синъястӧ, сьӧкыд лои лолавны.
Кольччан танкӧ — ловйӧн сотчан.
А снарядъяс взрывайтчӧны танк ӧтар-мӧдар бокъясас, осколокъяс швачӧдӧны танкас.
Сулалӧ танк герой моз да быттьӧ юалӧ Загорульколысь: «Мый водзӧ мӧдам вӧчны?»
Мый тан вӧчны?
Колӧ петны танкысь.
Тшӧктіс Загорулько босьтны гранатаяс, пулемётъяс да мунны.
Петісны - гӧгӧр тшын, а танк пытшсянь ыпъялӧ би.
Видзӧдліс другыс вылӧ командир: «Эк, бур и танк вӧлі!
Дерт, войнас ми сійӧс петкӧдам бой поле вывсьыс, но ӧні кольны зэв жаль».
Видзӧдліс сійӧ ещӧ ӧтчыдысь — танкыс дзонь, сӧмын пытшкыс ставнас сотчӧ.
И друг гӧгӧрвоис Загорулько, мый вӧчны.
Сувтӧдіс сійӧ танксӧ задньӧй скорость вылӧ, сетіс постояннӧй газ — и петіс танкысь.
Миян пехотаным вӧлі неуна бӧрынджык, да колӧ вӧлі мунны сы дорӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык.
Гӧгӧр ставыс пуӧ.
Лыйсьӧмыс сэтшӧм, мый пельыд нинӧм оз кыв.
Танк ружӧктіс да ӧтнасӧн, йӧзтӧг, мӧдӧдчис задньӧй ходӧн ас пехоталань.
Загорулько муніс сы водзвылын.
Танк ыпъяліс биӧн да, ассьыс командасӧ тупкӧмӧн, муніс и муніс, эз видзӧд сы гӧгӧр взрывайтчысь снарядъяс вылӧ.
Мукӧддырйи сійӧ броткис, кор шальнӧй осколок инмыліс сы пельпомӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ личкыліс колючӧй проволока торъяс, быттьӧ шуаліс: «Тэ ещӧ тані кок улын бергалан!»
Но сійӧ муніс, грознӧй да гордӧй, а би бушуйтіс сы пытшкын.
Сідзи и воис сійӧ миян пехота дорӧ, а сыкӧд воис и командаыс Загорулько юрнуӧдӧм улын.
Пӧжар кусӧдісны, и танксӧ мӧдӧдісны ремонтируйтны, а Загорульколы сетісны мӧд танк.
Но кор танксӧ нуӧдісны буксир вылын да сылӧн сьӧд бокъяс вылӧ усис лым, Загорулько благодарнӧя видзӧдіс сы вылӧ, кытчӧдз танк эз саяв туй чукыльӧ.
А танк, кодӧс кыскисны кыз канатъясӧн, ньӧжйӧ муніс вӧрті, и отсысяньыс сійӧ вӧлі сэтшӧм боевӧй да стрӧг, мый ставӧн видзӧдісны сы вылӧ пыдди пуктӧмӧн.
Тихонов Н. С. МОРОЗ — КРАСНӦЙ НОС
Вӧрса военнӧй туй кузя мунісны кык политрук.
Ӧти политруксӧ шуисны Бычковӧн, а мӧдсӧ Капустинӧн.
Луныс вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый муыс тіньгис.
Налы воча вӧвъяс кыскисны пушка; вӧвъясыслӧн бурысьясыс вӧліны еджыд мрамор кодьӧсь, а синлысъясыс кузьӧсь-кузьӧсь, кымӧсъяс вылас чолка пыдди ӧшалӧны йияс.
Гынсапӧгъяс дзуртісны лым вылын.
Каскаясын чери сьӧмӧн дзирдалӧ йи.
Ме юалі, кытчӧ найӧ мунӧны.
Найӧ вочавидзисны, мый корсьӧны ӧти передӧвӧй медицинскӧй пункт, кӧні находитчӧ налӧн ёртыс, политрук Рыбкин.
— Сійӧ кисӧ ассьыс кынтӧма, — висьтавліс Бычков, — бойын вӧлӧма.
И кыдзи сійӧ лоис, мый кисӧ кынтӧма?
Ог гӧгӧрво.
Ӧні ми корсям сійӧс, медым тӧдмавны сылӧн здоровье йылысь.
Ме мӧдӧдчи политрукъяскӧд.
Ми юасим, кӧні сійӧ медицинскӧй пунктыс, но век эг сэтчӧ веськавлӧ.
То шуйгавыв мунам да батарея вылӧ петам, то веськыдвылӧ — танкистъяс дорӧ, то кухня шӧрӧ веськалам.
Век абу сійӧ, мый колӧ.
Мунігмоз Бычков рассуждайтӧ:
— Кыдзи сійӧ вермис кынтыны ки!
Бой дырйи кепысьсӧ уськӧдӧма.
Колӧ эськӧ мыйкӧ лӧсьӧдны, медым кепысьяс не воштыны.
Сійӧ мортыс сюсь, а вот абу гӧгӧрвоӧма, мый кепысьяссӧ позьӧ соскӧ вурыштны.
Ми воим кутшӧмкӧ штаб дорӧ да сэні юалім туй.
Ыстісны миянӧс гӧра вылӧ.
Мӧдӧдчим ми гӧра вылӧ.
Лымйыс джуджыд, чорыд, мунны сьӧкыд.
Бычков ӧдва лолалӧ, а век висьталӧ:
— Кепысьястӧ позьӧ кӧв йылӧ ӧшӧдны, сэки оз вошны, а то кутшӧм сійӧ удж — кияс кынтыны.
Военнӧй мортлы колӧ быдтор артыштны, торъя нин татшӧм кӧдзыдъяс дырйи.
Капустин индіс кынмӧм чавкан вылӧ.
Чавкан куйліс гатш, шом кодь сьӧд.
— Со ӧд кутшӧм кӧдзыд, мойдын моз, весиг чавканъяс лэбзигас турдӧны, — шуис Капустин.
А Бычков бара кутыштіс:
— Ме тай сійӧ и шуа: татшӧм кӧдзыд дырйиыд колӧ видзчысьны.
Кыдзи аддза ме ӧні Рыбкин другӧс, шуа сылы: «Тэ, Рыбкин, герой, а абу гӧгӧрвоӧмыд видзчысьны, китӧ кынтӧмыд.
Колӧ кӧть запаснӧй кепысьяс имеитны, зептад кӧнкӧ, а тайӧ абу правилӧ — кияс кынтыны».
— Да ті ӧд он на тӧдӧй, кутшӧм обстоятельствояс дырйи, кыдзи кынмис киыс, — шуи ме, кор сьӧкыда лолалысь Бычковкӧд кайи орччӧн крут местаті.
— Кутшӧм обстоятельствояс? — шуис сійӧ сьӧкыда лолалӧмӧн. — Обыкновеннӧй обстоятельствояс.
Увлекитчис бой вылын, лыйліс, командуйтіс, а кор кватитчис — кепысьяс абуӧсь, и кияс кӧдзыдӧсь.
А позис эськӧ кепысьястӧ кӧть нин тасмаад кӧртавны.
Кайим ми гӧра йылӧ.
Гӧра йылын военнӧй йӧзыд вывті уна, а передӧвӧй медицинскӧй пунктыс век на абу.
Медбӧрын индісны миянлы рас вылӧ.
Пырим раскӧ.
А миянлы шуӧны: «Ми йӧзӧс ог лечитӧй.
Миян со кутшӧмӧсь пациентъясыс, видзӧдлӧй, автомобиль вылас сулалӧны».
И збыль: грузӧвик вылын сулалісны висьысь вӧвъяс да шогпырысь мурчкисны турун.
Мунім ми водзӧ.
Друг виччысьтӧг ми петім палаткаяс дорӧ.
Палаткаяс дорас — автомобильяс, ящик чукӧръяс, тшынасьӧ кухня, палаткаясӧ бӧрӧ-водзӧ котралӧны йӧз.
Юалам ӧтиклысь, кутшӧм тайӧ медицинскӧй пункт.
Вӧлӧмкӧ, буретш сійӧ, коді миянлы колӧ.
Петӧ том врач, кӧдзыдысла нырыс гӧрд, а синъясыс гажаӧсь, карӧйӧсь.
Юаліс сійӧ, кодъяс ми.
Висьтасим, и сійӧ миян вылӧ сюся видзӧдліс.
Капустин шуӧ:
— Ми кӧсъям ӧти висьысьӧс видлыны...
— Рыбкинӧс, политрукӧс, — шуис Бычков. — Сійӧ тіянын?
— Миянын, — вочавидзӧ врач, — сылы лӧсьыд нин, киясыс бурдісны, и сійӧ аски бӧр аслас частьӧ мунӧ.
— Вот ми сыкӧд и кӧсъям аддзысьлыны, — шуис Бычков.
Но врач видзӧдӧ сы вылӧ зэв сюся дай шуӧ:
— Сыкӧд аддзысьлытӧдз разрешитӧй тіянкӧд займитчывны.
— Кыдзи мекӧд? — шуӧ шӧйӧвошӧмӧн Бычков.
— Да сідз, — шуӧ врач, — пельястӧ кынтӧмыд.
— Кыдзи пельясӧс кынті? — горӧдіс Бычков.
Видзӧдам, а сылӧн кыкнан пель гӧгӧрыс еджыд каёмка.
Быттьӧ бумагаӧн гӧгӧрыс клеитӧма.
— Вот так раз! — шуис Капустин. — Локтігчӧж миянӧс велӧдіс, а пельяссӧ кынтіс!
Сэки Бычков ӧдйӧ копыртчис, шамыртіс лымсӧ, мыйта вермис да кӧсйис зыравны ассьыс пельяссӧ, но врач ӧлӧдіс сійӧс да шуис:
— Тайӧ эновтӧм средство нин.
Сійӧ оз сэтшӧм ӧдйӧ отсав.
Мунамӧй мекӧд.
Ме тіянӧс ӧдйӧ лечита.
Сӧмын замечание должен сетны: татшӧм кӧдзыд дырйи колӧ следитны ас бӧрсяыд, а то ныртӧг колянныд.
И сійӧ нуӧдіс ланьтӧм Бычковӧс палаткаӧ, медым лечитны сылысь еджыд пельяссӧ.
{Толстой А. Н. (комиӧдіс Осипов И. А.) @ Нянь (Царицын дорйӧм) @ беллетристика @ Алексей Толстой. Нянь @ 1939 @}
Алексей Толстой. Нянь (Царицын дорйӧм)
МЕДВОДДЗА ГЛАВА
1
Кык вежон чӧж бушуйтчис турӧб, омляліс пач трубаясын, гымӧдчис керка вевтъясӧн, тыртіс карсӧ, сы гӧгӧр сё верстъяс вылӧ лым пустыня вольсаліг.
Телеграф проводъяс вӧліны оръяссьӧмаӧсь.
Поездъяс эз ветлыны.
Трамвайяс сулалісны паркъясын.
Турӧб лӧнис.
Петроград весьтын югдӧдіс январскӧй пемыдсянь вылӧ кыпӧдчӧм тӧлысь.
Кадыс эз на вӧв вывті сёр, но кар, кажитчӧ, узис.
Кӧнсюрӧ, веськыд да паськыд уличьяс крестасянінъясын, еджыд тшынӧн пуркйисны кӧстеръяс.
Би дорын вӧрзьывтӧг пукалісны ӧружиеа йӧз, вӧнясьӧмаӧсь пулемётнӧй лентаясӧн, пеля шапкааӧсь.
Гӧрдоват югӧр водліс толаяс вылӧ, пуляясысь потласьӧм зеркальнӧй витринаяс вылӧ, пӧлыньтчӧм вывескаяслӧн зарни шыпасъяс вылӧ.
Но кар эз узь.
Петроград оліс тайӧ январскӧй войяснас зэвтчӧмӧн, волнуйтчӧмӧн, скӧрысь, бешеннӧя.
Невскӧй проспект кузя, гӧн кодь небыд лымйын талялӧм трӧпаяс кузя, кодъяс чукыльтлісны вомӧналан уличьясӧ, прӧйдитліс кутшӧмкӧ тошка господин, гыӧртӧм воротниксӧ лэптӧмӧн.
Веськыдвылӧ, шуйгавылӧ видзӧдлӧм бӧрын, — таркӧдчыліс чуньнас параднӧй ӧдзӧсӧ, и повзьӧм гӧлӧсъяс пырысь-пыр юасьлісны: «Коді?
Коді?»
Ӧдзӧс воссьыліс, лэдзліс мортӧс и бӧр пӧдласьліс, крукъяснас грымакылӧмӧн...
Морт пырліс кӧрт пачӧн жара ломтӧм, кӧлуйясӧн тырӧм комнатаӧ.
Истерическӧй паръяса нярзьӧм дама, кӧзяйка, паныд кыпӧдчигтыр горӧдліс: «Вӧлисти!
Висьтасьӧй...»
Некымын мужичӧй, сьӧд визиткааӧсь и ӧткымынъяс гын сапӧгаӧсь, кытшавлісны пырысьӧс.
Ньылӧдӧм пенснесӧ чышкыштӧм бӧрын сійӧ висьтавліс:
— Генерал Гофман Брест-Литовскын ньӧръяліс миянлысь «дона ёртъястӧ», кыдз детинкаясӧс...
Сы пыдди, медым пырны повзьӧмысла пызан улӧ, генерал Гофман, лӧсьыдсьыс-лӧсьыд спокойствиеӧн пыр водзӧ на пукаліс, пукалігас, тшупыштӧй аслыныд, — шуис: «Ме окота пырысь кывзі утопическӧй фантастикасӧ господин уполномоченнӧйлысь, но должен пуктыны сылы тӧдвылӧ, мый тайӧ здукӧ ми сулалам роч территория вылын, а онӧ ті миян вылын...
И ми диктуйтам тіянлы мирлысь условиеяссӧ, а онӧ ті диктуйтӧй миянлы условиеяс...»
Хе-хе...
Дзор уска розӧвӧй старик, визиткаа и гын сапӧга, торкис висьталысьӧс:
— Кывзӧй, но тайӧ жӧ ультиматумлӧн тон...
— Дзик вернӧ, господа...
Немецъяс мӧдісны сёрнитны миян ёртъяскӧд тыр гӧлӧсӧн...
Ме патриот, господа, ме роч морт, чӧртыс мед босьтас.
Но, веськыда шуны, ме дась аплодируйтны генерал Гофманлы...
— Вот тай, олім, — шуис фикус сайсянь ироническӧй гӧлӧс.
И мӧд — книга шкап сайсянь:
— Но мый нӧ, — Петроградын немецъяс лоасны вежон мысти.
Милости просим...
Истерическӧй кӧзяйка — бӧрдӧм сора серамӧн:
— Бӧръя пом, нинӧм жӧ миянлы бӧрйысьныс: бӧръя пом — ни карасин, ни сахар, ни пес плака...
— Мӧд выльтор...
Ме сӧмын на «Эхо» редакциясянь.
Генерал Каледин локтӧ Москвалань!
(Горӧдавлӧмъяс.)
Сы дорӧ чукӧръясӧн локтӧны доброволец-рабочӧйяс, ог нин сёрнитӧй крестьяна йылысь, — тайӧяс воалӧны сё верст сайсянь.
Калединлӧн армияыс содіс нин сё сюрсӧдз.
Дас морӧсъясысь лолыштсьӧ ортсӧ топавлӧм сынӧд: кӧсйыссьӧ веритны чудоӧ — енмӧн югдӧдӧм крестьянскӧй армияясӧ, кодъяс локтӧны выручитны вӧтлӧм — разӧдӧм Учредительнӧй собраниеӧс, выручитны татшӧм шань, татшӧм паськыд, кыввора российскӧй либералъясӧс...
И ещӧ кӧсйыссьӧ веритны, мый немецъяс локтасны, вӧчасны ассьыныс делӧсӧ и бӧр мунасны, кыдз бур дед-мороз.
Мӧд пода морт, кувсьӧм особнякъяс дорті джуджыд трӧпаяс кузя кытшлалыштӧм бӧрын, таркӧдчис мышвыв пос вылын ӧти ӧдзӧсӧ.
Пырис лепнӧй пӧтӧлӧка комнатаӧ.
Тубыртӧм люстра пытшсянь бусӧсь марля пыр югдӧдіс лампочка.
Паркета джоджын трачкакыліс кӧрт пач, труба кусыньыс форточкаын.
Пач ӧтар-мӧдар боксянь койкаяс вылын куйлісны вурун шӧртысь кыӧм киссьӧм носкияса да нямрассьӧм гимнастеркаяса кызь арӧса штабс-капитан и кызь кык арӧса подполковник.
Кыкнаныс лыддисны «Рокамбольӧс».
Дас сизим том тайӧ замечательнӧй приключениеыслӧн туплясисны джоджын.
Пырӧм морт шуис тӧдчанаа: «Георгий и Москва».
Штабс-капитан и подполковник видзӧдлісны сы вылӧ паськӧдӧм книгаяс сайсяньыс, но эз кутны шензьыны и нинӧм эз кыввидзны.
— Господа офицеръяс, — шуис пырӧм, — кутамӧй сёрнитны веськыда.
Сьӧлӧмыд доймӧ аддзыны роч офицерствоӧс татшӧм моральнӧй разложениеын.
Он ӧмӧй ті гӧгӧрвоӧй, мый вӧчӧны большевикъяс шудтӧм Россияыдкӧд?
Явӧ кисьтӧны армияяс, явӧ вузалӧны Россияӧс, явӧ шуӧны, мый роч нимсӧ асьсӧ вуштыштасны му бан вывсьыс.
Господа офицеръяс, тайӧ грознӧй часӧ, испытание часӧ быд роч должен сувтны киас ӧружиеӧн.
Штабс-капитан шуис зумыша да дыша.
— Ми куим во косясим, кыдз чӧртъяс.
Ми воккӧд бырӧдім шпалеръяс и ог вӧрзьӧдчӧй.
Точка.
Пырӧм господинлӧн паськалісны ныр розьясыс; чуньсӧ кыпӧдӧмӧн, сійӧ шуис лёк туналӧм пырысь:
— Вӧля вылӧ лэдзӧма зверӧс.
Роч мужичок гуляйтыштас тіян шойяс вылын, господа...
И господин заводитіс висьтавлыны сэтшӧм апокалиптическӧй страстьяс, мый штабс-капитанлӧн и подполковниклӧн мисьтӧма мӧдісны кодзлавны синъясыс.
Кыкнаныс шыбытісны кокъяссӧ койкаяс вывсьыс, вына вӧрасӧн кыскыштісны гимнастеркаяссӧ.
— Ладнӧ, — шуис подполковник. — Кытчӧ ті миянӧс чуксаланныд?
— Дон вылӧ, роч патриот дорӧ — генерал Каледин дорӧ.
— Бур.
Ми сійӧс тӧдам.
Сійӧ угробитіс дивизия Карпатын.
Но, шуны кӧ, коді миянӧс ыстӧсӧ?
— «Рӧдинаӧс да свобода доръян союз».
Господа, ми гӧгӧрвоам, мый идея идеяӧн, а сьӧм сьӧмъясӧн... — Господин кыскис мича бумажник да шыбытіс няйт койка вылӧ думаӧн лэдзӧм некымын сюрса шайта бумажкаяс.
— Мишка, — шуис подполковник, офицерскӧй гачсӧ лэптыштіг, — мунам, ёлки точёные.
Пропишитам миян мужикъяслы — понъяслы пӧсь шомполъяс.
Тайӧ турӧб войясӧ Петроградын эз вӧв узьӧмӧдз.
Рытъя контрреволюционнӧй газетъяс паськӧдлісны гызьӧдан слухъяс немецкӧй ультиматум йылысь, тшыгъялӧм йылысь, Украинаын краснӧйяс костын да Центральнӧй радалӧн гайдамацкӧй полкъяс костын вира косьяс йылысь, Москва вылӧ генерал Калединлӧн победоноснӧй шествие йылысь и торъя вкусӧн да подробностьясӧн списывайтлісны «грабиталӧмъяс» да «кошмарнӧй виалӧмъяс».
Кутны шедтӧм бандит Котов, либӧ «голятӧм морт», виавліс йӧзӧс быд вой садовӧй вылын игорнӧй притон дорын — яй кералан пуртӧн мортлы вӧркъяс сутшкӧмӧн.
Жаритӧм порсь пельясӧн нималан ӧти закусочнӧйын джодж увсьыс аддзисны пасьтӧгыс пӧрччӧдӧм сизим морт туша.
Став карыс сёрнитіс трамвайын случай йылысь, кор солдатскӧй шынеля тӧдтӧм мортлысь вӧлі кыскӧма питшӧгсьыс нывбабалысь бриллиантовӧй чунькытшъяса вундӧм ки.
Шуштӧм шог шымыртліс Петроградса озыр обывательясӧс.
Посъяс вылын вӧчалісны тревожнӧй сигнализация, подъездъясын — войбыдся дежурство.
Енмӧй менам, енмӧй менам!
Да оз-ӧ нин вӧт вӧтавсьы тӧвся кузь войясад?
Столица, бунтуйтчӧм государстволӧн мозгыс, стрӧг, коллонадаясӧ да триумфальнӧй аркаясӧ пасьтасьӧм, шуштӧм рытъя кыаясӧн югдӧдсян великодержавнӧй кар — чернь киын, — со найӧ киын, кодъяс кутшкыртчӧмӧн сулалӧны кӧстеръяс дорын винтовкаясӧн.
Быттьӧ код тӧдас кысь воӧм завоевательяс паськӧдчисны столицаын таборӧн.
Не найӧлы жӧ, форточка пыр войнад чургӧдчӧмӧн, горзыны: караул, — грабитӧны!
Пулемётнӧй лентаясӧн гартчӧм тайӧ фабричнӧйясыслӧн, тайӧ солдатъясыслӧн, кодъяс петӧмаӧсь сиктса гӧльсьыс-гӧля олысьяс пиысь, став вылас — став беда вылас — ӧти вочакыв: «Джудждӧд революцияӧс»...
Эз этша вӧвны сэтшӧмъяс, кодъяс лёкысь радлӧмӧн виччысисны: эськӧ воисны мед немецъяс.
Суровӧсь, руд-виж шынеляӧсь, стальнӧй шлёмаӧсь.
Но — розгаалісны кодӧскӧ плӧщадь вылын публичнӧя, — российскӧй обывательлы весиг пӧлезнӧ, сійӧс кӧ неуна шлячӧдыштны куш яй кузяыс свинствосьыс.
И сувтісны эськӧ улич крестасянінъясӧ доброжелательнӧй шуцманъяс: «Кутчысь веськыдвыв!»
Военнӧй губернатор, пельпомъяс вылас зарни жгутъясӧн, автомобильнас эськӧ лэбыштіс весалӧм Невскӧй кузя, и югдісны эськӧ ӧшиньяс булочнӧйясын, колбаснӧйясын да пивнӧйясын.
И мӧдӧдчис эськӧ панель кузя веськыдладорӧдыс Питерса обыватель, шуда, кыдз пывсянсянь.
Немецлы и юрас оз во татшӧм невежествоыд — шуны: «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Найӧлы, коді служитліс вӧвлӧм министерствоясын да департаментъясын, банкъясын да предприятиеяс вылын, — а выль ногӧн комиссариатъясын, — немецъясӧн регыд воӧм ради, дзикӧдз эз вӧв некутшӧм выгода гартчыны большевикъяскӧд.
Мед найӧ асьныс бергӧдлыштасны государственнӧй машинанад.
Тайӧ абу митингъяс вылад матросскӧй морӧсӧ кулакӧн кучкалӧмыд: «Выль мир, аддзанныд кӧ, асланым киӧн стрӧитам...», «Стрӧитӧй, стрӧитӧй, дона ёртъяс!»
И, кыдз крысаяс мунӧны корабль вывсянь, сідз жӧ лунысь лунӧ пыр унджык гырысь и посни чиновникъяс, висьӧм кузя и сідз прӧстӧ, дзик некутшӧм помка висьтавтӧг, эз во служба вылӧ.
Саботаж бара лунысь лунӧ паськаліс, кыдз зараза, — пыр ёнджыка йиджтысис политическӧй тышӧн.
Ӧшиньяссӧ топыда ӧшлӧмӧн, браунингӧн вооружитӧм виж вома гимназистӧс параднӧй вылӧ сувтӧдӧмӧн, чиновникъяс чукӧртчылісны ӧгыръясӧн трачкӧдчысь кӧрт пач гӧгӧр, да важся питерскӧй уют бӧр чужтӧмӧн, вежсьывлісны ироническӧй мӧвпъясӧн:
— «Да-с, господа.
Абу на сэтшӧм йӧй вӧлӧма Николайыд...
Э-хе-хе...
Этша розгаалісны, этша ӧшӧдалісны...
Мый и шуны: ставыс бурӧсь...
Вӧля ковмис, капуста вылӧ окота лоис...
Вот тіянлы и капуста артмис...
А Смольнӧяс налӧн, ваше превосходительство, быд вой — армияяс, да сэтшӧм армияяс, мый веськыда юрсиыд сувтас...»
Ӧдъя кык кӧстерсянь пуркъян тшыныс тыртліс Таврическӧй дворецлысь колоннаяссӧ.
Гын сапӧгъяснас тапӧдчигтыр, кепысьяснас клопӧдігтыр, ӧдзӧс дорын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс вооруженнӧй стража.
Чусыда югдӧдіс би.
Вестибюльясын — йизьӧдан пемыд.
Ыджыд залын заседайтіс сӧветъяслӧн Коймӧд ставроссияса съезд.
Амфитеатрӧн сувтӧдалӧм скамьяяс вылын вӧлі дзескыд, шума — фронтовикъяслӧн салдатскӧй шынельяс, полушубокъяс, рабочӧйяслӧн пеля шапкаяс да ватнӧй курткаяс.
Ыджыдсьыс-ыджыд заллӧн стеклӧ пӧтӧлӧк улын — ру, джынвыйӧ пемыд...
Гӧлӧсъяслӧн ызгӧмыс ланьтліс настороженнӧя.
Кулакъясӧн мыджсьылісны тошъяссӧ бриттӧм банбокъясӧ.
Лӧсталісны вӧйӧм синъяс.
Ораторлӧн кывъяс кыпӧдлісны омӧльтчӧм да сьӧдӧдӧм чужӧмъяс вылын страстьяслысь гы.
Мукӧд фразаыслы паныд вувзьысьліс сьӧкыд кипыдӧсъяслӧн швачкӧм либӧ кыптыліс зумыш мургӧм, коді вундысьліс ёся шутёвтӧмӧн, и дыр ковмыліс триньгыны председательлы кӧлӧкӧльчикӧн...
Прениеяс матыстчылісны помӧ.
Президиумлӧн джуджыд пызан водзын сулалан трибуна вылӧ бокыса скамьяяссянь тэрыба петіс кыз банбокъяса, по-господски пасьтасьӧм морт.
Босьтіс шапкасӧ, разис каракулевӧй воротниксӧ и — кыз гӧлӧсӧн, киргыштӧм сорӧн:
— ...Некор некутшӧм насилие, народнӧй комиссаръяс Сӧветлӧн некутшӧм декретъяс оз мырддьыны миянлысь право сёрнитны став роч государство нимсянь.
Учредительнӧй собраниеӧс вӧтлӧма, разӧдӧма, но Учредительнӧй собрание ловъя, и сылысь гӧлӧссӧ ті ещӧ кывланныд на...
Сёрнитіс эсеръяс партиялӧн шлен.
Сійӧ спина сайын председательствуйтысь Володарский шытӧма тракӧдіс кӧлӧкӧльчикнас.
Равзӧм-горзӧмъяс помтӧг юралісны амфитеатр скамьяяссянь: «Весась тась!
Долой!
Весась!»
Оратор, кулакъяс вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс сэтчӧ векыштчӧм шпыньӧн.
Кор неуна лӧнис, сійӧ бара мӧдіс тутсыны, кыз паръяссӧ чургӧдӧмӧн:
— ...Октябрьскӧй переворот бӧрын, кор ті, ёртъяс, лоад власть дорын, естественнӧ вӧлі эськӧ виччысьны, мый ті он восьтӧй фронтсӧ немецкӧй нашествие водзын...
Но став политикаыс народнӧй комиссаръяслӧн преступнӧя вайӧдӧ фронт кушмӧдӧмӧ...
Горӧдчӧмъяслӧн взрыв.
Кодікӧ салдатскӧй шынеля гӧгыльтчис каблукъяс вылас вылысянь лучевӧй проход кузя трибуналань.
Сійӧс кватитісны, лӧньӧдісны...
— ...Тіянлы кӧ колӧ мир, — тутсіс кыз банбокъяса оратор, — то медвойдӧр не долженӧсь лэдзны, медым народнӧй комиссаръяслӧн Сӧвет тіян нимсянь предательскӧя заключитіс сепаратнӧй мир...
Амфитеатр равӧстіс, кутісны катласьны юръясӧн, шенасьны киясӧн.
Морт дас кымын шынеляяс уськӧдчисны увлань.
Оратор тэрыба шапкаасис, копыртчӧмӧн муніс аслас местаас.
Председательствуйтысь, чӧв-лӧньӧдз звӧнитӧм бӧрын, сетіс кыв Мартовлы.
Меньшевикъяс Центральнӧй комитетлӧн шлен Мартов, оръясьӧм кизьяса пальтоа, шарф сайсьыс голя гӧчсӧ чургӧдӧмӧн да жебыник тошка чахоточнӧй чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн, медым видзӧдны кывзысьяс вылӧ ныр йылас лэччӧм няйт пенсне стеклӧяс пыр, — ньӧжйӧник, но бура кывмӧн, сералӧм пырысь заводитіс висьтавлыны сы йылысь, мый джуджыда удовлетворитчис Брест-Литовскын мирнӧй делегация представительӧн сӧмын на талун вӧчӧм заявлениеӧн, кодын шуӧма, мый мирнӧй делегация оз кӧсйы водзӧ вӧчны уступкаяс германскӧй империализмлы...
Амфитеатр зэвтчӧмӧн ланьтіс.
Президиумын зэвтчӧм внимание.
Кык чуньнас Мартов лӧсьӧдыштіс пенснесӧ.
Чахоточнӧй банбокъясыс сылӧн кыскыссисны пытшлань.
— Ме заявляйта, ёртъяс, мый сӧветскӧй властьлӧн политикаыс сувтӧдіс роч революцияӧс петны позьтӧм и надея сеттӧм положениеӧ...
Выводсӧ вӧчӧй асьныд...
Президиумын гора ёрччыштісны.
Меньшевикъяслӧн да эсеръяслӧн скамьяяс вылын мӧдісны клопайтны.
Шӧрас да шуйгавыв юкӧнас большевикъяс кутісны зымӧдны кокъяснаныс, горӧдісны: «Предатель!»
Кыптіс шум, видчӧм.
Кутшӧмкӧ ляпкыдик тушаа, усъяса, финскӧй шапкаа морт долис бӧрдан гӧлӧсӧн: «Тэ висьтав — мый вӧчнысӧ?
Мый вӧчны миянлы, висьтав?»
Нарвскӧй ворота сайын шоссе шуйгаладор бокас, нюра эрдъяс вылӧ паськӧдчӧм рабочӧй посёлокын, важмӧмысла пӧлыньтчӧм ӧти керкаын Путиловскӧй заводса кузнеч Иван Гора — ыджыд тушаа, ыджыд ныра, кызь кык арӧса зон — весаліс винтовка, затвор частьяссӧ пызан вылас пукталӧмӧн, кӧні блюдечкаын маслӧын плавъяліс би.
Кык детинка — дас ӧти арӧса и квайта — Алешка и Мишка — сюся видзӧдісны, мый сійӧ вӧчӧ ружьеыскӧд.
Иван Гора босьіс тані дӧва Карасевалысь пельӧс.
Мамыс челядьлӧн муніс асывсянь, сёйны нинӧм эз коль.
Иван Гора шонтіс чайник сартас би вылын, юкталіс детинкаясӧс пӧсь ваӧн, медым дугдісны бӧрдӧмсьыс.
— Но, ӧні сӧстӧм, — шуис сійӧ чорыд гӧлӧсӧн. — Видзӧдӧй — затворсӧ кута сюйны.
Сюйи!
Гӧтов!
Лыйлы рабочӧй класслӧн врагъяс кузя...
Серӧктӧмӧн сійӧ видзӧдліс Алешка да Мишка вылӧ.
Ыджыдджыкыслӧн косьмӧм банбокъясыс чукыртчылісны нюмдӧмӧн.
Иван Гора шыбытіс винтовкасӧ пельпом саяс волыс йылӧ.
Кизяліс бекешасӧ, лэдзис синкымъяс вылас искусственнӧй каракульысь салдатскӧй папахасӧ.
— Но, ме мӧдӧдчи, челядь...
Видзӧдӧй, — метӧг эн балуйтчӧй...
Кардорса равнина лӧзаліс лымйӧн.
Тӧлысь гӧгӧр — кельыд кытшъяс.
Иван Гора, тюнинас лым пиӧ вӧялігтыр, воӧдчис шоссеӧдз, додь туйясӧдз и кежис веськыдвылӧ, заводӧ, пропускла...
Завод ворота дорын гыӧртӧм дед видзӧдчыштіс да шуис сылы:
— Митинг вылӧ?
Мун кузнечнӧйӧ...
Юждӧм лымъя дворын некод эз вӧв.
Лым толаяс улас тырӧмаӧсь ыджыдсьыс-ыджыд котёлъяс военнӧй суднояс вылысь.
Ылын ӧшаліс мостовӧй кранлӧн решеткаяса грӧмадинаыс.
Чусмӧм-виж серъясӧн лӧсталісны кузнечнӧйлӧн тшынасьӧм ӧшиньясыс.
Иван Гора зэлӧдчылӧмӧн восьтіс цехӧ дзиръясӧ.
Волнуйтчан чужӧмъяс дасъясӧн бергӧдчылісны сылань: «Ньӧжйӧджык, тэ!»
Векньыдик кузь кузнечаын ӧвтіс шомӧн, сійӧ чусаліс горнаясын.
Сёӧн-джынйӧн кымын рабочӧйяс кывзісны югыд юрсиа, розовӧй весел чужӧма дзоляник мортӧс, коді пӧся шенасис кияснас.
Сійӧ вӧлі тасмаӧн вӧнялӧм сьӧд ной дӧрӧма.
Дӧрӧм юръюлыс вӧсньыдик интеллигентскӧй сьылі вылас разялӧма, югыд гӧгрӧс синъяслӧн синаканьясыс гусясьысьлӧн моз гӧгралісны кывзысьяслӧн чужӧмъяс кузя.
— ... Став миян могным — видзтыны мирыслы революциялысь сӧстӧмлунсӧ.
Октябрьскӧй революциятӧ оз позь видлавны кыдз «вещь в себе», кыдз сэтшӧм тор, коді самостоятельнӧ вермас быдмыны да развивайтчыны...
Сувтас кӧ миян революцияным татшӧм развитие туй вылӧ, — ми мынны позьтӧг заводитам перерождайтчыны, ми ог видзтӧй миянлысь сӧстӧмлуннымӧс, ми гӧгыльтчам увлань юрӧн, мелкобуржуазнӧй нюрӧ, российскӧй сиктлӧн мещанскӧй интересъяс бердӧ, мужичоклы сывтырас...
Чужӧмсӧ тэрыба чукыртӧмӧн сійӧ кӧсйис петкӧдлыны нэмӧвӧйся российскӧй мужичокӧс и весиг кватитчыліс тыдавтӧм тошкас.
Рабочӧйяс эз серӧктыны, некод на пиысь эз ошкы смешитӧмсӧ.
Тайӧ сёрнитіс «левӧй коммунистъяслӧн» вождьяс пиысь ӧтик, «левӧй коммунистъяс» сійӧ лунъясӧ штурмуйтісны мир доръян ленинскӧй позиция...
— Миян революциялӧн медводдза воськолӧн — увлань, нюрӧ, — лоас Брестскӧй покабнӧй мир...
Ми кырымасям асланым капитуляцияын, чечевичнӧй похлебкаысь вузалам мирӧвӧй революциятӧ...
Ми ог вермӧй мунны Брестскӧй мир вылӧ — кӧть мед мый миянлы оз грӧзит.
Синмыс сылӧн паськаліс «чашкалан выйӧдз», быттьӧ сійӧ кӧсйӧ ньылыштны синнас став кузнечасӧ кывзысьяснас...
Ми утверждайтам: мед миянӧс весиг пӧдтас германскӧй империализм...
Мед сійӧ талялас миянлысь «Расеянымӧс»...
Тайӧ лоас весиг зэв бур.
Мыйла?
А сы вӧсна, мый татшӧм гибельыс — миян гибельным — ӧзтас мирӧвӧй пӧжар...
Та вӧсна не Брестскӧй мирӧн ми долженӧсь кыввидзны германскӧй зырсьӧмъяс вылӧ, но войнаӧн!
Немедленнӧй революционнӧй войнаӧн.
Вилаяс германскӧй пушкаяслы паныд?..
Да — вилаяс...
Иван Горалӧн сувтіс балябӧжас юрсиыс.
Но кӧсйис на эськӧ ещӧ кывзыштны ораторӧс, — кадыс дежурство вежсьытӧдз колис часысь этшаджык.
Сійӧ писькӧдчис ӧдзӧс дорӧ, тшӧкмуніс кӧдзыд сынӧдсьыс.
Пырис контораӧ, босьтіс нарад Смольнӧйӧ, босьтіс паёк — рудзӧг нянь шӧрӧм, коді чӧскыда ӧвтіс олӧмӧн, видзчысьӧмӧн сюйис сійӧс бекеша зептас и мӧдіс восьлавны шоссе кузя Нарвскӧй воротаса сьӧд колоннадалань...
Тыртӧм эрдвывсянь тыдовтчисны кӧзяинтӧм понъяслӧн вуджӧръяс — шытӧг матыстчисны шоссе дорӧ.
Пуксялісны дзик туй дорас, — кызь кымын, ставыс аслыспӧлӧс гӧнаӧсь, — видзӧдісны ружьеа восьлалысь морт вылӧ.
Кор Иван Гора прӧйдитіс, понъяс, юръяснысӧ лэдзӧмӧн, вӧрзисны сы бӧрся...
«Видзӧдтӧ: ми вилаясӧн, а немецъяс миянӧс — пушкаясӧн, и тайӧ весиг зэв бур», — бормочитіс аслыс ныр улас Иван Гора, кӧдзыд ывлавыв рӧмыдас видзӧдӧмӧн... — Сідзкӧ — сы ног артмӧ: пырысь-пыр война вилаясӧн...
Мед миянӧс нырыштісны и помалісны...
И тайӧ зэв бур...
Гӧгӧрвоан, Иван?
Лыйлы менӧ, — артмӧ провокация...»
Иванлы весиг лоис жар...
Сійӧ эз нин восьлав, а лэбис, тюнияснас туй юж кузя дзуртігтыр...
Дас витӧд воын сылӧн вокыс, кодӧс сы бӧрти регыд мысти виисны, висьтавліс, кыдз налӧн дивизионнӧй генералыс атакуйтӧма неприятельӧс: колӧ вӧлӧм вуджны джуджыд овраг вомӧн, — сійӧ и мӧдӧдӧма нёль эскадрон — тыртны оврагсӧ асланыс тушаясӧн, медым мукӧдъясыс вуджисны ловъя пос кузя.
«Сы ног, сідзкӧ, сӧветскӧй Россияыд сӧмын сы вылӧ и сяммӧ: вӧчны аснас мукӧдъяслы ловъя пос?»
Сійӧ пыр жӧ сувтіс.
Юрсӧ лэдзӧмӧн, — думайтіс.
Понъяс дзик матӧдз локтісны сы дорӧ...
Лӧсьӧдыштіс пельпомнас винтовка волыссӧ, бара мӧдіс восьлавны...
«Неправильнӧ!..»
Шуис тайӧс кӧдзыдысла сэтшӧм ыджыд гӧлӧсӧн, — понъясыс сы мышкын лэптісны щӧтьнысӧ...
«Неправильнӧ!
Ми асьным окотитам асланым киясӧн видлыны социализмтӧ, вот мый...
Колӧ та могысь кульны ас вывсьыным сизим ку и кулям сизим ку...
Но социализм кӧсъям аддзыны ловйӧн...
А тэ, — вила босьт!
И сэсся — мыйла тайӧ: мужик — нюр, мужик — враг!..»
Сійӧ бара сувтіс Екатерингофскӧй проспект шӧрӧ, кӧні джуджыд керкаясын, гыӧртӧм ӧшиньяс пиысь код-сюрӧын занавес щельяс костӧд писькӧдчис виж югӧр.
Иван Гора вӧлі мужик жӧ — батьыслӧн кӧкъямысӧд пи.
Медыджыдсьыс ӧтдор, — тайӧ и ӧні на кӧзяйничайтӧ куим десятина вылын Нижнечирскӧй станцияын, — став пияныс батрачитлісны.
Куимӧс виисны война вылын.
Куимӧн вошины некутшӧм юӧртӧг.
«Но, тайӧ тэ дугды: став мужикъяссӧ — ӧти пӧртйӧ, став сословиесӧ?..
Тайӧ, вокӧ, чепуха...
Деревнятӧ он тӧд: сэн буржуйыд ещӧ, дашкӧ, сӧстӧмджык на карса дорсьыд, да сы весьтӧ — дас пролетарий...
А мый пемыдлун — тайӧ збыль...»
Вӧлі коймӧд час вой.
Иван Гора сулаліс караулын Смольнӧй ӧдзӧсъяс дорын.
Кузь коридорӧ лунтырнад пыртӧмаӧсь лым.
Муртса югдӧдіс пӧтӧлӧк увса лампочка.
Тыртӧм.
Чуньяс йизьылісны винтовка бердӧ.
Ленин ёртлӧн ӧдзӧсъяс дорын караулын сулалігӧн — тырмымӧн позьӧ вӧлі думайтны шойччигмозыд.
Ӧвтыштчӧма лои ыджыд делӧ вылӧ: татшӧм грӧмадина странаӧс кыпӧдны невежествоысь, став властьсӧ, став мусӧ, став заводъяссӧ, став озырлунъяссӧ сетны уджалысь йӧзлы!..
Луннад, пӧсь пиад, йӧз дырйиыд кокни вӧлі веритны таӧ.
Войся часӧ кӧдзыд коридорын, кыдз быттьӧ, заводитліс босьтны сомнение...
Кузь туйыс, тырмас-ӧ выныд, тырмас-ӧ олӧмыд?
Юрнас Иван Гора веритліс, а вир-яйыс, коді тірзис-дрӧжжитіс омӧлик бекеша улын, катовтчыліс противоречиеӧ.
Зепсьыс кылыштіс пӧжалӧм рудзӧг нянь кӧр, кынӧмас нюкыртышталӧ, но сёйны пост вылын Иван Гора яндысис.
Ылын из пос кузя кодкӧ, кылӧ, лэччис коймӧд судтаысь.
Коридорын рудӧбӧн тыдовтчис пася морт, пасьсӧ плавгӧма пельпомъяс вылас, — локтіс тэрмасьӧмӧн, каракулевӧй шапкаа юрсӧ лэдзӧмӧн, гегдӧм кияссӧ гач зепъясас сюйӧмӧн.
Иван Гора, кор мортыс матыстчис, кокнялӧм сьӧлӧмӧн паськыда нюммуніс аслас ыджыд вомнас.
Тайӧ морт вылас видзӧдігӧн вошлісны сомнениеяс.
Ӧдзӧсын ключсӧ бергӧдӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Кынминныд, Владимир Ильич, шонтысьыштны воид?
Кымӧс увсяньыс синъяснас неуна кӧсӧйтчӧмӧн Ленин видзӧдліс кӧдзыда, сэсся меліджыка, — кӧсичаяс вылас котӧртісны чукыръяс.
— Вот кутшӧм штука, — сійӧ кутчысис ӧдзӧс вугйӧ. — Оз-ӧ позь ӧні аддзыны монтёрӧс, дзоньтыштны телефон?
— Монтёртӧ ӧні не аддзыны, Владимир Ильич, лэдзӧй, ме видзӧдла.
— Да, да, видзӧдлӧй, пӧжалуйста.
Иван Гора зятнитіс винтовка прикладнас, Ленин бӧрся пырис шоныд, зэв джуджыд еджыд комнатаӧ, коді югдӧдсьыліс пӧтӧлӧк улын блок йылын ӧшалан куш лампочкаӧн.
Войдӧр, кор Смольнӧй вӧлі благороднӧй девицаяслы институтӧн, тані овліс класснӧй дама, и, кыдз вӧлі сы дырйи, ставыс сідзи и колис: ӧти пельӧсын — лопуысь вӧчӧм омӧлик буфет, мӧдын — сідз жӧ лёкиника вӧчӧм зеркальнӧй шкаптор, вушйӧм диван дорын вушйӧм креслӧяс, пыдынджык — ляпкыдик еджыд перегородка, сы сайын кык кӧрт койка, кӧні узьлісны Владимир Ильич да Надежда Константиновна.
Кульсьӧм вылыса дамскӧй пызан вылын — телефон.
Владимир Ильич уджавліс коймӧд судтаын, татчӧ волывліс сӧмын узьны да шойччыны.
Но бӧръя каднас частӧ кольччывліс и вой кежлӧ — сэні, выліын, пызан дорса креслӧас.
Иван Гора сувтӧдіс винтовкасӧ стен бердӧ да кутіс пӧлявны чуньяс вылас.
Владимир Ильич — диван вылын гӧгрӧс пызан сайын — листалігтырйи видлаліс гижалӧм бумага листъяс.
Юрсӧ лэптывтӧг, юаліс ньӧжйӧ:
— Но, кыдз телефоныд?
— Пырысь-пыр дзоньтам.
Нинӧм абу вӧчны позьтӧмыс.
Владимир Ильич, чӧв олыштӧм бӧрын, шуис аслыс: «нинӧм абу вӧчны позьтӧмыс», шпыньмуніс, сувтіс да восьтіс буфет ӧдзӧссӧ.
Джаджъяс вылын кык няйт тӧрелка, кык кружка и — ни ӧти кос нянь корка.
Налӧн Надежда Константиновнакӧд сӧмын февральын лоис ӧти старука — видзӧдны овмӧс бӧрся.
Сыӧдз овлывлӧ вӧлі — лунтыр сёйтӧг: кор некор, кор нинӧм.
Ленин пӧдлаліс буфет ӧдзӧссӧ, пельпомнас топӧдлӧмӧн — бӧр локтіс диван вылӧ бумага листъяс дорӧ.
Иван Гора гогнитіс юрнас: «Ай, ай, — кыдз нӧ сідз, вождь — тшыг, оз шогмы».
Видзчысьӧмӧн кыскис рудзӧг нянь шӧрӧмсӧ, чегис джынсӧ, мӧд джынсӧ бӧр сюйис зептас, видзчысьӧмӧн матыстчис пызан дорӧ да пуктіс няньсӧ дорыш йылас да бара мӧдіс гудйысьны телефоннӧй аппаратын.
— Аттьӧ, — рассеяннӧй гӧлӧсӧн шуис Владимир Ильич.
Лыддьысьӧмсьыс орӧдчывтӧг, — чегышталіс кусӧксьыс.
Ӧдзӧс, — приёмнӧйсянь, кӧні войдӧр вӧлі мыссянін благороднӧй девицаяслы и ӧнӧдз на сулалісны умывальникъяс, — воссис, пырис сьӧд сувтса юрсияса морт да кывшутӧг пуксис Ленин дорӧ.
Кияссӧ сійӧ топӧдіс пидзӧсъяс вылас, — тыдалӧ, сідз жӧ кынмӧма паськыд сьӧд блуза улас.
Сійӧ сьӧд синъяслӧн улыс синлапӧдъясыс вӧлі кыпӧдчыштӧмаӧсь, кыдзи сылӧн, коді видзӧдчӧ ыліӧ.
Усъяссянь вуджӧрыс усьліс вом вылас.
— Троцкийлӧн видзӧдлас: водзӧ война не нуӧдны и мир не заключайтны — ни мир, ни война, — ньӧжйӧ, пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Владимир Ильич, — ни мир, ни война!
Эстшӧм интернациональнӧй политическӧй демонстрация!
А немецъяс сійӧ кадӧ тшапкысясны пиньяснас миян голяӧ.
Ӧд ми дорйысьӧм вылас ещӧ эг на вооружитчӧй...
Демонстрацияыд — абу лёктор, но колӧ тӧдны — мыйӧн тэ жертвуйтан демонстрация радиыс... — Сійӧ таркӧдыштіс карандашнас гижалӧм листъяс кузя.  — Жертвуйтан революцияӧн.
А свет вылас ӧні нинӧм абу миян революцияысь важнӧйджыкыс...
Кымӧсыс сылӧн чукыртчис, бандзибъясыс гӧрдӧдісны кутан возбуждениесьыс.
Сійӧ мӧдысь шуис:
— Ыджыдджык да важнӧйджык событиеыс эз вӧвлы человечество историяын...
Сталин видзӧдіс сылы синмас, — кажитчӧ, кыкнаныс найӧ лыддисны мӧвпъяссӧ мӧда-мӧдыслысь.
Чукыръяссӧ бӧр лэдзӧмӧн, Ленин листыштіс гижалӧм бумага листъяссӧ:
— Мӧд видзӧдлас: не мир, но революционнӧй война!..
Гм... гм!..
Тайӧ миян «левӧйяс»... — Сійӧ лукава видзӧдліс Сталин вылӧ. — «Левӧйяс» ӧтчаяннӧя шенасьӧны картоннӧй мечӧн, кыдз дурмӧм буржуаяс...
Революционнӧй война!..
И не тӧлысь мысти, а вежон мысти крестьянскӧй армия, коді терпитны вермытӧма мудзис войнаӧн, первойя поражениеяс бӧрын жӧ путкыльтас социалистическӧй рабочӧй правительствотӧ, и немецъяскӧд мир кутам заключайтны огӧ нин ми, а мӧд правительство, мый-нибудь рада нога эсеръяс — черновецъяскӧд.
Сталин дженьыдика чорыда гогнитіс юрнас, Владимир Ильич вылысь лӧсталан синъяссӧ вештывтӧг.
— Война немецъяскӧд!
Тайӧ буретш и пырӧ империалистъяслӧн арталӧмъясӧ.
Американецъяс вӧзйӧны сё шайтӧн быд миян салдатысь...
Збыль жӧ, збыльысь висьтала — абу анекдот...
Крыленколӧн телеграмма ставкасянь (Владимир Ильич, синкымъяссӧ кыпӧдӧмӧн, кыскис зепсьыс телеграфнӧй лента торпыригъяс): лынас, яйнас — сё шайт.
Чичиков унджык сетліс морт ловсьыд...
(Сталинлӧн шпыньмуніс усъяс улас вуджӧрыс).
Ми мыджсям не сӧмын пролетариат вылӧ, но и гӧль крестьянство вылӧ...
Ӧнія положение дырйиыд сійӧ быть пырысь шатовтчас на дорысь, коді кутас водзӧ нуӧдны войнатӧ...
Ми, чӧртыс мед найӧс босьтас, некор эг ӧтказывайтчылӧй дорйысьӧмысь.
(Рыжеват — гажа да мывкыд, лукав да сӧдз синъяснас видзӧдіс сыкӧд сёрнитысь вылӧ.)
Вопросыс сӧмын сыын: кыдзи ми долженӧсь дорйыны миянлысь социалистическӧй отечествонымӧс...
Бумага листъяс пиысь ӧтиӧс босьтӧмӧн, сійӧ заводитіс лыддьыны:
— ...Мирнӧй переговоръяс Брест-Литовскын тырвыйӧ выяснитісны тайӧ кадӧ — дас кӧкъямысӧд вося январь кызьӧд лун кежлӧ, — мый германскӧй правительствоын кывшутӧг веніс ӧстальнӧйсӧ военнӧй партия, коді, збыль вылас, сувтӧдіс нин Россиялы ультиматум...
Ультиматумыс тайӧ сэтшӧм: либӧ водзӧ война, либӧ аннексионистскӧй мир, мӧдног кӧ шуны, мир сэтшӧм условиеяс вылын, мый ми сетам миянӧн босьтлӧм став муяссӧ, германецъяс кольӧны аслыныс наӧн босьтӧм став муяссӧ и пуктӧны миян вылӧ контрибуция (ортсысяньыс вевттьӧмӧн, — быттьӧ пленнӧйясӧс видзӧмысь дон), контрибуция, ылӧсас куим миллиард шайт мында, мынтысян сроксӧ некымын во вылӧ нюжӧдӧмӧн.
Россияса социалистическӧй правительство водзын сувтӧ нюжӧдны позьтӧм решение требуйтан вопрос: примитны ли ӧні тайӧ аннексионистскӧй мирсӧ али пыр жӧ нуӧдны революционнӧй война?
Некутшӧм шӧр решениеяс, збыльвылӧсӧ, тані оз вермы лоны...
Сталин бара чорыда гогнитіс юрнас.
Владимир Ильич босьтіс мӧд лист:
— Ми кӧ заключитам сепаратнӧй мир, тайӧ моментын лоны вермана медыджыд степеньын ми мездмӧдчам кыкнан враждуйтысь империалистическӧй группасьыс, налысь враждасӧ да войнасӧ, — коді сьӧктӧдӧ миянлы паныд налысь лӧсьӧдчӧмсӧ, — используйтӧмӧн, используйтам, социалистическӧй революцияӧс водзӧ нуӧдӧм да закрепитӧм вылӧ прӧстмӧдӧм кияс известнӧй кадколаст кежлӧ пӧлучитӧмӧн... — Сійӧ шыбытіс бумагасӧ, синмыс сылӧн читкыртчис лукав мудерлунӧн. — Революция спаситӧм вылӧ куим миллиард контрибуцияыд — абу вывті ыджыд дон...
Сталин шуис джын гӧлӧснас:
— Сійӧ, мый германскӧй пролетариат вочавидзас Брест-Литовскын демонстрация вылӧ пырысь-пырся восстаниеӧн, — тайӧ предположениеяс пиысь ӧтик — сы мында жӧ лоны вермана, кыдз любӧй фантазия...
А сійӧ, мый германскӧй штаб вочавидзас Брест-Литовскын демонстрация вылӧ став фронт пасьта пырысь-пырся наступлениеӧн, — тайӧ сомневайтчыны позьтӧм факт...
— Дзик вернӧ...
И ещӧ, — ми кӧ заключитам мир, ми вермам пыр жӧ вежсьыны военнопленнӧйясӧн, и тайӧн тшук ми шыбытам Германияӧ унасьыс-уна йӧзӧс, кодъяс аддзылісны миянлысь революциянымӧс практика вылын...
Иван Гора видзчысьӧмӧн кызӧктіс:
— Владимир Ильич, аппаратыд уджалӧ...
— Зэв бур! — Ленин тэрыба локтіс телефон дорӧ, корис Свердловӧс.
Иван Гора, ӧдзӧс сайӧ мунігас, кыліс сылысь гажа гӧлӧссӧ:
— Сідз, сідз, — «левӧйяс» жугӧдлісны съезд вылын стулъяс...
А менам сведениеяс, мый найӧ петукъяс пиысь ӧтикӧс Путиловскӧй завод вылын муртса абу нӧйтӧмаӧсь «революционнӧй» войнасьыд...
Сыын ӧд и делӧыс: рабочӧйясыд зэв бура сетӧны аслыныс отчёт...
Яков Михайлович, сідзкӧ — аски стӧч часын чукӧртчӧ ЦК...
Да, да...
Вопрос мир йылысь...
Коридор кузя плитаяс вывті чӧв-лӧняс гораа каблукъяснас тотшӧдігтыр, Иван Горалань локтіс смушковӧй шапкаа да бекешаа морт.
— Ме вӧлі выліын, тӧварыш, сэні висьталісны Владимир Ильич лэччис уліӧ, — тэрыба шуаліс сійӧ, дженьыдик ныра да весел карӧй синъяса, кӧдзыдсьыс ӧзъян зумыд чужӧмсӧ Иван Гора вылӧ кыпӧдӧмӧн. — Меным сійӧс срочнӧ, кык кыв шуны...
Иван Гора босьтіс сылысь партийнӧй билетсӧ да пропуск.
— Ог нин тӧд, Владимир Ильич ӧнісӧ оз эшты, секретарыс узьӧ.
Надежда Константиновна ещӧ эз на лок, — сійӧ мый вермӧмсьыс зілис лыддьыны партбилет вылысь овсӧ. — Шомыс налӧн, дявӧлъяслӧн, станция вылас абу ли, мый ли, — нинӧм оз тыдав...
— Овӧй менам Ворошилов...
— А-а, — Иван Гора паськыда нюммуніс. — Кывлім тіян йылысь...
Землякъяс...
Пырысь-пыр висьтала...
МӦДӦД ГЛАВА
1
Сёрӧн асывнас Карасев дӧва ломтіс пачсӧ да пуис чугунын картупель, — картупельыс сэн вӧлі зэв этша.
Тшыг пукаліс куш пызан дорын да бӧрдіс ӧти синваӧн, гӧлӧстӧг.
Вӧлі вӧскресення — тыртӧм кузь лун.
Иван Гора кутіс мыйкӧ мошкоритчыны койка вылас вежӧс сайын.
Пельпом вылас плавгӧм бекешаӧн петіс посводзӧ.
Регыд бӧр пырис, ружӧкталіг да ёжгылясигтыр; кор аддзис, мый Марья пуктӧма пызан вылӧ кияссӧ да бӧрдӧ, — сувтіс, босьтіс шатлалан кока стул, пуксис пызан помӧ да заводитіс выль пӧв гартны кок вылас обмоткаяссӧ.
— Морозыс, пӧжалуй, ещӧ на чорыд, — шуис кыз гӧлӧсӧн. — Пельсаын ва кынмӧма — не розьӧдны.
Складъясын картупель мыйдта кынмис — страсть...
Сідз вот, дона Марьяӧй...
Дӧва видзӧдіс кытчӧкӧ Иван бокті синваысла гудыр, блед синъясӧн.
Став норасьӧмъяссӧ важӧн нин вӧлі висьталӧма.
— Сідз вот, Марья, менам донаӧй...
Революцияыд — мужественнӧй делӧ.
Сьӧлӧмнад тэ вернӧй, но жеб.
Кывзы менсьым: мун татысь.
Эз ӧтчыд Иван сӧветуйтлы дӧвалы эновтны ассьыс омӧлик керкасӧ да мунны Иван чужанінӧ — Донскӧй округӧ, Чирскӧй станицаӧ.
Сэні кокни аддзыны удж.
Сэні няньыд тырмымӧн и абу татшӧм немжалиттӧм тӧлыс.
Дӧва поліс — ӧтнас кӧ эськӧ — эз думыштчыв.
Челядькӧд мунны сэтшӧм бокӧвӧй ылі муӧ — страшнӧ.
Талун сійӧ бара заводитіс висьтавлыны дӧвалы мунны колӧм йылысь.
— Иван, — шуис сылы дӧва лӧнь ӧтчаяниеӧн. — Тэ том, этатшӧм ён, тэныд быд ыліыс матын.
Меным ыліыд ылын.
Эбӧсӧй бырӧма.
Дӧва видӧм сорӧн мӧдіс гогйӧдлыны юрнас быттьӧ налы, кодъяс дас вит во чӧж кыскисны-нёнялісны сылысь вынъяссӧ.
Верӧсыс сылӧн, путиловскӧй рабочӧй, войнаӧдз кык пӧрйӧ кузяӧн пукавліс тюрьмаын.
Дас витӧд воын, кыдз неблагонадежнӧй мортӧс, вӧлі босьтӧма заводысь фронт вылӧ — муніс беддьӧн винтовкаӧн пыдди.
Сідз бедьнас сійӧс и вӧтлісны атакаӧ, смерть вылӧ.
— Весьшӧрӧ, — шуис Иван, — весьшӧрӧ сідз тӧлкуйтан, донаӧй, мый эбӧс абу.
Тані тэ лишнӧй сёйысь, а сэні сознательнӧй йӧз колӧны.
— Мый тэ, Иван...
Меным медтыкӧ челядьӧс вермыны вердны.
Кажитчӧ — куласны кӧ найӧ ӧні, — эз эськӧ сэтшӧм жальӧсь вӧвны...
А кыдз налы овны — дзоляясыдлы...
Да ещӧ мунасны круглӧй сирӧтаясыд кусӧкъяс ӧктыны...
Бергӧдчис мӧдарӧ, чышкис нырсӧ, сэсся синсӧ.
Иван шуис:
— Вот...
А сэні челядьыдлы рай: Донскӧй округ, думыштлы.
Нянь, гос, йӧв.
Сэн, тӧдан кӧ, кутшӧмӧсь делӧясыс... — Иван пуктіс пызан вылӧ гырддзасӧ да чургӧдіс водзӧ гӧрба гыжъя чуньсӧ. — Ме, менам вокъясӧй, — чужлім Чирскӧйын, и бать сэн чужлӧма.
Но лыддьысьлім ми иногородньӧйясӧн, «хохолъяс», ӧти кывйӧн кӧ — бокӧвӧйяс.
Казакъяс владейтісны муӧн, казакъяс бӧрйылісны атаманъясӧс...
Ӧні миян «хохолъяс» и кутісны требуйтны и му и права — казакъяскӧд ӧтмында...
Станичникъяслӧн миян дорӧ не нӧштӧ вражда — вирӧдзныс йиджӧм лӧглун.
Казакыд вооружитӧма, вӧв вылын, смел морт.
А миян — сӧмын винтовкаяс фронт вылысь вайисны.
Тайӧ Доныд — сійӧ порок.
Марья шпыньмуніс пыктӧм синъяснас:
— А тэ шуан — рай, чуксалан...
— Дон ыджыд.
Мунан сэтшӧм местаясӧ, кӧні большевистскӧй властьыс зумыд.
Тэныд сетасны удж, Донын лоан миян мортӧн йитӧд вылӧ.
Няньыссӧ Петроградад кысянь локтӧ?
Донсянь...
Гӧгӧрвоан?
А челядьтӧ нин сэн тэ порсь пиянӧс моз тшӧгӧдан...
Марья видзӧдіс сы бокті, омӧлик, ещӧ лӧсьыдик на чужӧмсӧ гыӧртӧм ӧшиньлань бергӧдӧмӧн; ӧшинь пыр муртса пырыштіс тӧвся югыдыс.
— Дас вит во олӧма тан...
— Тайӧ керкашойтӧ, Марья, непӧштӧ жалитны — сотны важӧн колӧ.
Дворецъяс мӧдам стрӧитавны, — терпитышт неуна.
— Верита, Иван...
Вынӧй этша...
Мый нӧ, тшӧктан кӧ — муна...
— Но, тшӧкта, — Иван серӧктіс... — Нывбаба сословиеыд тіян век жӧ — чуднӧй...
— Томлун кузяыд сідз сёрнитан...
Ме вот, аддзан тэ, пукала и — нинӧм, сувта — кывтны мӧдас син водзын, юрӧй кутас бергӧдчыны.
— Но, ме рад, ми тэнӧ мӧдӧдам...
Дӧвакӧд сёрнитӧм бӧрын Иван пасьтасис, тасмаасис.
— Талун мунам буржуйяс ордӧ лишкаясла...
И кутшӧм сюся найӧ, дявӧлъяс, дзеблалӧны!
Колян пӧрйӧ: вот тадз вот — коридор, — ми нин мунам, нинӧм эг аддзӧй, — ёртӧй менӧ ненаросьнӧ и тувкнитіс, ме гырддзаӧн стенас: видзӧдам — коридор помас вежӧс и шпалеръяс, сӧмын на клеитӧма.
Вежӧстӧ пырысь-пыр косялім, — сэн пуд ветымын сакар.
Сійӧ восьтіс посводзӧ ӧдзӧссӧ.
Марья — сылы бӧрсяньыс, ньӧжйӧ:
— Няньтӧ, чайтӧ кӧнкӧ, ставсӧ сёйин?
— Да, аддзан, кутшӧм делӧыс, — сетны лоис, — гӧгӧрвоан, ӧти вӧлі тшыг...
Иван шеныштіс кинас, петіс...
2
Пыр скупджыка, зэлыдджыка визувтісны жизненнӧй сокъяс странаса сьӧд муа юкӧнысь войвылӧ — Петроградӧ да Москваӧ.
Продовольственнӧй управалӧн выборнӧйяс, кодъяс ведайтлісны нянь чукӧртӧмӧн да юклӧмӧн, омӧля уджавлісны, а мукӧдъяс на пиысь наросьнӧ падмӧдлісны тайӧ делӧсӧ: управаясӧ пырисны враждебнӧй политическӧй партияясса шленъяс — меньшевикъяс да эсеръяс, медым тшыгйӧдӧмӧн тышкасьны большевикъяскӧд власть вӧсна.
Тшыгйӧдӧм ӧтарӧ ясыдджыка сувтліс вежӧрын, кыдз медся вернӧй, кувтӧдз виан ӧружие.
Большевикъяс эз вӧвны унаӧн — куимсё сюрса китыр.
Налӧн могъяс куйлісны ылын водзын.
Талунъя лун кежлӧ найӧ кӧсйысисны мир да му и суровӧй тыш водзӧ лоана вӧсна.
Водзӧ лоанаын паськӧдлісны пӧшти фантастическӧй изобилиелысь перспектива, воображениеӧн пӧшти шымырттӧм свободалысь перспектива, и тайӧ кыскыліс да вдохновляйтліс сё ветымын миллион пиысь найӧс ставсӧ, кодъяслы быдног мӧдногӧн олӧм тэчӧм лоліс эськӧ векся рабствоӧн да надеятӧм мырсьӧмӧн.
Но тайӧ водзӧ лоанаыслы ӧнісӧ грӧзитісны на тшыгъялӧм, кынмӧм да кызь ӧкмыс германскӧй дивизия, кодъяс мир либӧ война виччысьӧмӧн сулалісны граница вылын Чернӧй моресянь Балтийскӧй мореӧдз.
Немецъяслы выгоднӧ вӧлі регыдджык заключитны мир сӧветскӧй Россиякӧд.
Германскӧй командование лёк туналана став даннӧйяслы паныд надейтчис тувсовъя наступлениеын чашнитны англо-французскӧй фронт.
Людендорф дасьтыліс медбӧръя резервъяс, но найӧс позьӧ вӧлі судзӧдны сӧмын сӧветскӧй Россиякӧд сепаратнӧй мир заключитӧм бӧрын.
Немецкӧй представительяс Брест-Литовскын, кӧні мунлісны мир йылысь переговоръяс, дасьӧсь вӧліны ограничитчыны весиг вель неыджыд грабежӧн.
Налы колӧ вӧлі нянь да мир Россиякӧд, медым нуӧдны война Рытыввылын.
Австро-Венгрияын тшыгъялӧм матыстчыліс нин столица бердӧ, и продовольствие кузя министр прикажитіс грабитны кукуруза тыра немецкӧй баржаяс, кодъяс кывтӧны вӧлі Дунай кузя Германияӧ.
Австрийскӧй министр граф Чернин истерическӧя тэрмӧдліс переговоръяссӧ, медым пӧлучитны Украинаысь нянь да салӧ.
Тайӧс гӧгӧрволіс и та вылӧ артавліс Ленин, мир вӧсна, кыдз сынӧд, кыдз нянь, быть колана шойччӧг вӧсна кӧть нин некымын тӧлысь кежлӧ войнаысь шойччӧм вӧсна тышкасиг; тайӧ каднас вермис эськӧ ёнмыны пузчужӧм кага — том сӧветскӧй власть.
Центральнӧй комитетлӧн да сӧветъяс Всероссийскӧй съездса большевистскӧй фракция шленъяслӧн ӧтувъя заседание вылын Ленинлӧн позицияыс пӧлучитіс дас вит гӧлӧс: победительясӧн колисны «левӧй коммунистъяс», кодъяс ызгӧмӧн требуйтлісны пырысь-пырся война немецъяскӧд.
Куим лун мысти чукӧртчис Центральнӧй комитет.
Сэні Ленин лыддис мир йылысь ассьыс тезисъяссӧ.
«Левӧйяс» тайӧ заседание вылын вӧліны этшаджыкӧн.
Ленинлы паныд выступитісны троцкистъяс асланыс предательскӧй позицияӧн — ни мир, ни война.
Ленин эз вермы чукӧртны унджык гӧлӧссӧ.
Сэки сійӧ вӧчис стратегическӧй ход: сійӧ бӧрыньтчис ӧти воськов, медым ёнмӧдны позицияяссӧ да насянь водзӧ нуӧдны мир вӧсна тыш: сійӧ вӧзйис нюжӧдны мирнӧй переговоръяссӧ Брест-Литовскын сійӧ часӧдзыс, кытчӧдз немецъяслӧн оз быр сэсся терпенньӧыс да кытчӧдз найӧ, медбӧрын, оз предъявитны ультиматум.
Вӧчны ставсӧ, медым немецъяс кыдз позьӧ дырджык эз предъявитны ультиматумсӧ, и кор, медбӧрын, предъявитасны, — сэки нин кывшутӧг кырымавны накӧд мир.
Ленинлӧн вӧзйӧмыс прӧйдитіс унджык гӧлӧснас.
Сылы обязательнӧй тайӧ постановлениенас Троцкий сійӧ жӧ войӧ муніс делегацияыскӧд Брест-Литовскӧ.
Центральнӧй комитетлӧн решение вылӧ видзӧдтӧг, «левӧй коммунистъяс» рабочӧй митингъяс вылын горзісны Ленинлӧн «национальнӧй ограниченность йылысь», ӧти странаын, да ещӧ татшӧм бӧрӧ кольӧм, мужицко-мещанскӧй странаын социализм стрӧитны безусловнӧй позьтӧмлун йылысь...
Найӧ бешеннӧя требуйтлісны немедленнӧй революционнӧй война, гусьӧн надейтчиг, мый ӧні сійӧ позьтӧм, мый сійӧ пӧрас разгромӧ.
Но налы колӧ вӧлі взорвитны сӧветскӧй Россияӧс, медым тайӧ чудовищнӧй детонациясьыс взорвитчис мирыс.
А шуны кӧ, и мирыс налы вӧлі сійӧ жӧ местаӧн личнӧй авантюраяс вылӧ да честолюбиеяс ворсӧм вылӧ.
Провокация да предательство вӧліны налӧн тыш методӧн.
Февраль заводитчигӧн Брест-Литовскын, мирнӧй переговоръяс заседание залӧ, локтісны лӧз свиткаяса да смушковӧй шапкаяса кык том морт — Любинский да Севрук.
Найӧ предъявитісны немецъяслы ассьыныс — Центральнӧй радалӧн полномочнӧй представительяслысь мандатъяс да вӧзйисны пыр жӧ заключитны мир.
Кӧть эськӧ став территорияыс самостийнӧй украинскӧй правительстволӧн ӧні вӧлі сӧмын ӧти кар Житомир, немецъясӧс тайӧ эз падмӧд: территорияті век вӧлі позьӧ паськӧдны.
И сӧветскӧй делегацияысь гусьӧн немецъяс кырымалісны Центральнӧй радакӧд мирнӧй договор нэмыс кежлӧ, Украинаын «пӧрядок» пырысь-пыр лӧсьӧдны кӧсйысьӧмӧн.
Сійӧ жӧ лунӧ император Вильгельм тшӧктіс крутджыка жмитны сӧветскӧй делегация вылӧ да предъявитны ультиматум.
Февраль дасӧд лунся рудіник асылӧ, кор ӧти судта казеннӧй керкаяс вывсянь тёпкис-вияліс войтва и Брест-Литовскӧй крепостьса куш уввожъя пуяс вылын пышкайяс заводитлісны донжуанскӧй чользьӧм, сӧветскӧй делегация, лымъя двор вомӧн офицерскӧй собраниеӧ заседайтны мунігӧн, тӧдліс немецъяслӧн сюся вӧчӧм ход йылысь.
Троцкий муніс телеграф дорӧ.
Веськыд провод кузя сійӧ Ленинлы юӧртіс грӧзитана обстановка йылысь, сійӧ юаліс: «Мый вӧчны»?
Вочакывйӧн аппаратысь котӧртан ленточка вылын печатайтсис:
«Миян видзӧдлас тіянлы тӧдса...
Ленин.
Сталин».
Делегатъяс, лымъя дворын топыд чукӧрӧн сулалӧмӧн, нервнӧя куритісны.
Шоныд уль руа тӧв разӧдіс тшынсӧ.
Видзӧдісны, кыдз Троцкий тыдовтчис почта кильчӧ вылын, сувтовкерис, голя дорас пальтосӧ кизяліг, мӧдіс восьлавны лыаысла виж туй кузя.
Делегатъяс мӧда-мӧд вежмӧн кутісны юасьны, мый вочавидзис Владимир Ильич...
Паськыд кымӧса пемыд чужӧмыс Троцкийлӧн, вӧрзьывтӧг кынмӧмӧн, здук дыра колис сідз, сэсся — сылӧн потас кодь веськыд вомыс калькаліс:
— Центральнӧй комитет сулалӧ менам точка зрения вылын.
Мунамӧй...
Нелямын делегат — Германиялӧн, Австро-Венгриялӧн, Болгариялӧн, Турциялӧн — чукӧртчисны турунвиж рӧма пызан сайын.
Статс-секретарь фон Кюльмансянь веськыд вылын пукалысь высшӧй германскӧй командованиелӧн представитель генерал Гофман (кодлӧн вӧлі дасьӧн сулалӧны кызь ӧкмыс дивизия) — ыджыд туша-рожаа, розовӧй, бритчӧм — брезглива лэдзлывліс паръяссӧ.
Статс-секретарсянь шуйгавылын пукалысь австрийскӧй министр граф Чернинлӧн нетшкыссис омӧлик, узьтӧмла лябмӧм чужӧмыс.
Тшӧг, сьӧд болгарин Попов, юстиция кузя министр, нускис, кыдз быттьӧ ӧдва вермис переваривайтны речьяссӧ.
Вӧлі тыдалана, мый тайӧ минутаясӧ решайтсьӧ Россиялӧн судьба.
Сӧветскӧй делегациялӧн председатель, кӧин кымӧса, посньыдик татарскӧй усъяса, векньыдик клин кодь дзоляник сьӧд тошка, сулаліс щегольскӧй визиткаын, пызанлань бокшӧн, супрематическӧй жестӧн пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, — скодитіс актер вылӧ, кодӧс гримируйтӧмаӧсь дявӧлӧн.
Пенсне стеклӧяс пыр надменнӧй видзӧдласӧн германскӧй статс-секретарь фон Кюльман вылӧ дзоргӧдчӧмӧн (кодлӧн пинджак зептас куйліс ультиматум йылысь Вильгельмлӧн телеграмма), Троцкий шуис:
— Ми петам войнаысь, но ми ӧтказывайтчам мирнӧй договор кырымалӧмысь...
Ни мир, ни война!
Буретш сійӧ, мый вӧлі колӧ немецъяслы, — тайӧ виччысьтӧм шулерскӧй формулаыс разьліс налы кияссӧ.
Генерал Гофман сука гӧрдӧдіс, стул вылас мышвыв шыбытчӧмӧн.
Граф Чернин лэптыліс вывлань кос кияссӧ.
Фон Кюльман высокомернӧя шпыньмуніс.
Ни мир, ни война!
Сідзкӧ — война!
Тадз Троцкий нарушитіс Ленинлысь да Сталинлысь директива, вӧчис ыджыдсьыс-ыджыд предательство: сӧветскӧй Россия, коді эз вӧв дась водзсасьны, мир да шойччӧг пыдди пӧлучитіс пырысь-пырся война.
Россияӧс вӧлі сетӧма косявлӧм вылӧ.
Февраль дас ӧтикӧд лунӧ сӧветскӧй делегация муніс Петроградӧ.
Февраль дас квайтӧд лунӧ генерал Гофман явитіс народнӧй комиссаръяс Сӧветлы, мый февраль дас кӧкъямысӧд лунся дас кык чассянь Германия бӧр заводитӧ воюйтны сӧветскӧй Россиякӧд...
3
Ва лым войбыд шлячкис гырысь ӧшиньясӧ.
Неуна восьтыштӧм ӧдзӧс сайын точӧдчис телеграфнӧй аппарат.
Ленин, бумагаяс бердысь юрсӧ лэптыштлӧмӧн, юасьліс: «Но»?
Ӧдзӧс сайын вочавидзлісны ньӧжйӧ: «Эм».
Сійӧ тӧждысяна мунліс аппарат дорӧ.
Телеграфист, курыд макорка тшынысь синсӧ куньтыралігтыр, мыччыліс лента.
Помасьлытӧм векньыдик бумага лента вылын котӧртісны аппаратысь ставкалӧн сведениеяс, — тревога, тревога, тревога...
Германскӧй окопъясын заводитчис гызьӧм.
Быдлаын тшынавны мӧдісны кухняяс.
Сообщение ходъяс кузя муналӧны походнӧй ногӧн пасьтасьӧм гырысь воинскӧй частьяс.
Тыдовтчисны аэропланъяс.
Германскӧй артиллерия матыстчӧ веськыд наводка ылнаӧдз.
Прожекторъяс шобӧны миянлысь позицияяс.
Владимир Ильич лыддис, лыддис, и нырыс сылӧн чукыртчис ироническӧй чукыръясӧн.
Эз кольлы некутшӧм надея: аски, февраль дас кӧкъямысӧд лунӧ немецъяс заводитасны наступайтны став фронт пасьта — Балтийскӧйсянь Чернӧй мореӧдз...
Тӧрыт рытнас Ленин кабинетын выльысь чукӧртчис Центральнӧй комитет.
Кӧдзыд логикаӧн Ленин доказывайтліс, мый оз позь виччысьны, кытчӧдз немецкӧй армия оз вӧрзьы, а колӧ тайӧ движениесӧ предупредитны — пырысь-пыр телеграфируйтны Берлинӧ мирнӧй переговоръяс бӧр заводитӧм йылысь.
Брест-Литовскысь воӧм Троцкий пузьӧмӧн вочавидзис, мый немецъяс, дерт, наступайтны оз кутны и, кӧть мед кыдз эз вӧв, колӧ не петкӧдлыны истерика, а виччысьны вӧзйӧмъяснад, кытчӧдз тырвыйӧ эскӧданаӧн оз петкӧдчыны агрессивностьлӧн став признакъясыс...
Сійӧс гораа поддержитісны «левӧй коммунистъяс», — Ленинлӧн вӧзйӧмыс эз прӧйдит.
Владимир Ильич бӧр локтіс аслас гижан пызаныс дорӧ.
Узьтӧм войясӧ, войся тӧвлӧн шуштӧм музыка улын, телефон звӧнитӧмъяс костын, веськыд провод кузя сёрнитӧмъяс костын, бумагаяс, письмӧяс, стенограммаяс лыддьӧм костын — сійӧ думайтіс статья, кӧні кӧсйис сосредоточитны ёртъясыслысь революционнӧй возбуждениесӧ социалистическӧй отечество стрӧитӧмлӧн замысел сертиыс збыльвылӧ грандиознӧй, но реальнӧй, вывті сьӧкыд, но шедӧдана могъяс вылын.
Революция победаын и успехын сійӧ пуктысьліс народнӧй массаяслӧн творческӧй вынъяс вылӧ да нуӧдліс оптимизм визь став бедаяс, страданиеяс да испытаниеяс пыр.
Сійӧ индывліс сы вылӧ, мый революция кыпӧдіс нин олӧмӧ Россияса мортлысь вына, ён вӧляа творческӧй тип.
Сійӧ став сьӧлӧмсяньыс, водзысь аддзӧмӧн утверждайтліс, мый Россиялӧн история — великӧй народлӧн история и водзын лоанаыс сылӧн ыджыд да сывтырттӧм, тайӧс кӧ гӧгӧрвоны да кӧсйыны, медым сідз вӧлі.
«Гӧгӧрвоны, кӧсйыны и — лоас», — социализмыд сылы вӧлі сэтшӧм жӧ реальнӧй да матыса, кыдз пызан вывса лампалӧн югӧрыс, коді усьӧ бумага лист вылӧ, код кузя тэрыба — чернила резӧбъясӧн — котӧртӧ сылӧн перӧыс...
Сёрӧн войнас сійӧ унмовсис пызан саяс, кымӧссӧ кипыдӧс вылас пуктӧмӧн да гижӧм бумага листъясӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн.
Кӧкъямысӧд час заводитчигӧн сылы вайисны уліысь тшынассьӧмысла сьӧд, няйт чайник морковнӧй чайӧн.
Владимир Ильич ырснитіс пӧсь васӧ, кытысь ӧвтіс ветьӧк дукӧн.
— Но мый? — юаліс пӧдыштӧм гажа гӧлӧсӧн. — Кутшӧм ещӧ выльторъяс фронт вывсянь?
— Омӧльӧсь, — вочавидзисны орчча комнатасянь, кӧні точкис телеграфнӧй аппарат.
Ӧкмысӧд часын Ленин кабинетын выльысь чукӧртчис Центральнӧй комитет.
Дас морт, шапкаяснысӧ и вылыс паськӧмнысӧ пӧрччытӧг, пуксисны пызан водзӧ.
Ленин, омӧля куснясян кынмӧм чуньяс костас дзугсьысь бумага лента бӧрйӧдлігтыр, заводитіс веськыда ставка юӧртӧмсянь, коді воис тайӧ войнас.
Немецъяс петкӧдлӧны наступлениелысь став признакъяс...
(Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі пӧдӧм да скӧр.
Вӧлі тыдалӧ сӧмын сылӧн кушмӧм кымӧсыс да чуньясас гартчысь бумага лентаыс).
Коли куим час...
Куим час, кор ми вермам на спаситны ставсӧ...
Оз позь воштыны ни ӧти минута...
Ми вермам вештыны катастрофасӧ...
Ми ещӧ вермам на вӧзйыны мир.
Сійӧ сёрнитіс дженьыда, топыда, быттьӧ тувъяліс мӧвпъяссӧ.
Помалӧм бӧрас шыбытіс бумага лентасӧ, и сійӧ гантайтчис чернила доз гӧгӧр.
Пызан дорын сулалысь Сталин, мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, кутіс сёрнитны пырысь-пыр:
— Вопросыс, ёртъяс, сулалӧ сідз: либӧ поражение миян революциялӧн и Европаын революция кӧрталӧм-падмӧдӧм либӧ жӧ ми пӧлучитам передышка и укрепитчам...
Тайӧн оз задерживайтсьы Рытыввылын революцияыд...
Либӧ передышка, либӧ революциялӧн гибель...
Мӧд петан туй абу...
«Левӧй коммунистъяслӧн» вождь, сійӧ, кодӧс муртса эз нӧйтны Путиловскӧй заводын, — кизьяссӧ разялӧм пася, ӧшйӧм пельяса финскӧй шапкаа, — ӧшинь вылын пукалӧмӧн, горӧдіс смекайтчанаа-ыръяна:
— Да немецъясыд жӧ оз кутны наступайтны, — тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана!..
Немецкӧй лӧсьӧдчӧмъясыд — демонстрация и сӧмын...
Кутшӧм чӧртла нӧ налы наступайтныс, кор ми демобилизуйтам фронтсӧ...
Сталин, вомсьыс каллянсӧ кыскӧм бӧрын, ньӧжйӧник бергӧдіс сыланьӧ юрсӧ и — кӧдзыда:
— Военнӧй механизм вӧчӧма воюйтны, а абу демонстрация вӧчӧм вылӧ.
Немецъяс дасьтісны наступление и кутасны наступайтны, сы вӧсна мый ми налы эг вӧзйӧй мир.
Оз кӧ вӧзйыны мир, то быд морт, коді мӧвпалӧ садя, гӧгӧрвоӧ, мый вӧзйӧны война...
Куим час мысти немецъяс заводитасны война...
А тайӧ кутас означайтны сійӧ, мый ураганнӧй биӧн вит минута кольӧм мысти миян оз коль фронт вылын ни ӧти салдат...
Немецкӧй наступлениеӧдз кык час войдӧр Центральнӧй комитет гӧлӧсуйтіс Ленинлысь вӧзйӧмсӧ, и бара ӧти гӧлӧсӧн вӧзйӧмыс вӧлі вештӧма...
4
Стӧч дас кык часын германо-австрийскӧй фронт Ревельсянь Дунай вомдорӧдз вевттьысис сьӧкыд гаубицаяслӧн сім рӧма тшынӧн, тіравны мӧдіс йиркӧмсьыс муыс, резыштісны вывлань разрывъяслӧн сыри-летки сюръяяс, мӧдісны сяргыны позъясын пулеметъяс, лэбисны фронт весьтті бордъяс вылас сьӧд креста монопланъяс, вылӧдзджык кыпӧдчисны кӧрталӧм аэростатъяс, калбас кодьӧсь, шонді водзын дзирдаланаӧсь.
Германскӧй сталь юръяса цепъяс петісны окопъясысь босьтны рочьяслысь вынйӧра железобетоннӧй укреплениеяс.
Вӧвлӧм царскӧй армиялӧн сэні вӧлӧм колясъясыс, кодъяс некутшӧма эз вермывны водзсасьны, сійӧ жӧ часнас кутісны «гӧлӧсуйтны мир вӧсна кокъяснаныс» — ӧрудиеяс, пулеметъяс, кухняяс, военнӧй запас шыблалӧмӧн, ылькнитісны бӧрӧ, кӧрттуйяслань да вокзалъяслань.
Сійӧ, мый водзвыв аддзыліс Ленин, лоис: сӧветскӧй Россия сулаліс чеччыштны дасьтысьӧм прӧтивник водзын ӧружиетӧм и пасьтӧм.
Салдатъяс кавшасьлісны поездъясӧ, вагон вевтъяс вылӧ, буферъяс да пос тшупӧдъяс вылӧ ӧшйӧмӧн, грӧзитлісны машинистъяслы смертьӧн...
Жугӧдавлісны груз тыра вагонъяс, — няйт сӧнік лым вылын быдмылісны пилённӧй сакарлӧн, консервъяслӧн, мерлушковӧй шапкаяслӧн, защитнӧй паськӧмъяслӧн чукӧръяс.
Миллион лыда армия, коді эз кӧсйы лыйлыны, виавны, косясьны, ылькнитіс бӧрвыв, кыдз скалистӧй утесъяссянь гы, став ярлунсӧ воштӧмӧн, — быг пиын да вабергачалӧмӧн котӧртіс бӧрӧ, рӧднӧй океанас.
Немецъяс виччысисны тайӧс.
Налӧн ставыс вӧлі думайтӧма водзвыв да дасьтӧма джуджыд наступление вылӧ.
Найӧ ӧдйӧ весалісны тырӧм кӧрт туй узелъястӧ да мӧдӧдчисны магистраль кузя: Брест-Литовск — Брянск — Ровно — Киев — Подолияӧ, Одесщинаӧ да Екатеринославщинаӧ...
Брест-Литовскын Троцкийлӧн предательствоыс сувтіс донаджык сы дорысь, мый вермис эськӧ думыштны аслыс медся куттӧм воображение.
Немецъяс босьтісны сӧветскӧй Россиялысь квайтсё кӧкъямысдас ӧкмыс сюрс квадратнӧй километр территория, комын кӧкъямыс миллион олысьӧс и куш сӧмын военнӧй запасъяссӧ пушкаяс, ружйӧяс, огнеприпасъяс, паськӧм да сёян-юан — кык миллиард шайт дон зарниӧн.
Сійӧ жӧ лунӧ рытнас (тайӧ суткиын коймӧдысь) чукӧртчис Центральнӧй комитет.
Владимир Ильич заводитіс сёрнитны, пызан сайын пукалӧмӧн, кинас кымӧссӧ ньӧжйӧник ниртышталігтыр: «Ӧні абу кад ыставны немецъяслы бумажкаяс...
Ворсӧмыд пырис сэтшӧм тупикӧ, мый революциялӧн крах неизбежнӧй...»
Чеччыштіс — кияссӧ пыдӧ сюйӧма зепъясас.
Писькӧдчис ёртъяс костӧдыс кабинет шӧрас да мӧдіс котравны кык квадратнӧй аршын вылын...
Чужӧм кучикыс зэлаліс, паръясыс косьмисны.
— Революциялӧн крах неизбежнӧй, кутас кӧ и водзӧ нуӧдсьыны шӧрвизь кутан политика — ни ӧтарӧ ни мӧдарӧ, ни мир ни война...
Политика медся полана, медся безнадежнӧй, медся неправильнӧй став лоны верманасьыс...
Немецъяс наступайтӧны, водзсасьны ми налы ог вермӧй.
Виччысьны, нюжӧдчыны мир кырымалӧмӧн — сійӧ лоӧ сдайтны роч революцияӧс пазӧдӧм вылӧ.
Мужик ӧні оз мун война вылад, сійӧ шыбытас быдӧнӧс, коді тойыштас сійӧс татшӧм война вылад...
Ми долженӧсь кырымавны мир, кӧть мед талун немецъяс предъявитісны миянлы ещӧ на сьӧкыдджык условиеяс, найӧ кӧ кутісны требуйтны миянсянь не сюйсьыны Украина, Финляндия да Эстландия делӧясӧ... то и та вылӧ колӧ мунны, медым спаситны революцияӧс...
Тайӧ кывъяс бӧрын куритчӧм тшына комнатаын заводитчис вабергач — кывъяслӧн, горӧдӧмъяслӧн, бешеннӧя шензьӧмъяслӧн.
Сталин да Свердлов вешйыштісны Ленин дорӧ.
И — пырысь-пыр чӧв-лӧнь.
Збыльвылӧ, оз позь вӧлі воштыны ни ӧти минута.
Заводитчис гӧлӧсуйтӧм, и тайӧ пӧрйӧ Ленин жугӧдіс потшысь стенсӧ: ӧти гӧлӧсӧн унджыкӧн Центральнӧй комитет шуис ыстыны германскӧй правительстволы радиотелеграмма мир кырымавны сӧгласие йылысь.
Телеграмма вӧлі ыстӧма сійӧ жӧ войнас.
Немецъяс водзӧ на решительнӧя наступайтісны кӧрттуй магистральяс кузя.
На водзын ещӧ ыджыдджык ӧдӧн гӧгыльтчыліс бӧрӧ важ царскӧй армия, разӧдчаліс сиктъясӧ.
Немецкӧй салдатъяс, вагон ӧшиньяссӧ восьталӧмӧн, гажаа видзӧдалісны чойгорувъясын — куштӧм садъяс пӧвсын — разіпель сярвидзысь, идзас шапкаяса еджыд керкаяс вылӧ, ляпкыдик амбаръяс вылӧ, колян вося позъясныс весьтын повзьӧмӧн кыпӧдчалысь сьӧд ракаяс вылӧ.
Тані вӧлі тырмымӧн нянь, и сала, и картупель, и сакар, тані, висьтавлӧмъяс серти, визувтлісны йӧв юяс, кодъяслӧн берегъясыс пумперникельысь...
Немецъяс лолісны тӧждысьтӧмӧсь...
Кымынкӧ лун мысти оккупантъяслӧн эшелонъяссӧ вӧлі атакуйтӧма краснӧйясӧн.
Но сӧветскӧй отрядъясын, кодъяс шусьылісны украинскӧй армияясӧн, лыддьысьліс ставыс дас вит сюрс боец гӧгӧр.
Найӧ вӧліны бӧр шыбытӧмаӧсь на серти дас пӧв ёнджыка прӧтивник зырӧдӧмӧн.
Киев вӧлі босьтӧма.
Медводдза германскӧй корпус косьтӧг вуджис Днепр да веськӧдчис Донбасса шахтаяс да заводъяс районъясӧ.
Такӧд ӧттшӧтш кык дивизия вынъясӧн немецъяс заводитісны наступайтны Нарва да Псков вылӧ.
Фронт вӧлі дорйытӧм.
Крестьяна эз босьтавны вилаяс и эз пуксявны вӧвъяс вылӧ.
Асывнас февраль кызь ӧтикӧд лунӧ Ленин явитіс социалистическӧй отечествоӧс опасностьын, рабочӧйяс и крестьяна чуксавсьылісны дорйыны сійӧс асланыс олӧмӧн.
Сійӧ жӧ лунӧ воис вочакыв германскӧй правительствосянь.
«Ни мир ни война» неопределеннӧй формула вылӧ определеннӧя вочавидзӧмӧн, немецъяс требуйтісны ӧні: пырысь-пыр весавны став Украина, Латвия, Эстония и Финляндия, тайӧ территорияяссьыс век кежлӧ ӧткажитчӧмӧн, и, таысь кындзи, сетны турокъяслы Баку и Батум, — ультиматумлӧн срокыс помасьліс нелямын кӧкъямыс час мысти.
Нелямын кӧкъямыс часӧн колӧ вӧлі решитны: лоны Россиялы немецкӧй колонияӧн, али Россиялы мунны независимӧй, некодӧн на ещӧ некор ветлывтӧм туйӧд.
Лунтыр и войбыд Смольнӧй ызгис, кыдз мазі поз, кытчӧ пырӧма ош лапа.
«Левӧй коммунистъяс», левӧй эсеръяс, правӧй эсеръяс, меньшевикъяс шыбласисны заводъясӧд да фабрикъясӧд, митингъяс кыпӧдалӧмӧн.
Штормовӧй рытыввыв тӧв тыртліс лымйӧн занавесалӧм ӧшиньяссӧ обывательскӧй квартираяслысь, кӧні чошкӧдчӧмӧн виччысьлісны событиеяс.
Вежон мысти — пом большевикъяслы.
Но немецъяс — Петроградын!..
Мый кӧть сэн эн шу — шуцман Невскӧй вылын: унизительнӧ, — кыдз быттьӧ!
Обывательскӧй патриотизм ратшкакыліс став вурысъясӧдыс.
И сэн ставыслы сюрліс ӧрӧжки вылас — и большевикъяслы, и Керенскийлы, и ыръян идиотлы Николай Второйлы.
Некод на ещӧ некор эз аддзыв татшӧмнас Владимир Ильичӧс: пытшлань вӧйӧм чужӧмыс сылӧн кыдз быттьӧ ӧзйӧма пытшкӧсса биысь, кымӧссӧ визьйӧдлӧмаӧсь чукыръяс, бандзибъяс вылас — пятнаяс.
Сійӧ сёрнитіс скӧралана зывӧктӧмӧн, мурч курччӧм пиньяс костӧдыс скӧралан шытӧлӧн.
— Водзӧ ог кут терпитны ни ӧти секунда!
Тырмасны фразаясыд!
Тырмас ворсны!
Ни ӧти секунд!
Ме пета правительствоысь, ме пета Центральнӧй комитетысь, кӧть ӧти секунда кӧ кутас ещӧ водзӧ нуӧдсьыны революционнӧй фразаяслӧн тайӧ политикаыс!..
Либӧ пырысь-пырся мир, либӧ смертнӧй приговор сӧветскӧй властьлы!.
Страстностьнас, чорыдлуннас, кушӧдӧм логиканас и сійӧн, мый тайӧ часъясӧ став питерскӧй заводъяс вылын рабочӧйяс, трибунаяс вылысь троцкистъясӧс да «левӧйясӧс» чӧрту вӧтлӧмӧн, заводитісны горзыны: «Ми — Ленин дор, мир вӧсна!» сылы удайтчас жугӧдны оппозициясӧ.
Февраль кызь нёльӧд лунлы паныда войӧ заводитчис тыш Всероссийскӧй исполнительнӧй комитетын.
«Левӧй коммунистъяс» да левӧй эсеръяс дурмӧмъяс моз шыбласисны трибунаяс вылӧ Таврическӧй дворецса джынвыйӧ югдӧдӧм залын.
Ленин логикалы паныд найӧ сувтӧдлісны «нервъяс кузя ударъяс», — паськӧдавлісны юр бергӧдана серпасъяс крестьянскӧй кыпӧдчӧмъяслысь.
«Левӧйяс» пиысь ӧткымынъяс чеччыштлывлісны скамьяяс вылӧ да омлялӧмӧн заявитлісны став партийнӧй да сӧветскӧй постъясысь ӧткажитчӧм йылысь.
Ленин, шапкатӧм, пӧлӧн кизялан пася, му кодь рӧма чужӧма, торъяліс ыджыд колоннаысь да нюжӧдіс кисӧ, коді ӧшйис беситчысь амфитеатр весьтын.
— Позьӧ горзыны, протестуйтны, кусьыд петӧмӧн чабравны кулакъяс...
Мӧд петан туй, тайӧ условиеяссӧ кырымалӧмысь ӧприч, миян абу.
Суровӧй действительность, ачыс доподлиннӧй олӧмыс, кодӧс абу лӧсьӧдӧма воображениеӧн, абу лыддьӧма книгаясысь, а сэтшӧми, кутшӧмӧн сійӧ существуйтӧ аслас став ужасайтан правдивостьнас, сувтіс миян водзӧ...
Сӧмын асъя дорыс мирлӧн чорыд условиеяс вылӧ сӧгласие вӧлі гӧлӧсуйтӧма, и Всероссийскӧй центральнӧй исполнительнӧй комитет ыстіс телеграмма Берлинӧ.
Сы вылӧ вочакывйӧн февраль нёльӧд лунӧ немецъяс босьтісны Псков.
Аскинас позьӧ вӧлі виччысьны немецкӧй коннӧй разведчикъясӧс Нарвскӧй да Московскӧй заставаяс дорын.
5
Ӧшиньӧ пырис тӧлыся войлӧн омӧлик югӧрыс.
Пызан вылын еджыд гӧгыльӧн куйліс тыртӧм тӧрелка, и сэсся нинӧм оз вӧлі тыдав комнатаас.
Точкис, кылӧ, стенын ӧшалан часі: тіч — гораа, точ — небыдджыка.
Алёшка да Мишка куйлісны шоныд кодь на пач дорын лӧскутъясысь вурӧм эшкын улын.
Алёшка шӧпкӧдӧмӧн висьтавліс ичӧтджык вокыслы збой Иван Гора йылысь.
Мишка кывзігтыр шуаліс аслыс: «тіч, точ...»
Алёшка скӧраліс, мый вокыс омӧля кывзӧ, тувкӧдіс сылы шырӧм балябӧжас кулакнас, мукӧддырйи сэтшӧм ёна, — Мишкалӧн зятнитлісны пиньясыс.
— Тэ, ей-богу, кывзы, а то сувта — сідз дӧвга, турбыльтчан! — И Алёшка висьтавліс: — Локтӧ Иван Гора ӧти дворӧ.
И сійӧ тӧдӧ: тайӧ керкаас пӧдвал, и пӧдвалас пукалӧ буржуй лишкаяс вылын...
Сылӧн сэн мыйыс сӧмын абу...
— А мый сылӧн абу?
Тіч, точ...
— Ланьт, шуа...
Но — мыйыс сылӧн абу?
И пызь, и картупель, и сакар...
Иван — ӧтилаӧ-мӧдлаӧ двор кузя.
Аддзӧ — кӧрт ӧдзӧс.
Кыдз сійӧ дзӧвкнитас пельпомнас — и пӧдвалӧ...
А сэні буржуй зарни стул вылын.
И сэні — мыйыс сӧмын абу!
Нелямын окорок ветчинаыс...
— Сійӧ мый сійӧ — ветчинаыс?
— Но, шуӧны тэд, сэтшӧм сёян, юмов.
Буржуй аддзис Иванӧс — кыдз чилӧстас.
А Иван эз повзьы: и давай кыскавны мешӧкъяс...
Буржуйыд кватитас граната...
А Иван — кыдз сетас сылы кык син костас...
Алёшка друг ланьтіс, Мишка сылы паръяснас дзик пеляс:
— Тайӧ мый?
Быттьӧ заводитчыліс кыптыны тӧв.
Оз, тӧлыд тадзи оз омляв.
Войся лӧняс ылысянь ӧтчаяннӧй, нор, тані — нач дорын — ӧдва кыланаӧсь, волісны ланьтлытӧм омлялӧмъяс.
Весиг кынмӧм ӧшиньын муртса-муртса тіралыштіс стеклӧыс...
Сэсся, матын нин, кузя лювӧстіс пон.
Керка дорын кыліс лым дзуртӧм.
Воссис ӧдзӧс — пемыд войлӧн ылысянь скӧрысь омлялӧмыс тыртіс комнатасӧ.
Мам нинӧм эз шу, разис пась кизьяссӧ, чышъянсӧ, пуксис ӧшинь дорӧ, кутчысис юрас и сідз пукаліс кыдз кулӧм.
Детинкаяс видзӧдісны сы вылӧ эшкын увсянь.
Кодікӧ нетшыштіс ӧдзӧс.
Ӧттшӧтш омлялан шумыскӧд нырис Иван Гора — веськыда вежӧс сайӧ.
Босьтіс стенысь винтовкасӧ.
Гольснитіс затворнас.
— Коді балуйтіс винтовканас?
Алёшка и Мишка, кыдз жужальяс, лэдзчысисны узьӧм улӧ, полісны лолавны.
— Марья...
Мый юртӧ лэдзӧмыд?
Псков немецъяс босьтӧмаӧсь...
Пет...
Чукӧртчӧны Смольнӧйын.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі чорыд.
Марья унзіль пырысь кыпӧдчис, кӧрталіс чышъян помъяссӧ, кизяліс пасьсӧ.
Бергӧдіс юрсӧ крӧватьлань.
Алёшка син пӧвнас эшкын увсянь аддзис, мый чужӧмыс мамыслӧн еджыд.
Иван чужйис кокнас ӧдзӧссӧ, муніс.
Марья лэптіс челядьӧн ӧнтай на комната шӧрӧ шыбытӧм корӧсь, пуктіс сійӧс порог дорӧ да петіс Иван бӧрся.
— Пола, Алёшка, пола, — муртса кывмӧн заводитіс няргыны Мишка.
— Чӧв ов, мустӧмтор, аддзӧмыд кад...
Алёшкалӧн аслас тасасис горшас ёкмыль Иван Горалӧн тайӧ кывъясысь: «Псков босьтісны немецъяс...»
Кажитчыліс: Псковыс кӧнкӧ тані, неылын, Пулковса сьӧд мыльк сайын, — из стена кодь, код вомӧн кавшасьӧны гырысьяс, ускаяс...
Тайӧ мынны позьтӧм бедасьыс войбыд тутсӧны да омлялӧны заводса гудокъясӧн.
6
Тревожнӧй гудокъяс, Ленин приказ серти, тутӧстісны кык час мысти Псков босьтӧм бӧрын.
Буксісны став петроградскӧй фабрикаяс и заводъяс.
Котӧрӧн воалысь рабочӧйяслы сетавсьылісны ӧружие да патронъяс.
Чукӧртчыны шуӧма Смольнӧйын.
Войбыд столицаса став районъяссянь, став окраинаяссянь мунісны чукӧръясӧн ӧружиеа йӧз — Смольнӧйса паськыд дворӧ, кӧні сотчисны кӧстеръяс, найӧ югдӧдлісны суров, зумыш чужӧмъяссӧ рабочӧйяслысь, налысь новлӧм паськӧмсӧ, кодӧс тэрмасьӧмӧн пӧртӧма военнӧйӧ — вӧньӧн, патронташӧн, пулеметнӧй лентаӧн; шынельяс да косясьлӧм папахаяс фронтовикъяслысь; зарни шыпасъяс кӧзыроктӧм картузъяс вылысь балтийскӧй морякъяслысь, кодъяс кутчысисны торйӧн, кыдз быттьӧ тайӧ аддзывлытӧм смотрыс — сӧмын ӧти аврал унаяс пиысь революциялӧн свежӧй тӧв дырйи.
Вӧліны уна нывбабаяс — шаляӧсь, чышъянаӧсь, полушубокаӧсь, мукӧдъяс винтовкааӧсь.
Кӧнсюрӧ пемыд чукӧрас лӧставлісны студенческӧй кизьяс.
Кӧстеръясӧн югдӧдсян колоннадасянь чеччыштавлісны верзьӧмаяс лысермунӧм вӧвъяс вылын.
Кодъяскӧ кыскисны пулеметъяс, сабля чукӧръяс, винтовкаяс.
Сибдӧм гӧлӧсъяс горӧдавлісны заводъяслысь нимъяс.
Йӧз чукӧръяс котӧртавлісны ӧтиласянь мӧдлаӧ, стрӧитчылісны, ӧружиенаныс зурасяліг.
Смирна! — горзісны мый вынсьыс. — Стрӧитчӧй!
Коді кужӧ вӧдитчыны ӧружиеӧн — воськов водзӧ!...
Бара лэбыштісны кузь гӧна, пошкысь вӧвъяс.
Камгисны колоннада улын ӧдзӧсъяс.
Котӧрӧн петлісны военнӧйяс, сунлісны гыалысь йӧз чукӧрӧ...
Кӧстерӧ лэбис кодӧнкӧ вайӧм зӧлӧтитӧм стул, вылӧ качисны бикиньяс.
Руд кымӧръяс чашйисны-косявлісны ассьыныс сыри-летки торъяссӧ пасьтӧм пу йывъясӧ, тыртлісны Смольнӧйлысь куим пельӧса фронтонсӧ.
Паськыд Суворовскӧй проспект пемыдсьыс воалісны пыр выль и выль отрядъяс питерскӧй рабочӧйяслӧн, кодъясӧс кыпӧдіс гудокъяслӧн ланьтлытӧм тревогаыс омӧлик койкаяс да наръяс вылысь, пӧдвалъясысь да керкашойясысь...
Смольнӧй коридоръясын рабочӧйяс ветлісны дорвыв стенаӧн: ӧтияс — посъяс кузя вывлань, мӧдъяс, ӧружиеӧн да бумага лестукъяс вылын тэрмасьӧмӧн гижышталӧм приказъясӧн, — увлань, кӧдзыд войӧ, вокзалъяс вылӧ.
Коймӧд судтаын, кӧні вӧлі Ленинлӧн кабинетыс, — тайӧ топыда шӧтӧм йӧз пӧвсӧдыс писькӧдчылісны вестӧвӧйяс, курьеръяс, народнӧй комиссаръяс, партийнӧй комитетса секретарьяс, военнӧйяс, Всероссийскӧй центральнӧй исполнительнӧй комитетса да Петроградскӧй сӧветса шленъяс.
Тані аддзылісны коридор стен бердӧ жмитӧм шӧйӧвошӧм «левӧй коммунистъясӧс».
Тані Иван Гора аслас пельнас кывліс, кыдзи кӧрт ӧчкиа пӧрысь путиловскӧй мастер, кодӧс топӧдӧмаӧсь вӧлі «левӧй коммунистъяслӧн» вождь дорӧ, шуаліс сылы:
— Вот, садовӧй юр, народнӧй войнаыдтӧ кор заводитчӧ...
Тайӧ, аддзан, тэныд — абу тшыныдтӧ фунт...
Владимир Ильич аслас кабинетын — возбужденнӧй, визыв, смекайтчана-ёсь, решительнӧй — веськӧдліс бушковнас: ысталіс сюрс запискаяс; сёясӧн йӧзӧс.
Телефон дорсянь котӧртліс ӧдзӧс дорӧ, чуксавліс мортӧс, юасьліс, приказывайтліс, гӧгӧрвоӧдліс дженьыдик юалӧмъясӧн, лэчыд ёсь веськыда висьтавлан формулировкаясӧн, шпоръясӧн моз кыпӧдліс бӧркокйыв вӧлясӧ йӧзъяслысь, кодъяс шӧйӧвошисны тайӧ чудовищнӧй жуӧмас.
Тані жӧ, книгаясысь да бумагаясысь пызан сайын места прӧстмӧдӧмӧн, уджаліс Сталин.
Сведениеяс фронт вылысь воалісны страшнӧйӧсь, позорнӧйӧсь.
Важ армия дзикӧдз ӧтказывайтчыліс кывзысьны.
Матросскӧй отряд, код вылӧ пуктылісны ыджыд надеяяс, друг, весиг неприятелькӧд зурасьлытӧг, эновтіс Нарва да гӧгыльтчис Гатчинаӧдз...
Лолыштӧм кост здукъясӧ Владимир Ильич, пызан вылын бумага чукӧръяс вылӧ гырддзаяснас ӧшӧдчӧмӧн, видзӧдіс веськыда Сталинлы синмас:
— Удитам?
Немецкӧй драгунъяс вермасны нин аски асыв лоны Нарвскӧй ворота дорын.
Сталин вочавидзліс сійӧ жӧ рӧвнӧй, гортӧм, спокойнӧй гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн нуӧдліс став сёрнияссӧ:
— Ме думайта — удитам...
Разӧдӧма винтовкаяс да пулеметъяс... — сійӧ лыддис справка. — Немецкӧй командование тӧдӧ нин рабочӧйяслӧн настроениеяс йылысь...
Шпионъясыд тырмымӧн...
Неыджыд вынъясӧн немецъяс ӧдвакӧ решитчасны сюйсьыны ӧні Петроградӧ...
Орчча тыртӧм комнатаын, кӧні дзик ӧтикъя пызан вылын вӧлі паськӧдӧма карта-десятиверстка, уджаліс штаб.
Ленин корис военнӧй специалистъясӧс Могилевысь, кӧні найӧ ликвидируйтісны вӧвлӧм ставкалысь штабсӧ.
Ленин шуис налы: «Войскаяс миян абуӧсь — Петроградса рабочӧйяс долженӧсь вежны вооруженнӧй вын».
Генералъяс представитісны план: ыстыны пырысь-пыр Нарваланьӧ да Псковланьӧ разведывайтан группаяс комын-нелямын боецӧн и сэк коста формируйтны да шыблавны налы отсӧг вылӧ боевӧй отрядъяс ветымын-сё боецӧн.
Ленин и Сталин ошкисны тайӧ плансӧ.
Пырысь-пыр, тайӧ жӧ ӧти пызана да табуреткаа комнатаас, штаб заводитіс группаяс да отрядъяс формируйтӧм да фронт вылӧ найӧс ыстӧм.
Войбыд мунлісны поездъяс Псковлань да Нарвалань.
Рабочӧйяс пиысь унаӧн первойысь на кутлісны кианыс винтовкасӧ.
Краснӧй армиялӧн тайӧ медводдза отрядъясыс вӧліны пӧшти нинӧм мындаӧсь на лыд сертиыс и боевӧй тӧдчанлун серти.
Но йӧзыслӧн — мурч курччӧм пиньяс, зэвтчӧма быд нерв, быд мускул.
Поездъяс тӧвзьылісны войся, лымъя равнинаяс кузя.
Питерса рабочӧйяс гӧгӧрволісны, мый пырӧны тышӧ вына врагкӧд и врагыс тайӧ новлӧ ним — мирӧвӧй империализм.
Вывті гырысь могъяссӧ тайӧ вежӧртӧмыс окажитчыліс германскӧй пушкаяс да пулеметъяс дорысь ёна грознӧйджык ӧружиеӧн.
Немецъяс надейтчылісны торъя ноксьӧм-керӧмъястӧг пырны Петроградӧ.
Налӧн уна лыда агентъяс гӧтӧвитлісны Петроградын кось — пытшсяньыс взрыв.
Сюрсъясӧн немецкӧй военнопленнӧйяс — гуся приказъяс серти — кыскысьлісны сэтчӧ войвывсянь, асыввывсянь — Сибирысь.
Питерскӧй обывательяс шӧпкӧдчывлісны, кар кузя весь бовъялысь немец чукӧръяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Но ӧти сьӧд войӧ, Ленин да Сталин распоряжение серти, Петроград вӧлі ӧтпырысьӧн ректӧма германскӧй подрывникъясысь.
Взрыв эз удайтчы.
Кор шпионъяс заводитісны доноситавны немецъяслы питерскӧй рабочӧйяс возбуждение йылысь, всеобщӧй рабочӧй мобилизация йылысь, кор налӧн водзын мунысь частьясыс кутісны зурасявны выльӧн сформируйтӧм пролетарскӧй частьяс би вылӧ, — войвыв столица босьтӧмыд кажитчис рискованнӧй и ненадежнӧй делӧӧн.
7
Сӧстӧма мыськӧм чукыръяса, чорыд, йывланьыс крукыльтчӧм ныра пӧрысь, розовӧй чужӧмыс генерал Людендорфлӧн вӧлі вӧрзьывтӧм да стрӧг, синъясас — ясность да кӧдзыд, сӧмын лётмунӧм кучика тшӧкаыс небыда куйліс руд военнӧй сюртуклӧн сувтса воротник вылас.
Кадысь-кадӧ сійӧ босьтліс зарни карандаш, и сылӧн кос кучика да паськыд гыжъяса чуньясыс, блокнот вылын некымын лыдпас либӧ кывъяс пасъялігтыр, неуна дрӧжжитісны — мудзӧмлӧн дзик ӧти петкӧдлас.
Сійӧ кисянь веськыдвылын тшыналіс сигара, сійӧ куйліс снарядысь стальнӧй вороп вылын.
Дзик сӧстӧм пызан вылын кулӧм ӧкуратностьӧн вӧлі сувтӧдалӧмаӧсь сьӧд мраморысь письменнӧй приборъяс, куйлісны папкаяс югъялан картонысь.
Зеркальнӧй ӧшинь сайын карниз вылас — гулюяс март тӧлысся шонді гож водзын.
Крут пемыд-гӧрд вевтъяс Берлинлӧн.
Генерал Людендорфлы паныдӧн кучик креслӧын, веськыда да топыда, пукаліс генерал Гофман, сэтшӧм жӧ вывті чистӧй, неуна грузаджык, почтительнӧй, пӧсьысла лӧсталан чужӧма, код бердӧ бурджыка эськӧ мунісны тош да усъяс, сы вӧсна мый бритӧмнас чужӧмыс кажитчис пасьтӧмӧн.
Шонді югӧр усьліс сылӧн зарни погон жгут вылас.
Сійӧ висьтавліс:
— Ме пола, мый не помӧдз нуӧдӧм операция асыввылын вермас не сетны сійӧс, мый ми сыысь виччысям.
Менам видзӧдӧмӧй сэтшӧм: Украина да Донецкӧй изшом бассейн босьтӧм оз ков видлавны кыдз операцияӧс, коді веськӧдӧма сӧмын Германиялысь сырьевӧй ресурсъяссӧ содтӧм вылӧ.
Ми пыртам миянлысь дивизияяс странаӧ, кӧні ыджыдалӧ думыштны позьтӧм политическӧй хаос.
Менам агентъяс Россияын ысталӧны вывті шогӧдана сведениеяс, кодъяс подтверждайтӧны медся пессимистическӧй чайтлӧмъяссӧ.
Образованнӧй да имущӧй йӧзъясӧс виалӧмъяс, гусясьӧмъяс, рӧзбоялӧмъяс, ас костын кось, дзик некутшӧм пӧрядок и весиг олӧмлӧн паралич...
Ставыс тайӧ исключайтӧ быд пӧлӧс позянлун Россиякӧд правильнӧй торговӧй сношениеяслысь, ми кӧ кутам, мӧдысь висьтала, сӧмын наблюдайтны кияс лэдзӧмӧн тайӧ вывті ӧпаснӧй да помӧдз скӧрмӧдана безобразиеяссӧ большевикъяслысь...
— Да, — сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис генерал Людендорф. — Ставыс тайӧ зэв шогӧдана.
— Да, — сідз жӧ сибдыштӧм гӧлӧсӧн вочавидзис генерал Гофман. — Зэв шогӧдана.
Ме эськӧ верми вӧзйыны ваше превосходительстволы роч делаясӧ активнӧйджыка сюйсьӧмлысь ӧти позяна вариант...
— Пожалуйста, — вежливӧя, сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис генерал Людендорф.
— Медым избавитны Россияӧс терпитны вермытӧм страданиеяссьыс, тырмымӧн менам арталӧм серти, не вывті уна выныштчылӧм.
Ми кӧ эськӧ йӧткыштім миянлысь шуйгавыв флангнымӧс Петербург — Смоленск линия вылӧ да сформируйтім приличнӧй роч правительство, коді эськӧ вермис лэдзны слух, шуам, мый царевич Алексей ловъя, и назначитіс эськӧ регентӧс...
Ме кута тӧдвылын великӧй князь Павел Александровичӧс — сійӧ ещӧ абу на лыйлӧма и олӧ Царскӧй Селоын.
Кык вежон мысти эськӧ Европейскӧй Россия вӧлі вайӧдӧма пӧрядокӧ, ми получитім эськӧ спокойнӧй сырьевӧй база и вермим асьнымӧс некутшӧма дойдтӧг босьтны Украинаысь миян джын дивизияяссӧ...
Генерал Людендорф видзчысьӧмӧн босьтіс сигара, кыскалыштіс и бара видзчысьӧмӧн пуктіс стальнӧй вороп вылӧ.
Тайӧ босьтіс, этша вылӧ, минута, — сійӧ думайтіс вочакыв.
— Ме тырвыйӧ сочувствуйта идеяяслы, кодъяс воодушевляйтӧны тіянӧс, — шуис сійӧ стрӧга. — Ми не долженӧсь и огӧ кутӧй имеитны суседӧн государствоӧс, коді веськӧдлыссьӧ коммунистъясӧн.
Но медым сюйсьыны Великороссиялӧн пытшкӧсса делӧясӧ, колӧны разьӧм кияс...
Кытчӧдз Рытыввылын ми ог решитӧй ворсӧмсӧ... (неуна тіравны заводитӧм чуньясыс сылӧн бара нюжӧдчисны сигара дорӧ) быд боксянь абу благоразумнӧ вӧчны мыйкӧ сэтшӧм ыджыд территория вылын, кыдз Великороссия.
Сыысь ӧтдор, миян водзын сулалӧны вылынджык цельяс...
Мыйӧн кӧть мед эз помась война — Англия и водзӧ кутас сувтӧдавны ограничениеяс Рытыввылын миян экспансиялы.
Историческӧй миссияыс Германиялӧн — Асыввылӧ движение, — Месопотамия, Персия и Индия, та могысь ми долженӧсь зумыда и век кежлӧ кольӧдны ас саяным медся дженьыд и безопаснӧй туй: Киев — Екатеринослав — Севастополь и мореӧн — Батум да Трапезунд вылӧ.
Крымскӧй полуостров должен кольны век кежлӧ германскӧйӧн, мый дон кӧть сійӧ эз сулав.
Асыввыв вылӧ мандат ми пӧлучитам Шампаньын, Сомм да Уаз вылын...
Сыысь кындзи, сэтшӧм ыджыд, асыввывса магистраль снабжайтӧм кутас требуйтны изшомлысь солиднӧй запасъяс, — та вӧсна ми долженӧсь зумыд кокӧн сувтны Донса изшом бассейнын.
Ме думайта: миян войскаясӧн Украина босьтӧм кутӧ медматыса цель — миянӧс няньӧн да сырьёӧн снабжайтӧм, но Украина босьтӧм оз позь видлавны кыдз эпизод.
Босьтны Украина, Донбасс и Крым ми долженӧсь зумыда и век кежлӧ...
Москва примитіс миянлысь мир условиеяс, делегация петӧма Брест-Литовскӧ, колӧ кырымавны мир...
8
Нарвскӧй ворота дорсянь, кӧні кыпӧдчылісны сьӧд вӧвъяс кок гыжъяс вылас да нырвомъяс вылас йи нёньясӧн, йизьӧм тротуар кузя ылӧдз сулаліс ӧчередь — нывбабаяс, старикъяс, челядьпиян: чӧв олӧмӧн, зумыша, мукӧдъяс стен бердӧ нёровтчӧмӧн, мукӧдъяс став чужӧмнас новлӧм воротникъясӧ пырӧмӧн, медым видзтыны мартовскӧй тӧлысь кӧть войт мында шоныд, кузь часъяс чӧж виччысигтыр.
Спинаяс, сосъяс ставыслӧн пасъялӧма мелӧн — лыдпасъясӧн.
Марья Карасевалӧн сулаліс 231-ӧд номер.
Кыксё комын мортлы, воськолысь воськолӧ, йи вутшъяс да на бердӧ кынмӧм быд пӧлӧс усьӧмторъяс кузя, колӧ вӧлі мунны сы водзвылын продовольственнӧй управа ӧдзӧс дорӧдз.
Сэкитӧ, тревога войнад, Марья гижсьыліс санитарнӧй отрядӧ.
Сэні сетлісны фунт нянь и косьтӧм чери дай челядьлы четвертушкаӧн нянь.
Но лёк вӧлі дзоньвидзалуннас — эз прӧйдитлы юр бергӧдчӧм, лоис демобилизуйтчыны.
Иван Гора муніс разведывательнӧй отрядса начальникӧн Нарва дорӧ.
Иван Горатӧг дзикӧдз лоис лёк, — Марья сӧмын и вермис ӧні сулавны час вит ӧчередьын и ӧдва ловйӧн кыссьыны гортӧдз.
Сідз сійӧ сулаліс, стен бердӧ слӧнитчӧмӧн, синсӧ куньӧмӧн.
Орччӧн сулалысьыс — табакӧсь тошка скӧр старик — тойлаліс сійӧс кусыньтӧм чунь рӧчнас, кыдз шылаӧн: «Но, мый нӧ тэ вугыртін»...
Ӧчередь вӧрис, вӧрзьыліс воськов вылӧ и бара кынмыліс...
Мӧдӧд часын Марья аддзис, медбӧрти, винтовкаа мортӧс продовольственнӧй управа ӧдзӧс дорысь, кытчӧ сійӧ ӧтиӧн-ӧтиӧн лэдзаліс ӧчередьсӧ.
Тайӧ мортыслӧн югыд-руд — щӧтьӧн щӧтяссьӧм банбокъясыс сэтшӧмӧдз вӧйӧмаӧсь, быттьӧ сійӧ курччӧма найӧс, тӧлысла лӧз нырыс — крукыля, — навернӧ вӧлі еврей...
— Тӧварышъяс, — долис сійӧ, — эн зырӧдӧй, унджык организация...
Старик бара личкыштіс Марьялы бокас, Марья матыстчис и фанера вылысь, кодӧс пуктӧма вӧлі ӧдзӧсас стеклӧ пыдди, — фанера бердӧ клестерӧн клеитӧм бумагатор вылысь, — лыддис:
«Талун карточкаяс кузя (сэтшӧмъястӧ кузя) сетавсьӧ фунт джын зӧр.
Аски сеталӧм оз ло».
Бумагатор, лёздӧм ӧдзӧс, крукыля ныра чужӧм курччӧм банбокъяснас — шатовтчисны, мӧдісны кывтны...
Марья лизгыртчис тротуар вылӧ, зымгысис юрнас йи вутшкӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
1
Сӧветъяслӧн съезд вӧчис решение — столица вуджӧдны Москваӧ, медым немецъяс да финнъяс эз ыштыны дженьыдик налётӧн помавны большевистскӧй правительствокӧд.
Петроградын, Николаевскӧй вокзалын, вӧлі лӧсьӧдӧма куим поезд: ӧтиын должен вӧлі мунны Ленин да Центральнӧй комитетса шленъяс, мӧд кыкас — Всероссийскӧй центральнӧй исполнительнӧй комитет да медся важнӧй учреждениеяс.
Уна быд пӧтӧс йӧзыс шӧйтіс вокзал вылын площадь кузя, берталӧм булыжник вылын тувсовъя няйтсӧ кокъяснаныс лойӧмӧн.
Вӧлі зэв омӧль, тӧла поводдя.
Латышскӧй стрелокъяс сурова прӧверайталісны пропускъяс вокзал ӧдзӧсъяс дорын.
Но йӧз писькӧдчылісны и пропускъястӧг, — чеччалісны заборъяс вомӧн железнодорожнӧй туйяс вылӧ, кӧні некутшӧм пӧрядоктӧг сулалісны джынвыйӧ жугавлӧм составъяс, тшыналісны, дзужгисны, ӧтчаяннӧя свиститісны маневреннӧй паровозъяс.
Охрана вӧлі этша.
Господскӧй ногӧн пасьтасьӧм, смекайтчана вида некымын том морт мыччысьлывлісны и вошлісны вокзальнӧй жуӧмас.
Ӧтикӧс — кыз стеклӧяса ӧчкиаӧс — латышъяс кутісны.
Сійӧ шпыньялӧмӧн предъявитіс Петроградскӧй сӧветса членлысь билет и, муртса сійӧс лэдзисны, суніс торйӧн да независимӧя кутчысьысь кутшӧмкӧ «клешникъяс» чукӧрӧ.
Сӧмын войшӧр гӧгӧрын «царскӧй павильон» перрон вылын тыдовтчисны: тамыш синма, тӧждысян чужӧма, варов морт — народнӧй комиссаръяс Сӧветса делӧясӧн управляющӧй, коді ведайтліс Ленинлӧн личнӧй охранаӧн;
Владимир Ильич кыз тубрасӧ гартыштӧм рукописьясӧн; Сталин салдатскӧй шынеля да пеля шапкаа; сьӧд тошка, висян-кельыд чужӧма Свердлов...
Лӧз вагонъяс пӧлӧн сулалісны банйӧм чужӧмъяса, ыджыд мыгӧръяса латышскӧй стрелокъяс.
Революция, асьсӧ спасайтӧмӧн, жертвуйтіс найӧ рӧдинаӧн.
Тайӧс вӧлі сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Латышъяс воштісны рӧдинасӧ.
Медым бӧр шедӧдны сійӧс — колӧ кузь кытшола туй Украинаса, Россияса, Сибирса равнинаяс вомӧн, революциялӧн да народъяслӧн, — кодъяслысь нимъяссӧ латышъяс кылісны первойысь, — победаяс вомӧн.
Сьӧкыд вӧлі вообразитны татшӧм туйсӧ, сьӧкыд решитчыны.
Найӧ решитчисны.
Нинӧмысь вӧрзьытӧм, суров чужӧмаӧсь, винтовкаяснысӧ чорыда кутӧмӧн, — видзӧдісны на водзті прӧйдитысь Ленин вылӧ.
Тайӧ мортыслӧн олӧмыс вӧлі найӧ олӧмӧн, найӧ надеяӧн.
— Мыйла рабочӧйяс оз гӧгӧрвоны?
Найӧ бурджыка и кокниджыка миян дорысь гӧгӧрвоасны — мыйла ми мунам, — висьтавліс Владимир Ильич кыкнан киас клетчатӧй портплед кутысь ӧти ёртлы. — Мыйла Смольнӧй — сӧветскӧй властьлӧн символ?
Вуджам Кремльӧ — символӧн лоас Кремль.
Мыйся сентиментальнӧй чепуха — символ!
Ковмас — и Екатеринбургӧ вуджам.
Медым шыльӧдны, мый сійӧ сёрнитӧ сэтшӧм скӧра, Владимир Ильич рассеяннӧя нюммуніс портпледа мортыдлы да тэрыба пырис вагонӧ.
Поездса комендант ӧвтыштіс кинас сёрмысьяслы:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ёртъяс!
Вагонъяс йиркнитісны.
Латышъяс чеччыштісны пос помъяс вылӧ.
Поезд мӧдіс мунны.
Такӧд ӧттшӧтш мукӧд платформаяссянь вӧрзисны мӧд кык поезд Всероссийскӧй центральнӧй исполнительнӧй комитетса шленъясӧн да учреждениеясӧн.
Войыс вӧлі сьӧд, йиа зэр сяркӧдіс вагон вевтъясӧ.
Веськыдвылын, кӧні омӧлика тӧдчис Ижорскӧй заводлӧн вуджӧрыс, гудыра тыдаліс билӧн сявкйӧм, — тыдалӧ, кисьтісны мартенысь сталь.
Владимир Ильич таркӧдыштіс гыжнас ӧшинь стеклӧӧ:
— Вот тайӧ — символ, кӧсъяд кӧ нин ті...
Тшыгъялӧм вылӧ видзӧдтӧг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немецъяс Псковынӧсь, — кисьтӧны сталь...
Поезд, кӧні вӧліс Ленин, петіс мӧдӧн куим поезд пиысь.
Но час мысти нин машинистыс вӧлі казялӧма, мый на водзын мунӧ оз ӧти поезд, а кык.
Тӧварнӧй вагонъяслӧн кык паровоза кутшӧмкӧ тӧдтӧм состав сюйсьӧма кӧнікӧ стрелкаяс вылын первойя поезд костас, кӧні мунісны Всероссийскӧй центральнӧй исполнительнӧй комитетса шленъяс, и мӧд костас, кӧні муніс Ленин.
Та йылысь висьталіс делӧясӧн управляющӧйлы машинистлӧн отсасьысьыс, коді локтіс сы дорӧ тендер вывсянь вагон вевтъяс кузя поезд мунігас.
Некодлы, весиг Ленинлы, эз вӧв висьталӧма ӧпасность йылысь.
Латышъяс восьтісны ӧдзӧсъяссӧ плӧщадкаяс вылын, дасьтісны пулеметъяс.
Вӧлі коймӧд час вой.
Зэр кобис; понӧльника вӧр весьтті кыссьысь руа кымӧръяс сайысь мӧдіс мыччасьны джынъя тӧлысь.
Водзын верст джын сайын яснӧя тӧдчис гӧрд би загадочнӧй поездлӧн, сійӧ ньӧжмӧдіс мунӧмсӧ.
Паровозсянь юӧртісны, мый ӧні — Любань и водзын мунысь поезд, тыдалӧ, кӧсйӧ сувтны первойя туй вылын.
Сідзи и лоис.
Загадочнӧй поезд, восьса семафор вылӧ видзӧдтӧг, станцияса начальникӧн жезлнас вӧчавсян ӧтчаяннӧй знакъяс вылӧ видзӧдтӧг, сувтіс первой класса буфетлы паныдӧн.
Мӧдісны дзуртны, дзажгыны теплушкаяслӧн ӧдзӧсъяс.
Ленинлӧн поездлы сідз жӧ лоис сувтны, воддзаыслы буферъяс кузяыс пошиктан паровоз морӧснас зургӧмӧн.
Первойя мортӧн перрон вылӧ чеччыштіс делӧясӧн управляющӧй тӧлӧн везйӧдлан кашненас.
Сылӧн павк-воссьӧм пась зепъясас тырыс сюялӧма рукописьяс да документъяс.
Тошкассьӧм банбокъясыс, улӧдз лэччӧм ӧчкиа ыджыд нырыс лӧзӧдлісны-гӧрдӧдлісны возбуждениесьыс.
Сійӧ вӧлі вооружитчӧма карандашӧн.
— Приказывайта весасьны перрон вылысь! — горӧдіс сійӧ, морскӧй бушлатъяса, салдатскӧй шынельяса скӧра ызгысь йӧз чукӧрлань карандашсӧ чургӧдӧмӧн.
Найӧ чеччалісны вагонъясысь.
Уналӧн кианыс бергаліс нин ӧружие.
Тан жӧ вӧлі кыз стеклӧяса ӧчкиа гражданиныд, кодӧс лэдзлісны ӧнтай, и ещӧ некымынӧн господскӧй ногӧн пасьтасьӧмъяс.
Делӧясӧн управляющӧйӧс казялісны: «Чекист, сукин сын, кӧльӧса улӧ сійӧс!»
Бушлата да шынеля йӧзъяслы явӧ сетавсьылісны индӧдъяс: морт сё решительнӧя мӧдӧдчисны Ленинлӧн поезд дорӧ.
Но налы паныд плӧщадкаяс вывсянь чеччыштісны латышъяс, — найӧ котӧрӧн кыскисны асфальт кузя пулеметъяс.
Делӧясӧн управляющӧй вывлань лэптӧм карандашӧн вевтыртіс горзӧмнас пулемет кӧльӧсаяслысь йиркӧмсӧ:
- Бӧрӧ, вагонъясӧ!
Пулеметъяс аддзӧм бӧрын бушлатъяса да шынельяса йӧз чукӧр сувтіс.
Теплушка ӧдзӧсъясысь мыччасисны уна сера шальяса нывбабаяс, чилзігтыр ӧвтчисны кияснаныс.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчис — котӧртісны, кавшасисны вагонъясӧ, нывбабаяслӧн чургӧдӧм киясӧ кватласьӧмӧн...
Мӧдісны вешъясявны ӧдзӧсъяс.
Некымын минута мысти перрон вӧлі весалӧма, загадочнӧй поездӧс грузитӧма.
Водзӧсӧ лоис прӧстӧя и ӧдйӧ.
Пулемет дулояс улын теплушкаясын ӧдзӧс скӧбаяс вӧліны гартӧмаӧсь сутугаӧн, восьтытӧм вылӧ запечатайтӧм поезд нуӧдӧма запаснӧй туй вылӧ, и став стрелкаяссӧ валитӧма тыртӧм составъясӧн.
Москваӧ туй вӧлі свободнӧй.
2
Ӧні, кор Брестын мир вӧлі кырымалӧма, Ленин став энергиянас заводитіс котыртавны республикалысь обороноспособностьсӧ.
Разалӧм царскӧй армия местаын, немецъяскӧд вочаасян линия вылын оперируйтлісны быд пӧлӧс йӧза уна сикаса революционнӧй отрядъяс, кодъяс сьӧкыда пырысь подчиняйтчылісны куим главнокомандующӧйлы.
(Ӧти вӧлі назначитӧма военнӧй комиссариатӧн, мӧд — «Калужскӧй федеративнӧй республикаса» сӧветӧн, коймӧд бӧрйӧма фронт вылын, кыдз Цезарь — легионъясӧн).
Отрядъясын йӧзыс вӧліны рабочӧйяс Питерысь да Москваысь, бӧръя призывъясысь фронтовикъяс, местнӧй крестьяна-партизанъяс, беженецъяс, сэн жӧ вӧліны и сэтшӧм кывлытӧм формированиеяс, кыдз «Ремневлӧн особӧй армия», комын прӧчентыс вылӧ бандитъясысь, либӧ «смертьлӧн ангелъяс» нима полк, кодӧс вӧлі чукӧртӧма командир Юрка Цибулькоӧн приключениеяс бӧрся быд пӧлӧс охотникъясысь.
Татшӧм эшелон тыдовтчигӧн, кодлӧн паровоз вылас дӧлаліс сьӧд знамя, станционнӧй уджалысьяс пышйылісны кытчӧ сюрӧ, и станцияса начальник пырліс платформа улӧ либӧ мӧдлаӧ.
Куимнан главнокомандующӧйсӧ вӧлі вештӧма.
Уна лыда отрядъяс подчинитӧма военнӧй руководительлы — военруклы — и сувтӧдалӧма кык завеса визьӧн — войвывсаӧн да рытыввывсаӧн, кодъяс дорйылісны Петроград дорӧ да Москва дорӧ подступъяссӧ.
Бесформеннӧй отрядъясысь заводитісны лоавны ротаяс да батальонъяс, местнӧй сӧветъяслӧн военнӧй отделъяс пыр найӧ заводитісны комплектуйтсявны доброволецъясӧн, — подписка кузя и круговӧй порука кузя, жалӧванньӧ урчитӧмӧн — ветымын шайт ӧткалы, сё ветымын — семьяалы.
Сійӧ жӧ порядокӧн мунліс вӧвлӧм офицеръясысь команднӧй состав набирайтӧм.
Комплектуйтӧмыс мунліс ыджыд сьӧкыдлунъясӧн.
Офицеръяс полісны мунны фронт вылӧ, кӧні овлывлӧ вӧлі, мый мукӧд командиръяссӧ лоліс выручайтны расправаысь вооруженнӧй вынӧн.
Продовольствиеӧн вӧлі сӧвсем лёк.
Меставывса сӧветъяс да управаяс эз вермыны справитчыны чорыд донъясӧн — нянь мунліс спекулянтъяс киӧ, ньӧбавсис кулакъясӧн.
Отрядъяс тшыгъялісны.
Дивизияяслӧн штабъяс, пикӧ воӧмӧн, ыставлісны сиктъясӧ фуражиръясӧс солӧн да сакарӧн — вежлавны нянь вылӧ да картупель вылӧ.
Весиг «завесалӧн военрук» ачыс ветлывліс поездӧн вежлавны крестьяна ордын быд пӧлӧс шылльӧ-мылльӧсӧ нянь да сала вылӧ.
Шервидзан ордлыяса армейскӧй вӧвъяс йирсьылісны крестьянскӧй боръясын.
Эз тырмывны сапӧгъяс, пушкаяс, седлӧяс, сийӧс-заводъяс.
Ставыс тайӧ куйліс кӧнікӧ военнӧй складъясын, но чӧртыс найӧс аддзас — тайӧ складъяссӧ, а и аддзан — сэтшӧм заводитчас гижасьӧм, мый и ачыс чӧртыс чегас коксӧ...
Век жӧ, снабженческӧй организацияяслӧн вермытӧмлун да саботаж вылӧ видзӧдтӧг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уналы вӧлі гӧгӧрвотӧм и кажитчис йӧйталӧмӧн кадровӧй офицеръясӧс бӧр босьталӧм, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый окопъясын нёль воӧн пукалӧм йӧз зывӧктісны войнатӧ, и сідз жӧ сы вылӧ, мый сикт вӧлі юрнас вӧйтчӧма аслас уджӧ, бедноталӧн кулакъяскӧд тышӧ, — заводитісны тӧдчыны медводдза очертаниеясыс Краснӧй армия костяклӧн.
3
— Ті охрана улын, генерал.
— Кык кутшӧмкӧ бӧлбан...
Найӧ ли менӧ видзӧны, ме ли найӧс видза...
Анекдот!
Харьковсянь Москваӧ мунысь поездын, медбӧръя вагонын бӧжса плӧщадка вылын сёрнитісны кык военнӧй — ӧтикыс «окопнӧй», оръяссьӧм кручкияса шынеля, гӧрд ленточкаа салдатскӧй картуза, — омӧлик, кос, чужӧмыс векньыдик, коркӧ нежитлӧм, ӧні важӧн нин бриттӧм, тшыксьӧма брезгуйтӧм да венӧм унижение выражениеӧн.
Тайӧ вӧлі генерал-майор Носович.
Мӧдыс — дженьыдик, топыд, банйӧм чужӧма — лӧсьыдіник бекешаа да гӧгрӧс шапкаа, кодӧс — некутшӧм революцияяс вылӧ видзӧдтӧг — збоя вештӧма пель вылас, — гвардейскӧй артиллерияса полковник Чебышев.
Носович, папироссӧ судорожнӧя кыскышталіг, скӧрысь шпыньмунӧмӧн висьтавліс:
— Четвёртое ме пӧлучиті генерал Драгомировсянь инструкцияяс — корсьны Москваын Савинковӧс, коді юрнуӧдӧ «Рӧдинаӧс да свобода доръян союзӧн», и сы пыр йитчыны Добровольческӧй армиякӧд.
Пятое ме петі Харьковысь вӧвъяс вылын, восьмое менӧ кутісны краснӧйяс Белгород дорын.
Отрядса начальникыс, Мухоперец, — абу ӧд шыбытана овыс, — трогательнӧя тышкасис менӧ сэні жӧ наганысь лыйлыны кӧсйӧмлы паныд...
Ме требуйті краснӧйяслысь, медым найӧ телеграфируйтісны Москваӧ Высшӧй военнӧй сӧветӧ, Троцкийлы.
Тӧдӧмысь, тайӧ дзодзӧгыд пырысь-пыр вочавидзис: «Став пӧлӧс удобствоясӧн препроводитны вӧвлӧм генерал-майор Носовичӧс Москваӧ...»
Анекдот, доложита тіянлы...
— Ті он лыддьӧй, генерал, мый став тайӧ мерзкӧй историяыс вывті дыр кыссьӧ?
Носович шыбытіс пазалӧм ӧшинь пыр папирос помсӧ котӧртысь рельсъяс вылӧ.
Март тӧлысся няйт лымъяс весьтті кыссисны няйт кымӧръяс.
Кӧнсюрӧ мисьтӧм, гу дыр енэж улын равнина вылын сьӧдалісны сиктъяслӧн омӧлик вевтъяс.
— Рӧдина!
Пӧжалуйста, любуйтчӧй!
Святыня! — шуис Носович. — Тайӧ российскӧй народецтӧ вӧля вывсьыд колӧ завоюйтны сідз, кыдз сійӧс завоюйтліс Чингиз хан.
Саботажыд, посньыдик подрывнӧй уджыд быд сикас социал-демократъяслӧн — сійӧ сӧмын полігтырйи курччыштӧмъяс.
Тайӧ налы оз мӧрччы...
Колӧ армия — неыджыд, отличнӧя снабдитӧм, бура бӧрйӧм-чукӧртӧм, коді вермӧ кокниа маневрируйтны да вӧчавны чардби ӧда ударъяс...
Материалыд — тырмымӧн кыксё сюрса офицерскӧй корпусысь...
— Господа офицеръяс лыддьӧны бурджыкӧн весавны улич вылын сапӧгъяс, — шуис Чебышев.
— Оз позь найӧс мыжавны, полковник.
Абу знамяыс, абу кӧрт киыс...
Мыйла куим тӧлысьӧн генерал Драгомировлы удайтчис мӧдӧдны Харьковысь генерал Краснов дорӧ ставсӧ сюрс офицерӧс?
Калединыд абу знамя...
И ме лыддя буртор вӧчӧмӧн сылысь самоубийствосӧ...
Донтӧ колӧ кужны кыпӧдны.
Каледин вӧлі век жӧ важ школаын велӧдчӧм генералӧн, — казакъяс сылы эз дӧверяйтлыны...
Вот — петтӧдз войдӧр ме сёрниті генерал Красновкӧд...
— Но тайӧ фрукт, тӧданныд...
Да, авантюрнӧй душока...
Но — том, тыр медся паськыд планъясӧн.
— Генерал Краснов вӧчӧ ставка немецъяс вылӧ, — шуис Чебышев, посньыдик, лада пиньяс весьтас парсӧ скӧрысь корлӧмӧн. — Краснов гусьӧн ветліс генерал Эйхгорн дорӧ, Киевӧ...
Тіянлы тайӧ тӧдса?
Носович нинӧм эз шу.
Букыштчис.
Мыйкӧ-дыра видзӧдіс котӧртысь рельсъяс вылӧ.
Сійӧ кутіс кывны мудзӧм, — пельпомъясыс лигышмуніны кормӧм шынель улас, быттьӧ на вылӧ водіс бӧръя тӧлысьяслӧн став безумиеыс: сьӧд йӧзӧн власть босьтӧм, армиялӧн помӧдз киссьӧм, личнӧй карьералӧн гибель.
Тайӧ фрукт Красновыд — шикарнӧй краснобай, нывбабаясӧс радейтысь, сочинитель-романист, кокниа маневрируйтысь политик — регыдджык мукӧд дорысь гӧгӧрвоис кадсӧ...
Союзникъяслы тураса верность пыдди (а Брест бӧрын тайӧ верностьтӧ выльысь колӧ вӧлі доказывайтны вирӧн) — Краснов, ӧнія обстановкасӧ арталӧмӧн, тӧдӧмысь, сукин сын, немецкӧй штыкъяс вылын прӧйдитас донскӧй атаманад.
— Мыйнӧсь, — зумыша шуыштіс Носович, — удайтчас кӧ сылы котыртны казачей армия — абу нин сэтшӧм лёк...
Армияыд — век армия...
Чебышев вочавидзис резкӧя:
— Дзик ӧтик дзоньвидза образование — Добровольческӧй армия.
Генерал Алексеев, генерал Корнилов — тайӧ знамя.
А казакъясыд — бурджык случайын — подсобнӧй материал...
Кутшӧм тіян сведениеяс доброволецъяс йывсьыс?
— Бӧръя сведениеяс вӧліны ыджыд успех йылысь Лежанка дорын...
Со нин тӧлысь, кыдз кӧкъямыс сюрс штыка-сабляа вошины кӧнікӧ кубанскӧй степьясын.
Миян матыса мог: корсьны Добровольческӧй армияӧс да лӧсьӧдны сыкӧд йитӧд.
— Тіянлы, генерал, лоас пырны Высшӧй военнӧй сӧветӧ...
— Тайӧ абу сьӧкыд вӧчны Троцкий пыр...
Прӧститӧй, полковник, но меным абу тырмымӧн яснӧй тіян позицияныд.
Чебышевлӧн бара воссисны посньыдик скӧр пиньясыс.
— Менам позиция?
Генерал-майор Носович, любӧй мӧд обстановкаын ме лыдди эськӧ тіянлысь юалӧмтӧ неуместнӧйӧн.
Официальнӧ — ме муна Москваӧ сідз жӧ, кыдзи и ті, Троцкийлӧн телеграфнӧй вызов серти.
Тыдалӧ, меным вӧзъясны инспектируйтны артиллерия.
4
Воӧм мысти, веськыда вокзалсянь, Носович муніс корсьны Троцкийлысь штаб.
Аддзыны кутшӧмкӧ да учреждение Москваысь вӧлі пикӧ вомӧн сьӧкыд.
Кажитчӧ вӧлі — йӧз пуктӧмаӧсь аслыныс могӧн висьтавлыны неправда, дзугны да ыставны невеськыд адресъяс кузя.
Москва кажитчис сылы рокӧн, плантӧм и пӧрядоктӧм.
Кӧть коли нин вит тӧлысь октябрьскӧй переворотсянь — московскӧй обывательяс омӧля разбирайтчылісны сӧветскӧй власть конструкцияӧн: став большевикъяссӧ шулісны комиссаръясӧн и чорыда эскылісны, мый став тайӧ питерскӧй нашествиеыс автомобильяснас, декретъяснас, Тверскӧй кузя мунысь — аслыспӧлӧс, ньӧжмыд воськолӧн, топыда, пельпом бердӧ пельпом — красногвардейскӧй отрядъяснас — лӧсьыдтӧм торйыс тайӧ — временнӧй, и, кыдзи овліс Москва чукля переулокъясын, азиатчинаӧн, купечьясӧн, лӧсьыдіник гимназисткаясӧн, ыджыдсьыс-ыджыд текстильнӧй фабрикаясӧн, свободомыслящӧй чиновникъясӧн, лихачьясӧн, суклясьӧмъясӧн, став мирлы тӧдана актёръясӧн да ресторанъясӧн, — сідзи и кутас овны скӧр комиссаръясӧс изӧм бӧрын, тӧргуйтны, жульничайтны, баквалитчыны, изны пемыд сиктӧс ткацкӧй станокъяс дорын фабричнӧйясӧ, троньӧдчыны-бовгыны чавкан чукӧръясӧн овмӧдӧм важ вичкоясса кӧлӧкӧлъясӧн.
Сёрӧн рытнас, вӧлисти, пропуск босьтӧмӧн, Носович воис Александровскӧй вокзалӧдз, кӧні туйяс вылын сулаліс Троцкийлӧн поезд.
Войшӧрын сійӧс вӧлі лэдзӧма Троцкий дорӧ и сёрнитіс сыкӧд.
5
Носович бырӧдіс быдса изтӧг кӧрӧбка, кытчӧдз эз аддзы няйт да пемыд переулокысь Тверскӧйсянь неылысь конспиративнӧй квартира — неыджыд керкаын двор пыдіын.
Аслыс ногӧн игӧдчӧм бӧрын сійӧ юаліс ӧдзӧс пырыс: «Георгий гортын»?
Ӧдзӧс воссьыштіс, сисьсӧ аснас сайӧдӧмӧн, тыдовтчис кыз стеклӧяса ӧчкиа том морт.
«Ог тӧд, кажитчӧ, петіс», — вочавидзис сійӧ условнӧй парольӧн.
Сэки Носович кыскис гач увтыс сайсьыс пельӧсысь пельӧсӧ вундӧм визитнӧй карточка джын.
Ӧчкиа том морт кыскис зепсьыс сылысь мӧд джынсӧ и — снисходительнӧя шпыньмунӧмӧн:
— Пӧжалуйста, генерал, — тіянӧс виччысьӧны.
Сійӧ пыртіс Носовичӧс сьӧкыд сынӧда, пызан вывса лампаӧн омӧлика югдӧдсян комнатаӧ.
Диван вылысь чеччис паныд кушмыштӧм юра, кымӧс вылас лэдзӧм шочиник юрси пратя мисьтӧм, тӧдчытӧм, шӧркодь тушаа мужичӧй, виж крагиа, кос, вежливӧй — Борис Викторович Савинков, вӧвлӧм эсер, коді ас вывтіыс нуис террористлысь да писательлысь слава и, коді ӧні тыртӧммӧм юрвемӧн, тыртӧммӧм сьӧлӧмӧн, вузаліс ачыс асьсӧ власть призрак вылӧ.
Сійӧ вӧліс тані, Москваын, конспиративнӧ-Добровольческӧй армиялӧн представительӧн, кӧть эськӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый серьёзнӧй успех дырйи доброволецъяс сійӧс жӧ первойӧс и ӧшӧдасны.
Вояснад да неудачаяснад сыын чӧжсис йӧз дорӧ вель уна зывӧктӧм.
Ленинӧс сійӧ лыддьыліс мудерӧн и эз эскыв сылӧн ни ӧти кывлы.
Рабочӧй демонстрацияяс аддзигӧн сійӧс вукӧдліс.
Лекалысь, быд пӧлӧс лишениеяс вылӧ дась кӧкъямыс сюрс доброволец, Корнилов, — «осёл юра лев», — командуйтӧмӧн, чайтсьыліс сылы абу зэв лёк заводитчӧмӧн.
Бара сійӧ распоряжениеын лоис власть, сьӧм, и главнӧйыс, асӧн любуйтчан сійӧ лӧсьыдсьыс-лӧсьыд состояниеыс, коді вӧлі сылы став дорсьыс коланаджык.
— Тіянлы удайтчис аддзывны Троцкийӧс? — юаліс сійӧ, тӧдмасьӧмлысь став водзвывса условностьяссӧ бокӧ кольӧмӧн.
(Татшӧм револьвернӧй заводитчӧмсӧ сійӧ применяйтліс ещӧ боевӧй организация кадъясӧ на, том террористъясӧс тӧдмаліг.)
Носович тӧдны кӧсйӧмӧн видзӧдліс сылӧн рыжӧй синъясӧ, кымӧс вылас юрсилӧн наполеоновскӧй прать вылӧ.
— Разрешитӧй пуксьыны?
Ме мудзи...
Разрешитӧй куритны? — сійӧ любӧ пырысь нюжӧдчис диван вылын, ӧзтіс бур папирос. — Делӧыс тӧдчымӧн кокняммӧ, Борис Викторович.
Тыдалӧ, ен локтӧ миянлы отсӧг вылӧ.
Троцкийкӧд ме сӧмын на сёрниті...
Сійӧ вӧчис ме вылӧ зэв выгоднӧй впечатление: сёрнитігас сійӧ некымынысь ылавліс да вайӧдліс мем — «господин генерал»...
Ме сідз жӧ эг кольччы уджйӧзаӧн да шуӧбті сылы ӧтчыд — «ваше превосходительство»...
Сыкӧд миянлы кокни лоас уджавны...
Ну-с, и — медбӧрын...
Носович дугдыліс.
Савинков, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, эз лэдзлы сы вылысь тӧдмавны кӧсъян синъяссӧ...
— ...Сійӧ вӧзйис меным Северокавказскӧй военнӧй округса штабын начальниклысь пост, ставкаыс Царицынын...
Ме аттьӧалі и примиті...
— Троцкий водзвыв пӧртіс менсьым идеяӧс, — шуис Савинков, кельыд вомдор пельӧссӧ шпыньмунӧмӧн нюжӧдіг. — Сымын бурджык.
Сідзӧн вот, верма тіянӧс нимкодьӧдны, генерал...
Тайӧ лунъясӧ ті кывланныд доброволецъясӧн Екатеринодар босьтӧм йылысь.
Корниловлӧн лоас солиднӧй база да ӧружиелӧн гырысь запасъяс.
(Носовичлы окота лоис пернапасасьны, но эз вӧв лӧсьыд лысермунӧм кос террористлӧн лапнитлывтӧм видзӧдлас улын, — пернапасасис сӧмын мӧвпнас).
— Аски ме сувтӧда тіян йылысь вопрос Добрармиялӧн московскӧй отделын.
Ми кӧсйылім вуджӧдны тіянӧс Деникин дорӧ, но ӧні используйтам интереснӧйджык планын — кыдз штабса краснӧй начальникӧс.
(Кыкнаныс серӧктісны.)
Тіян мог: котыртны Царицынын восстаниелысь центр.
Эн вунӧдӧй, — немецъяс кӧ босьтасны став Украина и Донбасс — Царицын коляс большевикъяслӧн приволжскӧй няня районъяскӧд дзик ӧтик йитӧдӧн.
Сійӧс кӧ ми орӧдам — тайӧ лоас Москвалы смертельнӧй ударӧн.
Носович ошкӧм пырысь гогйӧдліс юрнас.
Сылы заводитіс воны сьӧлӧм вылас тайӧ щелкоперыс, — сыын вӧлі организаторлӧн упругость и, тыдалӧ, ыджыд опыт быд пӧлӧс взрывнӧй делӧяс кузя...
— Прӧститӧй, Борис Викторович, кӧсйи тіянлысь юавны...
Мыйла ті лэптід сэки китӧ великӧй князь Сергей Александрович вылӧ, Плеве вылӧ?..
А вот — быд пӧлӧс Ленинъяс вылас?..
Решимосьтныд ли мый оз тырмы?
Или кыдз?
Прӧститӧй...
Савинков букыштчис, надзӧник кыпӧдчис диван вывсьыс, босьтіс пызан вылысь папирос, таркӧдыштіс гыжъяс, ӧзтіс, ньӧжйӧник кусӧдіс изтӧгтув бисӧ.
— Татшӧм торъяс йылысь пырджыксӧ оз юасьлыны...
Но ме тіянлы вочавидза...
Вежон сайын народнӧй комиссаръяслӧн сӧвет должен вӧлі помавны ассьыс олӧмсӧ Любань станцияын.
Сӧмын случайнӧ найӧ мынісны водзӧс босьтӧмысь...
Читкыртчӧмӧн, сійӧ видзчысигтыр вайӧдіс папироссӧ вом дорас, лэдзис вӧсньыдик визьӧбӧн тшын.
— Тӧданныд, генерал, некод и нинӧм оз сувтӧд карайтысь киӧс.
Кывъясыс и жестъясыс сылӧн вӧліны литературнӧй фатовствоӧ вуджан выйын.
Носович кыйис асьсӧ сы вылын, мый любуйтчӧ...
— Кӧсъянныд вина? — юаліс Савинков. — Меным вайисны зэв бур Амонтильядо.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
1
Вокзалысь петӧм бӧрын Марья Карасева видзӧдліс васӧд тувсовъя пӧсь руӧн руалысь стен вылӧ, шлывъялысь варышъяс вылӧ.
Шонді, лӧзалан сынӧд.
Марья пуксис турун вылӧ, пуктіс пидзӧс вылас Мишкалысь юрсӧ, — сылӧн юрыс ӧшаліс, сэтшӧмӧдз вӧлі омӧльтчӧма.
Поезд муніс.
Ӧні сӧмын кылӧ вӧлі, кыдз турун пиын неуна шутляліс тӧв, тюргисны жаворонокъяс.
Марья муніс Петроградысь продовольственнӧй отрядкӧд.
Заводын вӧлі уна вензьӧм тайӧ отрядыс вӧсна.
Коммунистъяс горзісны, мый тайӧ план орӧдӧм, самотёк, мешочничество...
Пӧрысь рабочӧйяс горзісны коммунистъяслы: «Речьяснад рушкутӧ он тырт, социализмтӧ стрӧиттӧдз ставӧн джагалам».
Чукӧртісны ас костаныс сьӧм, судзӧдісны салдатскӧй бязь, сов да быд пӧлӧс кӧрт шылльӧ-мылльӧяс — кӧрттув, шурупъяс, ӧдзӧс дзиръяс — и тайӧн надежнӧй квайт рабочӧйӧс мӧдӧдісны Донӧ — вежлавны пызь вылӧ...
Корлісны мунны Иван Гораӧс.
Сійӧ ӧткажитчис: «Кутшӧм синмӧн ме Владимир Ильич вылӧ видзӧдла?
Тявзыны митингъяс вылын, шуас, зільӧсь, — кынӧмтӧ нюкыртіс — кӧльӧса вылын лавка мӧдӧдід.
Тайӧ мирӧвӧй позор».
Марьялы сійӧ век жӧ решительнӧ тшӧктіс босьтны челядьсӧ да мунны лунвылӧ.
Ачыс пуксьӧдіс сійӧс вагонӧ, сетіс челядьыслы туй вылас пуӧм вит картупельӧн.
«Мирскӧй станицаын, Марья, веськыда мун менам Степан вок дорӧ.
Сійӧ тэнӧ лэдзас гортас.
Вежон мӧд шойччыштан, сэсся делӧясыд тэд аддзысясны...»
Алёшка вайис консерв банкаын ва.
Туй чӧжӧн сійӧ велаліс сёрнитны грубӧй гӧлӧсӧн.
— Мам, мунам станицаас подӧн.
— Пырысь-пыр, пиук, пукышта неуна.
— Мишка, — шуис сійӧ, шоныд турун кузя кӧмтӧм кокъяснас любӧ пырысь тяпъяліг, — мунам чиркъясӧс кутавны.
Мишкалӧн синъяс задорнӧя югнитлісны, — мам пидзӧс вывсьыс юрсӧ лэптывтӧг, нюммуніс чукыръяснас.
— Но, мунам...
— Удитан, куталан на, — шуис Марья, — чиркъясыд тан уна.
Бурджык, со телега дінӧдзыс котӧртлы, гашкӧ, бур йӧз нуыштасны миянӧс.
Лыа туй кузя, вердаса гнедӧй вӧлӧн веськӧдлігтыр, телегаас сувтӧмӧн, мунӧ вӧлі паськыд пельпомъяса вушйӧм чышъяна, кӧрталӧм очипокӧнныла, сылысь дӧмаса юбкасӧ павкйӧдліс тӧв.
Алёшка вӧтӧдіс сійӧс: «Тётенька, нӧрӧвитлы».
Нылыд зэлӧдіс вӧжжисӧ, бергӧдчис Алёшкалань сьӧд синкымъяса, кӧдзыда видзӧдан ёсь синъяса, мугӧм рӧма чужӧмнас.
— Квайт сутки сувтсӧн мунім, тётенька, эг узьлӧй, эг сёйлӧй, мамлӧн кокъясыс пыктісны...
— Код ордӧ станицаас? — юаліс сійӧ сурова.
— Степан Гора дорӧ — Иванлӧн вок ордас.
Иван Горалысь нимсӧ кылӧм бӧрын, нылыд шензьӧмӧн кыпӧдіс синкымъяссӧ, паськыд чужӧмыс сылӧн югдіс мелілунӧн.
Гогнитіс юрнас Алёшкалы, мед пуксис телегаас, бергӧдіс вӧвсӧ вокзаллань.
Чеччыштіс Марья дорын, лэдзис кӧмтӧм кок вылас сюйыштлӧм юбкасӧ.
— Кӧлуйыд кӧн?
Марья выныштчыліс сувтны, бормочитіс, аттьӧаліс, — нылыд босьтіс сылысь багажнӧй квитанциясӧ.
Кӧлуй — сьӧкыд неыджыд сундук и кык ноп — котӧрӧн петкӧдіс вокзалысь.
Кагаӧс моз босьтіс Марьяӧс, пуксьӧдіс телегаӧ нопъяс вылас, сетіс сылы ки вылас Мишкаӧс и, сёрниттӧг, вӧтліс вӧвсӧ станицалань.
Сӧмын, кор Марья юаліс: «Кыдз тэнӧ шуӧны, зарниӧй?» — кыввидзис дӧсадуйтӧмӧн:
— Да — Агриппина...
Чирскӧй станицаӧдз мунісны дыр степь кузя, мылькъяинъясті.
Вуджисны пос кузя чукльӧсь неыджыд ю Чир, сійӧ визувтіс пашкыра кустъяс вуджӧр улын.
Тыдовтчисны джуджыд топольяс крепыд воротаяса, сёйӧн мавтӧм виж керкаяс.
Паськыд улича вылын — курӧгъяс, найӧ ноксисны асланыс делӧӧн куйӧд чукӧръяс дорын.
Станичнӧй управление весьтын вушйӧм кумач флаг, кильчӧ вылас, чужӧмсӧ картузнас вевттьӧмӧн, вугралӧ морт кок костас винтовкаӧн.
Мунӧ гӧрба порсь, няйт пельяссӧ ныр вылас ӧшӧдӧмӧн, сы бӧрся ротіктӧны сэтшӧм жӧ няйт гӧрба порсьпиян.
Сотіс шонді, югъяліс пузырчатӧй стеклӧяс вылын.
Чилӧдлісны джыджъяс еджыд кӧлӧкӧльнясянь...
Марья шуис:
— Вот чӧв-лӧньыс, спокой.
Та вылӧ Агриппина, бергӧдчывтӧг, крута лэптыштліс пельпомсӧ.
Сувтіс куим ӧшиня, ён ставеньяса еджыд каменнӧй керка дорын.
Агриппина чеччыштіс телега вывсьыс, кутіс восьтавны охраӧн краситӧм воротасӧ.
— Мунӧй, — шуис сійӧ, — со эсійӧ керкаӧдзыс, накӧсӧсӧ, — сійӧ Степан Горалӧн керкаыс.
Ме нопъястӧ вая.
Сійӧ пыртіс телегасӧ дворас.
Сэсянь грубӧй гӧлӧс чукӧстіс:
— Гапка...
Кодӧс вайин?
— Степан дорӧ рӧдняяс.
— А ме тшӧктылі вӧвсӧ мучитны?
Воротаын, найӧс пӧдлаліг, тыдовтчис сьӧд тошка, ыджыд вома казак, шӧр арлыда, — дӧрӧмсӧ сюялӧма гӧрд лампасъяса важ гачӧ.
Плеш вывса сьӧд чуб увсянь сійӧ эз бура пырысь видзӧд туй вомӧн вуджысь Марья бӧрся, коді вӧлі пасьтасьӧма нетшкыссьӧм рыжӧй гӧна питерскӧй пасьӧ, висьӧдчан крут балябӧжа омӧлик Алёшка бӧрся да вурун чышъянӧн пельпом вомӧныс крестӧн кӧрталӧм дзоляник Мишка бӧрся...
— Питирсаяс!
Ха! — горӧдіс казак, еджыд пиньяса ыджыд вомсӧ паськӧдӧмӧн...
2
Сійӧ жӧ лунӧ Нижнечирскӧй станицасянь верст кыксё сайын рытыввылын, степнӧй карын Луганскын, кӧні окраинаясас да рабочӧй посёлокъясын сулалісны сёйӧн мавтӧм сэтшӧм жӧ куим ӧшиня керкаяс, но паськыд йӧръястӧг нин да сэні нянь сёрӧмъястӧг, и улича кузя ротіктіс сэтшӧм жӧ пияна порсь, сідз жӧ мирнӧя дзоридзалісны вишняяс да позъяс весьтаныс горзісны сьӧд ракаяс, — Гартманлӧн машиностроительнӧй заводын муніс митинг.
Йӧзыс вӧлі сы мында, мый пукалісны джуджыд ӧшинь куричьяс вылын, станокъяс вылын, ӧшӧдлісны юръяссӧ мостовӧй кран вывсянь.
Председателяліс луганскӧй Краснӧй гвардиялӧн организатор и начальник — Пархоменко, ыджыд тушаа мужичӧй, ӧшалан усъяса, балябӧж вылас вештӧм ыжку шапкаа.
Стружиттӧм пӧвъясысь тэрмасьӧмӧн вӧчыштӧм трибуна вылын, кытчӧ веськыда пӧвъяс вылас гижӧма дьӧгӧдьӧн «Огӧ сетӧй Донбасс империалистъяслы», — сулаліс неыджыд тушаа, возбуждениеысла банйӧм чужӧма морт.
Бекешасӧ сійӧ шыбытӧма, военнӧй дӧрӧм топыда зэлӧдӧма сылысь, ён морӧссӧ, юръюв дорышыс сьӧдасьыштӧма пӧсявлӧмъясысь.
Сійӧ сёрнитіс юралан гӧлӧсӧн, напористӧя.
Гажа синъясыс паськавлісны, кор сійӧ нуӧдліс найӧс кывзысьяслӧн то зумыш, то скӧр-решительнӧй чужӧмъяс кузя.
Со найӧ паськӧдісны вомъяснысӧ: «Ха-ха» — гораа голькнитӧ-гӧгыльтчӧ тшынассьӧм вевт улын, и сылӧн синъясыс читкыртчӧны шуткасьыс.
И бара гырддза йӧзвиын кусыньтӧм киыс кипыдӧс дорышнас керыштӧ гран кык мир костын, коді наступайтӧ ӧні миллион штыкъясӧн...
— ...Ми долженӧсь гӧгӧрвоны, мый сӧмын миянын асьнымын миян судьбалӧн решениеыс.
Грознӧй час кучкаліс.
Российскӧй буржуазия корис отсӧг вылӧ немецкӧй буржуазияӧс.
Налы колӧ пӧдтыны вир пиын пролетарскӧй революцияӧс...
Налы колӧ босьтны асланыс киӧ миянлысь заводъяс, миянлысь рудникъяс...
И тіянӧс, ёртъяс, дорны чепъясӧн тайӧ станокъяс бердӧ...
Сылысь сэтшӧм сьӧлӧмысь кывзісны — кажитчӧ вӧлі, мукӧд кывъяс шуигас кылан, кыдз сюрс мортлӧн гутшкӧны пиньясыс.
Сылы эскылісны, сійӧс бура тӧдлісны — важ подпольщик Климент Ворошиловӧс, татчӧс мортӧс.
Мирӧвӧй война дырйи сійӧ Царицынын, подпольеын, кӧні уджавліс большевикъяс группакӧд.
Полиция мӧдіс вӧтлысьны сы бӧрся да сійӧ пышйис Петроградӧ и сэні уджаліс Сургайло мастерскӧйясын.
Февральскӧй революция бӧрын бӧр локтіс Луганскӧ, издавайтліс газета, гижаліс статьяяс, вӧлі бӧрйӧма совдепӧ юралысьӧн.
Учредительнӧй собраниеӧ мандатӧн муніс Петроградӧ.
Октябрь бӧрын вӧліс сэні пӧрядок кузя комиссарӧн.
Немецкӧй наступление лунъясӧ бара воис Донбассӧ, пырис народнӧй комиссаръяс Сӧветса шленӧн Донецко-Криворожскӧй республикаӧ и ӧні митингуйтіс землякъясыскӧд — гартмановскӧй металлистъяскӧд.
— ...Донбассын ми долженӧсь сетны немецкӧй понъяслы решительнӧй отпор, найӧ гӧтӧвитӧны медвойдӧр тіянлы, ёртъяс, вир пычкан неволя...
Немецъяс кытшалӧны нин Харьков.
Революционнӧй краснӧй отрядъяс этша лыдаӧсь и разі-пельынӧсь.
Центральнӧй рада вузаліс Украинатӧ, вузалас и Донбасс.
Коді сӧглас нюжӧдны юрсӧ сійӧ розьӧ?
(Ворошилов кытшовтіс синъяснас измӧм чужӧмъяс вывті)
Сэтшӧмъясыс тані абуӧсь!
Кодлӧнкӧ чугуннӧй гӧлӧс шуис сы бӧрся.
— Сэтшӧмыд тані абу...
Правильнӧ!
Унаӧн бергӧдчисны сылань, кӧні чугуннӧй станина сайын сулаліс чугуннӧй гӧлӧсӧн сёрнитысь морт.
Тайӧ вӧлі литейщик Бокун (коді лэптавліс кинас нелямын пудъя отливкаяс, кор найӧс делӧ вӧлі крукыштны кранӧн)...
— Здорово, Бокун! — горӧдіс Ворошилов. — Сідзӧн, ёртъяс, Бокун пример серти вуджам кывъяссянь делӧ бердӧ...
Мед немецъясӧс паныдалас Донбассын кыксё сюрс пролетарскӧй штык.
Зачин Луганск сайын...
Ми долженӧсь пырысь-пыр сформируйтны отряд квайтсё-сизимсё боецысь.
Петам интервентъяслы паныд.
Миян бӧрся быд завод, быд шахта ыстасны отрядъяс.
Кольӧм йӧзыс долженӧсь вӧчавны броневикъяс да бронепоездъяс.
Ӧружие миян эм, а оз тырмы — судзӧдам косьын.
Революционнӧй цельӧн воодушевитчӧм, классӧвӧй лӧглунӧн вооружитчӧм сё пролетарий сулалӧны империалистическӧй наемникъяс бригадакӧд воча...
— Гиж — Тарас Бокун! — бара вевттис сійӧс станок сайсянь чугуннӧй гӧлӧс.
Председательствуйтысь Пархоменко, Бокун дорысь не омӧльджыка кыз гӧлӧсӧн кызӧктӧмӧн, пасйис сійӧс бумага лист вылӧ, вӧрӧдыштіс усъяснас.
Сійӧ видзӧдласлы паныд мӧдісны кыптавны сьӧкыд кияс.
— Пасйы — Солох Матвей...
— Прохватилов Иван, пасйы...
— Чебрец...
Пархоменко бара вӧрзьӧдліс усъяссӧ.
— Кыдз?
Выльысь шу...
— Но, Миколай Чебрец...
Он тӧд, ли мый.
— Гиж — Василий Кривонос и мӧд Василий Кривонос...
Гижсялісны — думыштӧмӧн да тэрмасьтӧг.
Писькӧдчылісны трибуна дорӧ да, синнас лапйӧдліг, видзӧдісны, кыдзи председатель гижӧ сылысь овсӧ бумага вылӧ.
Ышловзьӧмӧн бергӧдчылісны мӧдарӧ:
— Сідз, инӧ...
Мукӧдыс, гижсьӧм бӧрын ёртъяс дорас локтӧмӧн, пыркнитліс юрнас:
— Воюйтам, ребята...
Мукӧдыс и баквалитчис и шутитіс неладу.
Мукӧдыс, быттьӧ юрас садь быртӧдзыс кучкӧмаӧсь, видзӧдісны ас водзас нинӧм аддзытӧм синъясӧн.
Ставӧн гӧгӧрволісны, мый делӧ абу шутитана и боссин кӧ нин — колӧ кыскыны помӧдз.
Йӧзыд тані вӧлі серьёзнӧй.
3
I-ой германскӧй корпуслӧн частьяс мунӧны вӧлі Киевсянь рытыв-лунвывлань Ромодан — Полтава вылӧ да рытыввыв-войвывлань — Бахмач — Конотоп вылӧ, Харьков да войвыв Донбасс джуджыд сывтырӧн шымыртігтыр.
Украинскӧй краснӧй армияясӧн главнокомандующӧйлӧн, оперативнӧй штаб эз вермы лӧсьӧдны топыд йитӧд Харьков дорӧ подступъяс вылын разалӧм уна лыда отрядъяскӧд.
Отрядъяс действуйтлісны асланыс революционнӧй гӧгӧрвоӧм серти, бӧрыньтчылісны да чукӧртчылісны сэтшӧм местаясын, кодъясӧс найӧ лыддьылісны коланаӧн дорйыны.
Эз нин вӧвлы сэсся ни телеграфнӧй, ни телефоннӧй йитӧд.
Ориентируйтчылісны — звӧнитлісны матыса кутшӧмкӧ да станцияӧдз и, трубкаӧ кӧ увтлісны гӧгӧрвотӧм кывъяс, — определяйтлісны, мый станция босьтӧма немецъясӧн.
Немецъяс жмитісны Ромодан вылӧ, и кор кытшовтісны сійӧс, краснӧйяс, бӧрыньтчигтыр, заводитісны чукӧртчыны Бахмач да Конотоп дорын, сакар да порок вӧчан заводъяслысь район потшӧмӧн.
Бахмач дорӧ бӧрыньтчылісны киевскӧй рабочӧй-«арсеналецъяслӧн» отрядъяс, Шаровлӧн, Ремневлӧн отрядъяс.
Сыланьӧ жӧ муніс Харьковсянь «Медводдза луганскӧй социалистическӧй отряд» — командуйтліс сыӧн прапорщик Гришин, комиссарӧн сэні вӧлі Климент Ворошилов.
Сьӧмӧсыс вӧлі гартмановскӧй рабочӧйясысь, — ӧстальнӧйыс — мукӧд заводъясса рабочӧйяс да железнодорожникъяс.
Ещӧ туйын на лоис весавны отрядысь ветымын кымын бандитӧс.
Став тайӧ группаясыс, колоннаясыс да отрядъясыс — Луганскӧйысь ӧтдор — артмӧдісны фронт Бахмач дорын — рытыв-лунвывлань подковӧн.
Немецъяс, кодъяс омӧля тӧдісны сулалан местасӧ да вынъяссӧ рочьяслысь, зурасисны на вылӧ немвиччысьтӧг: воддза эшелонлӧн локомотив путкыльтчис откос улӧ.
Поезд кузя клеснитіс свинечӧн.
Немецъяс гузьгысисны вагонъясысь и, кор кыскыссисны вынъяс, кутісны наступайтны ӧнія кадся бойлӧн став правилӧяс серти.
Краснӧйяс косясисны эз ӧткодя.
Ремневлӧн отряд, коді пазӧдіс туй вывсьыс вина склад, би улын гӧгыльтчис степӧ, оврагъясӧ, да кутіс митингуйтны.
Боецъяс, телега вылӧ кавшасьӧмӧн, куш голяяссӧ польтчӧдӧмӧн, горзылісны.
— ...Сы кузя, мый фронт вылын миянӧс вӧлі вайӧдӧма медся пӧрядоктӧм состояниеӧ йӧй командование вӧсна, ми, Ремнев ёрт нима партизанскӧй отрядса боецъяс, протестуйтам немецъяс вылӧ мунӧмлы паныд, сы вӧсна мый этатшӧм техникаӧн наступлениелӧн результатъясыс лоасны миян кулӧм водзвывса агонияӧн...
— Гӧлӧсуйтӧй протокол вӧсна, — телега дорӧ чукӧртчӧмӧн, горзісны скӧрысла горячитчысь личностьяс. — Ог вермӧй косясьны этатшӧм техникаӧн...
Разӧдчӧй гортаныд!
— Медся стойкӧйясӧн петкӧдчисны киевскӧй «арсеналецъяс» да партизан Капусталӧн гӧрд отряд, коді кераліс атаман Петлюралысь быдса корпус гайдамакъясӧс, кодъясӧс немецъяс лэдзисны водзаныс, кыдз буйволъясӧс муӧ сатшкалӧм ёсьяс вылӧ.
Шыльыд эрд вылын дыр туплясисны да сісьмисны некодӧн идравтӧм гайдамакъяс, лӧз жупанаӧсь да би кодь гӧрд шароваръясаӧсь.
Ёнасьыс-ёна лёкмисны немецъяс, кор аддзисны краснӧйяслӧн веськыдвыв флангысь зэв бура дисциплинируйтӧм часть: тайӧ вӧлі чехословацкӧй корпуслӧн арьергарднӧй полк (вӧвлӧм военнопленнӧйясысь), корпусыс сійӧ Брестскӧй мир бӧрын заводитіс бӧрыньтчыны асыввылӧ, Великороссияӧ.
Немецъяслӧн ярлуныс пасьмуніс чехословацкӧй арьергарднӧй полклӧн спокойнӧй чорыдлунӧ.
Но войнас немвиччысьтӧг сійӧ ас вӧлянас эновтіс фронтсӧ, грузитчис эшелонъясӧ да веськӧдчис аслас корпускӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Артмӧм кост пыр немецъяслӧн конница пырис краснӧй частьяслы тылас, и налы лоис бӧрыньтчыны, Бахмач и Конотоп немецъяслы кольӧмӧн.
Луганскӧй отряд, тайӧ лоӧмторъяс йывсьыс тӧдтӧг на, матыстчыліс асыввывсянь.
Март дас кӧкъямысӧд лунӧ Луганскӧй отрядлӧн эшелон писькӧдчис тупкӧса семафор вомӧн Ворожба станцияӧ — Конотопсянь ӧти перегонын.
Ворожбаын став туйясыс вӧліны тырӧмаӧсь пушкаяса платформаясӧн, тӧварнӧй вагонъясӧн, кӧні, восьса ӧдзӧсъясас, кокъяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, пукалісны разнӧй отрядъясысь боецъяс.
Быдлаын — кӧстеръяс, ызгысь йӧз чукӧръяс, пӧртъяслӧн бронӧдчӧм, вагонъяс улын асмогасьны лажыньтчӧмъяслӧн еджыдалысь бӧръяс, горзӧмъяс, вӧвъяслӧн гӧрдлӧм, тӧв йылын бовъялысь нямӧдъяс да дӧрӧмъяс.
Ворошилов да Гришин пырисны вокзалӧ комендатураӧ — доложитны отряд воӧм йылысь да веськыд провод кузя йитчыны главнокомандующӧйкӧд.
Тані тойласисны быд пӧлӧс йӧзыс, коклябӧрӧдзыс ватнӧй пальтоясаӧсь, сиктса кожухъясаӧсь, окопнӧй шынельясаӧсь.
Боеспособность определяйтчыліс ӧшлӧм ӧружие лыдӧн, медся нин — ручнӧй гранатаяс лыдӧн.
Вокзалын ӧдзӧсъяс жуглӧмаӧсь, джоджас — быд ногыс водалӧм узьысьяс.
Комендант жырйын махорка тшын пиын сулалісны — быдӧн торйӧн — шуштӧм чужӧма йӧз.
Найӧ воисны татчӧ лёк-скӧрнысла летйысян банбокъясӧн, медым пӧлучитны, мый налы колӧ, либӧ сэн жӧ лыйны, сукин сынӧс, комендантӧс.
Сійӧ, дерт, дзебсьӧма.
И найӧ виччысисны сійӧс, мӧда-мӧд выланыс весиг видзӧдлыны полӧмӧн, сы вӧсна мый синъясаныс налӧн некодлӧн эз вӧв пӧщада.
— Мунам, корсям комендантӧс, — спокойнӧя шуис Ворошилов.
Сійӧ тӧдліс вокзалса пӧрядокъястӧ да веськыда муніс тыртӧм багажнӧй камераӧ.
Сэні багажлы вӧчӧм джаджйын узис комендант, юрнас гартыштчӧма кожух пиӧ.
Ворошилов заводитіс тракӧдны сійӧс, кытчӧдз мӧдыс эз мыччы кожух улысь, свинеч кодь, пыктӧм чужӧмсӧ.
— Но? — шуис комендант, синбӧжнас видзӧдӧмӧн — абу-ӧ кианыс налӧн ӧружие.
— Тэ нӧ мый? — юаліс Ворошилов.
— А тіянлы мый колӧ?
— А сійӧ, мый ме должен тэныд доложитны отряд воӧм йылысь.
— Но, докладывайт.
— Мунам комендантскӧяд.
— Ог мун.
Сійӧ весьшӧрӧ.
Ме сизим сутки эг узьлы.
И сійӧ бара пырис кожух улас, но Ворошилов шыбытіс сылысь кокъяссӧ джадж вылысь да гораа, бура кыымӧн, висьталіс витсё штык лыда Луганскӧй отряд воӧм йылысь.
Комендант лапйӧдліс синъяснас.
Кывъяс, кутшӧм кӧть страшнӧйӧсь эз вӧвны найӧ, бӧр чеччыштлісны сійӧ юрвемысь.
— Но, воинныд, — шуыштіс сійӧ. — Воинныд — ректысьӧй.
— Требуйтам лэдзны миянлысь эшелон Конотопӧ, фронт вылӧ.
— Оз позь.
Тыртӧма став туйяссӧ.
— Ми требуйтам йитны миянӧс веськыд провод кузя главнокомандующӧйкӧд.
— Оз позь, енмӧй жӧ тэ менам...
— Мыйла?
Кӧні командующӧйыс?
Конотопын?
— А чӧрт сійӧс тӧдӧ — кӧні командующӧй...
Проводъяс оз уджавны...
Вообще — ыджыд дзугсьӧм...
— Ладнӧ...
Сідзкӧ ми тӧдам, мый миянлы вӧчны.
— Вӧчны он имеитӧй право, — грӧзитӧмӧн моз шуис комендант, Ворошилов кобураысь чурвидзан наган вороп вылӧ бара кӧсӧйӧн видзӧдіг.
Водзӧ тані нинӧм вӧлі вӧчны.
Ворошилов и Гришин бӧр мунісны эшелон дорас.
Гришин скӧрысла чушйӧдліс, кыдз дзодзӧг.
Вӧвлӧм прапорщик, фельдшерлӧн пи, Гришин эз вӧв омӧлик зон, но, тыдалӧ, командирӧ некутшӧма эз шогмыв.
Кокпӧкъястӧм кузь кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сійӧ шуаліс:
— Мый нӧ миянлы вӧчны сэсся, Ворошилов ёрт?
Ми веськыда кутшӧмкӧ налькйын...
Тані веськыда кутшӧмкӧ рок небоеспособнӧй элементъясысь.
Сулавны тан — миян войтыр веськыда разложитчасны.
Дзоляник щӧкаыс сылӧн сёрнитігас саявліс ной дӧрӧм юръюлас.
Командирлы колӧ воны боецъяслы сьӧлӧм вылас и чорыд, некытчӧ йӧрмытӧм сёрнинас, и стрӧг, а кор колӧ — гажаа югъялан синъяснас, и повтӧмлуннас, и став модаяснас.
Гришин эз юлы вина, эз куритлы, вӧлі честнӧй, весиг вывті.
Но Ворошилов гӧгӧрволіс нин, мый татшӧм командирнад уна он воюйт.
— Сувтӧд караульнӧйясӧс, медым смертьӧн грӧзитӧмӧн, некодӧс эз лэдзны вагонъясысь, — шуис сійӧ Гришинлы. — Лок менам купеӧ, кутам сӧветуйтчыны.
Совещание вылӧ Ворошилов корис разведкаса начальникӧс — матрос-черноморец Чугайӧс.
Вӧлі решитӧма-медводз тӧдмавны обстановка: кӧнӧсь немецъяс?
И сы серти паськӧдчыны фронтӧн, самостоятельнӧя действуйтӧмӧн, сы вӧсна мый командующӧйкӧд йитӧд эз ло лӧсьӧдӧма.
Чугай корис чарка спирт да морскӧй ногӧн варгыльтіс-петіс вагонысь — чуксавны окотитысьясӧс.
Гришинлы, разведкасянь юӧръяс вотӧдз, колӧ вӧлі вердны боецъясӧс да видзны найӧс разлагайтан сёрниясысь.
Ворошиловӧс виччысис медся сьӧкыдыс: судзӧдны паровоз, платформаяс да петкӧдны найӧс разведчикъяскӧд свободнӧй туй вылӧ.
Первойсӧ сыкӧд эз кӧсйывны сёрнитны.
— Тэ коді сэтшӧмыс? — грӧзӧн юасьлісны отрядъяслӧн атаманъяс. — Вешйы вагон дорсьыс!
Вешйы ылӧ!..
Железнодорожникъяс бергӧдчылісны мӧдарӧ: «Нинӧм ог тӧдӧй, некутшӧм паровозъяс, площадкаяс абуӧсь».
Настойчивӧй, весел — ыж ку меха турунвиж бекешаа — сійӧ котраліс туйяс кузя, пыравліс вагонъясӧ, паровозъяс вылӧ, тӧдіс нин, кодӧс кыдзи шуӧны, кодлӧн кутшӧм характер, — ӧтиӧс — убедитіс, мӧдӧс — повзьӧдіс, сылы — грӧзитіс, коймӧдлы — висьталіс немецкӧй оккупация йылысь сэтшӧм пӧсь кывъясӧн, — морт заводитліс пуджсьыны.
И вот поездъяслӧн да йӧзъяслӧн став бесформеннӧй чукӧрыс мӧдіс вешъясьны, вӧрзявны: кӧні йӧткыштісны водзӧ состав, кӧні сетчисны бӧрвыв.
Няйт, чушйӧдлысь паровоз да кык платформа вӧліны петкӧдӧмаӧсь первойя туй вылӧ.
Сувтӧдісны ӧрудие, пулеметъяс, сӧвтісны снарядъяс.
Гранатаясӧн ӧшлӧм сизимдас вит морт — разведкаӧ мунны окотитысьяс кавшасисны платформаяс вылӧ.
Ворошилов, Чугай да отрядса пропагандист сувтісны паровоз вылӧ.
Поезд петіс Конотоплань.
Рытыввылын, кытчӧ мунліс рельсъяслӧн визьыс, вижӧдіс мирнӧй степь.
Степь сайсянь кыпӧдчыліс, — эз вермы кыпӧдчыны, — лым гӧра вылӧ скодитан кымӧр.
Ӧдйӧ матыстчылісны — чеччыштлісны телеграф столбъяс муӧдз везмунӧм проводъясӧн да на вылын посни лэбачьясӧн.
Паровоз содтыліс ӧдсӧ.
Вуджӧртіс железнодорожнӧй будка, телега вылын бӧчка, еджыд кӧза, коді повзьӧмӧн зэлӧдіс прикол кӧвсӧ.
Стӧрӧж мыйкӧ горзіс, паськӧдтӧм флагнас повзьӧм пырысь ӧвтӧмӧн.
Мавтчӧм сьӧд чужӧма машинист горӧдіс:
— Перегон вылын абу лючки!..
Чугай шуис сылы дыша, пинь пырыс:
— Сет вай, сет парсӧ, мый тэ — узян?
Чугай, площадкаса кӧрт перилӧ вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, чургӧдліс тӧвлы паныд паськыд сьылісӧ, эбӧса морӧссӧ.
Сылы век вӧлі жар.
Ставыс свет вылын кажитчыліс сылы вывті ньӧжйӧ мунысьӧн.
Тӧлыс швичкис сылӧн паськыд, вӧрзьывтӧм чужӧмӧ, читкыльтчӧм усторъяснас да югыд, лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъяснас.
Ворошилов, кӧльӧсаяслысь зяткӧм шысӧ вевтыртӧмӧн, юаліс: оз-ӧ ло видзчысьӧмӧнджык вӧчӧма — ыстыны разведчикъясӧс Конотопӧ вотӧдз?
Чугай, бергӧдчывтӧг, топӧдіс паръяссӧ.
— Оз ков видзчысьӧмӧнджык...
Воам полнӧй ход вылын.
Сэн разберитчам...
Площадкасянь косвыйӧныс чургӧдчӧмӧн, сійӧ кутіс ӧвтны войтырыслы, медым лӧсьӧдчисны.
Прӧйдитісны железнодорожнӧй будка Конотопсянь дас кыкӧд верстын.
Водзиын, лым гӧра кодь еджыд кымӧр фон вылын тыдовтчис паровоз тшын.
Ворошилов вӧрзьӧдіс машинистӧс пельпомӧдыс.
— Вай надзмӧд...
Чилӧстісны тормозъяс, паровоз ломаліс пошкигтыр.
Кор парыс разаліс, — водзиын — верст кык сайын — бура вӧлі тыдалӧ германскӧй бронепоезд — башняяслӧн куполъяс да блиндированнӧй паровоз.
Сетісны бӧрӧ ход, но вӧлі сёр нин.
Башняясысь лэбыштісны сімӧм тшынторъяс.
Снарядъяс жуньӧбтісны лӧз сынӧдысь.
Мулӧн, тшынлӧн, билӧн йиркакылан сыри-летки сюръяяс качисны дзик паровоз нырулын и — веськыдвылынджык дзик платформа дорын.
Гымыштӧм кодь кык удар сыркнитісны степсӧ.
Дзизнитісны лэбысь осколокъяс.
Ворошиловӧс шыбытіс паровоз вывсьыс насып вылӧ.
Сійӧ гӧгыльтчис откос улӧ, чеччыштіс, тырӧма муӧн, нинӧм оз кыв.
Бара чушнитіс снаряд, — сыркмунӧм, син ёран би...
Паровозлӧн спинаыс воссис гутшкан взрывӧн, быттьӧ отчаяниеын ыстіс ассьыс ловсӧ вылӧ енэжӧ пар кымӧръяс пиын.
Такӧд ӧттшӧтш мӧд снаряд мӧд ӧчередлӧн кучкис бӧръя платформаӧ.
Йӧз, кодъяс эз удитны чеччыштны, качисны вывлань чагторъяскӧд да му комӧкъяскӧд ӧтлаын, и найӧ тушаяслӧн косясьлӧм колясъясыс тшыналысь паськӧм лестукъяс пиын разалісны степь кузя.
Разведывательнӧй отрядысь колис джын йӧзсьыс этшаджык, бок вылас пӧрӧм, ройкмунӧм паровоз да ыръялан платформаяс, кӧні би пытшкас взрывайтчисны патрон тыра жӧч дозъяс.
Чугай вӧлі контужитчӧма — бергаліс насып улын, кок йылас сувтны выныштчӧмӧн.
Отрядса пропагандист шӧйӧвошӧмӧн пыркниталіс буссӧ пальто лапӧдъяс вывсьыс.
Боецъяс — коді куйлӧмӧн лыйліс немецъяс кузя, коді бӧбмӧмӧн моз видзӧдіс поездлӧн сотчысь колясъяс вылӧ.
Колис кымынкӧ минута ӧрудиеысь первойя лыйӧмсянь.
Колӧ вӧлі пырысь-пыр вӧчны решение.
(Бара сімӧм тшынтор бронепоезд башняысь.)
Ворошилов котӧртіс боецъяс дорӧ.
— Петӧй би улысь!
Ӧкты винтовкаяссӧ!..
Разрыв тшын да бус сайӧд улын сійӧ вуджис полотно вомӧн и сэні, горзігтыр, видчигтыр, бӧбмӧм боецъяслы наганнас зурӧдӧмӧн, тшӧктіс кыпӧдавны раненӧйясӧс, бӧрыньтчыны:
— Спокойнӧя, ёртъяс!
Нинӧм страшнӧйыс!
Отряд коляскӧд сійӧ бӧрыньтчис, шынельяс вылын сизим раненӧйӧс кыскигтыр.
Немецъяс ыстісны бӧрсяньыс ӧчеред, но, тыдалӧ, жаль лои видзны снарядъяс йӧз чукӧртор вӧсна.
Бронепоезд сулаліс горизонт вылын, лымъя кымӧр фон вылын, сука тшыналіс.
Кӧрттуй кузя ворга кодь сайӧдӧ пырӧмӧн, Ворошилов тшӧктіс разявны рельсъяссӧ.
Боецъяс пуктісны раненӧйясӧс турун вылӧ.
Видзӧдісны рельсъяс вылӧ, качайтісны юрнаныс.
Чугай выныштчыліс мыйкӧ шуны, но сӧмын вежньӧдліс лӧзӧдӧм паръяссӧ.
Ключыс — рельсъяссьыс винтъяссӧ разявны — некодлӧн абу лоӧма.
— Оз шогмы, — шуис Ворошилов. — Ковмас ветлыны поезд дорӧ.
Ключыс уна вӧлі.
Лажыньтчӧмӧн пукаліг, сійӧ тэрыба видзӧдаліс чужӧмъяс вылӧ.
Ӧтик букыша бергӧдчис мӧдарӧ, мӧд нускыны мӧдіс, Ворошиловлы синмас видзӧдтӧг...
— Добровольнӧ.
Коді мунас?
— Ладнӧ.
Ме котӧртла, — шуис Бокун.
Сійӧ вӧлі шапкатӧм, чишкасьӧм юрсиа, турунвиж каленкорысь стежитӧм жилета.
— Час пӧрчча кӧмкотӧс, Климент Ефремович.
Сійӧ пуксис рельс вылӧ да заводитіс разявны кӧвъяс, — наӧн вӧлі кӧрталӧма куш кокас резина галошъяс.
— Зонъяс, видзӧдӧй — эн воштӧй галошсӧ...
Сійӧ мигнитіс Ворошиловлы да мӧдӧдчис, быттьӧ пӧсь кузя, — кӧмтӧм кокъяснас насып вывса изторъяс кузя, лэччис эжа вылӧ, и — ух, тан небыд! — ӧддзӧдіс, мӧдіс тшынйыны, сьӧд коклябӧръяснас вирдалігтыр.
Ворожба станция вылын заводитчис паника: некод эз виччысьлы германскӧй бронепоездӧс тайӧ перегонын.
Кайлісны водокачка вылӧ — видзӧдны лӧзалан ыліас, кӧні вераліс тувсовъя сынӧд, и сы вӧсна, мый горизонтын нинӧм вӧлі оз тыдав, — ещӧ грӧзнӧджык кажитчыліс ӧпасностьыс.
Кыдз другысь кыптӧм степнӧй тӧв заводитас друг гартны туй вылысь буссӧ, сідз жӧ став станция пасьта заводитчисны тӧлктӧм, пӧрядоктӧм митингъяс.
Мыйвермӧмсьыс горзісны командиръяс, грӧзитісны вагон плӧщадкаяссянь наганъясӧн.
Тшыналісны паровозъяс.
Нетшкысисны, йиркӧдісны составъяс вагон вевтъяс вылас боецъясӧн.
Мыйкӧ мында отрядыс бӧрыньтчис эшелонъясын.
Мыйкӧ мындаыс муніс тракт кузя.
Рыт кежлас тыртӧммӧм станция вылын колис ӧти Луганскӧй отряд.
Командир Гришин мужественнӧя нуӧдіс олӧмӧ комиссарлысь приказ: некод боецъяс пиысь эз эновт эшелонсӧ, некод бокӧвӧйяс пиысь дас воськов вылӧ эз матыстчыв вагонъяс дорӧ.
Гришин эз тӧд — ловъя-ӧ Ворошилов.
Горизонтын быд здукӧ вермис тыдовтчыны бронепоездлӧн тшыныс, — колӧ вӧлі ӧтнаслы, ӧтарӧ-мӧдарӧасьтӧг, примитны решение: петны вагонъясысь, паськӧдчыны фронтӧн либӧ бӧрыньтчыны.
Но решениеыс Гришинлӧн, кыдз век, вожавліс паныд сулалан идеяяс костӧ.
Шуйга киас наганӧн, веськыдас гранатаӧн сійӧ чепйыв пон моз восьлаліс вагонъяс пӧлӧн.
Сійӧ решитіс виччысьны асыв.
Шонді гӧгыльтчыліс енэжтас сайӧ, овлытӧм ыдждаясӧдз содӧмӧн.
Гришин пуксис вагон пос тшупӧд вылӧ.
Паськыда киссьыліс кыалӧн югыдыс — оранжевӧй, турунвиж, — висьтавліс лӧнь поводдя воӧм йылысь...
«Рискуйтны аслам куӧн, — пӧжалуйста...
Но ме жӧ кывкута — шутка! — витсё боец вӧсна...
Мыйся нӧ нерешительность тан вермас лоны!..»
Ӧдйӧ пемдан лиловӧй енэжын ӧзъялісны кодзувъяс.
Кыліс джӧмдалан вӧвлӧн зяткан кок шы.
Гришин лёкысь горӧдіс:
— Коді локтӧ?
Морт чеччыштіс вӧв вылысь, — сійӧс поводӧдыс кыскӧмӧн матыстчис.
— Ас йӧз, ас йӧз...
Радысла Гришин тешкодя ӧвтыштіс кияснас: тайӧ вӧлі Ворошилов.
Седлӧавтӧм крестьянскӧй вӧвлы улӧ лэдзӧм шоша вылас кисӧ пуктӧмӧн, сійӧ шуис:
— Ысты морт кызьӧс — босьтны раненӧйясӧс телегаяс вылысь.
Боецъяссӧ верд.
Рельсъяссӧ ми кысьсюрӧ разялім.
Посторъяссӧ взорвитавны эг вермӧй.
Ысты паровоз вылын команда, — витӧд верстын да дас нёльӧдын колӧ взорвитны посторъяссӧ.
— Немецъяс Конотопын?
— Немецъясӧс виччысь асыв кежлӧ.
— Сідзкӧ, кыдз нӧ ми, тӧварыш комиссар?
Ӧтарсянь...
— А тэ решайт ӧтарыстӧг и мӧдарыстӧг...
Гӧлӧсас сылӧн вӧлі смекайтчӧм.
Но Гришин сэтшӧма нимкодьмис, мый комиссар ловъя, — сӧмын шытӧма гигзис-сераліс, дзоляник щӧкасӧ гимнастёрка воротник пытшкас дзебӧмӧн.
— Но? — грӧзбаӧн нин юаліс Ворошилов. — Кутан косясьны али бӧрыньтчыны?
— Аддзан-ӧ ме тадз тӧлкуйта: миян вын Конотоп дорын жугӧдӧма, йитӧд абу...
Но кӧнӧсь немецъяс — абу тӧдса.
Тайӧ сетӧ нин обстановка.
Ми кӧ бӧрыньтчам, — ми ог пӧртӧй олӧмӧ заданиенымӧс...
Сідзкӧ, миянлы тӧдтӧм даннӧйяс вылӧ пыксьӧмӧн, ми долженӧсь пырны соприкосновениеӧ противниккӧд.
— Фу ты! — Ворошилов пыркнитіс юрнас (и жугыль вӧв гогнитіс юрнас). — Кӧні тэ велӧдчин татшӧм диалектикаас?
Петкӧд йӧзсӧ тайӧ жӧ здукӧ.
Вай — митинг...
— Тайӧ и менам решение, Ворошилов.
— Правильнӧ.
— Сулав, тэ, навернӧ, тшыг?
— Шутка шуны — тшыг!
Но, вай, вай — чукӧртчыны.
Гришин, вагон площадка вывсянь копыртчӧмӧн, кутіс киас тшыналысь кондукторскӧй пӧнар.
Ворошилов медулыс тшупӧд вылас висьтавліс боецъяслы, кодъяс топӧдчӧмаӧсь вагон дорӧ.
— ...Сӧмын бандит и предатель вермас бызгыны татшӧм серьёзнӧй часӧ, — мый быттьӧ миянлы не венны немецъясӧс.
Коді тайӧс горӧдіс?..
Ог венӧй немецъясӧс?
Лэпты, командир, пӧнартӧ, — кӧсъя тӧдны предательлысь чужӧмсӧ...
Морт чужӧмъяс оз вӧлі тыдавны, пӧнарлӧн омӧлик югӧр улӧ сюрліс вӧйӧм, тошкасьӧм банбок либӧ лэдзӧм синкымъяс улын ӧзъялан синъяс...
Ворошиловлӧн лэчыд гӧлӧсыс юргис боецъяслӧн топыд да матӧдз локтӧм чукӧрын.
— ... Уджалысь йӧзлӧн асланыс революционнӧй вӧляӧн ми долженӧсь лӧсьӧдны кӧрт дисциплина...
Командир прикажитіс займитны фронт, — кувны, а врагӧс не лэдзны Донбассӧ...
Тайӧтор йылысь тӧлкуйтӧм оз вермы лоны...
Колӧ тӧлкуйтны мӧдтор йылысь — кыдзи миянлы чорзьӧдны дисциплина?
Миян радъясын абу места паникеръяслы да провокаторъяслы...
Приказывайта — сылы, коді горӧдіс, мый миянлы не венны немецъясӧс, — пет пӧнар дорас!..
Сійӧ вызывающӧя нюжӧдіс кисӧ.
Пӧнар довъяліс сійӧ юр весьтын, — крепыд чужӧмыс кузя прӧйдитлісны вуджӧръяс, ставнас сійӧ вӧлі зэвтчӧма.
Секунда кежлӧ боецъяс ланьтісны.
Сывтырттӧма паськӧдчӧмаӧсь кодзувъяс юръяс весьтын, вагонъяс весьтын, кодзувъяслань нюжӧдчӧм сьӧд вуджӧръясӧн тыдалан пирамидальнӧй топольяс весьтын...
Тӧвру моз лэбыштіс йӧз чукӧрті пыр содан ропкӧм.
Кӧні кӧ бӧрын — друг йӧя горӧдӧм: «Тайӧ эг ме!» и гӧлӧсъяс: «Ылӧдӧ!
Босьт сійӧс!..»
Йӧз чукӧр шызис.
Кылісны кучкӧмъяс.
Лёкысь горӧдӧм: «Вай сійӧс, вай!..»
Боецъяс паськӧдчыштісны, и сійӧ чукӧр костӧдыс вӧлі шыбытӧма вагон пос дорӧ карса пальтоа мортӧс.
Сійӧ сьӧкыда шмоткысис муас, выныштчыліс кыпӧдчыны, пӧрис боквыв.
Ворошилов нетшыштіс Гришинлысь пӧнар.
Копыртчис, мортлысь вирӧдз жугӧдӧм чужӧмсӧ югдӧдӧмӧн.
— Гӧгӧрвоана, — шуис сійӧ. — Тайӧ молодчиксӧ ме ещӧ асывнас на казялі вокзалысь.
И сійӧ ӧдйӧ потшис сійӧс пӧнарнас боецъясысь, кодъяс вӧрзьылісны нин сылань расправитчыны.
Мортӧс сувтӧдісны.
Сійӧ бергӧдліс юрсӧ, пӧрласис, эз кӧсйы сулавны.
Кымынкӧ ки пырисны сылы зептас, кыскисны документъяс: пӧнар дорӧ копыртчӧмӧн, лыддисны, яндзим лои: мортыс тайӧ вӧлӧма киевскӧй Депоса рабочӧйӧн Ремнев отрядысь.
Нырнас кыскышталігтыр, синва сорӧн сійӧ долис:
— Весьшӧрӧ менӧ виинныд, ребята...
Ах, весьшӧрӧ...
Боецъяслӧн чужӧмъяс сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый весьшӧрӧ ӧзйылісны, кодкӧ мисьтӧма нин кӧсӧйтчыліс комиссар вылӧ.
Боецъясӧс гырддзаяснас вешталігтыр, морт дорӧ матыстчис Бакун.
Чужӧмас видзӧдчигтыр пуктіс ыджыд лапасӧ сылы пельпом вылас.
— Ребята, а ме жӧ сійӧс тӧда.
Сылӧн овыс мӧд. — Бакун друг скӧрмис, горӧдіс чугуннӧй гӧлӧсӧн! — Тайӧ эн-ӧ тэ горзыв тӧвнас Учредительнӧй дор?
Жаба!..
Югдытӧдзыс на станциясянь верст вит сайын — полотно ӧтар-мӧдар бокын — Луганскӧй отряд сувтіс позицияӧ.
Ворошилов кольччис Ворожбаӧ, медым бӧр бергӧдны да котыртны ӧнтай бӧрыньтчӧм отрядъяс пиысь кӧть нин мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
Асылыс вӧлі кымӧртӧм, лӧнь.
Пӧся сьылісны жаворонокъяс веж муяс весьтын.
Боецъяс, му мылькторъяс вылӧ винтовкаяссӧ пуктӧмӧн, бергӧдлісны шонділань мышъяснысӧ, — мукӧдыс, дӧрӧмсӧ пӧрччӧмӧн, любӧ пырысь вӧрӧдіс лопатка лыяснас, гыжйыштчавліс.
Гыалан степь вӧлі йӧзтӧм.
Гришин майӧг моз сулаліс кӧрттуйвывса будка вылын, бинокль пыр горизонтсӧ видзӧдалӧмӧн.
Кӧрттуй полотносянь веськыдвылын, мыльк кузя, муртса тӧдчанаӧсь, кыссисны верзьӧмаяс — Чугай разведчикъяскӧд.
— Разлагайтан обстановка, — ропкӧбтіс Гришин, бинокльсӧ лэдзигтыр. — Сволочьяс — тайӧ жаворонокъясыд...
Збыльвылӧ, сьӧкыд вӧлі думыштны лӧсявтӧмджык обстановка сы вылӧ, медым виавны и кулавны татшӧм гажа асылӧ.
Тані эськӧ мунны плуг бӧрся, эзысь кодь дзор, дулльӧсь ӧшъясӧс вӧтлігтыр.
Тані эськӧ сёйӧн мавтӧм керка порог дорын корны кӧдзыд йӧв кринча сералан синъяса тыр морӧса нывлысь, жаворонокъяс сьылӧм улын юны тайӧ йӧвсӧ, тувсовъя лӧсьыд лунъясӧн мугӧммыштӧм ныв банбокъяс вылӧ син бӧжнад видзӧдӧмӧн...
— Кывзы, завхоз, — скӧрысь шуис Гришин будка вывсянь, — лӧсьӧд боецъяслы ӧбед!
Мый талун тэнад?
— Кулеш, — кыввидзис завхоз, лысермунӧм кычипилысь рушкусӧ чепельнас чапалігтыр.
Мылькъяс сайын, эз сыладорсянь, кытчӧ пыр на видзӧдіс командир, — а рытыв-войвывсянь, солиднӧя мӧдіс сяркӧдны пулемет.
Гришин весиг лажыньтчис, киас бинокльыс мӧдіс чеччавны.
Шуйгавывсянь, сідз жӧ мылькъяс сайын, сяркнитіс мӧд пулемет.
Степь кузя юркнитіс ӧрудиеысь лыйӧм шы.
Гришин лэччис будка вевт вылысь да, полевӧй сумкасӧ кутышталігтыр, котӧртіс водзыса окопъяс дорӧ.
Германскӧй пулеметъяс сяркниттӧдз минута войдӧр боец Иван Прохватилов зычитыштіс боец Миколай Чебрецкӧд.
Тэрмасьӧмӧн кодйӧм окопъясын вӧлі дзескыд, — боецъяс Матвей Солох, кыкнан Кривоносыс да Миколай куйлісны окоп дорын му вылас, — коді йирис курыд турун за, коді балябӧжсӧ кипыдӧснас вевттьӧмӧн, вуграліс — нырнас полынь пиын.
Иван Прохватилов, косяссьӧм морӧса дӧрӧма, пукаліс, куш кокъяссӧ по-татарски сюркнялӧмӧн.
Ичӧтик вома казачӧй гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн вӧлі лёк, смекайтчана.
— Тэ менӧ аскӧдыд эн рӧвняйт, Хохлов, — ярскӧба шуаліс Прохватилов, и вына пӧката пельпомъясыс сылӧн ворсісны дӧрӧм улас. — Ми рӧвня цехын.
А Донын ми абу рӧвня.
— Дурак тэ, — вочавидзис Миколай Чебрец, турунтор йиригтыр. — Мый тэ казак — тэнад вирыд, ли мый пӧсьджык?
— Менсьым виртӧ тэныд не видлыны...
Сійӧс немецкӧй сабля видліс...
А тэнсьыд виртӧ коді юліс бесславнӧя?
Иона Негодин тэнсьыд виртӧ юліс, хохол...
Миколай вочавидзліс наросьнӧ — мыйысь дышджыкаыс оз нин позь:
— Тэ — ныртӧ вылӧ лэптан...
Ставныд ті казакъяс вӧлінныд нахалъясӧн да вӧръясӧн, нахалъясӧн да вӧръясӧн и колинныд вечнӧй аминь вылӧ...
Иван Прохватилов эз пырысь-пыр вочавидз, — дзоляник вомыс сылӧн воссьыштіс, еджыд, крепыд пиньяс топӧдӧмаӧсь, шпыньмунӧмӧн, орӧдчывтӧг, ёся видзӧдіс Миколай вылӧ, гожъялӧм кок чуньясыс пырисны пӧсь муӧ.
— Жалит, жалит, весьшӧрӧ тэ ӧбӧдитан менӧ, Миколай...
Сэки пырысь рабочӧй, Матвей Солох, аддзӧмӧн, мый косьтӧг, пӧжалуй, оз помась веныс, солиднӧя кызӧктіс, шуис тӧлкӧн:
— Тырмас тіянлы горачитчыныд, зонъяс.
Мый эн юкӧй?
Кыкнаныд ті — рабочӧйяс, кыкнаныд мыссянныд вирӧн сӧветскӧй власть вӧсна.
Вай куритамӧ.
Веныс налӧн пансис Аграппина Миколай Чебрецлӧн чой вӧсна.
Кыкнаныс вӧліны Нижнечирскӧй станицаысь, — Иван-казак, Миколай — иногородньӧй.
Кыкнаныс тшыгъявлісны.
Кыкнаныс мунісны заводӧ.
Иван кутіс видны Миколайӧс сыысь, мый чойыс сылӧн уджалӧ батрачкаӧн озыр казак, Иона Негодин ордын, став Дон пасьта нималысь снохач да озорник ордын.
«Да ме эськӧн ассьым чойӧс, Анкаӧс, бурджык аслам киӧн джагӧді сэтшӧм позор вылӧ сетӧм дорсьыд...
Эх, ті, хохолъяс — ӧти кыв...»
Миколайлы чушис — вочавидзис, мый иногородньӧй нывкалӧн да казачкалӧн устройствоыс ӧти и Прохватиловлӧн Анналы нинӧм лоас сёйныс — сійӧ жӧ воротаӧ котӧртас нянь кусӧкла.
Тадз, кывйысь кывйӧ, нывкаяс йылысь вунӧдӧмӧн нин, заводитісны лыддьысьны.
Иванлӧн пузис казацкӧй вирыс, Миколайлӧн — мужицкӧй ыръянлун.
— Кулакъяснытӧ бонзьӧданныд став споръястӧ решиттӧдз, — ещӧ тӧлкаджыка шуис Матвей Солох, махорка тыра кӧшӧльсӧ зепсьыс кыскиг. — А колӧ, хлопецъяс, решитны главнӧй спорсӧ — сӧветскӧй власть вӧсна.
Тайӧ кадӧ и сяркнитісны пулеметъяс.
Иван Прохватилов, быттьӧ сійӧс сотыштіс, кватитіс винтовкасӧ, пиньсӧ жергӧдӧмӧн корсис котралысь синаканьяснас ещӧ тыдавтӧм на врагӧс.
Боецъяс гӧгыльтчалісны окопъясӧ.
Кыдзсюрӧ лыйӧмъясысь сім тшынторъяс пуркнитісны медводдза линияысь.
Командир Гришин мыйкӧ горзіс котӧртігтыр.
Ворожбаладорсянь увкнитіс отрядлӧн дзик ӧтик кольӧм ӧрудие, снаряд жунькнитіс юръяс весьтті.
Гришин сувтіс, гырддзаяссӧ шевкнитӧмӧн — новлӧдліс бинокльнас горизонт кузя.
Пулеметъяс сяркӧдісны пыр ӧвсьытӧмджыка, грӧзнӧйджыка, быттьӧ кыссисны матӧджык, — веськыдвывсянь, шуйгавывсянь.
Пуляяс тшыналісны бусӧн окопъяс водзын...
Артмыліс ньӧти эз сідз, кыдзи чайтліс Гришин: немецъяс, асьнысӧ тыдӧдтӧг, шырисны биӧн краснӧйяслысь шоч-цепьяссӧ.
Жуньӧбтіс да усис неылӧ сьӧкыд снаряд — нетшыштіс, кажитчӧ, сё тонна му, путкыльтіс сійӧс окопъяс вылӧ.
Гришин пыр на водзӧ сулаліс эрд вылын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, мужестволысь пример сетӧмӧн: унджыксӧ сійӧ нинӧмӧн эз вермы отсавны.
Став степыс увкйӧдліс, зымгис, сыркакыліс.
Водзиын курганъяс сайын кыпӧдчисны кӧрт шлёмъяс, тыдовтчисны немецкӧй цепъяс.
Окопысь котӧртісны кыкӧн, копыртчӧмӧн.
Гришин горӧдіс: «Бӧрӧ!»
Боецъяс водісны.
Нӧшта и нӧшта — тӧвнырӧн моз качӧм му, шутлялысь осколокъяс...
Гришин бокті котӧртісны куимӧн.
Тайӧ вӧлі бӧрыньтчӧм.
Сійӧ уськӧдчис на дорӧ: «Бӧрӧ!
Позор!»
Кыссис морт, орӧдӧм сос пиысь чурвидзис розӧвӧй лы...
Гришин котӧртіс окопъяс дорӧ: «Ёртъяс, кутчысьӧй...»
Киняулӧдыс кватитӧмӧн, Прохватилов кыскис Миколай Чебрецӧс...
«Он аддзы, чӧрт! — тырӧм ловшыӧн горӧдіс сійӧ, — кытшовтӧны...
Кавалерия!..»
Войвыв мылькъяссянь лэччӧны вӧлі верзьӧмаяс, — германскӧй драгунъяс, лыднас эскадронысь не этшаджык, найӧ рӧдйӧн пырлісны веськыдвыв флангсянь тылӧ.
Кузь бурыся-гӧна вӧв вылын Ворошилов юковтіс пырис пышйысьяс чукӧрӧ.
Зэвтчӧмысла гӧгрӧс синъяса, шапкатӧм, страшнӧй, — вӧв вывсяньыс кватлаліс боецъясӧс пельпомъясӧд, тойлаліс найӧс вӧвнас, горзігтыр, — ӧвтчис наганнас:
— Сулав!
Эстшӧм-татшӧмъяс!
Бӧрӧ!
Бокун!
Солох!
Прохватилов!
Кривонос!
Чӧрт моз бергаліс боецъяс пӧвсын, — гӧгрӧс синъяс... горзысь вом... вӧв вурысьлӧн павкнитчӧм... чорыд кабыр, коді чашнитіс дӧрӧм... жервидзан нырвом вӧвлӧн... револьвер веськыда синъясӧ...
Видчис, кватлаліс, тойлаліс...
— Сулав!
Виа!
Водзӧ...
Ме бӧрся!
Сылӧн чукӧртӧм вӧляыс пырис суровӧй, мужественнӧй, шӧйӧвошӧм йӧз чукӧрӧ.
Сійӧ чукӧртіс ас вылас вниманиесӧ, другысь лоис ёнджык фокусӧн сы дорысь, мыйысь боецъяс пышйылісны...
Йӧз сувталісны сы гӧгӧр — ачыс энергичнӧй, крепыд, киргысь, курччасьысь вӧв вылын.
Ыджыд Бокун сайкаліс медводдзаӧн — бергӧдчис немецъяслань, сюйис винтовкаас обойма...
Ворошилов гӧгӧр, сылӧн кузь бурыся вӧв гӧгӧр, чукӧртчисны кымынкӧ дас боец, и сійӧ прикажитіс налы вӧчны дзик ӧтитор, мый вӧлі колӧ: водны цептӧн да лыйлыны драгунъяс кузя...
Вӧв бурысьяс бердӧ копыртчӧмӧн, немецъяс — ставыссӧ верстджын сайын — скачӧн пырлісны тылӧ, вӧлі бура тыдалӧ, кыдз дзирдалісны налӧн веськыд палашъясыс.
Ворошилов скачитіс водзӧ, пышйысьясӧс чукӧртіг, — ӧні найӧс кокниджык нин вӧлі бергӧдны водӧм, лыйлысь цеп дорӧ...
Боецъяс лыйлісны куйлысьяс дорӧ котӧртігтыр.
Вӧлі тыдалӧ, кыдз ӧти драгун заводитіс пӧрны и вӧлыс, повзьӧмӧн риснитӧмӧн, мӧдіс кыскыны сійӧс крукасьӧм кокӧдыс.
Ӧні пӧшти став отрядыс разӧдчис, водаліс да лыйліс драгунъяс кузя.
Верзьӧмаяс гылалісны.
Воддзаяс заводитісны бергӧдчавны, вӧвъяслы палашъяснас клестайтіг, мунлісны мылькъяс сайӧ...
Драгунъясӧс вӧлі шыбытӧма бӧрӧ.
Ворошилов ыстіс отрядлысь юкӧнсӧ кык пулеметӧн войвывса мылькъяс вылӧ — дорйыны флангсӧ выльысь кытшовтны заводитчылӧмысь и став мукӧдыскӧд — куимсё боец гӧгӧр — мӧдӧдчис немецкӧй цепъяслы паныд.
Сійӧ тшӧктіс Бокунлы паськӧдны краснӧй знамясӧ и нуны водзас, аскӧдыс орччӧн.
Сійӧ лэптӧма кыськӧ винтовка и муніс, пӧшти котӧртіс, шутлялысь пуляяс улын копыртчытӧг.
Боецъяс кутісны панъявны сійӧс.
Отряд, ӧзйӧмӧн, котӧрӧн муніс немецъяс вылӧ, степь тырнас бешеннӧя ёрччӧм-видчӧмъясӧн.
Унаӧн гылалісны, ас водзаныс винтовкасӧ уськӧдіг.
Немецъяс эз виччысьлыны татшӧм зырӧдӧмтӧ, — биыс налӧн лоис пыр тэрмасянаджык, нервнӧйджык...
«Ура!» — горӧдіс Ворошилов, йӧз водзӧ петігтыр.
«Ура!» — горӧдіс Бокун, знамянас шенасиг.
«Ура...
Ура!» — Прохватилов, кыкнан Кривоносыс, Солох, — былялӧм синъясӧн, горшъяснысӧ горзӧмнас косяліг, — чеччыштісны водзӧ, шыблалісны гранатаяс...
Немецъяс пышйисны штыковӧй косьысь — кыпӧдчисны, лыйсигтыр бӧрыньтчисны...
Мӧдісны котӧртны...
— Татшӧм командирнад пропадитны миянлы, кыдз ыжъяслы...
Весьшӧрӧ, ёртъяс, киссьӧ дона вир...
Весьшӧрӧ бӧрддзасны миян семьяяс.
— Вернӧ...
Чӧвтны Гришинӧс...
Оз ков миянлы Гришиныд, — ызӧбтісны гӧлӧсъяс...
Пемыд степын, немецъясӧс дыр вӧтлӧм бӧрын окопайтчӧмӧн, боецъяс чукӧртчисны кытшӧ кодзувъяс улын.
Боецъяс тӧлкуйтісны, мый татшӧм ӧпаснӧй делӧын колӧ сюсь, некытчӧ йӧрмытӧм, ӧтважнӧй командир.
Гришин вылӧ лёкалӧм эз вӧв, — мед сійӧс босьтӧ отрядлӧн овмӧсыс талун усьӧм завхоз местаӧ.
Но командирӧн сійӧс эз окотитны.
Командирӧн ӧтсӧгласӧн шуисны бӧрйыны Ворошиловӧс.
Сійӧс корны муніс Бакун и вайӧдіс сійӧс кытшӧ.
Ворошилов аттьӧаліс боецъясӧс дӧвериеысь и — ӧткажитчис...
— Оз ков ӧтказыд.
Кӧсъям тэнӧ командирӧн, — ызӧбтісны боецъяс.
Ворошилов виччысис, кор помаласны горзӧмнысӧ, сэсся шуис.
— Бур миян лоас дисциплина, кор боевӧй обстановкаын митинг вылын кутам чӧвтавны командиръясӧс...
Гришин — миян начальник, сійӧ киын миян судьбаным.
Вӧлі кӧ ме сы местаын, дона ёртъяс, — ставнытӧ, коді ӧні горзӧ, — пӧщадатӧг сеті эськӧ военнӧй судӧ.
Сійӧ шуис тайӧс резкӧя и орӧдіс висьталӧмсӧ.
Лоис сэтшӧм лӧнь, кылӧ вӧлі, кыдзи неылын, васӧд логын киргӧ дергач.
Кытш пиӧ сюйсис Гришин.
Волнуйтчӧмысла мыкталӧмӧн, заводитіс сёрнитны оръяссян гӧлӧсӧн:
— Ме тіян командир...
Требуйта кывзысьны...
Исключительнӧй обстановка вӧсна лэдза тайӧ митингсӧ...
Сы вӧсна, мый ог вермы командуйтны тіянӧн, кыдз тайӧ петкӧдліс талунъя лёкногӧн бӧрыньтчӧмным...
Общӧй делӧ важностьыс вӧсна...
Аслам властьӧн чӧвтча командир обязанностьясысь.
Сувта радӧвӧй боецӧн...
Гӧлӧсуйта Ворошилов ёрт вӧсна...
И требуйта, сідз шуны, медым сійӧ подчинитчис ӧтувъя решениелы.
4
Агриппина нуис ва кӧвтым да ёкыш тыра ведра.
Бӧрсяньыс камӧдіс подковалӧм сапӧгнас Иона Негодин.
Сьӧд тошсӧ чургӧдӧмӧн, казачӧй картуз кӧзырок увсяньыс дӧсада пырысь видзӧдлывліс Агриппиналӧн куш кокъяс вылӧ, кодъяс кузя шлячӧдіс ва бӧждорыс, да сылӧн веськыд, ён спина вылӧ.
Мунісны берег пӧлӧн — мича ю Чир пӧлӧн, коді усьліс неылын сук кустъясӧн сайӧдӧм югыд Донӧ.
Ваясыс-ӧ Ионалӧн вӧліны нин не сійӧ, али кадыс вӧлі мӧд, — татшӧм сетчытӧм, скӧр нывкаыс сылы чужӧмсяньыс на эз сюрлы.
Вӧвлі степнӧй кӧбылаястӧ кутшӧмӧс кӧть велӧдас!
Вӧвлі, шутитігтыр ытва дырйи вуджлывліс Донтӧ, кор том казачка, узьысь мужиксӧ ылӧдӧмӧн, виччысьліс сійӧс войнас, идзас зорӧдӧ дзебсьӧмӧн.
Ӧтчыд рытын Агриппина кыскӧ вӧлі моздор турун, Иона кватитіс сійӧс зумыд бокъясӧдыс: ныв бергӧдчис крута, — Ионалӧн киясыс шевкнитчисны, — шуис:
— Шыбыт, ог радейт татшӧмтортӧ.
— Но, но, лӧньджыка — нывбаба...
— Медбӧръяысь — лэдзчысь...
И кузя, ёся видзӧдліс пемыд синкымъяс увсяньыс...
(Зарниӧн эськӧ козьналіс татшӧмтӧ.)
— Норасьны ог котӧрт, а пуртысь тэд не мынны.
Слӧймӧдча, помнит, Иона Ларионович.
Иона горӧдіс, зымӧдны мӧдіс кокъяснас сы вылӧ.
Мӧдыс ӧвтыштіс бӧждорнас, муніс конюшняӧ.
Важӧн эськӧ вӧтлыны татшӧм стервотӧ, и век жӧ видзліс сійӧс.
Чир мӧдлапӧлын еджыдалісны дзодзӧгъяс, куйлісны еджыд маскаяса, кузь сюръяса гӧрд волъяс.
Таладорас, дзик трӧпа бокас, код кузя муніс Агриппина и сы бӧрся Иона, пукаліс висьысь Марья.
Сылӧн дзоляыс ворсіс челядькӧд улын лыа вылын, ыджыдыс пидзӧс выйӧныс, ещӧ кӧдзыд на тувсов ваын пасьтӧм детинкаяскӧд ӧтув куталіс пожйӧн арпиянӧс.
Лӧнь да югыд вӧлі луныс Чир весьтын, ойдлана видзьяс весьтын.
Иона, Марья дорті мунігӧн, крута сувтіс.
— Питирса...
Мыйла тэнад челядьыд казачӧй челядькӧд ворсӧны?
Марья кыпӧдіс кельыд чужӧмсӧ, повзьӧмӧн юаліс:
— А мый нӧ налы не ворсны?
— Мый, мый!... — нерис сійӧс Иона да индіс лыа вылын пукалысь пон вылӧ:
— Кутасны тэнад челядьыд нёнявны понлысь йӧв...
И сійӧ муніс водзӧ, подковъяснас зымӧдӧмӧн.
Марья нинӧм эз гӧгӧрво, пондіс куньтыравны синсӧ сы бӧрся.
Аграппина, тыдалӧ, бура гӧгӧрвоис, но кутчысис, сӧмын ньӧжйӧник шуис Марьялы: «Вола рытнас...»
Чир вомӧн пу пос кузя восьлӧн ляпкыдик вӧв вылын муніс ыджыд, ён казак.
Иона Негодин, гыжъяссӧ тошкас сюйӧмӧн, кутіс виччысьны, кор казак вуджас поссӧ.
Вӧлыс эз кокниа кыскы сылысь сизим пудъя тушасӧ и джуджданас и пельпомъяснас сійӧ вӧлі ёнджык Ионаысь, пӧжалуй, мый кык пӧв, — гӧгрӧс чужӧма, гӧгрӧс юра, юрыс веськыда вуджліс кыз, ён сьыліӧ.
Сы вылын вӧлі разялӧм кизьяса кучик пальто, кокас омӧлик сапӧг, юр вылас — сьӧдасьӧм гӧрд дорӧса важ картуз.
— Видза олан, Иона Ларионович, — кыза шуис сійӧ, вӧв вывсьыс лэччытӧг, — сӧмын тракнитіс картузнас да мигнитіс Агриппина киын ведра вылӧ: — Но — кутшӧма кыйид?
— Видза, Аникей Борисович, — вочавидзис Иона и бара дзирдыштліс пиньяснас. — Да мый кыйимыс?
Посньыдик ёкыш пиян.
Мый ӧні бурыссӧ...
— Омӧля, ме аддза, оланныд Нижней Чирад, казакъяс, — шуис Аникей Борисович, син доръясас гажа чукыръяс артмӧдӧмӧн. — Висьтавлы бабушыдлы, ай-кӧзаӧй, кутшӧми энь-кӧзалӧн сюркнялӧм бӧжыс...
Иона вештіс синъяссӧ.
Виччысис, медым Аникей Борисович муніс водзӧ.
Но сійӧ сулаліс и сідз жӧ шпыньмунӧмӧн видзӧдіс вылысянь Иона вылӧ.
Ещӧ царь дырйи на вӧлі медся скандалитысь, ӧпаснӧй казак, — а ӧні гуаліс казачӧй честьсӧ: лоис сӧветын шленӧн Донлӧн джуджыд берег йывса Пятиизбянскӧй станицаын.
— А ӧд вӧлыдлӧн тэнад, пӧжалуй, кык вершӧк оз судзчы, абу казак серти вӧлыд, — шуис Иона.
— Мыйнӧсь, Иона Ларионович, гӧльнымла ляпкыдик вылын ветлам.
Воддза воӧ округса атаман гыжъяснас менсьым чужӧмӧс косявліс тайӧ вӧвсьыс...
Сӧветскӧй власть дырйи нинӧм — ветла тай.
— Татшӧм вылад сӧмын ӧні и ветлыны...
— Абу вершӧкъясын выныс, и татшӧм вылас воюйтам.
— Кодкӧд нӧ воюйтныс лӧсьӧдчад, пятиизбянскӧй казакъяс?
— Сӧветскӧй властьлӧн врагъяскӧд...
Иона пондіс гӧгӧрвоны, мый Аникей панӧ ӧпаснӧй сёрни.
Сы могысь, дерт, и воис татчӧ — Нижнечирскӧйӧ (кӧні важысянь вӧлі окружнӧй центр и войдӧр пукавліс атаман, а ӧні атаман местаын — ревком).
— Врагъяс тані миян абуӧсь, кыдз быттьӧ.
— Бур часӧ! — сурова нин кыввидзис Аникей Борисович. — А ми мый сюрӧ кывлім.
— Но! — Иона дзикӧдз чошкӧдчис. — Мый йылысь жӧ ті кывлід?
— Войдӧрлун быттьӧ тэнад ордын, йӧрад, Гаврил Попов кодъюрӧн горзӧма кывъяс...
— Гаврилыд — известнӧй дурак.
— Вот сійӧ и эм, мый дурак...
Горзӧма: «Нӧрӧвитлӧй, эстшӧм-быдсэтшӧмъяс, кызьӧд лунлы паныда войӧ — седлӧалам вӧвъясӧс, — либӧ тайӧ торйыс лоас, либӧ миянлы немецъяс ордӧ мунны...»
— Ог тӧд, кутшӧм тор йылысь горзіс Гаврил.
— Он тӧд?
Иона бара вештіс синъяссӧ Аникей Борисовичлӧн паськыда восьтӧм, дзирдыштӧм синъясысь.
— Но, он тӧд — асьным тӧдмалам...
Аникей Борисович зургыштіс каблукнас вӧлыслы да рӧдйӧн кайис чойӧд, саяліс станичнӧй улича вылын, кӧні сулалісны кык судта еджыд, кирпич лавкаяс, плӧщадь вылын еджыд вичко.
Сӧмын ӧні Иона казяліс, мый Аграппина, кӧвтымӧн да пельпом вылас сакӧн, кывзіс налысь став сёрнисӧ.
Сійӧ горӧдіс лёкысь:
— Синтӧ паськӧдін, сука!
Керкаысь керкаӧ таргыны, суклясьны!
Чӧвлы ме тэныд бертышта на коклябӧръястӧ балябӧжад.
Мун гортӧ!
Степан Гора (сэтшӧм жӧ кузь, кос, ыджыд ныра, кыдзи и Иван вокыс, но ёна рамджык сыысь), Марья да сылӧн челядьыс ужнайтісны рытгорув.
Бисӧ эз ӧзтывны, эз вӧв карасиныс.
Озыр казакъяс вайлывлісны карасинсӧ Царицынысь, — сэн быдтор вӧлі позьӧ судзӧдны Москваысь воалӧм спекулянтъяслысь.
Станицаясын карасин йывсьыд вунӧдісны.
Прӧстӧй ем вылӧ сетлісны быдса курӧг, а то и порсьпи.
— Миян войвылын, — паніс сёрни Марья, — сиктъясад, сартасӧн кутісны овны.
Степан Гора дивуйтчӧмӧн гогнитліс юрнас.
Сійӧ думайтліс надзӧн и сёрнитліс надзӧн.
Тэрмасьны некытчӧ.
Степан коймӧд во дӧвечаліс.
А ӧні эз вӧв гажтӧм воны рытъядорыд гортӧ: керка чышкӧма, пызан ужын кежлӧ лӧсьӧдӧма, виччысигтыр — пызан сайын пукалӧны лӧнь нывбаба да пӧслукман хлопчикъяс...
Няньыд нёльлы вылӧ тырмас.
Степан панясис эмалированнӧй тӧрелкаысь паньсӧ быдысьӧн пуктылӧмӧн да дыр аклялігтыр.
Алёшка ставсӧ вӧчліс Степан моз и пидзӧснас тойлалӧмӧн велӧдліс воксӧ тшӧтш жӧ пуктывлыны паньсӧ да дыр аклявны.
— Пыралі сӧветӧ, кӧсйысисны сетны удж школьнӧй сектор кузя, — шуис Марья. — Но кӧсйысисны эз стӧча...
Сэні ӧти сэтшӧм скӧр...
— Мыйла тэрмасьныс.
Кад воас — ассьыд уджалан на, — Степан босьтіс косьтӧм судак да чуктӧдіс яйсӧ лы бердсьыс.
Кусӧк сетіс Алёшкалы, кусӧк сетіс Мишкалы. — А коді, шуан, сэн скӧрыссӧ?
— Секретарь ли мый, Попов.
— А-а...
Гаврил-озорниклӧн батьыс.
Сэн ещӧ на бурджыкъяс пукалӧны сӧветад: дякӧн Гремячев, Гурьев да Пашка Палухин.
Йӧз известнӧйӧсь...
Ещӧ мый на лоас.
Марьялӧн дрӧгнитісны паръясыс, но кутчысис.
Алёшка — киргӧм сора вашкӧмӧн вокыслы:
— Виньды, виньды, мустӧмтор...
Эн нёняв, тэ сійӧс йир...
Клопнитіс дзиръя.
Степан надзӧник бергӧдіс юрсӧ ӧдзӧслань.
Пырис Агриппина.
Копыртчыліс, — юрсӧ сӧмын улӧдз лэдзӧмӧн, — пуксис лабич вылӧ ылӧкодь.
— Пуксьы миянкӧд, — шуис Степан.
— Ужнайті.
Степан чашкӧдчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Помалісны ужнайтны, Марья идраліс пызан вылысь.
Степан сувтыштлӧмӧн нюжӧдчыліс ен джаджйӧ, кӧні куим пельӧса пӧвтор вылын сулалісны: тыртӧм карасин бутылка, стеклӧтӧм лампа, — судзӧдіс сьӧд ӧбраз сайысь газет тор, лабутнӧя косяліс векньыдик лестук, кисьтыштіс кӧшельсьыс неуна табак, гартыштіс, ӧзтіс и кызігтыр шуис Агриппиналы:
— Мыйӧн локтін?
Сійӧ джын гӧлӧснас ӧдйӧ заводитіс висьтавлыны.
— Аникей Борисович тан вӧліс, и сійӧ бӧр муніс ещӧ югыднас на мӧд туйӧд, — тайӧс аддзылӧмаӧсь Пашка Полухин да Гурьев, и найӧ горзісны Иона ордын йӧрас: «Кӧть кыдз — Аникейлы миянысь не пышйыны!..
Накӧд тшӧтш вӧлі Гаврил Попов, и сійӧ седлӧаліс вӧвсӧ да скачитіс Суворовскӧй станицаӧ...
— Сідзкӧ — Мамонтов дорӧ...
— Да...
Мамонтов ӧні Суворовскӧйын, локтӧма кывтыдсянь...
Ме вӧлі сарайын, ставсӧ кывлі, — налӧн и луныс урчитӧма...
Степан бара кызӧктіс, медым не петкӧдлыны тревогасӧ:
— Кутшӧм лун?
— Кызьӧдлы паныда войӧ кутасны седлӧавны вӧвъяс...
Агриппина пукаліс вӧрзьывтӧг, кутчысьӧма лабич дорышӧ.
Рытъя рӧмыдас пемыда лӧсталісны сылӧн паськыд синъясыс, сьӧд визьясӧн тыдалісны мича чужӧм вылас джуджыд синкымъяс.
— Марьятӧ челядьнас, тэ дашкӧ, хуторӧ ыстан, Степан?
— Да, — шуис Степан. — Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны...
Ыстынытӧ — ог, Марья мед татчӧ кольччас.
Оз челядькӧд, оз бабаяскӧд найӧ лӧсьӧдчыны тайӧ делӧястӧ вӧчны.
ВИТӦД ГЛАВА
1
Иван Гора Петроградса заводъяссянь делегатъяскӧд пукаліс кузь пызан сайын народнӧй Комиссаръяс Сӧветлӧн чиннӧй да чӧв-лӧнь кабинетын.
Ӧшинь сайын — московскӧй чавканъяс, найӧс тӧждысьӧдіс пыр этшаджык лоан сёяныс; чавканъяс гӧгралісны кремлевскӧй стен пиньяс весьтын.
Кабинетлӧн чиннӧй чӧв-лӧньыс, вишня рӧма пызан дӧра вылын бумага листъяс, чехолъяса креслӧяс, стенын ӧшалан часілӧн надзӧник точкӧмыс — ставыс тайӧ воис сьӧлӧм выланыс делегатъяслы, — тані сӧветскӧй власть пукаліс зумыда.
Пырис Владимир Ильич, пыр сійӧ жӧ новлӧм нин пинджака, асланым, прӧстӧй.
Пырис бокыса ӧдзӧсӧд и пыр жӧ пӧдлаліс сійӧс ас бӧрсяыс, бергӧдіс ключсӧ.
Дженьыдика видзаасис.
Ставӧн сувтісны.
— Пуксьӧй, пуксьӧй, ёртъяс! — Ачыс пуксис пызан помӧ дубӧвӧй стул вылӧ — стуллӧн мышкыс вылынджык сійӧ юр дорысь.
Тэрыба нуӧдіс синъяссӧ рабочӧйяслӧн омӧлик, чукырӧсь, суров чужӧмъяс кузя, и сылӧн кӧнтусь гырся посньыдик синаканьяса, вижов да сьӧд синъясыс серти вӧлі тыдалӧ, мый вӧчис колана вывод.
Иван Гораӧс казялӧм бӧрын, кыпӧдіс синкымъяссӧ.
Иван Гора пельӧдзыс нюммуніс ыджыд вомнас пельсянь пельӧдз.
Владимир Ильич кыскис пидзӧс вылас куйлан портфельысь гижӧм бумагатор, пуктіс сійӧс ас водзас и бара лэптіс юрсӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі висьӧм бӧрын моз вӧйӧма, омӧльтчӧма.
Делегатъяс лӧня видзӧдісны сы вылӧ, кодсюрӧяс нюжӧдлісны голянысӧ ёртыс пельпом сайсянь.
Унаӧн татшӧм матысяньыс Ленинӧс аддзылісны первойысь на.
Найӧ воисны сы дорӧ Кремльӧ пикӧ воӧмла: Петроград кувны мӧдіс тшыгла.
Сиктъяс ӧні и сьӧм вылӧ эз сетны нянь.
Тшыгъялӧм пыр зэлыдджыка зэлӧдіс вӧньсӧ пролетарскӧй кынӧм вылын.
— Висьтавлӧй.
Кутам думайтны — кутшӧм аддзыны петан туй, — шуис Владимир Ильич да бара синкымсӧ кыпӧдыштӧмӧн Иван Гора вылӧ видзӧдліс. — «Нинӧм вӧчны позьтӧмыс» свет вылын оз овлы.
Иван акнитіс: «Помнитӧ!»
Яндзим лои, и сы вӧсна, мый эз вермы не видзӧдны Владимир Ильич вылӧ, эз вермы не нюмъявны пельсянь пельӧдз сійӧс аддзигӧн, — сука горӧдіс.
Ленинкӧд орччӧн пукалысь делегат, пӧрысь, кӧрт ӧчкиа, пуктіс бумага лист вылӧ пыктӧм кияссӧ, заводитіс:
— Омӧля олам, Владимир Ильич.
Тшыгъялам.
Кутчысям, крепитчам, пролетарскӧй свободатӧ ог вузалӧй.
Но тревожитчам: выль няньӧдз виччысьны куим тӧлысь, а сёйны нинӧм, челядьяс тулыссяньыс мӧдісны кулавны.
Жальӧсь, Владимир Ильич.
Нывбабаяслӧн шатласьӧ мӧвпъясныс.
Сёянтӧ сӧмын вӧтӧн аддзылам.
Мӧд депутат, паськыд пельпомъяса новгородец, зумыш да мича, плеш вылас усьӧм сьӧд кудрияса, шуис некод вылӧ видзӧдтӧг:
— Кык вежон петроградскӧй районъяс вермасны кутчысьны, восьмушкаӧн кӧ сетавны.
Кык вежон бӧрын заводитам кулавны.
Заводъясын кӧн джынйыс, кӧн и унджыкыс война кадся рабочӧйяс — мунісны.
Ми на йылысь, пӧжалуй, ог жалитӧй.
Колис пролетарскӧй ядроыс.
Но сійӧс колӧ вердны...
Мукӧд делегатъяс тэрмасьтӧг висьтавлісны тшыгъялӧм йылысь подробностьяс, сы йылысь, мый лоис заставитны частникъясӧс пӧжавны няньсӧ сё прӧчент припёкӧн: «Артмӧ сэтшӧм кизьӧр нянь, Владимир Ильич, содзтырнад сійӧс гумлалан, да и тайӧ гудырсӧ сеталам сӧмын восьмушкаӧн.»
Висьтавлісны продовольственнӧй управаясын непӧрядокъяс йылысь, кӧні быдлаын зурасян тшыгъялӧмсӧ гусьӧн котыртысьяс вылӧ.
Заводъясын — то сэн, то тан ӧзйывлӧны недовольствуйтчӧмъяс и аддзысялӧны шӧпкысьяс: ӧтиӧс эрдӧдасны, сы местаӧ — кыкӧн.
Продотрядъяс ыставсьӧны неорганизованнӧя, частӧ сэтчӧ веськалӧны сійӧ жӧ шӧпкысьясыс, ваялӧны аслыныс мешӧкъяс, а собраниеяс вылын бӧрдӧны, нинӧм пӧ эг вермӧй судзӧдны...
— Пример вылӧ, Владимир Ильич, — кызӧктыштӧмӧн букӧстіс кыз гӧлӧснас Иван Гора. — Миян заводын партийнӧй коллективса секретарӧс, Ефимов ёртӧс, чуть эз вины, муртса дорйим...
Друг литейнӧй цехын — митинг.
Мыйын делӧыс?
Шум, зык: «Ефимовлӧн патераас пызь и сакар».
И сэтшӧма горзӧны, сэтшӧма горячитчӧны, — оз позь не веритны...
Ме аддза — делӧ лёк, — телефон дорӧ.
Ефимов — буретш гортас.
Ме сылы — ньӧжйӧник, мед войтыр эз кывны: «Мун».
Сійӧ эз гӧгӧрво — выльысь юалӧ.
Ме мӧдпӧв: «Мун».
Сійӧ сералӧ: Да кытчӧ муннысӧ?
Ме сылы внушайта: «Мун». — Да коді сёрнитӧсӧ? — Иван Гора, — шуа. — Завод тэ ордӧ локтӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Кыввидзӧ: Мыйнӧ налы трудитчыныс.
Ме ачым на дорӧ локта.
Локтӧ литейнӧйӧ.
Пырӧ смела, видзӧдӧ — биӧн сотчӧ.
Бӧрынассӧ меным висьтавліс: «Юртӧ ме куті вылын, а аслам вирӧй сӧнъясын топавліс».
Войтыр аддзисны сійӧс — равзӧны: «Спекулянт!
Сливочнӧй вый жӧритан!»
Нетшкысьӧны сы дорӧ — вот-вот виасны.
Сійӧ сулалӧ, лэптӧма кисӧ, виччысьӧ, кор горзыссяс налӧн.
— Но? — шуӧ спокойнӧя. — Мыйла горзыныс.
Со ключ.
И дӧсадаӧн шыбытӧ аслас квартираысь ключсӧ.
— Мунӧй, шобӧй.
Аддзанныд кӧть ӧти кусӧк нянь — сэки мем смерть.
Ветлӧй, ме виччысьла.
Морт кызь кымын котӧртісны.
Сійӧ сулалӧ, ӧзтіс чигарка.
Коркӧ воӧны миян войтыр юръяснысӧ ӧшӧдӧмаӧсь — аслыныс яндзим сылы синмас видзӧдны.
— Со, аддзим, — шуӧны, — и петкӧдлӧны бакшасьӧм нянь корка...
Сійӧ сэн пыр жӧ и веселмис: «Сідзкӧ, аддзинныд — пызь, сакар менам абу...
Ӧні вайӧ горлопанъяс ордысь видламӧ...»
И индӧ Васька Васильев вылӧ, коді кык лун сайын воис продотрядкӧд да синваӧн бӧрдіс.
Ми — Васька дорӧ: «Нуӧд, петкӧдлы».
— И аддзисны сылысь? — ӧдйӧ юаліс Ленин.
— А кыдз жӧ...
Пызь и сала, дай кухняас дом йылын кӧза.
Прӧдуктасӧ и кӧзасӧ вайисны митинг вылӧ.
Войтыр звермисны.
Кӧзаыс налы, медсясӧ, дӧсаднӧ.
«Тайӧ, — горзӧны, — мирӧвӧй позор!»
— Сідз, сідз, сідз, — шуаліс Ленин, водзӧ висьталӧмсӧ эз нин кывзы. — Сідзӧн вот, ёртъяс.
Ӧні лэдзлӧй меным босьтны кыв...
— Корам, — шуисны депутатъяс.
— ...Норасьӧмъяснад делӧлы он отсав...
Страналӧн положениеыс воис крайностьӧдз.
Странаын тшыгъялӧм...
Тшыгъялӧм игӧдчӧ рабочӧйяс ӧдзӧсӧ, беднота ӧдзӧсӧ...
Ленин заводитіс сёрнитны эз гораа, пӧдыштӧм гӧлӧсӧн, весиг кыдз быттьӧ рассеяннӧя.
Морӧсыс сылӧн вӧлі топӧдӧма пызан бердӧ, кияснас сійӧ кутіс пидзӧс вывсьыс портфельсӧ.
Депутатъяс вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдісны сылӧн омӧльтчӧм, вижоват чужӧмӧ.
Тэрмасьтӧг точкис стенын часі...
— ...Став тайӧ заводитчылӧмъясыс судзӧдны нянь сӧмын аслыд, аслад заводлы — содтӧны дезорганизациясӧ.
Тайӧ некытчӧ оз шогмы...
А ӧд няньыд странаын эм... — Сійӧ котӧртіс синъяснас бумагатор вывса лыдпасъяс кузя. — Нянь тырмас ставлы.
Тшыгъялӧмыд миян абу сы вӧсна, мый абу няньыс, а сы вӧсна, мый буржуазия сетӧ миянлы медбӧръя решительнӧй кось...
Буржуазия, сиктса озыръяс, кулакъяс орӧдӧны нянь вылӧ монополия, нянь вылӧ чорыд донъяс.
Найӧ отсалӧны ставторйыслы, мый губитӧ рабочӧйяслысь власть... — Сійӧ лэптіс юрсӧ да шуис чорыда: — Губитӧ власть рабочӧйяслысь, кодъяс зільӧны пӧртны олӧмӧ социализмлысь медводдза, подувъя, кӧреннӧй началосӧ: «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй»...
Сійӧ чӧв олыштіс и — бара:
— ... Ӧкмыс дасӧд юкӧн населениеыс Россиялӧн сӧгласенӧсь тайӧ истинанас.
Тайӧ истинаын социализмлӧн подулыс, сійӧ вынъяслӧн бырӧдны позьтӧм источник, сылӧн помасьӧдан окончательнӧй вермӧмлӧн бырӧдны позьтӧм залог.
Сійӧ вештыштіс стулсӧ, пуктіс портфельсӧ да водзӧ сёрнитіс сувтсӧн нин, кор-сюрӧ пызан дорті некымын воськов вӧчӧмӧн.
— Тайӧ лунъяссӧ ме шыӧдча письмӧӧн тіян дорӧ, Питерса ёртъяс...
Питер — абу Россия, — Питерса рабочӧйяс Россияса рабочӧйяслӧн ичӧтик юкӧн.
Но найӧ — рабочӧй класслӧн медся бур, медся передовӧй, медся сознательнӧй, медся революционнӧй, медся чорыд отрядъяс пиысь ӧти.
Тшук ӧні, кор миян революция плӧть, практически матыстчис социализмӧс олӧмӧ пӧртан могъяс бердӧ, тшук ӧні главнӧйтор йывсьыс — нянь йылысь — вопросын ясыдасьыс ясыда аддзам кӧрт кодь чорыд революционнӧй властьлысь — пролетарскӧй диктатуралысь быть колӧмсӧ...
Сійӧ вынсьӧдіс тайӧс жестӧн — нюжӧдіс пызан дорын пукалысьяслань кисӧ, чабыртіс кулаксӧ, быттьӧ революциялысь вӧжжисӧ зэлӧдіг...
— ...»Коді оз уджав, сійӧ оз сёй» — кыдз нуӧдны тайӧс олӧмӧ?
Тыдалана, кыдз лун югыд, — колана, ӧти-кӧ, государственнӧй монополия...
Мӧд-кӧ — няньлысь став лишкаяссӧ стрӧгсьыс стрӧга учитывайтӧм да найӧс правильнӧя ваялӧм...
Коймӧд-кӧ — граждана костын няньсӧ правильнӧя, справедливӧя юклӧм, коді оз сет некутшӧм преимуществояс озырлы, — пролетарскӧй государство контроль улын.
Сійӧ выныштчылӧмӧн заводитліс восьтыны портфельлысь пӧдласьтӧм томансӧ.
Сэсся читкыртчӧмӧн видзӧдліс часі вылӧ...
— ...Зэв бур...
Ті шуад: Путиловскӧй заводын вӧлі нелямын сюрс.
Но на пиысь кызвыныс — «временнӧй» рабочӧйяс, абу пролетарийяс, абу надежнӧй, ляб йӧз...
Ӧні колис дас вит сюрс.
Но тайӧ — пролетарийяс, косьын испытаннӧй да калитчӧм йӧз...
Вот татшӧм авангардыс революциялӧн — и Питерын и став странаын — должен горӧдны клич, должен кыпӧдчыны массаӧн...
Должен гӧгӧрвоны, мый сійӧ киын страналӧн спасениеыс...
Колӧ организуйтны ыджыд «крестовӧй поход» няньӧн спекулируйтысьяслы паныд, кулакъяслы, мироедъяслы, дезорганизаторъяслы, взяточникъяслы паныд...
Депутатъяс эз нин пукавны пызан дорын.
Кинас шеныштӧмӧн сійӧ кыпӧдіс найӧс, и найӧ кытшалісны Владимир Ильичӧс, — юрнаныс гогйӧдлӧмӧн, дакайтіг, кылӧмъясӧн чукйӧн тырӧмла ышлолалігтыр...
Иван Гора сулаліс веськыда сы водзын, паськӧдӧм синъяснас видзӧдіс вылысянь улӧ сылӧн чорыд, кывъяссӧ чорыда шыблалысь вом вылӧ...
— ...Сӧмын массовӧй подъём передовӧй рабочӧйяслӧн вермас спаситны странаӧс и революцияӧс...
Колӧны уна дас сюрс передовӧй, закалённӧй пролетарийяс... сэтшӧм сознательнӧйяс, медым разъяснитны делӧсӧ беднота миллионъяслы страна быд помын да сувтны тайӧ миллионъяс юрын...
Сэтшӧм выдержаннӧйяс, медым пӧщадатӧг керыштавны ас бердсьыс да лыйлыны быдӧнӧс, коді «ыштіс» эськӧ — овлӧ — спекуляция ыштӧдъясӧн...
Сэтшӧм чорыдъяс да революциялы преданнӧйяс, медым кыскыны «Крестовӧй походлысь» став сьӧкыдлунъяссӧ».
Тайӧс вӧчны сьӧкыдджык некымын лун кежлад героизмтӧ проявитӧм дорысь...
Революция мунӧ водзӧ, развивайтчӧ и быдмӧ...
Содӧ тышлӧн пасьтаыс и джудждаыс.
Нянь да ломтас правильнӧя юклӧм, найӧс перйӧмсӧ чорзьӧдӧм, рабочӧйяссянь дай общегосударственнӧй масштабын та вылын стрӧгсьыс-стрӧг учёт да контроль — тайӧ настоящӧй и главнӧй преддвериеыс социализмлӧн...
Тайӧ нин абу «общереволюционнӧй», а именнӧ коммунистическӧй мог...
Чуньсӧ лэптӧмӧн, Владимир Ильич мӧдпӧв шуис тайӧс, и синаканьясыс сылӧн кыдз быттьӧ корсьысисны кывзысьяс синъясын: «Гӧгӧрвоана?
Гӧгӧрвоана?»
Иван Гора, тшӧтш жӧ ыджыд чуньсӧ нюжӧдӧмӧн шуис:
— Правильнӧ.
Тайӧ задачаыд тыдалана.
Вермам, Владимир Ильич.
— Вермам, вермам, — мӧдісны шуавны депутатъяс.
— Ёртъяс, октябрьскӧй — сӧветскӧй — переворотлӧн ыджыдысь-ыджыд, бырӧдны позьтӧм делӧяс пиысь ӧти лоӧ сыын, мый передовӧй рабочӧй муніс «народ» пӧвсӧ, — муніс кыдз бедноталӧн веськӧдлысь, кыдз вождь сиктса уджалысь массаяслӧн, кыдз государство стрӧитысь...
Но, ёртъяс, коммунистическӧй революциятӧ заводитӧмӧн, рабочӧй класс оз вермы ӧти кучкӧмӧн шыбытны ас вывсьыс став сійӧ порокъяссӧ да слабостьяссӧ, кодъясӧс уна следуйтіс помещикъяс да капиталистъяс обществосянь.
Но рабочӧй класс вермас победитны и дерт победитас, быть пырысь победитас бӧръя пом, важ мирсӧ, сылысь порокъяссӧ и слабостьяссӧ, враглы паныд кӧ лоасны двигайтӧмаӧсь рабочӧйяслӧн выль и выль, пыр унджык лыда, опытӧн пыр ёнджыка просветитчӧм, тыш сьӧкыдлунъяс вылын пыр ёнджыка закалитчӧм отрядъяс...
Владимир Ильич гогнитіс юрнас, — сідз пӧ, вот...
Бӧрыньтчис ӧти воськов.
Певъясыс сійӧ кияслӧн веськалісны жилет зепъясас.
Кӧсичасяньыс син пельӧсъяслань котӧртісны чукыръяс, синъясыс мӧдісны югъявны юморӧн да бурысь видзӧдӧмӧн...
— Вот, сідз инӧсь, — шуис сійӧ...
Иван Гора мӧдіс нускыны, зэлӧдчӧмӧн кутчысис, медым не шымыртны лапаяснас тайӧ мортсӧ, не ошкыны сійӧс — другӧс...
— Ӧні, ёртъяс, пасйыштам действиеяслысь конкретнӧй план...
Пуксялӧй.
КВАЙТӦД ГЛАВА
1
Туйӧ петтӧдз Иван Гора продотрядса кык ёрткӧд муніс купайтчыны Нева вылӧ.
Петроград вӧлі лӧнь да мича.
Тыр ваа Нева вылын сӧмын кӧн-сюрӧ визув ыльӧбъясыс довйӧдлісны дворецъяслысь рӧмпӧштан кодьса вуджӧръяссӧ.
Еджыд колоннадаяс, гранитнӧй левъяс, корабль ныръясӧн кульсьӧм ростраяс, крепостьлӧн зарни емыс, сы поддінын лыа вывса пушкыр бадьяс — вӧйтлісны ассьыныс отражениеяссӧ пыдӧстӧм джудждаӧ.
Шоч прӧйдитысь, мыш саяс продовольственнӧй мешӧкӧн либӧ карасин дозйӧн барьёва тувччавліс изъя мостӧвӧй кузя, кӧні изъяс костас заводитліс нин вежӧдны турун.
Шочиника кывліс трамвайлӧн йиркакылӧм.
Джынвыйӧ рекмӧм кар весьтын енэжыс вӧлі сӧстӧм, тшынтӧм.
Иван Гора пукаліс набережнӧйсянь лэччан гранитнӧй пос вылын медулыс тшупӧдас.
Кокъясыс сылӧн кокшегъясӧдзыс вӧліны ваын.
Куш пидзӧсъяссӧ гыжъялігтыр, сійӧ читкырасис кок увсянь васяньыс чеччан шонді югӧръясысь.
— Сідз со, Замоткин другӧй, — висьтавліс Иван Гора сыкӧд орччӧн пукалысь ёртыслы, кодлӧн паръясыс вӧліны лӧзӧдӧмаӧсь, омӧльтчӧмысла чужӧм ку вылас чеччалӧмла. — Сійӧ нинӧм, мый дрӧжжитан: пӧльза лоас.
Кытчӧ шогмӧ — пролетарийлы ветлыны няйтӧн...
Завоюйтім Неваӧс — вай первой делӧӧн купайтчыны.
Свежӧй ваыс!
Сыын вын...
— Эк-к, майтӧгӧн эськӧ ниртыштны! — шуис Комаров, мӧд ёртыс, пасьтӧм жӧ: сійӧ караулитіс выліын ва дӧрӧмъяссӧ, медым тӧлыс эз ну найӧс гранитнӧй парапет вылысь.
Иван Гора водзӧ варовитіс бурысь:
— Царскӧй кадӧ тэнӧ эськӧ городовӧй тодмышкаліс, — тан купайтчыны...
Аддзан, кутшӧм царство завоюйтім: мича!
И тэ должен веськӧдчыны, чатӧртчыны, Замоткин друг.
Шонділӧн энергияыс свежӧй ва отсӧгӧн вештӧ сёян тырмытӧмтӧ.
Но, пыр...
— Нӧрӧвит неуна, — нора шуис Замоткин, — лэдз пукыштны...
Ӧд ме вӧя...
— Нинӧм, тэ бультікась, ме кыска...
Иван Гора быттьӧ ненаросьнӧ инмӧдчыліс кинас Замоткинӧ чурвидзысь сюрса лыяс кузяыс и зонмыд бызгысис ваӧ.
Комаров выліын серӧктіс:
— Тренируйтан зонсӧ...
— А кыдз жӧ...
Мунам, — сэн, вокӧ, кулакъясыдкӧд колӧны нервъяс.
Иван Гора нюжӧдчис, джуджданас пӧшти сыв кузя, лайкмунӧм морӧса, неуна гӧрбыльтчыштӧм вынйӧра спинаа, и пластаног усис ваӧ...
Кажитчӧ, Неваыс ызӧбтӧмӧн паськаліс, потіс сы улын...
Вартчис бультікасьысь сьӧласьысь Замоткин дорӧдз, босьтіс сійӧс пельпомӧдыс, вайӧдіс тшупӧдъяс дорӧдз, отсаліс петны ваысь да пуксис сыкӧд орччӧн, — кипыдӧсъяснас ниртыштіс лядьвейяссьыс васӧ.
— И мӧд-кӧ — кӧдзыд ваыд гӧтыртӧм дырйиыд — веськӧдӧ...
Воам, — сэні, вокӧ, эн ышты...
Этша ӧмӧй ми вокыс пропадитліс тайӧ слабость пырыс: «Ах, Питерса гӧстьяс, ах-ах, а ми тіянлы и пывсянтор ломтім.
— Тайӧ коді нӧ — «ах-ах»-сӧ? — юаліс Замоткин.
— Кулацкӧй гӧтыр.
Сэн тэд сюйыштасны бабаӧс, лӧсьыдіникӧс...
И мыйӧн тэ небзин, бдительностьыд тэнад личаліс, винтовкаыд колис пӧварняас, — шурк пырӧ пывсянад кӧзяин!..
— Лаврентий Козловӧс тадзи и виӧмаӧсь кулакъяс Лугаын, — шуис Комаров.
— Пельтӧ чошкӧдӧмӧн видзны, другъяс...
Мед миян йылысь ветліс слава: воӧмны кӧрт кодьӧсь...
Меным, Замоткин друг, ёна сьӧкыдджык тэ дорысь...
Тэнад куш сюрсалыыд, менам массаыс унджык, — Иван Гора нюжӧдіс ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ. — Ар кежлас — революцияыд ладмас да, — ей богу, вӧзйыся гортӧ, Нижней Чирӧ...
— Гӧтрасьны?
Краля виччысьӧ? — юаліс Замоткин, лӧз паръяснас шпыньмунӧмӧн.
— А-а!
Сэтшӧм краля виччысьӧ...
Став Невасӧ эськӧ дворецъяснас сылы пӧдариті...
— Тайӧ Агриппинаыд, ли мый?
— Но, но, ладнӧ — пыр ваас...
Мый сэн, — Агриппина...
2
Питерса рабочӧйяслӧн продовольственнӧй отрядъяс муналісны быд вожӧ няня сиктъясӧд, ылыс деревняясӧд.
Стрӧг план эз вӧв.
Отрядъяс асланыс гӧгӧрвоӧм серти шыбытчалісны юрнаныс пуны заводитчысь сиктса революцияӧ.
Мукӧд сиктас кулак-мироед пуас самӧкур, чукӧртас скодка да, синвасьыс кӧтасьӧм тошнас пыркӧдӧмӧн, корӧ православнӧйясӧс, дӧваясӧс да сирӧтаясӧс вунӧдны сылысь грекъяссӧ.
«Мый менам — сійӧ тіян, — висьтавліс, — господь скӧрмис миян грекъясысь — ыстіс зараза.
Да неужтӧ ме дявӧлъяслы — большевикъяслы — сета нянь?
Босьтӧй лучше ті менам амбарысь кык пудйӧн, ми нин артмӧдчам, ен миянӧс чуйдӧдас.»
Мӧд сиктын орудуйтіс прӧтӧпоп, амвон вылын кузь гӧна синкымъяссӧ вӧрӧдігтыр: «Аддзылід коммунистъяслысь картуз вывсьыныс кӧза сюръяс?
А коді эз аддзыв, мед паськыдджыка синсӧ паськӧдлас...
Гӧгӧрвоны вермад?
И коді налы кӧть ӧти нянь тусь сетас, — тайӧ тусьыс страшнӧй суд вылын юавсяс...
Хлеб наш насущный даждь нам днесь, — шуӧма писаниеын.
А монополия йывсьыд писаниеын нинӧм абу шуӧма».
Мукӧд сиктын кулакъяс войяснас кокнитлісны ӧвсьытӧм мужикъясӧс йӧръясын да гумлаяс вылын, страхын видзлісны сиктса гӧль йӧзӧс.
Вӧліны и сэтшӧм пельӧсъяс, кӧні пыр на ещӧ пукаліс «либеральнӧй» помещик, рытгорувъясӧ кильчӧ вылас варовитліс французскӧй революция йылысь, выкупнӧй платежъяс йылысь, славянскӧй богоискательнӧй душа йылысь.
Продовольственнӧй отряд сиктӧ воӧм бӧрын чеччыліс телегаясысь сельсовет дорын.
Корлісны председательӧс — морт воліс, Питерсаяслӧн суров чужӧмъяс вылӧ полігтыр синсӧ лапйӧдліг.
Пуксьылісны чернилаӧссьӧм, дзурликасьысь пызан сайӧ.
Корсьлісны помкаяс, мыйла абу тырмымӧдз сдайтӧма нянь, «синйылісны и асьсӧ председательсӧ.
Эз веритлыны некутшӧм правдайтчӧмъяслы, видзӧдісны делӧяслӧн классӧвӧй вужйӧ — сы вылӧ, мый сикт абу расслоитчӧма.
Керка тыр махорка тшын лэдзӧм бӧрын урчитлісны аски кежлӧ общӧй собрание.
Иван Гора аслас сизим морта отрядӧн пырис ылӧ сьӧдмуа степьясӧ, Миллеровоӧ — матӧджык тӧдса местаяслань.
Константиновка сиктын, кытчӧ воисны кык телегаын, заводитісны сысянь, мый арестуйтісны сельсӧветсӧ: председательыс вӧлӧмкӧ вӧвлӧм урядник, писарыс — дякӧн.
Став сиктыс асывсянь мӧдіс ызгыны сельсовет дорын.
Иван Гора распорядитчис: «Татчӧс кулачьё миянлы вӧчас провокация.
Некутшӧм ногӧн не восьтыны би, — сӧмын быть нин кӧ ковмас.
Кыкӧн — мекӧд, винтовкатӧг, — кильчӧ вылӧ.
Мукӧдыс пукалӧй керкаын».
Иван Гора петіс кильчӧ вылӧ.
Морт нёльсё кымын йӧз чукӧрын кыптіс ропкӧм.
Кодсюрӧлӧн кианыс вӧліны плетеньысь нетшыштӧм ён бедьяс.
Иван Гора неуна шенасьыштіс йӧз чукӧр вылӧ, быттьӧ тайӧ вӧлі малязі поз.
— Стращайтны менӧ кутанныд бӧрынджык, ёртъяс.
Вайӧ сёрнитыштамӧ.
Сёрнитыштны окотитысьяс, дерт, аддзысисны.
Ропкӧм лӧнис.
Сійӧ заводитіс главнӧйсяньыс:
Мый сэтшӧмыс Сӧветскӧй власть?
Сӧветскӧй власть сійӧ ті да ми...
Мем ачыс Ленин прикажитіс та йылысь висьтавны...
А ті мый вӧчанныд?
Бӧрйӧмныд вир кисьтысь палачӧс, царскӧй урядникӧс, Гнилорыбовӧс, бӧрйӧмныд секретарӧн кутейникӧс.
Кодлӧн найӧ агентъяс?
Гнилорыбов олӧ Митрохин ордын, став светлы известнӧй мироед ордын.
Дякӧн — сылӧн, Гнилорыбовлӧн зять...
Вот найӧ кодлӧн агентъяс, вот коді найӧс пуксьӧдіс сельсӧветӧ.
Мый вылӧ?
А сыла, медым кулак Митрохин пукаліс тайӧ ылыс сиктас царӧн да тіянлы эськӧ — кодлы пуд, кодлы кык, — а ті сылы гожӧмнас сійӧ пудсьыс кык пуд, и ті эськӧ сылы батрачитінныд ёнджыка на сы дорысь, кыдз вӧлі Николай Кровавӧй дырйи...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоам, гӧгӧрвоам, — вочавидзисны йӧз чукӧрысь гӧлӧсъяс.
Иван Гора шеныштліс сыланьӧ синъяснас.
— Ог думайт, медым ті вӧлінныд сэтшӧм дуракъясӧн, ёртъяс...
Эгӧ сы вылӧ ми, питерскӧй рабочӧйяс, вӧчӧй октябрын переворот, медым Митрохин Гнилорыбовкӧд и став налӧн шатиеыс жӧритісны-сёйисны пӧсь блинъяс, а тэ мед... — Сэн сійӧ мӧдіс индавны чуньнас найӧяс вылӧ, кодъяс йылысь тӧдмаліс ӧнтай локтігас ямщикъяссянь. — А тэ мед, Иван Васильевич, тэ, Миколай Миколаевич, тэ, Степан Митрофанович, шапкатӧг найӧ ӧшинь улын кевмысинныд синва сорӧн — нӧрӧвитыштӧй уджйӧзнад, — «челядьяслы пӧ сёйныс нинӧм»...
Лӧсьӧдӧмныд ті ас драыд Сӧветскӧй власть, ёртъяс, — аттьӧ...
Сійӧ виччысис, — сідзи и лоис: бӧръя радъясын бара лыбис ропкӧм, скӧр гӧлӧсъяс: «Мукӧдӧс мун велӧд.
Не омӧльджыка тэ дорысь тӧдам Сӧветскӧй власть йывсьыд!»
Ызгӧмыслы паськавны лэдзтӧг, Иван Гора зэвтчӧдіс сьылісӧ — букӧстіс басӧн:
— Сӧветскӧй властьыд — «коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Миян медводдза и медбӧръя заповедь...
Батрак, бедняк, ӧти вӧла олысь — сійӧ Сӧветскӧй власть...
А сійӧ, код вылӧ ті уджаланныд, а сёйӧ сійӧ, — тайӧ Сӧветскӧй властьлӧн враг...
— Тайӧ кыдз сідз ми ог уджалӧй? — лёкысь горӧдіс кызь-комын гӧлӧс. — Дармоедъяс ті, Питерсаяс!
Грабитны воид!
Христианалысь медбӧръя кусӧксӧ мырддявны!
Иван Гора решительнӧя воськовтіс кильчӧ вывсянь.
— Правильнӧ!
Революция мӧдӧдіс миянӧс тіян дорӧ няньла.
Вооружитчӧм пролетарийяс, фронтъяс вылын ас вирнаныс ойдіг, требуйтӧны тіянлысь нянь.
Найӧ, коньӧръяс, кулалӧны, медым тіян челядьыд вӧліны пӧтӧсь...
Требуйтӧны нянь оз налысь, кодлӧн абу...
А требуйтӧны тэнсьыд, богатей Евдокимов, тэнсьыд, Третьяков...
Тэнсьыд, Митрохин...
Сулавлӧй! — Сійӧ лэптіс кисӧ.
Найӧ, кодъяс горзылісны медъёна, кор аддзисны, мый налы оз дружнӧя отсавны и кильчӧ дорӧ писькӧдчыны оз лэдзны, ланьтісны здук кежлӧ. — Сулавлӧй!..
Ми действуйтам революционнӧй Сӧветскӧй закон серти...
Тайӧ мандат вылас пыксьӧмӧн... (нетшыштіс пинджак зепсьыс, ӧвтыштіс бумагаторйӧн) председатель Гнилорыбовӧс, кыдз царскӧй пӧлицияын ассьыс уджалӧмсӧ дзебысьӧс, и сылысь зятьсӧ, дякӧнӧс, арестуйтам, и найӧс лоас сетӧма революционнӧй судӧ...
Тайӧ мандат вылас пыксьӧмӧн явита аски кежлӧ нуӧдны выль бӧрйысьӧмъяс сельсӧветӧ...
И выль сельсӧвет лючкиа вӧчас нянь лишкаяслысь развёрстка...
Кодлӧн этша нянь-сылысь оз новлыссьы, кодлӧн уна нянь — сылы лоас неуна юксьыштны революциякӧд...
Иван Гора кӧрыштліс ыджыд нырсӧ, мигнитіс, и собрание вывса кызвын йӧзыс ошкӧм пырысь серӧктісны.
Лунтыр ызгис сикт, кытчӧдз улич вылын, коді сьӧд туйӧн петаліс степӧ, эз тыдовтчы мӧсъяслӧн стада.
На сайын лэччис паськыд шонді, сылӧн ляпкыд югӧръясыс бус пырыс кучкисны мӧсъяслӧн зэлалӧм пакъясӧ.
Ӧвтыштіс мӧс вӧра йӧлӧн.
Мӧдісны дзуртны дзиръяс.
Горӧдчывлісны ас костаныс нывбаба гӧлӧсъяс.
Вензьысь чукӧръяс кутісны разӧдчавны.
Улича тыртӧммис.
Сӧмын сельсӧвет дорын тыдалісны на йӧз — пырлісны и петалісны, ӧдзӧсӧн клопкиг.
Ставень костъяс пыр тыдаліс вижов би югӧр.
Аски кежлӧ вӧлі наметитӧма сельсӧветса председательӧ да секретарӧ шогмана кандидатъяс — збой, сюсь войтыр — сиктын медся гӧльяс пиысь.
Тӧдмалӧма ылӧсас кулацкӧй овмӧсъяслысь нянь запасъяссӧ.
Кажитчӧ — ставыс муніс шыльыда.
Тыртӧммис и сельсӧвет водзса плӧщадь.
Джуджыд тополь йылын ӧзйисны Большая Медведицалӧн сизим кодзув.
Дерт, кывзысьны кӧ войся лӧняс не карса, а сиктса пельӧн, позьӧ вӧлі эськӧ кывны пельлы велавтӧм шыяс, пример вылӧ, — степын ылын скачитысь вӧвлысь кокшы.
Но этша ӧмӧй кодлы ковмис скачитны воя-войын...
Замоткин, отрядлӧн завхоз, судзӧдӧма нянь, колькъяс, шома йӧв.
Комаров, Жилин, чӧв олысь Уйбо вокъяс да цынгаӧн висьысь Федичкин (ставныс путиловецъяс, ӧти цехысь) ужнайтісны.
Иван Гора восьтіс ӧшинь ставень.
— Тайӧ махоркасьыд рушкутӧ гугӧдӧ...
Войыс вӧлі сьӧд, васӧд руа, лӧнь.
Весиг понъяс дугдісны шыавны.
Дыша пырысь мӧдліс кышакывны тополь, сайӧдӧма аснас некымын кодзув...
Замоткин юӧртіс, мый йӧрын эм бур сарай, кӧть и вевттӧм, но пытшкӧсыс сӧстӧм, тыртӧм...
— Тан ӧтик баба бергаліс рӧмдан дорыс: «Оз-ӧ ков тіянлы мыйкӧ, ёртъяс?
Тшӧкті сылы идзас вайны.
— Баба бергаліс? — шензьӧмӧн юаліс Иван Гора.
— Асланым тырвыйӧ, начальник ёрт.
Ме ӧд сы дорӧ эг пырысь-пыр, а подозрениеӧн: «Тэ мый, шуа, тан исасян кызіник?
Дашкӧ, пывсян ломтін?»
— Вот бӧбыд! — Иван Гора вак-вакӧн серӧктіс, сапӧгнас зымӧдӧмӧн — но кыдз, другъяс, сараяс мунам?
Ставӧн сӧгласитчисны, мый обстановкаыс абу повзьӧдлана.
Век жӧ видзчысьӧм могысь решитісны дежуритны ӧчередьӧн.
Босьтісны сьӧрсьыныс нянь, мый коли, портфель, винтовкаяс, мунісны сарайӧ.
Тан, збыль вылӧ, вӧлі лӧсьыд, ыркыд, ӧвтіс веж турунӧн, коді быдмӧ вӧлі паськыд, щельяса пӧлӧстчӧм ӧдзӧс порог дорын.
— Замоткин, тэ кыдз жӧ сідз — веськыда плешкас и юалін пывсян йывсьыд?
— Да, ачым думайта, — мыйӧн шуас пывсян йывсьыд — пыр и арестуйта.
— Теш!..
Иван Гора гӧгрӧдлыштіс юрнас.
Мӧдліс пӧрччыны сапӧгсӧ, но думыштіс: оз сулав, пӧжалуй.
Уйбо вокъяс пиысь ӧти босьтіс винтовка, муніс ворота дорӧ.
Сизим морт водісны вӧсньыдик идзас вольӧс вылӧ, и сэн жӧ — коді рӧвнӧя мӧдіс лолавны, коді мӧдіс кыскыштавны нырнас.
Иван Гора ещӧ кывліс на, кыдзи Уйбо, тыдалӧ, ворота дорын сулавныс гажтӧм лоӧма да, пуксис кер вылӧ — сьӧкыда нёровтчис ортсысянь сарай пӧвъяс бердӧ.
Юр весьтын гудыра сьӧдаліс стрӧпилӧяслӧн везйыс, ломалісны гырысь донскӧй кодзувъяс.
Друг Иван Гора, синъяссӧ восьтытӧг, сувтыштіс: сылы кажитчис, мый сарай стенӧ кучкисны мыйӧнкӧ, быттьӧ ойӧстіс морт.
Но садьмис Иван Гора пӧран ӧдзӧсъяслӧн пель поткӧдан рутшка-ратшка кылӧмысь, зверсямӧн горӧдӧмъясысь.
Чеччыштіс, нюжӧдіс кияссӧ.
Кодікӧ уськӧдчис сы вылӧ, ньылӧдӧм ёсь дука, — лёкысь кватитіс, чегъялігтыр, и пыр жӧ кучкисны юрас ёсь кӧрт дорышӧн — вильсмуніс — вазис...
3
Медводдза луганскӧй отряд, кор тыдовтчис, мый конотоп дорын краснӧйясӧс жугӧдӧма, бӧрыньтчис Ворожбаысь асыв-лунвывлань, Харьков дорӧ, Основа станцияӧ.
Харьковысь тэрмасьӧмӧн эвакуируйталісны рабочӧй отрядъяс, военнӧй эмбур, машинаяс, заводскӧй материалъяс.
Мунліс и Донецко-Криворожскӧй республикаса народнӧй комиссаръяслӧн Сӧвет — Донецкӧй бассейнлӧн большевистскӧй правительство.
Кор заводитчис немецъяслӧн наступление, правительствоса председатель — Артем — ыстіс император Вильгельмлы ультиматум, кӧні ӧлӧдліс, мый немецъяс-кӧ нарушитасны границасӧ Донецко-Криворожскӧй республикалысь, коді оз имеит некутшӧм отношение Украина дорӧ, то республикасӧ кутас лыддьыны асьсӧ Германиякӧд война состояниеын.
Тайӧ бумага четвертушка ыджда лӧзов нисьӧ гӧрдов мавтчӧм штампа документъяссӧ вӧлі вайӧма наступайтысь германскӧй войскаяс вылын главнокомандующӧйлы, генерал Эйхгорнлы.
Куим пӧв вуджӧдчысь лыддис генераллы шензьӧдана документсӧ.
«Тайӧ шутка? — юаліс генерал. — Господин тӧварыш Артем — чорт возьми! — лыддьӧ асьсӧ Германиякӧд война состояниеын».
Секунда дыра генерал эз тӧд мый вӧчны: потны ли скӧрысла али креслӧ воропӧ кутчысьӧмӧн, серӧктыны, серавны синва петтӧдз...
Но, сідз либӧ мӧдног, Донецко-Криворожскӧй республика лыддис асьсӧ германскӧй оккупантъяскӧд война состояниеын.
Правительство вуджис Луганскӧ да украинскӧй краснӧй вынъяскӧд ӧтув пуктыліс став вынъяссӧ, медым не лэдзны немецъясӧс Донбасса заводъяс да шахтаяс районъясӧ.
Вынъяс эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Вит краснӧй украинскӧй армиялӧн колясъяс, на бердӧ ӧтувтчӧм партизанскӧй да тэрмасьӧмӧн формируйтан рабочӧй отрядъяс эз лыддьывны асаныс и кызь сюрс боец.
1-ӧд германскӧй корпусса батальонъяс личкӧм улын краснӧйяс бӧрыньтчисны Харьковсянь асыввылӧ, войвывсянь лунвылӧ мунан визь вылӧ.
(Войвылын, Валуйкиын, сулаліс 5-ӧд армия Сиверс команда улын, Изюмын — Донецкӧй, Лозоваяын — 3-ӧд, Синельниково дорын — 2-ӧд, лунвылын, приазовскӧй степьясын, Александровсксянь асыввывджык — 1-ӧд армия).
Харьков — Луганск магистраль кузя (5-ӧд армия да Донецкӧй армия расположение костын) муніс Харьковлӧн эвакуация.
Тан, ни ӧти лун воштытӧг, колӧ вӧлі лӧсьӧдны ён да чорыда водзсасьысь группа.
Татшӧм группалы ядроӧн вермис лоны Ворошиловлӧн Луганскӧй отряд, коді сулаліс тайӧ магистраль вылын Основа станцияын.
Сыӧ вӧлі пыртӧма Лукаш команда увса Харьковскӧй коммунистическӧй отрядӧс.
Сы дорӧ жӧ вӧлі решитӧма ӧтувтны Сиверслысь вӧвлӧм 5-ӧд армия.
Сыӧ долженӧсь вӧлі пырны шахтёрскӧй да рабочӧй отрядъяс Харьковсянь Луганскӧдз мунан туй вылын.
Войскаяслӧн тайӧ выль группаыс кутіс шусьыны 5-ӧд армияӧн.
Командирӧн сы вылын Донецко-Криворожскӧй правительство шуӧм серти назначайтсьыліс Ворошилов.
Основа станцияын Ворошилов заводитіс формируйтны ассьыс армиясӧ.
Но событиеяс паськавлісны вывті ӧдйӧ: немецъяс гырысь вынъясӧн матыстчылісны нин Харьков дорӧ.
Луганскӧй да коммунистическӧй отрядъяслы лоис бӧрыньтчыны основа станцияысь водзӧ мӧд станцияӧ — Змиевӧ.
Тайӧ кадӧ воис юӧр, мый вӧвлӧм 5-ӧд армия Сиверслӧн Валуйкиын ӧтлаасьны Ворошилов бердӧ оз вермы, сы вӧсна мый сэні муніс полнӧй разложение...
«...Боевой расположение пыдди салдатъяс чукӧръясӧн эновталӧны ассьыныс участокъяссӧ да кыйӧны чери Оскол юын...
Линия вывса караулъяс ворсӧны картіӧн да узьӧны...
Фронт вомӧн мунӧны быд пӧлӧс шпионъяс...
Мунӧ тӧлктӧм оръявлытӧм лыйсьӧм, коді оз сет позянлун тӧдмавны лючкиа — кӧні мунӧ хулиганскӧя патрон тратитӧм, кӧні, збыльвылӧ, мунӧ кось...»
4
Харьковысь удайтчис петкӧдны став военнӧй эмбурсӧ.
Кор немецъяс босьтісны Холоднӧй Гӧра да сэсянь заводитісны лыйлыны пушкаясысь вокзал, кор некымын тыра телегаяс йиркакылӧмӧн тӧвзисны вокзал вороталань, кор тыртӧммӧм уличаяс вылын резьӧбтылісны нин ӧтка лыйӧм шыяс код тӧдас кутшӧм чердакъяссянь, — перрон дорын пуркйис тшынӧн медбӧръя паровоз медбӧръя эшелонлӧн.
Манитчӧмыс лоис сӧмын сы вӧсна, мый эз вермыны аддзыны 5-ӧд армияса штаблысь начальниксӧ, томиник морт Коля Рудневӧс, кодӧс Ворошилов ыстыліс Харьков Эвакуация кузя уджалысь инженер Бахваловлы отсӧг вылӧ.
Руднев эз узьлы куим сутки и, тыдалӧ, кытчӧкӧ пӧрӧма.
Вагонъяслӧн жуглысьӧм ӧшиньясӧд тревогаӧн видзӧдавлісны боецъяс.
Машинист горӧдіс паровоз вывсянь:
— Мый ті он видзӧдӧй, мать вашу так, немецъяс жӧ поссӧ кытшалісны!
Тӧвйыны миянлы Харьковын!
Бахвалов, вагон дорын сулалӧмӧн, скӧрысь киргис бырӧм гӧлӧснас.
Холоднӧй Гӧра вывсянь снарядъяс потласисны туйяс вылын.
Тшыналіс, пыр ӧтарӧ ёнджыка ӧзйис кузь пу пакгауз.
Узьтӧмысла пыктӧм телефонист, коді медбӧръя мортӧн эновтіс станциясӧ, друг лёкысь мӧдіс шенасьны ӧдзӧс дорсянь.
— Царскӧй павильонын узьӧ кутшӧмкӧ хлопчик.
Царскӧй павильонӧ колӧ вӧлі котӧртны плӧщадь вомӧн, кӧні качлісны нюгыльясӧн снарядъяс потласьӧмысь сыри-летки сюръяяс.
Ӧмидз рӧма тыртӧм залын, канцелярскӧй пызан вылын, гырддза вылас русӧй юрсӧ тӧждысьтӧма пуктӧмӧн, узис Руднев.
Сійӧс тракӧдісны, пуксьӧдлісны, — сійӧ сӧмын лётйӧдліс юрнас.
Сійӧс кыскисны кияс вылын.
Вагон дорын сійӧ шевгӧдіс гырддзаяссӧ, восьтіс лӧз синъяссӧ, юаліс сӧдз гӧлӧсӧн.
— Мыйын, собственнӧ, делӧыс?
— Чӧрт, — киргис Бахвалов, — узян, немецъяс пос босьтісны.
— Зэв бур, локта.
Руднев очсыштіс.
Вомсӧ тупкытӧг, йӧя гонькнитліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Уськӧдчис паровоз дорӧ.
Кайис водзсяньыс плӧщадка вылӧ, кӧні сулаліс пулемет.
Быд вагонсянь горӧдісны:
— Давай полнӧй!
Поезд пыр ӧддзигтыр муніс послань.
Сэні тыдалісны каскаяса, турунвиж-руд мундиръяса йӧз.
Руднев паровоз плӧщадка вывсянь кутіс лыйлыны на кузя пулеметысь.
Мундиръяса йӧз копыртчӧмӧн котӧртісны насып вылысь.
Поезд ещӧ ёна ӧддзӧдіс.
Вагонъяс кузя сярӧбтіс ӧчередь.
Стрелокъяс вылын йиркигтыр, ӧшиньяссянь, вевтъяс вывсянь, кӧні куйлісны боецъяс, — лыйсьӧм биясӧн ӧзъявліг, тшынӧн тубыртчӧм поезд сьӧкыд ураганӧн тӧвзис сайӧдчалӧм немецъяс пӧлӧн, йиркӧмӧн вуджис поссӧ да бердіс чукыль сайӧ.
5
Немецъяслӧн кавалерийскӧй разведка взорвитіс Змиев станция дорысь пос и тайӧн орӧдіс Харьковысь эвакуируйтысь эшелонъяслы туйсӧ.
Кор орчча станцияысь петіс отсӧг вылӧ бронепоезд, немецъяс сы бӧрвывті сідз жӧ орӧдісны туйсӧ.
Харьковскӧй эшелонъяс и бронепоезд лоисны налькйын.
Медводдза эшелонысь рузгысисны коммунистическӧй отрядса боецъяс — куимсё морт харьковскӧй рабочӧйяс.
Найӧ аддзисны Змиев кар сайса мылькъяс йылысь льӧм рӧма бус кымӧр, — тайӧ матыстчылісны немецъяс.
— Смир-р-рно! — став том горш тырнас горӧдіс зэлыда вӧнялӧм кучик курткаа, банйӧм чужӧма том морт, кияссӧ бокас мыджӧмӧн да боецъяс фронт водзын чатӧрӧн мышвыв пӧрӧдчим — Смир-рно!
Мед тіянлы гӧг дортіныд быликтас, ёртъяс!
Мый тіян сотчӧ кок уланыд...
Стрӧитчыны!..
Некутшӧм паника!
Немецъяс жӧ вӧтнас эз виччысьлыны, мый веськалісны коммунистическӧй отряд вылӧ!
Горзіс командир Лукош да гартышталіс сэтшӧм чорыд кывъяс, мый боецъяс пыркнитчисны, ловзисны, казьтыштісны и строй и дисциплина.
— Пулеметъяс водзӧ!
Знамя ме дорӧ!
Сійӧ мӧдӧдчис отряд водзын, индаліс шашканас топольяс, сёйӧн мавтӧм керкаяс, плетеньяс вылӧ, кысянь канаваяссянь да гуранъяссянь пыр тшӧкыдджыка лыйлісны немецкӧй цепъяс.
— Пуляяс улын не водны!..
Воӧдчӧй, хлопцы, штыковӧй косьӧдз!
Отряд гузьгысис-разаліс карса пӧскӧтина кузя.
Котӧртісны водлытӧг, кыдз дурмӧмъяс, чеччалісны плетеньяс вомӧн.
Видчӧм да горзӧмъяс вевтыртлісны быть нин сывны шуӧм пулеметъяслысь сяргӧмсӧ.
Немецкӧй цепьяс, рукопашнӧй кось примиттӧг, мӧдісны кыпӧдчавны, котӧртавны бӧрвыв.
Мылькъяс кузя, кӧні тыдовтчылісны вӧла драгунъяс, йиркнитісны бронепоездсянь.
Мылькъяс йылысь верзьӧмаяс вошины.
Рыт кежлас туй вӧлі бӧр лӧсьӧдӧма.
Эшелонъяс вӧрзисны водзӧ асыввывлань.
Станцияын да полустанокъясын вагонъяс дорӧ шыбласисны зумыш шахтёръяс да крестьяна, кодъяс пышйылісны немецкӧй нашествиеысь.
Чивзысь нывбабаяс чурйӧдлісны ӧшиньясӧ курӧг-пӧтка тыра кӧрзинаяс, лӧскутъясысь вурӧм эшкынъяс да юрлӧсъяс, пуксьӧдалісны челядьнысӧ.
Мукӧдыс, веськодя рӧмидзтысь мӧскыслысь шоныд нырвомсӧ сывъялӧмӧн, ливкйӧдліс синва сор: «Да босьтӧй жӧ менсьым, бур йӧз!
Босьтӧй вердысьӧс менсьым!»
Эшелонъясӧ воалісны пыр выль йӧз — рабочӧйяс да партизанскӧй отрядъяс.
Купянскын поездъяслӧн лыдыс содіс пӧшти кык пӧв.
Но верстъяс вылӧ нюжалӧм люзьӧбыс паровозъяслӧн да вагонъяслӧн кор кутіс прӧйдитны Сватово пыр, — степын лунвывсянь выльысь тыдовтчисны немецъяс.
Тайӧ пӧрйӧ найӧ матыстчылісны гырысь вынъясӧн.
6
Немецъяс нуӧдісны наступление войвывсянь лунвывлань нюжалӧм став завеса фронт пасьтала.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кӧть краснӧй отрядъяс збоя кӧсйисны косясьны да не лэдзны врагӧс Донбасс сьӧлӧмӧ, тыдовтчис джуджыдсьыс-джуджыд беспорядок командованиеын.
Главнокомандующӧйлӧн штаб приказывайтліс, — витӧд армиялӧн командармъяс действуйтлісны асланыс видзӧдӧм серти, местнӧй обстановкакӧд да асланыс отрядъяс настроениеӧн лыддьысьӧмӧн.
Сійӧ магистральыс лунвылынджык, код кузя мунліс эвакуация да кӧні формируйтчыліс 5-ӧд армия Ворошиловлӧн, Изюм карын сулаліс Донецкӧй армия, сюрс штык гӧгӧр.
Кор вӧлі казялӧма Изюм дорысь немецкӧй разведкаӧс, Донецкӧйлӧн командарм корис подкрепление.
Главштаб ыстіс сылы ыджыд Знаменскӧй отряд.
Сійӧ воис нёль поездын сьылӧмӧн, гудӧкъясӧн, свистӧн.
Опытӧн велалӧм командарм эз лэдз сійӧс карӧ.
Отряд петіс вагонъясысь да Оскол вомӧнса пос водзын эрд вылын кутіс митингуйтны.
Заводитчылӧмъяс сы кузя, медым пыртны кутшӧмкӧ да пӧрядок да заставитны знаменецъясӧс паськӧдчыны фронтӧн, нинӧмӧ эз вайӧдны.
Найӧ горзылісны, мый асьныс тӧдӧны, кӧн да кыдзи нӧйтны немецъясӧс, требуйтлісны, медым найӧс лэдзисны карӧ, требуйтлісны вайӧдны на дорӧ командармӧс расправа вылӧ и, медбӧрти, заводитісны лыйлыны Оскол вомӧн Изюм кузя.
Лоис корны бронепоезд, — сійӧ пушкаяс дорйӧм улын командарм петкӧдліс ассьыс, тшӧтш жӧ нин колебайтчыны заводитӧм армиясӧ карысь да бӧрыньтчис асыввылӧ.
Знаменскӧй отряд уськӧдчис эшелонъясӧ — мӧдіс гӧгыльтчыны станцияысь станцияӧ да карысь карӧ.
Изюм вӧлі эновтӧма.
Лунвылынджык Лозовӧй дорын сулалысь 3-ӧд армиялӧн фронтыс кушмис.
Тайӧ жӧ кадӧ 3-ӧд армия вуджис наступлениеӧ.
3-ӧд армиялӧн командарм юӧртліс Главштабӧ:
«...Армиялӧн став частьяс петісны эшелонъясысь, и наступление нуӧдсьӧ тыр порядокӧн.
3-ӧд армия сылӧн став отрядъяс нимсянь заявляйтӧ, мый бӧрыньтчӧм сійӧ оз признавайт.
Но армияын ставыс вит сюрс боец, резервъяс абуӧсь, веськыд и шуйга флангъяс абу обеспечитӧмаӧсь».
Немецъяс, кодъяс ӧні бӧрыньтчисны 3-ӧд армиялӧн стремительнӧй зырӧдӧм улын, кыскылісны подкреплениеяс — бронепоездъяс, броневикъяс, германскӧй пехота да гайдамацкӧй конница.
Но пролетарскӧй да партизанскӧй отрядъяс коймӧдлӧн путкыльтлісны став гӧгӧрвоӧмъяссӧ немецъясӧс вермытӧмлун йылысь, пыр водзӧ нӧйтісны и вӧтлісны найӧс, босьталісны пленнӧйясӧс, пулеметъяс, знамяяс, пушкаяс, броневикъяс.
Наступление кыссис нёль лун сёйтӧг ни узьтӧг.
Армия ылӧ петіс водзӧ завеса линияысь.
Резервъяс эз волыны, и мудзӧм боецъясӧс некодӧн вӧлі вежны.
Апрель дас ӧкмысӧд лунся асылӧ немецъяс пырисны восьса флангӧ медбур частьяслы — Ленинскӧй, Таврическӧй да 1-ӧд Сӧветскӧй батальонъяслы, и сійӧ жӧ кадӧ германскӧй драгунъяс орӧдісны центрсӧ.
Флангъясӧс лыйлісны веськыда дзик берегсяньыс.
Тайӧ косьын коймӧд армия воштіс аслас составлысь джынсӧ.
Армиялӧн колясыс кутіс бӧрыньтчыны Ленинскӧй батальон прикрытие улын.
Вой кежлас удайтчис ӧтдальтчыны да торъявны прӧтивникысь.
Но славнӧй Ленинскӧй батальонысь ловйӧн колис сӧмын китыра чукӧр — ранитчалӧм, рузумъясӧн кӧртасялӧм, упорнӧя косясьысь дас кымын герой.
Лунвылынджык сулалысь мӧдӧд армия сідз жӧ бӧрыньтчис.
Сылӧн командарм пикӧ воӧмӧн юӧртліс Главштабӧ:
«...Оз позь лоны армияӧн командующӧйӧн, то войскаястӧг, то сэтшӧм войскаясӧн, кодъясӧс лоӧ ӧктыны торйӧн-торйӧн быдлаысь, кысь сӧмын позьӧ.
Татшӧм армиякӧд нинӧмӧн йитчӧм отрядъясыд абу постояннӧйӧсь и медводдза косьын жӧ разалӧны эшелонъясын станцияясӧд...»
7
Кор немецъяс тыдовтчисны Сватово станция дорын (код пыр мунлісны 5-ӧд армиялӧн поездъяс), сэн сулаліс сӧмын Гостемиловлӧн сборнӧй, уна сикас йӧза отряд.
Ворошилов тайӧ кадӧ укрепляйтіс Луганск, велӧдіс да вооружайтліс отрядъяс, чукӧртліс доброволецъясӧс матігӧгӧрса сиктъясысь.
Гартмановскӧй заводын лун и вой стрӧитлісны броневикъяс да броневӧй плӧщадкаяс.
Формируйтлісны полк китаец-рабочӧйясысь.
Куим час асылын немецъяс вӧрзисны Сватово станция вылӧ.
Ещӧ пемыд на степын ур-ргыны мӧдісны броневикъяслӧн моторъяс, тыдовтчисны кыалӧн кӧдзыд югӧр улын гайдамацкӧй сотняяс.
Локтісны германскӧй пехоталӧн цепьяс.
Степь югдіс пушка вомъясысь петан кузь ыпнитӧмъясӧн.
Ӧтчаяннӧя тутӧстісны Сватово станция пыр асыввывлань мунысь эшелонъяс.
Лэбзисны телеграммаяс Ворошиловлы.
Гостемилов отрядлӧн крепыд юкӧнын вӧлі сё сизимдас боецысь нёль орудиеӧн.
Веськыдвыв флангас сулаліс партизанскӧй отряд «Чардбі» пульмановскӧй вагонын кык ӧрудиеӧн.
Шуйга флангас — станциясянь верстджын сайын — окопъясын куйлісны левӧй эсеръяслӧн кык отряд.
Налӧн тшӧтш жӧ вӧлі кык пушка — мышканыс туй вылын.
Кор кыа югыдын, ӧрудие вомъясысь би ыпнитлӧмъясын, серпасассисны ӧдйӧ тӧвзьысь броневикъяс, — эсеръяслӧн воддза цепыс кыпӧдчис да мӧдіс пышйыны, пуляяс улын гылалӧмӧн, винтовкаяс шыблалӧмӧн.
Гостемилов верзьӧмӧн скачӧн воис кӧрттуй пос дорӧ, пулеметъяс дінӧ.
— Би гадъяс кузя! — лёкысь горӧдіс сійӧ пулеметчикъяслы, пышйысьяс вылӧ индігтыр, сэсся бӧр бергӧдіс дурмӧм вӧвсӧ.
Левӧй эсеръяс кыкпӧвса би улын — фронтсянь и тылсянь — водалісны асланыс пушкаяс сайӧ.
Паника вӧлі дугӧдӧма.
Юрса отрядлӧн нёль полевӧй ӧрудие, кӧрттуй насып вывса пулеметъяс, «Молния» отрядлӧн пушкаяс да пулеметъяс вӧліны веськӧдӧмаӧсь немецкӧй броневикъяс вылӧ да на сайын паськӧдчалысь гайдамацкӧй сотняяс вылӧ.
Броневикъяс пиысь ӧти джӧмдіс, пӧрис, мӧд тубыртчис тшынӧн, мӧдіс ыръявны, коймӧд, быттьӧ синтӧм, гӧгралыштіс, сэсся путкыльтчис...
Гайдамакъяс бергӧдчалісны степлань...
Рытыввывсянь, тутсіг, тшыналіг матыстчыліс отсӧг вылӧ партизанскӧй эшелон.
Квайт германскӧй ӧрудиеяс, матыса мылькъяс йылын чардбиясӧн ыпнитлӧмӧн, заводитісны лыйлыны батареяяс кузя, станция кузя, воысь эшелон кузя.
Партизанскӧй отряд, коді вӧлі сэні, заводитліс нин петавны вагонъясысь, но боецъяс падмисны, бӧр уськӧдчалісны вагонъясӧ, и эшелон пышйис би улын.
Кыпӧдчис шонді буса степь весьтын, пӧжаръяс тшынӧн вевттьысьӧм станция весьтын.
Немецъяс кувгисны ураганнӧй биӧн.
Гостемиловлӧн колис сӧмын кык пушка да пулеметъяслӧн муртса гашкӧ джынйыс.
Эсеровскӧй отрядъяс вӧліны бырӧдӧмаӧсь.
Юрса отрядын вӧвлӧм сё сизимдас боецысь колис ловйӧн сёысь этшаджык.
Виалӧма вӧлі став артиллерийскӧй вӧвъяссӧ...
Немецкӧй броневикъяс, гайдамацкӧй сотняяс бара вӧрзисны атакаӧ.
Гостемилов прикажитіс кыскыны кияс йылын кык кольӧм ӧрудиесӧ, грузитны вагон плӧщадкаяс вылӧ и, кытчӧдз медбӧръя вагон военнӧй эмбурӧн оз эновт станциясӧ, — кутчысьны...
— Кутчысьӧй, хлопцы!
Вирнаным мыссям, хлопцы...
Ог сетӧй жабаяслы революционнӧй эмбур!
Асыввывсянь важиник паровозысь пычиктӧм став ӧднас воис неыджыд состав.
Йиркакылӧмӧн сувтіс.
Вагонъясысь гузьгысисны сё ветымын боец — Ворошилов армияысь.
Сэки вагон плӧщадкаяс вывса кык пушка да «Чардби» отрядлӧн пульмановскӧй вагонса кык пушка би отсӧгӧн тайӧ сё ветымын боецыс да Гостемиловлӧн да «Чардби» отрядлӧн колясъясыс — пӧшти ставныс ранитчӧмаӧсь да контужитчӧмаӧсь, — уськӧдчисны штыковӧй контратакаӧ и мӧд пӧрйӧ путкыльтісны немецъясӧс да гайдамакъясӧс.
Лунъя кык час кежлӧ Гостемилов став эмбурнас да артиллерия коляснас бӧрыньтчис асыввылӧ, Кубанье станцияӧ, кытчӧ воалісны нин Луганскысь Ворошиловлӧн эшелонъяс — кык сюрс боец, артиллериятӧг.
8
Гостемилов торгӧдчӧм усъяса, кӧртӧда юра, клоп кылӧ, пырис командарм вагонӧ.
Ворошилов да Коля Руднев пукалісны салонын карта вылын.
— Чӧрт! — горӧдіс Гостемилов. — Зунясьӧны ныръяснас.
Приказывайт наступайтны!
Банбокыс сылӧн нетшкысис, дурмӧм лёклунӧн ӧзъян синмыс быд здукӧ вевттьысьліс синлапӧднас, быттьӧ кымӧрӧн тӧлысь.
— Чӧрт!
Рыт кежлас найӧс ми пузувтам!
Мясорубка ми петкӧдлам налы, чӧрт!
Сійӧ шыблаліс кияссӧ, швыркъяліс дзоляник салон кузя.
Сы бердысь ёся ӧвтіс ньылӧдӧм дукӧн, порокӧн...
— Пуксьы, — шуис Ворошилов. — Курит.
Лӧняв.
Ме ысті разведка Сватовоӧ.
Обстановка зэв серьёзнӧй.
— Чӧрту серьёзнӧй обстановкатӧ!
Кутшӧм тэ, чӧрту, командующӧй!
Наступайтны!
Со тэд став обстановкаыс! — Сійӧ йӧя видзӧдліс Руднев вылӧ. — Коді тайӧ тэнад?
Нач-штаб?
Вайлы жӧ меным, начштаб, стӧканджын спирт...
Джагала, чӧрт!
Гостемилов друг лэдзис бинтуйтӧм юрсӧ сьӧд киясас, кодъяс куйлісны пызан вылын.
Мӧдіс гурчкыны пиньяснас.
Ворошилов индіс синнас Рудневлы вайны спирт.
Сувтіс.
Копыртчӧмӧн пуктіс кисӧ Гостемиловлы сыркъялан мыш вылас.
— Мун менам купеӧ.
Вод.
Тырмас тэсянь талун кежлӧ.
— Ах, сукин сынъяс, сукин сынъяс! — Пиньпырыс шуаліс Гостемилов. — Мый найӧ миянкӧд вӧчисны...
Энлы!
(Шыбытчис мышвыв, зымгис кулакнас).
Гайдамакъяс!
Кыскасьысь гадъяс!
Ох, ме жӧ найӧс ачым, тайӧ княснас пулеметысь...
Пиняс таркакылан стӧканысь спирт кыскыштӧм бӧрын пырысь-пыр ланьтіс, банбокыс эз кут нетшкысьны, синъясыс быттьӧ кынмисны.
Ворошилов бара пуксис карта водзӧ, шуис ньӧжйӧ, стрӧга:
— Делӧяс сэтшӧмӧсь.
Донецкӧй, коймӧд да мӧдӧд армияяс бӧрыньтчӧны.
Первой армия разалӧма.
Кутшӧм состояниеын Валуйкин Сиверс — тӧдмала рытнас.
Но ставсьыс лӧсялана, — Сиверс кутас бӧрыньтчыны войвывлань.
Главштаб настойчивӧя требуйтӧ, медым ме бӧр босьті Сватово.
Ме олӧмӧ пӧрта боевӧй приказ.
Но ме ог сомневайтчы, мый ми нин мешӧкынӧсь: аски-аскомысьясӧ лоас бӧрыньтчыны Луганскӧ.
И, медся лоны вермана, сетам немецъяслы и Луганск.
Видзӧд карта вылас...
Со найӧ кӧнӧсь...
Гостемилов дзоргӧдчис вӧртӧм синъяснас сійӧ местаӧ, кӧні карта вылын — Лугансксянь, рытыв-лунланьын — командармлӧн чорыд гыжйыс нуӧдіс визь...
— Немецъяс петӧны Дебальцово дорӧ...
Тасянь Лихая станция кузя удар, и бӧрыньтчан туйыд миянлы пӧдса...
(Гостемиловлӧн лысермунӧм пельпомъясыс кыпӧдчисны пельясӧдзыс).
Главнӧй могыс — видзтыны ловъя вын да военнӧй эмбур...
Ми бӧрыньтчам, но ми бӧр локтам огӧ нин партизанскӧй отрядъясӧн, — армияӧн...
Сетны лыйлыны асьтӧ торйӧн-торйӧн, эшелонъясын — тайӧ абу ворсӧм...
Гӧгӧрвоана тэд?
9
Карасихин Алешка, юрсисӧ мышвыв вешталіг, тӧвзис улича кузя кӧмтӧг Иона керкаланьӧ.
Перемена дырйи сійӧ котӧртліс школасянь сӧветӧ, — кӧні ӧні Марья уджаліс агитпроп юкӧнын, — и мамыс тшӧктіс ӧти здукӧн нуны Агриппиналы сӧмын на воӧм письмӧ, коді вӧлі дорвыв ляскалӧма маркаясӧн.
Улича вылын вӧлі тыртӧм, — йӧзыс уджалісны муяс вылын.
Сӧмын ӧти каменнӧй керка дорын чилӧставлісны топольяс бердӧ домалӧм седлӧа вӧвъяс.
Алёша вуджис забор вомӧн, аддзис Агриппинаӧс вишня садйысь, — сійӧ уджаліс пуяс дорын.
Агриппина сюялыштіс ва юрсияссӧ чышъян улас, кывшутӧг босьтіс маркаяс бӧжа конвертсӧ.
— Ме гижӧдатӧ ог гӧгӧрво, — шуис лӧня. — Лыддьышт меным.
Сійӧ пуксис пилитӧм пӧрысь тополь пу вылӧ, сывйыштіс пидзӧсъяссӧ.
Сьӧд синкымъясыс сылӧн ӧтлаасисны, и чужӧмыс кельдӧдліс, кор Алёша, сы водзын лажыньтчӧмӧн лыддис крукасялӧм сорӧн:
«Видза олан, Агриппина Кондратьевна, кыдз ті ловъяӧсь-здоровӧсь, частӧ тіян йылысь казьтывла.
Думайтлі аддзысьны тіянкӧд водзджык, но лоис задержка.
Ӧні ставыс прӧйдитіс, — юрын ранаыс бурдӧ, и ордлыясӧй йитчисны.
Константиновка сиктын миянӧс, став отряднымӧс, виисны кулакъяс, — войнас сарайын кералісны черъясӧн.
Ӧтнам ме коли ловъя и дивуйтча та вылӧ ӧнӧдз, — кутшӧм пӧчӧ мем ворожитлӧма?
А лӧсялӧджык, мый зэв не окота вӧлі кувнысӧ.
Менӧ нуисны Миллеровоӧ, лазаретӧ — Константиновкаӧ кольччыны эг сӧгласитчы: кулакъясыд эськӧ менӧ — мудеритчисны да — век жӧ кыдзкӧ эштӧдісны сэн...
Жальӧсь ёртъясӧй: вӧліны смел, преданнӧй йӧз, — ещӧ сэтшӧмъястӧ он аддзы...
Зэв бур йӧз вӧліны и пӧгибнитісны зверскӧя.
Мыжала медводз ачымӧс бдительность личӧдӧмысь...
Ӧні — бурда да — ми константиновскӧй кулакъясыскӧд сёрнитыштам збыльысь.
Аддзысьлытӧдз, Агриппина Кондратьевна.
Лазаретын вӧчны нинӧм, — пыр думайта тіян йылысь, извинитӧй менӧ...
Копрася тіянлы.
Иван Гора».
Алёшка лэптіс синъяссӧ.
Агриппина пукаліс, синлапӧдъяссӧ лэдзӧмӧн, — паръясыс сылӧн вӧлі лӧзӧсь и чужӧмыс лӧзӧдӧма.
Алёшка повзис, видзчысьӧмӧн пуктіс сылы пидзӧс вылас письмӧсӧ да маркаяса конвертсӧ, гусьӧник петіс вишня садйысь и улича вылын бара ӧддзӧдчис, юрсӧ мышвыв вешталіг, — сылы кажитчис, мый сійӧ — вӧв, сійӧ весиг шуаліс аслыс: «И-го-го».
Топольяс дорын, кытчӧ вӧлі домалӧма вӧвъясӧс, зумыша сулалісны Андрей Косолапов да Вахрамей Ляпичев — фронтовикъяс.
Дзиръяӧн сьӧкыда клопкӧмӧн, на дорӧ петіс коймӧд...
(Алёша шуис аслыс: «Тпру», коклябӧрнас зымнитӧмӧн, сувтіс видзӧдлыны).
Коймӧдыс вӧлі Аникей Борисович, — восьлаліс, вынйӧра пӧката пельпомъяснас катласигтыр, — гӧгрӧс чужӧма, ыргӧн кодь, тырӧма читкырвидзан гӧнъясӧн.
— Но и власть тіян, казакъяс, — сука, кыдз ыргӧн кӧлӧкӧл, шуис Аникей Борисович, — сӧмын и виччысьӧны тіянӧс вузавны. — Сійӧ разис домповодсӧ, вӧлыс лайкнитчыліс, кор сійӧ пуксис сы вылӧ.
Фронтовикъяс тшӧтш жӧ мынтӧдісны вӧвъяссӧ, пуксисны.
— Ӧні, казакъяс, айда — хуторъясӧд.
Куимнаныс вӧрзисны гӧнечӧн.
Алёшка видзӧдіс, кыдз вӧв кокъяс улын гартчис бус.
Андрей Косолаповлӧн вильыш вӧлыс, скач вылӧ торксьылӧмӧн, пыр зілис зырны бӧрнас Аникей Борисовичлысь жебындзи вӧвсӧ.
Казакъяс кежисны пельӧс сайӧ.
Улича кузя тэрыба локтіс Агриппина, вушйӧм юбка бӧждорсӧ пидзӧсъяснас песовтліг.
— Алёша! — чукӧстіс сійӧ тырӧм ловшыӧн. — Кытчӧ нӧ тэ? — Кватитіс сійӧс пельпомӧдыс. — Лыддьы ещӧ...
Сэн, дашкӧ, ешӧ мыйкӧ шуӧма... — И копыртчӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ матовӧй синаканьяснас.
— Абу, ме ставсӧ лыдди, Гапка...
— Трудитчышт, лыддьы выльысь...
Чир ю сайсянь ылысянь кылісны лыйӧм шыяс.
Бара кыліс вӧв кок шы.
Пельӧс сайсянь тыдовтчисны Косолапов да Вахрамей Ляпичев.
Дурмӧмъяс моз найӧ тӧвзисны улича кузя сӧвет дорӧ.
Здук мысти скачитіс Аникей Борисович, — кежавтӧг — веськыда сійӧ туй кузяыс, коді нуӧдӧ Дон пӧлӧн Пятиизбянскӧй станицалань.
Агриппина колльӧдіс Степан керка дорӧдз Алёшкаӧс да Марьяӧс, коді садьтӧгыс пышйис сӧветысь, да уськӧдчис корсьны Марьялысь дзолясӧ, — омӧлик кузь кока пон тӧждысьӧм пырысь нуӧдіс сійӧс йӧрӧ, кӧні лыйсьӧмысь повзьӧмла Мишка бӧрдіс вишня улын.
Котӧрӧн воис му вывсянь и Степан Гора.
Игналіс посводз ӧдзӧссӧ, пуксис ӧшинь бокӧ — сідз, медым аддзыны уличасӧ.
— Суворовскӧйяс, — шуис сійӧ, — абу шмонитысь казакъяс.
Кык, а то куим сё уськӧдчис...
И ӧд луншӧра лунӧ!..
Сідзкӧ, вӧлі налӧн тані ки...
Станица кузя шковгисны винтовкаясысь.
Улича вӧлі кулӧма.
Друг улича кузя тюрӧдіс петук, бордъяснас аслыс отсалӧмӧн.
Степан чукыртіс кымӧссӧ.
Марья — тӧждысьӧм пырысь — сылы:
— Вешйин кӧть мед тэ, Степан, ӧшинь дорсьыс.
Йӧймӧм петук бӧрся ӧшинь дорті вуджӧртіс верзьӧма — мортыс ляскысьӧма нюжӧдчӧм вӧв бурысь бердӧ.
Кылісны лыйлӧм шыяс — матын, быттьӧ керка пельӧс сайын.
Мишка уськӧдчис мамыс пидзӧсъясӧ.
Агриппина, коді сулаліс пач дорын, шуис:
— Мунас.
Тайӧ Петька Востродымов, ревкомса секретарь...
Вӧлыс сылӧн бур...
Дас кымын казак, тошъясаӧсь, лампаса гачьясаӧсь, векньыдик сьӧд мундиръяс выланыс погонъясаӧсь, скачитісны сы бӧрсянь; найӧ сулалісны седлӧясаныс, шашкаяснаныс укшаля да сьӧкыда ӧвтчӧмӧн...
— Суворовскӧй снохачьяс, — бара шыасис Агриппина. — Пӧрысь межъяс.
Степан шпыньмуніс, гогнитіс юрнас.
— Кутчысь ӧні, — заводитасны ньӧръявны хохолъясӧс...
Алёшка эз повзьы ни лыйсьӧм шыясысь, ни шашкаа верзьӧмаясысь, но кор Степан шуис: «заводитасны ньӧръявны хохолъясӧс» — Алёшкалӧн гудыртчис морӧс пань улас, сійӧ матыстчис Агриппина дорӧ, топӧдчис сылӧн из кодь чорыд лядьвей бердӧ.
Улича мӧдіс ловзьыны.
Клопкакылісны дзиръяяс, петалісны ворота сайӧ олӧма казакъяс, сёрниталісны ӧта-мӧдныскӧд, но ворота дорысь ёнасӧ век жӧ эз ылыстчывны.
Степан керкасянь неылын петіс Иона Негодин — полнӧй формаа, шашкаа.
Юръюлыс зэлӧдӧма сылысь голясӧ, читкыльвидзан гӧнъяса кос тошкыс лӧсталіс сьӧд рака гӧнӧн.
Тошсӧ чатӧртӧмӧн, вирнас польтчӧмӧн, горӧдіс соседыслы:
— Бур часӧ!
Сосед вочавидзис:
— Час тӧлку...
Важӧн пӧра помавны тайӧ заразаыдкӧд...
— Сулавліс Дон и сулалӧ Дон! — равӧстіс Иона. — Коммунистъяслы миянсьыным кусӧктӧ не ньылыштны...
Казакъяс воротаяс дораныс веськӧдчисны.
Иона, восьса пиньяснас, лӧзоват синъеджыдъяснас дзиркйӧдліг, удала вайӧдіс чуньяссӧ пель бокас вештӧм картуз бердӧ.
Улича кузя рӧдтіс сотня.
Водзын чеччыштавліс ыджыд еджыд усъяса, эзыся черкескаа, еджыд мерлушковӧй шапкаа кузь офицер.
Стрӧга, сюся ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалігтыр, йӧктысь воронӧй ужсӧ кутышталӧмӧн, сеталіс честь казакъяслы.
— Мамонтов! — акнитіс Степанлӧн. — Кутш!
Кутчысь ӧні...
Крестовоздвиженскӧй плӧщадь вылын, еджыд собор костын да известкаӧн мавтӧм кирпич лавкаяс костын, некымын сё нижнечирскӧй казакъяс — ставныс формаа паськӧмаӧсь, шашкааӧсь, паськыда сыналӧм тошкаӧсь — кывзісны генерал Мамонтовӧс.
Казакъяс сулалісны муын, сійӧ висьтавліс вӧв вывсянь, Гаврила Попов, льӧбъяссӧ важнӧя чургӧдӧмӧн, кутіс сылысь вӧвсӧ домповодӧдыс.
Первойя радын важнӧя сулалісны станичнӧй сӧветса шленъяс: председатель — жебыник, дзориник Попов, секретарь — дякӧн Гремячев — рыжӧй, воинственнӧй мужичӧй, пидзӧсӧдзыс шнуруйтӧм австрийскӧй штиблета, и нюжӧдчӧмӧн — став форма серти, гӧгыль уска — Гурьев...
Мамонтов, ӧти кисӧ бокас мыджӧмӧн, мӧдсӧ, — дзирдалысь чунькытша кисӧ, — то лӧз енэжлань кыпӧдлӧмӧн, то «шань» казакъяслань нюжӧдӧмӧн, висьтавліс синва сорӧн:
...Тыдалӧ, омӧля овсьыліс тіянлы, казакъяс, безвиннӧ мучитӧм миян государь дырйи?
Сьӧкыд вӧлі казацкӧй службаыд?
Косьмис лӧнь Дон?
Али омӧльтчисны казацкӧй керкаяс, рекмисны йӧртӧдъяс, йывмисны станичнӧй табунъяс?
Вузалінныд ассьыныд государтӧ...
Вузалінныд енлысь вичкояс...
Вузалід казачӧй вӧлятӧ.
Щелкоперъяс, социалистъяс, московскӧй коммунистъяс пуксисны казацкӧй сьылі вылӧ...
Мыйнӧсь, гуляйтыштід, казакъяс, видлінныд революциятӧ?
Оз-ӧ тырмы? — Сійӧ нуӧдіс быльӧдӧм синъяснас станичникъяс вывті, — найӧ чӧв олісны, синъяснысӧ муӧ лэдзӧмӧн. — Ӧні ме висьтала тіянлы, мый мӧвпыштлісны вӧчны тіянкӧд московскӧй коммунистъяс...
Мӧвпыштлісны мырддьыны став няньсӧ Донысь, мырддьыны станичнӧй табунъяс.
Нэмӧвӧйся казачӧй муяс сетавны хохолъяслы...
И тіянӧс асьнытӧ сетны хохолъяслы да жидъяслы век кежлӧ невӧляӧ...
Палялӧй, казакъяс!..
Ещӧ абу на сёр...
Ещӧ лэчыд на казацкӧй шашка...
Нускисны казакъяс, ымралісны чужӧманыс кайӧм лӧз-гӧрд вирӧн, сылысь висьтавлӧмсӧ кывзіг.
Сійӧ грӧзӧн бергӧдчис седлӧас — индіс:
— Ветымын верст сайын — Царицын, большевикъяслӧн крепость.
Не лоны Дон сьӧлӧмлы казачӧйӧн, кытчӧдз Царицын коляс найӧ киын.
Суворовскӧй станица, Нижнечирскӧй да Пятиизбянскӧй станицаяс, и Калач, а сы бӧрся мукӧд станицаяс да хуторъяс, рӧднӧй Дон пӧля вӧсна кыпӧдчӧмӧн, долженӧсь сформируйтны полкъяс да босьтны медвойдӧр Царицын...
Всевеликӧй Донскӧй войскалӧн славнӧй атаман — генерал Краснов — ме пыр копрасьӧ тіянлы та вылын...
(Мамонтов нетшыштіс ыджыд мерлушковӧй шапкасӧ да вӧв вывсяньыс улӧдз копыртчыліс куимладор бокӧ.
Казакъяс ошканӧн ызӧбтісны).
Вӧзйӧ тіянлы атаман пырысь-пыр мобилизуйтны рӧднӧй Дон дорйӧм вылӧ быдӧнӧс, коді вермӧ новлӧдлыны ӧружие, тшӧтш и иногордньӧйясӧс кызьсянь ветымын арӧдз.
Вӧзйӧ пырысь-пыр и тайӧ жӧ часӧ развернитны 23-ӧд да 6-ӧд донскӧй казачӧй полкъясӧс и на дорӧ ӧтлаавны мобилизуйтӧмъясӧс.
Мобилизацияысь уклоняйтчысьяс подлежитӧны арестӧ да розгаясӧн накажитӧмӧ...
Казакъяс, думыштӧй, кад воштытӧг.
Вӧчӧй мудрӧй решение.
Ассянь содта: верита, господи, верита, — да кутас сулавны важ моз зумыда лӧнь Дон.
Тіянлысь решениетӧ водзвыв аддзӧмӧн, улӧдз копрася тіянлы, казакъяс: аттьӧ.
И торйӧн аттьӧ менам зарни орёлъяслы.
Генерал мӧдысь копыртчыліс казакъяслы и торйӧн станичнӧй сӧветса вӧвлӧм членъяслы.
Казачӧй собрание вывсянь подӧн локтігӧн Иона Негодин друг сувтіс Степан керка дорӧ, матыстчис да, тошнас и нырнас ӧшинь стеклӧ бердӧ плӧть ляскысьӧмӧн, видзӧдіс читкырасигтыр.
Степан восьтіс ӧшиньсӧ.
— Пыр, Иона Ларионович, мый нӧ сідзтӧ...
Иона эз вочавидз, сюйис ӧшиньӧ став юрсӧ.
— Гапка тані?..
Тані Гапка...
И луннас сійӧ тан и войнас сійӧ тан...
— Дзоляыскӧд пыр ноксьӧ, — рамыника вочавидзис Степан.
— Тайӧ уджсьыс ме сылы жалӧвание мынта, ме сійӧс верда, ме сійӧс юктала?
Кутшӧм тайӧ обычайыссӧ — казацкӧй али хохлацкӧй?
— Хохлацкӧй! — гораа шуис Агриппина.
Ӧдзӧснас камгӧмӧн — петіс.
Иона видзӧдіс сылы мышкас, кор Гапка пӧлӧн моз вуджис уличасӧ.
Бара сюйис юрсӧ ӧшиньӧ.
— Тэ велӧдан нывкасӧ тадзи ӧтвечайтныс?
Ещӧ кӧ аддза сійӧс тэ ордысь — горштӧ курчча.
Мать твою!..
Иона гутшнитіс пиньяснас, чургӧдіс льӧбъяссӧ.
Сысянь ӧвтіс вина дукӧн.
— Он вунӧд?
— Мун енкӧд, Иона Ларионович...
— А тайӧ... — Иона бызгыльтіс-вештіс лёкалан озорствоӧн тырӧм синъяссӧ Марья вылӧ, коді пукаліс пач дорын, — Питерса...
Кыдз тэныд — гӧтыр али пӧдруга?
Кыдз миянлы гӧгӧрвоны?
Марья восьтіс вомсӧ, акнитіс.
Степан букыштчис.
— Весьшӧрӧ пыран зыкас, Иона Ларионович, ог кӧсйы ме тэкӧд косясьны...
Иона нимкодьмис, чатӧртчис, вак-вакӧн серӧктіс.
Бара сюйсис ӧшиньӧ пельпомӧдзыс.
— Коммунистка, он дзеб, Степан, нинӧм оз артмы тэнад делӧысь...
Ух, тэ, стерво!
(Бара чургӧдіс тошсӧ).
Агитпроп!
И сійӧ ӧдйӧ пескыльтчис, кыскис ӧшиньысь юрсӧ, кор Степан шеныштчис кулакнас.
Тасмасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын шуис:
— Дасьты аски кежлӧ вӧвтӧ, — мобилизация.
Агриппина лэччӧдліс вӧвъяссӧ Чирӧ, юкталіс мӧсъясӧс, йӧртіс курӧгъясӧс кыӧм, сёйӧн мавтӧм позйӧ, вайис йӧрӧ комын кымын ведра ва и эз тӧд — мый эськӧ ещӧ вӧчны, мед сӧмын не пырны керкаӧ, кӧні Иона биасьтӧг пукаліс пызан сайын да куритіс папиросъяс (казакъяслы Мамонтовлӧн козин)...
Кӧть эськӧ омӧля нин вӧлі тыдалӧ, рӧмдіс, Агриппина восьтіс сарай ӧдзӧс, босьтіс пу тув йылысь киссьӧм сийӧс да пуксис порог вылӧ дзоньтыны сійӧс.
Улӧдз копыртчылӧмӧн сійӧ розьӧдліс кучиксӧ кузь шылаӧн, вына пидзӧсъяснас сийӧссӧ топӧдӧмӧн, кыскис дратва.
Нярдбордъя кык шыр тыдовтчисны чусмысь кыа югыдын, мӧдісны гӧгравны Агриппина юр весьтын — пыр улӧджык и улӧджык лэччисны.
«Кодлы ӧні норасьны?
Кытысь корсьны отсӧг?
Миколай вок — ылын фронт вылын.
Вӧлі кӧ эськӧ казачкаӧн — век жӧ яндысисны эськӧ.
Хохлушка, сирӧта нывка — кокни добыча...»
Станичникъяссӧ, да ещӧ Иона кодьястӧ сійӧ тӧдліс: Ӧні наысь гыжнад ни пиньнад он мынтӧдчы...
«Пышйыны?
Кытчӧ пышъян рӧднӧй станицасьыд?»
Юрсӧ лэптӧмӧн, Агриппина шога видзӧдіс вишня увъяс сайын кусысь рытъя кыа вылӧ.
Шыръяс небыдика качӧдчисны, бергалісны вылынджык сійӧ юр весьтын.
Сійӧ кывйысь кывйӧ казьтыштіс Иван Горалысь письмӧсӧ, шытӧг вӧрӧдіс паръяснас.
Гусьӧн мунны сы дорӧ Миллеровоӧ.
Сурова юалас: мыйла воин?
Седлӧ сайын, шуас, кыскавны тэнӧ кужтӧмӧс, йӧйӧс, слабиникӧс?
Ог, шуас, Гапка, ковман кор — ачым кора.
Ӧд он кут норасьны, мый пышйи полӧмла, йӧй нывка полӧмла, кор аддзи талун казакъяслысь лӧз-гӧрд, польтчӧм балябӧжъяс, мый кусыньтчисны кокъяс, — кылі ачымӧс баляӧн кӧинъяс пӧвсын.
Агриппина синсӧ лапнитлытӧг видзӧдіс пемыдӧ, крепыдджыка топӧдліс пидзӧсъяссӧ, кор ворота сайсянь кыліс подкова сапӧгъяслӧн озорнӧя тувччалӧм шы, кодъюра, ён казачӧй гӧлӧсъяс.
И дзикӧдз кынмис сьӧлӧмыс, кор друг шарсмунісны пу коръяс: тайӧ кань чеччыштӧма забор вывсянь вишня пӧвсӧ...
Керкаын нетшыштісны ӧдзӧс, дворӧ петіс Иона — дӧрӧм кежысь, дӧрӧмсӧ сюялӧма лампасъяса гач пиас.
Кокъяссӧ паськӧдӧмӧн — могмӧдчис.
Муніс водзӧ, ньӧжйӧник восьтіс дзиръясӧ.
Кывзіс, кыдз ылысянь кыліс не то понлӧн увтчӧм, не то горзіс морт...
— Розгаалӧны, — шуис. — Розгаалӧны...
Бӧр мӧдіс ворота дорысь сьӧкыда тувччалігтыр, горӧдіс кирган гӧлӧсӧн: «Чубик, чубик, вейся, чубик, веселись, казак молодой»...
Друг сувтіс, аддзис восьса сарай ӧдзӧсысь Агриппиналысь гудыра еджыдалысь платтьӧсӧ.
— Гапка!
(Агриппина эз лэпты юрсӧ, — ӧдва аддзӧмӧн, сутшйӧдліс кытчӧкӧ кузь шылаӧн).
Гапка! — терпиттӧма киргӧмӧн мӧдысь горӧдіс Иона. — Шыбыт сійӧс...
Вай бурӧн...
Тӧдан, кадыс кутшӧм?
Война...
Понлӧн ревкомъяс, сӧветъяс — вуж выйӧныс... — Сійӧ надзӧн, бешенӧя чабыртіс кулаксӧ. — Шашкаяс лэчтам, коммуниятӧ — вуж выйӧныс...
Эх тэ, баля!
Сійӧ сьӧкыда дзенгысис порог вылӧ.
Сапӧгъяснас мусӧ парсаліг, кватитіс Агриппинаӧс пельпомӧдыс — зілис бергӧдны асланьыс чужӧмӧн.
Сьӧкыда лолаліс, чеснӧк да вина дука пӧсь ловшыӧн Агриппинаӧс пӧдтіг.
Агриппина нетшыштчис пельпомъяснас, но киясыс сылӧн быттьӧ измисны, — паськӧдӧм ныррозьяснас кыскис сынӧд.
— Бурӧн, бурӧн, сука...
Вермасисны чӧла...
Сійӧ сӧмын ӧтчыд лэдзліс кисӧ, медым брызьгыны сийӧс, кодӧс вӧлі Гапка топӧдӧма пидзӧс костас...
— Мӧдӧдны кӧ тэнӧ хуторӧ, Марья, — нинӧм оз артмы...
Быд хуторӧ нин, кӧнкӧ, верзьӧмаяс лэбисны тайӧ бумаганад...
(Степан выльысь и выльысь лыддис станичнӧй выль атаманлысь машинка вылын печатайтӧм приказ сӧветскӧй власть чӧвтӧм йылысь да мобилизация йылысь).
Тэныд ӧти туй — Питерӧ...
— Ог, — чорыда вочавидзис Марья, — сэтчӧ — ог.
— Сійӧ жӧ, мый он...
А тан эськӧ век жӧ видзӧдышталін...
Мӧстӧ колӧ лысьтыштны асылын, рытын...
Курӧг-пӧткаыд, порсь пияныд — пропадитасны.
Ак, тэ господьӧй-енмӧй, дзикӧдз торксян олӧмсьыд...
Ветлы атаман дорӧ, петкӧдлы пашпорттӧ, беспартийнӧй жӧ...
— Ог, — бара вочавидзис Марья ыръяна, — и царлы эг копрасьлыв...
Некод тэнӧ тані оз вӧрзьӧд, — пукав смирнӧя...
Степан ӧдйӧ вешйыштіс, калькӧдіс ӧшиньсӧ.
Кывзіс вӧрзьӧдчывтӧг.
Рудӧдысь ӧшинь стеклӧ вылын гажтӧма сьӧдаліс сылӧн ыджыд нырыс, ӧшйӧм парйыс...
— Мӧд нин горзӧ...
Нӧйтӧны, сволочьяс...
Но вот — тэ шуан, — кыдз ме ог мобилизуйтчы.
Кувтӧдз ӧд нӧйтасны шомполӧн...
Иван вокыд — мӧд делӧ...
Ванька — образованнӧй, сійӧ оз вермы мунны сӧвестьыдлы паныд...
А ме мыйысь налы лӧсьӧда бӧрӧс?
— Мунан Ивантӧ вины? — ньӧжйӧник юаліс Марья (пукаліс сійӧ пыр сэн жӧ — пач дорын скамья вылын).
— Кыдз сідз — Иванӧс вины?..
Йӧймин тэ...
— Кодлы паныд тэнӧ мобилизуйтӧны?
Асланым жӧ рабочӧйяслы паныд.
— Ах тэ, господьӧй-енмӧй! — Степан дӧзмӧм пырысь клопнитіс ӧшиньсӧ. — Вот ті век тадз — образованнӧйяс...
Ми вокыд — кытчӧдз думыштас, — а ставсӧ нин и вӧчӧма...
Но, омӧля вӧчӧма, но — ах, ах.
А тіянлы ставсӧ колӧ водзвыв мерайтны, тіян, карсаяслӧн, кадыс, ли мый, уна?
— Кытчӧ нӧ ме воштыся мобилизациясьыс?
Степӧ пышйыны?
Мый ме сэн — сусликъясӧс мӧда кутавны?
Марья — пыр сідз жӧ ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг кыввидзис:
— Тэ — абу ӧтнад, тэ да мӧд...
Тӧдны колӧ — коді тэд враг, коді тэд друг...
Тэ сӧветъяс дырйисӧ — овлін?..
— Но, овлі...
— А атаман дырйи — гачтӧ лэдз...
— Фу ты, бабаяскӧд сёрнитны — ва тойны...
Да кытчӧ нӧ ме воштыся?
— Мобилизуйтчы...
Тэ кодьыд налӧн — сюрсъяс...
Быд пуля сетӧма рабочӧйлы вылӧ...
Кутанныд тайӧс чорыда помнитны, — атаманъяс тіянкӧд уна оз воюйтны...
— Но и — йӧй!
Лыйлынысӧ заставитасны?
— Инмавнысӧ оз заставитны...
— Да, тайӧтӧ дерт, — лыйлыны ӧти делӧ, инмавны мӧд...
Ак, Марья...
Ай, Марья...
То вӧлі лӧнь, веськыда — ыж.
И — шу — кыдз мӧдіс.
Сійӧ окйӧдліс да лэптавліс пельпомъяссӧ, лабичын бӧрвылас бергалӧмӧн.
Ӧдзӧс воссис ортсысянь.
Степан и Марья бергӧдчисны.
Пырис Агриппина и сэн жӧ, ӧдзӧс дорас, пуксис пу койка вылӧ, кӧні узьлісны Алёшка да Мишка.
Тэрыба, брезглива пуктіс мыйкӧ аскӧдыс орччӧн койка дорыш вылӧ.
Ӧдзӧс мӧдар бокын сёй таз весьтын ӧшаліс мыссян доз — сюра.
Агриппина видзӧдіс сы вылӧ...
Зэв ӧдйӧ сувтіс, мыськис кисӧ, чышкис бӧждорас и бара пуксис, улӧдз лэдзис юрсӧ.
Марья чӧв оліс, нюжӧдчӧмӧн видзӧдіс ныв вылӧ.
Рӧмыдас муртса тӧдчан еджыд чужӧмыс Марьялӧн ставнас быттьӧ сырмыны мӧдіс.
Агриппина лэптіс юрсӧ, кватитіс сійӧс, мый вайис сьӧрсьыс, шыбытіс джоджӧ и бара мыссян доз дорӧ, — заводитіс мӧдпӧв мыськыны кияссӧ.
Сылӧн кыпӧдӧм пельпомъясыс здрӧгнитавлісны.
Степан копыртчыліс стул вывсяньыс да кыпӧдіс сійӧс, мый Агриппина вайис да шыбытіс джоджӧ: вӧлӧмакӧ — шыла, пу воропас сибдалісны чуньясыс.
Марья видзӧдіс ӧні Степан кияс вылӧ, коді бергӧдліс тайӧ вайӧм торсӧ.
Быттьӧ гӧгӧрвоӧмӧн, сійӧ кутчысис банбокас, ымӧстӧмӧн — акнитіс гораа...
Агриппина койка вылын мӧдіс гогйӧдлыны юрнас.
Степан паськӧдіс вомсӧ.
— Тэ мый вӧчӧмыд, Гапка?
Агриппина вочавидзис киргӧм сорӧн:
— Ионаӧс... вии...
— Ионаӧс?
Да — сӧран?
Кувтӧдзыс?
— Ог помнит...
Нинӧм ог помнит...
Марья ӧдйӧ пуксис Агриппинакӧд орччӧн, сывъяліс, топӧдіс морӧс бердас сылысь юрсӧ.
Нылӧс ставнас дрӧжжитӧдіс, кыдз пасьтӧмӧс йиа тӧв йылын.
Сійӧ жӧ войӧ Агриппина муніс.
Марья чукӧртіс сылы аслас улыс кӧлуйясысь ноптор, пӧдаритіс — кӧть и жаль вӧлі — дзик на новлытӧм полушерстянӧй пемыд бордӧвӧй юбка.
Агриппиналӧн юбкаыс ставнас вӧлі косясьлӧма, кор Иона сарай ӧдзӧсын чегъяліс нывкатӧ и сійӧ эбӧсысь усьӧмӧн, пӧшти садьтӧг, кыліс кисьыс топӧдӧм шылатӧ да кутіс сутшйӧдлыны сійӧн Ионалы тшӧкыда лолалан морӧсас.
Пемыдас вашкӧдӧмӧн, сійӧ шуис Марьялы:
— Зывӧк мем, вукӧдӧ менӧ, лучше ме пасьтӧг муна, а тайӧ юбкасӧ, ковтасӧ гырднас — шыбыта.
Сэки Марья и пӧдаритіс сылы бордӧвӧй юбкасӧ.
Степан тшӧтш жӧ сьӧлӧм сетіс: «Дерт, татшӧм страшнӧй делӧсьыд тэд колӧ мунны ылӧджык, — пуксьы Чирын поездӧ, мун Луганскӧ, Каменскӧйӧ либӧ Миллеровоӧ...
Уджтӧ аддзан, пашпорт тэнсьыд оз юавны».
Агриппина муніс йӧръяс пыр.
Югдан дорыс кежис туй вылысь войся пемыдсьыс мездысьтӧм на, чукльӧдлысь Чир ю дорӧ, кустъясын шыбытіс косясьлӧм платтьӧсӧ.
Дыр да ёна ниртіс став тушасӧ ва лыаӧн.
Пуксьӧмӧн сунліс кӧдзыд ваӧ и — свежӧй, — ва юрсияснас пыркнитавліг, бара мӧдіс восьлавны туй кузя Чир станцияӧ.
10
Колис куим лун Ионаӧс виӧмсянь.
Пышйӧм Агриппинаӧс эз аддзыны: кадыс вӧлі сэтшӧм пӧсь, — юасялісны хуторъясын дай эновтісны.
Станицаясын да хуторъясын чӧвталісны сӧветскӧй власть.
Куталісны коммунистъясӧс йӧръясысь, сарайясысь, кыйсисны на бӧрся степьясын.
Мамонтовӧн формируйтан белӧй армиялӧн медводдза отрядъяс лыйсьывлісны нин Дон вомӧн Царицынса рабочӧй отрядъяскӧд.
Вӧйтавлісны пыжъяс да жугӧдлісны перевозъяс ӧтарсьыс и мӧдарсьыс.
Пятиизбянскӧй станицасянь, туй кузя, коді мунӧ Дон пӧлӧн выліті, сэсся лэччӧ мылькъяссянь, шуйга вылас кольӧ ыджыд кӧрттуй пос, а веськыдвылас, — Рычков хутор и водзӧ — Чир станция, — восьлӧн муніс вӧла телега.
Кӧлесаяс дорын жугыля восьлалісны том казак-пиян — коді карса пинджака, коді дӧрӧм кежысь, но ставнас выль, гӧрд дорӧса лӧз картузаӧсь.
Найӧ вӧліны нёльӧн, винтовкааӧсь.
Витӧдыс пукаліс телега вылын бокног, кӧльӧса паличьясӧ кокбӧрнас инмӧдчаліг, — вӧтліс вӧжжиӧн пӧсялӧм вӧлӧс, коді муртса кыскис телегасӧ лыа питі.
Телегаын идзас вылын куйліс Аникей Борисович.
Гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн вӧлі польтчӧма, лӧз, косьмӧн вир шматӧкъяса, синъясыс тырӧмаӧсь пыкӧсӧн, паръясыс потласьӧмаӧсь, юрыс гартӧма няйт, гырдӧсь рузумӧн.
Кияссӧ кӧрталӧма кучик вӧжжиӧн.
Кор туйыс кежис равнина вылӧ, код вылын (дас квайт верст сайын) сулаліс станица Нижнечерскӧй, рытыввылын, Лисинскӧй гӧраяс поддінын, тыдовтчисны верзьӧмаяс — куимӧн, и на дорӧ логйысь ещӧ петісны кыкӧн.
Верзьӧмаяс сулалісны вӧрзьывтӧг.
Телега сувтіс.
Детинка-казак повзьӧмӧн чеччыштіс сы вылысь, матыстчис ёртъясыс дорӧ, и найӧ кутісны видзӧдны ылын тыдалысь верзьӧмаяс вылӧ, винтовкаяснысӧ киысь киӧ тӧлктӧг шыблалігтыр...
Сэки Аникей Борисович сьӧкыда лэптыштіс пельпомъяссӧ, водіс телега дорыш вылӧ.
Лӧз-гӧрд пыкӧсъясӧн тырӧм синъяс местаас сылӧн калькалісны щелькодьяс.
Ыджыд морӧсас сынӧдсӧ кыскыштӧм бӧрын шуис киргӧм сорӧн.
— Юны сетӧй...
Детинкаяс пиысь ӧти чӧла матыстчис телега водз дорӧ, кыскис вольӧс улысь дэбыд ва тыра бутылка, вайӧдіс сійӧс Аникей Борисовичлӧн пыктӧм паръяс бердӧ.
Юӧм бӧрас сійӧ сьӧкыда пырысь шуыштіс:
— Ёгор, тэ ли мый?
— Ме, Аникей Борисович.
— Абу яндзим тэд?
— Батьӧ тшӧктіс нуны тэнӧ.
Ачыд сійӧс тӧдан, — кыдз мем не кывзысьны?..
Мӧд детинка, ыджыд картуза, косіник нежнӧй-банйӧм чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн, медым бурджыка аддзыны лэччӧм картуз кӧзырок увсяньыс, шуис лёкысь:
— Но — мый?
Войӧдз тані сулавны?
Ёгор вӧтлы...
Ёгорка босьтіс вӧжжисӧ, тракйиг да вӧтлігтыр, мӧдіс мунны кӧльӧса бокті.
Верзьӧмаяс бергӧдчисны, восьлӧн вӧрзисны веретявыв кузя сыланьӧ жӧ.
— Челядьпиян, — шуис Аникей Борисович, — артмӧны сэтшӧм делаяс: лучше, ті лэдзӧй менӧ.
— Ланьт! — горӧдіс ыджыд картуза детинка.
Аникей Борисович ӧшӧдіс юрсӧ, сьӧкыда лолаліс, ымзіс, кор телегасӧ тракӧдіс.
Но син щельяс пырыс сюся видзӧдіс и верзьӧмаяс вылӧ, и степӧ, и казакпиян чужӧмъяс вылӧ.
— Бурыс этша, — бара шыасис сійӧ. — Тайӧ разведчикъяс Лисинскӧй гӧраяс вылад.
Белӧй разъезд кӧ — ме кула.
Краснӧй разъезд кӧ — ті куланныд.
Мый нӧ бурыс?
Телега бара сувтіс.
Казакпиян вашкӧдчӧмӧн мӧдісны сӧветуйтчыны.
— Ок, челядь, ставыс менам оръясьӧ пытшкын... — Аникей Борисович сьӧкыдапырысь пуксис телегаӧ. — Войтыр ті томӧсь, Донсаяс.
Абу кутшӧмкӧ вылыс оврагъясысь гут-гагъяс, кодъяс и Донсӧ на эз аддзывны, — пятиизбянскӧй казакъяс!
Ок, ок...
Мый бурыс, — мӧдас ветлыны тіян йылысь слава, мый кыскинныд Суворовскӧйӧ казнитны известнӧй казакӧс...
Сьывны мӧдасны казачкаяс Дон пасьталаын пятиизбянскӧйяс йылысь слава...
Ӧд тӧрыттӧ кӧ нӧйтісны менӧ — сійӧ нӧйтісны пӧрысь казакъяс...
Ӧтик пӧльӧ: менӧ нӧйтӧны, а сійӧ сулалӧ — вайӧма пакет Мамонтовсянь — и шуалӧ: «Он кут, Аникеюшка, царӧс вӧтлыны, он кут...»
Со кутшӧм монархистъяс менӧ нӧйтісны...
А том уловсьыд некод эз лысьт матыстчывны...
Сідзкӧ, сійӧ миян делӧяс — гырысьяслӧн...
А тіянлы ставсьыс бурджык: разьӧй менсьым киясӧс, и ме муна с богом...
А ті висьталӧй: вӧвным, шу, друг чепӧсйис лог кузя, телега путкыльтчис, а сійӧ и пышйис».
Кыкӧн детинкаяс пиысь заводитісны кыдз быттьӧ сы дор катовтчыны, кыкӧн чӧв олісны, бергӧдчӧмаӧсь мӧдарӧ.
Аникей Борисович нускис водзӧ:
— Менам Ванькакӧд, кӧнкӧ, ӧтлаын ворслід?..
Ванька кӧ менам да тіянлысь батьтӧ эськӧ нуис казнитны...
Кытчӧ эськӧ синъяссӧ сійӧ бӧрын дзебис?
— Лэдзамӧ сійӧс, вайӧ, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Ёгорка.
Мӧд, ыджыд картузаыс, кватитіс вӧжжи, кучкис вӧвлы.
Некод телега бӧрся эз мун и сійӧ шыбытіс вӧжжисӧ.
Телега бара сувтіс.
Казакпиян вӧліны ар дас вит-дас квайтаӧсь.
Атаман Пивоваров, кодӧс бӧрйисны нёль лун сайын, сы бӧрын кыдз станичникъяс жугӧдісны Пятиизбянскӧй ревком да сӧвет, тшӧктіс налы нуны Аникей Борисовичӧс Суворовскӧйӧ да сдайтны расписка улӧ Мамонтовлы.
Кывзысьтӧмысь грӧзитіс военнӧй кадӧн.
Казак-пиян, збыльвылӧ, сӧмын ылысянь видзӧдісны, кыдз налӧн батьясныс да мукӧд казакъяс зоръясӧн да вилаясӧн котӧртісны плӧщадь вылӧ, кӧні Аникей Борисович матьӧн видіс Атаман Пивоваровӧс.
Видіс сійӧс приказысь — жугӧдны, разьны кӧрттуйсӧ пос дорсянь да станцияӧдз, — мыйдта позяс, — кыскавны дворъясӧ проволока, семафоръяс, быд пӧлӧс кӧртсӧ.
«И рельсъяссӧ тшӧтш босьталӧй, — приказывайтліс атаман, да мый вылӧ миянлы кӧрттуйыд, миян эмӧсь волъяс да вӧвъяс, сытӧг сулавліс Дон и кутас сулавны, а туйыс колана московскӧй коммунистъяслы — миянлысь нянь грабитны...»
Аникей Борисович таысь видіс атаманӧс, и унаӧн гӧгӧрволісны, мый правильнӧ.
И сійӧ ещӧ горзіс: «Мобилизация явитісны.
Но, и мед мунӧны воюйтны, коді эз дӧзмы, а ми и германскӧй войнанас пӧтӧсь мытсавмӧн...»
Сэки тшук и уськӧдчисны пӧрысь казакъяс сы дорӧ, горзісны: «Мобилизация кисьтан, пон, коммунист!» Заводитісны косявлыны сы вылысь сосъяссӧ да дӧрӧмсӧ.
Казак челядь аддзылісны, кыдз сійӧ пӧрлӧдліс казакъясӧс морт кыкӧн, куимӧн, аслас керкаланьӧ писькӧдчигтыр.
Сэсся кыдзкӧ слӧймӧдчисны, ӧжгисны сылы юрас зорйӧн, сійӧ усис пидзӧс вылас, и сэн сійӧс чужъялісны каблукъясӧн, нӧйтісны изъясӧн, кытчӧдз сійӧ эз дугды вӧрны...
— Киӧс менсьым разьӧй, — шуис Аникей Борисович, — ме кӧть эськӧ нырысь вирӧс сули...
Ёгор пуктіс винтовкасӧ да заводитліс нин разьны сылысь кияссӧ, — тайӧ кадӧ ылысянь, посладорсянь тэрыба дзужнитіс снаряд, гораа увкнитіс ӧрудие, и Лысинскӧй мылькъяс вылын верзьӧмаяс весьтын потіс вата кодь еджыд кымӧртор.
Верзьӧмаяс бергӧдісны вӧвъяснысӧ да саялісны логйын.
Аникей Борисович и казак-пиян тӧдӧны вӧлі, мый посдорын тӧрытсянь сулаліс белӧйяслӧн батарея.
Ыджыд картуза детинка решительнӧя кватитіс вӧжжисӧ да, пӧлӧс клестайтігтыр, котӧртіс телегакӧд орччӧн.
Аникей Борисович исковтіс идзас вылӧ.
Телегасӧ дзирньӧдліс.
Пыктӧм чужӧмыс Аникейлӧн легзис, кыдз кулӧм.
Воисны шыльыд равнина вылӧ.
И сэки кажитчӧ дзик матын бӧрсяньыс, Чир станцияла дорсянь, увкнитіс пушка и — сӧмын лапнитны синнад — мӧд, — сэтшӧм скӧрысь да йӧла шыӧн, мый вӧлыс джӧмдіс, челядь пиян чепӧсйисны телега дорысь.
Аникей Борисович лэптіс юрсӧ.
— Сулав! — равӧстіс, синлапӧдъяссӧ чашкӧдӧмӧн. — Сулав, сволочьяс!
Тайӧ — краснӧйяс!
Тайӧ Яхим воӧма Чирӧ!
Лэдзӧй менӧ.
Бара лыйӧм шы посладорсянь и лыйӧм шы Чирладорсянь.
Телегасянь воськов сё сайын резыштіс мусӧ.
Аникей Борисович сатшкысис пиньяснас ки кӧртӧдас.
Казак-пиян, белӧйяслӧн да краснӧйяслӧн крестасян би улын повзьӧмысла дурмӧмӧн, котӧртісны телега бӧрся.
Вӧв кыккокйыв муніс Нижнечирскӧй станцияӧ туй кузя.
Кор пырисны станцияӧ, Ёгорка пӧшти бӧрдігтыр шуис:
— Аникей Борисович, Суворовскӧяд ог нуӧй, тан тэнӧ сдайтам расписка улӧ, ен тэкӧд...
Станичнӧй управление дорын, кор примитісны расписка улӧ, Аникей Борисович куйліс вӧрзьывтӧг, синсӧ чикыртӧмӧн.
Телега дорӧ чукӧртчӧм казакъяс гӧлӧсъяс серти тӧдмавліс кодсюрӧӧс, гартыштліс тӧдвылас ставсӧ:
«Абу помӧдз эштӧдӧмаӧсь понмӧс, жаль, жаль», — тайӧ дзуртыштіс Попов.
Кодікӧ зургис юрас, гырдӧсь рузумас, и Гремячевлӧн гӧлӧс букӧстіс...
Хо хо!»
Аникей Борисович куйліс кыдзи шой.
Лоис кыскыны телега вылысь.
Сизим пудъя тушасӧ сылысь кыпӧдісны, кыскисны двор вомӧн киссьӧм керка шойлань.
(Став пӧдвалъяс да сарайяс атаман дворын вӧлі тырӧмаӧсь пленнӧйясӧн).
Шыбытісны джоджӧ, пыкисны ортсысянь ӧдзӧссӧ.
Аникей Борисович мыйкӧ дыра кывзысьыштіс.
Сэсся заводитіс пиньяснас йирны кучик вӧжжисӧ.
Мездіс кияссӧ, сувтіс шатлалігтыр.
Видліс чужӧмсӧ, юрсӧ, ордлыяссӧ.
Копыртчӧмӧн — сулис нырсьыс вирсӧ.
Кокньыдджык лоис лолавны.
Раматӧм кык ӧшинь ортсысяньыс вӧлі тувъялӧма гӧрбушӧн.
Щельяс костӧдыс вӧлі тыдалӧ эндӧдӧм йӧр сісь заяса подсолнухӧн да помидорӧн.
Сэн тыдовтчис югыд кӧсичаяса неыджыд детинка.
Сійӧ вӧтліс асьсӧ ньӧрйӧн да беситчис вӧв моз: «И-го-го...»
Чеччалігтыр пыр локтіс матӧджык.
Аникей Борисович таркнитіс пӧвйӧ гыжнас.
Детинка пыр жӧ котӧртіс сыланьӧ, кайис ӧшинь вылӧ, топӧдчис гӧрбыльяс костса щель бердӧ.
Сьӧд пыктӧм чужӧм пемыдсьыс аддзӧмӧн, — повзис.
Аникей Борисович, мед чукӧстны сійӧс, вӧрзьӧдіс пыктӧм паръяснас — детинка рикӧстіс.
Сэсся сійӧ бара на кайис.
— Пиук, тэ кодлӧн?
— Питерса, Алёшка.
— Марьялӧн пи?
Тайӧ — шуд!
Но, дзоляӧй, выручайт менӧ.
— Ху, дядя, — шуис Алёшка, синъяснас дзиркнитліг, — коді тэнӧ тадзсӧ вӧчӧдіс?
— Белӧй казакъяс, вокӧ.
— А тэ налы, кӧнкӧ, лӧдін жӧ?
— Тӧдӧмысь...
Нолтӧ тӧвзьы ӧдйӧ Степан дорӧ.
Шу: Аникей Борисовичӧс нӧйтӧмаӧн вайисны.
— Дядя, а ӧд Степантӧ босьтісны талун...
— Ай, ай — шуыштіс Аникей Борисович, — омӧль миян делӧыд.
Сідзкӧ тэныд лоас...
Тэ збой?
— Нинӧм, збой.
Сӧмын чераньясысь пола.
— Но? — Аникей Борисович пуксис да шӧпкӧдӧмӧн, бура кывмӧн мӧдіс висьтавлыны:
— Лэб, Алексей, Чир станцияӧ.
Сэн аддзан эшелон, боецъясӧс — Морозовскӧй отряд...
Тэнӧ дерт сувтӧдасны.
Дашкӧ и лыйлыны кутасны, — нинӧмысь эн пов...
Босьт мамыдлысь еджыд чышъян и ӧвтыштав...
Тэнӧ кватитасны: «Коді?
Кытчӧ?
Мыйла?»
Тэ висьтав: Аникей Борисович ыстіс.
Тшӧкты асьтӧ нуӧдны начальник дорас, Яхим Щаденко дорӧ...
Сылы, аддзан, сетӧмаӧсь тӧдны, мый тані казакъяс чӧвталісны сӧветъяс, сійӧ и воис...
Яхимлы шу: медся сёр — аски асыв Аникей Борисовичӧс кутасны лыйлыны.
Яким, дерт, ыстас боецъясӧс менӧ выручайтны, тэ найӧс веськыда вайӧд татчӧ...
Ставсӧ гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — синсӧ тшӧкыда лапйӧдлігтыр шуис Алёшка. — Ладнӧ, тайӧ ме вӧча...
— Молодец!
Ті ставныд сэтшӧмӧсь, питерсаяс...
— Дядя, а кыдз ме станцияӧдзыс котӧрта?
Ылын.
— Да ӧд верзьӧмӧн колӧ, йӧюк.
— Ой, верзьӧмӧн!
Ме уся...
— Кутшӧм нӧ тэ збой, — уся!
Ме Степаныдлысь вӧвсӧ тӧда, сійӧ тӧлка вӧв: усян, сійӧ сувтас.
Усян кӧ — бара каян...
— Но, ладнӧ, мый сэсся, — шуис Алёшка
(Здук дыра ещӧ видзӧдіс на щельӧ Аникей Борисович вылӧ).
Ышловзис:
— Вӧча.
Сійӧ видзчысьӧмӧн, гоньялігтыр, муніс йӧр кузя — котӧртіс, вуджис плетень вомӧн.
Регыд кутіс и рӧмдыны.
Аникей Борисович водіс джоджӧ сійӧ местаас, кытчӧ усьліс, кор сійӧс тойыштісны керкаӧ.
Ставсьыс бурджык ойбыртны, — но оз вермы: то кывзысис — оз-ӧ локны сыла — кыскыны допрос вылӧ атаман дорӧ, то тӧждысьӧдлісны мӧвпъяс, мый детинка повзяс, оз сет тӧдны Яхимлы.
Мучитіс горш косьмӧм.
Окота вӧлі курччыны кӧдзыд арбуз.
Атаман дворын кутіс горзыны морт: «Ой, братцы!..
Ой, мый ті вӧчад...»
Горзӧм сертиыс вӧлі гӧгӧрвоана, мый мортсӧ нӧйтлісны эз ньӧръясӧн, — шомполӧн.
Скӧрысла Аникей Борисовичлӧн муртса эз пот морӧсыс, сьӧлӧмыс типкис-кучкаліс джоджас.
Куйліс вӧртӧг.
Рытыс регыд кусіс дзикӧдз.
Ланьтісны шыяс ывлаын.
Войыс вӧлі пемыд, ӧшалісны кымӧръяс.
Ӧвтіс зэрӧн.
Кор кӧрт вевт вылӧ усисны медводдза войтъяс да мӧдіс шаргыны тувсовъя шочиник шоныд зэр, Аникей Борисович друг унмовсис, унмовсис сэтшӧм чорыда, мый сӧмын ручнӧй гранатаяс потласьӧмысь, йиркӧмысь — кӧнкӧ дзик орччӧн — черӧбтӧмӧн чеччыштіс, ӧшӧдчис пу стен бердӧ ӧдзӧс дорӧ.
Потласисны гранатаяс...
Кылісны лыйсьӧм шыяс...
Лёкысь горзӧмъяс...
Сьӧкыда, бешенӧя котӧртӧ шы...
Тэрыб гӧлӧсъяс: «Кӧн сійӧ?
Кӧн сійӧ?»
Алёшкалӧн вӧсни гӧлӧс: «Тані, тані, ёртъяс...»
Ӧдзӧссӧ заводитісны тракйыны да нетшкыны, — сыркакыліс керкашой.
Пырисны пӧся лолалысь йӧз...
Аникей Борисович, кисӧ нюжӧдӧмӧн, мӧдіс нускыны...
Сійӧс кватитісны, петкӧдісны зэр улӧ, зэрыс ӧвтіс туйвывса бусӧн, тополь коръясӧн...
— Котӧртнысӧ верман, Аникей Борисович?
Котӧртам...
Тані неылын.
Яхим тэла коляска мӧдӧдіс...
СИЗИМӦД ГЛАВА
1
Тувсовъя тӧв вӧтліс степь весьтті паровоз тшын лестукъяс.
Шочиник кымӧръяс шлывгисны, кыдз еджыд тшынъяс, насянь вуджӧръясыс лэбисны металл кодь сьӧд гӧрӧм муяс вывті, ёг турунӧн тырӧм эновтӧм муяс вывті.
Лэбисны паровозъяслӧн тревожнӧй тутсӧмъяс.
Поездъяс нюжӧдчӧмаӧсь степын ӧтар дорсянь мӧдарӧдз.
Ворошиловӧн котыртӧм 5-ӧд армиялӧн квайтымын эшелон надзӧник кыссисны Лугансксянь Миллеровоӧ, медым сэсянь кежны войвылӧ да петны немецкӧй кытшысь.
Нёптовтчалӧм, сімӧм класснӧй вагонъясын, жуглассьӧм ӧдзӧсъяса да бокъяса тӧварнӧй вагонъясын, платформаяс вылын нусьыліс эмбур: дзонь гӧраясӧн артиллерийскӧй снарядъяс, чатӧрвидзан стволъяса пушкаяс, винтовка моздоръяс, патрон тыра цинковӧй ящикъяс, листа кӧрт, стальнӧй болванкаяс, брезентъясӧн да рӧгӧзаясӧн кыдз сюрӧ вевттьыштӧм машинаяс да станокъяс, консерв да сахар ящикъяс, шпалъяс, рельсъяс.
Мукӧд платформаяс вылас вӧлі сӧвтӧма гортса кӧлуй — крӧватьяс, нопъяс, курӧг-пӧтка позъяс...
Баксісны ыжъяс, кӧзаяс, чилзісны порсьпиян кутшӧмкӧ самӧвар поднос либӧ зеркалӧ, кодӧс сюйыштӧма бокног, лэдзаліс шонді кӧчьяс ылӧдз степӧ.
Вагон вевтъяс вылын паськӧдчӧмӧн, куриталісны пулемётчикъяс пулемётъяс дорын.
Вагон пос тшупӧдъяс вылын пукалісны челядь.
Поездъяс бокті ротіктіс скӧт — мӧсъяс да вӧвъяс.
Эшелонъяслӧн люзьӧбыс, паровоз свистокъясӧн да крукъяс йиркӧмӧн степсӧ шызьӧдіг, тшӧкыда сувтлывліс.
Детинка-табунъяс — тувсов турун вывті кӧмтӧг — тӧвзьылісны водзӧ...
Но вот, челядьлысь гажа горзӧмъяссӧ, кӧртлысь клёнакылӧмсӧ, паровозъяслысь тутсӧмъяссӧ вевтыртӧмӧн, кывліс тӧдса, грӧза жургӧм.
Енэжсянь лӧсталігтыр ляпкавліс эзысь рӧма германскӧй самолёт.
Вагон вевтъяс вывсянь, плӧщадкаяссянь, платформаяс вывсянь заводитчыліс лыйсьӧм...
Скачитісны верзьӧмаяс, вӧтлалісны скӧтсӧ полотно дорысь ылӧджык.
Нывбабаяс ӧтчаяннӧя ӧвтісны кияснаныс вагон ӧшиньяссянь, чуксалісны челядьсӧ.
Самолет скӧрысь ур-ргӧмӧн, лэбис невыліті, бордсьыс сылӧн торъявліс сьӧд шар .. «Вод!
Вод!» — горзылісны быдладорсянь налы, коді вӧлі эрд вылын.
Бомба, муас инмӧдчывлӧмӧн, потліс, качӧдліс вывлань сім тшын пиын бус, чагторъяс и тшӧкыда разрыв гымыштӧмыс лӧньліс кагалӧн нора горӧдӧмын либӧ мӧс укшаля котӧртліс стадасьыс бокӧ, ас бӧрсяыс лӧз сювъяс кыскигтыр.
2
Лоис сійӧ, мый висьтавліс Ворошилов салон-вагонын Кабанье станцияын.
Главштаб прикажитіс, кӧть мед мый, бӧр босьтны Сватово.
Тайӧ приказсӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн, Ворошилов зырис немецъясӧс тӧв мельничаяс вылысь, Сватовосянь матын сулалысь сикт бердса мылькъяс вылысь, вӧтліс налысь батареясӧ, и, сы вӧсна мый конницаыс сылӧн эз вӧв, боецъяс дыр вӧтчисны подӧн скачӧн лэбӧдсян пушкаяс бӧрся.
Штабса начальник Коля Руднев ыстіс донесение Главштаблы: «Ставыс пока миянлы пӧльза вылӧ.
Экстреннӧ мӧдӧдӧй кыксё морт кавалерия да кык батарея.
Босьтам Сватово».
Но сылӧн шуйга флангын положениеыс вӧлі нин катастрофическӧйӧн.
Донецкӧй 2-ӧд да 3-ӧд армияяс пыр на бӧрыньтчисны асывлань.
Ӧткымын отрядъяс мужество вылӧ видзӧдтӧг, ни косясьны мыйкӧ-мында успешнӧя, ни кутны фронт найӧ эз нин вермыны.
Командармъяс пӧлучайтлісны приказъяс Главштабсянь — мунны сэтчӧтӧ и сэтчӧтӧ — да вочавидзлісны сы вылӧ: «Ладнӧ, лоас вӧчӧма», — и мунлісны сылань, кытчӧ гӧгыльтчылісны жугласьӧм вагонъясын налӧн тшӧтясьӧм, зыка отрядъясыс, кодъяс призывайтлісны ӧти — ассьыныс собственнӧй — стратегия.
Командармъяс, командиръяс, штабса начальникъяс, комиссаръяс воштылісны юрсӧ тайӧ кӧлесаяс вывса валъялан фронт гудыр-гадырын.
Став йитӧдъяс вӧліны орӧмаӧсь.
Главштаб вуджис Донбасс дзик войвылӧ, Лискиӧ — Миллерово — Воронеж магистраль вывса станцияӧ.
Сэтчӧ 3-ӧд армиялӧн командарм мӧдӧдіс донесение, мый сылӧн отрядъяс водзӧ оз кӧсйыны эновтны ассьыныс эшелонъяс да 3-ӧд армия кыдз боевӧй единица водзӧ оз существуйт.
Донецкӧй да 2-ӧд армия гӧгыльтчисны кӧнкӧ тӧдтӧм местаясын, а найӧс некыдз эз позь кутны телеграф провод пом йылӧ.
Первойӧд армиялӧн колясъясыс, став ориентировкасӧ воштӧмӧн, шыбытчисны лунвылӧ, Таганроглань, кӧні дзонь сутки нӧйтісны да пыркӧдісны 20-ӧд Баварскӧй дивизияӧс, и бӧрыньтчисны сы вӧсна, мый эз нин тӧдны, мый налы вӧчнысӧ.
5-ӧд армиялӧн шуйга флангыс пыдӧдз воссис, колис кушӧн.
Ворошилов, главнӧй штабсянь ни кавалерия, ни артиллерия эз получайт да заводитіс бӧрыньтчыны Луганскӧ.
Донец вомӧн вуджигӧн немецъяс суӧдісны сійӧс, но зурасисны чорыд водзсасьӧм вылӧ: тайӧ эз нин вӧвны эшелоннӧй отрядъяс скифскӧй тактикаӧн — уськӧдчыны, кучкыны и бӧр разӧдчыны...
Немецъяс эз вермыны чегны воддза цепъяслысь водзсасьӧмсӧ, Ворошилов лючки-ладнӧ вуджӧдіс Донец шуйга берег вылӧ став частьяссӧ и ас бӧрсяыс взорвитісны поссӧ.
Мӧдысь немецъяс суӧдісны сійӧс дзик Луганск дорын.
Карӧс эвакуируйтӧмыс ещӧ эз на помась, да колӧ вӧлі кутны врагӧс этша вылӧ кык сутки.
Немецъяс, фронтсӧ кытшовтӧмӧн, восьтісны мылькъяс йывсянь ураганнӧй би веськыд фланг кузя.
Сійӧ падмис.
Боецъяс паникаын кутісны эновтавны окопъяс.
Сэки Луганскӧй да коммунистическӧй отрядъяс, кодъяс вӧліны центрас, кыпӧдчисны да лыйсьытӧг уськӧдчисны немецъяс вылӧ.
Рукопашнӧй косьын штыкъясысь да гранатаясысь гылалӧмӧн, немецъяс шыбытісны батареянысӧ, став обознысӧ, самолётнысӧ, тэрмасьӧмӧн кутісны бӧрыньтчыны и, медбӧрын, пышйисны.
Колис кӧкъямыс лун Харьковсянь асыввылын став тайӧ косьяс заводитчӧмсянь.
Медся ёна зэлавлӧм здукӧ краснӧй украинскӧй армияясӧн главнокомандующӧйӧс вӧлі корӧма Москваӧ объяснениеяс сетӧм могысь.
Главштаб дзикӧдз воштіс став ориентировкасӧ.
Кӧльӧсаяс вылын гӧглясьысь фронтӧс ӧти быдсаӧ чукӧртны надея воштӧмӧн, сійӧ вӧчис выль, вель неопределеннӧй план: заставитны немецъясӧс пыдӧдз нырны взорвиталӧм станцияяса, виадукъяса да посъяса Донбассӧ, — тайӧ кадӧн петкӧдны основнӧй вынъяссӧ удар улысь, чукӧртны найӧс ӧти кулакӧ да заводитны контрнаступление.
Татшӧм кулаксӧ чукӧртан местаӧн назначайтсьыліс Лихая станция — Лугансксянь асыв-лунвылын.
Донецкӧй да 3-ӧд армиялӧн колясъяс веськӧдсьылісны сэтчӧ лунвывсянь, а 3-ӧд армия Ворошиловлӧн — Луганск пыр, войвывсянь.
Ворошилов гӧгӧрволіс, мый Лихая станцияын чукӧртны войскаяс ӧпаснӧ и позьтӧм: Лихая вӧлі быдладорсянь восьса немецъяслы ударъяс вылӧ.
Та вӧсна сійӧ эз выполнит олӧмӧ пӧртны позьтӧм тайӧ распоряжениесӧ.
Кор Лугансклӧн эвакуация эштіс да фронтсӧ кутысь отрядъясӧс вӧлі бӧрыньтӧдӧма, 5-ӧд армия эз кеж асыв-лунвылӧ Лихаялань, а квайтымын эшелонкӧд ӧттшӧтш, рабочӧй, шахтерскӧй да крестьянскӧй том йӧзысь формируйтчыссян отрядъяскӧд ӧттшӧтш вӧрзис войвывлань, Миллеровоӧ.
3
Поездъяс пиысь ӧтиын паровоз вылын дӧлаліс сьӧд флаг серпасалӧм юрлыӧн да мукӧд лыясӧн.
Ӧшиньяс джын выйӧдз лыа мешӧкъясӧн пытшсяньыс блиндируйтӧм пульмановскӧй вагонъяс вылын медводдза куимас вӧлі гижӧма сурикӧн: «Смерть мировӧй буржуазиялы».
Вагонъясын вӧлі «Бушков» нима анархистскӧй отряд.
Татчӧ сійӧс вайис гражданскӧй тыш вабергачӧн.
Сыын ставыс вӧлі кытшалӧма тайнаӧн.
Анархистъяс весиг матӧ эз сибӧдлыны вагонъяс дорӧ.
Полотно вылӧ ас могӧн петавліг, — коді гусарскӧй курткаа, коді плюшевӧй френча, коді вундӧм пӧлаа енотовӧй пася да юр вылас матросскӧй бескозыркаа, — анархистъяс клёнакылісны тасма берданыс ӧшлӧм гранатаясӧн, киргылісны на вылӧ, коді чашкӧдліс синъяссӧ татшӧм аддзывтӧм йӧз вылас:
— Прӧйдит, прӧйдит, мый видзӧднысӧ, прӧйдит ӧдйӧнджык...
Начальник налӧн принципиальнӧ эз вӧв: командуйтны быд заводитчылӧм найӧ лыддисны личность свобода вылӧ покушениеӧн, быд дисциплина — насилиеӧн.
Став вопросъяссӧ решайтлісны гӧлӧсуйтӧмӧн, общӧй собраниеыс налӧн шусьыліс — «конфедерация».
Кор-сюрӧ вагонысь — видзчысьӧмӧн, бӧрӧн плӧщадка вывсянь лэччыліс сынавтӧм юрсия, кузь заграничнӧй пальтоа, небыдик сьӧд, зэв буса шляпаа дзоляник, косіник старик.
Голя гӧчсӧ чукрӧдлӧмӧн, руд тошторсӧ чатӧртӧмӧн, старик видзӧдіс енэжӧ плавкӧс ныр вылас пӧлӧн пукалысь пенсне пыр.
Тыдалӧ, сійӧс интересуйтлісны немецкӧй аэропланъяс.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, неуна сьӧд чуньяснас печласигтыр, сійӧ пӧкаживайтліс, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалӧмӧн, меліа нюмъяліс гӧрд, свежӧй паръяснас.
Тайӧ вӧлі отрядлӧн идеолог, анархист Яков Злой, коді дас сизимӧд воын воис Америкаысь.
Отряд мырддис сійӧс лунвыв степьясын партизанскӧй атаман Лыхолысь, коді быдлаӧ кыскаліс ас бӧрсяыс тачанкаын повтӧм старичокӧс, дивуйтчыліс сы вылӧ, мый «дед» вермӧ збоя таргыны уна пӧлӧс заграничнӧй кывъясӧн.
Кор пемдіс да сывтырттӧм, кельыд-лӧз вылнаын сявгысьӧм кодзувъясӧс сайӧдісны кымӧрторъяс, — рытыввылын Луганскла дорын, ланьтісны немецкӧй пушкаяс, кодъяс лунтыр на йиркисны, гымалісны.
Ылын ӧзйыліс ыджыд би.
Степь сайсянь ӧвтыштліс прожекторлӧн югӧр.
Эшелонъясын кӧнсюрӧ кылісны сьыланкывъяс.
Пульмановскӧй вагонъяс пиысь ӧтиын, кӧні став пытшкӧссӧ — вежӧсъяс и купеяс — вӧлі нетшкӧма да вагон кузялаыс сулаліс векньыдик, стружиттӧм пӧвъясысь пызан, пукалісны анархистъяс, букыштчӧмаӧсь сись помъяслӧн пӧлнасянь бияс вылӧ.
Мунӧ вӧлі «конфедерация».
Пӧсь прениеяс бӧрын, кор нетшыштлісны кольтъяс да наганъяс, вӧлі решитӧма: сы вӧсна, мый вопросыс важнӧй, заседание помасьтӧдз воздержитчыны коддзӧдан юанторъясысь.
Докладчикӧн выступайтіс Яков Злой.
Кӧльӧсаяс йиркӧм улын, махорка тшын кымӧръяс пиын, сійӧ висьтавліс:
— ...Анархия!
Абу юмовджык кывйыс.
Абу сӧстӧмджык идеяыс.
Анархия, либӧ высшӧй свобода, — человечестволӧн предельнӧй мечта...
Яков Злой шуаліс кывъяссӧ сочнӧя да чӧскыда, свежӧй паръяснас нюмъялігтыр, кывзысьяс вылӧ пӧлыня пенснэ пырыс лукава видзӧдавлігтыр.
— ...Анархия — быд пӧлӧс властькӧд тыш безвластие лӧсьӧдӧм вӧсна.
Меным ветымын кык ар.
Ме пукавлі мирас став странаясса тюрьмаясын...
Кузь пызан вылын бияс муртса эз кусны кывзысьяслӧн ошкӧм пырысь серӧктӧмысь.
— ...Медбӧрти — ме вӧля вылын...
Ме лолала дикӧй свобода сынӧдӧн...
Миян мог — закрепитны тайӧ высшӧй завоеваниесӧ...
Миян мог — лӧсьӧдны властьтӧм общество...
Мый тайӧ лоӧ.
Ті менӧ гӧгӧрвоад?
— Валяй, валяй!.. — горӧдлісны сылы анархистъяс.
— ... Ми паныд сулалам быд формаа властьлы — монархическӧйлы, буржуазно-республиканскӧйлы и весиг коммунистическӧйлы...
Быд власть, кӧть мед кутшӧм мог сійӧ эз сувтӧдлы ас водзас, — насилие, тюрьма вӧльнӧй духлы...
Сідз ӧд?
— Сідз, сідз...
Правильнӧ...
Дуй водзӧ! — вочавидзлісны ён гӧлӧсъяс...
Сись помъясӧн югдӧдсян пызан сайын пукалісны уна сикас йӧз: тані вӧліны черноморскӧй морякъяс, кодъяслы дзескыд лои олӧмас, украинскӧй сиктъясса войтыр найӧяс пиысь, кодъяслы эз сулав воны гортаныс кутшӧм сюрӧ делаясысь, и кузь юрсияса том йӧз, кодъяс висьтасьлісны учительясӧн, студентъясӧн, а то и акцизнӧй чиновникъясӧн, — эз этша вӧвны и сэтшӧмъяс — сёрни сертиныс Одессаысь да Херсонысь, — кодъяс кытшлӧдлӧмӧн, сьӧдас висьтавлісны асланыс профессия йылысь да асланыс важ олӧм йылысь...
— ...Ми долженӧсь ӧзтыны коймӧд революциялысь би, — висьтавліс Яков Злой, сись водзын няйт, вӧсни чуньяссӧ шергӧдӧмӧн, — безвластиелысь великӧй коймӧд революция...
Анархиялысь сьӧд знамясӧ ми сувтӧдам государствояслӧн торпыригъяс вылӧ, сы вӧсна мый быд государство эм насилие...
И мед тіянӧс оз повзьӧд: медводдза удар ми долженӧсь вӧчны пролетарскӧй диктатура кузя...
— Правильнӧ!
Крой, Яков! — ошканаӧн ызӧбтісны гӧлӧсъяс.
Ӧтик, сиктса, Микола Могила шуис торйӧн:
— Эг сы вылӧ кисьтӧй вирнымӧс, медым комиссаръяс видзӧдісны миянлы душаӧ, кутшӧмкӧ инспекторъяс ветлісны йӧртӧдъясӧд...
— ... Ми лыддьысям 5-ӧд армия составын...
Но витӧд армияыд миянлы абу туй кузя...
Миян туй — властьтӧм олӧмлӧн великӧй опытӧ.
Миян медматыса мог — босьтны косьӧн сук да озыр крестьяна олысьяса территория и сувтӧдны сэні миян властьтӧм обществолысь опыт, бырӧдны крестьянинлысь промышленнӧй карсянь быд пӧлӧс зависимость...
Мед керкаясын олӧны сартасӧн.
Сартас биыд миянлы донаджык электрическӧй лампочка дорысь...
Ми прӧтив электрическӧй лампочкаыдлы!
Электрическӧй проводъяс кузя кар вайӧ диктатура.
Мед сартас!
Но сійӧ югдӧдӧ крестьянскӧй вӧля.
Сьӧд знамяӧн шыбытчам сиктъясӧ, садьмӧдам сьӧлӧмъясын анархия колӧм, миян клинокъясӧн кералам электрическӧй проводъяс...
— А мед налӧн каръясыс згинитасны, — шуис Микола Могила...
И мӧд — лабутнӧя да дыша:
— Пыркнитны каръясӧс, да сідз, мед пурк-парк мунісны, — тайӧ делӧ!
Та вылӧ — морякъяс пиысь ӧти:
— Деревенщина!
Борщ да гос — му вежӧмӧдз!
А кинематограф тэ аддзан аслад воображениеын?
Кондитерскӧй?
Либӧ кофейнӧй заведение?
Тайӧ ставыс сиктаныд тіян, ли мый?
Барсукъяс!!
— Предлагайта, — равӧстіс мӧд, — каръяс существуйтӧм йылысь вопроссӧ торйӧдны торъя докладӧн...
Яков Злой кӧльӧсаяс зымгӧм улын вермис эськӧ дыр висьтавлыны, чиктывны мича кывъясӧн.
Но кывзысьяс неуна дӧзмисны отвлечённӧй тӧлкуйтӧмъяссьыд.
Йӧзыс вӧліны тыр вираӧсь, реальнӧйӧсь.
Сыысь ӧтдор, ставнысӧ тӧждысьӧдліс сійӧтор, мый вӧліны кӧрталӧмаӧсь киясӧд и кокъясӧд: лоліс мунны не сэтчӧ, кытчӧ окота вӧлі, а кытчӧ веськӧдчылісны эшелонъяс.
Эновтны вагонъяс, мунны подӧн — оз жӧ вӧлі позь, — блиндированнӧй вагонъясын «Бушков» отряд нуліс вира трудӧн шедӧдӧм эмбур: пуд кызь кымын быд пӧлӧс зарни цепочкаяс, часіяс, портсигаръяс да зарни деньгаяс, дона меховӧй пасьяс да дамскӧй мантояс, сакар, кофе да некымын бӧчка коньяк.
Заводитчисны доклад кузя прениеяс.
Горяч томйӧзӧс, кодъяс мырдысь пырлісны венӧ анархизмлӧн текущӧй проблемаяс йылысь, регыд зырисны солидарнӧйджыкъяс.
Ӧтилы, ыджыд синъяса чахоточнӧй гимназистлы, коді зілис аддзыны вочакыв: «Лэдзӧй, ёртъяс, — кыдз нӧ сідз?
Анархизм отвергайтӧ насилие, а докладчик вӧзйӧ заводитны территория завоюйтӧмсянь, мӧдногкӧ — насилиесянь.
Кыдз нӧ сідз? — тійӧ зырымсюрыслы грӧзитісны шыбытны сійӧс ӧшинь пыр мунігас.
Вензьӧмъяс воисны сыӧ: кытчӧ мунны Миллеровосянь?
Писькӧдчыны ли Великороссияӧ, разоружитчины сетчытӧг, али бергӧдчыны лунвыв — писькӧдчыны ӧружиеӧн Ростовӧ, Кавказӧ?
Шумитісны чорыда.
Гымӧбтлісны кулакъясӧн сідз, мый сись помъяс пызан пӧв вылын чеччыштлісны вывлань.
Тыдовтчис друг, мый запрещение вылӧ видзӧдтӧг «конфедерация» джынйыс садьтӧм код.
Сідз нинӧм тӧлка торйӧдз тайӧ войӧ эз и воны.
4
Миллеровоын вокзал, перронъяс, туйяс, эрдъяс, изйӧн вольсалӧм плӧщадь — ставыс вӧлі прудитӧма изйӧн, телегаясӧн, скӧтӧн, ӧрудиеясӧн, военнӧй двуколкаясӧн.
Тшыналісны бипуръяс, би гӧгӧр сулалісны шуммӧм шынельяса тошка фронтовикъяс, митингуйтлісны партизан чукӧръяс, бӧрдісны челядь.
Телегаяс вылын — гортса быд пӧлӧс кӧлуй пӧвсын, челядьяс, повзьӧм нывбабаяс костын — пукалісны крестьяна; став тайӧ уна сюрс табор вылас жуглясьӧмӧн видзӧдалігтыр.
Луганскладорсянь, тутсіг да тшыналігтыр воалісны эшелонъяс.
Но водзӧ туйыс войвылӧ налы эз вӧв.
Поездъяс, кодъяс удитӧмаӧсь чеччыштны войвывлань — Лискилань, сулалісны: горизонт сайын ылын кыліс артиллериялӧн лыйсьӧм.
Вокзалын, буфетын — пельӧсас, бекешаясӧн, ӧрудиеӧн, бумагаясӧн тыртӧм пызан сайын — заседайтіс Донецко-Криворожскӧй республикалӧн правительство.
Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧвет чукӧртчис медбӧръяысь.
Юӧръяс, кодъяс сӧмын на воисны, вӧліны страшнӧйӧсь: немецъяс, водзӧ наступайтӧмӧн, пырӧмаӧсь трактъяс кузя Миллеровоысь войвывджык, верст нелямын сайӧ, босьтӧмаӧсь Чертково станция, Лискилань туйсӧ орӧдӧмӧн.
Правительство киын колис уна пӧлӧс йӧза армия, унасьыс-уна эмбур военнӧй да гражданскӧй, и кызь кымын сюрс беженеч...
Республикаса Совнаркомлӧн председатель — Артем — бритӧм, гӧгрӧс юрлыа, гӧгрӧс чужӧма, паськыд, — надзӧник нянь аклялігтыр видзӧдавліс Межинлӧн тэрыба вӧрысь паръяс вылӧ.
Коля Руднев — синлапӧдъяссӧ лэдзӧмӧн, вомсӧ калькӧдӧмӧн, мырдысь зілис кывзыны, — том чужӧмыс сылӧн быттьӧ кенясьӧма мудзысла.
Топыд, бритчӧм, спокойнӧй Бахвалов, улыс парсӧ брезглива чургӧдӧмӧн, листаліс документъяс.
Мукӧдыс, кувмӧн мудзӧмъяс, шондіӧн сотӧмъяс, пукалісны — коді синъяссӧ кинас тупкӧмӧн, коді юрсӧ кулакъяснас мыджӧмӧн.
Пархоменко гижис записка, — усъяссӧ содзтырнас шымыртӧмӧн, — печиктіс запискасӧ Коля Рудневлы.
Мӧдыс лыддис: «Кут курс Клим вылӧ...» — и нюммуніс, сярвидзан еджыд пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн.
— Войвылӧ туй орӧдӧма, рискуйтны — писькӧдчыны Лискиӧ — тӧлктӧм мӧвп, — волнуйтчӧмӧн висьтавліс Межин, Ворошиловлань тошсӧ чургӧдавліг. — Лунвылӧ туй Лихая пыр сідзжӧ, тыдалӧ, орӧдӧма нин.
Кольӧ дзик ӧти туй — асыввывлань Лихая пыр Царицынӧ.
Но вермам-ӧ ми ручайтчыны, мый немецъяс лэдзасны миянӧс Лихая пыр, оз вӧчны миянлы вира пывсян?
Оз, ручайтчыны оз позь.
И весиг кӧть ми удитам нуӧдны став эшелонъяссӧ Лихая станция пыр, миянлы лоас писькӧдчыны Царицынӧдз кыксё верст кыпӧдчӧм казачество пыр.
Вермам-ӧ ми сувтӧдны дас вит сюрс нывбабаӧс, челядьӧс, рабочӧйясӧс война случайностьяс улӧ?
Огӧ, огӧ вермӧй...
Вывод...
— Ага!
Вывод? — пыркнитчӧмӧн шуис Коля Руднев.
— Вывод: ми мешӧкынӧсь...
Ми кӧвъясьӧмаӧсь небоеспособнӧй элементъясӧн...
Боевӧй частьяс ещӧ вывті абу дисциплинированнӧйӧсь...
Татшӧм состояниеын ми ог вермӧй писькӧдчыны ни лунвылӧ ни войвылӧ, ни Царицынӧ...
Колӧ помнитны: Брестскӧй договор серти — немецъяс не долженӧсь босьтны Донецкӧй округ.
Ми кӧ кольччам татчӧ да ог кутӧй найӧс вӧрӧдны, то и немецъяслы абу подулыс вӧрзьӧдны миянӧс...
Куим-нёль вежонӧн ми вайӧдам армияӧс порядокӧ, кыскам содтӧд вынъяс дисциплинируйтам и сэки вермам вуджны наступлениеӧ — кокньӧдчӧмӧн, квайтымын эшелон мында тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд грузтӧгыс...
Ме вӧзъя кольччыны Миллеровоӧ.
Сійӧ шыӧдчис Артем дорӧ, — и Артем сьӧкыда гогнитіс юрнас.
Зумыш Бахвалов, некод вылӧ видзӧдтӧг, вочавидзис: «Да, мӧд петан туй абу».
Пархоменко букыштчис, йирис усъяссӧ!
Коля Руднев нуӧдіс пельпомъяснас, быттьӧ сылӧн луддзис дӧрӧм улас.
Ворошилов — зэлыда тасмаасьӧм, свежӧй, банйӧм, карӧй синъяснас сералыштӧмӧн, кыдз век, кажитчӧ горша йиджтывліс кывъяссӧ да впечатлениеяссӧ.
— Позьӧ мем? — сійӧ нюжӧдіс кисӧ Артемлань, и мӧдыс бара сьӧкыда гогнитліс. — Ме сӧгласен Межин ёрткӧд: армия распускайтны оз позь...
Отрядъясӧс колӧ ӧтувтавны да дисциплинируйтны. — Сійӧ сувтіс, дженьыдик вӧрасӧн лӧсьӧдыштіс пельпом вомӧнса тасмаяссӧ. — Но ме абу сӧгласен, мый тайӧс колӧ вӧчны Миллеровоын.
Немецъяс рӧзбойничайтӧны Украинаын, и кутасны рӧзбойничайтны Донын.
Миянӧс найӧ тані оз кольны спокойын...
Киыс сылӧн ӧшйис сынӧдын.
Гырысь вокзальнӧй ӧшиньяс сайын косьӧбтіс разрыв, сявмунісны ӧшинь стеклӧяс.
Кылісны котӧртысьяслӧн кок шыяс...
Горӧдісны: «кыкӧс...
Санитаръяс...
Видзӧд, видзӧд, — ещӧ лэбзьӧ...
Пырӧй вагонъяс улӧ...»
И бара сыркнитіс самолетсянь бомба.
Известкалӧн, тшынлӧн, торпыригъяслӧн сюръя пӧлӧнног резыштіс ӧшиньӧд пызан сайын пукалысьяс вылӧ койыштӧмӧн.
Артем шпыньмуніс, ки пыдӧснас ӧвтыштіс куш юрлы вывсьыс.
Бахвалов скӧрысь чургӧдіс парсӧ; видзӧдлывліс ӧшинь вылӧ.
Пархоменко букӧстіс кыз гӧлӧснас:
— А вевтас кӧ веськаліс, — сідз эськӧн — нырыштіс...
Ворошилов нюжӧдчыліс картузысла, коді куйліс бумагаяс вылын, пыдӧдз сюйис юрас.
— Аддзылід, кыдз найӧ миянӧс колясны вӧрӧдтӧг?
Ёртъяс, миян священнӧй мог — видзтыны армияӧс, видзтыны став эмбур, видзтыны миянлы дӧверитчӧм беженецъясӧс...
Туй ӧти — Царицынӧ...
Кутам писькӧдчыны тӧлысь, куим тӧлысь.
Туйын сформируйтчам, косьясын ёнмам...
Царицынӧ ми долженӧсь воны боевӧй армияӧн...
И мед Троцкий настаивайтӧ разоружитны миянӧс...
— Разоружитны? — юаліс Артем, вирӧн польтчӧмӧн.
— Да...
Троцкий прикажитӧма Главштаблы разоружитавны став украинскӧй армияяс да отрядъяс, кодъяс вуджасны Великороссиялысь граница.
Быттьӧ пӧ немецъяскӧд договор олӧмӧ пӧртӧм могысь.
Ог верит!
Троцкий лыддьӧ миянӧс партизанскӧй бандаясӧн...
Троцкийлысь требованиесӧ лыддя ёна ылаланаӧн...
— Предательствоӧн — шуис Пархоменко.
— Революция — ӧти!
(Ворошиловлӧн чужӧмыс ыпнитіс.)
Миян ӧти враг, ӧти фронт и ӧти стратегия — Донын, Украинаын, Великороссияын!
Косясьны ӧні тан, Миллеровоын, немецъяскӧд — мог меставывса и частнӧй.
Общереволюционнӧй сяма мог выдвигайтчӧ Царицынын...
Белӧй казачество кӧ босьтас Царицынтӧ — Волга лоас контрреволюция киын, став войвыв коляс няньтӧг...
Вывод гӧгӧрвоана...
Сувтӧда гӧлӧсуйтӧм вылӧ предложение: пырысь-пыр став эшелонъяслы сетны направление Царицын вылӧ и некутшӧм обстоятельствояс дырйи ассьыным армия не распускайтны и не разоружайтны...
5
Тайӧ пӧрйӧ лои сувтӧма, тыдалӧ, дыр кежлӧ.
Иван Гора чургӧдчис ӧшиньӧд.
Асыввыв ещӧ эз на вижӧд, войыс вӧлі пемыд.
— А нолтӧ, мыччы пӧртсӧ, — шуис Иван Гора вагон пытшса пемыдас.
Узьысьяс вомӧн видзчысьӧмӧн восьлалігтыр петіс площадка вылӧ, чеччыштіс полотно вылӧ.
Сы бӧрся петісны некымын морт, сэтшӧм жӧ тшыгӧсь: вунӧдісны, кор и сёйлісны, — довольствие вӧлі — куш кын картупель.
Тӧрыт рытсянь эшелон кыссис пӧшти сувтлытӧг — Миллеровосянь Лихаяӧ.
Некымынысь заводитлісны петавны — пуны тайӧ картупельсӧ, но сӧмын ӧзтасны бисӧ — заводитчасны паровозъяслӧн дженьыдик свистокъяс, гӧлӧсъяс: «Пуксялӧй, хлопцы!»
Ӧні сувтісны кӧнікӧ степын, Донецсянь матын, тыдалӧ, Каменская станицасянь неылӧ.
Водзын мыйкӧ застопоритчис.
Иван Гора лэччис насып вывсянь, и найӧ, кодъяс петісны сы бӧрся, — шахтёръяс — мӧдісны жуглыны драночнӧй щитъяс, кодъяс куйлісны штабельясын полотно бокын.
Би ӧзйис, вагонъяслысь сьӧд кӧльӧсаяс улысянь югдӧдӧмӧн.
Шахтеръяс чӧла видзӧдісны, кыдз Иван Гора кучик тасматор йылын ӧшӧдӧ картупель тыра германскӧй стальнӧй шлём.
— Биыс ыджыд, сотчас кучикыс, — шуис ӧти томиник, Иван Гора дорысь на тушанас ыджыдджык.
Сы вылын эз вӧв ни шапка, ни сапӧг — став снаряжениеыс: косясьлӧм гач да патронташӧн вӧнялӧм дӧрӧм. — А шапкаыс тайӧ ладу, — шуис сійӧ, германскӧй шлём вылӧ юрнас гогнитлӧмӧн. — Колӧ эськӧ судзӧдны татшӧм шапкасӧ...
Мӧд, жан морӧса, вына сьыліа, бурысь видзӧдан ён чужӧма, коді муртса заводитӧма тырны быдмана читкыль-видзан тошторйӧн, лажыньтчис да шуис:
— Розьторъяс вӧчыштны ӧтар-мӧдар дорышас — и кӧрт мегыртор, — сэки лоас ладу...
— Розьторъяс, розьторъяс...
Тайӧ жӧ — боевӧй шлём, йӧй, — кирган гӧлӧсӧн шуис коймӧд, латшкӧсіник тушаа, жугыль синъяс вылас лэччан сьӧд юрсиа.
Тайӧ вӧлі пасьтасьӧма бура — руд-виж ной гача и сэтшӧм жӧ ной курткаа, коді потӧма киняулӧдыс.
Паськӧмсӧ сійӧ пӧрччӧма немец вылысь Луганск дорын косьын.
Эз вӧв сылӧн сӧмын сапӧгыс, — немецыдлӧн дзескыд лоӧма, абу тӧрӧма...
Иван Гора, картупель тыра шлёмсӧ бипур бокӧ ӧгыръяс вылӧ ладмӧдіг, видзӧдчаліс тайӧ йӧз бердас.
Тӧрыт, кор Миллеровоӧ нем виччысьтӧг кутісны воавны эшелонъяс, Иван эвакуируйтчис вокзалӧ лазаретыскӧд ӧттшӧтш.
(Ранаясыс сылӧн пӧшти дзикӧдз бурдісны, а тайӧ пӧсь луннас сійӧ и вунӧдіс на йылысь).
Вокзалын сійӧ зурасис партиец Евдоким Балабинкӧд, путиловецкӧд.
Дыр сёрнитны вӧлі некор: «Мунам Особӧй отделӧ, ӧні жӧ тэнӧ оформитам...»
Писькӧдчисны вагон дорӧ, сэн сідзжӧ дыр эз юасьны, — тӧдӧны вӧлі, кутшӧм морт Иван Гора.
— Кок йылад сулавны верман?
— Дерт, верма, мыйся юалӧм...
— Ӧні ударнӧй мог — кыпӧдны боеспособность армиялысь.
Тэнӧ шыбытам шахтёрскӧй отрядӧ...
Иван Гора гогнитіс юрнас, босьтіс чукӧрысь — вагон джоджысь — винтовка, муніс коймӧд шахтёрскӧй отряд, найяс пиысь, кодъяс ӧтлаасисны армия дорӧ Варварополье станцияын.
Аддзис зумыш, ён, дявӧлъяс кодь сьӧд хлопецъясӧс.
Шахтаяс да посёлокъяс эновтӧмӧн, шахтеръяс пышйылісны немецъясысь гӧтыръяснас и челядьяснас.
Кутшӧм-сюрӧ гортса кӧлуй налӧн вӧлі вагон вевтъяс вылын.
Иван Гора сёрнитыштіс накӧд, кодъяс сулалісны туйяс вылын, сетіс гартыштны махорка и, асьсӧ тӧдны сеттӧг, прӧстӧ вӧзйысис найӧ отрядӧ боецӧн.
— Ладнӧ, — вочавидзисны сылы, — лок, лоан миянкӧд...
Ва заводитіс пузьыны.
Ставӧн пуксялісны лажыньтчӧмӧн, кывзісны, кыдзи пӧртйын мӧдіс сьывны вӧсни гӧлӧсъясӧн.
Насып пӧлӧн ӧзйисны ещӧ некымын бипур.
— Тайӧ абу удж, хлопецъяс, — шуис Иван Гора, — пуны картупель бипур вылын...
Тадз ми немецъястӧ ог нӧйтӧй...
Куимӧн би водзын пукалысьяс видзӧдлісны сы вылӧ, кутісны виччысьны, — мый сійӧ шуас водзӧ.
— Отрядын колӧ котыртны правильнӧй овмӧс.
Меным шуасны: «Мун разведкаӧ».
Кытчӧ ме муна, кор тшыг?
Правильнӧ?
Правильнӧ.
Вайӧ, хлопцы, сёрнитыштамӧ: мый кодлӧн эм.
Картупель, сала, нянь босьтам учет вылӧ.
Вӧчам ведомость, — уна-ӧ продовольствие миянлы колӧ, сетам сійӧс армия штабӧ.
Бӧръям завхозӧс.
И делӧ миян пондас мунны.
Немецкӧй мундира морт, Иван Гора вылӧ дзугсьӧм юрси увсяньыс зумыша видзӧдӧмӧн, юаліс:
— Тэ код жӧ сэтшӧмыс лоан?
— Ме — ылысь, — вочавидзис Иван Гора, — питерса металлист.
— Сідзкӧ, коммунист...
Иван Гора чошкӧдчӧмӧн кӧсӧйтчыліс.
Куимнаныс видзӧдісны сы вылӧ восьсӧн, прӧстӧя, бурысь.
— Тіян отрядад, — юаліс сійӧ, — уна коммунистыс?
— А ми ставным Сӧветскӧй власть дор, — прӧстӧя вочавидзис косясьлӧм дӧрӧма джуджыд хлопеч.
Мӧд, мичаыс, ичӧтик тошкаыс: «А-а».
Зумыш шахтер шевкнитіс юрсинас.
— Партийнӧйыд миян этша.
Грамотнӧйыс этша.
Ми ставным большевикъяс.
Кывлім, кывлім тіян йылысь, питерса металлистъяс йывсьыд.
А ті кывлід миян йылысь, — ог тӧд...
— Ми — муувсаяс, — юрсӧ чатӧртӧмӧн серӧктіс косясьлӧм дӧрӧма зон, — вурдысьяс...
— Шондісӧ вежон чӧжӧн ӧтчыд аддзывлам, — шуис мӧд, тошкаыс.
Зумыш шахтёр, дӧзмӧмӧн, мый сійӧс торкалӧны, сьӧкыда видзӧдліс хлопецъяс вылӧ.
— Тайӧяс, со, — Федька да Володька — дас куим арсянь шахтаясын.
Ми тан ставным — потомственнӧйяс. — Сійӧ копыртліс юрнас, шпыньмуніс, и шпыньыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ жугыль, кыдзи сьӧд синъяслӧн лӧсталӧмыс. — Ми пырысь-пыр аддзим, мый тэ коммунист...
Ас йӧз, вокӧ, ас йӧз, эн пов.
— Видзчысьӧмӧн олӧмыд миян делӧын оз мешайт, — гажаа вочавидзис Иван Гора. — Ми отрядкӧд мунім ӧти сиктӧ, сэн ставыс Сӧветскӧй власть дор, но коммунистъястӧг.
Асыв кежлас ме ӧтнам и коли ловъяыс.
Сэки кык том зонмыс дзик нин гораа серӧктісны, еджыд пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн.
Жугыль шахтёр шуис:
— Сиктад тайӧ вермас лоны, а шахтаясын оз вермы лоны, медым сӧветъяс — коммунистъястӧг...
Ме вот — Емельян Жук...
Мый ме вӧлі Сӧветскӧй власть пуксьытӧдз?
Ме тэныд час висьтала...
Узьлі нар вылын, няйт пиын, тойӧсь лопотьяс пиын.
Юлі ас вылысь ставсӧ, гӧтырӧс нӧйтлі...
Енмӧй менам, воан вӧлі код, да ӧд нӧйтнысӧ меным некодӧс сэсся оз позь.
Ӧбидаяс менам уна, кыдз ачымӧс помнита, — став ӧбидаяссӧ помнита, менам вирӧй юрын пусьӧма, ӧбидаясысла, юрӧй висьӧ...
Вот — ме и зверь...
Главнӧй инженерыд эськӧ эз коль сиктӧ ловйӧн, немец, сукин сын... — Сійӧ лёкысь видзӧдліс косясьлӧм дӧрӧма зон вылӧ. — Володька, помнитан, сӧветскӧй власть дор медбӧръя митингтӧ?
Ме сэки кӧсйи немецыдлысь горшсӧ сёйны...
Сэки первой делӧ босьталім заводскӧй дворысь плакаяс — дюймӧн джынйӧнаяс, — баракъясысь став няйтсӧ — наръяссӧ — шыбыталім, вежӧсъяс вӧчалім — быдӧнлы торъя жыр, ӧдзӧс томан...
Ме садьми асывнас, помнита, мый ме — кӧзяин, муна бункеръяс пӧлӧн, коксовӧй пач дорті, — ме кӧзяин, лэчча стволӧ, муна аслам забойӧ, — ме кӧзяин...
Ӧні меным нинӧмла гӧтыркӧд косясьны.
Ӧні сылӧн самӧвар, сылы яндзим ветлыны лопотьяс пиад, сійӧ ветлӧ чистӧй паськӧма, ӧд, ме — заводскӧй комитетса член, менам челядь ветлӧны школаӧ...
Тэ, вокӧ, думыштчыв та вылын да гиж Петроградад: мед эз сомневайтчыны, — донецкӧй шахтёръяс петісны воюйтны Сӧветскӧй власть вӧсна.
Воюйтны кутам чорыда...
Кыліс вӧв кок шы.
Нёльнаныс бергӧдчисны пемыдлань.
Би югӧр вылӧ скачитісны вит верзьӧма.
Другысь сувтӧдісны вӧвъяссӧ, — прысьйӧдлысь вӧв нырвомъяс вылысь лэбисны биӧ быг шматӧкъяс.
Медводдзаӧн чеччыштіс муӧ бур гимнастёркаа зумыд морт, и пырысь-пыр жӧ пуксис пидзӧс вылас би дорӧ, судзӧдіс полевӧй сумкасьыс карта, копыртчис видзӧдчигтыр.
Сы бӧрся пӧсялӧм вӧв вылысь лэччис, кузь усъяса ыджыд морт и — коймӧд — руд курткаа косіник зон.
Кыкнаныс найӧ ӧдйӧ лажыньтчисны воддза морт бокӧ.
Сійӧ шуис:
— Тӧлкныд тіян уна кыкнаныдлӧн: кольны аслад флангӧ дас верст сайӧ вооружитчӧм станица.
А аски жӧ кӧ найӧ взорвитасны Каменская дорысь поссӧ?
Кызь эшелон миян орӧдӧма?
Косіник зон — сылы пыксьӧмӧн:
— Нӧрӧвит, Клим...
Ещӧ лёкджык — пырам косьӧ гундоровецъяскӧд, воштам чӧртыс тӧдӧ мыйта кад.
Миян став могыс — кыдз позьӧ ӧдйӧджык чеччыштны Лихая пыр...
— Сідзкӧ тэ нуӧдан арьегарднӧй косьяс, кор пельпом вылад ӧшалӧ жугӧдтӧм противник?
Тадз колӧ гӧгӧрвоны тэнсьыд тактикатӧ?
Сэки ыджыд тушаа ён морт, полевӧй картасӧ усъяснас сайӧдӧмӧн, букӧстіс кыз гӧлӧсӧн:
— Коля, сійӧ прав...
— Дерт, прав, — пӧся шуис Ворошилов. — Дзик ӧткодь, кык-куим лун миянлы лоас жӧ кутны врагӧс Каменская дорын.
Югдан дорыс ми шыбытам Лукашлысь да Луганскӧй отряд Кулик батареяӧн Гундоровская вылӧ...
Сійӧ вештыштіс гырддзанас карга дорысь Пархоменколысь юрсӧ. — Александр Яковлевич, кежӧд жӧ устӧ, нинӧм оз тыдав...
Гундоровская босьтны и кутны...
Шуйга фланг тіян лоас надежнӧй.
Фронтсӧ ми паськӧдам Каменская водзын полотно ӧтар и мӧдар бокын.
Иван Гора, медым тыдалӧджык вӧлі налы видзӧдны карта вылас, шыбытіс биӧ ещӧ гоз мӧд щит.
Кыптӧм жарысь Ворошилов катовтчис бӧрвыв.
— Но тэ, тырмас нин, — шуис сійӧ, Иван Гора, вылӧ видзӧдӧмӧн, и друг: — А!
Тайӧ вот коді...
Здорово.
— Здорово, Климент Ефремович, — вочавидзис Иван Гора.
— Тэ ӧд сэки Смольнӧяс сулалін охранаын?
— Ме, Климент Ефремович.
— Тэ тайяс отрядын?
— Тӧрытсянь.
— Правильнӧ.
Уджышт накӧд.
Шахтёръяс — кӧрт йӧз, но дисциплинаыс налӧн жебындзи. — Синлапӧдъяс вӧрасӧн сійӧ корис Иван Гораӧс матӧджык.
— Петровкӧд — отрядса командирыскӧд — сёрнитлін?
— Климент Ефремович, командирыс менам подозрение улын.
— Тіян Петровныд дзик весьшӧрӧ кык пӧрйӧ отрядсӧ угробитліс Донец дорын дай Луганск дорын...
Аски ме тіян ордын митингуйта.
Сетам надёжнӧй мортӧс...
Тэ дасьты войтырсӧ...
— Эм.
— Разведкаӧ мунан?
— Эм, командарм ёрт.
— Бӧрйы дас мортӧс.
Задание татшӧм: видзӧд...
(Иван Гора лажыньтчис, Ворошилов карандаш помӧн пуктіс карта вылӧ чут).
Тіян эшелоныд сулалӧ тані...
Каменская — куим верст сайын лунвылынджык, — тан.
Тэ мунан Донец шуйга берегті веськыда Гундоровская станицаӧ.
Обстановка сэтшӧм, гундоровскӧй казакъяс кералӧмаӧсь ревком и сӧвет.
Войдӧрлун на вылӧ уськӧдчыліс Яхим Щаденко отряднас, пыркӧдыштіс и муніс.
Талун пӧлучитім юӧръяс, мый гундоровецъяс кӧсйӧны кучкыны Каменская вылӧ, взорвитны поссӧ да орӧдны миянлысь эшелонъяс.
Тайӧ висьталӧ: найӧ йитчӧмаӧсь немецъяскӧд, пӧлучитӧмаӧсь ӧружие.
Немецъяс матынӧсь.
Кӧнӧсь немецъяс?
Вот тэнад могыд: аддзыны германскӧй вынъяс.
Желательнӧ луншӧрӧдз пӧлучитны тэсянь юӧръяс...
— Эм, командарм ёрт...
— Уджыс кывкутана и ӧпаснӧй...
— Эм.
Иван Гора нуӧдіс би дорысь зумыш шахтёрӧс да кыкнан хлопецсӧ, вашкӧдіс налы, командарм вылӧ юрнас гогйӧдлігтыр, и найӧ нёльнаныс кайисны полотно вылӧ пагон дорӧ.
Кор сійӧ бергӧдчыліс, би дорын кыкӧн пуксялӧны нин вӧлі вӧвъяс вылӧ.
Ворошилов, би весьтӧ лажыньтчӧмӧн, сералігтыр зілис судзӧдны шлёмысь картупель.
Картупельыс сотіс да сійӧ шыблалыштіс сійӧс кипыдӧсъяс вылас, сэсся чегис, джынсӧ сёйис, мӧд джынсӧ бӧр шыбытіс.
Вестӧвӧй киысь поводсӧ босьтӧм бӧрын кокниа да небыда чеччыштіс седлӧ вылӧ, мак йывсьыс тойыштіс гнедӧй ужсӧ кыккокйыв.
Пархоменко вожасис вӧв вылас сьӧкыда.
Руднев ӧти кок вылас мӧдіс чеччавны верзьӧм вӧв бӧрся и пуксьӧм бӧрас дыр на куталіс кокнас стремясӧ.
Верзьӧмаяс мунісны войӧ.
Иван Гора шуис Володькалы:
— Картупельсӧ босьт, разӧдав зепъясӧ.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
1
Пархоменко плавгис бекешасӧ рыжӧй вӧв шоша вылӧ, папахасӧ вештіс балябӧжас, седлӧын бокног пукалӧмӧн — кыскис коксӧ стремясьыс.
Шонді кыпӧдчис бурӧй веж степь весьтын — сотіс Пархоменколысь бурысь видзӧдан бронзовӧй чужӧмсӧ.
Полотно кыкнанладорбокын мошкоритчисны йӧз — горзӧмӧн, варовитӧмӧн, сералӧмӧн кодйисны да шыблалісны му.
Окопъяслӧн визьыс рытыввылын пыксьыліс Донец шуйга берегса сук, джуджыд заросльясӧ.
Мышкын, верст куим сайын паськӧдчӧма ыджыд станица Каменская.
Сэтчӧ пос вомӧн — кыссисны эшелонъяс.
Уна быд пӧлӧс йӧз вуджӧдавсисны пыжъясӧн ю сайсянь асвӧляысь кодйыны укреплениеяс.
Станицаын заводитчыліс паника.
Каменская важӧнсянь нималіс краснӧй станицаын.
Ещӧ станичнӧй сӧвет тӧвнас на арестуйталіс ветымын саяс места вывса да бокысь воӧм генералъясӧс да казачӧй офицеръясӧс да мӧдӧдіс найӧс центрӧ, Луганскӧ.
Кадыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый краснӧй гвардияса начальниклы, Пархоменколы, лоис найӧс лыйлыны.
Матігӧгӧрса хуторъясысь да станицаясысь казакъяс, и торъя нин медся контрреволюционнӧй станицасьыс — Гундоровскаяысь, грӧзитчылісны тайӧ арестъясысь расправитчыны каменскӧйсакӧд.
Важыся лӧгнысӧ дзебӧмӧн, виччысьны сӧмын бурджык здук.
Немецъяс локтӧм бӧрын тайӧ здукыс воис.
Каменскаяын быд вой виччысьлісны налёт.
Пархоменко дінӧ матыстчис доброволецъяслӧн чукӧр, — вӧліны сэні и ремесленникъяс, и хуторса мужикъяс, и мещана, кодъяс овлісны станица окраинаясын и реальнӧй училищеысь детинкаяс.
Ӧткымынъяс сійӧс тӧдісны, чургӧдлісны кинысӧ.
Сійӧ видзаасьліс вылісянь...
— Александр Яковлевич, выныд тіян дыр кежлӧ миянас?
— Кольччинныд эськӧ миянӧ, ми эськӧ тан фронт лӧсьӧдім, ставӧн эськӧ босьтсим винтовкаясӧ, збыльысь...
— Вӧлі тані Яхим, отсаліс миянлы.
Но мыйнӧсь, — Гундоровскаяӧс ӧзтіс, а казакъяс ставныс степӧ пышйисны.
Ӧні найӧ кыкпӧв лёкджыкӧсь.
Пархоменко, уссӧ гартіг, висьталіс вӧв вывсянь:
— Коді зыръя — милости прошу...
Мукӧдыслы лоас бӧр, ёртъяс...
Прӧст шанцевӧй инструмент абу...
Гӧгыльтчӧй, ёртъяс, военнӧй зонаысь.
Найӧ, кодъяс вӧліны зыръяӧсь, мунісны кодйысьны.
Мукӧдыс неокота пырысь довгисны ю дорӧ.
Колис ӧтнас сулалан джуджыд, мича, зумыштчӧм нывка.
— А тэ мый воштін? — шуис сылы Пархоменко да матыстчис сідз, мый вӧлыс инмӧдчис льӧбнас нывкаӧ.
Но нывка эз и вӧрзьы. — Ме жӧ тэныд ог аддзы — мый воштін...
— Но, не окопъяс кодйыны — вайӧ винтовка, — киргыштан том гӧлӧсӧн зумыша шуис нывка да лэптіс сы вылӧ сьӧд синкымъяс увса мича, скӧр синъяс...
— Воюйтны кӧсъян? — юаліс Пархоменко нырсӧ гажаа чукыртӧмӧн.
— Лоӧ тай...
— Мыйла?
— Петантуй абу, — скӧрысь шуис сійӧ да бара кутіс видзӧдны водзӧ чургӧдӧм кӧмтӧм кок вылас...
— Тэ код жӧ сэтшӧмыс?
— Агриппина Чебрец.
Ме казакӧс вии Нижньӧй Чирын.
Яхим менӧ босьтіс эшелонас...
Эг сы вылӧ ме ви, медым менӧ быд чӧртыс кватлаліс...
Но, Каменскаяын ме петі.
Сетан винтовкасӧ али он?
Ог шутит ӧд! — Сійӧ бара лэптіс синъяссӧ — и Пархоменко аддзис: вот-вот найӧ гудыртчасны синваӧн.
Александр Яковлевич чукыртіс синкымъяссӧ, кыскис полевӧй сумкаысь бумагатор, гижис некымын кыв.
— Мун, — аддзан — кӧні ректӧны вагонсӧ.
Юав командир Лукашӧс, сет запискасӧ.
Сулавлы — юбканад, ли мый, воюйтны кутан?
— А мун тэ! — Агриппина кватитіс бумагаторсӧ, гырысь воськовъясӧн мӧдіс эрд кузя.
И, кор сійӧ вӧлі нин ылын, Пархоменко кутчысис бокъясас да басӧн вак-вакӧн серӧктіс сідз, мый вӧлыс тір-тір керис пельнас, ачыс мӧдіс гӧнитны.
Вагонысь вӧлі петалӧны нин боецъяс, да эрд вылын, бӧрӧн тапикасьӧмӧн да гоньялӧмӧн стрӧитчалӧны кык линияӧн.
Платформа вывсянь, гажаа горзігтыр да видчигтыр, шыблалісны кияс вылӧ артиллерийскӧй снарядъяс, сӧвталісны найӧс двуколкаясӧ.
Нёль ӧрудие, кодъясӧс вӧлі доддялӧма разнӧй гӧна вӧвъясӧ, сулалісны водзынджык, неылын, — сэсянь тшӧтш мыйкӧ горзісны.
Сьӧд усторъяса, гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм, косясьӧм юръюла неджуджыд военнӧй шыбласис вагонъяссянь, боецъяс дорӧ, — горзіс кирган, бырӧм гӧлӧсӧн.
Агриппина веськыда муніс сы дорӧ, нетшыштіс соскӧдыс:
— Начальник...
Лукаш горзіс:
— Телегаяс оз тырмыны снарядъяслы.
Мӧд линия босьтас снарядъяссӧ морт ӧтикӧн, нуас батарея сулаланінӧдз.
Агриппина кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Лукаш бергӧдчис, жергӧдіс пиньсӧ.
— Начальник, лыддьы гижӧдсӧ.
— А вешйыв тэ!..
— Лыддьы гижӧдсӧ, — сурова, ыръянаӧн мӧдысь шуис Агриппина.
Лукаш кватитіс, лыддис.
— Федосеенко ёрт! — пыр сідз жӧ голя сӧнъяс ормӧн горӧдіс Лукаш, — сет нывкаыслы винтовка, патронъяс!..
(И — Агриппиналы.)
Нимыд, овыд?
Ладнӧ, бӧрас гижа, ловйӧн кӧ бӧр воан.
Мун цепӧ...
Сулавлы...
Кыдзнӧ тэ?
Эй, Федосеев, сет нывкаыслы гач...
Тӧварнӧй вагонсянь вочавидзисны дӧсадаӧн.
— Абу гачыс...
— Косьын судзӧдан, мун...
Асылын час сизим кежлӧ бронепоездӧ крукалӧм вагонӧ Ворошиловлы кутісны воавны юӧръяс.
Верзьӧмӧн — седлӧтӧг — воис Володька шахтёр, дзугсялӧмсорӧн висьталіс, мый найӧ — вит морт — войнас прӧйдитӧмаӧсь казачӧй пикетъяс, кор заводитӧма югдыны — дзик станица дорысь аддзӧмаӧсь германскӧй разъезд — немецъяс вӧлӧм локтӧны гӧнечӧн Старобельскӧй шосселадорсянь (рытыв-войвывсянь) Гундоровскаяӧ, — шахтеръяс абу кутчысьӧмаӧсь, лыйлӧмаӧсь немецъястӧ да шызьӧдӧмаӧсь став станицасӧ.
Лоӧма дзебсясьны гумлаяс вылын.
Сійӧ, Володька, кыдз сылы тшӧктӧма Иван Гора, кутӧма казачӧй вӧв да седлӧтӧг скачитӧма татчӧ и Иван Гора ёртъясыскӧд пукалӧны гумла вылын и найӧс колӧ выручайтны.
Ворошилов сетіс приказ — жугӧдны противникӧс да босьтны Гундоровская.
Лукашлӧн коммунистическӧй отряд да 1-ӧд Луганскӧй мӧдӧдчисны Донец шуйга берегті, степь кузя, коді тулыссяног вӧлі свежӧй на да веж.
Шонді заводитіс нин сотны спинаяс да балябӧжъяс.
Ылын, степвывса жар гыяс сайын, тыдовтчисны пирамидальнӧй топольяс, садъяс, еджыд вичко Гундоровская станицалӧн, коді, кажитчӧ, мирнӧя ойбырасис Донец берег вылын.
Кулик батареялӧн нёль пушка, кодъясӧс кыскисны рыжӧй, пеганӧй тшыгйӧдӧм вӧвъяс, ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧрласьӧмӧн, скачӧн панйисны боецъяслысь цепъяс да кавшасисны мелӧвӧй мыльк йылӧ.
Цепьяс мунісны тэрмасьӧмӧн, боецъяс мунігмозыс пӧрччалісны пинджакъяс да шынель шойяс.
Берег пӧлӧнса кустъяссянь мӧдісны шковӧдчыны казацкӧй пикетъяс.
Агриппина муніс вӧтӧнмоз.
Патрон тыра сьӧкыд дӧра мешӧк блёмъяліс да кучкаліс лядьвей кузя, винтовкалӧн тасмаыс вундіс пельпомсӧ.
Кодлӧнкӧ гӧлӧс кадысь-кадӧ горӧдліс мышсянь: «Нывка, эн ордъясь».
Агриппина сувтовкерліс, морӧс тырыс кыскис шоныд степнӧй тӧв.
Кор мелӧвӧй йывсянь увкнитісны Куликлӧн пушкаяс, тайӧ вынйӧра шыясыс збодермӧдісны боецъясӧс.
Ылыс топольяс сайысь мӧдіс путкыртны тшын.
Шывъялысь кырнышъяс повзьӧмӧн тювкнитісны енэжын...
Агриппина, кыдзи и мукӧд, кодъяс котӧртісны сысянь веськыдвылын да шуйгавылын, гӧгыльтчис казакъясӧн сӧмын на эновтӧм ляпкыдик окопӧ.
Джуджыд топольяс, кольӧм вося шобді сёрӧмъяс, амбаръяслӧн да керкаяслӧн идзас вевтъяс вӧліны куимсё воськов выяын.
Уна керка ыръялісны лун шӧрся лӧнь сынӧдын, тшынавтӧг, кыдз сисьяс, вылӧ качлісны сотчысь идзас чукӧр да пӧжар весьтын гӧгралысь гулюяс.
Юбка улас кӧмтӧм кокъяссӧ кыскӧмӧн, голясӧ нюжйӧдлӧмӧн, Агриппина лэбач моз гӧгрӧдліс юрнас: сійӧ эз решайтчыв лыйлыны тыртӧмас, кыдз мукӧд, — весьшӧрӧ видзны патронъяс...
Лыйсьыны сійӧ кужліс — ещӧ ичӧт нывкаӧн на сійӧс велӧдліс Миколай вокыс.
Казакъяслӧн пуляяс кыпӧдлісны буссӧ дзик сійӧ ныр улын.
Но мед кӧть ӧтик казак тыдовтчыліс...
Сійӧ пельпом сайын, газъяснас сотӧмӧн, мӧдіс таргыны пулемёт.
Водзынджыкса кустъяссянь пондісны гылавны веткаяс.
Агриппина юр вомӧн чеччыштіс Лукаш, наганнас шенасьӧмӧн паськӧдӧма вомсӧ чужӧм пасьталаыс — нинӧм вӧлі оз кыв, но гӧгӧрвоана: «Водзӧ ёртъяс!»
Агриппина выныштчывтӧг сувтіс, быттьӧ сійӧс тӧлӧн кыпӧдіс, и лэбзис кӧмтӧм кокъяснас пӧсь му кузьта.
Водзын — плетень.
Тэрмасьӧмӧн думыштіс: «Кыдз нӧ вуджа — бӧжӧй коляс».
Пырысь-пыр жӧ сійӧс панйис олӧма морт, усьны пондӧм полотно гача, ӧчкиа.
Сійӧ укшаля вуджис плетень вомӧн.
Агриппина чашнитіс кокъяснас Марьялысь векньыдик юбкасӧ да, пыр сійӧ жӧ вӧвлытӧм долыдлун кылӧмӧн, коді лэбӧдіс сійӧс водзӧ, — чеччыштіс казачӧй дворъяс мыш вылӧ — гумла вылӧ.
И сэн, медбӧрти, аддзис врагӧс.
Сёйӧн мавтӧм стен пӧлӧн, копыртчӧмӧн, котӧртіс дженьыдик сьӧд мундира, гӧрд погонъяса, сьӧд тошка морт.
Агриппина лэптіс винтовкасӧ...
«Лый, йӧй!» - Горӧдіс кӧрт ӧчкиа морт, — сійӧ ставнас нетшкысис зепъяссьыс обойма корсиг.
Казак чеччыштіс сарай пельӧс сайӧ, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, кутіс метитчыны.
И водзджык сы дорысь, кыдз Агриппина аддзис ружьелӧн чеччалан мушка йылысь сылысь лёкысла вешкыртчӧм чужӧмсӧ, казак ачыс лыйис, — ӧчкиа морт лётнитіс кияснас.
Агриппина горӧдіс, сійӧ пезьдӧдіс курӧксӧ — лӧжаыс сьӧкыда тувкнитіс сылы пельпом лыас.
Казаклӧн ылӧдз лэбис винтовкаыс.
Сійӧ чилӧстіс да юрнас водзӧ уськӧдчис нывка вылӧ, и кыкнаныс и казак, и нывка — кутчысисны куш кияснас, ӧти мӧдсӧ сывъялӧмӧн.
Агриппина чувствуйтіс кыдз рутшкакылӧны лыясныс.
Вермасиг, пошкиг, нускиг — найӧ бергалісны.
На дінӧ котӧрталісны боецъяс.
Казак чегъяліс сылы мышсӧ, кос тошнас зутшӧдіс сьылі, зілис судзӧдны пиньнас голясӧ.
Кыкнаныс усины.
Гӧгыльтчисны.
Киясыс казаклӧн друг вынтӧг личалісны.
Агриппина чеччыштіс.
Казак киргис.
Кодікӧ вынӧн, меліа кутыштіс Агриппинаӧс пельпомӧдыс.
«Пон... снохач... пӧрысь пон» — шӧпкӧдіс сійӧ...
Тракнитіс пельпом вывсьыс сьӧкыд кисӧ, бергӧдчис...
Сы водзын сулаліс Иван Гора.
— Гапка! — шуис сійӧ, ён пиньяса вомсӧ пельсянь пельӧдз паськӧдӧмӧн...
Гӧгрӧс карӧй синъясас сылӧн вӧлі сэтшӧм чуймӧм, сэтшӧм радлӧм, — Агриппина муртса эз сывйышт сійӧс сьыліӧдыс кияснас.
Тайӧ став дырйиыссӧ!..
Шуыштіс сӧмын, пиньяссӧ калькӧдны ӧдва вермӧмӧн.
— Иван...
Здравствуй...
Наступайтысьяслӧн гыыс нӧбӧдіс Агриппинаӧс да Иванӧс вичко водзса паськыд плӧщадь вылӧ.
Бой помасьліс, казакъясӧс вӧлі зырӧма станицаысь, и найӧ верзьӧмӧн мунлісны степӧ мылькъяс сайӧ...
Пыр шочджыка шковгылісны ӧтка лыйӧм шыяс.
Кыліс серам, гажаа горзӧмъяс.
Дзуртісны юкмӧсъяс.
Тшын, пӧсь бус сайӧдӧма станицасӧ, ыргӧн шарӧн ӧшаліс сы весьтын луншӧр кадса шонді.
— Но, аддзыны сійӧс косьын!..
Гапа!..
Сайкавны ог вермы, — долис Иван Гора.
— Бӧрын ставсӧ висьтала, Иван...
Горшӧй косьмӧ...
Вӧлисти ӧні сылӧн пондісны тіравны киясыс да кокъясыс.
Сьӧкыда пырысь пӧрччис пельпом вывсьыс винтовкасӧ, кӧмтӧм коклапаясыс паськалӧмаӧсь юкмӧс дорса ыджыд няйт пиын...
— Гапа!..
Гапа! — горӧдісны грубӧй гажа гӧлӧсъяс.
Сы дорӧ писькӧдчис Миколай вокыс, — тошкасьӧма, верстьӧ мужичӧй лоӧма.
Сійӧс Агриппина сывъяліс и юрсӧ здук кежлӧ пуктыліс сылы морӧс вылас...
Матыстчис том казак Иван Прохватилов, кӧдзыд, югыд синъяснас веськыда видзӧдіс синмас, — кучкис кинас Гапкалы киас.
— Мый нӧ тэ абу став боевӧй формаа?..
Видзӧд, серамвыв лэптам!
Локтісны Матвей Солох и Василий Кривоносъяс кыкнанныс...
Ош моз йӧзсӧ тойлалӧмӧн катовтіс Тарас Бокун: «Тайӧ тэнад чой, Миколай?» — И вомсӧ паськӧдіс...
«Нывка, мый колӧ», шуисны боецъяс.
Видзаасисны, тӧдмасисны, ошканаӧн видзӧдлывлісны Агриппина вылӧ.
Сійӧ сулаліс яндзимысла муртса ловъя, украинскӧй ног кӧрталӧм вушйӧм чышъяна юрсӧ лэдзӧмӧн.
Юбкаыс сылӧн вӧлі вожалӧма пӧшти коскӧдзыс, ковтаыс ӧшаліс лестукъясӧн, и бокас гӧрда-лӧза туйяс казак гыжъясысь...
Чӧла сійӧ мӧдіс писькӧдчыны боецъяс кытшысь.
Иван Гора вӧтӧдіс сійӧс.
Агриппина восьлаліс путкыльтӧм телега дорӧ, кӧні кымынь туплясис виӧм казак.
— Сы вылысь нӧ кӧсъян босьтны? — юаліс Иван.
— Командир прикажитіс — судзӧдны.
Ме пырысь-пыр юкмӧс дорын песлышта.
— Лэдз, лэдз, — шуис Иван Агриппинаӧс сурова кежӧдӧмӧн, — ме ачым тайӧс вӧча. — И лажыньтчӧмӧн заводитіс пӧрччӧдны казак вылысь лампасъяса гач да ён сапӧг.
2
Сэн жӧ площадь вылын кежисны тыртӧммӧм казачӧй дворӧ, и юкмӧс дорын ворйын, кӧні юктавлӧны скӧтӧс, Агриппина заводитіс мыськавны лампасъяса гачсӧ.
Иван Гора пукаліс сы дорын, винтовкасӧ пидзӧс костас кутӧмӧн, видзӧдіс, кыдз Агриппина лэптыліс гез йылын пу чепня да, сійӧс вугйӧдыс кутӧмӧн, веськӧдчыліс — вына, статя, — кисьтліс васӧ и бара лэдзліс чепнясӧ юкмӧсӧ и шпыньмунліс сыла, мый сылы вӧлі лӧсьыд сьӧлӧм вылас вот Иван пукалӧ сы дорын да видзӧдӧ сы вылӧ.
— Письмӧ пӧлучитлін менсьым? — кызӧктыштӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Агриппина, гогнитіс юрнас. — Видзӧда ме тэ вылӧ — ог эскы...
Ёна жӧ тэ и нюжалӧмыд воӧн джынйӧнӧн.
Агриппина бергӧдчис мӧдарӧ.
Кӧмтӧм кокъяснас пырис ворйӧ да таляліс гачсӧ.
— Тэ сійӧс таляв лыа сорӧн...
Тэ, Гапа, вудж миян отрядӧ.
Ме тэнӧ гижа...
И тэныд кокньыдджык, и меным спокойджык...
— Ладнӧ, — вочавидзис Агриппина и бергӧдчис сылань мышкӧн.
— Тэ мый сэн Нижньӧй Чирас вӧчӧмыд?
— Но — мый...
(Сійӧ пӧдны кутіс, Иван чӧв оліс.)
Кодлыкӧ да, сідзкӧ, ме ачымӧс видзи...
Зэв весиг бура артмис....
Тэд кӧнкӧ ставсӧ нин висьтавлісны, — мый юасян...
— Вернӧ, — сэтчӧ и туй Ионалы, подлецлы...
Правильнӧ Гапа...
Заводитӧмыд овны смела, сідзи и водзӧ ов.
Агриппина песлаліс, ёна пыдзраліс гачсӧ, муніс ӧшӧдны сійӧс гож водзӧ.
Иван, кыдз подсолнух, бергӧдчыліс сылань, но век жӧ зілис не видзӧдны сылы лядвейыс вылӧ, коді тыдыштавліс вожалӧм юбка потасӧд.
Кыдз тэ казакыскӧд гумла вылас шашаритчӧмыд вӧлі, аттӧ, ёна жӧ...
Но, нывъяс революцияӧ мӧдӧмаӧсь...
Асьнысӧ ӧбӧдитны оз сетны.
Агриппина — бергӧдчытӧг.
— А мый нӧ нывкаясыслы вӧчны?
— Ог, ме нинӧм ог шу, правильнӧ, правильнӧ...
Сэки Гапка друг, медводдзаысь серӧктіс, — синкымъясыс сылӧн челядьлӧн моз ылыстчисны ӧта-мӧдсьыс, чужӧмыс лои гӧгрӧс, муса, воссисны ровнӧй пиньяс, — дзоридзасис, кыдз роза.
— Тэ мый? — юаліс Иван, сы бӧрся вомсӧ паськӧдігтыр.
— Аслам думӧй вылын серала.
— Но и йӧй тэ.
Сійӧ ещӧ гораа серӧктіс, пидзӧсъясыс кусыньтчисны вот-вот, кажитчӧ, пуксяс муас.
Иван зымкнитіс муас винтовка лӧжанас, дӧзмӧм пырысь вежыньтіс юрсӧ, кутіс видзӧдны бокӧ и век жӧ эз вермы кутчысьны — вак-вакӧн серӧктіс, вомсӧ паськӧдӧмӧн.
Сэки Гапка пуксис.
— Ой, мамӧй!
А ме виччыси — тэ серьёзнӧй, он матыстчы сы дорӧ...
А ещӧ — пола вӧлі — шуас: мый ме тэнӧ, йӧйӧс, шуас, седлӧ сайын кыскавны кута?
Ой, мамӧй!
— Ладнӧ, пасьтав гачтӧ, тэ боец!
Мун отрядад...
Кватитчасны — оз серамӧдз ло...
— Сійӧ жӧ ва на...
Иван польтчӧдіс банбокъяссӧ.
Но сылы и аслыс окота вӧлі еще ӧти здук нюжӧдны юкмӧс дорын тыртӧммӧм йӧрын — видзӧдны, кыдз Агриппина босьтіс гачсӧ, пыркнитіс, видліс кинас да, юрнас ӧтарӧ-мӧдарӧ довкнитӧмӧн шыбытіс пельпом вомӧныс.
Кокниа копыртчыліс, босьтіс муысь патрон тыра сумкасӧ, друг повзьӧмӧн видзӧдліс — кӧн нӧ винтовкаыс?
Вылӧ кыпӧдіс синкымъяссӧ.
Аддзис сійӧс Иван пидзӧсъяс костысь, и мӧдыс эз пырысь-пыр сет, кутыштіс...
— Но, вай...
— Босьт, босьт...
Выныштчӧмӧн сійӧ кутіс тракйыны ружьесӧ.
Сылӧн пӧсь лядьвейыс инмыліс Иван пельпомӧ и сідз сотыштіс, — Иван тешкодя, аслыс ног видзӧдліс сы вылӧ.
Мӧдыс ӧдйӧ зумыштчис.
— Тайӧтӧ шыбыт, Иван...
Но сёрнисӧ помавны тайӧ пӧрйӧ налы эз удайтчы.
Ворота сайын, пель чунавмӧн гымӧбтӧмӧн качліс вывлань тшын да бус сюръя.
Горӧдісны йӧз, заводитчис лыйсьӧм.
Иван чеччыштіс, тшӧктіс Агриппиналы пасьтавны косьмыштӧм гачсӧ, и сэк коста, кор сійӧ чеччаліс кок пӧв йылас, мӧднас гачӧ веськавны кужтӧма зілиг, потіс ещӧ некымын снаряд.
Заводитчис контрнаступление немецъяслӧн казакъяскӧд ӧтув, — налӧн коннӧй сотняяс бӧр воисны степсянь да ӧдйӧ кытшалісны Гундоровская станицаӧс.
3
Войся ыркыдик тӧв йиджліс спинаӧдз, кынӧм улын шоныд му турун дук, уна кодзувъяса кельыд лӧз-алӧй бархатнӧй енэж, коді тыдавліс, кор Иван бергӧдчыліс бок вылас, медым пыравны патрон сумкаас, и косьлӧн шумыс и лыйӧмъясысь ыпнитлӧмъяс, и снарядъяслӧн лёкысь жунькйӧдлӧмыс, и весиг зэвтчӧм тревогаыс бӧрыньтчысьяслӧн, кодъяслы пыр ӧтарӧ пырис тылас конница, — ставыс, ставыс туйдчыліс вежӧрӧ ёнджыка, ёся, гулыда, вынъясӧ, победаӧ, шудӧ чорыда эскӧмӧн...
И ставыс сы ради, мый орччӧн гуранын куйліс Агриппина, мыйкӧ скӧрысь ропкӧмӧн; сійӧ лыйліс сідзжӧ, кыдз найӧ некымын дас боецыс, кодъяс колисны жугӧдӧм да степь пасьта разалӧм отрядысь.
Вӧлі нин вой шӧр.
Луганскӧй да Коммунистическӧй отрядъяс бӧрыньтчылісны, казачӧй сотняяслысь зырӧмсӧ кутӧмӧн.
Гундоровская вӧсна кось помасис поражениеӧн.
Донец шуйга берег кузя бӧрыньтчан туй тыдовтчис орӧдӧмаӧн, станица кытшалӧма, площадь кузя, войска чукӧръяс кузя лыйлісны немецкӧй ӧрудиеяс.
Лоис бӧрыньтчыны веськыдвыв берегӧ снарядъясӧн пазйӧм, сотчысь пос кузя.
Татшӧм нога бергӧдчӧмсӧ некод эз виччысьлы, том боецъяс шӧйӧвошисны, воштісны стройнысӧ, и гузьгысисны быдӧн торйӧн спаситны ассьыс кусӧ, петны кытшысь.
Группалӧн начальник Лукаш лэбаліс верзьӧмӧн степь кузя, чукӧрталіс пышйысьясӧс.
Куликлӧн батарея, чуркъяс вылӧ сувтовкерлӧмӧн, бергӧдліс стволъяссӧ да ыстыліс медбӧръя снарядъяс скачӧн лэбысь коннӧй лаваяс кузя.
Боецъяс и асьныс эз гӧгӧрволыны — кытысь босьтчис тайӧ паникаыс.
Ставлы гӧгӧрвоана, мый ӧткӧн-ӧткӧн пышйысьясӧс казакъяс кераласны клинокъясӧн, кыдз ыжъясӧс.
И йӧзыс, кажитчӧ, абу полысьӧсь — да вот мый сэсся: кодкӧ горӧдіс дурмӧм гӧлӧсӧн, кодкӧ шыбытіс винтовкасӧ, и бекешасӧ, и шапкасӧ, уськӧдчис котӧртны.
И мӧдіс юръяслӧн гудыртчӧм.
А яндзимыдла ӧні нин воштысьны некытчӧ.
«Бурӧсь, — шуас аски асыв Ворошилов, эшелон пӧлӧн гнедӧй вӧв вылас мунігӧн. — Бурындзи котӧртід войнас, мичаӧсь ті видзӧднысӧ, аттьӧ, ёртъяс».
Сукмӧм пемыдын казакъяс дугдісны жмитны, полісны дойдавны вӧвъяснысӧ.
Ланьтісны немецкӧй ӧрудиеяс.
И топӧдчӧм отрядъяс бӧрыньтчылісны цепьяслӧн шочиник би сайӧд улын — асыв-лунвывлань, кӧрттуй полотно дорӧ, паровозъяслӧн ылыс тутсӧмъяс вылӧ ориентируйтчӧмӧн.
Кадысь-кадӧ, бӧрыньтчӧмсӧ вевттьысь цеп мышкын кодзувъяс югӧрын тыдовтчыліс сьӧкыда лолалысь верзьӧма морт.
— Вайӧ, вайӧ, хлопцы, — кыксё воськов вылӧ...
Боецъяс чӧла кыпӧдчылісны, мудзӧмпырысь вуджлісны и бара водавлісны лажмыдінъясӧ да чуркторъяс сайӧ сайӧдчӧмӧн.
Иван Гора шуавліс Агриппиналы:
— Эн вош пемыдас, кутчысь орччӧн.
Кось обстановкаын думайтны вӧлі некор.
Но шудыс кажитчыліс сэтшӧм паськыдӧн, мый Иван сӧмын дивуйтчис.
Некор эськӧ эз верит — висьтавны кӧ сылы войдӧрджык кутшӧмкӧ серьезнӧй морт йылысь, коді дзик пустяк вӧсна, мый йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав, куш сыысь сӧмын, мый олыштіс неуна нывкакӧд аскежын юкмӧс дорын, кутіс кывны морӧсас вӧвлытӧм мужество...
Быттьӧ Иванлы сӧмын и эз тырмыв тайӧ чепель солыс...
Кок улын муыс лоис кокни, и кодзувъяс кажитчисны матысаӧн — рабоче-крестьянскӧйӧн, кодъяс мигайтісны, кыдз маякъяс, великӧй революция весьтын, и мӧвпъяслы лоис кокни...
Тешкодь тор — мортыд...
4
Немецъяс, медбӧрти, гӧгӧрвоисны Ворошиловлысь ӧтчаяннӧй плансӧ — став куимнан сюрс вагоннас писькӧдчыны Царицынскӧй направление вылӧ.
Татшӧм решениеыс принципиальнӧ нин торъявліс краснӧй отрядъяслӧн партизанскӧй действиеясысь, кодъяскӧд лоліс паныдасьлыны немецъяслы.
Немецъяс кӧсйылісны игнавны Ворошиловлысь эшелонъяссӧ Миллерово да Лихая станцияяс костӧ и заставитны 5-ӧд армияӧс эновтны вагонъяссӧ да разӧдчыны.
Найӧ заводитісны кытшавны Лихаяӧс и такӧд ӧттшӧтш Миллероволадорсянь уськӧдчисны прорвитны 5-ӧд армиялысь арьергардсӧ, коді окопайтчис Каменская станица дорын.
Ворошилов кольччис татчӧ, арьергардас, медся боеспособнӧй частьяскӧд.
Эшелонъясӧн Лихаяӧ мунӧмӧн веськӧдлыны вӧлі ыстӧма Коля Рудневӧс да Артемӧс.
Найӧ скачитісны, надзӧн мунысь поездъясӧс панъялӧмӧн.
Водз асылын, — тайӧ вӧлі Май первойӧд лун, — руалӧм степын, Каменская дорса передовӧй окопъяс линия вылын, чукӧртчис митинг.
Ворошилов висьтавліс вӧв вывсянь.
— Талун став мирын гӧрд знамяяс улын жуӧны рабочӧй демонстрацияяс.
Талун ӧтувтчан лун, вынъяслӧн смотр лун.
Гӧрд лун пролетариатлӧн, сьӧд лун буржуазиялӧн, коді быд здукӧ дась кучкыны пӧщадатӧм свинечӧн рабочӧйяслы восьса морӧсъясӧ.
Паса кымӧса гнедӧй вӧлыс сылӧн талунъя ыджыд лун кузяыс вӧлі мичаа весалӧма да зэлыда гартӧма кокчерйӧдыс, бабкаяс дортіыс марлевӧй бинтӧн дӧра абутӧм вӧсна, сійӧ топӧдлывліс пельяссӧ, нырвомнас здрӧгнитліг, резіс быгнас боецъясӧс, кодъяс топӧдчӧмаӧсь командарм гӧгӧр, — найӧ гожъялӧмаӧсь, ёнӧсь, гырысь мыгӧраӧсь, — праздник лун кузя найӧ сідзжӧ мичаа кизялӧмаӧсь юръювнысӧ да тасмаалӧмаӧсь ньылӧдӧмла кормӧм дӧрӧмъяснысӧ.
Юръяснысӧ лэптӧмӧн, боецъяс зэвтчӧмӧн видзӧдісны командармлӧн гажа чужӧм вылӧ...
— Боецъяс!
Ми медводдзаӧн решитчим вуджны кывъяссянь делӧ бердӧ, великӧй вождь веськӧдлӧм улын, мирӧвӧй буржуазиялӧн став армияясысь да флотъясысь повтӧг, — решитчим стрӧитны выль мир...
Тайӧ чорыд решениеын миян медводдза мог — весавны РСФСР-лысь территориясӧ империалистъясысь да контрреволюционеръясысь.
Тайӧ могсӧ поручитӧма тіянлы, боецъяс, и сійӧс колӧ выполнитны...
Немецъяс наступайтӧны, медым босьтны миян поездъясысь военнӧй эмбур да кисьтыны миян тышлысь водзыса планъяс.
Тайӧс лэдзны ми ог вермӧй.
Талун ми долженӧсь петкӧдлыны империалистъяслы, мый гӧрд знамя оз позь нетшыштны пролетарскӧй киясысь...
Талун став мирын юргӧ «Интернационал», миян участок вылын йиркӧбтас победнӧй кось.
Став светса пролетарийяс кыласны сылысь грознӧй шыяссӧ.
Абу важнӧ, мый ми сюрс верстъяс сайын.
Аддзӧны найӧ миянӧс?
Аддзӧны.
Кылӧны найӧ миянӧс?
Кылӧны.
Ёртъяс, мед олас...
Сылӧн гӧлӧсыс и боецъяслӧн горӧдӧмыс вӧлі вевтыртӧма: мылькъяс сайсянь Миллеровола дорсянь увкнитісны немецкӧй пушкаяс.
Лихая — ыджыд сикт, сійӧ паськӧдчӧма полыньӧн быдмӧм мылькъяс пӧкатъясын еджыд керкаясӧн, идзас гумлаясӧн, плетеньясӧн, джуджыд топольясӧн, вишня садъясӧн.
Кӧрттуй станция куйлӧ мылькъяс поддінын.
Сиктсянь да станциясянь асыввывланьын куйлӧ нюра васӧд увтас.
Сійӧс чукыльтӧ царицынскӧй веткалӧн туй, тайӧ веткаыс первойя перегонын Белӧй Калитва станция дорын вомӧналӧ Донец ю.
Лихаясянь лунвывлань мунӧ ростовскӧй магистраль.
Сы кузя ӧні наступайтісны немецъяс, Лихаясянь ӧти перегон сайын лыйлісны Зверево станция.
Сэтчӧ, Зверевоас, муніс бронеплощадка вылын Артем, медым пышйӧдны, мый позьӧ, кӧрттуйвывса составсӧ да петкӧдны беженецъясӧс.
Немецкӧй аэропланъяс гӧгралісны Лихая весьтын, шыблалісны, бомбаяс, и уна керка нин да идзас чукӧръяс ыръялісны биӧн, тыртлісны тшынӧн мылькъяссӧ да тӧв мельничаяссӧ.
Май первойӧд лунӧ лунтыр воалісны эшелонъяс, ӧта-мӧд вылас зырӧдӧмӧн.
Запаснӧй туйяс эз тырмывны та мында маневрируйтысь поездъясыдлы.
Паровозъяс лӧвтісны, машинистъяс видчисны, кос выйӧныс чургӧдчӧмӧн, теплушкаясса восьса ӧдзӧсъясӧд беженецъяс повзьӧмӧн видзӧдісны енэжӧ.
Поездъяс муныштлісны и бара кузяӧн сулавлісны, кажитчӧ, тӧдтӧм помка вӧсна.
Помкаыс став тайӧ ыдждан беспорядокыслӧн вӧлі сыын, мый туйыс асыввылӧ, Царицынлань, вӧлі орӧдӧма нин: казакъяс Белая Калитва дорын взорвитӧмаӧсь кӧрттуй пос Донец вомӧн.
Лихая станция лоис мешӧкӧн, кытчӧ воалісны и воалісны эшелонъяс уна сюрс йӧзӧн, ӧружиеа и ӧружиетӧм йӧзӧн.
Пӧсь вӧлі Май первойӧд лун степын Каменская станица дорын.
Шондіыс муртса тыдаліс бус да тшын пырыс.
Кӧрт йиркакылӧм сыркӧдіс мусӧ, шыблаліс Ворошиловскӧй окопъяслысь линиясӧ.
Пыр выльысь и выльысь бус да тшын пыр тыдовтчылісны джынвыйӧ копыртчӧм мыгӧръяс юр выланыс картупель пуӧм вылӧ пӧртъясӧн, ас водзаныс чургӧдӧм паськыд, ӧтар и мӧдар ёсь дорыша штыкъясӧн.
Вирӧн ойдӧм окопъясысь кыпӧдчылісны отделениеяслӧн командиръяс, комиссаръяс, петлісны пельтӧммӧм, муӧн тырӧм боецъяс, и сьӧд вомъяснысӧ паськӧдӧмӧн, горзӧмӧн, муӧн да лӧглунӧн тыр синъяснысӧ чашкӧдӧмӧн, джӧмдалігтыр котӧртлісны гадъяслы паныд, — мед казьтыштас найӧс мамыс, — кыдз кольтаясӧ вилаяс — бырснитлісны нёль грана штыкъяс векньыд пельпомъяса, воротникнас джагалӧм офицеришкаӧ, украинскӧй госӧн тыртӧм рушкуас быгыд-гӧрд чужӧма унтер-офицерлы, коді гӧгрӧдліс револьвернас некутшӧм немецкӧй самоуверенностьтӧг нин, жебыник морӧсас ӧчкиа, приличнӧй чангыль ныра — мед сійӧс ен прӧститас, — немецкӧй рядӧвӧйлы, кодӧс ыстіс вир юысь буржуазия корсьны аслыс гу донскӧй степьясын...
И ӧтчыд и мӧдысь ветлісны немецъяс атакаӧ и эз вермыны сулавны штыковӧй контратака водзын, бергӧдчылісны и пышйылісны и эз нин этшаӧн найӧ, коньӧръяс, туплясьны полынь турун вылын либӧ ойзыны снарядъясысь артмӧм воронкаясын.
Дорйыны лоліс, таысь ӧтдор, и шуйга фланг гундоровскӧй казакъясысь, Каменская дорӧ найӧс матыстчыны лэдзтӧг.
Фронт зэв ёна нюжаліс, вуджис Донец сайӧдз веськыд берегас.
Содтӧд йӧз эз вӧвны.
Став надеяыс вӧлі сы вылӧ, мый тайӧ суткиясӧ эшелонъяс удитасны прӧйдитны Лихая пыр.
Рытъя дорыс сэсянь кутіс кывны телефон пыр Коля Рудневлӧн гӧлӧс:
«...Казакъяс взорвитісны Белая Калитва дорысь пос...
Положение сьӧктаммӧ...
Таысь ӧтдор, став перегон кузя Белая Калитваӧдз тшыкӧдӧма туйсӧ...
Лихаяын ставыс тыр...
Ог вермӧй водзӧ примитавны поездъяс...
Зіля мый вермӧмысь дзоньтыны туйсӧ Белая Калитваӧдз...
Таысь ӧтдор...»
— Тырмас и тайӧ, аттьӧ, — буркнитіс Пархоменко, коді вӧлі примитӧ телефонограммасӧ.
«...Таысь ӧтдор... немецъяс часысь часӧ босьтасны Зверево...
Миян дорын, мылькъяс вылын, кӧні мельничаяс, вӧліны нин немецкӧй разведкаяс, ми вӧтлім...»
Пархоменко кыскис юрсӧ меховӧй бекеша улысь, — бекешанас сійӧ вевттьысьліс, медым пушкаясысь лыйлӧм шыыс эз сэтшӧма мешайт сёрнитнысӧ...
Дӧзмӧм пырысь сюйис пельӧдзыс папахасӧ и петіс штабнӧй вагонысь — корсьны Ворошиловӧс.
Эрд вывсянь, кӧні бара ӧзйыліс кось, пуркйис бус да порох дук.
Кыссисны раненӧйяс, коді чукрасигтыр кутліс мӧд кинас ранаа кисӧ, коді варликтіс, ёртыслы пельпомас кутчысьӧмӧн, код сюрӧӧс кыскисны нӧсилка вылын.
Шальнӧй снаряд рузнитіс мусӧ, мунысьясӧс пӧрлӧдлігтыр.
Туплясисны жугавлӧм телегаяс.
Ӧти кӧльӧса дорын, пидзӧсъяссӧ кусыньтӧмӧн, китырас туруннас нетшкыштӧм му чабыртӧмӧн, куйліс нывбаба, юбкаыс бусӧсь, гӧрд креста кӧсынка вылас паськалӧма сьӧд пятна...
Пархоменко аддзис командармлысь гнедӧй вӧвсӧ.
Вестӧвӧй, коді вӧлі кутӧ поводӧдыс, сулаліс юрсӧ чатӧртӧмӧн.
Паськыд банлыяса, устӧм чужӧмыс зонмыслӧн вӧлі дзик кельыд, синъяссӧ джынвыйӧ куньӧма.
— Кӧні командарм? — горӧдіс Пархоменко.
Зон калькӧдліс вомсӧ, вочавидзис:
— Косьын...
Сӧмын муныштӧм бӧрын Пархоменко гӧгӧрвоис, мый зонмыд кувмӧн ранитчӧма.
Водзиын, бус кымӧръяс пиын, равзісны морт гӧлӧсъяс, потласисны гранатаяс.
Пархоменко копыртчыштӧмӧн котӧртіс наганнас тайӧ шыяс вылас.
Но зяткакылӧмыс, взрывъяс, лёкысь горзӧмъяс ӧтдальтчылісны нин.
Немецъяс бара эз выдержитны...
Котӧртӧм йывсьыс сійӧ патурликсис окопӧ, кучкысис пидзӧсъяснас сідз, мый пемдыліс син водзас.
Чеччыштіс кок йылас.
Сэтысянь буса рӧмыдсьыс шатлалігтыр сылань локтіс морт, — локтіг мозыс зілис сюйны ножнаӧ шашкасӧ, — помыс сылӧн вӧлі крукасьӧма пуртӧсас.
Кӧтасьӧм юрсиясыс сылӧн пӧсь сорыс лэччӧмаӧсь кымӧс вылас.
— Э! — горӧдіс Пархоменко. — Клим?
Кывзы...
Чӧрт!
Оз жӧ позь сідз...
Мый тэ сюйсян ачыд косяссӧ...
Ворошилов сувтовкерис, пемыд синъяснас дзоргӧдчис Александр Яковлевич вылӧ...
— А мый? — шуис. — Сэтшӧм вӧлі рок.
Муртса эз путкыльтны...
Сійӧ бара заводитіс сюйны шашкасӧ.
Пархоменко дзоргӧдчис шашка дорыш вылас.
Сійӧ вӧлі вирӧссьӧма.
— Зэв бур...
А ме ногӧн, он имеит право...
Кывзы.
Делӧяс зэв серьёзнӧйӧсь...
Ӧні звӧнитліс Руднев...
Ворошилов сідзжӧ чуймӧмӧн видзӧдліс вирӧссьӧм клинокыс вылӧ.
Вынысь йӧткыштіс сійӧс ножнаӧ.
Мӧдӧдчисны вагон дорӧ.
Пархоменко висьталіс Лихаясянь Рудневлы сетӧм телеграмма йылысь.
Ворошилов сӧмын ӧдйӧ кӧсӧйтчыліс другыс вылӧ.
— Сідзкӧ, колӧ косясьны, мӧд петан туй абу...
Кытчӧдз оз дзоньтыны туйсӧ — кутам косясьны...
Вагонъястӧ немецъяслы ог жӧ сетӧй, кӧть кыдз...
5
Колисны май первойӧд и мӧдӧд лунъяс.
Ворошилов пыр на кутіс врагӧс Каменская дорын.
Став эшелонъяс нин воисны Лихая дорӧ.
Бахвалов некымын сё беженецӧс мобилизуйтӧмӧн, пулеметъяс охрана улын дзоньталіс царицынскӧй ветка кузя Белая Калитваӧдз казакъясӧн пазӧдӧм жуглӧм туй.
Мылькъяс вылын, кодъяс кытшавлісны Лихаяӧс лунвывсянь да рытыв-лунвывсянь, меститчылісны окопъясын да канаваясын 5-ӧд армиялӧн отрядъяс.
Иван Гора да Агриппина ӧтувтчисны шахтёръяс дорӧ.
Кызвыныслӧн вӧлі виччысяна настроение.
Ставӧн тӧдісны командармлӧн чорыд решение йылысь — не сетны враглы ни ӧти вагон.
А найӧ — тайӧ вагонъясыс, платформаясыс, тшыналысь паровозъясыс — улын мылькъяс поддінын вӧліны сы мында, — синнад он судз.
Некутшӧм морт вынъяс оз тырмыны разберитчыны тайӧ рокын.
Боецъяс ропкылісны: «Лӧсьыд приказывайтны командармлы: пуксис гнедӧй вӧв вылӧ и муніс, кытчӧ лолыс лэптӧ!
А тэ ловъя морӧснад видз проклятӧй эмбур...»
Лёк настроение йылысь Иван Гора пыр жӧ гӧгӧрвоис, кор паныдасьліс эрдын тӧв мельнича дорын Емельян Жуккӧд, сійӧ зумыш шахтерыдкӧд, коді пӧрччӧма вӧлі паськӧмсӧ виӧм немец вылысь.
Жук эз нимкодьмы сы кузя, мый Иван Гора Володькакӧд да Федькакӧд ловйӧн бӧр воисны отрядӧ, эз шу сылы — «Здорово» — сьӧкыда бергӧдчис мӧдарӧ, эз кут видзӧдны синмас.
Мышкыртчӧмӧн, вӧрзьывтӧг, быттьӧ изйысь вӧчӧмъяс, помӧдз кодйытӧм окопъяс дорын пукалісны и мукӧд шахтёръяс — зумышӧсь, няйтлаыс сьӧдӧсь, ротйысьӧм паськӧмаӧсь, кӧмтӧмӧсь.
Эз тыдавны ӧзъялысь бипуръяс, эз пуны сёян, быттьӧ некод тані эз думайтлы кольччыны.
Йӧз думайтісны.
Юръяснысӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны енэжын мышлань шевкнитӧм бордъяснас лӧстышталысь германскӧй самолет вылӧ.
Синмӧн аддзана, мый татшӧм настроениеӧн отряд косясьны эз вермы.
Колӧ вӧлі примитны срочнӧй мераяс.
Аслыс окоптор кодйӧмсӧ помалӧм бӧрын, шыблалӧм му кузя зырнас шлапӧдыштӧмӧн, Иван Гора шуис Агриппиналы, колі вӧлі кык воськов сайын гудйысьӧ шанцевӧй инструментнас.
— Личнӧй интерестӧ лоӧ вештывны мӧд план вылӧ, либӧ нин тэ эн и кутчысь лучше...
Сідз вот, Гапка.
— Тӧдӧмысь, — вочавидзис Агриппина, юкавмӧн мудзӧм спинасӧ веськӧдӧмӧн.
Степь помӧ гӧгыльтчысь шонді югдӧдіс сылысь пӧсь чужӧмсӧ.
Сійӧ лэптыштіс соссӧ да куш сойнас чышкыштіс ва кымӧссӧ.
Ставыс тайӧ кажитчис Иванлы ззв лӧсьыдӧн, и Агриппина, коді читкырасис шондісьыс, — зэв мичаӧн.
— Ме должен решитчыны ыджыд риск вылӧ.
Абу сійӧ мем страшнӧ, а сійӧ, мый — правильнӧ ли ме вӧча?
Но думайта и воа выводӧ: колӧ...
Мый таысь артмас?
Тӧдтӧм.
Сӧветуйтчыны ыджыдджык ёрткӧд - абу тан сэтшӧмыс.
Видзӧдны кыккирудз пукалӧмӧн — оз позь.
Сідзкӧ — колӧ босьтны инициатива.
Агриппина эз лючки гӧгӧрво — мый йылысь сійӧ буксӧ, ачыс, кыдз петук ид тусь вылӧ, дзоргӧдчӧма сылӧн сьӧд кияс вылӧ, кодъяс куйлісны зыр вороп вылын.
Но гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧ честнӧя.
Вочакыв пыдди сійӧ важнӧя гогнитіс юрнас шонділань.
Иван петіс окопысь да мӧдӧдчис тӧв мельничалань, кӧні вӧлі полклӧн штабыс да наблюдайтан пункт.
Мельнича ворота дорын муас вайӧм потӧм изки вылын пукалісны кык штабнӧй: ӧтиыс студенческӧй курткаа, кельыд чужӧма, посньыдик пиньяса, би кодь гӧрд тош шматӧкъяса, мӧдыс — манак кодь, няйт, пельпомӧдзыс юрсиа, пенснэа, куш яй вылас пасьталӧм пальтоа, пальто вывтіыс вӧнясьӧма кӧвйӧн.
Штабнӧйяс гажтӧмпырысь ворсӧны вӧлі нямрассьӧм картіӧн очко.
Иван Гора юаліс — кӧні командир.
Рыжӧй штабнӧйыс, сы вылӧ видзӧдтӧг, вочавидзис коса, мый командир оз эшты.
— Узьӧ ли мый? — юаліс Иван Гора, изки дорӧ лажыньтчӧмӧн пуксигтыр.
— Но — узьӧ, тэд кутшӧм делӧ! — картісӧ тасуйтігтыр, вочавидзис мӧдыс, манак кодьыс.
— Не пӧраӧ командирыд узьӧ.
Мунӧ садьмӧдӧй сійӧс.
— А мый сэтшӧмыс?
— Сідзкӧ колӧ нин.
Штабнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Рыжӧйыс юаліс:
— Тэ миян отрядысь, тӧварыш?
— Да.
— Командир нинӧм йылысь эз прикажит докладывайтны.
Верманныд тайӧс гӧгӧрвоны?
— Вот ті сійӧс и садьмӧдӧй...
Найӧ бара видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Лоис тыдалана, мый тайӧ мортыс, кӧть кыдз, оз жӧ лэдзчысь.
Но мельнича воротаыс дзуртыштӧмӧн калькаліс, — командир Петров петіс ачыс.
Вӧлі сійӧ латшкӧсіник, гӧгрӧс чужӧма, унзіль, скӧр, ставнас пызьӧссьӧма.
— Но?
Мыйся делӧ? — юаліс сійӧ, Иван Гора вылӧ враждебнӧя видзӧдаліг. — А! Товарыш питерса коммунист...
Директиваясӧн, ли мый? — Сійӧ кӧсӧя вежыньтіс вомсӧ.
Пуксис изки вылӧ, кыскис махорка тыра жӧч доз.
Бергӧдліс, нускис. — Нинӧм, ёртъяс, оз артмы тіян мӧвпысь.
Ӧчереднӧй сумасбродство...
А ми делӧсӧ имеитам ловъя йӧзкӧд, ог отвлеченнӧй идеяяскӧд...
Со кыдз...
Иван Гора сулаліс сы водзын кокъяссӧ топӧдӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн, сідз, кыдз колӧ сулавны командир водзын.
Петров сука лэдзис ныррозьяссьыс тшын.
— Но, мыйын нӧ делӧыс, инӧсь?
— Отрядлӧн настроение некытчӧ оз шогмы, командир ёрт.
Отряд оз вермы выполнитны боевӧй задание...
— А коді сетіс боевӧй заданиесӧ? — друг ӧшлӧн кодь ён сьыліӧдзыс гӧрдӧдӧмӧн, горӧдіс командир Петров. — 5-ӧд армиялӧн штаб?
Ог тӧд сэтшӧм армиясӧ.
Формируйтӧмас эг участвуйтлы...
Менам отряд йитчӧма 5-ӧд армиякӧд сӧмын кӧрттуй колеяӧн...
Менам отряд подчиняйтчӧ сӧмын народ вӧлялы...
Менам отряд оз кӧсйы исполняйтны диктаторскӧй приказъястӧ...
Кодлы тайӧ колӧ: кыскыны пельпом вылын квайтымын эшелон важ клам!?
Отрядлӧн вӧля — со боевӧй приказыс…
Командирлӧн измена вӧлі явӧ тыдалана.
Скӧрмӧмӧн да гӧрдӧдӧмӧн, сійӧ юрнас выдайтліс асьсӧ...
Ставсьыс лӧсялана — сиктса учитель, во джын сайын Учредительнӧй собраниеӧ эсеровскӧй трибунӧ веськавны зільысьяс пиысь, коді ӧні уджалӧ Центральнӧй радаын гуся директиваяс серти...
Крепыдкодь морт и дурак содтӧд...
Иван Гора, сы водзын сулалӧмӧн, тэрмасьӧмӧн арталіс — кыдз лӧсьыдджыка действуйтны.
«Котӧртны станцияӧ Главнӧй штабӧ, юӧртны Рудневлы командир изменитӧм йылысь?
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ суматокаад Руднев сійӧс жӧ, Иванӧс, и ыстас ликвидируйтны мятежсӧ.
Да воштан кадсӧ котралігад.
Да и он мун татысь...»
Иван кӧсӧйтчыліс.
Кыкнан штабнӧйыс, рыжӧйыс и кузь юрсиаыс эновтӧмаӧсь картісӧ да чашкӧдчӧмӧн, — веськыд киныс зептаныс, — видзӧдавлісны Иван вылӧ.
Гӧгӧрвоана: видзчысьтӧмапырысь медводдза кыв шуигӧн, вӧрзьӧдчигӧн — сійӧс лыясны...
Мельнича вылын, наысь ӧтдор, некод эз вӧв, и гӧгӧр сё воськовъяс вылӧ эрдыс вӧлі тыртӧм.
— Зверево босьтӧма немецъясӧн, командир ёрт, — шуис Иван Гора, ачыс оз тӧд — мыйла друг думыштіс тайӧс. — Артем ёртлӧн бронепоезд сулалӧ Лихая дорын нин.
— Сӧран, — скӧра, но аслыс эскытӧг буркнитіс Петров.
— Ог сӧр, командир ёрт, кайлӧй мельнича вылас, бронепоезд тасянь тыдалӧ...
Немецъясӧс колӧ виччысьны часысь часӧ...
Бойтӧ лоас примитны...
Петров скӧрысь гонькнитліс сы вылӧ.
Штабнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Рыжӧйыс муніс мельнича вылӧ, и вӧлі кылӧ, кыдз дзуртны мӧдіс поскыс сійӧ кок улын.
Ӧні Иван водзын колисны кыкӧн.
И сійӧ личкыштіс — суровджык, басӧн:
— Митингуйтны тіянлы, командир ёрт, кӧть кыдз да лоас...
Отрядыд дезорганизуйтчӧма — начкаласны миянӧс, кыдз ыжъясӧс, тайӧ факт.
Да и аслыд тіянлы нинӧмла сюрӧдчыны пуля улас...
Командирлӧн бара другысь польтчис вирӧн кыз сьыліыс.
Мӧдіс нускыны, но кутчысис шуасьӧмысь, туясигтыр — кӧн нӧ тан провокацияыс?
— Либӧ отрядлы пырысь-пыр мунны позиция вылысь, либӧ кутчысьны чорыда...
Вайӧ митинг, командир ёрт...
— Ладнӧ. — Петров сьӧкыда кыпӧдчис изки вылысь. — Ладнӧ.
Мун...
«Йӧйыд этша, вокӧ, кӧсъян меным пуля лэдзны лопаткаӧ», — думыштіс Иван Гора и сӧмын бӧрыньтчыштіс воськов вит кымын.
Мельнича вылын вышкавыв ӧшиньӧд мыччысис рыжӧйлӧн юрыс.
Иванлӧн ёвкнитіс сьӧлӧмыс.
— Федор Федорович, — горӧдіс рыжӧй вышкавыв ӧшиньсянь. — Верст вит сайын тшыналӧ кутшӧмкӧ чӧрт...
Пӧжалуй — бронепоезд.
— Эге! — шензьӧмӧн шуис командир.
«Эге!» — ещӧ ёнджыка шензьӧмӧн ас думсьыс шуис Иван Гора.
И быттьӧ збыльмӧдӧм вылӧ — ылысянь степь кузя гӧгыльтчис ӧрудиеысь увкнитӧм шы.
Сэки командир решитчис.
Кузь юрсиа штабнӧйлы довкнитӧмӧн, прикажитіс сылы джын гӧлӧсӧн, медым деньга да документъяс кӧртавны мешӧкӧ, дасьтыны вӧвъяс.
Иван вылӧ видзӧдтӧг, зумыштчӧмӧн, решительнӧя мӧдіс восьлавны эрд кузя окопъяслань.
Иван муніс сы бӧрся — воськов джын сайын.
Командирлӧн гӧлӧс вӧлі ён.
Кисӧ лэптӧмӧн, сійӧ горӧдіс став эрд тырнас:
— 3-ӧд Варваропольскӧй отрядса боецъяс!
Явита летучӧй полевӧй митинг...
Шахтёръяс мӧдісны петавны окопъясысь, кыпӧдчавны му вылысь.
Кытшалісны командир Петровӧс — букышӧсь да недӧвӧльнӧйӧсь.
Иван Гора, синъяссӧ муӧ лэдзӧмӧн, сулаліс сы дорын.
— ...Воис кад, кор колӧ решитны основнӧй вопрос: мый вӧсна ми бӧръя пом косясям? — заводитіс сёрнитны командир шахтёръяслӧн суров чужӧмъяс вывті синнас кытшовтӧмӧн. — Мыйла эновталім ассьыным рӧднӧй керкаяс?
Мыйысь миянӧс ыжъясӧс моз вӧтлӧны йӧз муӧ...
— Йӧз муӧ, — басӧн шуис сы бӧрся Иван Гора, юрсӧ кыпӧдӧмӧн да серӧктігтыр, — рабоче-крестьянскӧй чужбина вылӧ асланым гайдамацкӧй плетьясысь да немецкӧй шомполъясысь...
— Тӧварыш! — командир кусьыс петӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. — Эн торкав ораторӧс...
Шыбыт большевистскӧй модаястӧ...
Ті абу Москваын...
Ёртъяс! — горӧдіс сійӧ, кинас пыркӧдӧмӧн. — Ми мунім косясьны рӧднӧй му да вӧля вӧсна...
— Кулацкӧй му вӧсна, эсеровскӧй вӧля вӧсна, — букӧстіс Иван.
— Ёртъяс! — командир лоис кульӧм туша кодь гӧрд. — Германскӧй нашествиелы паныда миян тышын московскӧй коммунистъяс миянӧс предайтісны!
Москвасянь прикажитӧма сдайтны немецъяслы Донбасс...
И миянӧс нуӧны рӧднӧй сиктъясысь, медым вӧчны миянӧс большевистскӧй холуйясӧн.
Миянӧс вайӧдісны тайӧ позиция вылас — смерть вылӧ...
Медым ми тані косясим, а коммунистъяс мед нуисны вагонъяс Царицынӧ...
— Тырмас!
Эн паськӧдав ассьыд мӧвпъястӧ! — став горш тырнас юрӧдіс Иван Гора. — Ёртъяс!
Ме питерса металлист.
Со менам документъяс.
Видзӧд.
Со менам киясӧй.
Видзӧд...
А тайӧ мортыс тіянлы тӧдса?
— Абу!
Абу тӧдса, — вочавидзисны шахтёръяс чукӧрсянь, Володькалӧн да Федькалӧн гӧлӧсъяс и сэсся Емельян Жуклӧн гӧлӧс.
— Мед сійӧ висьтасяс, код сійӧ сэтшӧмыс...
А ме дженьыдджыка шуа.
Командир Петровыд — эсер.
Став мирлы тӧдса, мый эсеръяс вузалісны немецъяслы Украинатӧ госа кусӧкъяс вылӧ, лӧз свиткаяс вылӧ...
Коді сійӧс бӧрйыліс командирнас?..
Мӧдӧдісны сійӧс Киевсянь, Центральнӧй радасянь...
Сійӧ провокатор...
Сынӧдсӧ вартӧмӧн, Иван кӧсӧйтчыліс командирлань.
И аскадӧ...
Петров нетшыштіс кабурсьыс нагансӧ да лыйис Иван Горалы юрас.
Ӧтпырйӧ такӧд Иван Гора, юрнас сідз суныштӧмӧн, мый пуляыс чирснитіс сӧмын юрси йывтіыс, — кватитіс Петровӧс киӧдыс да став мак йывсьыс кучкис сылы синъяс костас.
Командир тшӧкмуніс горӧдӧмнас, чергӧдчис.
Кодкӧ Володька ли Федька — кватитіс сылысь — нагансӧ.
Шахтёръяс чӧла видзӧдісны вӧртӧг куйлысь командир вылӧ.
Иван Гора, соснас кымӧссӧ чышкигтыр, шуис:
— Ребята...
Ме вӧчи неправильнӧ, торки военнӧй дисциплина, кучки командирлы...
Решайтӧй: кодӧс лыйлыны — менӧ али сійӧс?...
Рабочӧйӧс, коді предан рабочӧй класслы, али форменнӧй провокаторӧс...
А мый сійӧ эсер и провокатор — ӧтвечайта юрӧн.
Решайтӧй, быд здукӧ враг вермас заводитны наступление.
Враг оз вермы суны миянӧс немвиччысьтӧг...
Шахтёръяс пыр на чӧв олісны.
Сэки Емельян Жук шуыштіс:
— Сетіс нӧдкыв, коммунистыд...
Но кыдз: веритам тайӧ мортыслы?
— Веритам, веритам, — вочавидзисны некымын шахтёр.
Мукӧдыс гогнитісны юръяснас.
Веритам — сідзкӧ, Иван, босьтчы командуйтны.
6
Зверево станция (Лихаясянь лунвывланьын) збыльвылӧ вӧлі нин босьтӧма немецъясӧн.
Май коймӧд лунӧ степь помын тыдовтчисны налӧн разъездъяс.
Найӧ эз саймовтчыны медводдза лыйӧмъясысь, кыдз войдӧрлун, — верзьӧмаяс чукӧръясӧн сувталісны ылыс мылькъяс вылӧ, лэччалісны вӧвъяс вылысь, наблюдайтісны.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый на бӧрся катласьӧмӧн локтӧ бусӧссьӧм, горизонт сайын тыдавтӧм на пехота.
Мельничаяс дорсянь окопъяслань, тӧвзьыштіс ыджыд нёптоласьӧм фиат.
Таркакылӧмӧн, карасиннас тшыналӧмӧн, — сувтіс окопъяс дорӧ.
Машинаын пукалісны Коля Руднев да шондіӧн сотӧм Артем.
Кыз кимӧдзьяссӧ водзӧ шыблаліг, косьмӧм паръяссӧ чургӧдӧмӧн, Артем висьтавліс боецъяслы.
— Белая Калитваӧдз туй дзоньтӧма.
Медводдза поездъяс мунісны.
Войбыдӧн ми прӧстмӧдам став станциясӧ...
Ёртъяс, ми долженӧсь выполнитны боевӧй задание: кызь вит сюрс челядь, нывбабаяс, старикъяс лоасны вайӧдӧмаӧсь Царицынӧ...
Миян командарм китыра геройяскӧд куим лун и куим вой косясьӧ кӧдзыд ӧружиеӧн Каменская дорын...
Интервентъяс страшитчӧны пролетарскӧй штыкъясысь...
Неужели ми тан примитам ас выланым позор?
Артем вӧлі опытнӧй массовикӧн, кужліс ӧтувтны сюрса ощущениеяс сюрс йӧзлысь ӧти мортлӧн ӧти вӧляӧ.
Смертьысь полӧм ставсӧ венана сӧмын сэк, кор став мукӧд чувствоясыс приниженнӧйӧсь, дезорганизуйтӧмаӧсь.
Овлӧны здукъяс, кор позор кылӧмыс терпиттӧма дойдмӧн ёсьджык смерть водзын полӧмысь, кор садьмӧдӧма классӧвӧй лӧглунлысь медся сотан, вынйӧра, действеннӧй чувство, и став личнӧйыс, быдлунсяыс вӧйӧ сы пиын да пӧдӧ...
Фиат тӧвзис водзӧ нюжалӧм фронт кузя.
Артем висьтавліс боецъяслы, мый вот-вот воасны подкреплениеяс — Каменская дорысь Лукашлӧн отряд, дай аскинас колӧ виччысьны и Ворошиловӧс став вынъяснас...
Настроение кыптыліс.
Степӧ, ылӧ, мунлісны чукӧръясӧн верзьӧма разведчикъяс.
Пансьыліс воча лыйсьӧм.
Фиат ас бӧрсяыс тшын бӧж кольӧмӧн, тӧвзис увлань, Лихая станцияӧ.
Став зільӧмъяс вылас видзӧдтӧг — беспорядок сэні вӧлі думыштны вермытӧм.
Быд эшелонса йӧз зілисны ӧдйӧджык мунны тайӧ налькйӧ игналӧм вагонъяс чукӧрысь.
Медвойдӧр мӧдӧдалісны беженецъяс — челядь, нывбабаяс — тыра эшелонъяс...
Но медым йӧткыштны поездсӧ царицынскӧй стрелкаяс вылӧ, колӧ вӧлі мӧд поездлы сетчыны бӧрвыв, и тані заводитчылісны зыртчӧмъяс — вагон ӧшиньяссянь, теплушка ӧдзӧсъяссянь лёкысь горзӧм, ас судӧн судитны грӧзбаяс, ручнӧй гранатаясӧн...
Руднев бӧрйис торъя бригада Чугай командуйтӧм улын, — сэні вӧліны и силач Бокун, и скӧр Иван Прохватилов, в ыръян Миколай Чебрец, и кыкнан Кривоносыс.
Бригада петкӧдаліс индӧм поездъяссӧ стрелкаяс вылӧ.
Кывйӧн кӧ, рӧмъяс да висьталӧмъяс нинӧмӧ эз вайӧдлыны.
Чугай действуйтліс ӧти революционнӧй решительностьӧн.
Сійӧ эз чепсасьлы ӧтарӧ-мӧдарӧ, ветліс варгылясьӧмӧн павк восьтӧм бушлата, морӧсас — татуируйтӧм китайскӧй дракон.
— А нолтӧ — бӧрыньтчышт, вокӧ, — висьтавліс сійӧ машинистлы да муніс вагонъяс пӧлӧн, кӧні гӧлӧснысӧ жалиттӧг горзісны йӧз... — А но — пӧдлавлы ӧдзӧсъяс, а но — спокойнӧ...
Менсьым кывсӧ верманныд кывзыны, ёртъяс?
Дженьыдик революционнӧй лыдӧн — пырысь-пыр койышта свинечӧн...
А но — давай пулемет!...
Бокун, моздорас кватитӧмӧн, кыскис пулемет.
Иван Прохватилов усьліс кынӧм вылас пулемет томан дорӧ.
Кривоносъяс мыччылісны лента.
Чугай, — вомсьыс папироссӧ спокойнӧя босьтігтыр:
— А но — давай ӧчередь.
Теплушка ӧдзӧсъяс клоп пӧдласьлісны.
Вагон ӧшиньяс дорысь чепӧсйылісны йӧз...
Машинист свистоклысь воропсӧ кыскыштӧмӧн, кокньӧдліс сьӧлӧмсӧ пель чунӧдан тутӧстӧмӧн, йӧткыштліс поездсӧ сідз, мый ратшкакылісны вагонъяс.
— Медся главнӧйыс — спокойствие, — шуавліс Чугай, — революцияыд требуйтӧ ыджыд выдержка.
А но — ӧні — вай вуджӧд эшелонсӧ челядьпияннас...
Век жӧ май коймӧд лунӧ лунтырӧн удайтчис мӧдӧдны Белая Калитвалань сӧмын коймӧд юкӧнсӧ составъяслысь.
Мылькъяс вылын да степын войбыд эз ланьтлы ружьеясысь да пулемётъясысь лыйсьӧм.
Нюра равнинасянь ӧвтіс васӧд руӧн, кодзувъяс бердісны уль ру пиас.
Вӧлі пемыд и страшнӧ.
Станцияясын и вагонъясын эз лэдзлыны биасьлыны, — весиг ӧзтӧм изтӧгтув кузя восьтылісны би.
Сӧмын туйяс кузя составъяс костын качайтчигтыр визлалісны чусыд пӧнар бияс.
Вагонъясын некод эз узь, петавны полісны.
Буферъяс йиркӧм пӧвсын пемыдас друг кыліс лёк горшӧн горӧдӧм, кос лыйӧм шы, сьӧкыд кок шы.
И ещӧ кажитчыліс узьтӧм йӧзлы, мый гӧраяс сайын косьлӧн йиркакылӧмыс лоӧ кыланаджык, матыстчӧ.
Уна клопота вайис «Бушков» отрядлӧн блиндированнӧй куим вагона эшелон.
Анархистъяс, кодъяс медводзсяньыс веськалісны запаснӧй туй вылӧ да таысь вӧлі ёна шызьӧмаӧсь, пӧлучитісны приказ (газет бумага лестук вылӧ чернильнӧй карандашӧн гижӧм, Рудневӧн да Артемӧн кырымалӧмӧн) — пырысь-пыр петны ӧружиеӧн фронт вылӧ.
«Бушков» отряд заводитіс митингуйтны вагонъяс дорын.
Мнениеяс вожалісны.
Найӧ, кодъяс вӧліны томӧсьджык, мӧдісны шуасьны сы дор, медым выполнитны приказ кӧть джын составнас да.
Матерӧй отрядчикъяс, кодъяс вӧвлісны и таысь на сьӧкыдджык переделкаясын, категорическӧя требуйтлісны кольччыны эшелон бердын ставлы и кӧть косьӧн да писькӧдчыны царицынскӧй стрелкаяс вылӧ.
Ыджыд синъяса, чахоткаӧн висьысь, гимназист, чегсьытӧм идеалист, горӧдіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Ёртъяс, воис кад, — вунӧдӧй зарни портсигаръяс йывсьыд, ми жӧ абу бандитъяс, ми анархистъяс!..
Зырымбедьлы сідз камгисны балябӧжас револьвер воропӧн — лизгыртчис-пӧрис вагон кӧлеса улӧ.
Но век жӧ отряд колебайтчис, кытчӧдз старик Яков Злой эз аддзы формула.
Плӧщадка тшупӧд вывсянь, плавкӧс ныр вылас пенснесӧ ладмӧдіг, косіник киас бумагатор кутӧмӧн, — вӧзйис резолюция.
— «Сэтшӧмтӧ номера приказ сведениеӧ примитӧмӧн», — заводитіс сійӧ лыддьыны лӧвтышталӧмӧн и друг шпыньмуніс...
— Го-го-го, — гӧрӧктісны, ызӧбтісны медся матерӧйясыс отрядчикъяс пиысь. — Гымӧд Яков!...
— «Сэтшӧмтӧ номера приказ сведениеӧ примитӧмӧн, «Бушков» отряд быть пырысь должен вештыны сы дорӧ шыӧдчӧмлысь самӧй формасӧ, сы вӧсна мый приказ, кодӧн кӧть мед сійӧ эз вӧв сетӧма, противоречитӧ быд анархическӧй ассоциациялӧн свободнӧй волеизъявление принциплы»...
Мӧдісны кекӧначны.
Качисны сынӧдӧ шапкаяс.
«Ай, да старичок!...
Вот — юрыс, тайӧ вот юр...
Эг кӧ вӧлӧй ми анархистъясӧн, босьтім эськӧ сійӧс батькоӧн».
Резолюция примитӧм бӧрын «Бушков» отряд кутіс писькӧдчыны царицынскӧй стрелка вылӧ.
Чугай пулемет вылӧ вочакывйӧн блиндируйтӧм ӧшиньяссянь чургӧдчисны дас пулемет.
Сэки Чугай шуис Бокунлы, Иван Прохватиловлы да кыкнан Кривонослы.
— Отставить... — И шыӧдчис анархистъяс дорӧ. — Кыдз донъявны тіянлысь нахальствотӧ?
Шкурничество али контрреволюция?
Сідзкӧ, ті кутад имеитны делӧ 5-ӧд армияса военнӧй трибуналкӧд...
Пулеметыд миян тырмас — расправитчыны сволочкӧд... — Сійӧ павкнитіс бушлатсӧ, гыжъяснас чашнитіс дӧрӧмсӧ морӧссьыс лӧз драконӧс тыдӧдӧмӧн. — Но? (Минута мында либӧ весиг дырджык сійӧ видчис авральнӧй морскӧй кывйӧн).
Лый менам морӧсӧ... тайӧ лоас тіян медбӧръя часӧн...
Анархистъяс падмисны.
Чугайлы важнӧ вӧлі кутны престижсӧ.
Войнас сійӧ век жӧ лэдзис тайӧ сволочьяслысь эшелонсӧ...
Алӧй слӧйясӧн тыдыштіс ру пиын нюра увтас весьтын асъя кыа.
Мылькъяс вылын дізьӧбтісны ӧрудиеяс, — пыр матынджык, грӧзӧнджык кылісны косьлӧн шыяс...
Матыстчыны мӧдіс аэропланъяслӧн скӧрысь ургӧм.
Вагонъясысь мӧдісны гӧгыльтчавны йӧз.
Нывбабаяс кыскисны челядьнысӧ платформаяс улӧ.
Ӧзъян кыалӧн ру сора югыдын аэропланъяслӧн вуджӧрсеръяс кажитчисны вывті гырысьӧн, найӧ скодитісны чушканзіяс вылӧ.
Найӧ бордъяссянь усьӧм сьӧд гӧгыльяс быттьӧ кучкисны ӧти-мӧд бӧрся чудовищнӧй ыджыд кӧрт барабанӧ.
Пуркнитісны тшынӧн станцияса стрӧйбаяс.
Поездъяс маневрируйтісны шыбласьысь беженецъяс пӧвсын.
Ӧдйӧ югдіс.
Русӧ разӧдліс тӧв.
Вӧлі тыдалӧны нин мыльк пӧкатъясын тыртӧммӧм керкаяс и — выліын мельничаяслӧн вуджӧрсеръяс.
Жунькнитісны снарядъяс.
Заводитчис станция кузя артиллерияысь лыйлӧм: качлісны вывлань сьӧд тшын сюръяяс.
Сыркакыліс му.
Ыджыдсьыс-ыджыд вынӧн взорвитчис огнеприпасъяс тыра вагон.
Сюрс беженецъяс спаситчӧм могысь котӧртісны эшелонъяссьыныс увлань нюра равнина вылӧ.
Вокзал перрон вылын тыдовтчис верзьӧма, сувтӧдіс пӧсялӧм гнедӧй вӧвсӧ да бергӧдліс юрнас, видзӧдіс паськалӧм синъясӧн, мый тан керсьӧ...
Сійӧ вӧлі шапкатӧм: ставнас руд лоӧма бусысла.
Дзик боктіыс, сійӧс тӧдтӧг, котӧртіс Артем — уськӧдчис маневрируйтысь поезд дорӧ, кавшасис...
Некымын морт, шпалъяс вылын вильскӧбталӧмӧн, йӧткисны вагон...
Варгылясян сьӧкыд гӧнечӧн туйяс вывті муніс Чугай, сы бӧрся — джуджыд бакун — гӧрбыльтчӧма пулемёт сьӧкта улын.
Йӧзыс и вагонъяс саялісны тшын пиын...
Юрнас гӧгрӧдлігтыр, быттьӧ тайӧ клящӧй тшынсьыс пӧдны кутӧмӧн, ротіктіс станцияса начальник, — сы вылын ставыс ӧшаліс — и няйт шынельыс и банбокъясыс, кодъяс дзик син дорсяньыс быдмӧмаӧсь щӧтьӧн.
Мӧдліс кайны рельсъяс вывсянь перрон площадка вылӧ, эбӧссьыс усьӧмӧн пуксис перрон дорышӧ, кутчысис кияснас важ форменнӧй картуза, тушанас качайтчигтыр — долис:
— О, енмӧй тэ менам, енмӧй!
— Климент Ефремович! — горӧдісны вокзал ӧшиньсянь.
Коля Руднев воськовтіс перрон вылӧ, котӧртіс верзьӧма дорӧ, здук кежлӧ кыпӧдчыліс кымӧснас сылӧн пидзӧсъяс бердӧ.
— А ме тэныд звӧнита став линия кузя...
Ысті корсьны верзьӧмаясӧс...
— Каменскаятӧ ми сдайтім, — шуис Ворошилов. — Став частьяс ӧтдальтчисны противникысь.
А тэнад мый бурыс?
— Колис дас квайт эшелон...
Ми вой кежлас помалам.
(Туйяс вылын бара косьӧбтіс.)
Но кыдз немецъяслы абу яндзим, ме век думайта...
Зэв бура, мерзавецъяс, тӧдӧны, наросьнӧ кырссьӧны мирнӧй население кузя...
(Бара косьӧбтіс).
Беженецъяс!
Вот ещӧ — паническӧй публика.
Гӧгӧрвоан, Клим Ефремович, сюрс вит кымын усйыштісны нюрӧ...
— Некодӧс оз позь кольны.
Грузит ставсӧ...
— Пулемётъяс абуӧсь, тӧдан кӧ...
Ме кӧсъя нюрсяньыс найӧс пулемётъясӧн повзьӧдны.
— Ӧти гоз ме тэныд сета...
— Вот — аттьӧ...
Руднев друг чукыртіс ёсьмӧм нырсӧ, — кывзысигтыр котӧртіс, пырис ӧшинь пыр телефон дорӧ...
Ворошилов бергӧдіс вӧвсӧ, чеччыштіс станционнӧй полисадник потшӧс вомӧн да сувтіс йӧрас юкмӧс дорӧ.
Лэччис вӧв вылысь, кокъяссӧ веськӧдіг.
Вӧлыс тувкис юрнас сылы мышкас.
Ворошилов лэптіс дзуртан ворот йылысь ведра, пидзӧс вылас сійӧс пуктӧмӧн, кутіс юктавны, — мӧдыс юис гулькйӧдлігтыр.
Ворошилов чеччыштіс седлӧас да гӧнечӧн вӧтліс веселмӧм гнедӧйсӧ чой паныд мельничаяслань мылькъяс вылӧ...
7
Петровӧс нуӧдісны конвой улын станцияӧ Особӧй отделӧ.
Сылӧн штабнӧйяс — рыжӧйыс да кузь юрсиаыс — пышйисны кодарӧкӧ.
Отряд шуис: позиция не эновтны и выль командир назначиттӧдз командирӧн лоны Иван Горалы.
— Ладнӧ, ёртъяс, — вочавидзис тайӧ решение вылӧ Иван Гора.
(Лоис тайӧ сэн жӧ — летучей митинг вылын). — Ме абу военнӧй, ті тӧданныд.
Но коммунист должен кужны командуйтны, ме кута командуйтны тіянӧн тайӧ косьын...
Иван Гора лӧсьӧдыштіс сола пӧсьӧн тыасьӧм дӧрӧмсӧ, зэлӧдыштіс тыртӧм кынӧм вылас тасмасӧ, пырис витнан чуньнас буса юрсиас, шыбытіс мышвыв да неуна шыльӧдыштіс найӧс и пырмунігмоз кӧсӧйтчыліс Агриппина вылӧ.
Сійӧ сулаліс тан жӧ, шахтёръяс пӧвсын, кыкнан кинас винтовка штыкӧ кутчысьӧмӧн, да зумыша, — ачыс Иван вӧсна кутан волнуйтчӧмысла, вӧрзьывтӧм да кельыд, — орӧдчывтӧг ёся видзӧдіс сы вылӧ.
— Сета медводдза приказ...
Боевӧй обстановкаын ме юр, ті — менам кияс.
Сідзкӧ: кывзысьны кывшутӧг, смертнӧй наказание тӧдвылын кутӧмӧн...
(Кодікӧ та вылӧ ружӧктіс.
Иван, сёрнитны лэдзтӧг, ыдждӧдіс гӧлӧссӧ).
Митинг лыддя помассьӧмӧн, ёртъяс...
Став возражениеяс кывза сӧмын бой эштӧм бӧрын.
Кывзыны приказ: медводз — разӧдчыны окопъясӧ, чукӧрӧ не чукӧртчыны, куйлыны ӧта мӧдсянь вит воськов дистанцияын...
Мӧд — патронъяс панически не тратитны и вообще не сетчыны некутшӧм паникалы...
Коймӧд — чорыда помнитны, мый наступайтысь враг — миян и став мировӧй пролетариатлӧн классовӧй гнуснӧй враг...
Свинеч да штык — классовӧй врагкӧд косясян дзик ӧти метод.
Колебайтчӧм да трусость тані оз вермы лоны.
Тайӧ лунъяс чӧжӧн Иван Гора кутшӧмакӧ велалыштіс военнӧй делӧад.
Приказ сетӧм бӧрын пырысь-пыр муніс сувтӧдавны сторожевӧй охранение.
Шахтеръяслы воис сьӧлӧм вылас сылӧн сёрниыс да чорыдлуныс.
Окопъясын мӧдісны швыркйыны му, — кодйисны, коді зырйӧн, коді гудйис штыкнас да шыблаліс содзнас.
Иван Гора секретъяс сувтӧдалӧм бӧрын воис да окопъяс мыш вылын воськов комын сайын чурк йылӧ кодйис аслыс командирскӧй окоптор.
Агриппиналы сійӧ тшӧктіс лоны ас дорас йитӧд кутӧм вылӧ.
— Вот вӧчыштім делӧяссӧ, Гапа, — не гораа шуис сылы Иван. — Кыдз ме поступайта?
Дзик ӧткодь — кыдз котӧрта крут гӧрасянь...
Поступайта кыдз авантюрист...
Агриппина эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но гогнитіс юрнас вынсьӧданаӧн.
— Менӧ, дерт, кыскасны тайӧ делӧяссьыд Особӧй отделӧ.
Мый ме вочавидза?
Ме вочавидза: ёртъяс, ме вывтіджык босьті, но ме вӧчи революционнӧй сӧвесть серти...
— Жар, — шуис Агриппина. — Боецъяслӧн горшыс косьмӧ, а ваыс абу.
— Вернӧ.
Веськӧд первойя ӧшыбкасӧ командирлысь...
Иван Гора, — сійӧ пукаліс чурк йылын, шыблалӧм уль му вылын, — сёрнитіс быттьӧ аскӧдыс и быттьӧ ачыс ас вылас сераліс, но сылӧн гырысь киясыс, кодъяс куйлісны пидзӧсъяс вылас, дрӧжжитісны.
— Пукты винтовкатӧ, Гапа, пызйы сиктас...
Кысь окотаыд корсь ва катлан бӧчкаа телега, вӧв либӧ волъяс — катӧд татчӧ ва.
На, босьт наган...
Агриппина пуктіс винтовкасӧ, босьтіс сылысь наган да бордъя моз — тӧв йылын шпоркъялан паськыд казацкӧй гача — котӧртіс мельничаяслань.
Иван Гора решительнӧ эз гӧгӧрволы — мый сылы ӧні кыдз командирлы вӧчны...
А мый, враг кӧ найӧс войӧдзыс заставитас виччысьны косьсӧ?
Ӧд кыскасьысь гадыд — Петровыд — наросьнӧ абу дасьтӧма ни кукняяс, ни довольствие.
Настроение боецъяслӧн усяс.
Боецъяс тшыгъяласны.
Медым эз дрӧжжитны киясыс — Иван таркӧдіс чуньяснас пидзӧс кузяыс.
Тайӧ кадӧ буретш и тыдовтчисны мылькъяс йылын немецкӧй разъездъяс.
Иванлӧн быттьӧ изки усис морӧс вывсьыс.
Сійӧ чеччыштіс кок йылас, мӧдіс видзӧдны кипыдӧс увсяньыс ылӧ степӧ, кӧні сӧдз гыясӧн лайкъяліс жарыс...
Котӧртіс окопъяс дорӧ:
— Боецъяс!
Враг тыдовтчис.
Хладнокровнӧя лэдзӧй сійӧс витсё воськов выйӧдз...
Хладнокровнӧя куйлӧй зарадитӧм винтовкаяс дораныд...
Сэсся мельничаяс сайысь лэбыштіс фиат — сыын пукалісны Артем да Руднев.
Неуна сёрӧнджык войвывсянь Лихая дорӧ матыстчӧ вӧлі Лукашлӧн отряд.
Уна дас телегаяс сьӧкыда ранитчалӧм йӧзӧн кыссисны отряд бӧрся степнӧй туй кузя.
Отряд сӧмын на тӧрыт рыт эновтіс Каменская дорысь фронтсӧ, сійӧс вежис сэн ӧтчаяннӧй Гостемиловлӧн полк.
Локтісны шойччывтӧг — омӧльтчӧмаӧсь, тошкасьӧмаӧсь, чужӧм выланыс косьмӧма асланыс и йӧзлӧн вир.
Унаӧн — кӧмтӧмӧсь, мукӧдыс — коскӧдз пасьтӧмӧсь, сы вӧсна, мый дӧрӧмъяснысӧ вӧлі косявлӧма бинтъяс вылӧ.
Сьӧд вомдоръяснысӧ нюлігтыр боецъяс таращитлісны синъяснысӧ степвывса пӧсь гыяс вылӧ, кодъяс кажитчисны ылын горизонтын ыркыд юӧн.
Ставӧн виччысисны медбӧръя кось и медбӧрти, шойччӧг асланыс эшелонын, кодӧс кольлісны квайт лун сайын.
Командир Лукаш восьлаліс знаменосецкӧд орччӧн.
Кор нин и сылы заводитліс кажитчыны доналӧм бус пырыс гӧрдоват мираж, Лукаш шуліс знаменосецлы:
— А нолтӧ!
Збодерджыка!..
И, нестройнӧй чукӧрӧн восьлалысь боецъяслань бергӧдчӧмӧн, бӧрӧн мунігтыр, горӧдліс сьывны кирган тенорӧн украинскӧйӧс, гажаӧс, медым кокъяс асьныс восьлалісны...
Лихаяладорсянь пыр ясыдджыка кывлісны гым кодь йиркакылан шыяс, а недыр мысти кутіс тыдавны и тшын — сійӧ кыпӧдчыліс кымӧр моз.
Тайӧ боевӧй бушковлӧн ыдждаясыс оз вӧлі лӧсявны китыр мында йӧз чукӧркӧд, кодъяс мунлісны сэтчӧ, медым штыкъясӧн восьтыны аслыныс туй.
Но боецъяс вӧлі велалӧмаӧсь нин, найӧ топӧдчисны и зэвтчисны, кор ылын Лихая весьтса меловӧй мылькъяс йылын кутісны тыдавны биӧн ыръялысь мельничаяс.
Отрядлысь юкӧнсӧ телегаяс видзны кольӧмӧн, Лукаш нуӧдіс ӧстальнӧйсӧ полотно пӧлӧн станциялань.
Сэтчӧ вотӧм эшелонъяс сулалісны тыртӧмӧсь.
Станцияын сотчис некымынлаті.
Веськыдвывсянь, мылькъяссянь, матыстчыліс путкыртан бус кымӧр.
Лукаш мӧдіс ӧвтчыны боецъяс вылӧ: «Виччысьӧй, эн лыйлӧй!»
Ветымын кымын верзьӧма скачитісны матіті, найӧс бусӧн да вӧв пӧсьӧн тыртіг.
«Сволочьяс!» — горӧдісны налы бӧрсяньыс.
Делӧыс, тыдалӧ, бергӧдчыліс дзикӧдз лёка: фронт вӧлі пышйӧ.
Немецъяс зырӧдӧм улын краснӧй отрядъяс, ас костаныс йитӧдсӧ воштӧмӧн, бӧрыньтчисны паськыд плато кузя.
Ворошиловлӧн воӧмыс кутшӧмакӧ вайӧдіс найӧс пӧрядокӧ.
Тӧдісны сылысь гнедӧй вӧвсӧ, кор сійӧ сувтіс нӧрыс йылӧ, бедствиелысь ыдждаяссӧ видзӧдалігтыр.
Сійӧ скачитіс копыртчӧм мыгӧръяслань, кодъяс пышйисны пулемётнӧй би улысь.
— Гачтӧ воштан!
Сувт!
Водзӧ чеччыштӧмӧн, поводсӧ зэлӧдӧмӧн, вӧв мыш вылӧ ки пӧвнас пыксьӧмӧн, горзіс:
— А но!
Водзӧ!
Давай!
Скачитіс водзӧ киргысь вӧв вылын да веськыда седлӧ вывсяньыс гӧгыльтчис окопӧ шахтёръяс дорӧ.
— Ребята, рушкуныд розялас куйлӧмсьыд!
Давай водзӧ!
Ошъяс кодь сьӧкыд шахтёръяс кыпӧдчылісны да котӧртісны командир бӧрся, кытчӧдз сійӧ, пӧдны кутӧмӧн, эз пуксьыв лажыньтчӧмӧн...
— Окопайтчы!
Коді тіян командирныд?
Сы дорӧ локтіс Иван Гора.
Пуляяс ӧтырышйӧ жуньӧбтлісны пельяс дорті.
Ворошилов горӧдіс сылы:
«Эн рискуйт!»
Иван Гора пидзӧсчанясис, сылы синмас видзӧдӧмӧн...
— Тайӧ бара тэ?
А кӧні командир Петровыс?
— Ликвидируйтім.
— Правильнӧ.
Тэнад отрядыд фланговӧй.
Тэ ӧні кутан став фронтсӧ.
Гӧгӧрвоана тэд?
(Иван Горалӧн воспалитчӧм синъясас вуджӧртліс ужас.)
Кутчысьны медбӧръяӧдз...
— Лэдзӧй юавны, командарм ёрт...
— Но?
— Шойяс пӧрччӧдалӧм йылысь...
— Мый?
— Немецкӧй.
— Мый?
— Лыддьыны тайӧс мародерствоӧн?
Али кыдз?
Войтыр менам пасьтӧмӧсь, кӧмтӧмӧсь...
— Тэнӧ — мый — контузитіс юрад?
— Контузитіс, командарм ёрт...
Войтыр менам сутки сёйлытӧмӧсь...
Звермисны...
Ӧтитор налы — вай штыковӧй...
Вай налы кӧмкот, гач, курткаяс интервентъяс вылысь...
Сёрнитіс сійӧ, быттьӧ увтчис, командарм чужӧм дорӧ плӧть матыстчӧмӧн, — ыджыд нырыс да вомыс сылӧн вӧлі векыштчӧма доймӧмысла.
Ворошилов гӧгӧрвоис, мый ӧні кӧ серӧктас (а вӧлі сійӧ впечатлительнӧй и сералысь), — чудакыс ӧбидитчас нэмыс кежлӧ.
— Юрнад вежӧртны верман на?
— Верма, командарм ёрт.
Сэки Ворошилов индіс сылы нӧрысъяс вылӧ — водзиын: найӧс вӧлі колӧ босьтны кӧть мед мый эз ло да кутчысьны на вылын войӧдз.
Ворошиловлы котӧрӧн вайӧдісны вӧв, вайӧдіс сійӧс домповодӧдыс, — кыдз кажитчис, — сьӧд синкымъяса, омӧльтчӧм, шӧйӧвошӧм скӧр чужӧма детинка-зон...
— Сійӧ дзонь час садьтӧг куйліс, сійӧ тэд оз висьтав та йылысь, — шуис детинка оръясян нывбабье гӧлӧсӧн...
(Вӧвлы чишнитіс пель кузяыс пуляӧн, ӧвтыштіс юрнас)...
Сылысь и рожасӧ ставнас вежыньтіс...
— Но? — Ворошилов терпиттӧма тракнитіс поводсӧ.
— Тэ нин ысты увсяньыс кодӧскӧ отсавны...
Ворошилов гогнитіс юрнас, чеччыштіс седлӧас, скачитіс сотчысь мельничаяслань.
Тайӧ лунлӧн помыс вӧлі страшнӧй.
Верзьӧма и пода немецъяс зырӧдісны, кажитчӧ, гӧгӧрбоксянь.
Налӧн пушкаяс риксісны гӧгӧр горизонт кузяла.
Уліті лэбзьылісны аэропланъяс.
Став степь пуис взрывъясӧн, быттьӧ ачыс муыс потласис, бус-тшын ураганъяс шыблалӧмӧн.
Бус да тшын пиын бердліс ыргӧн шонді.
Станцияын сотчисны вагонъяс, взрывайтчисны снаряд тыра платформаяс.
Туйяс вӧлі тырӧмаӧсь тшыналан осколокъясӧн, лёк ногӧн туплясисны шойяс, кыскасисны муті, горзісны раненӧйяс.
Путкыртіс пар ранитчӧм паровоз бокъясысь, мукӧдъяс путкыльтчӧмаӧсь вывлань кӧлесаӧн.
Пыр ӧтарӧ ӧддзан артиллерийскӧй би пазьйис ставсӧ, мый ещӧ кольліс на дзоньӧн.
Тайӧ думыштны вермытӧм обстановкаын эшелонъясӧс век жӧ пыр на мӧдӧдалісны, станцияысь да нюрысь вӧтлалӧм йӧзӧс пуксьӧдалӧмӧн.
Ворошилов, Артем, Коля Руднев, Чугай аслас бригаданас, — кодъяс вӧлі пельтӧммӧмаӧсь, дурмӧмаӧсь зэвтчӧмысла да мудзӧмысла и важӧн нин тайӧ лунъясӧ воськовтӧмаӧсь олӧм грань сайӧ, — ӧти мужествоӧн, решительностьӧн тышкасисны паникакӧд, вӧчлісны сійӧ, мый вӧлі позяна на тайӧ адас: чукӧртны йӧзӧс бӧръя эшелонъясӧ да петкӧдны найӧс царицынскӧй стрелкаяс вылӧ.
Жугласьӧм вагонъяс да ранитчӧм паровозъяс взрывайтлісны гранатаясӧн.
Мылькъяс вывсянь, кӧні ваймисны сотчысь мельничаяс, став туйяс кузя Лихаялань скачитісны чукӧръясӧн и ӧткӧн бӧрыньтчысь кавалеристъяс.
Скачитісны ӧрудийнӧй запряжкаяс ӧрудиеястӧг...
Тӧлктӧм ни слӧйтӧм чукӧръясӧн сынӧдӧ лыйлігтыр, бӧрыньтчисны отрядъяс.
Найӧ паныдасьлісны Артемкӧд, коді зілис сувтӧдны найӧс, — верзьӧма, ставнас саӧссьӧма, кӧтасьӧма, чашйысьӧм гимнастеркаа, страшнӧй/
Сійӧ грӧзитліс, киргыліс вӧв вывсянь, сылӧн гырдмӧм синъясыс кажитчисны страшнӧйджыкӧн пулемётъясысь.
Йӧз сувтлісны, и удайтчыліс мӧдӧдны найӧс бӧр...
Но фронт ставнас нин тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчис, кыскыліс тшӧтш аскӧдыс найӧс, кодъяс бӧр волісны бойӧ...
Лукаш отрядлы сідзжӧ этша нин удайтчис вӧчны.
Думайтісны ӧтитор йылысь — мед эськӧ враг эз пыр Лихаяӧ бӧрыньтчысьяс пельпом вылын.
Виччысисны, кор воас Гостемилов арьергарднас, кодла ыстӧма вӧлі эшелон.
Станцияын колисны сӧмын ыръялысь вагонъяс.
Ваймисны сотчӧм пакгаузъяс.
Фронт вылысь пышйӧм отрядъяс веськӧдчылісны — верзьӧмаяс и подаяс — царицынскӧй ветка кузя.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый фронт лои жугӧдӧма и йӧз пышйисны, — могсӧ век жӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ: пӧшти став квайтымын эшелоныс (некымын взорвитчӧмъяс да жугалӧмъясысь ӧприч) мынтӧдчисны, петісны мешӧкысь Белая Калитвалань.
— Гапка, патроныд эм на ?
— Да, абу меся...
— Мый нӧ вӧчнысӧ, а?
Тэ видзӧдлы.
Со найӧ, — локтӧны...
Сёрнитіс Володька, — зон прӧстӧй, но вернӧй, нинӧмысь повзьытӧм.
Сійӧ кыссис командирскӧй окоп дорӧ патронъясла.
Медбӧръя кык жӧч доз куйлісны тыртӧмӧсь.
На дорын — кымыньӧн — куйліс Иван Гора.
Агриппина кыпӧдчыштіс, кияс вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдчис ас водзас.
Степь вӧлі тыртӧм, пемыд.
Кусны пондӧм рытъя кыа вылӧ надзӧник путкыртіс тшын.
Сы мышкын лолаліс тшыналысь-ӧгыралысь Лихая.
Гӧрдоват вуджӧр Гапка юрсянь нюжӧдчис полынь позтыръяс вывті.
И кыаыс и шонділӧн медбӧръя югӧръяс быттьӧ качлісны енэжӧ, кор сьӧд горизонтын син ёран кывъясӧн ыпнитлісны пушка вомъясысь бияс.
Сэки Агриппина бура аддзыліс морт мыгӧръяс.
Найӧ локтісны талань, мыльклань, кӧні ещӧ кутчысисны на шахтерскӧй отрядлӧн колясъяс.
— Командирыдтӧ эштӧма, Гапка?
— Абу! — дженьыда вочавидзис сійӧ.
— Мый абу...
Оз лолав...
Володька кутіс корсьысьны Иван гӧгӧрысь, и сійӧ зепъясысь да сумкасьыс аддзис некымын обойма.
— Гапка...
Но сизимӧн, но кӧкъямысӧн — сӧмын ӧд и колимӧ ставыссӧ...
Мый ми патронъястӧгыд сулалам...
Мунны колӧ...
— Мунӧй...
Володька куш коклябӧръяс вылас пуксьӧмӧн, нускигтыр сюйис обойма.
Бара мичаа югдыліс став степь, тӧдчисны сы вылын шом кодь сьӧд гӧрбыльтчӧм мыгӧръяс.
Володька лэдзис на кузя обоймасӧ, — быд лыйигӧн став тушанас дернитчыліс мышвыв...
— Мунам, Гапка...
Сійӧ кыскыштіс сійӧс.
Агриппина вынӧн нетшыштіс кисӧ.
Володька, улӧдз копыртчӧмӧн, котӧртіс чушйӧдлысь пуляяс улын — пемыдас.
Агриппина колис Иван дорын.
Иван куйліс кузь, вӧртӧм, быттьӧ быдмӧма муас.
Вӧлі-ӧ сійӧ кулӧма али сӧмын садьтӧм ӧнтайся контузияысь?
Агриппина эз гӧгӧрволы да эз и думайтлы та йылысь.
Дзик ӧткодь — ловъя али сійӧ кулӧма — Агриппина эновтны сійӧс эз вермы.
Ӧні найӧ мыльк йылын вӧліны ӧтнаныс.
Войтыр кыссисны, мунісны — и бура вӧчисны: мый нӧ куш кияснад керан...
Агриппина пукаліс, чургӧдӧм пидзӧс вылас сьӧкыда винтовкасӧ пуктӧмӧн, — шойччӧдіс кияссӧ.
Юрсӧ шымыртӧмӧн, кымӧс увсяньыс видзӧдіс степӧ...
Винтовкаын вӧлі вит пуля, — мый лоас водзӧ — мӧвпъясыс сылӧн эз судзлыны.
Мӧвпъяс эз и вӧвны, — сӧмын страшнӧй измӧм...
Сійӧ видзӧдіс степӧ буретш сійӧ местаас, кытчӧ сылы индыліс Володька...
Бара вывті гырысь вуджӧръяс...
Агриппина сыркмуніс став тушанас, тшӧкмуніс повзьӧмысла: сьӧд гырысь йӧз котӧртісны сылань воськов комын сайын, кызь сайын...
Сійӧ лыйис...
Кыліс лёкысь горӧдӧм...
Ыпнитӧм...
Лыйсьӧм...
Кок шыяс...
Йӧз котӧртісны сылань, и мӧд йӧз котӧртісны сы мышкын — тайӧ сьӧдъясланьыс...
Косьӧбтісны гранатаяс...
Кодікӧ лёкысь матькигтыр, лэбыштіс сы вылӧ мышсяньыс.
Агриппина кияснас, морӧснас, чужӧмнас усис Иван вылӧ.
Тайӧ вӧлі Ворошиловӧн мӧдӧдӧм Лукашкалӧн отряд, — медбӧръя выныштчӧм шыбытны врагӧс Лихая дорысь...
Немецъяс либӧ пода казакъяс, — чӧртыс тӧдас найӧс пемыднад, — бӧрыньтчисны бӧр и тайӧ войӧ сэсся асылӧдз эз заводитлыны наступайтны...
Полотно бокті грунтӧвӧй туй кузя ёна мудзӧмпырысь мунӧны вӧлі квайт морт.
Витӧн кыскисны пулемётъяс, кодъяс брунакылісны каткаяснас.
Квайтӧдыс — Александр Яковлевич Пархоменко — кыскис медбӧрын, пулемёт лентаяс сьӧкта улын гӧрбыльтчӧмӧн.
Тайӧ квайтнаныс вӧліны медбӧръяясӧн 5-ӧд армия арьергардын.
Пархоменко бронепоезд вылын вевттьыліс бӧрыньтчӧмсӧ, коді рытъя вылас пӧрис пышйӧмӧ.
Пемдытӧдзыс сійӧ лыйліс зениткаясысь аэропланъяс кузя, пулемётъясӧн вӧтлаліс-разӧдіс верзьӧма сволочьясӧс — казакъясӧс, сизьдіс сьӧкыд ӧрудиеысь полотно пӧлӧн Каменскаялань.
Пемыднас воисны Лихаяӧ.
Сэні ставыс ыръяліс, став туйяссӧ вӧлі ройкӧдӧма — гӧрӧма.
Став эшелонъяс, став отрядъяс вӧліны нин ылын водзын Белая Калитваӧ нуан туй вылын.
Пархоменко да вит морт, кодъяс вӧлі кольӧмаӧсь бронепоездын — зенитчик, куим артиллерист, пулемётчик да машинист — босьталісны пулемётъяс, тшыкӧдісны став ӧрудиеяссӧ да, паровознӧй котёлын парсӧ взорвитчытӧдз лэптӧмӧн, лэдзисны бронепоездсӧ бӧр Каменскаялань — немецкӧйлы паныд.
Асьныс жӧ мӧдісны подӧн, туй кузя донаджык ӧружие ӧктігтыр.
Лихая прӧйдитӧм бӧрын найӧ кежисны царицынскӧй ветка кузя.
Найӧ мышкын сотчис Лихая, тыртӧммӧм равнинасӧ югдӧдӧмӧн.
Найӧ аддзисны мортӧс — сійӧ пукаліс кӧрттуй полотно пӧкатын.
Сувтісны шойччыны.
Пархоменко шыбытіс пельпом вывсьыс сьӧкыд лентаяссӧ, юаліс:
— Тэ мый тані?
— Кокӧс розьӧді, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис морт.
— Фронт вывсянь?
— Но да...
— Мый тіян сэн?..
— Мунісны ставыс...
— Командармӧс эн аддзыв?
Морт бара чӧв олыштіс, сэсся — увереннӧя:
— Вӧвсӧ гусялӧмаӧсь сылысь...
— Ворошиловлысь вӧв?
А ачыс сійӧ кӧн?
— Код сійӧс тӧдас?
Вошӧма нин, сідзкӧ...
Тан сійӧс корсьӧны вӧлі кутшӧмкӧ верзьӧмаяс.
Пархоменко бергӧдчис да дыр видзӧдіс Лихаялань, кӧні сьӧд тшын кымӧр увдорын йӧктіс би, да стрӧйба вевтъяс гылалӧмысь качлісны бикинь сюръяяс.
Босьтіс лентаяссӧ, бара пуктіс мыш вылас.
Надзӧн мӧдісны водзӧ.
Пархоменко, кыдз вокӧс, радейтліс Ворошиловӧс.
Вӧліны найӧ землякъяс — кыкнаныс Луганскысь.
Кыкнаныслӧн вӧлі сьӧкыд томдыр.
Ӧтлаын уджавлісны большевистскӧй подпольеын.
Збыль ӧмӧй пӧгибнитіс другыс?
Омӧль тайӧ юӧрыд, мый сылысь гусялӧмны вӧвсӧ, оз весьшӧрӧ сійӧс корсьны.
Командармыд абу ем.
Веськалӧма нин сідзкӧ шальнӧй пуля шӧрӧ, и вӧлыс скачитӧма сытӧг...
Александр Яковлевич восьлаліс гӧрбыльтчӧмӧн, чувствуйтіс, — чӧрт мед найӧс лыяс, — мый усъясыс сылӧн вазьӧмаӧсь...
Сійӧ сэтшӧма вӧйтчис мӧвпъяснас, мый колис бӧрӧ.
И дыр эз кыв, кыдз ёртъясыс чуксалісны сійӧс.
Найӧ индылісны кияснас пӧжар югӧрлань: сэсянь туй кузя, ас водзас кузь гӧрдоват вуджӧр вӧтлігтыр, локтіс восьлӧн ӧшӧдӧм юра вӧв вылын кутшӧмкӧ морт.
— Александр Яковлевич, видзӧд, со, абу тайӧ сійӧ мортыд, коді пышйӧдӧма Климент Ефремовичлысь вӧвсӧ?
Вӧлыссӧ быттьӧ тшук сійӧ...
— Вай винтовкатӧ! — киргӧмӧн шыӧдчис Пархоменко, мый вынсьыс лентаяссӧ ӧтпырысьӧн шыбытіг. — Эй, кавалерист! — став горш тырнас горӧдіс сійӧ, верзьӧмалы паныд восьлалігтыр. — Кавалерист, лок мелань...
Кылан тэ мать твою так...
Тутӧда.
Сійӧ котӧртіс верзьӧма дорӧ, затворнас гольскӧдӧмӧн.
Збыль.
Тайӧ вӧлыс вӧлі командармлӧн, — став мода сертиыс — сылӧн вӧлыс...
Кавалерист, быттьӧ оз кыв, мый сылы горзӧны, пукаліс, шапкатӧм юрсӧ лэдзӧмӧн, повод кутан кияссӧ уськӧдӧмӧн.
Пархоменко ку письыс петӧмӧн кватитіс вӧвсӧ кӧртвомӧдыс.
Кавалерист видзӧдліс сы вылӧ...
— Климент Ефремович! — горӧдіс Пархоменко. — Клим, а мисӧ...
Александр Яковлевичӧс тӧдмалӧм бӧрын командарм неуна гажмыштіс.
Бергӧдчис седлӧас да дыр видзӧдіс пӧжар вылӧ. 
— Аддзылін? — юаліс сійӧ, бара шогӧ усьӧмӧн. — Аддзылін миянлысь позорсӧ?
Киыс сылӧн, поводсӧ лэдзӧмӧн, кыпӧдчис, быттьӧ ещӧ эз на тӧд — мый сылы вӧчны...
Сійӧ бӧр уськӧдіс кисӧ и бара лэдзис юрсӧ.
— Нӧрӧвит, Клим...
Пархоменко сідз ӧшӧдчис гнедӧй пельпом вылӧ, — вӧлыс шатовмуні, выльысь сувтіс зумыдджыка...
— Ме тэнӧ гӧгӧрвоа...
Позорыд, дерт, эм...
— Позор! — увереннӧя шуис Ворошилов.
— Чӧвлы жӧ, вай сёрнитам...
Планыс ставыс вӧлі лӧсьӧдӧма правильнӧ...
И дзоньнассӧ планыд пӧртӧма олӧмӧ...
Армия сетӧм заданиесӧ эз выполнит...
(Ворошилов гутшнитіс пиньяснас).
Публикаыс жӧ том, велавтӧм...
Ӧти делӧ наступайтны...
А мый, — эг нӧйтлӧй ми немецкӧй генералъястӧ?
А мӧд делӧ бӧрыньтчыны...
Тані колӧ выдержка...
Но, пушкаяс шыблалім, пулемётъяс...
А воштӧмъясыд ӧд миян дзик нинӧм мында, пустяк...
Царскӧй войнаӧ корпусъясӧн вошлісны...
А ми армиятӧ век жӧ петкӧдім бисьыс...
Векжӧ победаыд абу немецъяслӧн, а миян...
Ворошилов друг, быттьӧ мыйкӧ быгыльтчис сьӧлӧм вывсьыс, ньӧжйӧник серӧктіс...
— Чудак тэ, Саша, ужаснӧй...
Чеччыштіс вӧв вывсьыс да нуӧдіс сійӧс витыс дорӧ, кодъяс сулалісны туй вылын, ёртъяс дорас, медым отсавны кыскыны пулемётъяс.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
1
Контрреволюция паськыда паськӧдіс сьӧд бордъяссӧ Сӧветскӧй государствоса став сывтыртны вермытӧм крайясӧ.
Японецъяс босьтісны Владивосток и тайӧн заводитісны завоюйтны Сибирь, коді должен пырны дзик Уралӧдз «Великӧй Японияӧ».
Немецъяс Ганг портын чеччӧдісны десант финскӧй буржуазиялы отсӧг вылӧ, коді ойдӧдіс вирӧн сӧветскӧй Финляндияӧс.
Киевын генерал Эйхгорн вӧтліс Центральнӧй радаӧс — став эсэръясӧс, меньшевикъясӧс, либеральнӧй адвокатъясӧс да сиктса учительясӧс, кодъяс ворсісны Запорожскӧй Сичӧн, и пуктіс став Украинаса гетманӧн услужливӧй, немецъяс мӧвп серти, бура воспитайтӧм свитскӧй генерал Скоропадскийӧс.
Донын Новочеркасск карын, немецъяс защита улын, чукӧртчис «Донӧс спаситан Круг», код вылын казачӧй офицерство да крепыд станичникъяс бӧрйисны немецъясӧн индӧм том, кыввора генерал Красновӧс Всевеликӧй Донскӧй войскаса атаманӧ, и Краснов копыртчыліс круглы сы вылын, мый ар кежлӧ весалас краснӧйясысь донскӧй округъяс, тшӧтш и Волга бердса Царицынӧс.
Немецъяс, австриецъяслысь требуйтӧмъяссӧ вештӧмӧн, тыртісны войскаясӧн став Крымскӧй полуостров да сэні спасайтчысь уступчивӧй, дзик безопаснӧй российскӧй «либералъяслы» вӧзйисны котыртны крымскӧй правительство.
Тадзи германскӧй имперскӧй правительство босьтчис «Великӧй Германиялысь» паськыда мӧвпыштӧм план реальнӧя олӧмӧ пӧртӧмӧ.
Степьясын, Дон да Кубань костын, добровольческӧй армия, кодӧс март тӧлысьын вӧлі жугӧдӧма большевикъясӧн Екатеринодар дорын да коді воштіс ассьыс организаторӧс да веськӧдлысьӧс — Корниловӧс — атаман Краснов гостеприимнӧй защита улын вочасӧн пӧрис грознӧй вынӧ.
Турция, Германия да Англия вынӧн да мудерлунӧн сюйсисны Кавказӧ.
Кавказскӧй республикаяслӧн нӧшта омӧля на котыртӧм федерация киссис, — большевикъяслы став враждебнӧй вынъяс орйӧдлісны сійӧс призрачно независимӧй республикаяс вылӧ — меньшевистскӧй Грузия, Армения да Азербайджан вылӧ, кодъяслы быть ковмис пырысь-пыр корсьны аслыныс озыр покровительясӧс.
Но муртса на овны заводитчысь сӧветскӧй государстволы медся мӧрччана удар вӧлі вӧчӧма Сибирын.
Сэні Сӧветскӧй власть кутчысис став вынъяс вӧвлытӧма зэлӧдӧмӧн: Сибирь должен вӧлі вердны няньӧн революцияӧс.
Москва тыртіс комиссаръясӧс телеграммаясӧн: «Нянь, нянь...»
Россияысь воысьясысь либӧ сибирскӧй рабочӧйясысь продовольственнӧй отрядъяс гызьӧдлісны кондовӧй сиктъясӧс, кодъяс олісны аввакумовскӧй раскол обычайясӧн, крепыда олысь хуторъясӧс, кодъяс пукалісны уна сюрс десятина му да ва угодиеяс вылын.
Тышъяса сибирскӧй купечьяс муртса кутісны ярлунсӧ.
Каръясӧ разӧдӧм кадрӧвӧй офицерство немъяндысьтӧг чукӧртчис белӧй союзъясӧ.
Эсеръяс, кодъясӧс вӧлі вӧтлӧма Москваысь да Питерысь, меньшевикъяс, учредительнӧй собраниеса шленъяс лӧсьӧдчисны Сӧветскӧй Россияысь нетшыштны Сибирь.
Май кызь витӧд лунӧ Пензасянь Иркутскӧдз бунтуйтчисны чехословацкӧй корпуслӧн эшелонъяс, кодъяс ньӧжйӧник мунӧны вӧлі ӧтик колеяа магистраль кузя Владивостокӧ.
Чехословацкӧй войскаясӧс вӧлі бура вооружитӧма, и гӧрдӧдз калитчӧм классовӧй тыш обстановкаын вӧліны грознӧй вынӧн.
Налӧн уна сюрс верст нюжалӧм, лыс лапъясӧн ӧшлӧм эшелонъяс, кыскисны внимание налысь, коді корсис ӧружие сӧветъясӧс путкыльтӧм вылӧ.
Сӧгласие державаясса консулъяс, вӧтлӧм Учредительнӧй собраниеса шленъяс, спасение кузя уна пӧлӧс лигаясысь офицеръяс, эсеръяс — асланыс центральнӧй комитет директиваяс серти — нуӧдісны бешеннӧй пропаганда, медым чехословакъяс суитчисны, медбӧрын, российскӧй делӧясӧ.
Чехословацкӧй эшелонъяс французскӧй штаб указ серти бунтуйтчисны пӧшти ӧттшӧтш сибирскӧй магистральса став станцияясын да каръясын, ас бӧрсяыс буржуазнӧй, белогвардейскӧй да кулацкӧй восстаниеяс кыпӧдӧмӧн.
Сибирь пырысь-пыр лоис орӧдӧма.
Ставсьыс медводз сійӧ вайӧдіс тшыгъялӧмлӧн чудовищнӧя чеччыштӧмӧ.
Быри нӧшта ӧти вердысь артерия.
Пролетарскӧй центръяс, кодъяс снабжайтчисны восьмушка няньӧн, колисны сӧмын некымын лун кежлӧ запасӧн.
Контрреволюция торжествуйтіс: кажитчӧ, нӧшта ӧтик зэлӧдчӧм — кутшӧмкӧ кык-куим вежон — и кыкнан столицаса йӧз, керкаяссӧ эновтӧмӧн, заводъяслысь да фабрикъяслысь восьса воротаяс гуръюв кольӧмӧн кутасны люзьгыны туйяс кузя, канаваясын кулалӧмӧн, и народнӧй комиссаръяс Сӧветлы пидзӧсъяс вылас ковмас корны пӧщада.
2
Вооруженнӧй вынъяслӧн соотношениеыс вӧлі сэтшӧм, мый контрреволюция, кажитчӧ, быть пырысь, неизбежнӧя, кыдз шахматнӧй партияын, побеждайтіс.
Чудесаяс абуӧсь.
Москваын чукӧртчис меньшевикъяс партиялӧн всероссийскӧй совещание (меньшевикъяс вӧліны на Всероссийскӧй Центральнӧй Исполнительнӧй Комитетын).
Найӧ гижисны резолюция: «Россияӧс вермас спаситны сӧмын Антантакӧд союз да чорыд лозунг: «Бӧрӧ — капитализмӧ».
«Левӧй коммунистъяс» бешеннӧя нуӧдісны фракционнӧй тыш Ленин линиялы паныд.
Чорыда, ставторыслы паныд, сулалісны Ленин, Сталин, Свердлов, большевикъяс став партияӧн веськӧдлӧмӧн.
Колӧ вӧлі, лун да час воштытӧг, вежны вынъяслысь взаимоотношениесӧ.
Контрреволюциялӧн лыдтӧм тшӧттӧм войскаяслы да бандаяслы, японскӧй дредноутъяслы, германскӧй пушкаяслы да антантовский зарнилы, продовольствиелӧн и паськӧмлӧн, изшомлӧн, нефтьлӧн да кӧртлӧн бырлытӧм запасъяслы — сыладор бокын — Октябрьскӧй революция воча сувтӧдліс всемирно-историческӧй сьӧкыдлуна да тӧдчанлуна могъяс.
Ленинлӧн доклад «Сӧветскӧй властьлӧн очереднӧй могъяс», Всероссийскӧй Центральнӧй Исполнительнӧй Комитетлӧн, май кызьӧд лунся резолюция, народнӧй комиссаръяс Сӧветлӧн воззвание да бедноталысь сиктса комитетъяс котыртӧм йылысь июнь дас ӧтикӧд лунся декрет юркнитісны ыргӧн трубаӧн тшыг каръяс весьтті, став тшӧтясьӧм, гызьӧм, помтӧм сиктса мир весьтті.
Декретъяс провозглашайтісны социализмлысь жизненнӧй подувъяссӧ.
Лӧсьӧдалісны сиктса комбедъяс — сӧветъяслы параллельнӧ.
Некодӧн некор видлытӧм, некодӧн некор аддзывтӧм социализмлӧн творчество, творчество олӧмлӧн медся улысяньыс народнӧй овмӧсса Сӧвет планируйтан проблемаясӧдз — лоис ӧнісянь олӧмлӧн реальнӧй формаӧн.
Тшыг Москваын вӧлі чукӧртӧма народнӧй овмӧсса сӧветъяслысь первой съезд, и съезд вылын Ленин развивайтіс странаӧс социалистическӧя перестроитӧмлысь подувъяс.
Съездвывса шленъяс, кодъяс получайтлісны заседаниеяс костын сьӧд уль, зуд кодь нянь торйӧн, кывзісны, дебатируйтісны да принимайтісны шуӧмъяс сэтшӧм йӧз спокойлунӧн, кодъяс гӧгӧрвоӧны временнӧй сьӧкыдлун костын да историческӧй мог ыджда костын сравнительнӧй размеръяссӧ.
Таын нинӧм эз вӧв лоны вермытӧмыс: таын петкӧдчис творческӧй сям Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн, — кор мучитан тшыглун вайӧдіс сійӧс эз кулӧмӧ, кыдзи надейтчисны интервентъяс да контрреволюционеръяс, — но хозяйственнӧй олӧмлысь выль, некор некодӧн видлытӧм формаяс лӧсьӧдӧмӧ.
Политическӧй да экономическӧй власть странаын вуджис класслы, коді нуӧдӧ ас бӧрсяыс человечество историяын медводзысь на унджык йӧзсӧ — уджалысьяслысь да эксплоатируйтанаяслысь став массасӧ.
Сувтӧдӧма вывті ыджыд важностя да вывті ыджыд сьӧкыдлуна могъяс: «Миянлы колӧ дзик выль ногӧн котыртны уна сё миллион йӧз олӧмлысь медся пыді подувъяссӧ».
Тадз висьтавліс Ленин тайӧ съезд вылас.
Делегатъяс кывзісны сійӧс, — омӧльтчӧм чужӧмъясныс вӧліны серьёзнӧйӧсь, плешъясныс чукыртчӧмаӧсь.
Сійӧ юыштліс некымын войт стӧканысь да, идеяяслысь стӧч формулировкаяс корсьӧмӧн, неуна «р» шы вылӧджык сёрнитӧмӧн, — висьтавліс заллы:
— Миян абу предварительнӧй опыт.
Ставсӧ, мый ми тӧдлім, мый миянлы стӧча индывлісны капиталистическӧй общество медбура тӧдысьяс, медся гырысь вежӧръяс, кодъяс водзвыв аддзылісны сійӧ обществоыслысь развитиесӧ, — тайӧ сійӧ, мый преобразование должен исторически быть мунны татшӧмтӧ ыджыд линия кузя, мый производство средствояс вылӧ частнӧй собственность осудитӧма историяӧн, мый сійӧ потӧ, мый эксплоататоръясӧс быть лоас экспроприируйтӧма...
Тайӧс ми тӧдім, кор босьтім власть сы могысь, медым босьтчыны социалистическӧй реорганизацияӧ, но ни преобразованиелысь формаяс, ни конкретнӧй реорганизация развивайтан тэрыблунлысь ӧдъяс ми тӧдны эгӧ вермӧй.
Сӧмын коллективнӧй опыт, сӧмын миллионъяслӧн опыт вермас сетны та кузя решающӧй индӧдъяс...
Миянлы колӧ самӧй уджъяс мунігӧн, сійӧ либӧ мукӧд учреждениеяс испытайтӧмӧн, найӧс опыт вылын наблюдайтӧмӧн, уджалысь йӧзлӧн коллективнӧй общӧй опытӧн найӧс прӧверайтӧмӧн да, медсясӧ, удж результат опытӧн прӧверайтӧмӧн, — миянлы колӧ сэн жӧ, самӧй удж мунігас, и сэки жӧ ӧтчаяннӧй тыш да эксплоататоръясӧн бешеннӧя нуӧдсян водзсасьӧм состояниеын — стрӧитны миянлысь экономическӧй здание.
Гӧгӧрвоана, мый татшӧм условиеяс дырйи весиг и войт мында абу подулыс пессимизм вылӧ.
Народнӧй комиссаръяслӧн Сӧвет эз уськӧдчыв пидзӧсъяс вылас, эз кор пӧщада.
Большевикъяслӧн партия крута бергӧдіс Октябрьскӧй революцияӧс сьӧкыдлунъяслы воча, кӧні сійӧ должен вӧлі гумлавны вынъяс да творчество.
Сьӧкыдлунъяс вӧліны и сыын, медым венны тшыгъялӧм да косявны контрреволюциялысь топалан кытшсӧ, и сійӧ, нӧшта ёнджыка грандиознӧй могын — рабочӧй класс водзын — веськӧдны культуралысь, тӧдӧмлунъяслысь да техникалысь капитализмӧн чӧжӧм став запассӧ выль олӧм стрӧитан потребность вылӧ.
Нянь пыдди, пачӧ пес пыдди да шоныд паськӧм пыдди, кодъяс колӧны ӧні, пырысь-пыр, — революция вӧзйис мировӧй сокровищеяс, революция требуйтіс пролетариатсянь, коді босьтіс властьлысь став сьӧктасӧ, диктатуралысь став кывкутӧмсӧ, — кажитчӧ, сверхчеловеческӧй зэлӧдчӧмъяс.
И тайӧ и сӧмын тайӧ спаситіс революцияӧс: сійӧ могъяслӧн величиеыс да сійӧ моральнӧй поведениелӧн суровлуныс.
Куим лозунг вӧлі шыбытӧма тайӧ страшнӧй кадӧ: первойяыс — продовольственнӧй делӧяс централизуйтӧм, нянь вылӧ чорыд донъяс лӧсьӧдӧмӧн, коді (няньыс) колӧ лоны босьтӧма кулачестволысь продотрядъяслӧн крестовӧй походӧн, мӧд — пролетариатӧс, уджалысь йӧзлысь медся паськыд, ещӧ пемыд на да забитӧй слӧйясӧс ӧтувтӧм, и коймӧд — сиктса беднотаӧс, батракъясӧс, беднякъясӧс, маломощнӧйясӧс сывтыртӧм сиктса овмӧсъясӧд разалӧм налысь став миллионъяссӧ котыртӧм.
3
Владимир Ильич тічнитіс выключательӧн, уджалан пызан вылысь лампочкасӧ кусӧдігӧн (электричествотӧ колӧ вӧлі экономитны).
Ниртыштіс мудзӧм синъяссӧ.
Занавесавтӧм восьса ӧшинь сайын ещӧ лӧзаліс на лӧнь рыт.
Унмовсигтыр ноксисны кремлевскӧй башня йылын чавканъяс...
— Ме сӧмын на пӧлучиті сведениеяс, кӧть эськӧ прӧвериттӧм на, — шуис Сталин. — Царицынын, Саратовын да Астраханьын сӧветъяс отменитӧмаӧсь нянь вылӧ монополия да чорыд донъяс...
— Головотяпъяс! — Владимир Ильич нюжӧдчис карандашла, но эз босьт сійӧс. — Кывзӧй, — ӧд тайӧ жӧ — чӧртыс тӧдӧ мый тайӧ!
— Ог думайт, медым — прӧстӧ головотяпство...
Улыс Поволжьеын нянь заготовкаяснад настоящӧй вакханалия...
Ещӧ лёкджык Войвыв Кавказын да Ставропольскӧй губерняын.
Не талун-аски Краснов орӧдас Тихорецкӧйӧ туй, ми воштам и Кавказ и Ставрополь...
Тадзи водзӧ некытчӧ оз шогмы...
Чавканъясӧс башня йылын мыйкӧ повзьӧдіс, найӧ кыпӧдчылісны и бӧр пуксисны.
— Конкретнӧ — мый ті вӧзъяд, Сталин ёрт?
Сталин чирснитіс изтӧгтувсӧ кӧрӧбкаӧ, изтӧгтув юрыс чеччыштіс чишнитӧмӧн, сійӧ чирснитіс мӧдӧс, — биыс югдӧдіс сылысь быттьӧ шпыньмунӧмӧн читкыртӧм, кыпӧдыштӧм улыс синлапӧдъяса югъялысь синъяссӧ.
— Ми огӧ тырӧдз донъялӧй Царицынлысь тӧдчанлунсӧ.
Талунъя лун кежлӧ Царицын — революциялӧн основнӧй форпост, — шуис сійӧ, кыдз век, быттьӧ быд кывйӧ видзӧдчӧмӧн, — Тихорецкӧй — Царицын — Поварино — Москва магистральыд — миян дзик ӧти кольӧм вердысь артерия.
Воштыны Царицын — сійӧ лэдзны ӧтлаасьны донскӧй контрреволюциялы Астраханскӧй да Уральскӧй войскаясса казацкӧй верхъяскӧд.
Царицынӧс воштӧм пыр жӧ лӧсьӧдас контрреволюциялысь единӧй фронт Донсянь чехословакъясӧдз.
Ми воштам Каспий, ми колям Войвыв Кавказса сӧветскӧй войскаясӧс вынтӧм состояниеын.
Владимир Ильич ӧзтіс лампочкасӧ.
Еджыд югӧр водіс бумагаяс да книгаяс вылӧ, сылӧн гӧрдов ловгӧнъяса ыджыд кияс вылӧ, кодъяс тэрыба корсисны кутшӧмкӧ лист.
Сталин сёрнитіс джын гӧлӧсӧн.
Став миян вниманиеным колӧ лоны ӧні веськӧдӧма Царицын вылӧ.
Дорйыны сійӧс позьӧ, — сэні комын вит, нелямын сюрс рабочӧй и округас озырсьыс-озыр нянь запасъяс.
Царицын вӧсна колӧ косясьны.
Владимир Ильич аддзис, мый вӧлі сылы колӧ, ӧдйӧ лэччысис гырддзаяснас пызан вылӧ, плеш вылас кипыдӧссӧ пуктӧмӧн, котӧртіс синъяснас гижӧм бумага лист кузя.
— Нянь вӧсна «крестовӧй походтӧ» колӧ возглавитны, — шуис сійӧ. — Ӧшыбка, мый тайӧ эз вӧв вӧчӧма водзджык.
Бур!
Зэв бур! — Сійӧ шыбытчис креслӧас мышвыв, и чужӧмыс сылӧн лои ловзьӧма, лукавӧй. — Определяйтсьӧ тышлӧн центрыс — Царицын.
Зэв бур!
И вот тані ми и вермам.
Сталин шпыньмуні усъяс саяс.
Кутан восхищениеӧн сійӧ видзӧдіс тайӧ морт вылас — историяын ыджыдсьыс-ыджыд оптимистыс вылӧ, коді сьӧкыдторъясын медся сьӧкыд здукъясӧ водзвыв аддзыліс сійӧ выльсӧ, тайӧ сьӧкыдторъясӧн чужтанасӧ, мый позьӧ вӧлі босьтны кыдз ӧружие — тыш вылӧ да победа вылӧ...
Май комын ӧтикӧд лунӧ московскӧй «Правдаын» вӧлі публикуйтӧма мандат:
«Член Совета народных комиссаров, народный комиссар Иосиф Виссарионович Сталин, назначается Советом народных комиссаров общим руководителем продовольственного дела на юге России, облеченным чрезвычайными правами.
Местные и областные совнаркомы, совдепы, ревкомы, штабы и начальники отрядов, железнодорожные организации и начальники станции, организации товарного флота, речного и морского, почтово телеграфные и продовольственные организации, все комиссары обязываются исполнять распоряжения товарища Сталина.
Председатель Совета народных комиссаров:
В. Ульянов (Ленин)».
ДАСӦД ГЛАВА
1
Царицын сулалӧ куш, шондіӧн сотӧм мылькъяс вылын Волга веськыдвыв берег пӧлӧн.
Кар сайын заводитчӧны гӧрдоват сьӧд степьяс, кодъяс вундасьӧмаӧсь косьмысь юясӧн да сёйӧд оврагъясӧн.
Войвывлань — Волга пӧлӧн — кыссьӧны вӧр пилитан заводъяс да поселокъяс, кӧні олӧны сюрс кызь кымын рабочӧйяс — вӧр бердын да кылӧдчӧмын уджалысьяс — и быд пӧлӧс йӧз, кодъяс гожӧмын шӧйтӧны Волга кузя нажетка корсигтыр.
Лунвылын кар сайын гырысь заводъяс: орудийнӧй да французскӧй металлургическӧй.
Царицын вӧлі промышленнӧй да торговӧй центр став асыв-лунвывлӧн.
Сы пыр муніс нянь, и скӧт, и нефть, и чери Каспийысь.
Воображениеыд эз тырмыв думыштны аслыд столица вылӧ омӧльджыка скодитысь места.
Карыс — омӧлик, пуысь, буса, куш.
Слӧбӧдаясса пу керкаяс мышнас — асмогасян местаяснас бергӧдчӧмаӧсь Волгалӧн мича паськыд просторлань, а посньыдик ӧшиньяснас — изъявтӧм, няйт уличаяслань, кодъяс лэччылісны мылькъяссянь оврагъясӧ.
Сӧмын некымын улича, кодъясӧс кыдз-сюрӧ вольсыштӧма изъясӧн да кодъясӧс пожъявлісны-кодйылісны зэрваяс да сотліс-донӧдліс шонді, нуӧдлісны кар шӧрсянь Волгалӧн ёгӧсь, тырӧм берег дорӧ, пароходнӧй пристаньяс дорӧ, складъяс, пу балаганъяс да лавкаяс дорӧ, кодъяс вузасьлісны ырӧшӧн, крендельясӧн, косьтӧм тараньӧн, махоркаӧн да семечкиӧн.
Кар шӧрын, кыдз полагайтчӧ ыджыд площадь вылын, кӧні ветлӧны буса смерчьяс, дӧввидзис джуджыд кафедральнӧй собор, медым тыдавны ветымын верст сайӧ.
Вичко ӧграда дорын, чирйысьӧм акация кустъяс улын, дзирдалісны жулльӧм вина суляяслӧн торпыригъяс да узины ротйыссьӧм паськӧма йӧз.
Площадьсӧ кытшавлісны ещӧ неважӧн на именитӧй купечестволӧн мисьтӧм каменнӧй керкаяс.
Быдладорӧ кыссисны уличаяс веж пуяс пыдди телеграфнӧй столбъясӧн.
Налӧн перспективаясыс, — кӧні мортлӧн шудыс сідз жӧ должен вӧлі косьмыны, кыдз пожӧм столбъяслӧн тайӧ аллеяясыс, — ляпкавлісны да гӧльмылісны центрсянь окраинаяслань.
Сӧмын ӧти места вӧлі торйӧдӧма ыркавлытӧм рытъясӧ этша пӧлӧса гажӧдчӧмъяс вылӧ, — бульвар чегъяссьӧм, бусӧн тырӧм акацияясысь да сэтшӧм жӧ косьмӧм, омӧлик карса сад.
Обывательяс, роч дӧрӧм юръювъяссӧ разьӧмӧн, гуляйтісны сэні, семечкиӧн сьӧлалігтыр да сьӧд гачьяса кокъяснас бус кыпӧдӧмӧн, шмонитісны обывательницаяскӧд.
Сад шӧрын, раковинаын, ворсліс струннӧй оркестр — дас кымын еврейяс, кодъяс пышйӧмаӧсь татчӧ украинскӧй погромъясысь.
Вылӧ ӧшӧдӧм некымын карасин пӧнаръяс, кодъяс гӧгӧр кымӧрӧн гӧгралісны войся бобувъяс, югдӧдлісны вевттьытӧм пызанъяс, кӧні позьӧ корны сур, шашлык да чебуреки...
Тані кутчысис сӧстӧмджык публика — лӧсьыдіник платтьӧяса войвывсянь воалӧм «дамочкаяс», тошъяса жуйялысь интеллигентъяс, ассьыныс профессиянысӧ дзебысь офицеръяс, «апаш» фасона дӧрӧмъяса ляпкыдик топыд спекулянтъяс, кляшшӧй ньылӧм дукӧн ӧвтысь журналистъяс большевикъясӧн тупкӧм газетъясысь и уна быд пӧлӧс йӧз, кодъясӧс вӧтліс карысь-карӧ, кыдз тӧлӧн нетшыштӧм коръясӧс, лӧсьыдджык пӧрадок, минимальнӧй спокой да еджыд булкияс аддзыны кӧсйӧм.
Еджыд булкиясыд да мукӧд сёян-юанъясыд тані вӧлі мыйдта колӧ войшӧрӧдз вузасьысь частникъяслӧн лавкаясын.
Шуны кӧ, сулаліс сійӧ вывті дона.
Но и сы вылӧ аттьӧ.
Большевистскӧй властьяс, не Москваад да Питерад моз, властвуйтісны тані терпитӧмӧн, весиг кутшӧмакӧ бур сьӧлӧмӧн.
И уна воысьяс лыддьылісны бурджыкӧн тӧмитчыштны ещӧ кымынкӧ вежон переворотӧдз, большевистскӧй ужасысь дзикӧдз мездысьтӧдз, а не петны ыштӧдана, но ӧні вывті ӧпаснӧй, быд пӧлӧс случайностьяса туйӧ лун вылӧ — победоноснӧй кӧлӧкӧлъясӧн бувгысь, мезмӧм атаманскӧй Новочеркасскӧ, либӧ — «граница сайӧ»: гажасьыс-гажа Крымӧ, мича, лӧньӧдӧм, немецъясӧн сӧстӧма чышкӧм Киевӧ.
Дзик мӧдтор мунліс карлӧн кыкнан окраинаын.
Пушкаяс вӧчалан да металлургическӧй заводъясын, пӧжаръяс моз ӧзъявлан митингъяс вылын, кӧні этша лыда коммунистъяс кыскылісны асланьыс беспартийнӧй массаӧс меньшевикъяс да эсеръяс влияние улысь, — тэрыба ремонтируйтсьыліс быд пӧлӧс ӧружие, дасьтысьліс оборудование бронепоездъяслы да бронируйтӧм пароходъяслы.
Вӧр пристаньяс вылын, нелямын квайт вӧрпилитан заводын, беньдежкаяс вылын (кӧні сетавсьӧны нарядъяс) формируйтсьылісны «береговӧй боевӧй отрядъяс».
Казакъяслӧн восстаниеяс матыстчылісны ӧні дзик рубежӧдзыс — Дон дорӧдз и шыбитчылісны сылӧн шуйгавыв берегӧ.
Усис Пятизбянскӧй, сысянь веськыдвывджык усис Калач — шуйга берегса ыджыдсьыс-ыджыд станица.
Царицынскӧй шочиник отрядъяс, кодъяс кутлісны фронтсӧ станция Чир дорын, бӧрыньтчисны кӧрттуй пос вомӧн Донлӧн шуйгавыв, виддза берег вылӧ.
Май кызь кыкӧд лунӧ белӧйяс взорвитісны Дон вомӧн поссӧ, рытыввывса фермаыс сылӧн гыпкысис комын сажень вылнасянь лыа косьт вылӧ.
Туйыс Белая Калитва вылӧ, кысянь надзӧник кыссисны Царицынлы отсӧг вылӧ Ворошиловлӧн эшелонъяс, вӧлі орӧдӧма.
Восстаниеяс ӧзъявлісны Дон войвылын ылын, и кывсьӧ вӧлі, мый казакъяс мунӧны Поворино вылӧ, медым Москваӧс Царицынысь орӧдӧмӧн шымыртны сійӧс, Царицынсӧ, подковӧн, код пытшкысь ловъялы не петны.
Муртса кутчысис, кыдз сісь сунис, лунвылӧ туй — нянь йӧртӧдӧ — Войвыв Кавказӧ, Кубаньӧ да Терекӧ: сэні мартовскӧй неудача бӧрын шойччыштӧм да выль йӧзӧн содӧм Добровольческӧй армия выльысь заводитліс военнӧй операцияяс.
2
— Прӧститӧй мистифакцияысь, ёртъяс, заседание миян аслыс пӧлӧс сэтшӧм приказ высшӧй начальство визь кузя, — шпыньмунӧмӧн шуавліс Носович комнатаӧ быд пырысьлы; сэні пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма пызандӧра пыдди газетъясӧн да тыртӧма пирӧгъясӧн да жаритӧм яйӧн, пукалісны морт дас разялӧм юръювъясӧн, пӧсьнысӧ чышкигтыр.
Пызан помын Москалев, дӧра толстовкаа, быдысьӧн торкліс Носовичӧс:
Правильнӧ, правильнӧ, дугды извиняйтчыныд, именик.
Ми, вокӧ, абу меньшевикъяс, абу вегетарианецъяс...
Тӧдан, кыдз станицаясын шулывлӧны, миян кынӧмын и ёж пусяс...
Сійӧ гораа сераліс, ыджыд кулакъяссӧ пызан вылӧ пуктӧмӧн.
Тайӧ и вӧлі высшӧй начальствоыд: царицынскӧй карса гӧлӧва и сӧветса председатель Сергей Константинович Москалев.
Тӧрыт сійӧ звӧнитліс Носовичлы: «Тэ нӧ мый, генерал, именик лунтӧ маринуйтан?
Тайӧ, вокӧ, саботаж.
Аски жӧ тэ ордӧ гузьгысям, виччысь».
Именик празднуйтӧм вӧлі думыштӧма сыӧн, тӧдӧмысь, не прӧстӧ, медым юыштны вина.
Сійӧ ачыс телефон кузя корис, быттьӧ секретнӧй совещание вылӧ Носович ордӧ, Войвыв Кавказса военнӧй округса военрукӧс вӧвлӧм генерал Снесаревӧс, мобилизационнӧй отделса военспец полковник Ковалевскийӧс, артиллерия кузя инспектор вӧвлӧм полковник Чебышевӧс, штабнӧй комиссар Селивановӧс, — ӧти кывйӧн кӧ, дзугсьӧм военнӧй руководстволысь да окружнӧй руководстволысь став юрсӧ.
Сергей Константиновичлы, коді лыддьыліс асьсӧ зэв мудер мортӧн, окота вӧлі дружескӧй пирушка вылын тӧдмалыштны тайӧ спецъяссӧ.
Сӧветын, исполкомын ветлісны неопределённӧй сёрнияс военнӧй неудачаяс йылысь, отрядъясса командиръяслӧн приказъяс гӧгӧрвотӧм йылысь, сы йылысь, мый дугдывтӧг мунӧ склока царицынскӧй нёль штаб костын: местнӧй формированиеясӧн ведайтысь военрук штаб костын, царицынский фронтлӧн губвоенкомат штаб костын Россиялысь лунвыв дорйӧм кузя штаб костын да Войвыв Кавказса военнӧй округса штаб костын.
Слухъясыс тайӧ, — ставсьыс лӧсяланджык, мый сӧрӧмъяс, — петлісны заводъяссянь, низовӧй партиецъяссянь.
Сымын ёнджыка тайӧ вӧлі сӧрӧмӧн сы вӧсна, мый Снесарев, Носович, Чебышев да Ковалевский воисны татчӧ Троцкийсянь мандатӧн.
Век жӧ эз мешайтлы и аслыд воны кутшӧмкӧ впечатлениеӧ...
Пызан сайын, наысь ӧтдор, пукалісны: нефтянӧй транспорт кузя тайӧ лунъясӧ Москваысь командируйтӧм специнженер Алексеев — решительнӧй, томӧн на петкӧдчан чужӧма дзормыштӧм морт и сылӧн кык пи — кызь арӧса штабс-капитан да кызь кык арӧса подполковник.
Найӧ воисны батьыскӧд, и Носович найӧс босьтіс нин штабӧ.
Пукалісны орччӧн, смирнӧя, еджыд бритӧм гӧгрӧс юръяс выланыс ёна петан пӧсь войтъяссӧ чышкытӧг.
Носович, — да и эз сійӧ ӧтнас, — бура гӧгӧрволіс Москалевлысь затеясӧ.
Сёрни пызан сайын эз клеитчыв.
Татшӧм жарӧ некодлы эз вӧв окота аклявны яй.
Винаыс вӧлі шоныд.
Сӧмын комиссар Селиванов — донскӧй казак — быд румка юӧм бӧрын висьтавліс прибауткаяс, казачӧй обычайяс петкӧдлӧмӧн, гурчкӧмӧн йирис гӧчьяс, мудера новлӧдліс сӧдз синъяссӧ штабнӧйяслӧн зумыш чужӧмъяс кузя.
Сійӧ, тыдалӧ, чувствуйтіс асьсӧ ӧбӧдитӧмаӧн и дась вӧлі веритны, воны код вылӧ кӧ, но сылы эз сюрлы помкаыс.
Носович, корректнӧй, любезнӧй став пытшкӧснас чошкӧдчӧм, — унаысь заводитліс ӧти фраза: «Вот думыштінныд жӧ ті, Сергей Константинович, тайӧ именикалӧмнад»...
— Ме, вокӧ, попович, — торкалӧмӧн горзыліс сылы Москалев пызан мӧдар помсянь. — Меным и книгаяс киӧ...
(Вит чуньнас шыбытліс юрсисӧ бӧрвыв, паръяссӧ чургӧдӧмӧн — горӧдліс сьывны) «О долголетии дома сего господу помолимся...» — И вак-вакӧн сераліс.
Кисьтавлісны, точкысьлісны, но пукалысьяс эз кывны асьныссӧ вӧляысь, бура.
Чебышев, тӧрелкаас видзӧдігтыр, пукаліс сэтшӧм чужӧмӧн — быттьӧ рӧзбойникъяс ордын пир вылын.
Военспец Ковалевский, — ыджыд да кузь, ичӧтик юра, гӧгрӧс тошка, мустӧм зэвтчӧм чужӧмӧн да котралысь карӧй синъясӧн, — сэтшӧм лӧсявтӧг фальшивитіс — бурджык нин мед эськӧ чӧв оліс.
(Но Москалев, аснас увлекайтчӧмӧн, эз казявлы тайӧ пель вундан фальшсӧ военспецлысь).
Медся пӧрысьыс пызан сайын — Войвыв Кавказса вынъяслӧн военнӧй руководитель Снесарев — латшкӧсіник, топыд, ӧчкиа, ыджыд ныра, дженьыдик дзормыштӧм юрсиыс — шӧть кодь сувтса — аслас вӧвлӧм чин да ӧнія положение сертиыс стрӧга видзӧдавліс ӧчки стеклӧяс сайсянь.
Сійӧ вӧлі роч йӧзлӧн бырны нин заводитӧм сійӧ пӧрӧдаысь, коді сформируйтчыліс Александр Третий царалӧм дырся чусалан лӧнь кадъясӧ.
Сійӧ ас ногыс радейтліс рӧдинаӧс, некор эз думыштчыв, мый именнӧ сыын донаыс сылы, и юалісны кӧ эськӧ сылысь та йылысь, сійӧ — неуна думайтыштӧм бӧрын навернӧ вочавидзис эськӧ, мый радейтӧ рӧдинаӧс, кыдз должен радейтны салдат.
Японскӧй войналӧн (кодӧс сійӧ заводитіс подполковник чинын) позорыс шатовтіс сылысь душевнӧй равновесиесӧ да государственнӧй строй зумыдлунӧ думайттӧг эскӧмсӧ.
Сійӧ лыддис некымын краснӧй брошюраяс и воис выводӧ, мый — сідз либӧ мӧдног — асьсӧ опорочитӧм царскӧй власть костын да народ костын зурасьӧмыс быть лоана.
Тайӧ выводыс спокойнӧя пырис сійӧ вежӧрӧ.
Мирӧвӧй война дырйи сійӧ эз петкӧдлы — генерал чинын нин — ни вежӧрлысь визувлун, ни талант.
Тайӧ войнаыс вӧлі вылынджык сылӧн гӧгӧрвоӧм дорысь.
Польша воштӧм, Галицияын разгром, Сухомлиновлӧн да Ренненкампфлӧн измена, высшӧй командованиелӧн бездарность, няйт скандал Распутинкӧд — бӧр бергӧдісны сійӧс воинствующӧй патриотизмысь быть лоана революция йылысь важ мӧвпсӧ.
Сійӧ виччысис сійӧс, и весиг октябрьскӧй переворот дырйи, кор сылӧн обывательскӧй воображениеыс ӧткажитчыліс мый либӧ гӧгӧрвоны, сійӧ колис краснӧйла дорын.
Сійӧ думайтліс, мый революционнӧй страстьяс, митингъяс, гӧрд знамяяс, став вабергачьяс местасьыс вӧрзьӧдӧм человеческӧй массаяслӧн бӧр лӧняс и ставыс воас порядокӧ.
Китыр мында офицеръяслӧн да детинка-кадетъясӧн Войвыв Кавказ завоюйтны Корниловлысь поход сійӧ лыддьыліс безумнӧй авантюраӧн.
Но кор Добровольческӧй армия, Егорлыцкӧй да Мечетинскӧй нима степнӧй станицаясын ёнмӧм бӧрын, заводитіс нӧйтны главком Сорокинӧс, коді чайтліс асьсӧ Наполеонӧн, кор атаман Краснов пышнӧй универсалъясӧн кыпӧдіс сёрни «православнӧй матушка Россия» йылысь, — Снесарев вылӧ ӧвтыштіс важӧн нин воштылӧм, рӧднӧй, вековечнӧй руӧн.
И мӧвпъясыс и чувствоясыс сылӧн вӧрзисны.
Носович, коді сюся наблюдайтліс сы бӧрся, корис разрешение сёрнитыштны «по душам».
Носович висьталіс сылы, быттьӧ ассьыс сомнениеяс да колебаниеяс пыдди, сылысь сомнениеяссӧ да колебаниеяссӧ.
Снесарев, Носовичӧс сурова кывзӧм бӧрын, нинӧм эз кыввидз и ыстіс сійӧс.
Но тайӧ войся сёрниыс лоис сылы решайтанаӧн.
Большевикъяс, комиссаръяс, социализм, ротйысьӧм рабочӧйяс — ставыс тайӧ вӧлі, збыльвылӧ, бокӧвӧй торйӧн генерал Снесаревлы.
— Тешкодьӧсь ті йӧз, ёртъяс.
Ветлінныд кӧть мед ӧтчыд заводскӧй митинг вылӧ, — висьталіс Сергей Константинович, кор воштіс нин надея сывдыны шуткаясӧн пукалысьяслысь йиа кутчысьӧмсӧ. — Вот сэн йӧз!
Пуӧны!
Петас кутшӧмкӧ грузчик — розь вылын розь, кынӧмсӧ нюкыртӧма, юрыс йӧн шмакъясӧсь, и мый жӧ ті думайтад, — мирӧвӧй революция дорысь этшаджык вылӧ оз ырыштчы.
Позьӧ ӧмӧй тан ӧшӧдны ныртӧ, ёртъяс?
Мем личнӧ куим олӧм этша, збыльысь!
Ассьым покойнича мамӧс, коді слӧймис чужтыны менӧ тшук миян эпохаӧ, быдлун казьтыла.
Сійӧ бара вак-вакӧн серӧктіс.
Снесарев, косьтӧм тарань кусӧктор торйӧдіг, шуис:
— Эпоха, мый и шуны, знаменитӧй...
Да миянлысӧ, военнӧйясыдлы, этша ковмылӧ думайтчыны сэтшӧм штукаясад... миян делӧ прозаическӧй: нӧйт врагӧс бӧжас и бурысяс...
А эпохатӧ ми тіянлы нин сетам, Сергей Константинович.
Носович пырысь-пыр донъяліс лӧсьыдтӧм впечатлениесӧ тайӧ кывъясысь — тэрмыштчис найӧс неуна веськӧдыштны.
— Военнӧйясыд — сійӧ йӧз, кодъяс кутчысьӧны зумыд установкаӧ, Сергей Константинович...
Прицел лӧсьӧдӧма, — лыйлы...
Но, ен мед видзас, тайӧ дырйи — анализ...
Тайӧ делӧыд штатскӧй.
Миян прицел — революцияӧс сьӧлӧмсянь, искреннӧя примитӧм...
Вот мый кӧсйӧ шуны военрук ёрт...
Москалев стрӧга, кулитанаа качайтыштіс юрнас:
— Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ, ёртъяс...
Лыддьыштны книгаяс некодлы оз мешайт...
Ӧд, видзӧдлан да, прицелтӧ водзӧджык ковмас вештыны...
(И бара бур пырысь.)
Нинӧм, вайӧ срок, — ме тіянысь ставныдысь вӧча большевикъясӧс...
Ӧд мыйын миян могыс?
Страна миян дикӧй, варварскӧй.
Мужикыд зверь.
Ӧд сійӧыссӧ сё миллион — посни собственникыссӧ.
Лапти новлысьсӧ...
Яснӧ — социализм сэтшӧм позянлунъяснад, сэтшӧм йӧзнад миянлы некыдз не стрӧитны.
Таын ме торъяла — и тайӧс синмас шуа Ленинлы, — огӧ, ог вермӧй стрӧитны!..
Сювным вӧсни!
Ме вот — роч морт, самӧй расейскӧй чащасьыс.
Меысь бурджыка некод сійӧс оз тӧд.
Мужичокыд миян — зверь.
Но эм Чеховлӧн ӧти лӧсьыдсьыс-лӧсьыд фраза: «Кӧчлы кӧ кучкавны юрас — сійӧ вермас изтӧг ӧзтавны.»
Вот миян могным!
Гӧгӧрвоана?
Используйтны революционнӧй яростьсӧ народлысь.
И тайӧ — позьӧ дай колӧ.
Чебышев поснидик мичаник пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн, быттьӧ курччыны лӧсьӧдчӧмӧн, юаліс:
— Сергей Константинович — мирӧвӧй пӧжарыдтӧ — сійӧ гӧгӧрвоана.
А вот кутшӧм медпомса цельыс, ылыс прицелыс?
Висьталӧй миянлы.
— Революцияыд, ёртъяс, — сійӧ вывлань качӧдчӧм, гы. — (Москалев вӧчис паськыд жест.) — Ми кыпӧдчам гы бурысь йылас.
Но быд гы бӧръя помнас чинӧ.
Миянлы важнӧ аскадӧ овладейтны властьӧн, босьтны команднӧй высотаяссӧ...
Носович сувтіс, векньыдик чужӧмыс сылӧн вӧлі унатор висьталанаа.
Дэбыд вина тыра румкасӧ кыпӧдӧмӧн, военнӧй ногӧн чеканитіс-висьталіс:
— Господа...
(Ньӧти шӧйӧвоштӧг веськӧдіс асьсӧ сэтшӧм жӧ четкӧя).
Ёртъяс...
Ме юа миян вождь вӧсна — Москалев ёрт вӧсна, коді нуӧдӧ миянӧс команднӧй высотаясӧ.
Ура!
Ставӧн вочавидзисны — «ура»!
Москалев вӧлі зэв дӧвӧлен.
Удайтчис бура сёрнитыштны.
Военнӧй специалистъяс кузя сылӧн полӧмъяс разалісны: шуны кӧ нин, тайӧ вӧліны чукльӧдлытӧм сьӧлӧма салдатъяс.
Мывкыд паськыдлунӧн эз дзирдавны, но сы пыдди честь, верность, боевӧй схватка боксянь вӧліны — биаиз.
Комнатаӧ пырис сёрмӧм гӧсть, неыджыд, косіник, кельыдгӧрдӧдз гожъялӧм гырысь сьӧд синъяса морт — Царицынскӧй исполкомса председатель Яков Зиновьевич Ерман.
Пукалысьяслы юрнас ӧдйӧ гогйӧдлӧмӧн локтіс Москалев дорӧ да мӧдіс вашкӧдны сылы пеляс.
— Коді? — гораа юаліс Москалев.
— Сталин.
— Кор?
— Тыдалӧ — аски.
— Но мый нӧ, встретитам...
Пуксьы...
Вина юан?
— Прӧститӧй, ёртъяс, — нюмъявны кужтӧм сьӧд синъяснас пызансӧ кытшовтігтыр шуис Ерман. — «Грузолес» вылын ӧні митинг, настроение лёк...
Прӧщайтчытӧг сэтшӧм жӧ ӧдйӧ сійӧ бӧр петіс...
3
Ыджыд митинг чукӧртчис кер бунтъяс пӧвсын «Грузолес» (Максимов вокъяслӧн вӧвлӧм вӧрпилитан заводъяс) территория вылын чаг-лӧпта местаын.
Шонді сотіс лӧнь сынӧдын ӧшалан бус пыр.
Сюрс лыда йӧз чукӧр вӧлі шызьӧма.
Асывсяньыс ларокъясын да частникъяслӧн лавкаясын эз вӧв нянь.
«Донаясӧй менам, — висьтавлісны лавочникъяс, — асьным нинӧм ог гӧгӧрвоӧй, коймӧд лун пызь оз вайны тыдалӧ — регыд пом, ли мый...»
Продовольственнӧй управаса ларокъясын няньыс вӧлі сэтшӧм, мый и порсьяс оз кутны сёйны, дай сійӧ на пырысь-пыр быри.
Тшыг йӧз чукӧр кывзіс быд пӧлӧс ораторъясӧс, кодъяс трибуна вылӧ пыдди кайлісны вежнясян кокъяса пызан вылӧ.
Коммунистъяс тані вӧліны этша: кызвыныс муніс фронт вылӧ.
Кольысьяс медбӧръя вынсьыныс тышкасисны сы вӧсна, медым кольны ас саяныс перевес тайӧ митинг вылас.
Но виччысьтӧг талун мӧдісны сёрнитны сэтшӧмъяс, коді водзджыксӧ чӧв овліс, и сэтшӧмъяс, — кодӧс медводдзаысь на аддзылісны чужӧмнас.
Йӧз чукӧр вӧлі настроитчӧма сідз, мый — вот-вот — зырӧдас, нырыштас.
Йӧз чукӧр кӧсйис кывзыны ставсӧ, гӧгӧрвоны, разберитчыны...
Известнӧй «сукин кот» — меньшевик Марусин, паськыд вома, кыз кокъяса, ляпкыдик, — чужӧмсӧ не то серамӧн, не то бӧрдӧмӧн чукыртӧмӧн, — висьталіс пызан вывсянь:
— Копыртчылам, аттьӧ шуам коммунист ёртъяслы талунъя угощениеысь.
Воӧдчисны, кӧзяйничайтісны...
Сиктъясысь нянь оз нин вайны миянлы и водзӧ оз вайны...
Социализм пӧртӧма олӧмӧ делӧ вылын, мый и требуйтсьыліс докажитны...
Быдлаын, кӧні коммунистъяс босьтӧны власть, нянь абу...
Сэсся мем нинӧм содтыны.
Йӧз чукӧр зумыша чӧв оліс.
Марусин местаӧ кавшасис паськӧдӧм лапъявтӧм синъяса, чахоточнӧй чужӧма низовӧй коммунист, вӧрпилитан заводысь рабочӧй.
Вӧньтӧм дӧрӧм улас чувствуйтчыліс тшыг, чегъяссьӧм виръяй, юрсиыс сулаліс зуд юрӧн.
Сійӧ чорыда эскӧм пырысь шамыртіс кулакъяссӧ да мыджсис (тувъясис) паськалӧм синаканьяснас эз ёртъясыслы чужӧмъясас, кодъяс вӧліны сы гӧгӧр, а кытчӧкӧ вылӧджык — кореннӧй правдаас:
— Эн гӧгӧрвоӧй, ли мый, ті?
Да мый ті сійӧс пызан вывсьыс эн кыскӧй?...
Марусин — сійӧ жӧ враг уджалысь йӧзлӧн...
Кытчӧ сійӧ тіянӧс чуксалӧ?
Сійӧ вӧлі Максимов вокъяслӧн конторщикӧн...
Вот мыйла сійӧ прӧтив коммунизмлы...
А ті сійӧс кывзад...
Сійӧ бара кӧсйӧ, мед тіянлысь лыястӧ кӧзяева чегъялісны...
Мый сійӧ шуис?
Нянь абу...
Аддзӧма жӧ штука — нянь...
Лоас сійӧ, лоас миян няньыд?...
Ме кыдз ачымӧс помнита — пристань вылын часъясӧн дзоргывлі еджыд кӧлачьяс выладтӧ...
Ме няньыдлысь донтӧ тӧда...
Ме бурджык, ог сёй няньтӧ, а революцияӧс ог вузав сылӧн няньыд вылӧ...
— Вернӧ, вернӧ, — мӧдісны кывны гӧлӧсъяс, гогъявны юръяс.
Пызан дорӧ писькӧдчыліс коймӧд оратор — он гӧгӧрво — пӧрысь али шӧр арлыда, лысӧй, дӧзьӧра тошка.
Кайис пызан вылӧ, улӧдз копыртчыліс, крукаліс кӧрт ӧчки, бусӧссьӧм, сьӧд кышан зепсьыс кыскис куснялӧм бумага тор, виччысьӧмӧн, лабутнӧя паськӧдіс сійӧс и сьылӧмӧн моз ыӧдіс висьтавлыны, гижӧд вылас видзӧдлывлӧмӧн:
— Морт эм царь природалӧн...
О, енмӧй менам, мыйӧ пӧрис мортыд!...
Фабрикаса тшын пиын да изшом бус пиын му улын сійӧ мырсьӧ, кыдз верблюд, пӧсьсӧ кисьтӧ да ассьыс тыяссӧ тшыкӧдӧ...
А китыра озыръяс пируйтӧны да мытсавмӧныс веселитчӧны, гажӧдчӧны...
Оз ков миянлы озыръяслӧн чукӧрыд...
Оз ковны миянлы фабрикъяс, заводъяс и шахтаяс...
Найӧ сӧмын тшыкӧдӧны тыястӧ да жебмӧдӧны миянлысь нервъяс...
Неужели миянлы еще и вир кисьтны тайӧ тшынасьӧм трубаяс вӧсна?
Вайӧ юкамӧ заводъястӧ, — быдӧн босьтас, мый сылы колӧ, и разӧдчамӧй сиктъясӧ, природа вылӧ.
Босьтчам нянь вӧдитӧмӧ, скӧт видзӧмӧ да садъяс быдтӧмӧ.
Лоам природа вылын царьясӧн.
И лоас спокой, и вир кисьтана война ачыс аснас дугдас.
Тешкодь оратор пӧрччис ӧчкисӧ, бумагаторйыскӧд ӧтлаын сюйис кышан зептас, сьӧкыда пырысь лэччис пызан вылысь и важнӧя мӧдӧдчис йӧз чукӧр пыр.
Сылы сетлісны туй.
Кывъясыс сылӧн и сёрнитанногыс шензьӧдісны кывзысьясӧс.
Чукӧртчисны найӧ талун стихийнӧя, кыдз вече вылӧ, найӧс кыскисны татчӧ, ӧтчукӧрас, пемыд слухъяс.
Вӧлі тӧдса, мый фронт вылын — неудачаяс, враг пыр ӧтарӧ матыстчӧ Царицын дорӧ.
Няньӧн снабжайтӧмын — оръявлӧмъяс.
И медся тревожнӧйыс вӧлі сыын, мый некод эз чувствуйтлы чорыд ки ӧшъян грӧзысь карӧс дорйӧмын.
А сэн ещӧ быд пӧлӧс ораторъяс ӧзтылісны воображениетӧ.
Чӧртыс найӧс тӧдӧ — кодлы веритны ӧні.
Мукӧдъяс кавшасьлісны пызан вылӧ ӧтпырйӧ куим-нёльӧн и, видчигтыр, тойлавлісны ӧта-мӧдсӧ.
Кер бунтъясӧн тырӧм берег вылын сулаліс терпитны позьтӧм жар, берегыс лэччыліс кельыд, паськыд Волга дорӧ, коді лӧсталіс кыдз пӧсь вый.
Ӧти оратор горзыліс, мый оз позь босьтны мужиклысь нянь вынӧн, мужик ачыс тӧдӧ няньыдлысь донтӧ, а монополияыд — тшыгла кулӧм...
Мӧд, кулакнас пыркӧдӧмӧн, мый вермӧмсьыс горзыліс лёк горшӧн: «Мый миянлы виччысьнысӧ?
Ребята, выль пӧв бӧръямӧй сӧветъястӧ, ог лэдзӧй сэтчӧ ни ӧти коммунистӧс...
И войналы пом, и нянь лоас!»
Пызан дорын тыдовтчис Ерман, чужӧмыс сылӧн тракйыссис.
Сыкӧд тшӧтш локтіс паськыд, лысермунӧм старука, турунвиж гача, салдатскӧй дӧрӧма, — красноармейскӧй картуз увсьыс ӧшалісны сылӧн кыдз сюрӧ кутыштӧм руд юрсияс.
Тайӧ вӧлі став «Грузолеслы» тӧдса Саша Трубка, сьӧд удж уджалысь — откатница, Царицынскӧй сӧветса да исполкомса шлен.
Сылы горӧдісны:
— Саша, мый гачасьӧмыд?
Сійӧ вочавидзис кыз гӧлӧсӧн:
— Висьтала, терпитышт...
Но шмонитны пырӧдчысьыд вӧлі этша: речьясӧн калитчӧм йӧз чукӧр гызис да топыдджыка мӧдіс матыстчыны пызан дорӧ, код вылын тыдовтчис Ерман.
Кылісны гӧлӧсъяс:
— Воӧдчинныд, кӧзяинъяс...
— Бара сёрнитӧдны воин?...
Ми пӧтӧсь!
— Тэ шыбыт углубляйтныд...
Нянь вай!..
Ерман сӧмын кытшлӧдліс лӧставтӧм скӧралан синъяссӧ грузчикъяс, откатчикъяс, пильщикъяс вывті — найӧ гӧрдӧдӧмаӧсь жарысла, юрсиясныс лёкногӧн дзугсьӧмаӧсь, — и аддзыліс косясьлӧм дӧрӧмъяс улысь вына мускулъяса жан восьса морӧсъяс.
Сійӧ радейтліс тайӧ приволжскӧй вольницасӧ, кодлӧн чувствоясыс пельпомтырӧн шенасьӧмӧн, коді дружнӧй и асныра, асвӧля, благополучие вылын сераліс, и грӧза, кор сійӧс шымыртліс непосредственностьлы паныд скӧрлун.
Олӧмыслысь найӧ требуйтлісны и этша и зэв уна.
Кӧмтӧмӧсь и ротйыссьӧмаӧсь, сы вӧсна мый на вылын кольліс сӧмын сійӧ, мый нин эз позь вӧлі дась пӧсь вылысь юны, — найӧ став сьӧлӧмсяньыс переживайтлісны быд грандиознӧйтор.
Налы быдлаын вӧлі дзескыд.
Митингъяс вылын найӧ обсуждайтлісны общественнӧй уджъяслысь планъяс: Волгалысь набережнӧй кызь вит верст кузя вӧчӧдӧм, став уджалысь йӧзлы шойччан керкаяс стрӧиталӧм, Волга — Дон кост канал кодйӧм.
Найӧс кокниа босьтліс энтузиазм, и сэтшӧм жӧ кокниа — недоверие и лёкалӧм.
Ерман пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый талун тайӧ вольница вылас уджалыштӧмаӧсь врагъяс.
Дзоляник кулакъяссӧ чабыртӧмӧн сійӧ заводитіс сёрнитны вӧсни, лэчыд гӧлӧсӧн:
— Горзыссис?
Али ещӧ кутад горзыны?
Нянь абу, и кытчӧдз ті асьныд сійӧс он босьтӧй — нянь оз ло.
Рабочӧй отрядъяс позорнӧя бӧрыньтчӧны, восьтӧны враглы туй Царицынӧ.
Сиктса кулакъяс явӧ кыпӧдчӧны продотрядъяслы паныд.
Быд пӧлӧс контрреволюционнӧй сволочыс — меньшевикъяс и эсеръяс — лӧсьӧдчӧны кӧлӧкӧла звӧнӧн встречайтны красновскӧй генералъясӧс.
Кывзанныд сӧветскӧй властьлӧн врагъяслысь?...
Мыйла кызь сюрс портовӧй рабочӧй пиысь сформируйтӧма сӧмын ӧти отряд кӧкъямыс сё штык лыдаӧс?
Коді кутас тіянӧс дорйыны?
Коді сетас тіянлы няньтӧ?
Некод!
Ті кӧ асьныд сійӧс он окотитӧй!
Ерман вӧчис ӧшыбка: сійӧ скӧрмис, ставыс мый чӧжсис — пуис тайӧ тревожнӧй лунъясӧ да узьтӧм войясӧ, петіс йӧз чукӧрлы гӧгӧрвотӧм лӧглунын.
Сійӧ фальцетӧн шыблаліс кывъяс, найӧс лёк ногӧн шуалігтыр и быттьӧ другысь лоӧм потас котӧртіс сы костын ӧтарсянь, да йӧз чукӧр костын — мӧдарсянь, — сійӧ лоис таладорас, кывзысьясыс — мӧдарладорын..
Ӧзйӧм-скӧрмӧм йӧз уськӧдчисны сы дорӧ...
Вӧчис кӧ сійӧ ичӧтсьыс-ичӧт дорйысьӧм, — сійӧс эськӧ кыскисны и косявлісны.
Пызан вылӧ, сыкӧд орччӧн, кайис Саша Трубка.
Кияснас кутіс шенасьны йӧз чукӧр вылӧ.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, мужикъяс, эн жмитчӧй.
(И — Ерманлы).
Лэччы, — ме ачым накӧд сёрнитышта...
Топӧдчыштӧй мужикъяс, сетӧй мортлы туйсӧ.
Ерман кольччис сулавны трибуна дорын, юрсӧ лэдзӧмӧн, сьӧкыда лолалігтыр.
Саша Трубка чышкыштіс чукырӧсь вомдоръяссӧ, паськӧдіс гӧгрӧс, кельыд дзоляник синъяссӧ.
Сылӧн дубитӧм чукырӧсь чужӧмыс вӧлі мудеравтӧм и неуна бӧб кодь, но ставӧн тӧдлісны, мый сійӧ мудер, сюсь и пиньяса.
— Мужикъяс, бабаяс, ме тіянкӧд берегса моз кута сёрнитны.
Интеллигентнӧятӧ ті он гӧгӧрвоӧй...
Мый уськӧдчинныдсӧ тӧварыш Ерман вылас?
Сійӧ кабинетнӧй работник.
А ме — массӧвӧй работник, — ті мекӧд сёрнитӧй.
Йӧз чукӧрсянь — гӧлӧс:
— Ӧти шатия...
И — мӧд:
— Эн вӧрӧд сійӧс, а то матьӧн повзьӧдас...
— И повзьӧда, нинӧм менсьым он босьт, пиук, — кыввидзис Саша Трубка, синъяссӧ чикыртӧмӧн да кокъяссӧ паськӧдіг, медым лӧсьыдджык вӧлі сулавныс дзирликасян пызан вылын. — Мужикыд — ем, а баба — сунис, войдӧртӧ шулывлісны...
А ӧні — баба ем, а тэ ме бӧрся кыссьы, эн скӧрав...
Йӧз чукӧрын серӧктісны.
Ӧти скӧр гӧлӧс:
— Командир, — гачасьӧма...
Пройдоха...
Саша Трубка тшапкысис татчӧ: «А-а!» — и мӧдіс балагуритны.
— Мыйла ме гачаси?
А ӧд — лӧсьыд!
(Гӧлӧсъяс: «Бергӧдчыв!», «Лажыньтчыв!», «Дзескыд тай!», «Потас!» И гора серам сорыс сюйыштісны дзикӧдз нин печатайтны позьтӧмӧс.)
Ме и таӧдз кӧсӧя юбка вылад видзӧда вӧлі...
Каян трибуна вылӧ — пыр жӧ тэныд шуӧны: нинӧм тэд, бабалы, сюйсьыны...
Локта штабӧ: оз лэдзны юбканад...
Ме висьтала: ме абу баба...
(Гӧлӧсъяс бара лэдзисны печатайтны позьтӧмӧс).
Ме ёртыд боевӧй, ме хуторъясын ачым бырӧді кык белӧй банда...
И дӧзми ме юбкасьыд, кӧть бӧрд...
Талун локта гортӧ, пиӧйлӧн, Мишкалӧн, стенын ӧшалӧ фронтвывса паськӧм, пасьталі, босьті наган и ме — тан...
Мелі чукыръяс пӧвсысь кывзысьяс вылӧ друг видзӧдлісны вежӧра, рӧмтӧммӧм, ньӧти абу пӧрысь синъяс Саша Трубкалӧн.
— Балагуритыштім, — вайӧ делӧ бердӧ...
Ме нин аслам бабаяскӧд талун сёрниті.
Вӧр пристаньяс вылын миян квайт сюрс баба...
Уджалӧны найӧ бурджыка тіян дорысь и босьтӧны унджыкӧн тіянысь, мужикъяс...
— Но, но Саша!
— Сӧр, да эн вывтіав...
— Бурджыка, бурджыка...
Бабаяс менам ставныс организованнӧйӧсь.
И прогулъяс этша и вина оз юны...
— Пӧръялан, дявӧл, ачыд гулькъян...
— Ачым — мӧд делӧ, ме — правительство, меным паёк особеннӧй...
(Бара серӧктісны, пӧлньӧдлісны юрнаныс: «Но и ёсь жӧ, быдтор вылӧ — ӧтвет».)
Квайт сюрс баба да тіян джынйыс гырысь арлыдаяс тошкаяс колясны делӧ бердын...
Ӧстальнӧй мужикъяслы колӧ спасайтны революция...
Шуис сійӧ тайӧс сэтшӧм прӧстӧя да увереннӧя — пырысь-пыр лои чӧв-лӧнь.
Ӧні сійӧс пондісны кывзыны сочувственнӧя — зэвтчӧмӧн видзӧдісны сылӧн неуна мужичӧйлӧн кодь, чукырӧсь чужӧмӧ, эз кӧсйыны прӧзевайтны ни ӧти кыв.
И кодкӧ кӧ думыштіс ӧні шмонитны, чорыда эськӧ «малыштісны» сэтшӧмсӧ балябӧжӧдыс.
Саша Трубка, коді самоучкаӧн велӧдчыліс грамотаӧ, аслас ветымын кӧкъямыс воӧн ветлӧдліс Россия пасьта и батрачкаӧн, и скӧтницаӧн, и пӧжасьысьӧн, и вӧр пристаньяс вылын уджалысьӧн, коді витӧд воын воштіс рӧднӧй куим вокӧс и ыджыд война дырйи — кык пи дай верӧссӧ — эз вошты ни сьӧлӧмлысь томлунсӧ, ни вынъяссӧ, и ӧні сюрс йӧза чукӧр водзын сёрнитіс, кыдз сьӧлӧмшӧр часӧ аслас пиянкӧд.
Кывъясыс сылӧн вӧліны прӧстӧйӧсь и дженьыдӧсь, волнуйтчӧмысла сылӧн пӧрысьлӧн моз чукрасис вомыс.
— Кутшӧма кӧть эн ружты, — некод оз мын тайӧ пӧрысьлунысь.
Вайӧ нин, бурджык, делӧ вӧсна кувны, мужикъяс...
Огӧ сетчӧй, медым казачишкаяс миянлысь сьылідзиръяс дзодзӧгъяслысь моз берталісны.
Миянлы отсӧг вылӧ локтӧ ыджыд армия Лихая дорсянь.
Аски локтас Москваысь верховнӧй комиссар Сталин.
А ми век на ещӧ юръясын гыжъясӧн гудйысям.
Котыртӧй « Грузолеслысь» полк.
Со и грузовикъяс винтовка тырӧн сулалӧны.
Босьталӧй — и аски фронт вылӧ...
Надзӧник, бус-тшын пиын, гӧгыльтчисны трибуна дорӧ кык грузӧвик ӧружие тырӧн.
«Даешь!» — горӧдісны чорыда гӧлӧсъяс.
Йӧз чукӧрын заводитчис зытласьӧм, воддза грузовикын ружье чукӧр вылын пукалысь матрос дорӧ мӧдісны сюйсявны доброволецъяс — пыр унджыкӧн, пыр пӧсьджыка...
4
Водзысь-водз садьмӧдіс уличвыв изъяс кузя телегалӧн грымакылӧм.
Асъя, но жалиттӧм нин, шонді вундыліс синсӧ.
Сергей Константинович Москалев шеныштчис гутъясысь, кодъяс подӧн ветлӧдлісны сылӧн ва чужӧм кузяыс.
«Юны сивуха сӧтанаыслӧн кодь тайӧ жарӧ — тайӧ жӧ веськыда ас киӧн ачымӧс мучитӧм!..»
Крӧвать вылас пукаліг, здук дыра видзӧдіс кок улас папирос пом вылӧ.
Решительнӧя сувтіс, сюйис кокас лӧз галифе, дзескыд сапӧгъяс, пасьталіс парусинӧвӧй толстовка.
Юис графинысь кымынкӧ стӧкан вижоват лёк ва.
Папирос ӧзтӧм бӧрын заводитіс лукйысьны газетъясын, кодъяс куйлісны чукӧрын войся пызан вылын.
И газетъяс, и киыс, кажитчӧ, ставыс свет вылас вӧлі вевттьысьӧма вӧсньыдик слӧя кос бусӧн.
Сійӧ аддзис май комын ӧтикӧд лунся московскӧй «Правдалысь» номер.
Зумыштчӧмӧн некымын пӧв лыддис мандат — народнӧй комиссар Сталинлы, кодлы сетӧма чрезвычайнӧй правояс...
Гыжйыштіс тыр яя бриттӧм тшӧкасӧ.
Терпиттӧм пырысь бергӧдыштіс телефон вороп, корис личнӧй секретарсӧ.
— Петр Петрович, кор московскӧй поездыс?
Минута нелямын мысти?...
А-а!
Звӧнитӧй сэн ставыслы, — колӧ встретитны...
Звӧниталід нин?
Ладнӧ, ме ӧні воа...
Вокзалыс вӧлі омӧлик, ляпкыдик, пуысь, жулльӧм ӧшиньяса.
Гуранӧсь перрон вылын — ёг, сімӧм туйяс вылын — ёг...
Кыпӧдчыштас тӧв — ставыс тайӧ лэбзьӧ рожаад...
— Кӧть мед чышкинныд, век жӧ, ай-ай-ай, ёртъяс, — шуис Сергей Константинович сы дорӧ матыстчӧм кӧрттуйвывса коллегия шленлы.
Мӧдыс быттьӧ сідз жӧ первойяысь на аддзис став тайӧ тырӧмсӧ.
— Да, прамӧя кодь ёгӧссьӧма...
Тайӧ вопроссӧ колӧ кыпӧдны...
Перрон вылын тыдовтчисны: ичӧтик юра, кузь тушаа Ковалевский, Носович, Чебышев; сулалысьясӧс зытлалігтыр локтіс топыд, гӧрд, быдлаті гӧгрӧс — Тулак — царицынскӧй резервӧн командуйтысь.
Воис Ерман исполкомса шленъяскӧд...
Профсоюзса председательяс...
Чукӧртчисны морт кызь вит.
Носович, Москалев дорӧ мышсяньыс матыстчӧмӧн, юаліс видзчысьӧмӧн:
— А не корны-ӧ миянлы оркестр, век жӧ?
— Сулалӧ ли?
Кыдзкӧ вывті нин провинциальнӧй ног лоас...
— Кывза...
Воис московскӧй поезд.
Паровоз вылын — водзсяньыс — пулемётъяс.
Площадкаяс вылын — кык броневик.
Бӧрас — шпалъяс да рельсъяс тыра платформаяс.
Медводдзаӧн чеччыштіс перрон вылӧ комендант — сӧнӧд, сьӧдіник морт, ставнас сьӧд кучик пиын, бокас — маузерлӧн пу чехол.
Некод вылӧ видзӧдтӧг, ярскӧб гӧлӧсӧн чукӧстіс станцияса начальникӧс...
Сэсся заводитісны чеччавны винтовкаясӧн вооружитчӧм московскӧй рабочӧйяс, пасьтасьӧмаӧсь коді кыдзи — дӧрӧм кежысь, пинджакаӧсь, кучик курткаясаӧсь, кепкаясаӧсь — ставныс вӧнясьӧмаӧсь выль патронташъясӧн.
Ставныслӧн — зумыш, омӧльтчӧм, суровӧй чужӧмъяс.
Сёрниттӧг, шуткаястӧг — сувталісны вагонъяс пӧлӧн, винтовкаясныссӧ асфальт вылӧ лӧжаяснас лэдзӧмӧн.
Класснӧй вагон площадка вылӧ петіс морт, юръюлӧдзыс кизялӧм сьӧд гимнастёркаа, сьӧд гача, гач кокъяссӧ сюялӧма небыд сапӧгъяс пиӧ.
Косіник мугӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі серьёзнӧй да спокойнӧй, усъясыс сайӧдлісны вомсӧ.
Сійӧ кутчысис площадкаса поручень бердӧ да тэрмасьтӧг лэччис.
Первойя мортӧн, вагон ӧшиньясӧд синъяснас тшынйысиг, аддзис сійӧс Москалев.
Паськыда нюмъялӧмӧн, нюжӧдӧм кинас ӧвтышталіг — мӧдӧдчис паныд.
Взволнованнӧя матыстчис Ерман.
Видзчысьӧмӧн, — куим воськов вотӧдз да нюжӧдчӧмӧн, — Носович.
— Видза олад, ёртъяс, — отчётливӧя шуис налы Сталин, и не то гажа, не то смекайтчана чукыръяс мунісны сылӧн син пельӧсъяссянь.
Сійӧ видзаасис быдӧнкӧд, некодӧс торйӧдтӧг, — эз вывті пӧся и эз вывті коса.
Синаканьяснас ӧдйӧ дзоркнитлӧмӧн, кытшовтіс ставсӧ, коді вӧлі перрон вылын.
— Ёртъяс, кора ме ордӧ вагонӧ.
Мышнас бергӧдчӧмӧн, кыпӧдчис плӧщадка вылӧ и саяліс вагонын, бӧрӧ видзӧдлытӧг и мӧдысь кортӧг.
Кор ставӧн пуксялісны салонын, Сталин, трубкасӧ ӧзтӧм бӧрын да пызан дорті пӧкаживайтіг, кутіс сетавны вопросъяс: крайын нянь запасъяс йылысь, продотрядъяс йылысь, водзӧ воан урожай йылысь, фронт вылын штыкъяс лыд йылысь, резервъяс йылысь, противник продвигайтчӧм йылысь, сылӧн вынъяс йылысь — дасъясӧн дженьыдик да точнӧй вопросъяс — Москалевлы, Ерманлы, Тулаклы, Носовичлы...
Кор сійӧ мортыс, кодлысь сійӧ юасис, заводитліс паськыда тӧлкуйтны, — Сталин орӧдліс:
— Меным колӧны лыдпасъяс, объясняйтӧмъяс оз ковны...
Сылӧн собеседникъяс вочасӧн убеждайтчылісны, мый сылы, тыдалӧ, ставыс нин тӧдса — и фронтъяс вылын состояние, и нянь лишкаяслӧн лыдпасъяс, и став непӧрядокъясыс да нелючкиясыс, и весиг сійӧ, мый оз тӧдны найӧ, Царицынса вождьяс...
Беседа кыссис дыр.
Москалевлы зэв эськӧ окота вӧлі вуджны общереволюционнӧй темаяс вылӧ: пӧся, гырысь кывъясӧн, кыдз сійӧ кужліс, сёрнитыштны сідз, медым петкӧдлыны москвичлы, мый тані оз жӧ нинкӧмӧн шыдтӧ панявны.
Но сійӧ некыдз эз вермы косявны сійӧс гӧгӧрбок гартыштысь точнӧй, анализируйтан вопросъяслысь кытшсӧ.
Вӧлі гӧгӧрвотӧм, кытчӧ синӧ Сталин.
Носович пукаліс чошкӧдчӧмӧн, эз курит вӧзйӧм московскӧй папироссӧ, кыввидзис коса да точнӧя, и некымынысь, — кажитчис сылы, кыйис ас вывсьыс Сталинлысь тэрыб, кыпӧдыштӧм улыс синлапӧдъяс увсянь ёсь видзӧдлассӧ.
Юалӧм вылӧ — мыйӧн сійӧ объясняйтӧ противниклысь успех бӧръя лунъясӧ — Носович вочавидзис виччысьӧмӧн:
— Ещӧ тӧлысь сайын на казакъяс лыйсьылісны ас вӧчӧм снарядъясӧн.
Ме окота пырысь петкӧдла тіянлы снаряд, кодӧс вӧчӧма консерв банкаысь — музейнӧй теш...
Ӧні найӧ пӧлучитісны бур снаряжение да зэв бур пушкаяс.
Вопросыс решайтчыссьӧ фронт вылын огневӧй точкаяс перевесӧн...
— А он объясняйтӧй ті миянлысь неуспехсӧ тырмытӧм политическӧй подготовкаӧн? — юаліс Сталин. — Огневӧй точка саяд пукалӧ морт.
Мыйдта кӧть оз лоны полководецыдлӧн огневӧй точкаясыд, сылӧн кӧ салдатъясыс абу подготовитӧмаӧсь правильнӧй агитацияӧн, сійӧ нинӧм оз вермы вӧчны революционно-воодушевитчӧм боецъяслы паныд, — кодъяслӧн кӧть весиг ёна этшаджык огневӧй точка лыдыс.
Медым думайтны вочакывсӧ, Носович босьтіс папирос да чувствуйтіс ӧні, мый Сталин оз нин пырмунігмоз, доровтчывтӧг сюся видзӧдӧ сы вылӧ.
— Ме сӧгласен, мый тайӧ выль тактика революциялӧн. — Сійӧ зілис чорыда вочавидзны Сталин видзӧдӧм вылӧ. — Но неприятель би улад сьӧкыд перестраивайтны боецыдлысь психикатӧ.
Неприятель би улад сійӧ ёнджыка веритӧ пушкаяслы книгаясыдлы дорысь.
Тылын, формируйтігӧн, тӧдӧмысь, воспитаниеыд — сійӧ ставыс...
Сталинлӧн бара котӧртісны чукыръяс синлапӧдъяссянь кӧсичалань, сійӧ бергӧдчис Носович дорысь, медым пыркӧдны трубкасӧ и — кыдз быттьӧ — пӧпуттьӧ, пыр муніг моз:
— Кӧні и перестраивайтны психикатӧ, кыдз не прӧтивник би улын, сэнтӧ и перестраивайтны...
Ӧні, ёртъяс, ме кора кольччывны Москалев да Ерман ёртъяслы.
И сійӧ кутіс прӧщайтчыны ставыскӧд киасьӧмӧн.
Кор салонын колисны сӧмын Москалев да Ерман, сійӧ пуксис пызан дорӧ, кипыдӧснас пыркнитіс клеёнка вылысь пӧимсӧ.
— Тані, туйяс вылас, — маршрутнӧй состав нянь тырӧн.
Важӧн сійӧ сулалӧ?
Ерман ыпнитіс гӧрдӧн, быттьӧ сылы кучкисны чужӧм кузяыс.
Москалев вочавидзис, ӧшинь вылӧ читкырасьӧмӧн:
— Лун кык, куим...
— Унджык, — шуис Сталин. — Дас ӧти лун.
Мыйла сійӧс эз вӧв мӧдӧдӧма?
Москалев зумыштчис, чуньясыс сылӧн пондісны таркӧдны клеёнка кузя.
— Ӧти-кӧ миян вӧліны юӧръяс, мый туйыс Поворино дорті орӧдӧма казакъясӧн...
Мӧд-кӧ, лоӧм военнӧй обстановка дырйи, кор ми вермим лоны тырвыйӧ осаждённӧй карын, ме ог вермы рискуйтны — кольччыны нянь запасъястӧг.
Тӧрыт рабочӧйяс сэтшӧм буза вӧчлісны...
Сійӧ пондіс нускыны нырнас, виччысиг, мый Сталин заводитас вензьыны.
Но Сталин эз кут вензьыны.
Сійӧ юаліс ещӧ:
— Карын вӧльнӧя нянь вузавлӧны?
— Но да...
— Мыйӧн тайӧ висьтавсьӧ?
Москалев пондіс ёнджыка нускыны, но гӧгӧрвоис, мый зыкӧ воны оз ков.
— Сійӧ висьтавсьӧ, Сталин ёрт, мый ті омӧля тӧдад миянлысь аслыспӧлӧс условиеяссӧ.
Карын сё кымын сюрс быд пӧлӧс обывательяс, мещана, ӧти кывйӧн кӧ...
Коді сэн град йӧрын луасьӧ, курӧгъясӧс видлалӧ, тӧргуйтӧ шылльӧ-мылльӧӧн...
Да сюрс дас беженецъяс...
Пуксьӧда ме найӧс ставсӧ паёк вылӧ — но и аскинас жӧ пусь-пась вӧчасны сӧветтӧ...
Сыысь на лёкджык — фронт вылысь отрядъяс бергӧдчасны: быдӧнлӧн тані папаша, мамаша...
Сталин бергӧдіс юрсӧ чӧв олысь, синсӧ лэдзӧм Ерман дорӧ.
— Ті тадз жӧ думайтад?
— Ог, ме ог тадз думайт, — ярскӧба вочавидзис Ерман. — Лыддя карын положениесӧ ненормальнӧйӧн...
— Вот аддзад — кык торъялан мнение нин... — Сталин судзӧдіс папкаысь бумага лист. — Тайӧс пӧлучитӧма талун туйын. — Сійӧ пуктіс пызан вылӧ Москалев водзӧ телеграмма, кодӧс кырымалӧма Ленинӧн:
«Продовольствие йылысь должен шуны, мый талун ньӧти оз сетавны ни Питерын, ни Москваын.
Положениеыс дзикӧдз лёк.
Юӧртӧй, вермад-ӧ примитны экстреннӧй мераяс, ӧд тіянсянь кындзи судзӧднысӧ некысь».
— Менам предложение, — шуис Сталин (сэк коста, кор Москалев лыддис телеграммасӧ да сэсся чӧла йӧткыштіс сійӧс пызан кузя — Ерманлы), — сувтӧдны исполкомын вопрос безобразнӧя нянь разбазаривайтӧмсӧ дугӧдӧм йылысь.
Москваын, Ивановоын, Питерын, пролетариат получайтӧ восьмушка.
Владимир Ильич телеграфируйтӧ, мый и тайӧ восьмушкасӧ нин оз сетавны.
Тайӧ означайтӧ, мый опасностьын не сӧмын тайӧ каръясыс, но опасностьын революция.
Царицынын дас сюрс беженецъяс удобство ради ми ог вермӧй лишайтны революцияӧс няньысь...
— Пуксьӧдны Царицынӧс паёк вылӧ! — Москалев заводитліс йӧткыштны ас бердсьыс пызансӧ, пызан эз вӧрзьыв.
Сійӧ сьӧкыда петіс, прӧйдитчис, лэптыштіс галифе гачсӧ: — Ми сійӧн и гордӧйӧсь, мый кошмарнӧй условиеясын; кор став контрреволюционнӧй сволочыс горзӧ: — «большевистскӧй овмӧсыд — сійӧ тшыгъялӧм да разруха», пӧртім Царицынӧс дзоридзалысь карӧ...
Заводъяс вӧчӧны пӧшти ветымын прӧчент войнаӧдзсалысь, — тайӧ, кор ныр уланым фронт.
Содтӧма школаяслысь сеть...
Профсоюзнӧй организацияясӧн шымыртӧма уджалысьяслысь пӧшти став массаяссӧ...
Колоссальнӧя кыпӧдӧма нывбабаяслысь движение...
Нуӧдсьӧны мероприятиеяс общественнӧй уджъяс лӧсьӧдалӧм кузя.
— Тэ вунӧдін ещӧ музыкасӧ бульваръяс вылысь, орӧдіс Ерман тіралан гӧлӧсӧн, — офицеръяслысь кабакъяссӧ танецъясӧн...
И мый сов вылӧ донсӧ спекулянтъяс кыпӧдісны нин сё шайтӧдз пуд.
— Шактар!
Тайӧ шактар! — горӧдіс Москалев. — Лямӧдам! — (Сійӧ кӧсӧйтчыліс Сталин вылӧ. — Сталин важ моз, вежсьывтӧг пуркйис трубканас). — Вопросыс ёна джуджыдджык...
Царицынса пролетарий ачыс, аслас кинас, стрӧитӧ ассьыс будущӧйсӧ...
Царицынскӧй пролетарий веритӧ меным, Москалевлы, мый ме вайӧда сійӧс помӧдз вермӧмӧдз.
А ме пуксьӧда сійӧс тшыг паёк вылӧ, ме шыбыта сійӧс общероссийскӧй пӧртйӧ...
Сы вӧсна, мый Ивановознесенскӧй рабочӧйяс пӧлучайтӧны восьмушка...
Сійӧ тайӧс оз гӧгӧрво...
Ставсӧ тайӧ висьталігӧн Москалев «учитывайтліс» впечатлениесӧ, но сійӧ тэчсьыліс эз сы дор.
Ерманлӧн вомыс кӧрсьыліс зывӧктан гримасаӧн.
Сталин спокойнӧя лэдзліс высказывайтчыны, но мыйкӧ лӧсявтӧм вӧлі, мый тайӧ мортсӧ позьӧ шатовтны.
Гажа синъяса, став торнас тӧдса, а ассьыс нинӧм оз позь тӧдны — кӧть и оз жмит чрезвычайнӧй полномочиеяс вылас, но найӧ сылӧн зептас.
И, пӧжалуй, он кӧ веськав тувччигад сыкӧд ӧти кокӧ — коляс бӧрӧ.
Бокыса мӧвпъясыс, тӧдӧмысь, эз влияйтны Сергей Константинович кывъяслӧн горачлун вылӧ, но казялӧмӧн, мый впечатлениеыс дзикӧдз нин шогмытӧм кутіс лоны, сійӧ видзчысьӧмӧн кутіс «лэччыны».
— Висьтала ставсӧ тайӧс, Сталин ёрт, сы вылӧ, медым ті артыштід миян водзын сулалысь ситуациялысь став сложностьсӧ...
Ми тані тіянкӧд особеннӧй условиеясын.
Татчӧс пролетариат вужъяснас йитчӧма сикткӧд, юрвывтыр нянь тырмымӧнкӧд, — тайӧ Волга, ставроссияса нянь йӧртӧд...
Гӧгӧрвоасны-ӧ?
Пола, пола...
— Кӧинъясысь повны — вӧрӧ не ветлыны...
Oг юк тіянлысь полӧмъястӧ, Сергей Константинович, — весела шуис Сталин, кыдз быттьӧ доволен, мый известнӧй этап прӧйдитӧма нин. — Рабочӧйяс гӧгӧрвоасны, объяснитны кӧ налы.
Рабочӧйяс зэв бура гӧгӧрвоасны, мый нянь монополияыд да карточнӧй системаыд, пӧжалуй, окопъясын косяcьӧм дорысь сьӧкыдджык, но найӧ гӧгӧрвоасны, мый тайӧ и эм ӧні революциялӧн главнӧй фронтыс...
И найӧ ваясны тайӧ жертвасӧ, налы кӧ бура да тӧлкӧн разъяснитны...
Москалев шпыньялігтыр пыркӧдыштіс юрнас.
Пуксис пызан дорӧ...
— Задачатор ті сетід миянлы, Сталин ёрт...
Мыйсянь нӧ реальнӧ, кутшӧм мероприятиеяссянь, думайтад, заводитны миянлы?
— Менам предложение — заводитны общегородскӧй партийнӧй конференция чукӧртӧмсянь.
— Кор?
— Аски.
Мыйла нюжӧдныс...
— Повесткасӧ сёрнияслысь удитам лӧсьӧдны?
— Асывнас — час сизимын — локтӧй кыкнанныд...
— Аски сизимын?
(Москалев витнан чуньсӧ сюйис юрсиас).
Сідзкӧ ме ӧні жӧ муна...
Колӧ думайтыштны, лӧсьӧдны материалъяс... — Сійӧ джӧмдіс да юалӧмӧн моз видзӧдліс.
Трубка мундштук помнас Сталин заводитіс нуӧдавны клеёнка кузя визьторъяс, кыдз быттьӧ строчкаяс.
— Монополия да карточнӧй система олӧмӧ нуӧдӧм йылысь вопрос; транспорт вӧсна тыш; военнӧй командование ёнмӧдӧм, контрреволюциякӧд тыш; партийнӧй организация ёнмӧдӧм да массово-политическӧй удж паськӧдӧм и, распущенностьлы, смятениелы да хаослы паныд тыш...
Повестка лоас ыджыд...
Сталин чеччис и бара — ёрт ногӧн, прӧстӧя — топӧдліс кисӧ Москалевлысь да Ерманлысь.
Мунігас Москалев секунда кежлӧ сувтовкерліс ӧдзӧсын, но эз бергӧдчыв — кӧть эськӧ аслас бӧж вылӧ тальччывны некодлы эз лэдзлы, кызӧктіс сука, сьӧкыда лэччис вагон плӧщадка вывсянь и сӧмын нин — машинаын, топыда пуксьӧм бӧрын паськӧдчиг — шуыштіс: «да-а-а».
Тайӧ кад кежлас запаснӧй туйяс вылӧ кежӧдӧм вагоныс Сталинлӧн вӧлі включитӧма карса телефоннӧй сетьӧ.
Сталин заводитіс удж.
Сылӧн кык, чӧв олысь да шытӧм секретарьясыс коравлісны телефон кузя партийнӧй да сӧветскӧй организацияясса, учреждениеясса председательясӧс да секретарьясӧс, дасьтылісны материалъяс, стенографируйтлісны, лэдзавлісны да колльӧдлісны корлӧм йӧзӧс...
Чекаса председатель пырис вагонӧ весел, кыдз асъя шонді, муніс мӧд плӧщадкасянь — кельдӧдӧм да тӧждысян чужӧма...
Кӧрттуйвывса санитарнӧй коллегияса председатель, вагонӧ корлӧмсӧ виччысьтӧг, тшӧктіс чышкыны вокзалсӧ да перронсӧ, мый могысь вӧлі ыстӧма грузӧвик слӧбӧдаӧ мещавкаясла.
Общественнӧй нагрузка пӧрядокӧн найӧс вайисны ӧттшӧтш росъяскӧд, — полӧмнысла да дӧсаданысла найӧ кыпӧдісны сэтшӧм бус, мый лои ӧткажитчыны антисанитарнӧй состояниекӧд татшӧм ногӧн тышкасьӧмысь.
Лунтыр сімӧм туйяс кузя ветлісны разнӧй йӧз, юасисны Сталинлысь вагон.
Карын, крайын да фронтъяс вылын став мунан торъяс йылысь составляйтчыссис тыр серпас.
Вой кежлас кутісны воавны рабочӧйяс: фабричнӧй комитетъясса представительяс да ӧткымын низовӧй работникъяс.
И сӧмын, кор жуглассьӧм станционнӧй заборъяс сайын, решетчатӧй виадук сайын, омӧлик вевтъяс сайын, пемыд Волга сайын паськаліс лӧз югыд да ӧзйис кымӧртӧм кыа, — сталинскӧй вагонын кусі би — ӧтпырйӧ став ӧшиньясын.
Асывнас вӧлі ыстӧма телеграмма — ӧчередтӧг — Москва, Кремль, Ленинлы:.
«Шестое вои Царицынӧ.
Хозяйственнӧй олӧм став сфераясын неразбериха вылӧ видзӧдтӧг, век жӧ позьӧ лӧсьӧдны пӧрядок.
Царицынын, Астраханьын, Саратовын монополия да чорыд донъяс отменитӧма сӧветъясӧн, мунӧ вакханалия да спекуляция.
Шедӧді Царицынын карточнӧй система да чорыд донъяс лӧсьӧдӧм.
Тайӧс жӧ колӧ шедӧдны Астраханьын да Саратовын, мӧдног кӧ спекуляция тайӧ клапанъяс пырыс визувтас став няньыд.
Мед Центральнӧй исполнительнӧй комитет да Совнарком аслас ӧчередӧн требуйтӧны тайӧ сӧветъяссянь ӧткажитчыны спекуляцияысь.
Уна лыда коллегияяс да ревкомъяс старайтчӧмӧн кӧрттуй транспорт дзикӧдз кисьтӧма.
Мем быть лои сувтӧдавны специальнӧй комиссаръясӧс, кодъяс пыртӧны нин пӧрядок, коллегияяслӧн протестъяс вылӧ видзӧдтӧг.
Комиссаръяс аддзалӧны уна паровозъяс сэтшӧм местаясысь, кодъяс существуйтӧм йылысь коллегияяс оз подозревайтны.
Исследование петкӧдліс, мый Царицын — Поворино — Балашов — Козлов — Рязань — Москва линия кузя позьӧ лэдзны лунӧн кӧкъямыс и унджык маршрутнӧй поезд.
Ӧні нуӧда удж Царицынын поездъяс чӧжӧм кузя.
Вежон мысти явитам «хлебнӧй неделя» да мӧдӧдам ӧтпырйӧ миллион пуд гӧгӧр...
Ысті нарочнӧйӧс Бакуӧ, локтан лунъясӧ пета лунвылӧ.
Товарообмен кузя уполномоченнӧй... талун лоас арестуйтӧма мешочничайтӧмысь да казённӧй тӧварӧн спекулируйтӧмысь»...
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
1
— Стой!..
Коді локтӧ?
— Боец.
— Нимыд?
— Агриппина Чебрец...
— Серӧктісны грубӧя.
Пемыдсьыс петісны вооруженнӧй кык морт.
— Мунан кытчӧ?
— Но, ты дорӧ.
— Тайӧ мый тэнад?
— Но, бельйӧ...
Найӧ видзӧдлісны Агриппина вылӧ.
— Мыйла абу пост вылын?
— Отрядӧй резервын.
— Петкӧдлы, нолтӧ...
Ӧтиыс нюжӧдіс кисӧ, видліс Агриппина киняулысь топыда гартыштӧм ёкмыль.
Мӧдыс, сійӧ винтовка вылӧ гогнитыштӧмӧн, юаліс:
— Номерыс ӧружиеыдлӧн?
Агриппина ӧдйӧ бӧрыньтчыштіс, пинь пырыс кыввидзис.
Сылы эз кутны кажитчыны тайӧ кыкыс.
Кутчысис кинас винтовка лӧжаӧ.
Сійӧ, коді юаліс номер йылысь, шуис грӧзӧн:
— Мунам миян бӧрся.
Сӧмын ӧні Агриппина гӧгӧрвоис: тайӧ кыкыс, тыдалӧ, «Бушков» отрядысь.
Налӧн эшелоныс мунліс шахтерскӧй водзын.
На йылысь висьтавлісны лёкторъяс, быттьӧ войяснас найӧ кыскалӧны ас вагонаныс нывкаясӧс и быттьӧ некымын нывка сідзи воши нин.
— Кутшӧм помка кузя ме должен мунны тіян бӧрся?
Бара сідз жӧ, — пиньяссӧ калькӧдлытӧг, унатор висьталанаӧн:
— Помка тӧдмалан...
Найӧ вӧліны кыкӧн, сійӧ ӧтнас, — кӧрттуй полотносянь ылӧ пырис тыртӧм степӧ, тытор корсигӧн...
Ӧнтай, шонді лэччигӧн, сійӧ тыыс пӧртмасис гӧрдӧн камышъяс пыр кӧнкӧ тыланьын.
Вӧлі сёр...
Бипуръяс, кӧні эшелоннӧй олысьяс пулісны ужын, важӧн кусіны.
Степын сӧмын чиркъяс тричӧдчисны.
Агриппина вӧлі мунӧ пеславны Иванлысь дӧрӧмъяссӧ.
Луннас сылы, кыдз боецлы, вӧлі яндзим ноксьыны мужичӧй белльӧӧн.
Пеславліс войнас, кор некод оз аддзы.
Мунӧ вӧлі лӧнь, кодзувъяс югыдсянь руд равнина кузя, думайтӧ ас йывсьыс, Иван йылысь.
Век жӧ нывка жӧ сійӧ вӧлі, и дас ӧкмыс ар, и тайӧ шоныд, кодзула войыс коді зильгӧ чиркъясӧн да ӧвтӧ полыньӧн, кажитчыліс сылы — казакъяскӧд лунся лыйсьӧмъяс бӧрын, лёкысь горзӧмъясӧн да ёрччӧм-матькӧмъясӧн тырӧм лун бӧрын — кажитчыліс сылы лӧсьыдӧн: Агриппина муніс и сьыліс вомгорулас...
И друг — тайӧ кыкыс — бандитъяс!..
Агриппина гӧгӧрвоис, медбӧрти, мый налы колӧ сысянь, — сэтшӧмӧдз скӧрмис, заводитіс найӧс видны.
Найӧ сулалісны дас шаг выяын.
Ӧтиыс мыйкӧ шуис мӧдыслы.
Агриппина эз удит нетшыштны пельпом вывсьыс винтовкасӧ, — найӧ уськӧдчисны сы вылӧ, юръяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн...
Бур, мый сы вылын войся кад серти вӧлі сӧмын ӧти вӧнялӧм дӧрӧммыг — ни гач, ни сьӧкыд сапӧг эз вӧв.
Кань моз пескыльтчис, чеччыштіс бокӧ, уськӧдчис котӧртны, лэбис, степнӧй сынӧдсӧ ныррозьяснас кыскигтыр.
Сы мышкын кокшыыс быттьӧ ылыстчис.
Виччысис — лыясны...
Друг гӧгӧрвоис — а ӧд тапиктӧ сы бӧрся сӧмын ӧти...
А мӧдыс?
И сэки кыліс дзик матысь мышсьыс тэрыба пошкӧм, кӧмтӧм кокъясӧн ӧдйӧ, кокниа тапиктӧм...
Сійӧ уськӧдчис боквыв, гонькнитліс пельпом вомӧныс: сы бӧрся кольччытӧг, котӧртіс морт, юрсӧ дзикӧдз чатӧртӧмӧн, пельпомъяснас уджалӧмӧн...
Котӧртіс, сы вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ свежӧй дук серти, — сӧнӧд, а думсьыс лэдзчысьны кӧсйытӧм, котӧртіс, кыдз овлӧ вӧтӧн...
Страк, кутшӧм овлӧ сӧмын вӧтӧн, шыбытіс сійӧс веськыдвыв, шуйгавыв...
Морт кокниа вӧчис сійӧ жӧ — кежис веськыдвылӧ, шуйгавылӧ...
Чувствуйтіс — ӧні жӧ воштас юрсӧ...
Топӧдліс ас бердас сьӧкыд, котӧртны мешайтысь винтовкасӧ...
Лолаліс паськӧдӧм став вомтырнас...
Друг кос, полынь дука тӧлыс ульсаммис, ӧвтыштіс нюрӧн.
Кодзувъяслӧн отражениеыс кывтіс сылы паныд камышъясӧн сьӧд степь сайысь.
Агриппина чеччыштіс небыд кадйӧ, куш пидзӧсъяснас эжӧрсӧ орйӧдліг, ваӧн резіг, пырис да вӧйис коскӧдзыс, морӧсӧдзыс, голяӧдзыс, — винтовкасӧ юр весьтас лэптӧмӧн, веськыд кинас сынӧмӧн — мӧдіс вартчыны...
Морт — пыр сідз жӧ — сы бӧрся...
Но ваад Агриппина ылӧ колис сійӧс.
Ас бӧрсяыс нилег турун плетьяс кыскигтыр петіс кыркӧтша кодь берегӧ.
Мортыд — ты шӧрын — дугдіс бызӧдчӧмысь, видзӧдіс сы вылӧ, ваыс морт гӧгӧр лӧнис, кодзувъясӧс бара отражайтіг.
Ва вылын чурвидзис сылӧн неыджыд юрыс.
Кирган гӧлӧсӧн шуис:
— Оз ков, эн лый, ме жӧ бурӧн...
Сволочь, эн лый!
Синсӧ куньӧмӧн Агриппина лыйис, гӧгӧрвоӧмӧн, мый бокӧ...
Бергӧдчывтӧг — бара мӧдіс котӧртны...
Ӧні вӧлі дзик лӧнь, и сылы лоис дӧсаднӧ: пышъявны степь кузя мужикъясысь!
Сэтшӧмӧдз дӧсаднӧ, мый конъясис.
Видзчысьӧмӧн пуктіс винтовкасӧ, пӧрччис юр пырыс дӧрӧмсӧ, пыдзыртіс, бара пасьталіс.
И сэсся мӧдіс нин лабутнӧя, кыдз полагайтчӧ боецлы.
«А нопйыдтӧ?
Уськӧді!
Вот тэд и песлалі!
Мамӧй менам, да кыдз нӧ ӧні: Иван водіс узьны вагонын, тшӧкті сылы пӧрччыны дӧрӧмсӧ, — асыв кежлас, меся, косьмас.
Батюшки, — сылы ӧні пасьтӧг ветлыны!»
Агриппина сэтшӧма расстроитчис — бара пуктіс винтовкасӧ, пуксис муӧ, пондіс йирны турун за.
«Колі эськӧ другысь, мыйӧн сувтӧдісны, кыкнаныслы и гымӧбтыны...
Верст вит кульышті повзьӧм йывсьыд...
Мамӧй менам, — отрядын аски ставсӧ тӧдмаласны, петкӧдчыны он лысьт!»
Агриппина пукаліс дзикӧдз шогӧ усьӧмӧн.
Став виръяйыс сылӧн кувгис котӧртӧмсьыс.
Пӧим рӧма степь весьтын тыдавтӧм горизонт сайысь кыпӧдчис ыджыд виж кодзув.
Талунъя войӧдз Агриппина нинӧм сэтшӧмсӧ эз вӧчлы, медым сы вылын сералісны.
Нуис служба мукӧдъяскӧд ӧтмоз, а дисциплина боксянь сійӧс весиг гарыштлісны фронт водзын, кыдз пример.
Кык вежон колис сійӧ кадсянь, кор Ворошиловскӧй эшелонъяс косьӧн писькӧдчисны Лихая станция пыр.
Эшелонъяс надзӧн — куим, вит, мукӧддырйи и дас верст суткиӧн — кыссисны асыввывлань.
Эшелонъяс гӧгӧр фронтӧн паськӧдчӧм отрядъяс нуӧдлісны оръявлытӧм бойяс, вӧтлылісны усьласьысь казакъясӧс.
Пырджыксӧ казакъяс заводитлісны тревожитны краснӧйясӧс югдан дорыс, кор боецъяслӧн куньсьылісны унзільла синъяс и кор вӧлі ещӧ сэтшӧм пемыд на, мый казаклы позис пышйыны вӧв вылын пулемётнӧй биысь.
Эшелонъяс прӧйдитісны нин Белая Калитва, — кӧні манитчисны вежон мында Донец вомӧн пос дзоньтӧмӧн, — и матыстчылісны Морозовскӧй станица дорӧ.
Тані не сӧмын югдан дор, но и луннас пансьылісны косьяс.
Казакъяслӧн лоис артиллерия, и пыр унджык лыдӧн найӧ чукӧртчывлісны степнӧй оврагъясын.
Агриппина нуис кык пӧвса служба — и кыдз боец и кыда сиделка.
Сэкитӧ войнад Лихая дорын сійӧ ёртъясыскӧд петкӧдіс окопысь Иван Горалысь ыджыд, сьӧкыд тушасӧ.
Некод эз веритлы, мый сійӧ ловъя.
Паляліс сійӧ сӧмын вагонын.
Иван вӧлі контузитчӧма и некымынлаӧ ранитчӧма снаряд торпыригъясӧн.
Агриппина ловзьӧдіс сійӧс аслас дӧзьӧрнас, а ещӧ стӧчджык, мый сылы, Иванлы, вывті нин окота вӧлі овны и вынъясыс сылӧн тырмисны эськӧ кык мортлы вылӧ.
Ранаяс сылӧн ӧні бурдісны, контузитчӧмысь колис сӧмын судорога: кӧрсьыліс нырыс и нетшкысис банбокыс.
Тайӧ судорогаыс гугӧдліс Агриппиналысь сьӧлӧмсӧ: петіс Иван тайӧ смертьысь сійӧ войӧ, кор сотчисны мельничаяс.
Сэки Агриппиналы быттьӧ эз и вӧв страшнӧ: гӧрдоват степь, вӧрзьывтӧм тушаыс Иванлӧн, водзын — немецъяс, котӧртӧны дорыша штыкъяснас.
Но тайӧс казьтылӧмын колис жугыльмӧдан ужас.
Юрсӧ лэптӧмӧн Агриппина видзӧдіс виж кодзув вылӧ, — кодзувсянь степын лоис тыдаланаджык.
Агриппина тайӧ кодзув сертиыс думайтіс — арталіс — кодарынджык кӧрттуй полотно...
Регыд, буракӧ, кутас югдыны.
Бергӧдчис став тушанас асывланьӧ, — му помыс сыладорын мичаа нин торъяліс войся енэжысь...
Неуна югдыштӧ — колӧ корсьны нопйӧс...
Он аддзы — бурджык увлань юрӧн тыӧ...»
Ва дӧрӧмнад вӧлі лӧсьыд — ыркыд.
Агриппина водіс банбокнас кусыньтӧм гырддза вылас и орӧдчывтӧг видзӧдіс асыв вылӧ.
Полынь позтыр улын, кыдз свадьба вылӧ медалӧм, тричӧдчис чирк: нывъяс став сьыланкывъяссӧ нин сьылісны, ставӧн нин узьны водісны, а сійӧ пыр тричӧдчӧ.
Агриппина дурмӧмӧн моз чеччыштіс.
Ыджыд шонді видзӧдіс сылӧн паськӧдӧм синъясӧ, кыпӧдчис вуджӧръясӧн кодйыссьӧм степь пом весьтын.
Ылын сяркӧдіс пулемёт.
Агриппина лэптіс винтовкасӧ, дӧрӧм бӧждорнас чышкыштіс лысвасьыс стволсӧ да затворсӧ...
«Батюшки, да кыдзи нӧ дӧрӧм кежысьсӧ локта?»
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс пемыдвиж камышъяслань.
Кытшовтіс тысӧ.
Корсис ассьыс кок туйяссӧ, кӧні тӧрыт шыбытчис берегсянь.
Мӧдіс видзӧдчигтырйи: кӧнікӧ тані колӧ лоны нопйыслы...
Поездъяс сулалісны тасянь верст кык сайын, нюжӧдчӧмаӧсь горизонтӧдз.
Вӧлі тыдалӧны бипуръяслӧн тшынторъяс: сэн заводитчыліс лунся олӧм, — пулісны кулеш да картупель, мынтӧдалісны вагонъяс бердысь скӧт, вӧтлісны юктавны, ӧшлісны вагон плӧщадкаяс вылын рузумъяс...
Боецъяс петалісны вагонъясысь, ружӧкталісны, зэлӧдлісны гачьяснысӧ.
Весалісны ӧружие.
Горзісны командиръяс, отделениеяс чукӧртіг — смена вылӧ налы, кодъяс коллялісны войсӧ фронт вылын...
«Мамӧй менам, Иван сёйлытӧм, пасьтӧм, — бормочитіс Агриппина, — но, пӧръяла кыдзкӧ, сӧмын нопйӧс аддзыны...»
Отрядъяс — отделениеясӧн — чукӧръясӧн мунлісны тыланьӧ (кӧні войнас бультыкасис Агриппина).
Эсыланьын — пемыд-гӧрд мыльк сайын — кылісны пулемётъяс.
Казакъяс бара усьласисны.
Читкыртчылӧмӧн Агриппина тӧдмаліс ассьыс эшелонсӧ — бӧжас куим платформа, шӧрса вылас дзирдалӧ зеркалӧ.
Эшелон дорын чукӧрмисны уна йӧз...
Быттьӧ асыкӧн топӧдіс сылысь шырӧм юрсӧ: «И перекличка вылӧ сёрми, Ӧні — дизентир, он правдайтчы...
Юрнас решительнӧя гогнитӧмӧн Агриппина веськыда мӧдӧдчис эшелон дорӧ.
Йӧзыс сэтысянь кыссисны степӧ, нюжӧдчисны цепӧн.
«Ой, мамӧй!»
Агриппиналӧн кокняліс сьӧлӧм вылас: йӧзыс, мӧдног кӧ налӧн шахтёрскӧй отрядыс дзоньнас, и нывбабаяс, и челядь сувталісны цепӧн эшелонсянь тыӧдз, медым кисьтавны паровозӧ ва.
Сідзкӧ, позьӧ удитны котӧртны вагонӧдз, гачасьны, сетны Иванлы мыйкӧ сёйыштны, юыштны, явитчыны командир дорӧ да отрапортуйтны, мый сылӧн узьсьӧма...
«И пӧлучита наряд — куим сутки — и зэв бур...»
Котӧртігас Агриппина крукасис, — муын туплясис бур пиджак...
Тайӧ сійӧ шыбытӧма, дявӧлыд, кор вӧтчиссӧ...
Казьтыштіс, кыдз юрсӧ чатӧртӧмӧн, вӧтчис сы бӧрся морт, и кӧдзыдӧн койыштіс мыш кузяыс...
«Згӧдитчас Иванлы», мӧвпыштіс пиджаксӧ лэптігтыр, и неылысь аддзис и ассьыс нопсӧ...
Вагонӧ Агриппина пырис ещӧ тӧдтӧг на, кыдз сійӧс Иван кутас видны.
Решитіс пыр жӧ сетны сылы аддзӧмторсӧ — бандитскӧй пинджаксӧ, — сэні зептас мыйкӧ бранакыліс.
Иван куйліс чорыд койка вылын, пидзӧсъяссӧ лэптӧмӧн, коскӧдзыс пасьтӧм.
Сэк коста, кор Агриппина локтіс сы дорӧ тыртӧммӧм виж вагон кузя, сійӧ кыпӧдчис гырддзаяс йылас, вӧйӧм чужӧмыс сылӧн быттьӧ ойдіс шондіӧн...
— Но, мый нӧ тэ, гулюӧй, — сӧмын и шуис, босьтіс сылысь сардмӧм неыджыд кисӧ.
Бергӧдчис мӧдарӧ — сы вӧсна, медсясӧ, медым эз аддзыв, кыдз сылысь кӧрис, вежыньтіс нырсӧ, нетшкысис банбокыс...
Агриппиналӧн тшӧтш жӧ чезӧдыштіс нырас, но — ен мед видзас — бӧрддзыны...
Шуис грубӧй гӧлӧсӧн:
— Но, мый, мый, — усьӧма степын тубрасӧй тэнад дӧрӧмъяснад, войбыд — йӧйыд — и корси, да вот мый аддзи...
Пуктіс бандитскӧй пинджаксӧ койка вылӧ...
Вылыс джаджйысь судзӧдіс кык кӧдзыд картупель.
— Тэ сёйышт, вугыртышт, а меным — ва кисьтавны паровозӧ...
Иван юр улысь кыскис ассьыс гачсӧ, ӧдйӧ пасьтасис, котӧртіс корсьны командирӧс...
Йӧзлӧн цепыс нюжӧдчӧма верст кык вылӧ.
Сы кузя — киысь киӧ — ветлісны ведраяс, гырысь жӧч дозъяс сола яй улысь, сёй гырничьяс, быдпӧлӧс дозъяс — граммофон рупорӧдз плӧть, кодлысь увдорсӧ сюялӧмаӧсь рузумӧн.
Воддзаяс гумовтлісны васӧ гӧптысь да сеталісны кияс кузя, бӧръяяс мыччывлісны сійӧс кочегарлы, и кочегар кисьтавліс чушйӧдлысь паровозӧ.
Татшӧм жӧ цепъяс нюжавлісны и мукӧд эшелонъяссянь.
Пемыд гӧрд мыльк сайсянь, сизьяс моз, коставлӧмъясӧн сяргисны пулемётъяс.
Кор шочиника увкнитліс ӧрудиеысь лыйӧм — йӧзыс сӧмын кыпӧдлісны юръяснысӧ.
Эшелонъяслӧн пырся олӧмыс мунліс аслас черӧдӧн.
Нӧсилкаяс вылын кутісны ваявны раненӧйясӧс.
Ӧти нывбаба, нӧсилка вылысь верӧссӧ аддзӧмӧн, горӧдіс, коньӧр, сэтшӧм страшнӧя, бӧрддзисны челядь.
Эшелонъяс пӧлӧн буса туй кузя мунісны асывлань телегаяс шпал да рельс тырӧн.
Белӧй казачишкаяс тайӧ войнас бара разьӧмаӧсь водзын туйсӧ.
Найӧ винтитлісны — разьлісны рельсъяссӧ ӧтар помсяньыс, кӧртавлісны на бердӧ стальнӧй трос и валъясӧн кыскисны, кусыньтлісны найӧс, бертыштлісны шпалъяскӧд ӧтлаын.
«Черепаха» бронепоезд, коді мунліс эшелонъяс юрын, кутліс туйсӧ лыйлӧм улын, но ылӧ мунны эз лысьт, поліс орӧдӧмысь.
Паровозъяс ваӧн вӧлі тыртӧма, цепъяс разӧдчисны.
Тыыс вӧлі жуӧ купайтчысь тырӧм, гожъялӧм челядь-пиянӧн, чилзӧм, бызӧдчӧм, сералӧм...
Нывбабаяс песлалісны улыс кӧлуй.
Полотно пӧлӧн мӧдісны тшынавны кельыд-лӧз тшынӧн кос куйӧдысь бипуръяс.
Пулісны ӧбед.
Мужикъяс дыша пырысь пукалісны насып вылын вагонъяс улын ыркыдінас.
Вӧлі луншӧр, жар, кор лӧняс тювъялӧны дурмӧм гырысь гутъяс...
И друг, пӧдтан жар сынӧдсӧ косяліг, заводитісны паровозъяслӧн тревожнӧй свистокъяс.
Найӧ чуксавлісны йӧзсӧ вагонъясӧ.
Пуан пӧртъяс дорын нывбабаяс мӧдісны шенасьны паньяснас:
— Нӧрӧвитӧй ті, дявӧлъяс!
Кытчӧ нӧ — ӧбедсӧ миянлы шыблавны...
Машинист, виччысьлы неуна.
Пасьтӧм челядь-пиян котӧртісны ты дорсянь, ӧвтчисны дӧрӧмъяснас.
Гӧнечӧн вӧтлісны степысь скӧт.
Поездъяс тракйысисны, вӧрзьылісны, кыссьылісны верст кык либӧ унджык.
И бара, дзуртігтыр, сувтлісны дыр кежлӧ.
Быд верст туй лоліс босьтны косьӧн: то разьӧмаӧсь туйсӧ, то матыса оврагъясын сайӧдчӧмаӧсь казакъяс пушкаӧн.
5-ӧд армияӧн нуан озырлунъяс йылысь лэблісны станицаясті содталӧм слухъяс: сахарыс быттьӧ пӧ, сё сюрс пуд вӧлі эшелонъясын, дзонь вагонъяс сов и лыдтӧм-тшӧттӧм — быдпӧлӧс паськӧмыс, скобяннӧй тӧвар, бӧчкаясын зарни.
Татшӧм добычаыд ӧзтыліс казакъяслысь завидьлунсӧ (вежалӧмсӧ).
Генералъяс Мамонтов да Фицхелауров висьтавлісны станицаясын, мый оз позь партизанитны, торйӧдлыны вынъяс, понъяс моз пурны 5-ӧд армиялысь бӧжсӧ, — колӧ бырӧдны сійӧс ставнас решительнӧй косьын, а добыча тырмас дзонь округ вылӧ.
Мамонтов чукӧртліс вынъяссӧ Дон дорӧ, — сэтчӧ, кӧні вӧлі взорвитӧма кӧрттуй пос.
Сэні 5-ӧд армия — бӧрыньтчан туй орӧдӧма — должен лоны игналӧма сы гӧгӧрса высотаяс пӧвсын и бырӧдӧма...
Рытъядорыс, кор эшелонъяс бара сувтісны, Агриппина котӧртіс вагонӧ Иван дорӧ, вайис сёйыштны.
Сійӧ бара босьтіс сылысь кисӧ аслас ыджыд киясӧ, кодъяс куйлісны кынӧм вылас.
— Но, висьтавлы, — мый вӧчсьӧ белӧй свет вылас?
— Пӧръялі командирӧс — меся, узсьӧма, сетіс сутки наряд.
— Ай, ай, — пӧръясьны!
Боец должен мужественнӧя сознавайтчыны.
— Да ӧд ме сы ради, мед войтыр эз серавны...
Ог нин, помалам война — армияын ог кольччы...
Вывті ме том та вылӧ.
— Не сійӧ, мый тэ том, а мый вывті мича, — шуис Иван серьезнӧя.
(Агриппина дӧзмӧмпырысь пыркнитіс шырӧм юрнас.)
Ми ӧд йӧз жӧ...
Ӧтитор менӧ сьӧлӧмӧс бурмӧдӧ.
Гапа, — куті ме тэнӧ уважайтны.
Дерт, ме и сэки тэнӧ радейтлі...
Ӧні — торъя ёна...
(Неуна топӧдіс сылысь кисӧ.)
Кось, смерть, вир — тайӧ спояйтӧ морттӧ мортыдкӧд...
Вернӧ шуа?
— Дерт, сідз, — мӧдтор йылысь думайтӧмӧн шуис сы бӧрся Агриппина, и бара сылы казьтыштсис Лихая дорын вой...
Ышловзис:
— Иван, мем колӧ нарядӧ...
Иван ньӧжйӧник серӧктіс, лэдзис сылысь кисӧ.
— Мун...
Да, Гапа...
Тэ меным кодлысь пинджаксӧ вайин?
(Сійӧ мӧдіс лапйӧдлыны синъяснас, эз кыввидз нинӧм).
Зепъясас — видзӧд, мый вӧлі...
(Юрувсьыс кыскис зарни портсигар, часі, зарни чеп тупыль.)
Тэ збыльысь аддзин тайӧс?
— Мый ме — грабиті?
— И ещӧ ӧти тор аддзи зепсьыс — важнӧйджыкӧс...
Тэ мун командир дорад, висьтав, медым сійӧ ме дорӧ пыралас — пырысь-пыр...
2
Морозовскӧй станицаын сулаліс матӧ вит сюрс телега.
Вӧв табунъяс жувъялісны луд кузя.
Быд керкаын — сёрни шы.
Быд ворота дорын — мужикъяс да казакъяс чукӧръясӧн — куритчӧм, сёрнитӧм,  дзиръя ӧдзӧсъяс клопкӧм.
Шемӧсмӧм нывка мунӧ карнанӧн, синбӧжнас тӧдтӧм йӧзӧс видзӧдіг, — сійӧс пырысь-пыр жӧ кытшалӧны тошкаяс, ускаяс, джуджыд мыгӧраяс, и сійӧ котӧртӧ нин бӧр, сералігтыр да тыртӧм ведраяснас клёнӧдчигтыр.
Дзуртӧны юкмӧс заравечьяс.
Ӧшйӧм бӧра рыжӧй мерин вылын гӧнечӧн — куш попона вылас, стременаястӧг — мунӧ командир кутшӧмкӧ отрядысь — ӧвтӧ дзоньвидзалунӧн да вынӧн, ён морӧса, ӧти пельпом вылас плавгӧн кучик кышана, дӧмӧм гынсапӧга, пӧщада сеттӧм югыд синъяс видзӧдӧмнас да решительнӧй сёрнинас — природнӧй командир...
Кокъяснаныс бус лэптігтыр, ӧружиенаныс клёнӧдчӧмӧн, восьлалӧ мудзӧм боецъяслӧн неыджыд чукӧр.
Морозовскӧй станицаӧ пырис донскӧй крестьяналӧн — иногородньӧйяслӧн куим сюрса отряд.
Чукӧртіс найӧс Яхим Щаденко, кор бӧрыньтчис Каменскаясянь, кыпӧдчӧм станицаяс пыр тракт кузя асыввылӧ писькӧдчигӧн.
Туй кузяыс вербуйталіс гӧля олысьясӧс — иногородньӧйясӧс да казакъясӧс, и найӧ мунлісны сыкӧд вӧвъяснаныс и телегаяснас, мамонтовскӧй мобилизацияысь спасайтчӧмӧн.
Морозовскӧйын найӧ долженӧсь вӧліны ӧтувтчыны Ворошиловскӧй армиякӧд да пӧлучитны ӧружие.
Талун кыа петігӧн воис бронепоезд «Черепаха» штабнӧй вагонъясӧн, и ӧти бӧрся мӧд кутісны воавны — дзик плӧть — шума, ызгысь эшелонъяс да грузитӧм составъяс...
Ворошиловскӧй вагонын чукӧртчис военнӧй сӧвет.
Юӧръяс воалісны медся шогӧданаӧсь.
Май кызьӧд лунъясӧ Ворошилов мӧдӧдіс Артемӧс да ещӧ кымынкӧ ёртӧс Царицынӧ, медым йитны ӧти могӧ царицынскӧй фронт и ассьыс бӧрыньтчӧмсӧ.
Туйын уна пӧрйӧ лыйлӧм куим вагона состав Артемлӧн воӧдчис Дон дорӧдз и лючки-ладнӧ вуджис пос вомӧн.
Аскинас белӧйяс уськӧдчисны Чир станция вылӧ, шыбытісны шуйга берегӧ Царицынса рабочӧйяслысь отрядъяс и взорвитісны Дон вомӧн поссӧ.
Мый вӧчсис Царицынын — ӧні вӧлі тӧдтӧм, ставсьыс лӧсяланаджык, мый вӧчсис лёк.
Морозовскӧйын олысьяс висьталісны, мый гырысь мамонтовскӧй вынъяс чукӧрмӧны Нижнечирскӧй станцияын и взорвитӧм поскысь катыдджыкса станцияясын — Калачын да Пятиизбянскӧйын.
Станцияса начальник эскӧдӧм пырысь висьтавліс, мый Царицынсаяс бӧрыньтчисны Дон дорысь и эновтісны Логовскӧй хутор (дзик пос дорас) дай шуйга берегса хуторъяс — Ермохин, Немков да Ильмень — и весиг, быттьӧ, бӧрыньтчисны нин Кривая Музка станция сайӧ, да сідзӧн белӧйясыд дзик Царицын дорынӧсь нин.
Ворошиловскӧй вагонын чукӧртчисны 5-ӧд армияса отрядъяслӧн командиръяс да ӧні бырӧм нин Донецко-Криворожскӧй республикаса наркомъяс.
Настроениеяс вӧліны жугыльӧсь.
Шуасьлісны, мый отрядъяс усины эбӧссьыныс быдлунся косьясын, а медся сьӧкыдыс тыдовтчыліс водзын на: жугӧдны ёнсьыс ён, немецъясӧн бура снабдитӧм прӧтивникӧс и зурасьны взорвитӧм поскӧ.
Медтыкӧ вӧлі отсӧг царицынскӧй заводъяслӧн...
Но Царицыныд, ставсьыс лӧсялана, Миткаӧн нин нимтісны.
Дзоньтыны кӧрт пос куш киясӧн позьӧ сӧмын дуракъяслы...
А кӧть и заводитісны дзоньтыны — колӧ воджын сы вылӧ, воджын вердны куш стенын ватага беженецӧс, воджын дорйысьны казакъясысь.
Тайӧ — вӧчны позьтӧмтор...
Ставлӧн пӧшти вӧлі ӧти вӧзйӧм: эшелонъясӧс эмбурнас да беженецъясӧс кольны Морозовскаяын.
Отрядъяслы, быдӧнлы аслас риск вылӧ, писькӧдчыны кытшола туйясӧд шуйгавыв берегӧ.
Царицын кӧ дзоньвидза на — чукӧртчыны Царицынын, а лёкджык случайын — мунны Войвыв Кавказӧ, кӧні краснӧй выныс уна и позьӧ воюйтны.
Сёрнитісны резкӧя и категоричнӧя.
Ворошилов чӧв оліс, синъяссӧ лэдзӧмӧн, чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧрд пъятнаяса.
Сыкӧд орччӧн паськыд кияссӧ шашка эфес вылас пуктӧмӧн, пукаліс Яхим Щаденко — неыджыд, зумыд, кушӧдз бритчӧм, аслас тӧлалӧм, крепыд чужӧмнас скодитіс петук вылӧ.
Сёрнитісны нин ставыс, ӧтарӧ очсалысь Пархоменко кындзи, кутшӧмкӧ сьӧкыда сетчан письмӧ дорын зунясьысь Коля Рудневысь кындзи да Лукашысь кындзи, — сійӧ дас лун коллис арьергарднӧй косьясын, ставыс вӧлі косясьлӧма, няйтчӧма, — банбокас мыджсьӧмӧн, пельӧсӧ нёровтчӧмӧн, — узис.
— Ёртъяс, шуис Ворошилов, юрсӧ лэптіг моз, — ӧні ми ставным мунам морозовецъяскӧд собрание вылӧ...
Сэні медсясӧ тайӧ вопросъяс жӧ лоасны кыпӧдӧмаӧсь.
Сэні ме тіянлы и вочавидза...
Но вот мый ӧні оз терпит нюжӧдӧм...
(Руднев челядь этшӧн нюммуніс, нюжӧдіс сылы письмӧ.)
Кытчӧдз миян абу снабжайтан единӧй база — абу и дисциплина...
Ми долженӧсь ӧні жӧ босьтны учет вылӧ эшелонъяслысь став эмбурсӧ.
Тані, Морозовскӧйын, ми долженӧсь лӧсьӧдны армия снабжениелысь единӧй база.
Лӧсьӧдӧма учет нуӧдан торъя комиссия, сэтчӧ пырӧны Руднев да Межин ёртъяс.
Тайӧ ёртъясыслы ті дӧверяйтад?
(«Доверяйтам, доверяйтям».)
Армия штабӧ вайисны со тайӧ письмӧсӧ... — Сійӧ веськӧдыштіс пызан вылын лякӧссьӧм ичӧтик бумага лист, кытчӧ вӧлі гижӧма чернильнӧй карандашӧн. — Тайӧ письмӧсӧ аддзӧмаӧсь «Бушков» отрядса ӧти анархист пинджак зептысь.
Сійӧ и кырымасьӧма помас...
Руднев — тамыша копыртчӧмӧн:
— Овыс абу, Клим, кырымасьӧма прӧстӧ — «рыжӧй».
— Тайӧ оз веж делӧсӧ...
Письмӧыс адресуйтӧма кутшӧмкӧ Женялы, Одессаӧ...
Руднев бара:
— Вайлы мем, ме лыдди нин.
Ворошилов вештыштіс сылы письмӧсӧ, и Руднев, нырсӧ чукрӧдлӧмӧн, заводитіс лыддьыны:
«Женя, донаӧй...
Ми кымынӧд тӧлысь нин кыссям асланым блиндированнӧй вагонъясын.
Ме абу нин рад, мый кӧвъяси анархистъяскӧд, — джынйыс — заядлӧй бандитъяс да ставыс сэтшӧм, ӧти кывйӧн кӧ — сифилитикъяс.
Квайтӧс ми туйын эштӧдім нин.
Тэныд видза скунсӧвӧй пась; ньӧблі сійӧс Харьковысь, буржуазнӧй квартираын.
И ещӧ тэнӧ виччысьӧ мыйкӧ...
Сэтшӧма тэысь гажтӧмча — ставсӧ эськӧ шыбыті чӧрту.
Жаль, мый сьӧрсьыд уна он босьт.
Миян зарниыд деньгаясӧн и сывдӧмыс — дас кык бӧчка, мехӧвӧй шылльӧ-мылльӧ да ён ной диагональ — кӧкъямыссё аршын, — ньӧблім Елисаветградысь.
Воа Одессаӧ — ми тэкӧд гуляйтыштам, сӧмын, сука, эн гуляйт мукӧдъяскӧд, — ме та йылысь думышта да — став вирӧй ёдлӧ...
Миян отряд дӧзмис тайӧ петрушкасьыд: тӧрыт конференция вылын ӧтсӧгласӧн воим: ликвидируйтны Ворошиловӧс и став штабсӧ.
Сэки армияыс пырысь-пыр разалас, миян блиндированнӧй эшелон кутас писькӧдчыны, кытчӧ окота».
— Вот став тӧдчанаджыкыс письмӧсьыс, — шуис Руднев да кӧсӧйтчыліс Климент Ефремович вылӧ.
Ворошилов кывзіс, кинас синсӧ сайӧдыштӧмӧн, — топӧдӧм вомдор сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый муртса кутчысьӧ: мыйкӧ тайӧ письмӧас сійӧс серӧктӧдіс.
Синъяс кузяыс нуӧдӧм бӧрын шуис:
— Ёртъяс, документыс красноречивӧй...
Ме вӧзъя комиссиялы пырысь-пыр жӧ заводитны удж...
Некымын сюрс морт крестьяна-иногороднӧйяс, важ фронтовикъяс да казакъяс — кытшӧн сулалісны станичнӧй сӧвет гӧгӧр, кӧні делегатъяс да Яхим Щаденко чукӧстчӧм вылӧ шыӧдчӧм дас кӧкъямыс вӧлӧсьтысь дас кӧкъямыс отрядлӧн дас кӧкъямыс командир заседайтісны 5-ӧд армияса командиръяскӧд ӧтув.
Ӧшиньяс вӧліны восьсаӧсь, и йӧз чукӧр, сотан шонді улын бус кыпӧдӧмӧн, винтовкаясӧн, а то и косаясӧн, черъясӧн, зоръясӧн шенасьӧмӧн, поддерживайтліс асланыс йӧзлысь сёрнияссӧ.
Пыржӧ тыдовтчис торъялӧм: морозовецъяс и кывзыны эз кӧсйывны — мунны эшелонъясӧн Царицынӧ...
— Мый ми сэн эг аддзылӧй? — шуавлісны ӧткымын командиръяс. — Тані миян асланым му, асланым овмӧс...
Эг сы вылӧ кыпӧдчӧй, медым эновтны станичникъяслы ассьыным керкаяс...
Кутам воюйтны асланым вӧсна.
— Вайӧ ӧружие! — равзіс йӧз чукӧр ӧшинь сайын.
Щаденко, коді пукаліс пызан бокын букыштчӧм да зумыш, зымгис шашка помнас джоджӧ:
— Пӧвсыштны енмӧн, крестӧн, матьӧн — сійӧтӧ и ме верма, хлопецъяс.
Абу горзӧмын делӧыс.
Вайӧ сёрнитны лӧня...
Ӧружие лоас сетӧма, пырас кӧ миян отрядным 5-ӧд армия составӧ...
Командир — ӧти пельпом вылас кучик кышанӧн — бешеннӧя горӧдіс сылы:
— Коді сэтшӧм 5-ӧд армияыс, мед миянлы приказывайтны?!
Ӧшиньӧд сюйсьывлісны тошка дядьӧяс:
— Хлопецъяс, эн мунӧй краснӧй генералъяс улӧ?
Щаденко, — шашканас зымӧдӧмӧн, вирӧн пӧльтчиг:
— А сэтшӧм сійӧ 5-ӧд армия, мый налӧн кӧкъямыс сюрс штык, а миян — куим, налӧн — пулеметъяс, а миян — вилаяс да косаяс.
Тӧлкаджыкъяс вочавидзлісны сылы:
— Ми тэныд веритам, Яхим...
Да тэ — мудер, а ми абу бӧбджыкӧсь тэысь.
Мыйнӧсь, формируйт миянысь дивизия.
Но сідз, медым быд частьын вӧлі кык командир — ӧти Ворошиловсянь, мӧд миянсянь...
Ӧшиньӧд — дядьӧяс:
— Станичникъяс миянлы и ӧні нин вӧзйӧны миритчыны — кӧсйӧны миянкӧд муӧн юксьыны...
Миянлы сӧмын ӧружие сетӧй!
Кымын унджык сёрнитісны, сымын лёкысь пыксисны морозовецъяс.
Но вот пызан дорӧ локтіс кӧрталӧм киа морт, — тошкассьӧм неыджыд, чужӧм вылас сылӧн тӧдчисны сӧмын синъясыс: ёсьӧсь и вӧрзьывтӧмӧсь.
Ньӧжйӧник горӧн и рочнассӧ омӧля сійӧ мӧдіс сёрнитны, пызан дорышӧ кутчысьӧмӧн.
— Ме сербскӧй коммунист...
Ме уджавлі Украинаын и пышйи.
Ме пышйи кык тӧлысь, и ме кӧсъя сёрнитны лёк делаяс йылысь, кодъясӧс ме аддзылі Украинаын...
Немецъяс шуисны помещикъяслы: локталӧй бӧр.
И помещикъяс локталісны.
И бӧр босьтісны став муяссӧ и став урожайсӧ...
Но тайӧ этша.
Крестьянаӧс колӧ накажитны.
Ме аддзылі тайӧ лёк делаяссӧ.
Сакар вӧчан заводӧ воис помещик и воис немецкӧй лейтенант.
И сэні сулаліс уна бӧчка.
Лейтенант шуис, мед вайӧдісны крестьянаӧс, кодъясӧс колӧ накажитны...
Найӧс кӧртавлісны бӧчкаяс бердӧ, и гайдамакъяс пӧрччалісны на вылысь гачьяснысӧ да кучкалісны найӧс шомполъясӧн.
Найӧ гартыштлісны штык гӧгӧр юрси да нетшыштлісны.
Вӧліны лёкысь горзӧмъяс да бӧрдӧмъяс.
Ӧти крестьянин босьтӧма помещица Петровскаялысь зеркалӧ.
Сійӧ абу тӧрӧма керкаас, крестьянин сувтӧдӧма сійӧс картаас, мӧс аддзӧма асьсӧ зеркалӧсьыд да жугӧдӧма сюръяснас.
Кор помещица Петровская воис бӧр, сійӧ тшӧктіс тайӧ мужиксӧ ӧшӧдны керка дорас, и сылы голя гӧгӧрыс кӧрталісны пазалӧм зеркалӧлысь рамасӧ.
Мӧд крестьянин босьтӧма уж.
Бӧрын сійӧ вайис ужсӧ да корис прӧща, помещик тшӧктіс кӧртавны крестьянинӧс ужлы бӧжас, пуксис автомобильӧ да вӧтліс ужӧс степӧ.
Тайӧ ме аддзылі, кыдзи мужик котӧртіс уж бӧрся и сэсся уси...
Ме аддзылі, кыдзи дзебисны сиктын виӧм гайдамакӧс.
Помещик тшӧктіс став крестьяналы да крестьянкаяслы мунны горт бӧрся да гораа бӧрдны, и медым найӧ бӧрдісны гораа, гайдамакъяс найӧс кучкалісны нагайкаясӧн...
Ме верма уна висьтавны, мый ме аддзылі, но ме думайта, мый и тайӧ лоас тырмымӧн...
Вот мый вайисны Украинаӧ немецъяс.
И найӧ ваясны тайӧ тіянлы, ті кӧ он кӧсйӧй котыртчыны...
Ленин шуӧ: «Миян тышкасян способ — организация и организация...»
Керкаын и ӧшинь сайын чӧв-лӧньын кывзісны жебыник гӧлӧссӧ серблысь.
Сійӧ нюммуніс, щӧтяссьӧм сьӧд чужӧм вылас сакар кодь еджыд пиньяссӧ виччысьтӧг восьтылӧмӧн, босьтіс кисӧ пызан дорышысь и муніс места вылас.
Сэки сувтіс Ворошилов.
Зэлыд кушаксӧ песовтӧмӧн, бергӧдчис ӧшиньяслань, медым сійӧс вермисны бура кывны:
... Немецъяс босьтісны Украинаысь царскӧй армиялысь военнӧй складъяс.
Ӧні найӧ мӧдӧдалӧны дзонь эшелонъяс винтовкаяс, пушкаяс да огнеприпасъяс тырӧн Новочеркасскӧ атаман Красновлы.
А сійӧ снабжайтӧ тайӧ ӧружиенас кыпӧдчӧм казачествоӧс.
Красновскӧй генералъяс еще во сайын на лыйлісны тайӧ пушкаяссьыс немецъяслы, ӧні лыйлӧны тіянлы, мужикъяс, сійӧ жӧ пушкаясысь...
Найӧ вӧчӧны тайӧс немецъяс — оккупантъяс вӧля серти...
Ми петкӧдім Харьковысь да Луганскысь став ӧружиесӧ, медым сійӧс эз веськӧдны тіянлы паныд...
Кага гӧгӧрвоас, мый ми кӧ эновтам ассьыным эшелонъяс — найӧс босьтасны казакъяс и миян ӧружиеясысь да пушкаясысь мӧдасны лыйлыны став трудовӧй йӧзсӧ и Украинаын, и Дон вылын, и Великороссияын...
Сідзкӧ — миян медводдза мог: петкӧдны ӧружие да сетны сійӧс революционнӧй рабоче-крестьянскӧй правительство киӧ.
Гӧгӧрвоана?
А тайӧ позяна, ми кӧ писькӧдчам Царицынӧ да ӧтувтам ассьыным вынъяснымӧс Царицынса гарнизонкӧд...
Тані шуӧны — Царицын сдайтӧма нин...
Шуам — ми веритчим тайӧ паникаыслы...
Но мый нӧ... вуджам Дон мӧдарӧ да кутам писькӧдчыны Повориноӧ и водзӧ — Москваӧ...
(Тайӧ кывъяс бӧрын пырысь-пырся гызьӧмсӧ казялӧмӧн, кыпӧдіс гӧлӧссӧ.)
Ми мунам революциялӧн центральнӧй командование улӧ и тайӧн докажитам, мый ми абу кутшӧмкӧ торйӧн олысь йӧй федерация, коді полӧ торйӧдчыны аслас керкаясысь...
Ми — котыртчыссян единӧй Краснӧй армиялӧн юкӧн, сійӧ армияыс косясьӧ став уджалысь йӧзлы му да мир сетӧм вӧсна!
Ӧні абу сійӧ, мый вӧлі февральын либӧ мартын...
Красногвардейскӧй да партизанскӧй отрядъясысь лӧсьӧдалӧны полкъяс, батальонъяс, ротаяс, артмӧдалӧны дивизияяс да корпусъяс.
Тані миян могыс, и ті долженӧсь та вылӧ мунны сознательнӧя...
А миян тіянкӧд мунӧ вен.
Мыйысь?
Ті сулаланныд самостоятельнӧй командование дор либӧ нин, медуна вылӧ, сӧгласенӧсь кыкпӧвса командование вылӧ.
Ті доръянныд командованиеын эсеровскӧй принципъяс...
Кӧсъянныд гӧгравны Морозовскӧй станица дорын, асланыд керкаяс дорын...
Ӧтнаныд — кыдз ті эмӧсь — дас кӧкъямыс вӧлӧсть — мӧвпаланныд венны Вильгельмлысь став армиясӧ и Красновскӧй генералъясӧс...
Ме революционер, ме большевик...
И ме веськыда сувтӧда тіян водзӧ: тіянӧс провоцируйтӧны, эсеръяс да кулакъяс шӧпкӧдӧны тіянлы татшӧм поведениесӧ, коді ӧдйӧ вайӧдас тіянӧс гибельӧ...
Тайӧс ме кыдз коммунист и армиялӧн командир лэдзны ог вермы...
И ті кӧ он воӧй миянкӧд некутшӧм соглашениеӧ, ме тіянлы не сӧмын ог сет ӧружие — ме тіянӧс разоружита...
Сійӧ сувтовкерис.
Чӧв-лӧняс ӧшинь сайын — гӧлӧс:
— Вот тайӧ кырссьыштіс...
— Ещӧ должен сетны ӧтвет паникеръяслы да капитулянтъяслы.
Да отрядъяс миян ёна пыркйыссисны.
Да, водзын медся сьӧкыд могыс: писькӧдчыны Дон дорӧ да дзоньтыны пос...
Дзебны нинӧм — положение сьӧкыд.
Ме аддза сӧмын ӧти петантуй: отрядъяслӧн кыдзсюрӧ чукӧртчӧмысь вуджны армияӧс чорыд котыртӧмӧ...
Дорйысьӧмсянь вуджны наступлениеӧ.
Кыдз чорыд зэр, коді заводитчигас ысталӧ ӧтка гырысь войтъяс и шлявкнитӧ сэсся ыджыд ызӧбӧн, — сідз жӧ мӧдіс кекеначны да ызгыны ошкӧм пырысь йӧз чукӧр...
Эз на удит мӧд оратор помавны кызӧмнас да, щӧкасӧ воротникас пыкӧмӧн, заводитны сетавны вочакывъяс, — кылісны вокзалладорсянь тшӧкыд лыйсьӧм шыяс.
Щаденко чургӧдчис ӧшиньӧд.
— А нолтӧ видзӧдлӧй — мый сэн сэтшӧмыс?
Йӧз чукӧр кузя котӧртіс сёрни шы, и бӧръяяс юӧртісны:
— Да сэн вокзалын кутшӧмкӧ комиссияӧс хлопецъяс нӧйтӧны.
Заседание вӧлі орӧдӧма.
Ворошилов, Пархоменко, Щаденко, Лукаш, Бахвалов пуксисны вӧвъяс вылӧ, скачитісны вокзалӧ.
Ещӧ ылысянь на вӧлі кылӧ йӧз чукӧрлӧн ызгӧм, ӧтка лыйӧм шыяс.
Котӧртісны кутшӧмкӧ йӧз.
Мукӧдъяс кавшасьлісны вагон вевтъяс вылӧ...
Туйяс вылын перрон водзын кодзувкотъяс моз жуисны йӧз, горзісны уна сё горшӧн.
Киясӧн шенасьысь, топыд пӧсь кытшыс налӧн кытшалӧма неыджыд чукӧр, кӧні мунліс медся главнӧйыс: бронепоезд «Черепаха» вылысь куим матрос да «Бушков» отрядысь дас кымын анархист тракйисны да кыскалісны, тыдалӧ, лыйлыны кельыд, гӧрд синъяса, пыркйыссьӧм ассирийскӧй тошка нарком Межинӧс да Коля Рудневӧс, — сылӧн кымӧсас пӧлӧнног чепӧсйӧма вир куим гыжтуйысь, гимнастёркаыс юръювсяньыс паськыда косялӧма, чужӧмыс векыштчӧма, — сійӧ водзсасис и тшӧтш жӧ бешеннӧя горзіс.
Тайӧ чукӧрас юковтісны-пырисны пельпомъяснаныс Ворошилов, Пархоменко, Лукаш, Щаденко и командиръяс пӧвсысь найӧ, кодъяс удитісны на бӧрся.
— Мыйын делӧыс? — гораа горӧдіс Ворошилов...
И матросъяс да анархистъяс морӧсъясӧ зургысисны наганъяслӧн стволъяс.
— Мыйын делӧыс? — равӧстіс Лукаш, кодӧскӧ аслас отрядсаӧс йӧз чукӧрысь синнас корсиг...
Ставыс тайӧ лоис нем виччысьтӧг, другысь, решительнӧя.
Матросъяс лэдзисны Рудневӧс да Межинӧс.
Анархистъяс пиысь ӧти — дзоляник, сӧнӧд, би кодь гӧрд — уськӧдчис йӧз пиӧ, но сэн сійӧс ӧттшӧтш кузь юрсияснас босьтіс юръюлӧдыс ыджыд Бокун, пыркнитіс да чужйис бӧр кытшӧ...
Межин, курыд дульвасӧ ньылалігтыр висьталіс Ворошиловлы:
— Ми заводитім «Черепахасянь», решитім прӧверитны армиялысь сейф ценностьясӧн...
Пырысь-пыр тыдовтчис командаса мыйкӧ-мында юкӧнлӧн враждебнӧй настроение.
Тайӧ куимыс весиг грӧзитісны миянлы револьверъясӧн, эз лэдзны восьтыны сейф...
Делӧыс сыын: «Черепаха» дорын и вагон пытшкас вӧліны вот тайӧяс, тайӧяс... — Сійӧ тувкӧдіс анархистъяс вылӧ. — Найӧ явӧ агитируйтісны...
Настроение содіс...
Ми водзӧ тшӧктам восьтыны...
Миянӧс кыскисны вагонысь, грӧзитісны лыйлыны...
— Сӧран, сука! — Матросъяс пиысь ӧти — кельыд-гӧрдов, сера чужӧма, лямалыштӧм ныра — вештыштіс гырддзаяснас найӧс, коді кутліс сійӧс, виж, скӧрнас сотан синъясӧн сатшкысис Межинӧ. — Кӧн тэ вӧлін, жаба, кор ми, матросъяс, революция вӧсна вирӧн ойдлім?
Мӧд кыкыс, наган дулӧяссӧ вешталӧмӧн, поддержитісны сійӧс:
— Эн грӧзитӧй миянлы тайӧ чачаяснад, миянлы тӧдса революционнӧй законностьыд...
Бара — здук дыра бертласьӧм.
Тэрмасьӧмӧн матькӧмъяс.
Бахвалов, сьӧкыд банбокъяснас сырмиг, горзӧ, медым кежисны, лэдзисны нуны арестуйтӧмъясӧс.
Ворошилов, зэвтчӧм, ортсысяньыс спокойнӧй, чургӧдӧ кисӧ Бокун дорӧ, шуалӧ ӧдйӧ: «Котӧрт батальонӧ тренога, ружьеяс бердӧ, татчӧ...
Ӧтарӧ содан ызгӧм шыын ещӧ на топыдджыка кытшалӧм йӧз чукӧр пиын заводитчисны лёк горшӧн горӧдӧмъяс:
— Романовскӧй пӧрядокъяс лӧсьӧдісны!..
— Вузалісны миянӧс!..
— Коді сійӧ сэтшӧмыс — приказывайтны?..
Вайӧ татчӧ Ворошиловсӧ!
— Мед вочавидзас...
Ворошилов, пет...
И — некымын горшӧн:
— Мед олас анархия!..
Шызьӧм содіс.
Оз нин позь вӧлі велавлыны торъя гӧлӧсъясӧс.
Ставсьыс ёна горзіс сера чужӧма матрос...
Кажитчӧ — вот-вот — клопкас лыйӧм шы — и мӧдасны патурликасьны тушаяс, равзысь вомъяс...
Йӧз чукӧр пыр писькӧдчис Чугай, — лентаяса картуз увсянь плеш вылас — юрси прать, ота чужӧм, читкыльвидзан усторъяс, гӧгрӧс синъясыс — кыдз фаянсӧвӧйяс — выражениетӧмӧсь.
Морскӧй ногӧн варгыльтӧмӧн матыстчис сера чужӧма матрос дорӧ да чӧла, став пельпом йывсьыс, непӧштӧ, мый кучкис — кулакнас сьӧкыда ойкнитіс сылы кӧсичаас.
Рябӧй уси.
Йӧз чукӧрсянь горӧдісны: — «Делӧысь!»
Кык ёртыс сылӧн ланьтісны, бӧрыньтчисны Чугайысь.
Лукаш нюжӧдіс сӧнӧд сьылісӧ.
— Ёртъяс, быдӧн тӧдӧны: менам батальонын сюрс кыксё штык и став миян артиллерияным...
Чеченитчыны быд сволочкӧд ме ог кут...
Туйяс кузя, винтовка затворъясӧн гольӧдчиг, котӧртісны нин Коммунистическӧй да Луганскӧй батальонъясысь боецъяс.
Войтыр ставыс вӧліны калитчӧмаӧсь, некутшӧм чӧртысь повтӧмӧсь...
Сэки йӧз чукӧрысь уськӧдчисны морт ветымын, — улӧдз копыртчӧмӧн, — вагонъяс, улӧ...
Лукашлӧн боецъяс оцепиталісны туйяс да перрон.
Йӧз чукӧр миритчӧмпырысь лӧнис.
Ворошилов шуис:
— Ёртъяс, ёртъяс, вайӧ муналӧй эшелонъясаныд спокойнӧя...
(И Лукашлы).
Отряд — торйӧн пулемётъясӧн — анархистъяс дорӧ...
Оцепит да зіль найӧс поткӧдны...
Чугай, — фаянсӧвӧй чужӧмсӧ Ворошилов дорӧ, Лукаш дорӧ бергӧдіг.
— Правильнӧ, Климент Ефремович, ме найӧс поткӧда...
Сэн медвойдӧрсӧ колӧ пӧрысьсӧ налысь босьтны.
Бандитъясыдкӧд справитчам ӧти сёрниӧн...
И Чугай муніс, боецъяслы ӧвтігтыр, найӧс нимнаныс чуксалігтыр: «Иван, Миколай, Солох, Иван Прохватилов!..»
Кад воштытӧг колӧ вӧлі водзӧ нуӧдны ревизия да вагонъясса эмбурлысь опись, медым гудыр-гадырас эз кыскавны донаторъяссӧ.
Куим матросӧс да кык анархистӧс (мукӧдъясыс удитісны саймовтчыны) — арестуйтісны.
Перрон да туйяс тыртӧммисны.
Межин, дзугсьӧм тошсӧ шыльӧдіг, видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: кӧн нӧ мӧд шленыс комиссиялӧн — Коля Руднев?..
Коля Руднев пукаліс станционнӧй кӧлӧкӧл улын, ки пыдӧсъясас чужӧмсӧ лэдзӧмӧн, — пельпомъясыс сылӧн сыркъялісны.
Не то сутшикталӧмӧн, не то ырзӧмӧн, сійӧ шуаліс копыртчӧм Ворошиловлы:
— Некор эг вермы, гӧгӧрвоан, некор эг вермы думыштлыны...
Миян армияын вермасны аддзысьны сэтшӧм яндысьтӧмъяс...
Сэтшӧм хулиганъяс...
Некутшӧм революционнӧй сӧвестьтӧм субъектъяс...
Миян армияын — тэ гӧгӧрво...
Чугай ӧтнас, катласьӧмӧн, локтіс блиндированнӧй вагон дорӧ, код вылын вӧлі гижӧма сурикӧн: «Смерть мирӧвӧй буржуазиялы.»
Шеввидзан чуньяса паськыд кипыдӧссӧ морӧс весьтӧдзыс лэптӧмӧн, кайис куим штупӧд кузя площадка вылӧ.
— Идрав пушкатӧ, — спокойнӧя шуис сійӧ, сы вылӧ шуштӧм стракӧн видзӧдысь гимназистлысь нагансӧ гырддзанас вештігтыр, и пырис вагонӧ, кӧні сулаліс кузь пызан.
Вагон мӧдар помын чукӧртчӧмаӧсь лоӧмторъясӧн гызьӧм анархистъяс.
Кызь кымын револьвер веськӧдчис Чугай вылӧ.
Ас водзас шевгӧдӧм чуньяснас вӧрӧдіг, сійӧ матыстчис пызан дорӧ, кокнас матыстіс улӧс, пуксис.
— Давай, давай, — пуксьы, — шуис сійӧ анархистъяслы. — Вайӧ татчӧ ассьыныд Кропоткинтӧ.
Фаянсӧвӧй, выражениетӧм синъясыс сылӧн кӧлдуйтлісны.
Анархистъяс тырмымӧн нин аддзылісны Чугайӧс ещӧ Лихая дорын на.
Явӧ, мыйкӧ налы дасьтӧма.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый найӧ вӧліны враждебнӧй и виччысян настроениеаӧсь, налы лоис весиг интереснӧ: кутшӧм пуля сійӧ лӧсьӧдӧма?
Войтыр ропкигтыр заводитісны пуксявны пызан дорӧ.
Быдӧн пуктыліс ас водзас револьвер либӧ граната и, Чугай кӧ вӧчліс кӧть медся ичӧт вӧрзьӧдчӧм, тшапкысьліс ӧружиеӧ.
Яков Злӧй, кодӧс йӧткыштісны водзӧ, пуксис Чугайлы паныдӧн, шыльыд ныр вылас гудыр пенснэсӧ чатӧртӧмӧн.
Свежӧй гӧрд вомдорыс сылӧн калькаліс шпыньӧн: мый нӧ тайӧ матросыс вермас шуны сылы, Яков Злӧйлы?
— Кропоткин, Кропоткин, — шуис сылы Чугай, — кыдз тэ эм самӧй настӧящӧй буржуазнӧй стихия...
Мыйла тэ сюйсин миян рокас?
Мыйла тэд колӧ миянлысь войтырсӧ ылӧдлыны?
(Яков Злӧй ещӧ крутджыка чатӧртіс пенснесӧ.
Чугай эз сет сылы кыв).
Видзӧдлы — кутшӧм тан войтырыс.
Татшӧм войтырӧн мирӧвӧй революция позьӧ вӧчны.
А тэ найӧс синан бандитизмӧ...
Чугай пырысь-пыр жӧ кучкис кипыдӧснас пызанӧ, сы вӧсна мый тайӧ кывъяс бӧрын кыптіс грӧзбаа мургӧм.
— Лӧня, ме сёрнита!
Ме шоча сёрнитла, ребята, ті тайӧс тӧданныд...
Сідзкӧ, тайӧ быть колана...
Сайӧдны нинӧм, — тіян пӧвсын эм бандитскӧй элемент.
Кыкӧс тіянлысь ми талун эштӧдам.
И вот тайӧс...
(Сійӧ индіс кипыдӧснас ичӧтик, сӧнӧд Рыжӧй вылӧ.)
Тайӧс ті меным ӧні сетанныд, ми сійӧс тшӧтш жӧ клопнитам...
Рыжӧй чеччыштіс грӧзитігтыр — мӧдліс петны пызан сайысь, сійӧс бӧр пуксьӧдісны вынӧн.
Пызан пӧвъяс ратшкакылісны.
Некымын револьвер йӧктіс Чугай водзын.
Но сійӧ пыр на пукаліс, весиг синсӧ эз лэптыв, кыдз китайскӧй святӧй.
Сійӧ тӧдліс, кыдзи вӧдитчыны тайӧ публикаыскӧд.
Любопытствоыс кывзысьяслӧн бара веніс.
Мыйкӧ-мында лӧнисны.
Сэки Чугай кыскис зепсьыс Рыжӧйлысь письмӧсӧ.
(Татчӧ локтігӧн сійӧ босьтіс письмӧсӧ Пархоменко ордысь, делӧяс папкасьыс.)
Синъяссяньыс ылын кутӧмӧн — кывйысь-кывйӧ лыддис...
Впечатление лоис тшук сійӧ, кыдз сійӧ виччысьліс — публика пыр жӧ торъяліс кык пельӧ: анархистъяс горӧдісны, мый тайӧ оскорбление, предательство, донос...
Бандитъяс сувтісны Рыжӧй дор, но найӧ вӧліны этшаджыкӧн.
Рыжӧй бара зілис петны пызан сайысь...
Чугай сетіс налы неуна горзыштны...
— Ме эг помав, другъяс, — сувтӧда вопрос: мый должен вӧчны армиялӧн командующӧй татшӧм документӧн тӧдмасьӧм бӧрын?
Военнӧй кад серти должен йӧртны тіянӧс ставнытӧ вагонӧ да кушӧдз нырыштны артиллерийскӧй биӧн.
Гӧгӧрвоад менсьым висьталӧмсӧ?
Но пыдди пуктӧмӧн, мый тіян пиын эм революционнӧй прослойка, командующӧй жалитіс губитны татшӧм материал.
Тіянлы сетӧма право аслыныд разберитчыны став революционнӧй сӧвесть серти.
Разберитчӧй и бандитъясӧс сетад миянлы.
Тайӧ тіян дзик ӧти спаситчан туй.
А медым тіянлы кокниджык разберитчыны, ме босьта сьӧрысь тіянлысь Кропоткинтӧ.
Пӧрысь жунтӧ ми ог вӧрзьӧдӧй, сійӧс лэдзам степӧ.
Заседание, ребята, тупка и некутшӧм прениеяс ог сет.
А сета тіянлы став вылас дас вит минута — военнӧй кадся закон серти.
Чугай сувтіс, бергӧдчис собраниелы мышкӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кор сы дорӧ уськӧдчисны равӧстӧмӧн, — надзӧник бергӧдчис:
— Лэдзӧй кияснытӧ, — шуис, — эн босьтӧй менӧ...
Вагонтӧ кытшалӧма, вагоныд прицел улын Коммунистическӧй бригадалӧн...
Сэн сӧмын «Бушков» отряд прӧзевайтӧмӧн аддзис, мый сёрнитіг коста, збыльвылӧ, эшелоныс налӧн ставнас кытшалӧма пулемётъясӧн.
Кольліс примитны условие либӧ кувны...
— Мунам, мунам, пӧрысьӧ, — шуис Чугай, Яков Злӧйӧс ӧдзӧслань йӧткышталігтыр. — Тэнӧ ог вӧрзьӧдӧй, миянлы тэнӧ сӧмын изолируйтны...
А сэн лыддьы аслыд Кропоткинтӧ мыйта колӧ...
3
Армия задержитчис Морозовскӧйын, формируйтчис, арталіс да вайӧдіс пӧрядокӧ запасъяс.
Морозовскӧй отрядысь вӧлі артмӧдӧма дивизия.
Частьясӧ командиръясӧн назначитӧма морозовецъясӧс жӧ.
Содӧм да чоткӧйджык формаяс примитӧм армиялӧн военнӧй сӧвет примитіс наступайтан план: пехотнӧй частьяс да Куликлӧн артиллерия мунасны грунтӧн полотно веськыдвывті, Нижнечирскӧй станицаӧс кытшовтӧмӧн.
Морозовскӧй дивизиялӧн коннӧй частьяс мунасны полотно шуйгавывті, войвывладорсянь кӧрттуйсӧ дорйӧмӧн.
Эшелонъяс «Черепаха» юрнуӧдӧмӧн мунасны Чир станцияӧдз.
Тылсӧ вевттьӧм могысь морозовскӧй дивизиялӧн пехотнӧй полкъяс кольччӧны станицаын, — та вылын сулалісны морозовецъяс, мыйдта кӧть эз доказывайтлыны налы, мый дрӧбитны вынъяс оз позь.
Лоис сӧгласитчыны.
Армия петіс туйӧ.
Вӧлі заводитчӧ июнь.
Первойя лунъясӧ армия муніс полотно пӧлӧн неылыті.
Ӧбед пулісны поездъясын: паровоз тутӧстліс, вагонсянь ӧвтчылісны зіб йылӧ лэптӧм шапкаӧн, — отрядъяс сувтлісны да локтавлісны ӧбедайтны.
Шахтёрскӧй отрядлӧн эшелон вӧлі медбӧрын — корсюрӧ панйыліс подаясӧс, кор-сюрӧ кольччыліс.
Ӧтчыд ӧбед часӧ, кор боецъяс меститчалісны вагонъясын и кашеваръяс да нывбабаяс разӧдалісны пӧртъяс да манёркаяс, поезд сувтіс полустанок дорӧ.
Бӧръя вагонӧ пырисны Лукаш да Коля Руднев.
Кыкнаныс — мудзӧмаӧсь, рудӧдз бусӧссьӧмаӧсь, тшыгӧсь и гажаӧсь.
Найӧ кытшовтӧмаӧсь фронтсӧ бричкаын, вӧлыс сувтӧма, найӧ эновтӧмаӧсь сійӧс хуторӧ, и вӧтӧдӧмаӧсь эшелонсӧ подӧн.
Найӧ пуксисны Агриппина койка вылӧ — Иван Горалы паныдӧн.
Юалісны здоровье йылысь.
Сійӧ кыввидзис, мый вежон мысти сувтас стройӧ.
— Вежон мысти мӧдам грӧмитны Мамонтовӧс, гӧныс сы вылысь лэбзяс, — шуис Лукаш, кок улас сьӧлыштӧмӧн.
Коля Руднев, кыдз век думыштӧмӧн, шуис честнӧя, содтавтӧг.
— Дон дорӧдз, кӧть кыдз да, писькӧдчам-а.
Агриппина, любӧысла, мый став светлы тӧдса татшӧм ёртъяс сэтшӧм меліа сёрнитӧны Иван Горакӧд, банйӧм чужӧма, вайис руалан картупель тыра жӧч манерка, зепсьыс кыскис ассьыс юрсьыс ситеч чышъянсӧ, пиньнас разис чышъян помысь гӧрӧд, пӧттшуйтіс гӧстьясӧс чепель солӧн...
Кутісны кульны картупель, чуткавны сов пиӧ, сёйны.
— А ме тэнӧ помнита, — шуис Лукаш, — кыдз тэ винтовка менсьым корин...
Ме сэки веськыда чуйми: кось, гӧгӧрвоад кӧ, горячитчам...
Локтӧ тайӧ красавицаыс: винтовка вай!..
Дзик ӧткодь, быттьӧ сылы видз вылын куран ковмӧма...
Сійӧ паськыда восьтіс вомсӧ, петкӧдліс понлӧн кодь зумыд пиньяссӧ да пӧсь горшсьыс гӧрд ичӧт кывсӧ, сэсся нин ӧтчаяннӧя кутіс вак-вакӧн серавны.
— Нинӧм, сійӧ вӧчӧ ассьыс делӧсӧ, — ӧтмоза мукӧдкӧд, — шуис Иван Гора, тӧждысьӧм пырысь казяліг, мый Лукаш некымынысь нин, — кӧть и пыр муніг моз, но зэв ёся, — видзӧдлывліс Агриппина вылӧ. — Дерт, сылы сьӧкыдкодь овлӧ сы вӧсна, мый сійӧ кага на. — И мӧдпӧв шуис зумыштчӧмӧн: — Сійӧ ещӧ кага на.
(Мӧвпалӧмӧн моз заводитіс гартны чигарка.)
Видзӧдан вот сы вылӧ, миян войтыр вылӧ: ыджыд школа — революцияыд.
Тӧдан — сиктын ӧшӧдасны кӧв йылын амбарӧ ыджыд пож и шыблалӧны сэтчӧ пожъяс шобді либӧ сю.
И вот тадзӧн со мужик пожсӧ бергӧдлӧ да тракӧдӧ: гырысь тусьясыс мунӧны пырыс, ёгыс ставыс вылын, — сійӧс здолой ортсӧ...
Тадз жӧ и миян отрядын бӧрйӧдлысьӧны йӧзыс, и быдын — ядроыс кольӧ, а мусор — здолой...
Коля Руднев, — тшӧтш жӧ гартыштіг.
— Владимир Ильич тайӧс бурджыка тэ дорысь висьталӧ.
— А мый висьталӧ Владимир Ильич?
— А сійӧ висьталӧ зэв замечательнӧя...
Пролетариат, буржуазнӧй класскӧд бок на бок олігӧн, заражайтчӧ сійӧ порокъясӧн, тӧдӧмысь...
— Но, тайӧ пустяки, — шуис Лукаш, — пролетариаттӧ нинӧмӧн, вокӧ, он заразит...
— Сулавлы тэ, — Иван Гора ӧвтыштіс сы вылӧ чуньнас. — Тайӧ вернӧ...
Эг ӧмӧй аддзыв: миян Путиловскӧйын ӧткымын войтыр вӧскресенняӧ мыйӧн югдас, кыдз юсьяс, шлывгӧны кабакӧ винала...
Тайӧ нӧ абу буржуазнӧй зараза?
Коля Руднев водзӧ нуӧдіс:
— Меньшевикъяс извращайтӧны Марксӧс, мый быттьӧ позьӧ пӧ надзӧник, кокнидика, революциятӧг быдмыны социализмӧдз.
Владимир Ильич висьталӧ: сӧмын революция процессын — сӧмын! — пролетариат вермас мынтӧдчыны важ порокъясысь, быдмыны моральнӧя и лоны способнӧйӧн лӧсьӧдны выль общество...
— Тайӧ — да, тайӧ сідз, — шуис Лукаш.
Иван Гора думыштӧм бӧрын кыввидзис:
— Правильнӧ...
Сійӧ тырджыка тайӧс висьталӧ, — правильнӧ...
Тадз найӧ пукалісны да тӧлкуйтісны.
Векни ӧдзӧсын винтовканас крестасиг котӧрӧн пырис вагонӧ Володька-шахтер, — гачыс и дӧрӧмыс сы вылын вӧлі куш розьясысь, некытчӧ пуктыны дӧмас...
— Казакъяс! — горӧдіс сійӧ повзьӧм сора радлунӧн. — Сё куим, лаваӧн локтӧны...
Лукаш рискӧбтіс, быттьӧ пружина йылын.
— Сулав!
Мый нимкодьмин!
Медым ставӧн колисны места выланыс...
Коля, бӧжас площадка вылын — пулемётъяс, ме — пырысь-пыр...
И сійӧ Володька водзвылын котӧртіс вагонъяс пӧлӧн, приказывайтіс боецъяслы: «Ружьеясӧ!
Вагонысь не петны!
Ӧшиньӧд не мыччысьны!
Командатӧг не лыйлыны!
Мед казакъяс, поезд дорысь йӧзӧс аддзытӧг, думыштасны, мый тайӧ штабнӧй поезд, либӧ санитарнӧй, и матӧджык локтасны, повтӧг...»
Здук мысти Лукаш котӧртіс бӧр, чеччыштіс бӧрса площадка вылӧ.
Сэні Коля Руднев, Иван Гора (кыдз вӧлі улыс гач кежсьыс) да Агриппина лӧсьӧдлісны пулемёт.
Мӧд пулемёт куйліс сэн жӧ.
Лукаш Агриппиналы:
— Босьт лентаяссӧ, пыр кӧльӧсаяс улӧ.
Мӧд пулемётнас сійӧ чеччыштіс плӧщадка вылысь да сувтӧдіс сійӧс бӧрса кӧлесаяс костӧ.
Пуксис, вагон улын кусыньтчӧмӧн.
Агриппина куйліс кынӧм вылас сыкӧд орччӧн.
Лукаш — шӧпкӧдӧмӧн.
— Но, сволочьяс оз кӧ кывзысьны менам приказлы: не лыйлыны, лэдзны кыксе воськолӧдз...
Миян важӧн тайӧ случайсӧ виччысьӧны, — шуис Агриппина пӧшти вашкӧдӧмӧн жӧ. — Лэдзасны матӧдз.
— Аддзан, Агриппина?
Со найӧ!
Орёлъяс!
Полотносянь веськыдвыв местаыс вӧлі мылькйӧсь.
Кор мыйкӧ-мында кад сайын Володька (сторожевӧй охранениеын) казяліс казакъясӧс, — найӧ сэки вӧлі лэччӧны полыньӧн быдмӧм чой пӧкатӧд.
Ӧні став лаванас, вӧвъяснысӧ тэрмӧдлӧмӧн да дзирдалан шашкаясӧн ӧвтчигтыр, куим ли нёль сё кыккокйыв кайисны логйысь поездлань.
Кылӧ нин вӧлі вӧвъяслӧн сьӧкыд кок шыыс...
— Коля, Коля, терпитышт неуна, мусаӧй, терпитышт, — шуаліс Лукаш вагон увсянь.
Бура вӧлі тӧдчӧны зэвтчӧм, гӧрд-лӧз, тошка чужӧмъяс...
Сьӧд бур мундиръяс, лампасъяс, балябӧж вылӧ вештӧм кӧзыроктӧм картузъяс...
Паськӧдӧм вомъяс.
Вӧвъяслӧн польтчӧм, гӧгрӧсмӧм ныр розьяс...
— Ур-ра! — воліс наласянь, — ур-ра!
— Давай! — лёкысь горӧдіс Лукаш.
И кыкнан пулемётыс — площадка вывсянь и вагон увсянь — тэрмасьӧмӧн мӧдісны сяркӧдны.
Пырысь-пыр жӧ вӧвъяс тыр скач йывсьыс мӧдісны пӧрласьны, конъясьны, чеччыштлісны бӧркок йыв, турбыльтчалісны...
Ӧддзӧдчӧмыс став лавалӧн вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый бӧръяяс эз удитны ни кежӧдны, ни сувтӧдны — юковтісны-пырисны вӧв тушаяс да морт тушаяс чукӧрӧ, гылалісны пуляяс улын, и век жӧ торъя (ӧткымын) верзьӧмаяс пыр водзӧ лэбисны вагонъяслань.
Шахтеръяс чеччышталісны площадкаяс вылысь, котӧртісны паныд, штыкъяснысӧ чургӧдӧмӧн.
Кымынкӧ казак, вӧв бурысьяс бердӧ копыртчӧмӧн, спаситчӧм могысь скачитісны насыпь вылӧ, но и найӧс судзӧдіс пулемёт...
Шахтёръяс усьласисны вӧв вылысь чеччӧм казакъяс вылӧ, горячитчӧмӧн тшапкысьлісны куш кияснаныс.
Ён пельпомъяса Володька да Федька, винтовканысӧ дулӧӧдыс кутӧмӧн, мунісны водзын бурелом моз, йӧзъясӧс кок йывсьыс пӧрлӧдлігтыр.
Ставыс заводитчис и эштіс некымын минутаӧн.
Горзісны ранитчӧмъяс.
Киргисны кувсьысьяс.
Нӧйтчисны му бердын вӧвъяс.
Лукаш петіс вагон улысь.
Чишкассьӧм, вирӧн польтчӧм синъяссӧ ки мышнас чышкигтыр, — чукӧстіс:
— Коля...
Ловъя?
— Нинӧм, кыкнаным дзоньӧсь, — Рудневлӧн тіралісны паръясыс и тшынассьӧм сьӧд киыс, кодӧн сійӧ лӧсьӧдаліс син вылас лэччысь ва юрсияссӧ.
Иван Гора, пошкӧмӧн, сьӧкыда пырысь пуксис вагон пос тшупӧд вылӧ.
— Мыйнӧсь, ӧні войтыр пасьтасясны, кӧмасясны, кӧть...
А то мунӧны — нямӧднаныс пыркйӧны...
Гапа, — чукӧстіс сійӧ, — Агриппина...
Не другысь и не гораа вагон увсянь вочавидзисны:
— Да часлы...
Лентаяссӧ жӧ колӧ чукӧртны...
4
Рычков хуторсянь пос дорӧдз — куим верст.
Кӧрттуйыс дзик Дон бердын чукыльтӧ да мунӧ джуджыд дамба кузя, кӧні веськыдвылас и шуйгавылас — зэв улын — куйлӧны тыяс, доргӧгӧрыс быдмӧмаӧсь лозаӧн, ерешникӧн, чукля осокоръясӧн.
Шонді лэччандор дамба кузя надзӧник муніс вагонъястӧм паровоз.
Некымын морт паровоз площадка вывсянь видзӧдісны войвылӧ — сэтчӧ, кӧні Дон пӧлӧн кыссис крут мыльк — «Рачков гӧра».
Сэн бара кузя тювкнитліс ыпнитлӧм, нюлыштіс рытъя кымӧръяссӧ, — уна секунда мысти чусмӧм-гӧрдоват ӧти тыӧ уси снаряд, потіс, васӧ вылӧдз качӧдлӧмӧн.
Машинист, пиньсӧ жергӧдліг, шуис:
— Ракъясӧс, кӧнкӧ начкаліс — миллион.
Паровоз надзӧник пыр кежис дамба кузя.
Веськыдвылын — лунвывлань — Дон весьтын моз мыльк йылын сулаліс кучик вӧчан ыджыд завод.
Сэні талунсянь муніс пӧсь удж — разьлісны стрӧйбаяс, плакаяс да керъяс кыскалісны берегӧ, пуръявлісны.
Тайӧ удж вылас вӧлі шыбытӧма став прӧст кияссӧ.
Квайтымын эшелон сулалісны нин Чир станция да Рычков Хутор костын.
Морозовскӧйсянь Донӧдз вуджӧмлӧн планыс збыльмис регыдджык сы дорысь, кыдз виччысьлісны.
Казакъяс полісны полотно шуйгавывті мунысь Щаденко конницаысь да веськыдвывті мунысь пехотнӧй отрядъясысь и эз решитчывны локны матӧдз эшелонъяс дорӧ.
Вӧлі сӧмын ӧти виркисьтан налёт Суровикино станция вылӧ, кӧні сійӧ луннас сулаліс санитарнӧй поезд висьысьясӧн да раненӧйясӧн.
Сійӧс пазйӧмысь, некымын сё мортӧс виӧмысь казакъясӧс сэні жӧ вӧлі пасьвартӧма жугӧдӧма воны удитӧм бронепоездӧн.
Тайӧ бырӧдіс налысь окотасӧ матыстчывны полотно дорӧ.
Дон водзын 5-ӧд армия эшелонъяссӧ дорйӧмӧн нюжӧдчис крут мегырӧн — радиуснас дас вит верстӧдз: рытыввылын мегырлысь центрсӧ босьтлісны Лисинскӧй высотаяс вылын окопъяс *, шуйгавыв флангыс кыссис Чир ю пӧлӧн да Нижнечирскӧй станица водзын пӧкатӧсь равнина кузя, веськыдвыв фланг пыксьыліс дзик Дон бердын Рачков гӧра поддінӧ.
Нижнечирскӧйӧс кытшалӧм эз удайтчы.
Пӧсь косьясын казакъяс зырисны 5-ӧдлысь флангсӧ, кытчӧдз сійӧ эз сувт тайӧ позицияяс вылӧ.
Заводитчисны быдлунъя, кузя кыссян бойяс.
Прӧтивник чӧжліс вынъяс, лыйліс «гажтӧм» снарядъясӧн, гӧгӧрвоӧмӧн, мый эшелонъяс татчӧ, взорвитӧм пос водзӧ, пуксисны зумыда.
Паровоз ӧні муртса руньгис.
Мыччысис Дон — ещӧ ытваӧн на, паськыд, лэччан шондіӧн югдӧдӧм.
Водзын тыдалісны кӧрттуй послӧн пролётъяс.
Паровоз сувтіс.
Сы вылысь чеччыштісны Ворошилов, Бахвалов да Пархоменко, кӧрталӧм киа (ранитчыліс Суровикинса вокзал атакуйтігӧн).
Найӧ мунісны полотно кузя ещӧ воськов ветымын.
Ӧвтіс ульруӧн.
Лёкысь зыньгисны номъяс.
Тані полотноыс крута орліс, и чурвидзисны рельсъяслӧн кусыньтӧм помъяс.
Ворошилов пуксис коклябӧр вылас.
Улын, страшнӧй пыднаын, коді рӧмыдлаыс кажитчис ещӧ джуджыдӧн, муртса ва улысь мыччысьӧм лыа бӧж вылын куйлісны взорвитӧм фермалӧн колясъяс.
— Джудждаыс тані васянь — ветымын нёль метр, — шуис Бахвалов. — Миян шуд, мый взорвитӧма первойя пролётыс, взорвитісны кӧ найӧ постӧ шӧрвыятіыс, ю весьттіыс, сэки нин эськӧ нинӧм эн вӧч...
— Сволочьяс, а!.. — ропкыштіс Ворошилов. — Лоас миянлы тан пӧсявлыны.
— Таысь ӧприч материалыд миян абу.
Лоас пролёт кузяыс сувтӧдавны радӧн пу быкъяс...
Ветымын нёль метр пу сооружениеяслы — джуджда пӧшти мый позьтӧм.
— Но, вот тэд, — позьтӧм...! Инженер!
— Да ӧд материалыд, шуам — пу брус, имеитӧ ассьыс сопротивление предел...
— Материал дзик сідз жӧ подчиняйтчӧ революциялы...
Тан тэ менӧ он эскӧд мӧдарӧ...
Бахвалов, аслас пырся зумышлун вылӧ видзӧдтӧг, гажаа серӧктіс.
Ворошилов видзӧдіс ылыс берег вылӧ, кӧні ӧдйӧ сукман рӧмыдас ещӧ тыдалісны на топольяслӧн да идзас вевтъяслӧн рудӧб серъясыс.
Матӧджык юлань гӧрд чутъясӧн тыдалісны бипуръяс.
Пархоменко шуис:
— Тайӧ Логовскӧй хутор.
Сэні — миян йӧз.
Ю кывтыдса хуторъяс — Ермохин, Немковскӧй, Ильменскӧй — босьтӧма мамонтовецъясӧн.
А Логовскӧй кутчысьӧ упорнӧя.
— Сэн царицынскӧй уджалысьяс? — юаліс Ворошилов.
— Абу, кутшӧмкӧ партизанскӧй отряд.
Ӧнтай налӧн командирныс петаліс пос вылӧ, горзіс, да тӧла вӧлі, ме сӧмын велалі, мый тшӧктіс тэд копрасьны да корис патронъяс да махорка.
— Сідзкӧ — боевӧйӧсь войтырыс.
Позьӧ тасянь пос вылас воӧдчыны?
Бахвалов нуӧдіс найӧс откосланьӧ.
Кос вужъясӧ кутчысялігтыр лэччисны ю берд лыа вылӧ.
Тані на вылӧ кымӧрӧн ӧшйисны номъяс.
Ызӧбталӧмӧн чеччыштавліс чери кӧнкӧ талникъяс сайын.
Номъясысь ӧвтчигтыр мунісны джынвыйӧ пазалӧм, джынйӧдзыс лыаӧ вӧйӧм ферма дорті.
Мыйкӧ мында юкӧныс сылӧн вӧлі ва пиын на.
Коскӧдз келӧмӧн воӧдчисны каменнӧй быкӧдз, кодсянь заводитчылісны послӧн дзоньвидзаӧн кольӧм пролётъяс.
Кӧрт скӧбаяс кузя мӧдісны кайны бык вылӧ, ветымын нёль метр вылнаӧ.
Ставсьыс сьӧкыдджык лоис Пархоменколы ранитчӧм кинас.
Кайисны.
Пос вывса настил щельясӧд страшнӧ вӧлі видзӧдны — кутшӧм джудждаын визувтӧ на улын Дон.
— Дыр-ӧ тэ думайтан ноксьыны? — юаліс Ворошилов.
— Тэ кӧ эськӧ менсьым юалін революцияӧдз, то — честнӧя шуны — во джын, — вочавидзис Бахвалов. — Тайӧ меркаясыд, дерт, оз лӧсявны миянлы...
Вежон нёльӧн стрӧитам, пӧжалуй...
— Он ошйысь?
— Ог.
— А большевистскӧй ногӧн — кык вежонӧн?
— Чӧв, тайӧ нин оз ло збыльысь.
— Мый тэд колӧ?
— Медвойдӧр мем колӧ куим сюрс телега — кыскавны из, кирпич.
Думайта, став кирпичнӧй стрӧйбаяссӧ матігӧгӧрысь макнитам.
Нинӧм?
— Ӧні куим сюрс телегаыд менам абу.
— Колӧ судзӧдны!
— Эн горячитчы, судзӧдам, — шуис Ворошилов.
И найӧ мӧдӧдчисны пос кузя мӧдар берегӧ, сы йылысь сёрнитігтыр, кыдз кокниджык лоас котыртны уджсӧ.
Вермӧм вылӧ главнӧй надеяыс налӧн вӧлі сыын, мый поссӧ стрӧитны кутас оз важ кадся — ведомостьяс серти, — «удж вын», но боевӧй пролетариат, коді гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ уджыс — сійӧ эшелонъясса эмбур спаситӧм, сюрс мортъясӧс спаситӧм, Царицынӧс спаситӧм, тайӧ страшнӧй тӧлысьясӧ пролетарскӧй революцияӧс спаситӧм.
Муртса на вуджисны поссӧ, канавасянь — кӧнкӧ воськов куим сайсянь — грӧзысь горӧдісны: «Стой!
Коді локтӧ?»
Рӧмыдас сувтіс сыв кузя мыгӧр, юрсӧ гартыштӧма чышъянӧн номъясысь.
Локтысьяслысь шыӧдчӧмсӧ кылӧмӧн, джуджыд морт матыстчис, винтовкасӧ ки йылас кутігтыр.
Аддзис картузъяс вылысь звездаяс.
— Здорово, — шуис сійӧ, первой Ворошиловлы, сэсся мукӧдъяслы кисӧ дорышног шыбытліг. — Бур — ме тіянӧс водзджык казялі, а то эськӧ лыйи ӧд.
— А нолтӧ — нуӧд штабад, — шуис Ворошилов.
— А со штабыс, — морт индіс бипур вылӧ неылысь. — Эн веськалӧй канаваас, сэн миян ёсь майӧгъяс сутшйӧдлӧма, вуджӧй пӧв кузя, и лоас тэныд Филипп Григорьевич Рябухинлӧн гумла.
Штабыс краснӧй казачӧй отрядлӧн, коді мӧдӧд тӧлысь дорйысис хуторын мамонтовецъясысь (налӧн став мудералӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг), меститчыліс веськыда гумла вылын.
Ӧні сэн пулісны рок калмыцкӧй пӧртйын.
Морт комын кымын пукалісны тшын улас, номъясысь шойччигтыр.
Биыс югдӧдліс чужӧмъяс — кызвыныс тоштӧмӧсь, устӧмӧсь, — некымын парусинӧвӧй палатка, колян вося нянь сёрӧмъяс, идзас вевта амбар шойлӧн пельӧс.
Кор Ворошилов, Пархоменко да Бахвалов вуджисны канавасӧ, пукалысьяс бергӧдчисны налань.
Ворошилов весела горӧдіс:
— Здоровье, ёртъяс!
— Здорово, бур часӧ, — спокойнӧя вочавидзисны кымынкӧ гӧлӧс.
— Коді тіян тан начальникыд?
Морт, коді видліс пӧртйысь рок, пуктіс кузь воропа паньсӧ, матыстчис, усъяс кузяыс чуньнас нуӧдіг, — вӧлі сійӧ неыджыд тушаа, латшкӧс, — тошкыс петліс пӧшти дзик син дорсяньыс паськыд корӧсьӧн.
(Пельпом вылас плавгӧм ватнӧй пинджак, юрас — ичӧтик омӧлик картуз-шой).
— Ме начальникыс.
— Здорово, командир.
— Здоровье, тӧварыш командующӧй.
— А тэ менӧ тӧдан?
— А код нӧ тэнӧ оз тӧд, Климент Ефремович.
— А ме тэнӧ ог тӧд.
— А ме Парамон Самсонович Кудров, нижнечирскӧй казак, белӧйяс ногӧн ыдждӧдлӧны Парамошка-сапожникӧн.
— И мукӧдыс тэнад казакъяс?
— И мукӧдыс — казакъяс.
Эмӧсь иногородньӧйяс.
Эз став казакыс мун Мамонтов бӧрсяыд, Климент Ефремович.
Ми — сэтшӧм чудакъясыд — унаӧнӧсь.
— Мый нӧ ті вӧчад тан?
— Нуам революционнӧй служба асланым собственнӧй щӧт вылӧ.
Мунам би дорас, сёйышт миянкӧд казацкӧй роксӧ.
Матыстчисны би дорӧ.
Кудров шуис кер вылын пукалысь кык зонлы, медым вешйыштісны — сетісны места командующӧйлы — тшын улас.
Гӧстьяс пуксялісны, нюжӧдалісны ва кокъяснысӧ матӧджык билань.
Ворошилов, казакъяслысь том, здоров, мича чужӧмъяссӧ видзӧдіг, юаліс: «Но, кыдз оланныд?»
Кудров збодера вочавидзис:
— Нинӧм, Климент Ефремович, олам ен ногӧн — коді кодӧс ылӧдас...
Ставӧн серӧктісны — эз вывті гораа, медым не ӧбӧдитны воысьясӧс.
Кудров пуксис би дорӧ, ӧти пидзӧссӧ лэптӧмӧн.
Сьӧдӧдз гожъялӧм чужӧмыс сылӧн — паськыд тошнас, кузь нырнас да вежӧра, посньыдик, мудер синъяснас — сідзи и ӧзъяліс сёрнитыштны окоталунӧн...
— Бур, мый тэ миян дорӧ воин, Климент Ефремович.
Ми асывсянь ставӧн виччысям: воас али оз?
Тайӧ вежонӧ котӧртлі ме Царицынӧ — корны огнеприпасъяс.
Петӧ ме дорӧ штабса начальник Носович.
Кыдз сійӧ горӧдас ме вылӧ: «Ог верит, — шуӧ, — тіянлы, — кутшӧм ті чӧрту краснӧй казакъяс!
Ставныд ті ӧти утильӧн мавтӧмаӧсь!».
Ме сылы висьтала: Логовскӧй хутор кутӧ став фронтсӧ.
Пятиизбянскӧй да калачевскӧй казакъяс важӧн эськӧ ӧтувтчисны нижнечирскӧйяскӧд, эгӧ кӧ ми кутӧй тайӧ хуторсӧ...
И — оз кывзы.
Огнеприпасъястӧ ме сідз эг и шедӧд.
Казакъясыд, Климент Ефремович, лёк вӧчӧмтӧ оз вунӧдны — сэтшӧм найӧ йӧз.
Аддзан — менам нырӧй неуна бокӧ видзӧдӧ — дас квайтӧд воын ме дорӧ окружнӧй атаман кинас судзӧдчыліс...
Тайӧс ме помнита...
Абу, казакъясыд абу ӧти утильӧн мавтӧмны...
Миянлы, казацкӧй бедноталы, Донад сідз жӧ дзескыд...
Тӧрыт менам войтыр паныдасьлӧмны степын ӧти казаккӧд, матыстчӧмаӧсь, сійӧ и шуӧ налы: «Локтӧй, бурджык, миян дорӧ, миян командирыд — есаул, а тіян — Парамошка-сапожник».
А налӧн есаулыс — Пашка Полухин, сійӧ кыкысь войнас воліс сирӧн да сотіс пос, кӧні настилыс пу, да коймӧд пӧрйӧ сійӧ жӧ и взорвитіс поссӧ...
Тайӧ ті Пашкаӧс ошканныд...
Кор, значит, полковник Макаров босьтіс Калач, Пашка уськӧдчис Ермохин хутор вылӧ да босьтіс сэсь комын квайт казакӧс, — мыйла найӧ мобилизацияӧ эз мунны.
Шыбытіс найӧс телегаӧ, вайӧдіс Ильменскӧйӧ да сэн найӧс лыйліс хутор сайса логын.
Сідз найӧ и куйлісны, коньӧръяс, кутчысьӧмӧн...
Ми лёк вӧчӧмтӧ ог вунӧдӧй...
Аникей Борисовичӧс тӧдлін?
— Кывлі, эм пӧ сэтшӧмыс, — вочавидзис Ворошилов, пукалысь боецъяс вылӧ сюся видзӧдӧмӧн.
— Аникей Борисовичӧс нӧйтӧмаӧсь Пятиизбянскӧйын базар вылын станишникъяс-монархистъяс.
Выручитӧма сійӧс Яхим да мӧдӧдӧма Царицынӧ больницаӧ.
Больницаад сійӧ бурдӧма, кыдз колӧ.
Казакыс — ён...
— Тэ висьтав, кыдз сійӧ турунсӧ хуторысь вӧлі ньӧбӧма, — сералӧмсӧ кутігтыр шуис боецъяс пиысь ӧти.
— Ланьтлы.
Локтӧ Аникей Борисович Калачӧ, сэн сылӧн гӧтыр и пи Ванька — детина ар дас вита — ён, батьыс кодь.
А кад гӧрны.
Мунӧмаӧсь найӧ пиыскӧд вой кежлӧ му вылӧ.
Сійӧ войнас буретш уськӧдчӧма Калач вылӧ Макаров, и — давай, и давай...
Краснӧй казачӧй гвардияӧс ун йывсьыс кералісны ӧшинь увъясын, йӧръясын — сюрс мортӧдз.
И первой делӧӧн найӧ дерт Аникей Борисович ордӧ — керкаас.
А сійӧ пиыскӧд абу.
Найӧ петкӧдӧмаӧсь старукасӧ — кӧні тэнад кӧзяиныд?
Кӧні тэнад кычи пиыд?..
Сійӧ шуӧ налы...
Бара сійӧ жӧ гӧлӧсыс:
— Эз, старука нинӧм налы эз шу.
— Ланьтлы...
Найӧ сійӧс мучитӧмаӧсь, рушкусӧ сылы кырӧдӧмаӧсь...
Вӧвсӧ нуӧмны, куканьсӧ начкӧмны...
Аникей Борисович сійӧ войсянь муніс партизанитны.
А Ванькаыслы сійӧ тшӧктіс дзебсьыны хуторын — ӧд гӧрны колӧ...
Ванькалӧн вӧлі мӧд вӧв, кодӧн найӧ сэки войковнад мунлісны.
Вот Ванька ньӧжйӧник гӧрӧ, и мунӧны Калачсянь куим казак.
Донад миян ставыс тӧдса, миян асланым пошта.
Ванька аддзӧ: буретш сійӧ казакъясыс, кодъяс сылысь мамсӧ вилісны.
Шыбытіс плугсӧ, локтӧ на дорӧ, корӧ прикуритны...
— Сійӧ эз прикуритны кор...
— Ланьтлы...
Сідзӧн — мыйӧн кисӧ вӧв вылас пуктіс, пырысь-пыр и дернитіс казактӧ муас, нетшыштіс сылысь шашкасӧ...
А мӧд кыкыс — эз на удитны кватитчыныс — сійӧ и найӧс кыкнансӧ тшӧтш кераліс.
Да — тӧдан — сэтшӧм ён, — ӧтиӧс шӧрипӧв керыштӧма, вӧвсӧ лэдзалӧма, верзьӧмасьӧма и мунӧма бать дорас.
Батьыслӧн нин отряд вӧлі, морт ветымына.
— Этшаджык...
— Ланьтлы.
Сідз найӧ и тшынйысьӧны-ветлӧны белӧй тылъясті.
Кымынысь ме корлі Аникей Борисовичӧс Логовскӧй хуторӧ.
Шуӧ: «Гажтӧм меным осадаад.»
А мыйта эбӧсыс — ме тэд висьтала...
Воӧны найӧ ӧтчыд отряднас хуторӧ, а тӧдӧны, мый хутор белӧй.
Турунтӧ налы оз сетны.
Нырӧны найӧ ӧти казак ордӧ: вузав турун...
Мӧдыс синсӧ бокӧ вештӧ...
Аникей Борисович: сюй, шуӧ, китӧ менам зептӧ, мыйдта верман кыскыны керенкаяс — тэнад шуд, а ме — мыйдта верма босьта моздорӧ турун.
Казак — горш: сӧгласитчис.
Мунісны сарайӧ.
Аникей Борисович кокъяссӧ паськӧдіс...
Кывзысьяс муртса кутісны серамнысӧ — тшӧкъялісны.
Кудров бергӧдчыліс налань чургӧдӧм тошнас...
— ...Копыртчис сійӧ и давай босьтны моздорӧ турун, пыр сылы колӧ унджык.
Босьтіс додь джын кымын и видзӧдӧ — мыйкӧ зэв сьӧкыд.
Но мӧдіс нуны...
А сылӧн боецъясыс шуӧны: «Аникей Борисович, тэнад турунсьыд кодлӧн кӧ кокъяс бовъялӧны...»
(Сэн став кывзысьясыс ӧтпырйӧ ызӧбтісны серамӧн, кӧть эськӧ сё пӧв нин кывлісны тайӧ висьтсӧ.
Ставсьыс гораа сераліс Климент Ефремович).
— Но, да...
Сійӧ, значит, шыбытіс турун моздортӧ, сэтысь — ойзӧ — петӧ дизентир...
Коді сэтшӧмыс?
А сійӧ вӧлӧма хохол Нижнечирскӧйысь — Степан Гора...
Сэтшӧм рамыник мужик.
Со сійӧ бокын пукалӧ.
Сійӧ ӧні миян кашеварӧн...
Парамон Самсонович корис Ворошиловлысь папирос да висьталіс ещӧ уна на, подробнӧя, интереснӧя, Луговскӧй хуторӧс дорйӧмын упорнӧй косьяс йылысь.
Степан Гора сэк коста локтіс би дорӧ, босьтіс би вылысь пӧрт, кисьтіс кизерсӧ тасьтіясӧ, тэрмасьтӧг, — кыдз вӧчліс быдтор, — идраліс нянь да кутіс нырны пӧртъяс сала рок сорыс.
Гӧстьясӧс корисны ужнайтны.
Ставӧн заводиталісны пуксявны кытшъясӧ.
Ворошилов чукӧстіс Кудровӧс.
— Колӧ Пархоменко ёртӧс вуджӧдны войнас Царицынӧ, но медым воис дзоньвидзаӧн, делӧыс важнӧй.
— Позьӧ.
Ыста сыкӧд войтырӧс, найӧ став логторъяссӧ тӧдӧны, сідз усйыштасны белӧйяс бок пӧлӧн — асыв кежлас тэнад ёртыд лоас Царицынын.
— Аттьӧ тіян отрядлы революционнӧй верностьысь, — шуис Ворошилов. — Ыста тіянлы огнеприпасъяс да табак...
Регыд ми тіянӧс вежам.
Тэнӧ и тэнсьыд войтыртӧ ме назначита армияса штаб бердын связь отрядӧн...
— Сідз, — шуис Кудров, здук дыра думайтігтыр, кыдз тайӧ назначитӧмсӧ гӧгӧрвоны да примитны. — Тайӧ — правильнӧ: ті татчӧс местаястӧ он тӧдӧй.
А миян войтыр степад, кыдз каньяс, и войнас аддзӧны...
5
Сотан пӧсь асыв тӧв коса кышакылӧмӧн кусньӧдліс берег бердса кустъясӧс.
Бокун кык ведраӧн лэччис Чир ю дорӧ и аддзис пасьтӧм челядьӧс: ӧтиыс, дзик на ичӧт, пукаліс лажыньтчӧмӧн кок шегйӧдзыс ваын, гигзьӧмӧн сераліс.
Мӧдыс, ыджыдджык, югыд юрсиа, серамсӧ петкӧдліс сылысь, ва пиӧ сунлӧмӧн да резсигтыр бӧрпетӧмӧн.
Берегын туплясис налӧн паськӧмыс да жӧч доз.
Чир вомӧн вель тшӧкыда жуньӧбтылісны пуляяс.
— Ті мыйла танӧсь, пацанъяс! — горӧдіс на вылӧ Бокун страшнӧй чугуннӧй гӧлӧсӧн.
Ичӧтыс колис лажыньӧн, сӧмын повзьӧм сюзьпи моз бергӧдіс юрсӧ.
Ыджыдыс петіс ваысь, босьтчис дӧрӧмас:
— Дядя, ми кольмим, жар да, ми пырысь-пыр...
— Мый ті эн аддзылӧй тась, кось мунӧ — найӧ балуйтчӧны...
— Дядя, ми патронъяс новлам цепӧ.
Ми кымынӧд лун нин новлам...
Ичӧтыс, медбӧрти бӧрддзис, кынӧм вылас сьӧд кияссӧ пуктӧмӧн.
Бокун кӧсӧйтчыліс сы вылӧ кутіс гумовтны ведраясӧ.
Ыджыдыс — ичӧтыслы вашкӧдӧмӧн:
— Бӧрд, бӧрдышт, мустӧмтор...
— Вот ме тіянӧс босьта кыкнаннытӧ моздорӧ, — шуис Бокун ведраясас ва гумовтӧм бӧрын, — и нуа, кытчӧ колӧ...
Мунӧй гортаныд...
— Кытчӧ нӧ? — кыввидзис ыджыдыс. — Ми степын олам, отряд бердын вердчам.
— Ті кодлӧн лоад?
— Ми Карасевалӧн...
— Вот — мам дораныд и котӧртӧй...
Ичӧтыс пырысь-пыр жӧ дугдіс бӧрдны, гӧгрӧс синъясӧн укӧраӧн видзӧдліс Бокун вылӧ.
Ыджыдыслӧн тірмунісны паръясыс...
— Дядя, — сійӧ шуис, — эн вид миянӧс...
— Ме тіянӧс ог вид, пацанъяс, а степын ӧпаснӧ — кутшӧма со лыйсьӧны!
— Ми кыссьӧмӧн новлам.
— Дзик ӧткодь — кыссьӧмӧн...
Лыйсигӧн колӧ дзебсьыны...
— Ладнӧ, дядя, ми кутам дзебсясьны.
— Пукалӧй тан вадорас, кытчӧдз косьыс оз помась, а то ме тіянӧс.
— Ладнӧ, дядя...
Бокун муніс ведраяснас.
Рытнас лыйсьӧм ланьтіс.
Боецъяс ужнайтісны кос сёянӧн.
Чукӧртчалісны курган сайӧ — куриталісны.
Бокун висьталіс ёртъясыслы, кыдз талун аддзыліс кык ичӧтик детинкаӧс ва дорысь.
Вӧлі тані Агриппина, — сійӧ ставнас чукыртчыліс кывзігас.
— Бокун, ме жӧ найӧс тӧда, тайӧ Марьялӧн челядьыс.
Мыйла найӧ степын олӧны?
А кӧн нӧ Марьяыс?
— Марья йылысь найӧ нинӧм эз висьтавны.
Агриппина муніс да войбыд корсис челядьӧс, гурйис став кустъяссӧ вадор берегысь.
Аскинас бара заводитіс быдлунъя лыйсьӧм: ылын тыдовтчисны верзьӧмаяслӧн неыджыд чукӧръяс, найӧс зілисны вӧтлыны.
Агриппина, кыдзи и мукӧд боецъяс, пуксӧн — ляпкыдик окопын — копыртчӧмӧн лэдзаліс тайӧ верзьӧмаяс кузяыс пуля бӧрся пуля.
Кор степын лоліс сӧстӧм, ышловзьӧмӧн видлаліс винтовка затворсӧ, патрон запассӧ, пуксьыліс лӧсьыдджыка, синсӧ джынвыйӧ куньӧмӧн заводитліс вугравны.
Унзіль пырыс казьтыліс — кытысь жӧ корсьны сылы Алёшкаӧс да Мишкаӧс.
— Дядя, — кыліс сійӧ унзіль пырыс (тайӧ вӧлі нин рытланьыс), — дядя, патронъяс вайим...
— Бергӧдчис — найӧ!
Алёшкалӧн став чужӧмыс косьмӧма, весиг чургӧдчӧмаӧсь пиньанъясыс да пиньясыс.
Мишкалӧн чужӧмыс бурджык — гӧгрӧс, но ставнас чапассьӧма.
Агриппина кыв шутӧг кыскис кыкнансӧ окопӧ.
Мишка зургысис сылы пидзӧсъясас, кыдзи мамлы.
Алёшка нюмъяліс чукыръяса чужӧмнас.
Агриппина видзӧдліс синбӧжнас — оз-ӧ серавны ёртъясыс.
Но веськыдвылын и шуйгавылын боецъяс вугралісны веськодя.
— Кӧні Марьяыс?
— Мамӧс виисны, — вочавидзис Алёшка.
Агриппина пырысь-пыр жӧ пуктіс винтовкасӧ бруствер вылӧ, лӧсьыдджыка пуксьӧдіс Мишкаӧс пидзӧс вылас.
— Коді виис?
— Сэки — помнитан — тэ мунін.
Степанӧс босьтісны, ок, кыдз сійӧс нӧйтісны!
Найӧ тӧдӧмаӧсь, кыдз ме сэктӧ верзьӧмӧн станция вылӧ ветлі.
Мела локтіс Гремячев кык казаккӧд, кодӧсь.
А мам менӧ дзебис идзас пиӧ.
Найӧ кутісны видны мамӧс. — Мишка ставсӧ кывлӧма, сійӧ крӧвать улын пукаліс.
Тэ тӧдан мамӧс, — сійӧ скӧрмас — сэтшӧм повтӧм...
Сійӧ налы сідз жӧ — вочавидзны...
Найӧ сійӧс кыскисны ывлаӧ.
Ме сэн ставсӧ кывлі...
«Вай, — найӧ шуӧны, — ассьыд кычи питӧ».
Найӧ горзӧны, мам горзӧ...
Мам тай сэсся кыдз сьӧлыштас Гремячевлы рожаас.
«Пӧлучайт, — шуӧ, — царскӧй сволоч...»
Мӧдыс кватитіс зор...
Алёшкалӧн мӧдісны тіравны паръясыс, бергӧдчис.
Ылын мылькъяс костын бара тыдовтчисны верзьӧмаяс.
Агриппина босьтіс винтовка.
— Водӧй, куйлӧй лӧня, нинӧмысь эн полӧй...
И мӧдіс лэдзавны пуля бӧрся пуля, зільӧмӧн метитчис...
6
Пур-пос Дон вомӧн (кучик вӧчан завод материалъясысь) вӧлі нюжӧдӧма.
Асъядорыс коммунистическӧй отрядлӧн стрелковӧй частьяс зырисны шуйга берегса тальник кустъясысь казакъяслысь заставаяс, Щаденколӧн конница вуджис юсӧ да уськӧдчис хуторъяс вылӧ.
Разведкаӧн веськӧдліс Парамон Самсонович, индаліс, кодар боксянь бурджык пырны да кысянь лӧсьыдджык кучкыны.
Краснӧй конница пӧщада сеттӧг лэбыштліс уличаяс кузя, кераліс ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьысь казакъясӧс.
Ӧдйӧ вӧлі босьтӧма Немковскӧй хутор, Ермохин и Ильменскӧй.
Сэсянь Щаденко веськӧдчис асыввылӧ — ыджыд станица Громославская вылӧ.
Ӧти мортӧс воштытӧг сійӧ пырис сэтчӧ, арестуйтіс мамонтовецъясӧн, бӧр пуксьӧдӧм сельскӧй писарӧс да старӧстаӧс, тшӧтш и сиктсӧветса председательсӧ да секретарьсӧ, кодъяс сдайтісны властьсӧ мамонтовецъяслы, и сикт сайын лыйліс найӧс.
Сійӧ явитіс сиктын общӧй собрание, и квайт лун митингуйтіс громославскӧй «хохолъяскӧд», убеждайтіс найӧс косясьны революция дор, а не пукавны виччысигтыр, — коді кодӧс вермас, — кыдз кутшӧмкӧ сьӧлӧмтӧм выродокъяс.
Квайт лун морозовскӧй эскадроннӧй командиръяс — Мухоперец, Затулывитер, Непийпиво, — ыжку шапкаяснысӧ балябӧжас вештӧмӧн, висьтавлісны площадь вылын ва кыскалан бӧчка вывсянь уна йӧз водзын, — найӧ шумитісны, кыдз синмӧн судзтӧм вӧр, — личкылісны сы вылӧ, медым общӧй собрание сӧгласитчис дас сизим арӧссянь общӧй мобилизация вылӧ.
Квайтӧд лунӧ вӧлі примитӧма решение: лӧсьӧдны Громославскӧй полк да пыртны сійӧс Морозовскӧй дивизияӧ.
Шуйга берегса хуторъяс весалӧм бӧрын да Громославскӧйӧс босьтӧм бӧрын Царицын вылӧ белӧйяслӧн жмитӧмыс пырысь-пыр личаліс, — налы лоис эновтны Кривая Музга.
Но сы пыдди лунысь лун содіс налӧн активностьыс Нижнечирскӧйладорсянь.
Ворошиловлӧн став вынъясыс ӧні вӧлі шыбытӧма кӧрттуй пос дзоньтӧм вылӧ.
Луганскӧй да харьковскӧй металлистъяс разьлісны взорвитӧм фермасӧ.
Шахтёръяс кодйылісны котлован первойя да мӧдӧд каменнӧй быкъяс костын косьт вылын.
Рачков гӧра поддінын взрывайтлісны из.
Чир станция вылын да матысса хуторъясын разявлісны кирпич да кер стрӧйбаяс.
Платформаяс вылӧ грузитлісны из, кирпич, керъяс, шпалъяс, рельсъяс, быд пӧлӧс кӧртсӧ, мый сюрліс ки улӧ.
Ставсӧ тайӧс поездъясӧн вайлісны Дон дорӧ.
Уджъяс мунлісны лун и вой.
Ставӧн — Ворошиловсянь да боецъясӧдз, кодъяс кутлісны мамонтовецъяслысь пыр ӧтарӧ терпиттӧмджык зырӧд-лӧмъяссӧ, тревогаӧн видзӧдісны пос вӧчан уджъяс бӧрся.
Колис вежон, помасьліс мӧд вежон, а косьт вылӧ кык гырысь быкъяс костын сӧмын на кыскалісны из.
Эз тырмывны уджалысьяс, эз тырмывны вӧвъяс, эз тырмывны телегаяс...
Ӧти сотан-пӧсь лӧнь лунӧ, ӧбед кадӧ, заводитчис тревога.
Рытыввылын, Лисинскӧй мылькъясланьын, кыпӧдчыліс ыджыдысь-ыджыд бус кымӧр.
Ещӧ оз на вӧлі кывны лыйсьӧм шыяс, но сыланьсянь скачитісны кутшӧмкӧ верзьӧмаяс.
Лэбыштіс страшнӧй юӧр, мый фронт орӧдӧма.
Кыптӧм бусладорӧ варгыльтіс-муніс Бахваловлӧн автомобиль, лэбыштісны фиат вылын Ворошилов Коля Рудневкӧд.
Нывбабаяс шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, чукӧртісны челядьнысӧ.
Ӧтияс пышйылісны вагонъясӧ, мӧдъяс — степӧ.
Сэсся аддзисны — Лисинскӧй мылькъяссянь лэччӧны помтӧм уна обозъяс да скӧт.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ локтӧны морозовецъяс, — став станицанас, — найӧс зырӧмаӧсь сэтысь казакъяс.
Белӧйяс ӧшалісны налӧн бӧжаныс.
Горизонт кузя кыліс 5-ӧд армияса пушкаяслӧн сыркӧбтӧмыс, тайӧ встретитісны вӧтчысь белӧйясӧс.
Обозъяс, мортъяс, мӧсъяс, ыжъяс тшынйисны кыккокйыв Лисинскӧй мылькъяссянь Чир станциялань.
Ӧні вӧлі, мыйдта колӧ, и уджалысьыд, и телегаыд и вӧвъясыд.
Бахвалов гажмис.
Уджалысь партияяс люзьӧбӧн кыссисны Дон дорӧ.
Пос кутіс быдмыны синмӧн аддзымӧн.
Забучитӧм котлован вылӧ тэчалісны керйысь да шпалъясысь клеткаяс, крепиталісны найӧӧс кӧртӧн да тыртісны изйӧн.
Став ӧпасностьыс вӧлі тайӧ пу устойяс джудждаын — весиг кӧть неуна найӧ пӧлыньтчылісны вертикальысь, найӧ эськӧ грыпкысисны поездъяс сьӧкта улын.
Но эз дарӧм шулы Ворошилов, мый материал подчиняйтчӧ революциялы, — тайӧ поскыс вӧлі сылӧн творческӧй строительствоӧн, тайӧ вӧлі пос водзӧ лоан олӧмӧ.
Коймӧд вежон помӧ устойяс кыптісны став ветымын нёль метр вылнаыс.
Ёна пыркӧдӧм стрелковӧй частьяс Морозовскӧй дивизиялӧн, кодъяс эз кывзыны тӧлкӧн висьтавлӧмъяссӧ, — мый оз позь вермыны врагӧс, ӧти аслад керка дорын гӧгралӧмӧн, — искупайтлісны ӧшыбканысӧ, быдлунъя косьясын 5-ӧд мудзӧм частьяс вежлалӧмӧн.
Белӧйяс ӧні дугдывтӧг гыпкисны ӧрудиеясысь пос вӧчан уджъяс кузя.
Налӧн батареяыс сулаліс Рубежнӧй логйын Самодуровка хутор дорын — Пятиизбянская станицасянь неылын.
Снарядъяс гылалісны пос дорӧ матӧ, косьт вылӧ, тыясӧ, тальник кустъясӧ.
Не этша рабочӧйӧс вӧлі виӧма и ранитӧма, век жӧ самӧй поскас веськавны налы эз удайтчыв.
Вӧтлыны тайӧ батареяяссӧ Рубежнӧй логысь позьӧ вӧлі самӧй джуджыд наступлениеӧн.
Царицынсянь воисны Пархоменко да Артем юӧрӧн, мый Царицынын — Сталин, мый сэні мунӧ решительнӧй дасьтысьӧм дорйысиг кежлӧ и Сталин тшӧктӧ 5-ӧд армиялы, ӧти лун воштытӧг, помавны поход: вуджӧдны став эшелонъяссӧ да воинскӧй частьяссӧ шуйга берег вылӧ.
Веськыдвыв берег вылын наступайтӧмысь лоліс ӧткажитчыны, кӧть тайӧ и грӧзитліс сійӧн, мый инициатива вуджас белӧйяс киӧ.
Сідз тайӧ и лоис.
Казакъяс, кодъяс воисны морозовецъяс бӧжын, шызьӧдісны мамонтовецъясӧс: «Мый ті, чирскӧйяс, суворовскӧйяс, шонді водзын шонтысяд!
Сійӧ жӧ, мися, тіян йылысь слава ветлӧ...
Повзинныд хохлацкӧй сбродысь...
Ми тайӧ краснӧйястӧ Морозовскӧй дорсянь нӧйтім, кыдз сусликъясӧс, жугӧдам и тані, кытчӧдз поссӧ эз лӧсьӧдны, — сэки кут воробейӧс...
Июнь дас сизимӧд лунӧ Коммунистическӧй батальон позиция вылӧ видзчысьтӧг воисны скачӧн Ворошилов, Пархоменко да Коля Руднев.
Ворошилов сувтіс мыльк йылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧны Нижнечирскӧй станицалӧн садъясыс.
Сійӧ шуис сы дорӧ локтысь Лукашлы:
— Противниклӧн мыйкӧ гызьӧм?
— Да, кыдз быттьӧ...
— Виччысь генеральнӧй кось.
Регыд мысти тыдовтчисны казакъяслӧн коннӧй цепъяс: локтісны гыалан равнина кузя, рӧдйӧн, равнинаыс кӧн-сюрӧ тырышталӧма хуторскӧй садъясӧн.
Мыльк йывсянь позьӧ вӧлі лыддьыны этша вылӧ сизим рад верзьӧмаяслысь.
Лукаш ысталіс ординарецъясӧс приказӧн: лэдзны цепъясӧс кыдз позьӧ матӧджык.
Сійӧ волнуйтчис да ӧтарӧ долис: « Матӧдз сибӧдасны, Клим, нёльсё воськов выйӧдз лэдзасны, войтыр ӧні выдержаннӧйӧсь»...
Йиркнитіс Куликлӧн артиллерия, мӧдісны сяргыны пулемётъяс, швачӧдчисны винтовкаысь лыйӧм шыяс.
Казакъяслӧн вӧвъяс кутісны пӧрласьны...
Но ни ӧтик эз бергӧдчы, — пыр выль и выль валъясӧн верзьӧмаяс скачитісны мылькъяс йывсянь, вишня кустъяс сайсянь.
— Кодӧсь, збыль ӧд кодӧсь! — горӧдіс Ворошилов, бинокльсьыс орӧдчывтӧг».
Со нин воддзаясыс звиркниталӧны окопъяс вомӧн, кералӧны и ӧттшӧтш вӧвъясныскӧд патурликсьӧны муӧ...
Некымын верзьӧма скачитӧны мыльклань.
Медводдзаыс, мичасьыс-мича рыжӧй уж вылын, ыджыд, кыз морт, пель вылас лэччӧм картуза полковничӧй зарни погонъяса горзігтыр да дзор усъяссӧ курччаліг, веськӧдчис Ворошилов вылӧ, клинокнас шенасьӧмӧн.
Лукаш лыйис — бокӧ!
Ворошилов йӧткыштіс кок бӧрнас ассьыс гнедӧйсӧ сылы паныд и став скач йывсьыс, пӧрӧдчӧмӧн, кучкис полковниклы шашканас.
Ворошилов чеччыштӧм бӧрын крута сувтӧдіс вӧвсӧ, — полковник куйліс муын, кияссӧ шевкнитӧмӧн.
Фронт вомӧн прӧйдитӧмъяс вӧліны этшаӧн.
Ӧтиясӧс уськӧдісны, мӧдъяс пышйисны быгзьӧм вӧвъяс вылын.
Казачӧй цепъяслӧн колясъясыс ылькнитісны бӧрвыв.
Тайӧ дженьыдик, но вира косьыс вылӧ сувтіс казакъяслы.
Белӧй станицаясын лоис жугыль.
Матыса кадӧ выльысь кучкӧм йылысь эз вермы лоны и сёрни.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
1
Салон-вагонын быдлаын — стулъяс вылын, пызан вылын, джоджын — куйлісны материе кусӧкъяс, кӧртлӧн, кӧрта кӧлуйяслӧн образецъяс, бумага тыра папкаяс, туся нянь чукӧрторъяс, газетъяс, рукописьяс.
Лэдзӧм ӧшинь дорын ляпкыдик пызан сайын пукаліс машинистка, вӧсньыдик чуньясыс сылӧн куйлісны шрифт вылын.
Ӧшинь сайын вӧлі мичаа чышкӧм вокзальнӧй кушин, кӧні ыліын ӧтлаасисны рельс визьяс.
Сылӧн спина сайын негора рӧвнӧй гӧлӧсыс, кажитчӧ, тыртліс тайӧ сьӧд мазутӧн киськалӧм, стальӧн визьйӧдлӧм пространствосӧ аслыспӧлӧс да важнӧй тӧдчанлунӧн.
Сталин диктуйтіс:
«Дас миллион пуд нянь да сюрс кымын юр скӧт пырысь-пыр заготовитӧм вылӧ да Москваӧ мӧдӧдӧм вылӧ колӧ ыстыны... 75 миллион сьӧмӧн, мыйта позьӧ посни купюраӧн, да разнӧй тӧваръяс комын квайт кымын миллион дон: вилаяс, черъяс, кӧрттувъяс, болтъяс, гайкаяс, ӧшинь стеклӧяс, сёян-юан дозмук, ытшкан машинаяс да на бердӧ частьяс, заклёпкаяс, шиннӧй гӧгрӧс кӧрт, вундан машинаяс, каткаяс, изтӧг, сийӧс-завод кӧлуй, кӧмкот, ситеч, трико, каленкор, бязь, модэполам, нансук, грисбон, ластик, сатин, шевъёт, марин ной, дамскӧй и гвардейскӧй, разнӧй кучикъяс, заготовкаяс, чай, косаяс, кӧдзан машинаяс, пӧдӧньчаяс, плугъяс, мешӧкъяс, брезентъяс, галошъяс, краскаяс, лакъяс, кузнечнӧй, столярнӧй инструментъяс, напилӧкъяс, карболовӧй кислота, скипидар, сода...»
Диктуйтігмозыс сійӧ листаліс стенограммаяс.
Тайӧ некымын лунӧн Царицынын ставыс вӧлі сувтӧдӧма кок йылӧ.
Партийнӧй конференция, профессиональнӧй союзъяслӧн съезд, заводскӧй комитетъяслӧн конференция, чрезвычайнӧй собраниеяс, массӧвӧй организацияяс участвуйтӧмӧн, митингъяс — мунісны ӧти-мӧд бӧрся оръявлытӧг.
Царицынӧс дорйӧм, коді ӧнӧдз кажитчыліс ӧти Царицынлӧн делӧӧн, кыпӧдсьыліс став Сӧветскӧй республикалӧн оборона вылнаӧдз.
Сталинскӧй вагон пыр — асыв-лунвывса вокзал туйяс вылын — мунлісны сюрс йӧз, тайӧ подувъя темасӧ воспринимайтӧмӧн.
Сёясӧн партийнӧй да сӧветскӧй учреждениеяс, кодъяс вӧйлісны ведомствояскостса дзугсьӧмын да неразберихаын, кутісны аддзыны логическӧй йитӧд ӧта-мӧдкӧд.
Сёясӧн партиецъяс, кодъяс пукавлісны канцелярскӧй пызанъяс сайын, — сійӧ пызанъяс лыдыс витсянь дас пӧлӧдз вӧлі унджык тайӧ, махоркаӧн сквӧзь йиджтысьӧм учреждениеясын колан мында пызанъяс лыдысь, — вӧлі нетшыштӧмаӧсь бумажнӧй волокитаысь да шыбытӧмаӧсь агитационнӧй удж вылӧ заводъясӧ да сиктъясӧ.
Суровӧй ясностьӧн гораліс выль тема: Царицынӧс дорйӧм должен лоны став фронт кузя — Воронежскӧй губерня войвывсянь Сальскӧй степьясӧдз — наступайтӧмӧн.
Должен лоны нянь вылӧ монополия чорыда нуӧдӧм.
Должен июнь тӧлысь чӧжӧн сетны кык миллион пуд нянь Москвалы да Питерлы.
Гыалан митингъяс мунісны заводъясын да окраинаясын.
Рабочӧйяс гӧгӧрвоисны став страна судьба вӧсна на вылӧ пуктӧм кывкутӧмсӧ — быдлаын вӧлі примитӧма резолюцияяс, кодъяс поддерживайтлісны общереспубликанскӧй могсӧ.
И кор тайӧ кывкутӧмыс вӧлі вещественнӧя выразитӧма няньӧн вӧльнӧя вузасьӧмсӧ пырысь-пыр дугӧдӧмын да нянь карточка вылӧ вуджӧмын пай вылӧ фунт джынйӧн, рабочӧйяс вочавидзисны: сӧгласенӧсь...
Некымын лунӧн кар вежсис, — быттьӧ чорыда гуляйтӧм бӧрын садь асылӧ.
Уличаяс кузя мӧдісны ветлыны патрульяс.
Тыртӧммис оркестровӧй раковина карса садйын, и сылы паныда шашлычнӧй да чебуречнӧй заведениелӧн ӧдзӧсъясыс тыдовтчисны пӧвъясӧн крестӧн тувъялӧмаӧн.
Став частнӧй лавкаясса витринаяс вылын колисны сӧмын гуталин, повидло, сарептскӧй горчица нёптовтчӧм банкаясын да буса стеклӧяс кузя сука визъялысь гутъяс.
Нянь кыдз вузассян тор воши.
Войвыв столицаясысь пышйӧм «дамочкаяс» шӧйӧвошӧмӧн видлалісны выль хлебнӧй карточкаяс, карточкаяс сетлісны право босьтны фунт четверть нянь налы, кодъяс служитӧны сӧветскӧй учреждениеясын...
«Уджавтӧм элементлы карточка эз полагайтчыв...
«Боже мой, боже мой?
Код нӧ тайӧ революцияӧдз збыльысь думайтліс нянь йылысь».
Кухарка мунліс булочнӧйӧ и ньӧбліс, дай врачьяс весиг рекомендуйтлісны этша сёйны нянь...
Быттьӧ няньын тыдовтчис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, суровӧй смысл...
Но кыдз нӧ, век жӧ, лоны няньтӧгыс?
Ӧтияс решайтлісны пышйыны тайӧ кошмарсьыс, мӧдъяс — мстительнӧя виччысьӧны Краснов войскаяслысь воӧм.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодлысь вальс шыясыс садса раковинасянь (кӧть и омӧлик буса аллеяыс, коді югдӧдсьӧ карасинӧн ломтысян кык пӧнарӧн) кыпӧдлісны ёсь казьтылӧмъяс томлун йылысь, сійӧ макайтчис налы век кежлӧ бӧрӧ кольӧм кадсянь медводдза бальнӧй платтьӧлӧн еджыд шлейфӧн.
Тайӧяс эз аддзывны асланыс дзоляник сьӧлӧмъясысь ни лӧглун — мститны, ни решимость — пышйыны да сӧмын курыда бӧрдлісны сы йылысь, мый большевикъяс мырддьӧны налысь медбӧръясӧ, некутшӧм лёк вайтӧм мусаторсӧ.
Вежсьӧм паськӧма офицеръяс, кодъяс виччысьлісны революция помасьӧмсӧ кабакъясын либӧ няйт койка вылын мандолинаӧн триньгӧм шыяс улын, ӧні кутісны ветлыны заборъяс вомӧн условитчӧм квартираӧ — сӧветуйтчыны: мый бурджык — шыбытчыны-ӧ вывті уна йӧза Новочеркасскӧй, Всевеликӧй донскӧй войскалӧн не вывті любезнӧй обстановка-ӧ, пасьтавны-ӧ тойӧсь гимнастёрка — мунны Кубань вылӧ Деникин дорӧ — али котыртны тані, места вылын, восстание.
Спекулянтъяс дзеблісны бурджык кадъясӧдз «апаш» дӧрӧмъяснысӧ да розьӧдлісны каблукъяссӧ асланыс башмакъяслысь, бриллиантъяс да платина сэтчӧ дзебалӧмӧн.
«Либеральнӧй» деятельяс, царскӧй чиновникъяс, мелкопоместнӧй помещикъяс, кодъяс асланыс семьяяснас спасайтчылісны тані мужицкӧй стихияысь, сідз жӧ, кыдз дас сизимӧд нэмын бояраяс да служилӧй йӧз йӧршитчылісны крымскӧй ханъяс усьласьӧмысь Серпухово либӧ Коломна стенаяс сайӧ осадаӧ, — кар шӧрын став тайӧ олысьясыс кутісны думайтавны, не мунны-ӧ нин налы временнӧ служитны кутшӧмкӧ лӧнь сӧветскӧй учреждениеясӧ?
Но выль лун вайліс выль виччысьтӧмторъяс.
Пожӧм телеграфнӧй столбъяс вылын, став заборъясын, кодъяс лӧсьӧдӧмаӧсь, кажитчӧ вӧлі, векӧвӧйся российскӧй историяӧн, медым на улын нинӧм тӧждысьтӧг узьлісны кодъюра оборванецъяс, пондісны сярвидзны исполкомӧн лэдзӧм выль декрет листъяс: «Став уджавтӧм населениелы пыр жӧ явитчыны распределительнӧй пунктъясӧ, босьтны шанцевӧй инструмент, мунны организованнӧй группаясӧн степӧ да кодйыны кар дорын окопъяс, тайӧ уджысь кутасны сетавсьыны нянь карточкаяс».
Кӧрт туй вылын вагонын пыр водзӧ точӧдчис машинка.
— Телеграмма, — джын гӧлӧсӧн шуаліс Сталин, — «Москва, Высшӧй военнӧй сӧвет...
Срочнӧ ыстыны шестидюймовӧй орудиеяслысь некымын батарея да на бердӧ снарядъяс.
Трехдюймовӧй орудиеяслысь некымын батарея да на бердӧ снарядъяс.
Дас миллион трехлинейнӧй русскӧй патронъяс.
Кӧкъямыс бронированнӧй автомобиль.
Торъя важнӧ ыстыны опытнӧй да преданнӧй лётчикъяслысь кык группа аппаратъясӧн да снарядъясӧн»...
Тайӧ войнас вагонӧ вӧлі вызовитӧма Носовичӧс да Ковалевскийӧс вӧчны доклад.
Ведомостьяс да сводкаяс серти Северокавказскӧй военнӧй округлӧн став фронт вылын (Воронежскӧй губерня лунвыв границасянь Каспийскӧй мореӧдз) вӧлі лыддьыссьӧ войскаыс сё сюрс штык де сабля.
Ковалевский, карандашсӧ дзик помӧдыс кутӧмӧн да карта вылӧ индӧмӧн, коді ӧшаліс салонын пызан весьтын, бумага вылӧ видзӧдтӧг лыддьӧдліс отрядъяслысь нимъяссӧ, боецъяслысь лыдсӧ, фронт вылын налысь расположениесӧ.
Носович зумыштчӧмӧн бӧрйӧдліс ведомостьяс.
Сталин кыдз быттьӧ коксӧ веськӧдліг, ветлӧдліс лэдзӧм шторыяса ӧшиньяс пӧлӧн.
Кор докладчик сувтовкерліс, — Сталин висьтавліс юрнас гогнитӧмӧн, мый внимательнӧя кывзӧ.
Збыльвылассӧ сылы важӧн лоис ставыс тыдалана тайӧ докладсьыс (материалнас сійӧ тӧдмасис колян лунӧ): Ковалевский вель кужтӧг «втирайтліс ӧчкияс», сё сюрса армия вӧлі сӧмын бумага вылын.
Фронт медся лунвылын Кубано-Черноморьеын Калнинлӧн тӧдчана группаысь ӧтдор мукӧд дивизияяс, бригадаяс, полкъяс, кодъясӧс чёткӧя да решительнӧя лыддьӧдліс Ковалевский, вӧліны асланыс станицаяс дорын косясьысь, мӧда-мӧдкӧд омӧля йитчӧм партизанскӧй отрядъясӧн да отрядторъясӧн.
Нёль царицынскӧй штаб зілисны веськӧдлыны найӧясӧн, тыртлісны фронтӧс противоречивӧй да склочнӧй бумажкаясӧн.
Ковалевский, кор аддзис, мый чӧв олысь Сталинлӧн тэчсьӧ ковтӧм впечатление, тэрмыштчис тӧдчӧдны:
— Став тайӧ даннӧйяссӧ ме ысталі Высшӧй военнӧй сӧветӧ, и Троцкий вынсьӧдіс войскаяслысь дислокациясӧ, сідз жӧ — общӧй плансӧ обороналысь.
Носович пыр жӧ чургӧдіс приказ Троцкий кырымпасӧн — кутны фронт да позяна случайын — водзӧ йӧткыны сійӧс...
Сталин лыддьӧм бӧрас шпыньмуніс, шыбытіс бумага торсӧ пызан вылӧ.
— Кутны, вештыны, не лэдзны...
Красноречивӧя.
Ковалевский докладын медся подозрительнӧйыс вӧлі сыын, мын самӧй царицынскӧй фронтлӧн збыльвылӧ катастрофическӧй состояние бердӧ штаб относитчис спокойнӧя: Царицын дорын вӧлі ставыссӧ квайт сюрс штык да куим сюрс гарнизонын.
— Кутшӧм вынъясӧн располагайтӧ Мамонтов, — юаліс Сталин.
Ковалевский тэрыба видзӧдліс Носович вылӧ, мӧдыс, синъяссӧ лэптывтӧг, спокойнӧя:
— Нелямын-ветымын сюрс сабля да штык...
Сталин босьтіс оружиелысь ведомость — Царицын фронт вылын ставыс лыддьысис: 8 пушка, 92 пулемёт, 9800 винтовка, 600 сабля, 962 сюрс патрон да 1200 снаряд ӧрудиеяслы...
— Тайӧ ставыс?
— Эм мыйсюрӧ арсеналын, — зумыша кыввидзис Носович.
Югдандорыс Сталин муніс арсеналӧ.
Лэччис пӧдвалъясӧ да внимательнӧя ветлӧдліс проходъясӧд пожӧм ящикъяс да ручнӧй гранатаясысь пирамидаяс костӧд.
Стрӧг старик, арсенал видзысь, эз вермы стӧча висьтавны — мыйдта тані ӧружиеыс: сійӧ ваявсьыліс татчӧ быд местаясысь артавтӧг, и став тыдалӧм сертиыс, вӧлі жугласьӧм, сімӧм, шогмытӧм...
Арсеналсянь Сталин муніс «Баррикада» нима орудийнӧй да машиностроительнӧй заводӧ.
Кытшовтіс цехъясті да, кор рабочӧйяс, сійӧс тӧдӧм бӧрын, чукӧртчисны завод дорын, кайис грузовик вылӧ и шуис:
— Ёртъяс, республиканым опасностьын...
Ми долженӧсь вуджны решительнӧя наступайтӧмӧ.
Долг миян пиысь быдӧнлӧн — дасмындаавны ассьыным вынъяс да вермыны.
Ни ӧти морт не должен кольны веськодьӧн...
Колӧ дорвыв ставлы, ичӧтсянь ыджыдӧдз, босьтчыны ӧружие бердӧ.
Колӧ уджавны сідз, медым тэнад станок дорын сулаліс зарадитӧм винтовка.
Пролетариат должен лоны ставнас мобилизуйтӧма да вооружитӧма.
Но, медым ми вӧлім вооружитӧмаӧсь, колӧ тайӧ ӧружиесӧ лӧсьӧдны.
Миянлы колӧны бронепоездъяс, броневикъяс да пушкаяс.
Сӧмын на ме аддзылі арсеналысь уна сюрс жугавлӧм да сімӧм винтовкаяс, найӧс колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык дзоньтыны...
— Даёшь наступление, Сталин ёрт, — вочавидзисны сылы рабочӧйяс.
Шондіыс пӧщадатӧг сотіс сталь визьясӧн визьйӧдлӧм сьӧд пространствосӧ.
Машинисткалӧн вӧсньыдик чуньяс лэбалісны клавиатура кузя.
Сталин пыр водзӧ диктуйтіс:
«... Колӧ став ёсьлуннас сувтӧдны вопрос став военнӧй руководствосӧ вежӧм йылысь...
Штабъяслӧн уна лыдыс (нёль штаб) пӧртӧ фронтсӧ рокӧ.
Фронтлӧн общӧй состояниеыс — отрядъяслӧн неразбериха.
Татчӧ назначитӧм военнӧй специалистъяс (сапожникъяс) уджалӧны гӧгӧрвотӧм нюжмасьӧмӧн да халатностьӧн.
Экстреннӧй да решительнӧй мераястӧг нинӧм и думайтны кӧрттуй линия охрана йылысь да продовольственнӧй грузъяс коставлытӧг мӧдӧдалӧм йылысь...»
Пырис комендант, быттьӧ би вылын косьтӧм морт — кыв шутӧг пуктіс пызан вылӧ телеграмма.
Сійӧ вӧлі ӧчереднӧй маршрутнӧй поездсянь, коді кыскис Москваӧ кызь вит вагон нянь да куим вагон косьтӧм чери.
... Кык час войын Филаново станция дорса разъездын миян поезд чеччыштіс рельсъяс вывсьыс, сы вӧсна мый казакъяс пуктӧмаӧсь пироксилиновӧй шашкаяс.
Сэн жӧ казакъяс пондылісны лыйлыны поезд кузя.
Но миян пулемётъяс отсӧгӧн казакъясӧс вӧлі вӧтлӧмаӧсь да мыйкӧ мында юкӧннас виӧмаӧсь.
Тані ми сулалім дзонь лун да вой улас мӧдӧдчим водзӧ.
Дас коймӧд верстын станция сайын лоис ещӧ на сувтлыны, сы вӧсна мый казакъяс бара наступайтісны.
Кось кыссис сизим час рытӧдз.
Та бӧрын мӧдӧдчим водзӧ.
Повориноӧ вотӧдз разъездын тыдовтчис, мый водзӧ туйыс разьӧма куим километр кузьта.
Казакъяс быдладор боксянь кытшалісны разъездсӧ да миянлысь поезднымӧс.
Кось муніс час войсянь дас ӧти час асылӧдз.
Тані ми сулалім нёль сутки и дзоньтім туйсӧ, мый бӧрын мӧдӧдчим водзӧ.
Миянлысь кыкӧс виӧма, сизимӧс ранитӧма кокньыда.
Надейтчам лючки-ладнӧ вайны грузсӧ Москваӧдз...»
Сталин корис телефон кузя комендантӧс.
Комендант чӧла мыччысис ӧдзӧсын.
— Кымынӧс ті мӧдӧдід талун маршрутнӧйясӧс?
— Куим поезд няньӧн.
— Кымынӧс ещӧ вермад мӧдӧдны?
— Войшӧрӧдз ещӧ куимӧс.
— Колӧ ёнмӧдны охранасӧ.
Крукавлӧй быд поезд дорӧ платформа шпалъясӧн да рельсъясӧн.
— Эм.
Комендант кывшутӧг муніс.
Сталин лэдзис машинисткасӧ да пуксис гижны письмӧяс.
Сійӧс тӧждысьӧдлісны Кавказын да Шӧр Азияын делӧяс.
Сійӧ гижис Степан Шаумянлы:
«...Миян общественнӧй политика Закавказье йылысь вопросын состоитӧ сыын, медым заставитны немецъясӧс официальнӧя признайтны грузинскӧй, армянскӧй да азербайджанскӧй вопросъясӧс Россиялы пытшкӧсса вопросъясӧн, кодъясӧс разрешайтӧмын немецъяс не долженӧсь участвуйтны.
Именнӧ та вӧсна ми огӧ признайтӧй Грузиялысь независимостьсӧ, кодӧс признайтӧма Германияӧн...
... Зэв корам тіянӧс ставнытӧ отсавны быдног (ӧружиеӧн, йӧзӧн) Туркестанлы, кодкӧд англичана, кодъяс действуйтӧны Бухара да Афганистан пыр, зільӧны ворсны лёк шутка...»
2
Июнь кызьӧд лунӧ фронтлӧн став мегырыс Рачков гӧрасянь да Нижнечирскӧй станцияӧдз мӧдіс йиркакывны да тшынавны.
Казакъяслӧн конница бешеннӧя усьласьӧмӧн зілис орӧдны фронтсӧ да воӧдчыны станция Чир дорӧ (сійӧ сулаліс тайӧ мегыр центрын), сэсянь помасьлытӧм люзьӧбӧн кыссисны Дон дорӧ поездъяс.
Добыча пышйыліс ныр увсьыныс.
Генерал Мамонтов вылиник немецкӧй автомобильӧн ветлӧдліс гӧраысь гӧраӧ, мылькйысь мылькйӧ.
Шӧвк дӧрӧма, коді некыдз эз пукав кавалерийскӧй гачлӧн ӧмидз рӧма вӧнь сайын, сійӧ, аслас став ыджыд тушанас сувтӧмӧн, видзӧдаліс бус пыр бойлысь став фазаяссӧ.
Ставыс вӧлі весьшӧрӧ: краснӧйяс кутчысисны и артиллерийскӧй и пулемётнӧй би улын, гранатаясӧн да штыкъясӧн шыбытлісны бӧр кавалериялысь страшнӧй вувзьысьлӧмъяссӧ.
Поездъяс да обозъяс пыр ӧтарӧ мунісны Донлань.
Первойя эшелон, кодӧс вӧлі грузитӧма кӧртӧн да быд пӧлӧс материалъясӧн, видзчысьӧмӧн, паровоз водзвылын восьлалысь Бахвалов бӧрся, прӧйдитіс надзӧникӧн выльысь вӧчӧм пролёт кузя.
Пу устойяс — увланьыс паськалан клеткаяс нога комын сывъя дас кык башня — дзуртӧмӧн да пружинитӧмӧн, бура крепитісны паровозлысь да поездлысь сьӧктасӧ.
Улын, паськыда эрдмӧм лыакӧс вылын, сулалісны рабочӧйяс, некымын сюрс — медводдза сӧветскӧй чудо стрӧитысьяс.
Найӧ горзісны, унаӧн ӧвтчисны ув лапъясӧн.
Тасянь найӧ кажитчисны чачаяс кодьӧн, налӧн горзӧмыс ӧдва кыліс.
Пос кузя, пос вывті мунысь эшелонъяс кузя, лыа вылын сулалысь сюрс йӧзъяс кузя упорнӧя да тшӧкыда лыйлісны пушкаяс Пятиизбянскӧйладорсянь.
Но талун налӧн снарядъяс водалісны ыджыд недолётӧн: медбуръяс пиысь бӧрйӧм партизанскӧй отряд, кодӧс ыстіс Сталин Ворошиловлы отсӧг вылӧ, зырис Рубежнӧй логысь казакъяслысь батареясӧ.
Бахвалов вуджис послысь дзоньтӧм юкӧнсӧ; паровоз, быттьӧ велӧдӧм, цилиндръяснас пошкигтыр, кыссис сы бӧрся кӧрт ферма вылӧ.
Тан сулаліс Ворошилов штабыскӧд.
Ставыслӧн вӧліны радлан, повзьӧм чужӧмъяс.
— Кутіс! — горӧдіс Ворошилов.
— Век жӧ сійӧ тэнад ратшкакылӧ, — шуис Руднев.
— Ратшкакылӧ, весиг лолыс тасасьлӧ, — шуис Пархоменко, — веськыда видзӧдны страшнӧ.
Бахвалов пӧрччис картузсӧ, соснас чышкис пӧсьсӧ.
— А мед ратшкакылӧ, — шуис спокойнӧя. — Климент Ефремович шуис, медым материал подчинитчис революциялы.
Вот сійӧ и подчиняйтчӧ.
Не сӧмын квайтымын эшелон крепитас, — тайӧ пос кузя курьерскӧй поездъяс лэдзавны кутам...
Кор найӧ, сёрнитіг и сералігтыр, вуджисны шуйга берег вылӧ, Логовскӧй хуторланьсянь насыпь дорӧ гӧгыльтчис ляпкыдик купола руд-виж броневик.
Броневикысь петіс сьӧд кучик паськӧма морт.
— Армияса командующӧйлы, лично, — шуис сійӧ пакет кыскигмоз.
Кор Ворошилов лыа насыпь кузя ӧдйӧ лэччис сы дорӧ, сійӧ коса, четкӧя лэптіс кисӧ кӧзырок дорас:
— Сталин ёртсянь.
Сталин ёрт ыстӧ тіянлы броневик личнӧя распоряжайтчӧм вылӧ...
3
Колӧ вӧлі паськӧдны выль фронт шуйга берег вылын.
Дон вуджӧм бӧрын эшелонъяс мунісны Кривая Музгаӧ.
Сэтчӧ вӧлі вуджӧдӧма штаб.
Сэтчӧ шыбытсьылісны прӧстмӧм частьяс веськыдвыв берегысь, кӧні важ фронтыс векняліс, станция Чир дорӧ да пос дорӧ бӧрыньтчӧмӧн.
Пуръяс вылын да пыжъясӧн казакъяс тшӧтш жӧ заводитісны вуджӧдавны шуйга берег вылӧ вӧла да пода сотняяс, найӧс Калач дорӧ чукӧртӧмӧн, кысянь найӧ думайтлісны кучкыны Кривая Музга вылӧ.
Тані, Царицынсянь ветымын верст сайын, паськыд, ойдлана видзьяс вылын да пызан пӧв кодь шыльыд, полыньӧн быдмӧм степын казачӧй конницалы вӧлі вӧльнӧджык, а краснӧй пехоталы — сьӧкыдджык.
5-ӧд-лӧн отрядъяс ӧдйӧ босьталісны степса хуторъяс, Калач водзын паськӧдчӧмӧн.
Ворошилов муніс видзӧдлыны выль фронт.
Кор сійӧ, Лукаш да Кисель — Морозовскӧй полкса командир — пуксьӧны вӧлі броневикӧ, котӧрӧн воис Коля Руднев.
— Клим, ме ыста тэкӧд охрана.
— Нинӧм абусӧ сӧран.
Оз ков.
— Кора тэнӧ.
Автомобильыд — пемыд делӧ.
Вӧлі кӧ эськӧ бур бензин, а то — сорас, — пемыд делӧ...
Конвой мунас казакъясысь, войтырыс татчӧсъяс, найӧ тэныд став гуранторъяссӧ индасны.
Личнӧ тэнӧ кора.
Ворошилов вӧрзьӧдыштліс пельпомнас и клопкис-пӧдлаліс стальнӧй ӧдзӧссӧ.
Броневик мӧдіс несъявны, пуркнитіс спирт да карасин дука сук кымӧр, гӧгыльтчис степӧ.
Сы бӧрся джуджыд седлӧяс вылын гӧрбыльтчыштӧмӧн, скачитісны дас кӧкъямысӧн краснӧй казакъяс, — томӧсь, ёнӧсь, повтӧм войтыр.
Сӧмын на зэрис.
Сынӧдыс вӧлі руа.
Кӧльӧсаяс да вӧв кок гыжъяс улысь лэбисны няйт шматӧкъяс.
Сыланьын, кодарӧ муніс броневик, сім сьӧд кымӧрсянь, ӧшйылісны кӧсӧй, кельыд лӧз визьяс зэрлӧн.
Броняса восьса розьті Лукаш индаліс отрядъяслысь расположение.
Прӧйдитісны Морозовскӧй полклысь окопъяс и кежисны фронт пӧлӧн.
Кымӧр, степь кузя зэрсӧ кыскигтыр, ылыстчыліс Дон сайӧ.
Васӧд ыліын тыдалісны зорӧдъяс.
Броневик, ӧдсӧ ньӧжмӧдігтыр, матыстчис ӧти хутор дорӧ — камышӧн быдмӧм пруд берег дорын.
Таті сӧмын на мунӧма чорыд зэр.
Плетеньяс сайын сулалісны зэр ваӧн сьӧктаммӧм вишня садъяс.
Улича вылын — гӧпъяс.
Ӧграда ӧдзӧсъяс и керка ставеньяс быдлаын пӧдсаӧсь.
Хуторыс, тыдалӧ, вӧлі эновтӧма.
Прӧйдитісны пос и чукыль сайысь аддзисны став улича вомӧн пӧрӧдалӧм телегаяс, керъяс, муӧн тыртӧм мешӧкъяс.
Командир Кисель шуис:
— Дявӧлъяс, тайӧ найӧ войнас лӧдӧмаӧсь!..
Тӧрыт разведка шуис хуторсӧ эновтӧмаӧн, дай ми сідзи и лыддям...
Ворошилов сувтӧдіс машинасӧ:
— Тшӧкты конвойлы кольччыны.
Лукаш, ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, шуис верзьӧма казаклы.
— Командующӧй тшӧктіс кутчысьны верст джын выяын.
— Мун веськыда, — шуис Ворошилов.
Броневик вуджис баррикада вомӧн, но и сійӧ вӧлӧма тыртӧм, сӧмын кык дурмӧм чипан уськӧдчисны пышйыны кӧльӧса улысь.
Тасянь туйыс заводитіс чукльӧдлыны плетеньяс костӧд.
Лукаш чукрӧдліс синкымъяссӧ, курччаліс гыжсӧ.
Кисель пыр на ещӧ долис: «Менам войтыр оз мӧдны пӧръясьны...»
Машинаӧн веськӧдлысь Цыбаченко, луганскӧй металлист, кулитӧм пырысь гӧгрӧдліс юрнас, руль гӧгыльсӧ веськыдвылӧ да шуйгавылӧ бергӧдлӧмӧн, — туйыс пыр омӧльджык лоис, машина дзик кӧльӧса чӧрсӧдзыс вӧявліс сьӧд ваӧн тырӧм гуранъясӧ.
— Давай, давай, — шуавліс Ворошилов.
Водзын тыдовтчас ыджыд гӧп.
Броневик нетшыштчис и пуксис.
Мотор ланьтіс.
— Пуксим, — шуис Цыбаченко, ӧдзӧссӧ калькӧдіг.
Ворошилов вынӧн личкыштіс сылы пельпом вылас.
— Пукав смирнӧя.
— Ворошилов ёрт, да тан жӧ некод абу, — Кисель чукрасигтыр, зэлӧдчӧмӧн зілис восьтыны ӧдзӧс... — Кутасны ӧмӧй найӧ пукавны садъясын лунын.
Найӧ ставныс ӧні, логъясын, степынӧсь.
Ворошилов — стрӧга:
— Эн пет...
Но Кисель восьтіс нин и чургӧдчис кос выйӧныс.
Плетень сайсянь клеснитісны лыйӧм шыяс.
Сійӧ весиг эз ойӧст, увлань юрӧн быгыльтчис броневикысь.
Лукаш ӧдйӧ клопнитіс ӧдзӧссӧ.
Броня кузя сярӧбтіс мӧд залп.
Ворошилов:
— Вай пулемётсӧ...
Лукаш вочавидзис:
— Нинӧм оз артмы, найӧ инмытӧм выйынӧсь...
Лыйсьӧм шыяс кувгисны дугдывтӧг, вӧлі бура кылӧ, кыдз гольскакылісны ружье затворъяс, нускисны йӧз.
Пуляяс эз розьӧдлыны бронясӧ, но найӧ кучкӧмъясысь, — пӧшти судзӧдчан выясянь лыйлігӧн, — пытшкӧссяньыс броняысь, чеччаліс окалинаыс.
«Видз синтӧ!» — горӧдіс Ворошилов, — чужӧм бокыс сылӧн вӧлі вирӧсь.
Нападайтысьяс, кор аддзисны, мый броневик оз вочавидз и пуксис топыда, кутісны мыччавны плетень сайысь лёкысь матькысь, тошка чужӧмъяс; пиньяснысӧ жеркйӧдлӧмӧн метитчылісны воддза броняын векньыдик щельӧ.
Сэсся збоймисны, ызгигтыр пӧрӧдісны плетеньсӧ да кытшалісны машинасӧ, — станичникъяс вӧліны ветымынысь не этшаджык; бешеннӧя мӧдісны камӧдны броняӧ прикладъясӧн:
— Антихристъяс!
Большевикъяс!
Петӧй, хамъяс!
Став тушанас ӧшӧдчӧмӧн, качлӧдлісны машинаӧс.
Кайлісны купол вылӧ.
Выныштчылісны сюйны винтовканысӧ щельӧ.
Но повзисны пытшсянь револьверысь лыйӧмъясысь да шыбытісны тайӧ уджсӧ.
Кутісны сӧветуйтчыны:
— Ваялам чаг-ёг, жаритам найӧс ловъя вывсьыныс...
— Мый сэн — чаг-ёг!
Вай граната.
Лукаш шуис:
— Делӧ лёк.
— Пустяки, — вочавидзис Ворошилов. — Мужикъяс хозяйственнӧйӧсь, мыйла налы жулльыны бур броневик.
Мед вензьӧны.
Миян конвой найӧс пырысь-пыр атакуйтас либӧ сетас тӧдны полкӧ...
Збыльвылӧ, казакъяслы регыд жаль лои татшӧм бур боевӧй машинаыс.
Некымын морт котӧртісны волъясла.
Мукӧдъяс бара босьтчисны видчыны да лыйлыны.
Лукаш горӧдіс щель пырыс:
— Эй, станичникъяс, дугдӧй йӧйтавныд!
Ті миянлы нинӧм жӧ он вермӧй вӧчны.
Миян бӧрся локтӧ конвой — кык сотня, котӧртӧй ӧдйӧджык садъясаныд, кытчӧдз тіянӧс эз на удитны керавны!
Сэки казакъяс, кыз паръя, гырысь пиньяса вомъяснысӧ паськӧдӧмӧн, мӧдісны гӧт-гӧтӧн серавны, лажыньтчывлігтыр кучкалісны асьнысӧ лядьвейяс кузяыс...
— Го-го-го!..
Хо-хо-хо!..
Ми час тіянлы петкӧдлам, кӧні куйлӧ тіян конвойныд, став дас кӧкъямыснанысӧ орччӧн водтӧдім...
— Нуӧдам тіянӧс Калачӧ атаман дорӧ, сійӧ аддзас средство — петны тіянлы броневикысь.
Вайисны волъясӧс — квайт пара.
Вайисны ён гез.
Кӧрталісны сійӧс водз кӧльӧса чӧрсӧ, мӧд помсӧ — цабанӧ.
Бӧрсяньыс броневикӧс босьтісны зоръясӧн.
«Но босьтчылӧй, но — ещӧ!..»
Горӧдісны волъяс вылӧ: «Айда, айда, айда!..»
Броневик сьӧкыда мӧдіс петны няйтысь.
Ворошилов шуис:
— Медбӧръя минутаӧдз — кутчысь.
— Ладнӧ, — шуис Лукаш. — Патроныд эм тэнад?
— Эм.
Волъясӧс вӧтлігтыр, горзіг, гӧрдліг, казакъяс кыскисны броневикӧс гӧптысь кос туй вылӧ.
Машинаӧн веськӧдлысь Цыбаченко спокойнӧя пукаліс, неуна веськӧдлыштіс.
Гӧп бӧрын туйыс крута кайыштӧ вӧлі.
Казакъяс котӧртісны машина водзӧ, отсалісны волъяслы.
Цыбаченко видзӧдіс ас водзса щельӧд да веськӧдліс.
Мылькйыс помасис, казакъяс пошкисны ловшы тырӧмлаыс, волъяс сувтісны.
Цыбаченко — бергӧдчывтӧг:
— Давай пулемёт.
Сійӧ лэдзис моторсӧ.
Клопнитісны цилиндръяс, мотор мурӧстіс.
Повзьӧм волъяс чепӧсйисны, гез ори.
Лукаш купол увсянь мӧдіс сяркӧдны пулемётысь.
Казакъяс шыбытчисны канаваясӧ.
Броневик уйкнитіс на дорті, тшынӧн да пуляясӧн койигтыр.
Хуторсӧ кытшовтӧмӧн кежисны степь кузя сійӧ жӧ туй вылӧ, кыті локтісны.
Хуторпомса садъяс дорысь аддзисны седлӧалӧм вӧв, — сійӧ сулаліс, быттьӧ шензигтыр, ранитчӧм коксӧ лэптӧмӧн.
Мӧд и коймӧд вӧв туплясисны туй дорын.
А водзын, полыньӧн быдмӧм му вылын, куйлісны — коді кымынь сутшкысьӧмӧн, коді гатшӧн, век кежлӧ унмовсьӧмӧн — дас кӧкъямыс том морт — конвоецъяс, кодъяс веськалісны засадаӧ тайӧ плетеньяс дорын.
4
Сталин вагонӧ некодӧс эз лэдзны.
Туйяс вылын сулалісны часӧвӧйяс.
Перрон кузя ветлӧдліс комендант, ӧтног вочавидзліс ставлы, коді кӧть эз зільны аддзӧдлыны чрезвычайнӧй комиссарӧс:
— Нинӧм ог тӧд...
Вагонын пукалісны Ворошилов, Коля Руднев да Пархоменко.
Пызан вылын — жӧч чайник, стӧканъяс да нянь крӧшкияс.
Куимнаныс куритісны московскӧй папиросъяс.
Вӧлі кузь сёрни, — Ворошилов висьтавліс Харьковсянь Луганскӧдз поход йылысь.
Руднев да Пархоменко вежӧктӧм пырысь казьтылісны кольӧм подробностьяссӧ.
Сталин, банкеткаӧ пидзӧснас мыджсьӧмӧн — стенын ӧшалысь карта улын, — чуньяс костас дзоляник циркуль бергӧдлігтыр висьтавліс:
... Справнӧй мужик октябрын косясьліс сӧветскӧй власть дор.
Ӧні сійӧ бергӧдчис миянлы паныд.
Справнӧй мужик бергӧдчис миянлы паныд сы вӧсна, мый сійӧ ненавидитӧ нянь вылӧ монополия, чорыд донъяс, реквизиция да мошенничествокӧд тыш.
И со результатъяс...
(Сійӧ индіс циркульнас карта вылӧ Поворино дорӧ).
Миян войвыв участок вылын Миронов частьясын — развал, — сылӧн некымын коннӧй полкъяс вуджисны Краснов дорӧ.
Станичникъяс да кулакъяс агитируйтісны справнӧй мужикӧс.
Мироновӧс куимысь кытшавлісны Поворино да Филоново дорын и медбӧрти жугӧдісны дзикӧдз.
Краснов ӧні ёнджык миян дорысь, — тайӧ колӧ признайтны, — йӧз лыднас и вооружениенас.
Сійӧ нуӧдӧ ассьыс агитация.
А миян нёль штабыс некутшӧм агитация оз нуӧдны да лэдзӧны Красновлы орӧдавны миян бердысь колеблитчысь массаяссӧ.
Красновлӧн бура снабдитӧм армия.
Миян армия абу.
Тайӧ лунъясся сведениеяс серти Деникинлӧн добровольческӧй армияыс, код йылысь упорнӧя нинӧм оз тӧдны миян военнӧй специалистъяс, эновтіс Мечетинскӧй да Егорлыцскӧй станицаяс и развивайтӧ успешнӧй операцияяс Дон да Кубань костын медвекниинас.
Некутшӧм сомнение абу, Деникин веськӧдас ударъяссӧ кӧрт туй узелъяс вылӧ — Торговӧй да Тихорецкӧй вылӧ — и кутас зільны торйӧдны миянлысь Калнинлысь группасӧ да Сорокинлысь приморскӧй группа.
Красновысь ӧтдор ми пӧлучайтам выль врагӧс: офицерскӧй добровольческӧй армия снабжайтчыссьӧ Антантаӧн, бура велӧдӧма да йиджтысьӧма классӧвӧй лӧглунӧн.
Тайӧ опаснӧй враг.
Сійӧ грӧзитӧ миян лунвывса — медся важнӧй участоклы, — няньлы да нефтьлы.
Миян век на ещӧ оз вермыны бырӧдны отрядъяс способӧн война нуӧдӧмсӧ, и оз бырӧдны тайӧс наросьнӧ.
Видзӧдны чунь пыр отряднӧй неразбериха вылӧ, терпитны тайӧ головотяпствосӧ, — тайӧ кӧ абу прӧстӧй предательство — сійӧ лоӧ капитулируйтны.
Став решимостьӧн, медся дженьыд срокӧн, ми долженӧсь сформируйтны отрядъясысь гырысь соединениеяс, подчинитны найӧс революциялы преданнӧй, единӧй командованиелы, — долженӧсь лӧсьӧдны регулярнӧй армия...
Миян позянлунъяс татшӧмӧсь: первой, — рабочӧй, шахтёрскӧй да крестьянскӧй отрядъяс, кодъясӧс вайӧдід ті, Климент Ефремович, — найӧ пӧлучитісны бур закалка.
Щаденколӧн Донецко-морозовскӧй отрядъяс.
Царицынскӧй рабочӧйяс — найӧ вермӧны, кӧсйӧны и кутасны косясьны не олӧм вылӧ, а смерть вылӧ, найӧс кӧ ми вермам изолируйтны эсеръясӧн да меньшевикъясӧн нуӧдсян контрреволюционнӧй пропагандаысь.
Мироновлӧн казачӧй частьяс, — сы дорӧ мӧдӧдӧма пропагандистъясӧс, сылӧн должен чукӧрмыны крепыд бедняцкӧй ядро.
Сэні жӧ, войвылын сулалысь — Киквидзелӧн группа.
Талунъя условиеясын сійӧ абу боеспособнӧй: тайӧ отрядъяс ногса типичнӧй образование, кодлӧн абу действиеяс координируйтӧмыс, — но Киквидзелӧн группа — зэв бур материал.
Сэсся — вит сюрс военнопленнӧй Царицынын, кызвыннас мадьяра, накӧд уджалӧ нин агитпроп.
Сербскӧй отряд, коді врагъяс кытшысь писькӧдчис миян дорӧ Украинасянь.
И, медбӧрын, — Сальскӧй степьясын — уна лыда отрядъяс иногородньӧйяслӧн да медся гӧль казачестволӧн; отрядъяс Шелкоплясовлӧн, Кругляковлӧн, Васильевлӧн — Котелниковын (сплӧш кӧрттуйвывса рабочӧйясысь), Ковалевлӧн отряд — Мартыновкаын да Думенколӧн коннӧй отряд.
Тыш условиеяс сэні торъя суровӧсь, тайӧ отрядъяссьыс позьӧ лӧсьӧдны кӧрт дивизия.
Вот мыйысь ми вермам лӧсьӧдны армиялысь костяксӧ.
Ковмас жугӧдны военнӧй чиновникъяслысь падмӧдчӧмсӧ, найӧ кутасны норасьны Москваӧ и кутасны пакӧститчыны миянлы вель ёна.
Ковмас, гашкӧ, Высшӧй военнӧй сӧветкӧд воны конфликтӧ.
Но и сэні ми чегъялам — миянлы отсалас Владимир Ильич.
Выль Краснӧй Армия формируйтӧмсӧ — тайӧ лоас дасӧд армия, — абу-ӧ сідз? — ті босьтад ас выланыд, Климент Ефремович.
Ворошиловлӧн ыпнитлісны бандзибъясыс.
Босьтіс кисӧ пызан вылысь, стрӧга лӧсьӧдчыштіс.
Пархоменко букӧстіс ускас.
— Правильнӧй решение.
Июнь кызь витӧд лунӧ фронт вылын — окопъясын, эшелонъясын, став обозъясын, Кривая Музга станция водзын эрд вылын, ыджыд армейскӧй митинг вылын — вӧлі лыддьӧма приказ: «Вӧвлӧм 3-ӧд да 5-ӧд армияяслӧн став кольӧм частьяс царицынскӧй фронтса вӧвлӧм частьяс да Морозовскӧй и Донецкӧй округъясса населениеысь сформируйтӧм частьяс, ӧтувтны ӧти группаӧ, кодлӧн командующӧйӧн назначайтсьӧ 5-ӧд армиялӧн вӧвлӧм командующӧй Климент Ефремович Ворошилов ёрт.
Вылынджык нимтӧм став воинскӧй частьяслы водзӧ вылӧ шусьыны «Ворошилов ёрт группаӧн».
Приказ вӧлі кырымалӧма народнӧй комиссарӧн — Сталинӧн.
5
— Огӧ, огӧ, огӧ, господа, — куйлыны...
Водалӧй да паськӧдчӧй вӧляысьджык...
Ме уверен — миян бӧрся наблюдайтӧны мӧдар берегсянь...
— Но, тэ нин, ваше превосходительство, кажитчӧ, эсійӧ...
Ми нин и купайтчыны ог вермӧй...
— Да, да, да...
Наӧн босьтӧма подозрение улӧ ставсӧ...
Тӧрытъя сёрниыс зэв мем эз кажитчы...
Лыа кӧса вылын — Царицынлы паныдӧн — куйлісны пасьтӧмъяс: Носович, кузь, модатӧм тэчаса Ковалевский, пытшлань лайкъя морӧс вылас зарни пернаа цепочкаӧн, Чебышев — гӧгрӧс пельпомъяснас да нывбабалӧн кодь тазнас.
Кык воськов сайын насянь пукалісны, мышъяснысӧ шонділань бергӧдӧмӧн, адъютант Кремнев да Садковский, мӧд ранга капитан Лохматов да полковник Сухотин.
Тані вӧлі округлӧн штабыс дзоньнас.
Но Носовичлӧн полӧмъясыс, мый на бӧрся наблюдайтӧны мӧдар берегсянь, вӧліны пӧжалуй, подувтӧмӧсь.
Став лыаыс — Царицынлы паныдсӧ — жуис йӧзӧн.
Уна пыжъяс Волга шӧрын ӧшалісны вижов-гӧлубӧй веркӧс вылас, быттьӧ сынӧдын.
Вӧлі вӧскресенье, жар, лӧнь.
Штаб бӧрйис купайтчӧм вылӧ ӧтка лыа кӧса.
Виччысисны инженер Алексеевӧс, — сійӧ должен вӧлі вайны важнӧй юӧр.
— Мый йылысь жӧ юасис тэнсьыд чрезвычайнӧй комиссарыд? — юаліс Ковалевский.
— А сійӧ интересуйтчӧ прамӧй тонкӧй торъясӧн...
Корис менӧ вагонас оперативнӧй вопросъяс кузя...
Гӧститӧдіс чайӧн, вӧлі зэв мелі и эз верит меным ни ӧти кывлы...
Балябӧж улас кияссӧ пуктӧм бӧрын Носович кутіс подробнӧя висьтавлыны чрезвычайнӧй комиссаркӧд, коді интересуйтчыліс штабнӧй сьӧд бумажкаӧн, тӧрытъя сёрни йылысь.
Носовичӧн вайӧм приказъяссӧ, мукӧд штабъяслы запросъяссӧ, возражениеяссӧ да отпискаяссӧ и мукӧд царицынскӧй штатъяслӧн приказъяслысь, запросъяслысь, возражениеяслысь да отпискаяслысь став копияяссӧ видлалӧмӧн, Сталин индыліс война нуӧдан татшӧм канцелярскӧй система тураслун вылӧ.
Сійӧ босьтліс папкаысь кутшӧмкӧ приказ отрядса командирлы и туяліс сылысь канцелярскӧй пызанъяс пыр назначение местаӧдз чукльӧдлан туйсӧ, кор приказыс воштыліс нин став смыслсӧ либӧ заставитліс отрядса командирӧс гижны бешеннӧй воча гижӧд.
Сійӧ босьтліс мӧд бумажка да расшифруйтліс сылысь смыслсӧ, коді синліс штабъяс костын куш сӧмын склока пӧльтӧмӧ.
Сійӧ корліс Носовичӧс тӧлкӧн объяснитны татшӧм этша колана деятельность йывсьыс.
— Ме, дерт, возражайті, мый штабъяс аснас господь еннас пуктӧмаӧсь лоны штабъясӧн и мый тані ме уджала Троцкийӧн личнӧ дӧверитӧм кузя — мыйдта тырмӧ менам вын да гӧгӧрвоӧм.
Но Троцкий вылӧ ыстысьӧмыд сійӧс омӧля убедитіс...
Сійӧ заводитіс сувтӧдавны сэтшӧм тонкӧй вопросъяс, — ӧти здукӧ кажитчис: вот чӧрт, эз-ӧ тӧдмав менсьым ворсӧмсӧ?
Москалевыдкӧд уджавны вӧлі кокньыдджык...
Чебышев, китырысь китырӧ кос лыасӧ киськаліг, мустӧмтӧмӧн шуис:
— Ме лыддя, мый тіян ворсӧмныд вывті тонкӧй большевикъясыдлы вылӧ.
Ме эськӧ действуйті и смелджыка и грубӧйджыка...
Носович кыскыштіс лыа кузя ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ, лэптіс ревматизма пыктӧм пидзӧсъяссӧ.
Сідз жӧ, кыдзи сэки тулыснас вагон площадка вылын, сійӧ кыліс ас пытшсьыс ёсь мустӧмтӧм тайӧ фат-гвардеецъяс бердӧ, коді код тӧдас мыйла сӧдзӧдалӧ пинь пырыс кывъяссӧ татшӧм тыдалана высокомериеӧн.
Мӧвпыштіс: «Видзӧдлі эськӧ ме, кыдз тэ кельдӧдан, мыйӧн сувтӧдасны забор дорӧ взвод водзӧ...»
Носович эз вочавидз сылы, сы вӧсна мый татшӧм жар дырйи эз окота вӧв висьтавлыны бумажнӧй волокиталӧн да склокалӧн сложнӧй система йылысь, кодӧс сійӧ нуӧдліс штабъясын да фронт вылын.
Мукӧд дырйи лӧсьыда думыштӧм фраза исходящӧй бумажкаын травитліс ӧти штабӧс мӧд вылӧ, кыпӧдліс скӧралӧмъяслысь дзонь бушков, парализуйтліс уджсӧ либӧ, кыдз сійӧ радейтліс шулыны кадысь-кадӧ: «Удачнӧй кыв вермас вӧчны унджык вред сы дорысь, мыйдта бур обстрел шестидюймовӧй гаубицаясысь...»
Сійӧ эз вочавидз ещӧ и сы вӧсна, мый Чебышев вӧлі мыйкӧ мынданас прав.
Директиваяс, кодъясӧс пӧлучитліс Носович Москваын Савинковсянь и аскинас — ӧти великӧй державалӧн посольство советниксянь, коді (державаыс) став испытание вылас видзӧдтӧг «питайтліс сердечнӧй чувствояс роч йӧз бердӧ, — тайӧ директиваясыс эз вӧвны сыӧн тырвыйӧ пӧртӧмаӧсь олӧмӧ.
Вермас лоны, сійӧ вывті нин ёна мудзис тышсьыс, гашкӧ прӧстӧ поліс?
Лыа кӧса дорӧ сибӧдчис важ, кык пелыса пыж.
Пыжысь чеччыштісны кык том морт, бритӧм юраӧсь, да тэрмасьтӧг петіс инженер Алексеев.
Кӧть эськӧ луныс вӧлі жар, сійӧ вӧлі пинджака и жилета.
Пияныс сылӧн ӧдйӧ пӧрччысисны, уськӧдчисны ваӧ.
Сійӧ матыстчис лыа вылын куйлысь штабнӧйяс дорӧ.
Пуксис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі серьезнӧй, пӧшти торжественнӧй.
— Господа, — шуис сійӧ ньӧжйӧник вашкӧдӧмӧн, — господа, добровольческӧй армия дзикӧдз жугӧдӧма Калнинлысь став группасӧ и босьтӧма Тихорецкӧй, тайӧ лунъясӧ колӧ виччысьны Торговӧй босьтӧм.
Деникин мунӧ Россия кузя триумфальнӧй маршӧн...
Штабнӧйяс чӧв олісны, но сы серти, кыдзи найӧ быттьӧ кынмисны лыа вылас, вӧлі гӧгӧрвоана, мый юӧртӧмыс шемӧсмӧдіс ставнысӧ.
Дырӧн Носович киргӧмсорӧн юаліс:
— Кытысь тіян тайӧ?
Штаб ещӧ нинӧм на оз тӧд...
— Ме пӧлучиті шифрованнӧй телеграмма кытшола туйӧн Баку пыр, — шуис Алексеев. — Баку дзик сідз жӧ — локтан лунъясӧ должен усьны.
Ачыс фактыс нин, мый Баку лоас англичана киын, чайтны позьтӧма материальнӧ и моральнӧ жебмӧдас большевикъясӧс...
— Да, чорт возьми, здорово, — шуис Ковалевский, кынӧм вылас бергӧдчӧмӧн.
— Господа, колӧ заводитны действуйтны...
Колӧ действуйтны, господа, — мӧдп ӧв шуис Алексеев пӧшти истеричнӧя. — Кутшӧмӧсь миян реальнӧй вынъясным?
Носович кыввидзис:
— «Фронтовикъяс союзлӧн» офицерскӧй организация — лыддьӧй кыксё ветымын штык...
Сербскӧй полк — сюрс штык...
Но сербъяс ещӧ абу на тырмымӧн дасьӧсь.
Накӧд уджалӧны местнӧй эсеръяс, но чӧртыс найӧс тӧдӧ, кыдз уджалӧны — отчет мем оз сетны...
«Торгово-промышленнӧй служащӧйяслӧн союз», — сэн сідз жӧ луасьӧны эсеръяс да меньшевикъяс.
Мыйта ми вермам вербуйтны тайӧ воякъяссӧ — приказчикъяссӧ, — шуны сьӧкыд...
Вот ӧні кежлӧ и ставыс...
Позьӧ вӧлі артавны «Грузолес»-са рабочӧйяслӧн мыйкӧ мында прӧчент вылӧ, но Сталин явитіс эсеръясӧс да меньшевикъясӧс народлӧн врагъясӧн, и найӧ ёна слабмӧдісны уджсӧ «Грузолес» вылын...
Но кӧть кыдз, а позьӧ артавны сюрсӧн джынйӧн штык вылӧ...
— Сьӧмыс? — юаліс Чебышев.
Алексеев тэрыба:
— Сообщение туйяслӧн комиссариат Бакуӧ нефтьла менӧ мӧдӧдігӧн снабдитіс татшӧм торъясӧн: нёль пулемёт, нелямын винтовка, куимсё ручнӧй граната да дас миллион шайт сьӧм.
Ставыс тайӧ миян распоряжениеын...
— Но мыйнӧсь, — шуыштіс Носович, — и зэв бур, ен мед сетас.
Виччысьны ковмас недыр.
Миян фронт...
— Кодлӧн — «миян»? — лэчыда юаліс Чебышев.
— Краснӧй, эн крукасьлы, полковник.
Краснӧй фронт дезорганизуйтӧны сэтшӧма, мый и дас чрезвычайнӧй комиссарлы не вайӧдны сійӧс боеспособностьӧ.
Краснов заводитас генеральнӧй наступление июль шӧрсянь.
Добровольческӧй армия тайӧ кад кежлас сідз жӧ лоас Царицын дорын нин...
— Сідзкӧ, вооруженнӧй восстаниесӧ ті думайтад заводитны?...
Июль помын...
Адъютантъяс пиысь ӧти бергӧдчис да шуис четкӧя, Носович дорӧ шыӧдчӧмӧн:
— Начальник ёрт, татчӧ локтӧ пыжа — йӧз тырӧн.
Сэки ставныс бӧр водалісны лыа вылӧ — паськӧдчисны вӧляысь.
Матыті мунысь пыжсянь горӧдісны:
— Эй, граждана, тупкӧй яндзимнытӧ...
6
Сійӧ, мый висьталіс Сталин ас вагонас Ворошиловлы, збыльмис: июнь помын Деникинлӧн армия вӧчис вель уна ён кучкӧмъяс Царицын — Тихорецкӧй магистраль кузя да орӧдіс Калнинлысь ветымын сюрса армиясӧ.
Лунвыв фронт тайӧн кыскис ӧні став вниманиесӧ.
Сталин гижис Владимир Ильичлы:
«... Миян военнӧй «специалистъяс» (сапожникъяс!) эз кӧ эськӧ узьны да эз бездельничайтны, линияыс эз вӧв эськӧ орӧдӧма; и линияыс кӧ лоас восстановитӧма, то не военнӧйяс отсӧгӧн, а налы паныд...
... Делӧыс сьӧктаммӧ сійӧн, мый Войвыв Кавказса округлӧн штабыс ньӧти абу вӧлӧма приспособленнӧй контрреволюциякӧд тыш условиеяс бердӧ.
Делӧыс не сӧмын сыын, мый миян «специалистъяс» психологически абу способенӧсь контрреволюциялы паныд решительнӧй война нуны, но сідзжӧ сыын, мый найӧ кыдз «штабнӧй» работникъяс, кодъяс кужӧны сӧмын «чертитны чертёжъяс да сетавны переформировка планъяс, абсолютнӧ веськодьӧсь оперативнӧй действиеяс дорӧ...
... Видзӧдны та вылӧ веськодя, кор Калнинлӧн фронт орӧдӧма снабжение пунктысь, а войвыв — няня районысь, лыддя ачымӧс не правӧн.
Ме кута веськӧдавны тайӧ и уна мукӧд тырмытӧмторъяссӧ местаяс вылын, ме примитала вель уна мераяс и кута примитавны водзӧ делӧсӧ губитысь чинъясӧс да командиръясӧс чӧвталӧмӧдз плӧть, формальнӧй затруднениеяс вылӧ видзӧдтӧг, кодъясӧс, ковмас кӧ, кута чегъявны.
Та дырйи гӧгӧрвоана, мый босьта ас вылӧ став кывкутӧмсӧ став высшӧй учреждениеяс водзын.
Тэрмася фронт вылӧ, гижа сӧмын делӧ кузя».
Бронепоезд сувтіс джуджыд гуран кодьын, — тані бара вӧлі взорвитӧма туйсӧ и, тыдалӧ неважӧн, — ӧти шпал ещӧ ӧграліс на.
Разведчикъяслӧн команда кайис пӧкат кузя вывлань.
Шондіӧн сотӧм степь вӧлі тыртӧм.
Водзын, верст кык сайын, чурвидзис водокачка, дзирдалісны шонді улын станционнӧй стрӧйбаяслӧн вевтъяс.
Разведчикъяс воисны станцияӧдз.
Сійӧ вӧлі эновтӧма.
Вокзал вылын ӧшиньяс тойлӧмаӧсь, телеграфнӧй да телефоннӧй аппаратъяс жуглӧмаӧсь.
Станционнӧй дворын кӧбрег ӧдзӧс дорын куйліс кералӧм юра кутшӧмкӧ морт.
Станцияыс — тыртӧм, дзоляник, грабитны сэсь, збыльысь кӧ, вӧлі нинӧм, и татшӧм налётыс кажитчис страннӧйӧн, — торъя нин страннӧйӧн сы вӧсна, мый туй вылас бронепоездлы, коді секретнӧ петіс Царицынысь, паныдасьліс нин коймӧд пасьйӧм-грӧмитӧм станция, — быттьӧ тайӧ водзвыв лӧсьӧдсьыліс бронепоезд прӧйдитіг кежлӧ.
— Линия кузя сетӧма тӧдны, дзик тыдалана, — шуис Ворошилов, Сталинкӧд тшӧтш паровоз дорӧ матыстчиг.
Ремонтнӧй рабочӧйяс разялісны рельс винтъяссӧ, кыскалісны бокӧ тшыкӧдӧм шпалъяссӧ, лэдзалісны платформа вылысь запаснӧйясӧс.
Уджыс тані вӧлі час кык кежлӧ.
Бӧр воӧм разведчикъяслысь юасьӧм бӧрын Ворошилов вӧзйис мунны станцияӧдз подӧн, — гуранын вӧлі терпитны вермытӧм жар.
Сійӧ ӧшӧдіс пельпом саяс карабин.
Сталин босьтіс ореховӧй бедь.
Мӧдісны кыкӧн полотно кузя.
Гураныс чукыльтіс веськыдвылӧ и бронепоезд эз кут тыдавны.
Восьса степын пӧльыштіс пӧсь, век жӧ лӧсьыд тӧв.
Горизонтыс вӧлі гыалана.
Зэв ылын меловӧй мыльк йылын тыдаліс мельнича.
Ворошилов индіс сы вылӧ: «Сэсянь и вӧлӧма налётыд...»
Кельыд енэжын гӧгралісны хищникъяс.
Сталин видзӧдіс, кыдзи ӧти варыш — дзик матыті насянь, весиг кылӧ вӧлі чорыда паськӧдӧм бордъясыслӧн швичкӧмыс, — чилӧдіс му бердӧ да пӧшти инмӧдчыліс сусликӧдз, коді сувтсӧн чурвидзис аслас нора дорын ляпкыдик курган йылын — кӧнкӧ, кутшӧмкӧ гунна наездниклӧн древней гу вылын.
Суслик, бӧжнас тіркнитӧмӧн, удитіс тювкнитны му улӧ.
Варыш важнӧя, быттьӧ сылы ньӧти оз ков вӧлі яйыс, кыпӧдчис пӧсь сынӧд визулӧд вывлань.
Сталин серӧктіс, сапӧг гӧльӧн кузяыс асьсӧ бедьнас кучкалыштіг.
— Коркӧ да велӧдчам стрӧитны татшӧм самолетъяс, — шуис сійӧ. — Совершеннӧй лэбзьӧм, вынъясӧн совершеннӧя владейтӧм.
А йӧзыд вермасны лэбавны бурджыка, мездыны кӧ налысь вынъяссӧ...
Ми кутам лэбавны бурджыка.
Улыс синлапӧдъясыс сылӧн кыпӧдчыштісны.
Сійӧ восьлаліс полынь позтыръяс пӧвстті, ӧні ни варышъяс вылӧ, ни сусликъяс вылӧ видзӧдтӧг.
Ворошилов мӧдіс висьтавлыны наступление план йылысь, кодӧс быть колӧ вӧлі развивайтны, армия переформируйтӧмсӧ виччысьтӧг, медым не лэдзны перебойяс Москваӧ маршрутнӧй поездъяс ысталӧмын.
Добровольческӧй армия, предполагайтіс сійӧ, Тихорецкӧй магистраль кузя серьезнӧй успехъяс шедӧдӧм бӧрын, быть пырысь должен не Царицын дорӧ мунны, но бергӧдчыны лунвывлань, сы вӧсна мый сылӧн тылас кольӧны: Екатеринодарлӧн гарнизон (коді март тӧлысьын жугӧдіс Корниловлысь добровольческӧй армиясӧ), Новороссийскын черноморскӧй морякъяс да флангас — Азовскӧй море дорын — Сорокинлӧн армия.
Деникинлӧн ковмас медводз пырны соприкосновениеӧ Сорокинкӧд да кежны магистральысь, сы вылын сӧмын заслонъяс кольӧмӧн, и сэки миянлы куш ӧти лунвыв участок вылын кольӧм вынъясӧн позяна весавны да восстановитны линиясӧ Тихорецкӧйӧдз и йӧткыштны водзӧ сэтысь нянь тыра поездъяссӧ.
Сталин шуис:
— Кор ми переформируйтам армиянымӧс и призывайтам сизим восяӧс, то и сэки противник лыднас лоас ёнджык миян дорысь.
Ми долженӧсь лӧсьӧдны выль тактика.
Миян дивизияяс не долженӧсь лоны гырысьӧн, но винёлӧн да подвижнӧйӧн, пулемётъясӧн да артиллерияӧн ёна снабдитӧмаӧн.
Конница — тайӧ войналӧн будущӧйыс.
Пехотнӧй дивизияястӧ колӧ комплектуйтавны гырысь коннӧй частьясӧн, кодъяс вермисны эськӧ развивайтны самостоятельнӧй операцияяс.
Ми долженӧсь имеитны перевес техникаын — лӧсьӧдны фронтовӧй завеса бронепоездъясысь да бронемашинаясысь.
Миянлы колӧ воздушнӧй флот.
Ми долженӧсь лӧсьӧдны воздушнӧй флотсӧ...
Найӧ воисны эновтӧм станцияӧдз.
Водонапорнӧй башняыс, шуд вылӧ, кольӧма дзоньӧн.
Восьтісны крансӧ — ёна любӧпырысь мыссисны коскӧдзыс и юисны.
Ворошилов вайис серапос, сувтӧдіс сійӧс ӧти судта вокзал стен бердӧ да кайис вевт вылас, медым сэсянь бурыника видзӧдлыны бинокль пыр местасӧ.
Сталин кольччис улас.
Муртса сӧмын Ворошилов, кайӧм бӧрас, лэптіс кияссӧ бинокль тырнас, — кӧрт вевт кузя быттьӧ резыштіс анькытшӧн...
— Лэччы!
Ӧдйӧджык! — горӧдіс Сталин.
Кылісны лыйӧм шыяс.
Пуляяс зутшкысьлісны вокзал пу стенӧ.
Ворошилов чеччыштіс керка вевтсянь.
Век жӧ сійӧ удитіс аддзывны, мый лыйлісны сэсянь верст сайын кымын, курган сайсянь.
Кор вешйисны сайӧд улӧ, сійӧ шуис:
— Извинитӧй, Иосиф Виссарионович, збыльысь ӧд...
(Сылӧн вӧлі дзик расстроитчӧм чужӧм.
Сталин серӧктіс: «Овлӧ...»)
Позьӧ тані виччысьны бронепоездсӧ...
Но пола, мед эськӧ казачокъяс эз думыштны атакуйтны миянӧс кавалерияӧн...
Бурджык лоас бергӧдчыны...
— Мунам...
Ворошилов пӧрччис пельпом сайысь карабинсӧ.
И найӧ, станциясӧ кытшовтӧм бӧрын, мӧдісны полотносянь бокыті.
Пуляясӧн татысь судзӧдны найӧс вӧлі сьӧкыд, век жӧ не ӧти пуля жунькнитіс найӧ юр весьтті.
Сталин муніс пыр сідз жӧ, спокойнӧя, бедьнас тотшкӧдчигтыр.
Ворошилов тревогаӧн видзӧдлывліс то сы вылӧ, то ылыса курганланьӧ.
Друг сэні курган йылас пуркнитіс вывлань виж тшынтор, чушнитіс снаряд, увкнитіс ӧрудиеысь лыйӧм шы.
— Идиотъяс! — горӧдіс Ворошилов. — Ӧрудиеысь ӧтка точкаяс кузя, — идиотъяс!..
Найӧ мунісны, воськовнысӧ ӧддзӧдтӧг.
Минута мысти снаряд кыпӧдіс найӧ мышкын му сюръя.
Гураныс, кӧні сулаліс тасянь тыдавтӧм бронепоезд, вӧлі ещӧ ылын на.
Мӧд снарядыс разорвитчис на водзын.
— Казакъяс серти — лыйсьӧмыс абу вывті лёк, — шуис Ворошилов.
Дырӧн гурансянь вочавидзис бронепоездлӧн сьӧкыд ӧрудие — сылӧн гымыштӧмыс вӧлі сэтшӧм грӧза, мый курган сайын казакъяслӧн пушкаыс ещӧ ӧтчыд тявкнитіс дай ланьтіс.
Гуран дорыш йылӧ кыпӧдчалісны улысянь разведчикъяс, — найӧ котӧртісны цептӧн курганлань.
Сталин сувтіс да, изтӧг тув бисӧ тӧлысь сайӧдӧмӧн, ӧзтіс трубка...
Туйсянь Сталин телеграфируйтіс Владимир Ильичлы:
«Военрук Снесарев ме ногӧн зэв кужӧмӧн саботируйтӧ Котелниково-Тихорецкӧй линия весалан делӧсӧ.
Та вӧсна ме решиті личнӧ ветлыны фронт вылас да тӧдмасьны положениеыскӧд.
Босьті аскӧд... командующӧй Ворошиловӧс, броневӧй поезд, техническӧй отряд и муні.
Казакъяскӧд лунджынъя лыйсьӧм сетіс миянлы позянлун весавны туйсӧ, дзоньтыны сійӧс нёль местаті дас вит верст кузя.
Ставсӧ тайӧс удайтчис миянлы вӧчны Снесаревлы паныд, коді, кӧть ми огӧ вӧлі виччысьӧй, сідз жӧ муніс фронт вылӧ, но кутчысис поездсянь кык станция ылнаын да вель деликатнӧя зілис расстроитны делӧсӧ.
Тадзӧн, Гашун станциясянь миянлы удайтчис воны Зимовники станцияӧдз, Котелниковосянь лунвылынджык.
Фронт вылын кык вежонъя олӧм результатӧн убедитчи, мый линиясӧ кывшутӧг позьӧ весавны дженьыд срокӧн, броневӧй поезд бӧрся кӧ двинитны дас кык сюрса армия, коді сулалӧ Гашун дорын да киӧдыс и кокӧдыс кӧрталӧма Снесарев распоряжениеясӧн.
Та вӧсна ми Ворошиловкӧд решитім вӧчны ӧткымын воськовъяс Снесарев распоряжениеяслы паныд.
Миян решениеным нуӧдсьӧ нин олӧмӧ, и туйыс регыдъя кадӧн лоас весалӧма, ӧд снарядъяс да патронъяс эмӧсь, а войскаяс кӧсйӧны косясьны.
Ӧні кык просьба тіян дорӧ, Ленин ёрт: первойыс — идравны Снесаревӧс, коді абу вынъясын, оз вермы, абу способен либӧ оз кӧсйы нуӧдны война контрреволюциякӧд, аслас землякъяскӧд — казакъяскӧд.
Вермас лоны немецъяслы паныд войнаӧ сійӧ и бур, но контрреволюциялы паныд войнаын сійӧ, — серьёзнӧй тормоз, и линияыс кӧ ӧнӧдз на абу весалӧма — тшӧтш и сы вӧсна, и весиг медсясӧ сы вӧсна, мый Снесарев падмӧдаліс делӧсӧ.
Мӧд просьба — сетӧй миянлы срочнӧ кӧкъямыс кымын броневӧй автомобиль.
Найӧ вермисны эськӧ возместитны, компенсируйтны, мӧдысь шуа — компенсируйтны миян пехоталысь йӧз лыд тырмытӧмсӧ да жеб организованностьсӧ.
7
Тачанка тӧвзис еджыдалысь палаткаяслань, — пельпом вылас косяссьӧм дӧрӧма, ыж куысь вурӧм лӧсьыд кубанскӧй шапкаа хлопец, вӧжжиа кияссӧ шевгӧдӧмӧн да пуклӧс вылысь быттьӧ усигтыр, — вӧтліс орччӧн доддялӧм, лысермунӧм нёль вӧлӧс.
Тані вӧліны Сальскӧй степьяс, море кодь шыльыдӧсь, вевттьысьыштчӧмаӧсь гыалысь дзор ковыльӧн.
Тачанка йиркнитіс выль пос кузя овраг вомӧн, кӧні камышъяс пӧвстын лӧзаліс ва.
Овраг мӧдарас сулалісны став тайӧ степьясын знаменитӧй краснӧй коннӧй отрядлӧн палаткаяс.
Тасянь туйыс лагерӧдз вӧлі садитӧма неджуджыд пуясӧн, медым сетны боецъяслы вуджӧр сай да ыркыдін, но неважӧн садитӧм пуяс косьмӧмаӧсь.
Лагерыс вӧлі кытшовтӧдӧма валӧн.
Ковыльӧн баситӧм пыранінас сулаліс кык пушка.
Часӧвӧй потшис туйсӧ штыкнас.
— Командующӧй! — шуис Пархоменко, Ворошилов вылӧ юрнас довкнитіг.
Тачанка скачӧн муніс лагерь кузя, дом йылын радӧн сулалысь вӧвъяс пӧлӧн, палаткаяс да землянкаяс дорті, кодъяс водзын тшыналісны кос куйӧдысь бипуръяс.
Воысьяс дорӧ быдладорсянь котӧртісны боецъяс.
Пархоменко, тачанкаас сувтӧмӧн, горӧдіс страшнӧй гӧлӧсӧн:
— Ёртъяс!
Командующӧй воис!
Давай митинг!
Йӧз чукӧр ошкӧмпырысь ызӧбтіс — ыльнитісны плац вылӧ, кодӧс вӧлі весалӧм строевӧй занятиеяс, гимнастика да митингъяс вылӧ.
Ворошилов юалӧм вылӧ — кӧні командир — некымын гӧлӧс гажаа кыввидзисны:
— Командир палаткаас...
— Сійӧ абу дзоньвидза...
— Сылӧн чирей ли, мый...
— Отсасьысьысла войтыр скачитісны — сійӧ степын вӧвсӧ велӧдӧ...
Ворошилов да Пархоменко пырисны палаткаӧ.
Командир узис му бердас, попона вылын.
Сы вылын вӧлі уна сера татарскӧй халат.
Командирсянь ӧтар бокас куйліс быд пӧлӧс сийӧс-завод кӧлуй — седлӧяс да сермӧдъяс, кока вож йылын ӧшаліс чукля сабля эзысь пуртӧсын, мӧдар бокас сысянь, чурка песъяс вылӧ пукталӧм пӧвъяс вылын — ӧти мӧд вылас, — сулалісны некымын сё — эз кӧ унджык — пробкаалӧм дозъяс, кодъясӧс босьтӧма, тыдалӧ, кыськӧ аптекаысь.
Палаткаын вӧлі пӧдтан сынӧд.
— Думенко ёрт! — чукӧстіс сійӧс Ворошилов.
Узьысь ёна кыскыштіс нырнас, лэптіс бритӧм юрсӧ да гӧрдӧдӧм синъяснас здук дыра гӧгӧрвотӧг видзӧдіс пырысьяс вылӧ.
— Думенко ёрт, тэкӧд сёрнитӧ фронтӧн командуйтысь, чеччы...
— Ог вермы чеччыны, — крепыд кирган гӧлӧсӧн тэрмасьтӧг шуис Думенко да кыскыштіс халат улас кӧмтӧм кокъяссӧ.
Кушӧдз бритӧм, воспалитчӧм чужӧмыс сылӧн чукыртчыліс выныштчылӧмсьыс. — Извинит, командующӧй ёрт, ме абу здоров...
Эй, хлопцы, нолтӧ мыччӧй седлӧ пӧдушкаяс командующӧйлы да адъютантлы...
Сійӧ мыйкӧ ещӧ на кӧсйис содтыны, но сылӧн вильснитіс гырддзаыс, код вылӧ сійӧ мыджсьыліс, и Думенко бӧр водіс попона вылас, мыйкӧ бормочитіг.
— Ставыс гӧгӧрвоана, — шуис Ворошилов. — Тайӧ спирт сылӧн дозъясас, мунам...
Плац вылын — кытшӧн чукӧртчисны боецъяс, — степнӧй тшын дукӧн йиджтысьӧм некымын сё том войтыр.
Воддзаяс пукалісны муын, бӧрсаяс сулалісны дзескыда.
Тані вӧліны казакъяс да крестьяна станицаясысь да сиктъясысь, кӧні февраль тӧлыссянь казачӧй генерал Попов, коді пышйыліс Ростовӧс краснӧйясӧн босьтӧм бӧрын, вирӧн да плетьӧн бӧр лӧсьӧдіс степьясын станичнӧй атаманъяслысь власть.
Боецъяс вылын омӧлик паськӧмыс эз торклы налӧн молодцеватӧй, дышӧдчан дерзкӧй осанкалы.
Найӧ тӧдісны и вӧв вылын пикаӧн чеччалӧм и шуйгавылӧ да веськыдвылӧ сабляӧн кералӧм.
А коді эз тӧдлы — тані велӧдісны.
Кор кытшас пырисны Ворошилов да Пархоменко, налы горӧдісны:
— Нӧрӧвит, эн на заводит!
Кыліс ӧдйӧ воысь вӧвлӧн кок шы.
Скачӧн воис верзьӧма, чеччыштіс, боецъяслӧн чукӧр юковтчис, сетіс туй...
Сійӧ матыстчис, кокньыдик, неуна варгылясян походкаӧн.
Ставыс сы вылын — и тасмаӧн зэлӧдӧм гимнастёркаыс, и шенкельяс вылас кучика галифеыс, и сапӧг гӧленьӧ таркнитчӧм сабляыс, кор сійӧ сувтіс, и нямрасьӧм — пыдӧдз да пель вылас сюйӧм картузыс, — ставыс вӧлі ладмӧдӧма кавалерийскӧй ногӧн — пелька.
Вӧлі сійӧ косіник, мугӧм чужӧма, пушкыра ыджыд усъяса.
Ворошилов дорӧ матыстчиг, четкӧя лэптыштіс кисӧ, кипыдӧссӧ банлыӧдзыс неуна вайӧдлытӧг и пыр жӧ бӧр лэдзис:
— Отрядса командирлӧн помощник Семен Буденный, — шуис сійӧ, кӧдзыд синъяснас веськыда видзӧдӧмӧн.
Ворошилов топӧдліс сылысь кисӧ, корис мед восьтас митинг.
Буденный, — мышвыв нёровтчӧмӧн:
— Хлопцы, тіянкӧд кутас сёрнитны фронтӧн командуйтысь Климент Ефремович Ворошилов ёрт, самӧй сійӧ, коді немецкӧй да казачӧй бандаяс пыр вайӧдіс Царицынӧ славнӧй армия, тайӧ армиясӧ сійӧ котыртіс да калитіс вира косьясын.
Сійӧ кутас тіянкӧд сёрнитны...
— Сетан! — горӧдісны боецъяс.
Ворошилов заводитіс сёрнитны сы йылысь, мый тані, Сальскӧй степьясын, и вылынджык, Дон кузя, и став Россия пасьта мунӧ сійӧ жӧ ӧти тыш уджалысь йӧзлӧн капиталистъяслы да помещикъяслы паныд сы вӧсна, медым уджавны да овны ас вылӧ, а не вердны паразитъясӧс.
Капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн фронт — Петроградсянь Бакуӧдз.
Гажтӧм лоас налы, коді окотитас нӧйтны найӧс ӧти аслас керка дорын...
Нӧйтны найӧс колӧ ставӧн ӧтув, сэтшӧм местаясын, кӧні лоас налы медся мӧрччана да кылана.
Та вӧсна колӧ сформируйтны став уджалысьяслысь единӧй Краснӧй Армия да пӧдчинитны сійӧс единӧй революционнӧй командованиелы...
— Та могысь ме вои татчӧ — сформируйтны тіян славнӧй краснӧй отрядъясысь кӧрт дивизия...
(Сійӧ лыддьӧдліс тайӧ отрядъяссӧ, да наын боецъяслысь лыдсӧ, и налысь боевӧй средствояссӧ).
Мыйсянь миянлы заводитны?
Заводитам геройскӧй подвигсянь, хлопцы...
Мартыновка сикт комын вит лун нин осаждайтчыссьӧ генерал Красильниковлӧн звермӧм белӧй бандаясӧн.
Мартыновецъяс — куим сюрс боец, найӧ оз кӧсйыны сетчыны и сӧгласенӧсь бурджык кувны медбӧръя мортӧдз...
Ми кӧ огӧ локтӧй на дорӧ отсӧг вылӧ — найӧ куласны.
Мездам кӧ найӧс, — миян дивизияын лоас калитчӧм Мартыновскӧй полк...
Висьтавліс сійӧ убедительнӧя и гӧгӧрвоана.
Кытшын муас пукалысь войтыр сувтісны.
Найӧ, кодъяс сулалісны, ёнджыка матыстчисны.
Зумыштчӧм чужӧмъяс серти вӧлі тыдалӧ, мый налы мӧрччис командующӧйлӧн речыс.
— Нуӧд! — шуисны войтыр, — ми сӧгласенӧсь.
Нуӧд миянӧс Мартыновка вылӧ.
Буденнӧй лэптіс кисӧ, ланьтӧдіс да подробнӧя висьталіс, кыдз колӧ видлавны вӧвъясӧс, дорны омӧля дорӧмъясӧс, и юктавны, и кыдз найӧс седлӧавны, и мый босьтны сьӧрысь походӧ.
Войтыр котӧртісны домалӧм вӧвъяс дорӧ, и степӧ и походнӧй кузнеча дорӧ, землянкаяс дорӧ.
Эз на коль часджын — Буденный тшӧктіс трубачлы:
— Вӧвъяс вылӧ!
Отряд, лагерас обозсӧ да охрана кольӧмӧн, петіс походӧ.
Боецъяс — параясӧн — ылӧдз нюжӧдчисны степнӧй туй кузя.
Знамякӧд радӧм — водзвылас — гӧрба ныра, кос да кӧзяиныс кодь жӧ сӧнӧд, рыжӧй донскӧй вӧв вылын, муніс Семен Буденный, седлӧас быдмӧм, зумыштчӧм да спокойнӧй.
Вӧв на вӧв сыкӧд — Ворошилов да Пархоменко, кодъяс вуджисны тачанка вылысь седлӧяс вылӧ.
На бӧрся — колонна юрын — трубачьяс, литаврщикъяс да запевалояс, — степнӧй теноръяс.
Кор отрядыс, вӧвъяслы шойччӧг сетӧмӧн, вуджліс воськов вылӧ, теноръяс заводитлісны ньӧжмыд, гора казачӧй сьыланкыв, и став отрядыс босьтліс ён гӧлӧсъясӧн, — теноръяс качлывлісны, и подголосокъяс нюжӧдлісны сэтшӧм дыр, кажитчӧ вӧлі, мед кывзіс став степыс...
Но кывзісны сӧмын варышъяс вылын сынӧдын да сусликъяс асланыс нораяс дорын...
Ворошилов воліс матӧджык строй дорас да сьыліс зэв окота пырысь.
Буденный инмӧдчыліс шпоръяснас вӧв бердӧ, Донец сыналӧм бӧжнас скӧрысь ӧвтыштӧмӧн, вуджліс ӧдӧба гӧнеч вылӧ.
Ланьтліс сьыланкыв, — лэбысь колонна весьтын кыпӧдчыліс бус.
Узисны, вӧвъяс вылысь седлӧяс босьтавлытӧг, кӧстеръяс ӧзтывтӧг.
Еще эз на босьтчы кыа — боевӧй пӧрядокӧ перестроитчӧм отряд вӧрзис Мартыновка вылӧ.
Войнас ыстылӧм разведчикъяс донеситісны противник расположение йылысь, сійӧ гӧгӧр кытшалӧма сиктсӧ.
Сӧветуйтчыны чукӧртчисны Ворошилов, Буденный да сотняяслӧн командиръяс.
Решитӧма вӧлі кучкыны белӧйяс штаб кузя, жугӧдчыны сиктӧ да сэсянь нин ӧтув мартыновецъяскӧд чашйыны-косявлыны да грӧмитны кытшсӧ...
Югдытӧдз коли недыр, и кодзувъяс лоисны этшаджык.
Нёль цептӧн паськӧдчӧм отряд муніс тыр гӧнечӧн.
Буденный висьталіс командующӧйлы, мед сійӧ кутчысис мӧд цептас да эз пет воддзаас.
Сикт ещӧ оз на вӧлі тыдав, но тӧлыс вайліс нин сэсянь тшын, кизяк да нянь дук.
Лӧзӧдіс асыввыв.
Паськаліс, пыр сьӧдджык лоис кымӧртӧм кыалӧн югыдыс, — тревогаӧн сы вылӧ видзӧдлывліс Буденный.
— Содты!
Водзын тыдовтчисны бипуръяслӧн гӧрдіник бияс.
Орччӧн скачитысь разведчик индіс Буденныйлы кык пулӧн асъя рӧмыдын сьӧд вуджӧръяс вылӧ, — сэні вӧлі штаб да Красильников коннӧй полклӧн лагерыс.
Казакъяс, дерт, узьӧны, кыдз кабанъяс, степсянь уськӧдчӧм виччысьтӧг...
Разведчик ылаліс.
Буденный аддзис, мый сэні вӧрӧны, — чукӧра пуяссянь бокынджык чукӧртчисны верзьӧмаяс.
Белӧйяс сідз жӧ, тыдалӧ, думайтісны, мый мартыновецъяс тайӧ часнас, дерт, кӧнкӧ, чорыда узьӧны окопъясаныс.
Донецсӧ крута сувтӧдӧмӧн, сідз, мый сійӧ вартны кутіс кокъяснас да зілис кыпӧдчыны бӧр кок йылас, Буденный кыскис пуртӧссьыс шашкасӧ: «Ме бӧрся! — и йӧткыштіс вӧвсӧ.
Сы бӧрся, — горзіг, равзіг степнӧй ног чилзӧмӧн, шашкаяснас ӧвтчӧмӧн — нетшыштчис воддза цепь.
Сьӧкыд кок шыӧн краснӧй лаваяс тювисны водзӧ — сэтчӧ, кӧні сьӧд пуяссянь неуна веськыдвылынджык отражайтчис ва гӧптын кыалӧн ӧзъян полосаыс...
Сэні югнитіс да мӧдіс тіравны пулемётлӧн би, жунькнитісны пуляяс, йиркакывны кутіс степь...
Паныд лэбисны враглӧн ещӧ тӧдчытӧм на, гудыр массаяс...
Пархоменко заводитліс кутны Климент Ефремовичлысь вӧвсӧ домӧдыс, но мӧдыс нетшыштіс сылысь поводсӧ, вӧтліс ярмӧм вӧвсӧ водзӧ.
Ворошилов тӧдіс, мый тайӧ секундаясыс решайтӧны коннӧй бойлысь судьбасӧ: коді водзджык бергӧдчас?..
Сійӧ аддзис Буденнӧйӧс, — медводзын, стременаяс вылас кыпӧдчыштӧмӧн, клиноксӧ лэптӧмӧн, — сійӧ корсис паныдасьӧм.
Врагъяс — найӧ ӧні бура вӧлі тыдалӧны — быдмисны цеп бӧрся цеп: полк ставнас лэбис матыстчӧм вылӧ.
Буденный, кыккокйыв тювысь Донец вылын, ставнас нюжӧдчӧмӧн, судзӧдіс шашканас водзӧджык чеччыштӧмӧн ыджыд тошка казакӧс, — казак кутчысис юрас...
И пыр жӧ лэбыштіс кык вылӧ, крестӧн кераліг, — ӧти казакыс водіс вӧв бурысь вылас, мӧдыслӧн керыштӧм сьылісьыс ылькнитіс сьӧд вир.
Врагъяс крута бӧрыньтісны вӧвъяснысӧ, бергӧдчисны.
Сӧмын некымын верзьӧмаяс зурасисны, но вӧлі путкыльтӧмаӧсь, нырыштӧмаӧсь, — вошины кутны позьтӧм лаваын.
Казакъяс бергӧдчисны, и вӧтлісны, вӧтлісны найӧс, ӧтарӧ и мӧдарӧ кераліг, том краснӧй казачата.
Горзысь верзьӧмаяс да быгзьӧм, ньылӧмӧн ӧвтысь вӧвъяс пӧвсын скачитысь Ворошилов выльысь аддзис Донецлысь жергӧдчӧм, лысӧй юрсӧ да дзоляник сӧнӧд фигура, и сійӧ клиноклысь ва моз лӧстыштлӧмсӧ...
Ставыс тӧвзис, кыдз ураган...
Ворошилов кутіс надзмӧдны вӧвсӧ.
Горзісны раненнӧйяс.
Веськыдвылын, пруд сайын, ӧзйыліс ружьеясысь лыйсьӧм.
Сійӧ сувтіс бадь куст улӧ, — вӧлыс нюжӧдчис оранжевӧй ва бердӧ.
Скачӧн воис Пархоменко.
— Полкыс дзоньнас кералӧма чӧрту...
Победа!
— Кыдз эськӧ эз пырны миян ёна лишнӧйсӧ...
— Оз, Буденный делӧтӧ гӧгӧрвоӧ.
— Тэ ыстін мартыновецъяс дорас?
— Ысті кыкӧс...
— Пыр жӧ общӧй наступлениеӧ...
8
Тадзи заводитчис Царицынӧс дорйӧм.
Асыв-лунвывса вокзал туйяс вылын Сталинлӧн вагоныс вӧлі сійӧ сьӧлӧмнас, коді вӧтліс организованнӧй вӧлясӧ кар пасьта став чукыльяс кузя, учреждениеяснас, заводъяснас да пристаньяснас, став фронт кузя, кӧні формируйтчылісны полкъяс, бригадаяс, дивизияяс и кӧні военнӧй комиссаръяс митингъяс вылын разъясняйтлісны революциялысь могъяс, став ыджыдсьыс-ыджыд округ кузя, кӧні агитаторъяс да продотрядъяс митингуйтлісны сиктъясын, станицаясын да хуторъясын, гӧль да шӧркодя олысь крестьянаӧс мобилизуйтӧмӧн да кулакъяслысь водзсасьӧмсӧ жугӧдӧмӧн.
Сюрс подводаяс нянь тырӧн кыссисны Царицынлань, скӧт стадаяс ротіктісны туйяс кузя волжскӧй пристаньяс дорӧ...
Быд лун мӧдӧдсьылісны маршрутнӧй поездъяс Москваӧ.
Царицын, Черный Яр, Камышин, Балашово пристаньяс вылын грузитлісны баржаяс вылӧ скӧт, чери, нянь да вӧтлылісны вывлань — Нижний Новгородӧ.
Войвыв столицаяс вермисны ӧні коставлытӧг пӧлучайтны паёк.
Смерть ваян тшыглӧн угрозаыс прӧйдитіс.
Но став опасностьыс вӧлі водзын.
Контрреволюция эз сетлы весиг лолыштӧм кост шойччӧг.
Июль помсянь заводитчис красновскӧй генералъяслӧн Царицын вылӧ генеральнӧй наступление.
Таубе типа германскӧй аэропланъяс шыбытісны Царицынӧ листовкаяс — Мамонтовлысь воззвание:
«Царицын карса граждана и ті, российскӧй армиялӧн ылалӧм пиян.
Тіян дорӧ шыӧдча ме, медбӧръяысь вӧзъя мирнӧй да спокойнӧй олӧм единӧй да великӧй Россияын, православнӧй Россияын, енлы веруйтысь Россияын.
Матын тіян часныд и матын енлӧн наказаниеыс став тіян преступлениеясысь.
Висьталӧй, мый понда пӧгибнитад ті, мый понда пӧгибнитасны тіян гӧтыръясныд да челядьныд, и озыр кар пӧрас пустыняӧ да жуглӧм торпыригӧ?
Мый вӧсна ті куланныд?
Сійӧ фальшивӧй куимсё шайт вӧсна?
Но мый ті сёяд?
Тіян весиг няньныд оз тырмы...
Ловъя ен нимӧн заклинайта тіянӧс: казьтыштӧй, мый ті роч йӧз, и дугдӧй кисьтны братскӧй вир.
Ме вӧзъя тіянлы август дас витӧд лунысь не сёрӧнджык сдайтчыны и сдайтны тіянлысь картӧ миян донскӧй войскаяслы.
Ті кӧ сдайтчанныд вир кисьттӧг да сетад меным ассьыныд ӧружиетӧ да военнӧй припасъястӧ — ме кӧсйыся кольны тіянлы олӧм.
Мӧдарӧ кӧ — кулӧм тіянлы позорнӧй.
Виччыся август дас витӧд лунӧдз.
Бӧрас — пӧщада оз ло».
Саша Трубка чукӧртіс «Грузолес» вылын митинг да лыддис тайӧ листовкасӧ.
— Коді кӧсйӧ паныд шуны генерал Мамонтовлы? — лыддьӧмсӧ помалӧм бӧрын юаліс сійӧ да клопнитіс асьсӧ кобура кузяыс. — Паныд шуасьӧмъяс лыддя лишнӧйӧн.
Ставыс яснӧ.
Тайӧ кобураас менам вочакыв генералъяслы...
Предлагайта тіянлы, мужикъяс, примитны резолюция: ставлы ӧтитӧг мунны фронт вылӧ.
Став «Грузолеслы».
Керъяс катайтны да пилитавны кутам бӧрын — кор Мамонтовӧс помӧдз пилитам.
«Грузолесса» рабочӧйяс шуисны — мунны фронт вылӧ ставӧн.
Французскӧй механическӧй заводса рабочӧйяс шуисны — мунны фронт вылӧ ставӧн.
Ӧрудийнӧй заводса рабочӧйяс шуисны — мобилизуйтчыны фронт вылӧ ставлы да сэк жӧ лун и вой — куим сменаӧн — прокатывайтны стальнӧй броня да срочнӧя стрӧитавны бронепоездъяс.
Рабочӧйяслӧн отрядъяс бӧрся мунлісны фронт вылӧ мамъяс, гӧтыръяс, чойяс, челядь, нуисны ёкмыльяс да нопторъяс сёянӧн, шома йӧв тыра гырничьяс...
Колльӧдчысьясӧс эз лэдзлыны позицияясӧдз, да нывбабаяс и челядь дыр сулалісны кӧнкӧ мыльк йылын, видзӧдіг, кыдз налӧн кужтӧм верӧсъясыс да вокъясыс стрӧитчӧны эрд вылын кык рядӧн, и кутӧны ружьеяс, да шуалӧны: «Первой — второй, первой — второй», и восьлалӧны да бергӧдчывлӧны, рядъяссӧ торкаліг, и водлӧны да лыйлӧны, да сэсся, неуна велӧдчыштӧм бӧрын мунӧны ылӧ степӧ — дорйыны асланыс олӧмӧн рабочӧй свобода.
Нянь, огурец да лук тыра нопторъяссӧ мыльк йылӧ кутшӧмкӧ служивӧй охрана улӧ кольӧмӧн, нывбабаяс да челядь, волнуйтчӧмаӧсь да шыавтӧмӧсь, бӧр мунлісны карӧ, медым вежны мужичӧйясӧс обороннӧй удж вылын.
Не этша том нывбаба муніс фронт вылӧ — санитаркаясӧн, боецъясӧн, мукӧдъяс — грамотнӧйяс — агитпропӧ — лыддьыны окопъясын ыджыд газет, — «Революциялӧн солдат», коді ӧні издавайтчыссис Царицынын Межинӧн.
Ӧти татшӧм ныв дорӧ сёрӧн рытнас ӧтчыд оврагын, кӧні меститчыліс выльӧн сформируйтӧм Варваропольскӧй шахтерскӧй полклӧн штабыс, кӧстер дорӧ локтіс Агриппина.
Вӧлі сійӧ пасьтасьӧма бура — тасмаӧн зэлыда вӧнялӧм защитнӧй дӧрӧма, красноармейскӧй звездаа выль картуза.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм шуштӧм, быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчыліс орӧдны голясӧ тайӧ нылыслы, коді паськӧдӧма кӧстер дорӧ турун вылӧ ассьыс став «струментсӧ»: некымын газет да брошюра, чернила доз да бумага листъяс...
Синкымъясыс Агриппиналӧн вӧлі кыптыштӧмаӧсь, мича ныр бордъясыс тіркмунлісны, синлысъясыс лэдзсьӧмаӧсь увлань.
— Тӧварыш, мем тіянкӧд сёрнитыштны колӧ, — шуис сійӧ тайӧ нылыслы. — Вермад ті менӧ велӧдны грамотаӧ кык вежонӧн али он?
Ме сы йылысь, мый тайӧ менам абу шмонитӧм...
(Бергӧдіс чужӧмсӧ да лӧня).
Ме верма шудӧс ассьым воштыны...
Чорыд косьяс кык вежонысь водз оз заводитчыны, кад лоас...
Колӧ гӧгӧрвоны, — менам гӧрб вылын кык челядь.
Налы колӧ быдмыны, колӧ велӧдчыны, а ме неграмотнӧй...
Наысь ӧтдор — ӧти морт, сійӧ партейнӧй, Ленинӧс бура тӧдӧ, Ворошиловӧс тӧдӧ...
И ме аддза — сылы менам пемыдлунӧй регыд горшас тасасяс...
Сійӧ ротнӧй командир, — тайӧс колӧ гӧгӧрвоны...
Кык вежон, тӧварыш, сета тіянлы срок...
Агриппина сідз видзӧдліс карса ныв вылӧ, — мӧдыс пыр жӧ сӧгласитчис, да, кад воштытӧг кӧстер дорын заводитчис медводдза урок.
Июль тӧлысьӧн Ворошиловлӧн группа, коді снабдитчис эшелонъясын вайӧм военнӧй запасъясӧн, паськӧдіс фронтсӧ, босьтіс Калач да веськыд берег вылын — Нижнечирскӧй станица, кӧні вӧліны няньлӧн зэв гырысь запасъяс.
Ставӧн гӧгӧрволісны, мый тайӧ водзӧ мунӧмыс абу надежнӧй, мый сійӧ вермас лоны зумыдӧн, сӧмын кор лоасны жугӧдӧмаӧсь Мамонтовлӧн главнӧй вынъясыс.
Став армия и тыл гӧтӧвитчылісны страднӧй лунъяс кежлӧ.
Военрук Снесаревӧс, медбӧрти, вӧлі отзовитӧма Москваӧ — Ленин настаивайтӧм серти Высшӧй военнӧй сӧветын, кӧні Троцкий лёкысь дорйыліс генералӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд победаӧн.
Та йылысь юӧр пӧлучитӧмӧн, Сталин чукӧртіс ас ордас военнӧй совещание.
Колӧ вӧлі вӧчны ещӧ ӧти воськов армияӧс организуйтӧмлань: бырӧдны нёль царицынскӧй штабсӧ да на местаӧ пуктыны единӧй Военнӧй сӧвет.
Татшӧм решение йывсьыс Сталин телеграфируйтіс Москваӧ, кӧні наметитліс Военнӧй сӧветӧ вит шленӧс: асьсӧ, Москалевӧс, Ворошиловӧс, штаблысь политическӧй комиссарсӧ да Тритовскийӧс, военнӧй специалистӧс, — вӧвлӧм армеецъяс пӧвсысь вежӧра, тӧдысь да скромнӧй мортӧс.
Высшӧй военнӧй сӧвет пуксис да некымын лун чӧв олӧм бӧрын вочавидзис, мый сӧгласен Царицынын Военнӧй сӧвет лӧсьӧдӧм вылӧ, но лыддьӧ, мый сійӧ должен лоны сӧмын куим шленысь: Сталинысь, Москалевысь да военнӧй специалист Ковалевскийысь.
Татшӧм решениеыд вӧлі веськыд предательствоӧн Троцкийсянь.
Сэки Сталин, вензьытӧг и опровергайттӧг, вӧчис ещӧ ӧти организационнӧй воськов: прикажитіс Чрезвычайнӧй комиссияса начальниклы арестуйтны да допроситны Носовичӧс, Ковалевскийӧс, Чебышевӧс и налысь став штабсӧ.
Тайӧ вӧлі нин сійӧ лунъясӧ, кор мамонтовскӧй батареяяс вӧнялісны фронтсӧ ураганнӧй биӧн да берлинскӧй сьӧд нойӧ бура пасьтасьӧм казачӧй полкъяс кымӧръясӧн ӧшйисны окопъяс весьтын.
Ковалевский, Чебышев, Сухотин, Лохматов да Кремнев, — а некымын часӧн сёрӧнджык — инженер Алексеев кыкнан пиыскӧд — вӧліны арестуйтӧмаӧсь, допроситӧмаӧсь да налӧн признайтчӧмъяс бӧрын лыйлӧмаӧсь.
Генерал Носовичӧс спаситіс Троцкий, мездіс сійӧс арестысь да мӧдӧдіс Балашовӧ.
Сэні Носович вредитіс на ещӧ тӧлысь кык.
Регыд мысти, выль арестысь полӧмӧн, сійӧ вуджис добровольческӧй армиялысь фронтсӧ да представитіс Деникинлы ассьыс объяснениеяс.
Военнӧй сӧветӧ коймӧд шленӧн Ковалевский пыдди вӧлі назначитӧма Ворошиловӧс.
Мамонтов чукӧртліс ассьыс главнӧй вынъяссӧ веськыда Царицынлы паныдӧн да вӧчліс сквознӧй удар сійӧ магистраль кузяыс, код кузя тӧлысь сайын локтісны косьясӧн Ворошиловлӧн эшелонъяс.
Косьяслӧн мӧд вежон помӧ Коммунистическӧй да Морозовско-Донецкӧй дивизияяс кутісны усьны эбӧссьыс — резервъяс эз тырмывны.
Ворошилов эшелонъясӧн вайӧм снарядъяс да патронъяс кутісны помӧ воны.
Ӧружие да огневӧй снаряжение ыстыны медся срочнӧй требованиеяс вылӧ вочакывйӧн Высшӧй Военнӧй сӧвет, медбӧрти, кыввидзис, мый ӧружие да огнеприпасъяс вермас лоны ыстӧма Москваысь сӧмын сэк, кор заявкаясын лоас индӧма ӧружиеын нуждайтчан боецъяс лыдлӧн точнӧй лыдпас, Царицынын военнӧй имуществолӧн наличие да водзджык рӧскодъяслысь суммаяс шайтъясын.
Сталин ыстіс Москваӧ Пархоменкоӧс, медым нетшыштны Высшӧй военнӧй сӧветлысь ӧружие да огнеприпасъяс, пырысь-пыр вайны Царицынӧ.
Нижнечирскӧй станицатӧ лоис кольны.
Краснӧйяс бӧрыньтчисны Донлӧн шуйгавыв берег вылӧ.
Поссӧ вӧлі сетӧма враглы.
Калач эновтӧма.
Царицынӧ лун и вой воалісны раненнӧйясӧн шӧтӧм поездъяс.
Кривая Музга дорыв комдивизиялӧн медбур полкъясыс воштісны составсьыс джын дорысь унджык, Лукаш вӧлі сьӧкыда ранитчӧма.
Вирӧн ойдӧм, мучитчӧм Краснӧй Армия мыджсьыліс ӧні сӧмын бронепоездъяс вылӧ, — ураганнӧй биӧн найӧ шыбытлісны бӧрвыв мамонтовецъяслысь зырӧдысь ыджыдсьыс-ыджыд резервъяссӧ.
Но эз тырмывны снарядъяс.
Бешеннӧй коннӧй атакаясӧн враг кутны вермытӧма нетшкысис карлань.
Орудиеяс йиркӧмысь Царицынын зилькакылісны ӧшинь стеклӧяс.
Став населениеыс тэрыба кодйис окраинаясын укреплениеяслысь медбӧръя визьсӧ.
Сталин вӧлі окопъясын.
Сэтчӧ сылы вайисны телеграмма, коді требуйтіс пырысь-пыр образуйтны Лунвыв фронтлысь Революционнӧй сӧвет оперативнӧй делӧясӧ комиссаръясӧн некутшӧма сюйсьытӧм подув вылын, штабсӧ меститны Козловӧ.
Сійӧ жӧ часӧ карса окраинаын дзоляник керкаын чукӧртчис Военнӧй сӧвет, да Ленинлы и Центральнӧй Комитетӧ вӧлі ыстӧма телеграмма:
«Тӧдса-ӧ Высшӧй военнӧй сӧветлы Троцкийлӧн вылын индӧм приказыс?
Троцкийлӧн телеграфнӧй приказ грӧзитӧ став фронтлы развалӧн да лунвылын став революционнӧй делӧлы гибельӧн и оз вермы лоны выполнитӧма Лунвыв фронтса Военнӧй сӧветӧн».
Сталин эз петавлы окопъясысь, сэсянь веськӧдліс резервъяс ысталӧмӧн, огнеприпасъяс ваялӧмӧн, сӧмын на вӧчӧм сьӧкыд пушкаясӧн вооружитӧм выль бронепоезд мӧдӧдӧмӧн.
Окопӧ чеччыштіс Ворошилов, — сійӧ воис передовӧй линиясянь броневик вылын, ставыс вӧлі няйтӧссьӧма, маслӧӧссьӧма.
Сійӧ чӧла видзӧдіс Сталин вылӧ, — паръясыс сылӧн тіралісны.
— Усис Коля Руднев, — шуис сійӧ да здук дыра сулаліс чӧв. — Патронъяс абуӧсь...
Водзсасям куш штыкъясӧн...
Воштӧмъяс гырысьӧсь...
Но, муна цептӧ...
Петіс окопысь.
Пуксис броневикӧ (коді воліс выль пулемётнӧй дискъясла), тӧвзис.
Кор мамонтовецъяслы кажитчыліс нин, мый найӧ ещӧ ӧти медбӧръя выныштчылӧмӧн жугӧдчасны пырасны карӧ, — налы паныд выступитіс рабочӧй окраинаясын сформируйтӧм свежӧй Новоникольскӧй полк.
Сталин шуис налы некымын кыв, и найӧ мунісны лыйсьытӧг.
На водзын мунысь бронепоезд биа шквалӧн весаліс туйсӧ.
Новоникольцы воисны враг окопъясӧдз и уськӧдчисны штыкъясӧн.
Мамонтовскӧй пехота, коді эз виччысь свежӧй частьяслысь кучкӧмсӧ, дрӧгнитіс да бергӧдчис пышйыны.
Сійӧс паныдалісны асланыс жӧ казачӧй сотняяс, найӧ уськӧдчисны керавны пышйысьясӧс.
Но и тайӧ сотняяссӧ вӧлі чышкыштӧма бронепоезд биӧн да кар дорын сулалысь батареяяс биӧн.
Выныштчылӧмыс, кодӧн белӧйяс нетшкысисны пырны карӧ, жугаліс, кыдз тайӧ частӧ овлӧ, налы паныд виччысьтӧг пыртӧм выль вынӧн.
Белӧйяс, быттьӧ сотыштісны найӧс, чеччыштісны Царицынсянь бӧрвыв.
Мамонтов ыстіс резервъяс.
На вылӧ флангсянь бешеннӧя кучкис Громославскӧй полк.
Белӧйяс мӧдісны бӧрыньтчыны Кривая Музга сайӧ.
Сэки на вылӧ вувзьысис морозовскӧй кавалерия да шыбытіс Донӧ ещӧ асывнас на, кажитчӧ вӧлі, — победоноснӧй, рыт кежлас — пасьвартӧм мамонтовскӧй армиялысь став ядросӧ.
«Царицынскӧй районса сӧветскӧй войскаяслӧн наступление шедӧдіс успех...
Противникӧс жугӧдӧма дзикӧдз да шыбытӧма Дон сайӧ.
Царицынлӧн положение зумыд.
«Наступление водзӧ нуӧдсьӧ.
Нарком Сталин».
{Толстой А. Н. (комиӧдіс Подоров И.) @ Зарни ключ либӧ Буратинолӧн приключениеяс @ беллетристика @ Алексей Толстой. Зарни ключ либӧ Буратинолӧн приключениеяс @ 1939 @}
Алексей Толстой. Буратино.
Тайӧ книгасӧ сиа Людмила Ильинична Толстаялы.
Водзкыв
Кор вӧлі ме ичӧтик, — зэв нин важӧн, — ме лыддьылі ӧти книга, сійӧ шусьыліс «Пиноккио, либӧ пу аканьлӧн похождениеяс» (пу акань итальянскӧй ногӧн шусьӧ буратиноӧн).
Ме унаысь висьтавлывлі аслам ёртъяслы, нывкаяслы да зонкаяслы, Буратинокӧд интереснӧй лоӧмторъяс йылысь.
Но сы вӧсна, мый небӧгыс воши, то ме быд разын висьтавлывлі выль ногӧн, лӧсьӧдлывлі сэтшӧм похождениеяс, кутшӧмъяс небӧгас дзик эз и вӧвны.
Ӧні, уна-уна во мысти, ме тӧд вылӧ уськӧді ассьым важ Буратино ёртӧс да мӧвпышті висьтавны тіянлы, нывкаяс да зонкаяс, тайӧ пу морт йывсьыс вӧвлытӧм историясӧ.
Столяр Джузеппелы кипод улас веськалі пес, коді чипсіс морт гӧлӧсӧн
Зэв нин важӧн Средиземнӧй саридз берегвывса карын овліс столяр Джузеппе, прӧзвище сертиыс Сизӧй ныр.
Ӧтчыд кипод улас сылы веськалі пес, тӧвся кадын пач ломтан прӧстӧй пес.
— Абу омӧль тор, — ачыс аслыс шуис Джузеппе, — мыйкӧ тась позяс на вӧчны, пызан кок ли мый ли...
Джузеппе ӧчкиасис кӧвйӧн кӧртавлӧм ӧчкиӧн сы вӧсна, мый ӧчкиыс важ жӧ нин вӧлі, — бергӧдлыштіс пессӧ киас да заводитіс сійӧс лӧсавны ичӧтик черӧн.
Но муртса на сійӧ заводитіс лӧсавны, чирӧстіс кодлӧнкӧ зэв вӧснидик гӧлӧс:
— Ой-ой, ньӧжйӧджык, пӧжалуйста!
Джузеппе вештіс ӧчкисӧ ныр йылӧ, кутіс гӧгӧр видзӧдны мастерскӧйсӧ, — некод абу...
Сійӧ видзӧдліс верстак улӧ, — некод абу...
Сійӧ видзӧдліс стружки тыра кӧрзинаӧ, — некод абу...
Сійӧ сюйліс юрсӧ ӧдзӧс сайӧ, — и ывла вылын некод абу...
«Каститчис ӧмӧй меным? — мӧвпыштіс Джузеппе. — Коді эськӧ тайӧ вермис чирӧстны?»...
Сійӧ выльысь босьтіс черсӧ да бара — сӧмын на кучкис пескас...
— Ой, доймӧ ӧд, шуа, — горӧдіс вӧснидик гӧлӧс.
Тайӧ разын Джузеппе повзис нин ёна, сылӧн весиг ӧчкиыс пӧсяліс...
Видлаліс сійӧ жырсьыс став пельӧсъяссӧ, пыраліс весиг пачас да юрсӧ бергӧдлӧмӧн дыр видзӧдіс трубаас.
— Некод абу...
«Гашкӧ, менам мыйкӧ юсис лӧсявтӧм тор, да сы вӧсна менам пельясын тиньгӧ?» — мӧвпыштіс ас кежас Джузеппе...
Эз, талун сійӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз юлы...
Неуна сайкалыштӧм бӧрын, Джузеппе босьтіс струж, татшкис мӧлӧтӧн струж бӧрладор помас, медым буретша — не этша и не вывті ёна — петас стружлӧн лезвиеыс, пуктіс сэсся пессӧ верстак вылӧ, и — сӧмын на нуӧдыштіс стружки рад...
— Ой, ой, ой, ой, кывзӧй, мый тэ чеплясян! — зэв лёкысь чирӧстіс вӧснидик гӧлӧс...
Джузеппе уськӧдіс стружсӧ, бӧрыньтчис, бӧрыньтчис да пуксис веськыда джоджас: сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧснидик гӧлӧсыд кыліс пес пытшкӧссьыс.
Сёрнитысь пессӧ Джузеппе козьналӧ аслас ёртыслы, Карлолы
Тайӧ каднас Джузеппе ордӧ пырис важся приятельыс сылӧн, шарманщик Карло.
Коркӧ Карло ветлывліс каръясӧд паськыд дора шляпаӧн да шарманкаӧн, сьылӧмӧн да музыкаӧн нажӧвитліс аслыс нянь вылӧ.
Ӧні Карло вӧлі пӧрысь нин и висьӧ, шарманкаыс сылӧн важӧн нин жугаліс.
— Видза олан, Джузеппе, — шуис сійӧ мастерскӧйӧ пырӧмӧн. — Мый тэ джоджын пукалан?
— А ме, аддзан-ӧ, ичӧтик винт вошті...
Но, да мед — вочавидзис Джузеппе, да кӧсӧя видзӧдліс пес вылӧ. — Но, а тэ кутшӧма олан-вылан, старина?
— Омӧля, — вочавидзис Карло. — Пыр мӧвпала, — кыдзи эськӧ меным нажӧвитны нянь вылӧ...
Кӧть эськӧ мед тэ меным отсыштін, сӧветуйтін эськӧ ли мый ли...
— Таысь прӧстӧй тор нинӧм абу, — гажапырысь шуис Джузеппе да мӧвпыштіс ас кежас: «Вай ӧні жӧ мездыся тайӧ проклятӧй пессьыс». — Таысь прӧстӧй торйыс немтор абу, — верстак вылас куйлӧ зэв бур пес, босьт тэ тайӧ пессӧ, Карло, да ну гортад...
— Эх-хэ-хэ, — жугыля вочавидзис Карло. — А, мый жӧ водзӧсӧ?
Нуа ме гортӧ пес, а менам весиг и пачыс каморкаын абу.
— Ме тэныд делӧ висьтала, Карло...
Босьт пурт, вӧч тайӧ пессьыс акань, велӧд сійӧс шуавны быдсяма тешкодь кывъяс, сьывны, йӧктыны, да и новлӧдлы керкаысь керкаӧ.
Нажӧвитны пондан сэк нянь кусӧк вылӧ да стӧкан вина вылӧ.
Сэки верстак вылын, кӧні куйліс пескыс, чирӧстіс вӧснидик гажа гӧлӧс:
— Браво, зэв бура думыштін, Сизӧй ныр!
Джузеппе бара кутіс тірзьыны повзьӧмысла, а Карло сӧмын шензьӧмӧн гӧгӧр видзӧдлывліс, кытысь кылӧ гӧлӧсыс?
— Но, аттьӧ, Джузеппе, мый меным сӧвет сетін.
Нуа, пӧжалуй, тэнсьыд пестӧ.
Сэки Джузеппе кватитіс пессӧ да ӧдйӧджык сюйыштіс сійӧс ёртыслы киня улас.
Либӧ сійӧ эз пелька сюйышт, либӧ пескыс ачыс чеччыштліс да котшнитіс Карлолы юрас.
— Ок, вот кутшӧм тэнад козиныд! — ӧбидитчӧмпырысь горӧдіс Карло.
— Прӧстит, другӧ, тайӧ эг ме тэнӧ кучкы.
— Сідзкӧ, ме ачым аслым кучки юрам?
— Эн, другӧ, эн — колӧ чайтны, мый пескыс ачыс кучкис тэныд.
— Ылӧдчан, тэ кучкин...
— Эг, эг ме...
— Ме тӧда вӧлі, мый тэ пьянник, Сизӧй ныр, — шуис Карло, — а тэ ещӧ и пӧръясян.
— Ук, тэ, — нӧшта и видчыны! — горӧдіс Джузеппе. — Нолтӧ, волы матӧджык!..
— Ачыд матыстчы, ме тэнӧ нырӧдыд кватита!..
Кыкнан старикыс дузгӧдчисны да заводитісны усьласьны мӧда-мӧд вылас.
Карло кватитіс Джузеппеӧс сизӧй нырӧдыс.
Джузеппе кватитіс Карлоӧс дзор юрсиясӧдыс, кодъяс быдмӧны вӧлі пельяс гӧгӧрыс.
Та бӧрын найӧ заводитісны тувкӧдны мӧда-мӧдсӧ.
Тайӧ каднас верстак вылын чирзіс да эльтчис ёсь гӧлӧс:
— Содты, бурджыка содты!
Бӧръявылыс старикъяс мудзисны, пондісны пошиктыны.
Джузеппе шуис:
— Вай миритчам ли мый ли...
Карло вочавидзис:
— Но, мый нӧ, вай миритчам...
Старикъяс окыштчисны.
Карло босьтіс пессӧ киняулас да муніс гортас.
Карло мастеритӧ пу акань да нимтӧ сійӧс Буратиноӧн
Карло оліс пос улын, каморкаын, кӧні сылӧн мича пач картинаысь кындзи немтор эз вӧв; пачыс сулаліс ӧдзӧслы паныда стенын.
Но мича пачыс, пач биыс и би вылын пуысь пӧртйыс эз вӧвны настоящӧйӧсь — найӧс вӧлі серпасалӧма важ дӧра кусӧк вылӧ.
Карло пырис каморкаас, пуксис коктӧм пызан дінса дзик ӧти улӧс вылӧ да, пессӧ гӧгӧр бергӧдлӧм бӧрын, заводитіс пуртӧн вӧчны сэтысь акань.
«Кыдзи эськӧ меным сійӧс нимтыны? — мӧвпаліс Карло. — Нимта ме сійӧс Буратиноӧн.
Тайӧ нимыс ваяс меным шуд.
Ме тӧдлі ӧти семьяӧс, — ставнысӧ найӧс шулісны Буратиноӧн: батьыс — Буратино, мамыс — Буратино, челядьыс — Буратинояс жӧ...
Ставныс найӧ олісны гажаа да тӧждысьтӧг...»
Первой сійӧ вӧчис пес вылӧ юрсияс, сэсся плеш, сэсся — синъяс...
Друг синъясыс асьныс воссисны да дзоргӧдчисны сы вылӧ...
Карло эз петкӧдлы, мый повзис, сӧмын меліа юаліс:
— Пу синъяс, мыйла ті сэтшӧм тешкодя видзӧданныд ме вылӧ?
Но акань чӧв оліс, колӧ чайтны сы вӧсна, мый сылӧн нӧшта эз на вӧв вомыс.
Карло вӧлаліс банбокъяс, сэсся вӧчис ныр, кутшӧм сійӧ пыр овлӧ.
Друг нырыс ачыс кутіс нюжавны, быдмыны, да артмис сэтшӧм кузь, ёсь ныр, мый Карло весиг кызӧктіс:
— Абу лӧсьыд, кузь...
И заводитіс вундыны нырыслысь помсӧ.
Он на босьт!
Ныр пондіс бергавны, пескылясьны, да сідзи и коли кузьысь-кузь, любопытнӧй, ёсь нырӧн.
Карло босьтчис вом дінӧ.
Но сӧмын на удитіс вӧчны вомдоръяс, — вомыс пыр жӧ воссис:
— Хи-хи-хи, ха-ха-ха!
И мыччысис вомсьыс векньыдик гӧрд кыв да пондіс дзерӧдчыны.
Тайӧ проделкаяс вылӧ видзӧдтӧг, Карло водзӧ кутіс вӧлавны, вундавны, гудйыны...
Аканьлы вӧчис тшӧка, сьылі, пельпомъяс, туша, кияс...
Но, муртса помаліс вӧлавны медбӧръя чунь, Буратино кутіс кучкавны дзӧля кулакъяснас Карлолы кушмӧм юр пыдӧсас, чеплясьны, гильӧдчыны.
— Кывзышт, — стрӧга шуис Карло, — ӧд ме нӧшта тэнӧ эг на помав мастеритны, а тэ нин заводитін дурны...
Мый нӧ водзӧсӧ лоӧ...
А?..
И сійӧ стрӧга видзӧдліс Буратино вылӧ.
И Буратино гӧгрӧс синъяснас, шыр моз пондіс видзӧдны Карло батьыс вылӧ.
Карло вӧчис сылы сартасъясысь ыджыд лапаяса кузь кокъяс.
Та вылын помаліс уджсӧ да сувтӧдіс пу детинкаӧс джоджӧ, медым велӧдны сійӧс ветлыны.
Буратино катласьыштіс, катласьыштіс вӧсни кокъяс йылас, тувччис ӧтчыдысь, тувччис мӧдысь, скок, скок, — веськыда ӧдзӧслань, порог вомӧн и — ывлаӧ.
Карло тӧждысьӧмпырысь мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Эй, ичӧт плут, бӧр бергӧдчы!..
Кысь нӧ нин!
Буратино кӧч моз котӧртіс улича кузя, сӧмын сылӧн пу кок пыдӧсъясыс — туки-тук, туки-тук — котшкакылісны изъяс вывті...
— Кутӧй сійӧс! — горӧдіс Карло.
Ветлысь-мунысьяс сералісны, котӧртысь Буратино вылӧ чуньясӧн индӧмӧн.
Но туй вежын сулалӧ вӧлі ыджыд тушаа, читкыра уска да куим пельӧса шляпаа полицейскӧй.
Кор сійӧ аддзис котӧртысь пу морттӧ, паськӧдіс кокъяссӧ да потшис кокъяснас уличасӧ дзоньнасӧн.
Буратино кӧсйис тювкнитны сы кокъяс костӧд, но полицейскӧй кватитіс сійӧс нырӧдыс да кутіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз удит локны Карло батьыс...
— Но, энлы жӧ тэ, ме тэнӧ велӧдышта, — кашкӧмпырысь шуис Карло да кӧсйис Буратиноӧс сюйны куртка зепас...
Буратинолы некутшӧма эз вӧв окота татшӧм гажа лунӧ став йӧз дырйи чурвидзны куртка зепын вывлань кокӧн, — сійӧ пелькиника песовтчис, шлёпкысис моски вылӧ да лэччысис кулӧма улӧ...
— Ой, ой, — шуис полицейскӧй, — делӧыс, кажитчӧ, омӧль.
Кутісны чукӧрмыны ветлысь-мунысьяс.
Видзӧдісны куйлысь Буратино вылӧ да довкйӧдлісны юрнаныс.
— Коньӧрушко, — шуалісны кодсюрӧяс, — тыдалӧ, тшыгысла...
— Карло сійӧс кувтӧдзыс нӧйтӧма, — шуалісны мукӧдъяс, — тайӧ пӧрысь шарманщикыс сӧмын лэччысьӧма бур морт улӧ, сійӧ омӧль, сійӧ лёк морт...
Кор кыліс ставсӧ тайӧс, уска полицейскӧй, кватитіс коньӧр Карлоӧс паськӧм юрйылӧдыс да кыскис полицияӧ.
Карло пуркйис буссӧ башмакъяснас да гораа норасис:
— Ок, ок, аслам шог вылӧ вӧчи ме пу детинкаӧс!
Кор уличаыс тыртӧммис, Буратино лэптіс нырсӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс да чеччалігтырйи котӧртіс гортас...
Сёрнитысь сверчок сетӧ Буратинолы тӧлка сӧвет
Посувса каморкаӧ котӧртӧм бӧрын, Буратино шлёпкысис джоджас улӧс кок дінӧ.
— Мый эськӧ нӧшта сэтшӧмсӧ думыштны?
Оз ков вунӧдны, мый Буратинолы чужӧмсяньыс тырӧ вӧлі сӧмын на первойя лун.
Мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ичӧтикӧсь-ичӧтикӧсь, дженьыдикӧсь-дженьыдикӧсь, нинӧм сулавтӧмӧсь.
Сэк сійӧ друг кыліс:
— Крри-крри, крри-крри, крри-крри.
Буратино кутіс бергӧдлыны юрсӧ, каморка пытшкӧссӧ гӧгӧр видзӧдалӧмӧн.
— Эй, коді тані?
— Тані ме, крри-крри...
Буратино аддзис существоӧс, коді неуна муныштӧ вӧлі тӧрӧкан вылӧ, но юрыс чирклӧн кодь.
Сійӧ пукаліс пач весьтын стенын да ньӧжйӧник трачкӧдчис, — крри-кри — видзӧдіс стеклӧысь вӧчӧм кодь да ӧшкамӧшка рӧма былялӧм синъяснас, и вӧрӧшитіс дзӧляник усъяснас.
— Эй, коді тэ сэтшӧмыс?
— Ме — Сёрнитысь Сверчок, — вочавидзис существоыд, — ола тайӧ комнатаас сё воысь нин дырджык.
— Тані ме кӧзяиныс, весась татысь.
— Ладнӧ, ме муна, кӧть меным зэв жаль эновтны тайӧ комнатасӧ, кӧні олі сё во! — вочавидзис Сёрнитысь Сверчок, — но менам мунтӧдз войдӧр кывзы месянь бур сӧвет.
— Зэв меным колӧны пӧрысь сверчоклӧн сӧветъясыд.
— Ок, Буратино, Буратино, — шуис сверчок, — эновт дурӧмтӧ, кывзысь Карлоыдлысь, могтӧг гортсьыд эн пышъяв да аскисянь жӧ заводит ветлыны школаӧ.
Вот менам сӧвет.
Мӧд ногӧн тэнӧ виччысьӧны лёкторъяс да повзьӧдлана приключенньӧяс.
Тэнад олӧм вылӧ ме ог сет и косьмӧм гутлысь шойсӧ.
— Мыйла? — юаліс Буратино.
— А вот ачыд аддзылан — мыйла, — вочавидзис Сёрнитысь Сверчок.
— Ах, тэ, сё арӧса букашка-тӧрӧкашка! — горӧдіс Буратино. — Быдӧнысь медъёна свет вылас ме радейта повзьӧдлана приключенньӧяс.
Аски жӧ, мыйӧн югдыштас, пышъя гортысь, понда ветлыны заборъяс вывті, жуглыны лэбач позъяс, дзерӧдны детинкаясӧс, понъясӧс да каньясӧс бӧжӧдыс кыскавны...
Ме вӧча нӧшта не тайӧс на сӧмын!..
— Жаль меным тэ, жаль, Буратино, уна кисьтан тэ курыд синва.
— Мыйла? — бара юаліс Буратино.
— Сы вӧсна, мый тэнад юрыд пуысь вӧчӧм, йӧй...
Сэки Буратино чеччыштіс улӧс вылӧ, улӧс вывсянь, пызан вылӧ, кватитіс мӧлӧт, да шыбытіс сійӧн Сёрнитысь Сверчоклы юрас.
Тӧлка пӧрысь сверчок сьӧкыда ышловзис, вӧрӧшитыштіс усъяснас да кыссис пач сайӧ, — муніс век кежлӧ тайӧ комнатасьыс.
Буратино муртса оз пӧгибнит аслас кокни мывкыд вӧснаыс
Карло батьыс уна рӧма бумагаысь клеитӧ сылы паськӧм да ньӧбӧ анбур
Сёрнитысь Сверчоккӧд лоӧм случай бӧрын посувса каморкаын лои вывті гажтӧм.
Луныс кыссис и кыссис.
Рушкуас Буратинолӧн сідз жӧ вӧлі гажтӧм.
Сійӧ кунис синъяссӧ да друг аддзис тарелка вылысь жаритӧм курӧгӧс.
Тэрыба восьтіс синъяссӧ, — тарелка вылысь курӧгыд воши.
Сійӧ бара кунис синъяссӧ, — аддзис тарелкаысь ӧмидз варенньӧӧн да маннӧй рокӧн шӧрипӧв вӧчӧм сёян.
Восьтіс синъяссӧ, — варенньӧӧн да маннӧй рокӧн шӧрипӧв вӧчӧм сёяныс абу.
Сэки Буратино гӧгӧрвоис, мый сылӧн зэв ёна сюмалӧ кынӧмыс.
Сійӧ котӧртіс, пач дінӧ, сюйис нырсӧ би вылын пуан пӧртйӧ, но Буратинолӧн кузь нырыс сквӧзь розьӧдіс пӧртсӧ сы вӧсна, мый кыдзи ми нин тӧдам, и пачыс, и биыс, и пӧртйыс, и тшыныс вӧлі коньӧр Карлоӧн серпасалӧма важ дӧра тор вылӧ.
Буратино кыскис нырсӧ да видзӧдліс розяс, — дӧра сайын стенас вӧлі мыйкӧ неыджыд ӧдзӧс кодь, но сэні сэтшӧма черань везйӧссьӧма, мый немтор он гӧгӧрво.
Буратино мӧдіс гурйысьны быд пельӧсӧд, — оз-ӧ сюр нянь корка тор либӧ каньӧн вильӧдӧм курӧг лы.
Ок, Карлолӧн ужын вылӧ нинӧмыс, нинӧмыс эз вӧв заптӧма.
Друг сійӧ стружки тыра кӧрзинаысь аддзис курӧг кольк.
Кватитіс сійӧс, пуктіс ӧшинь вылӧ да нырнас вӧчис тотш-тотш — жугӧдіс кышсӧ.
Кольк пытшкын чипӧстіс ичӧтик гӧлӧс:
— Аттьӧ, пуысь вӧчӧм морт.
Жугӧдӧм кольк кыш пиысь петіс чипанпи, бӧж пыддиыс сӧмын гӧн тор и гажа синъяса...
— Аддзысьлытӧдз!
Курӧг-мамӧй важӧн нин дворын менӧ виччысьӧ.
И чипанпи чеччыштіс ӧшиньӧд, — сы мында сійӧс и аддзыліс.
— Ой, ой, — горӧдіс Буратино, — кынӧмӧй сюмалӧ!..
Луныс, бӧръявылыс дугдіс кыссьыны.
Комнатаын лои рӧмыд.
Буратино пукаліс серпасалӧм би дорын и тшыгысла ньӧжйӧник сутшыктӧдліс.
Сійӧ аддзис, кыдзи пос увсянь джодж улысь тыдовтчис кыз юр.
Мыччысис, исалыштіс сынӧдсӧ и петіс дженьыдик лапаяса руд пемӧс.
Тэрмасьтӧг сійӧ муніс стружки тыра кӧрзина дінӧ, пырис сэтчӧ исасиг, корсьысигтырйи, — скӧрысь кутіс кышӧдчыны стружкиясӧн.
Тыдалӧ, сійӧ корсис кольк, кодӧс жугӧдіс Буратиноыд.
Сэсся сійӧ петіс кӧрзинаысь да матыстчис Буратино дінӧ.
Исалыштіс сійӧс сьӧд нырнас, кӧні вӧлі кыкнанладор бокас нёль кузь сиӧн.
Буратиносянь сёян дук эз кыв, — руд пемӧс муніс дінтіыс, ас бӧрсяыс кыскис вӧсньыдик кузь бӧжсӧ.
Но, кыдз нӧ сійӧс не кватитны бӧжӧдыс!
Буратино пыр жӧ и кватитіс.
Тайӧ вӧлӧма лёк пӧрысь крыса Шушара.
Повзьӧмвывсьыд крысаыд вуджӧр моз уськӧдчис пос улӧ, Буратиноӧс кыскигтырйи, но кор аддзис, мый тайӧ сӧмын пуысь вӧчӧм детинка, — бергӧдчис да лёкысь уськӧдчис, медым орӧдны сылысь горшсӧ.
Ӧні Буратино нин повзис, лэдзис крысалысь кӧдзыд бӧжсӧ да чеччыштіс улӧс вылӧ.
Крыса — сы бӧрся.
Улӧс вывсянь сійӧ чеччыштіс ӧшинь вылӧ.
Крыса — сы бӧрся.
Ӧшинь вывсяньыс став каморка вомӧныс сійӧ лэбыштіс пызан вылӧ.
Крыса — сы бӧрся...
Пызан вылас сэні кватитіс Буратиноӧс горшӧдыс, личкис сійӧс пиньяснас кутӧмӧн, чеччыштіс джоджӧ да кутіс кыскыны пос улӧ, гӧбӧчӧ...
— Папа Карло! — удитіс сӧмын чирӧстны Буратино...
— Ме тані! — вочавидзис гора гӧлӧс.
Ӧдзӧсыс воссис дзир йывтіыс, и пырис сэк папа Карло.
Коксьыс кыскис сійӧ пуысь вӧчӧм кӧмсӧ да шыбытіс сійӧн крысалы.
Шушара лэдзис пуысь вӧчӧм детинкаӧс, тотшнитіс пиньяснас да пышйис.
— Со кытчӧдз вайӧдӧ дурӧмыд, — пондіс ропкыны папа Карло Буратиноӧс джоджысь лэптігмоз.
Видзӧдліс, ставыс-ӧ сылӧн дзоньвидза.
Пуксьӧдіс сійӧс пидзӧс вылас, перйис зепсьыс лук да весаліс сійӧс.
— На, сёй!...
— Буратино сатшис лукйӧ тшыг пиньяссӧ да сёйис сійӧс вазӧдӧмӧн да тяпкӧдчӧмӧн.
Та бӧрын кутіс ниртчыны Карло батьлы тшӧтясьӧм банбокъяс дінас.
— Ме лоа тӧлка детинкаӧн, папа Карло...
Сёрнитысь Сверчок тшӧктіс меным ветлыны школаӧ.
— Бура мӧвпыштӧмыд, дзолюк...
— Папа Карло, но ӧд ме — пасьтӧм, пуысь вӧчӧм, — школаын детинкаяс менӧ серам вылӧ лэптасны.
— Эге, — шуис Карло да гыжйыштіс тшӧтясьӧм тшӧкасӧ. — Тэ прав, дзолюк!
Сійӧ ӧзтіс лампа, босьтіс ножич, клей да уна рӧма бумага торъяс.
Вундаліс да клеитіс мугӧм рӧма бумагаысь куртка да югыдвиж гач.
Мастеритіс важ гӧленысь туфли да важ носкиысь кисточкаа колпак кодь шапка.
Ставсӧ тайӧс пасьтӧдіс Буратино вылӧ.
— Новлы на здоровье!
— Папа Карло, — шуис Буратино, — а кыдзи нӧ ме муна школаӧ анбуртӧг?
— Эге, прав тэ, дзолюк...
Папа Карло гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Павтыртіс пельпомъяс вылас ассьыс дзик ӧтка курткасӧ да петіс улича вылӧ.
Сійӧ регыд бӧр локтіс, но курткатӧг.
Киас сійӧ кутіс гырысь шыпасъяса да интереснӧй серпасъяса небӧг.
Вот тэныд анбур.
Велӧдчы на здоровье.
— Папа Карло, а кӧні тэнад курткаыд?
— Курткатӧ ме вузалі...
Немтор, овсяс и сытӧг...
Сӧмын тэ ов да ло дзоньвидза.
Буратино сутшкысис нырнас папа Карлолы мелі киясас.
— Велӧдча, быдма да ньӧба тэныд сюрс выль куртка...
Буратино став вынсьыс аслас олӧмын тайӧ медводдза рытас кӧсйис овны дуртӧг, кыдзи велӧдіс сійӧс Сёрнитысь Сверчокыд.
Буратино вузалӧ анбур да ньӧбӧ билет акань театрӧ
Асывнас водз Буратино пуктіс азбукасӧ сумкаӧ да чеччалігтырйи котӧртіс школаӧ.
Мунігас сійӧ весиг эз видзӧд чӧскыдторъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі мыччӧдӧмаӧсь лавкаясын, — ма вылын вӧчӧм маковӧй треугольникъяс, чӧскыд пирожкияс да петук модаа леденцыяс, кодъясӧс пысавлӧма вӧлі бедь йылӧ.
Сійӧ эз кӧсйы весиг видзӧдны детинкаяс вылӧ, кодъяс лэдзисны бумага кыйӧс...
Улич вомӧн вуджӧ вӧлі визя кань, Базилио, кодӧс позьӧ вӧлі кватитны бӧжӧдыс.
Но Буратино кутіс асьсӧ и таысь.
Кымын матӧджык матысмис сійӧ школалань, сымын гораджыка кылӧ ворсіс гажа музыка неылын, Средиземнӧй саридз берег вылын.
— Пи-пи-пи, — чипсіс флейта.
— Ла-ла-ла-ла — сьыліс скрипка.
— Дзинь-дзинь, — зинякылісны ыргӧн тарелкаяс.
— Бум! — брунгис барабан.
Школаӧ колӧ вӧлі кежны веськыдвыв, а музыка кыліс шуйгавылын.
Буратино кутіс джӧмдавны.
Кокъясыс асьныс пондісны кежны саридзлань, кӧні кыліс:
— Пи-пи, пиииии...
— Дзинь-ла-ла, дзинь-ла-ла...
— Бум!
— Школаыд ӧд некытчӧ оз пышйы, — ачыс аскӧдыс гораа кутіс сёрнитны Буратино, — ме сӧмын видзӧдла, кывзышта да и котӧрӧн сэсся — школаӧ.
Мыйвынсьыс сійӧ уськӧдчис котӧртны саридзлань.
Сійӧ аддзис дӧраысь вӧчӧм балаган, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма саридзвыв тӧлысь шлопӧдчысь уна рӧма флагъясӧн.
Балаган вевдорын йӧктышталӧмӧн ворсісны нёль музыкант.
Уліас шпыньмунӧм кызіник тьӧтка вузавлӧ вӧлі билетъяс.
Пыранінас матын сулалісны уна йӧз чукӧр, — нывпоснияс да зонпоснияс, салдатъяс, лимонад вузавлысьяс, кага нёньӧдысьяс, кусӧдчысьяс, пошта новлӧдлысьяс, — ставныс лыддисны ыджыд афиша:
АКАНЬ ТЕАТР
СӦМЫН ӦТИ ПЕТКӦДЧӦМ
ТЭРМАСЬӦЙ!
ТЭРМАСЬӦЙ!
ТЭРМАСЬӦЙ!
Буратино тракнитіс соскӧдыс ӧти детинкаӧс.
— Висьтав, пӧжалуйста, уна-ӧ сулалӧ пыран билетыс?
Детинка пинь пырыс вочавидзис тэрмасьтӧг.
— Нёль сольдо, пуысь вӧчӧм морт...
— Тӧдан-ӧ мый, детинка, ме вунӧді гортӧ ассьым портманетӧс...
Тэ он вермы уджӧн сетлыны меным нёль сольдо?..
Детинка лӧгпырысь шутьӧгтіс:
— Аддзӧмыд йӧйӧс!..
— Меным страсьт окота видзӧдлыны акань театр, — синва пыр шуис Буратино, — ньӧб менсьым нёль сольдоысь мича курточкаӧс...
— Бумага куртка нёль сольдоысь?
Корсь йӧйӧс.
— Но, сідз кӧ ньӧб менсьым лӧсьыдик колпакӧс...
— Тэнад колпакӧн сӧмын чутікъясӧс кыйны...
Корсь йӧйӧс.
Буратинолӧн весиг нырыс кӧдзаліс — сэтшӧм окота вӧлі сылы веськавны театрӧ.
Детинка, сідз кӧ босьт менсьым нёль сольдоысь выль азбукаӧс...
— Серпасъяса?
— Зэв мича серпасъяса да гырысь шыпасъяса.
— Вай, пӧжалуй, — шуис детинка, босьтіс азбукасӧ да неокотапырысь лыддис нёль сольдо.
Буратино котӧртіс шпыньялысь кызіник тьӧтка дорӧ да вӧсни гӧлӧсӧн шуис:
— Кывзы, вай меным медводдза радысь билет аканьяс представленньӧ вылӧ.
Представленньӧ мунігӧн аканьяс тӧдӧны Буратиноӧс
Буратино пуксис медводдза радӧ да зэв нимкодьпырысь видзӧдіс лэдзӧм занавес вылӧ.
Занавес вылӧ вӧлі серпасалӧма йӧктысь мортъясӧс, сьӧд, маскаа нывкаясӧс, кодзулӧсь колпакъяса, ыджыд тошка страшнӧй йӧзӧс, шондіӧс, коді мунӧ вӧлі ныра да синъяса блин вылӧ да нӧшта мукӧд интереснӧй серпасъяс.
Куимысь кучкисны кӧлӧкӧлӧ, и занавесыс воссис.
Ичӧтик сцена вылын веськыдладорас и шуйгаладорас сулалісны картоннӧй пуяс.
На весьтын ӧшаліс тӧлысь модаа пӧнар да югӧрнас тыдовтчис зеркалӧ торйын, кӧні плавайтісны ватаысь вӧчӧм зарни ныръяса кык юсь.
Картоннӧй пу сайсянь петіс кузь сосъяса, кузь еджыд дӧрӧма ичӧтик морт.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі киськалӧма зубнӧй порошок кодь еджыд пудраӧн.
Сійӧ копыртчыліс пыдди пуктана публикалы да жугыля шуис:
— Видза оланныд, менӧ шуӧны Пьероӧн...
Ӧні ми тіян водзын ворсам татшӧм нима тештор: «Кельыдлӧз юрсиа нывка, либӧ комын куимысь юрбӧрӧ кучкӧм».
Менӧ кутасны нӧйтны беддьӧн, да юрбӧрӧ кучкавны.
Тайӧ зэв тешкодь комедия...
Картоннӧй мӧд пу сайсянь чеччыштіс мӧд морт, дзоньнас клетка сера, быттьӧ шахматнӧй пӧв.
Сійӧ копыртчыліс пыдди пуктана публикалы.
— Видза оланныд, ме — Арлекин!
Та бӧрын бергӧдчис Пьеролань да кыкысь кучкис сэтшӧм гораа, мый банбоксьыс сылӧн киссьыштіс пудраыс.
— Тэ, йӧй, мый зыньган?
— Ме жугыль сы вӧсна, мый ме кӧсъя гӧтрасьны, — вочавидзис Пьеро.
— А мыйла тэ эн гӧтрась?
— Сы вӧсна, мый менам гӧтырпуӧй меысь пышйис...
— Ха-ха-ха, — вак-вак серӧктіс Арлекин, — аддзанныд йӧйсӧ!
Сійӧ кватитіс бедьсӧ да кучкалыштіс Пьероӧс.
— Кыдзи шуӧны тэнсьыд гӧтырпутӧ?
— А тэ он кут сэсся косясьны?
— Но, ме сӧмын на заводиті.
— Сідзкӧ, сійӧс шуӧны Мальвинаӧн, либӧ кельыдлӧз юрсиа нывкаӧн.
— Ха-ха-ха, — бара вак-вак серӧктіс Арлекин да куимысь кучкис Пьеролы юрбӧрас. — Кывзӧй, пыдди путана публика...
Да овлӧны ӧмӧй кельыдлӧз юрсиа нывкаясыс?
Но сэк сійӧ, публикалань бергӧдчылігӧн, медводдза скамъя вылысь друг аддзис пельясӧдзыс вома, кузь ныра, тугъя колпака пу детинкаӧс...
— Видзӧдлӧй, тайӧ Буратино! — горӧдіс Арлекин сы вылӧ чуньнас индӧмӧн.
— Ловъя Буратино! — кузь сосъяснас ӧвтчӧмӧн горӧдіс Пьеро.
Картоннӧй пуяс сайсянь чеччыштісны уна аканьяс — сьӧд маскаа нывкаяс, ыджыд тошъяса да колпакаяса страшнӧй кизь синъяса кузь гӧна понъяс, ӧгурцы сяма ныръяса гӧрбунъяс...
Ставныс найӧ котӧртісны сисьяс дорӧ, кодъяс сулалісны рампа пӧлӧн, да ёна видзӧдӧмӧн кутісны больгыны:
— Тайӧ Буратино!
Тайӧ Буратино!
Миян дінӧ, миян дінӧ, гажа плут, Буратино!
Сэки Буратино лабичсяньыс чеччыштіс суфлёрскӧй будка вылӧ, а сэсянь сцена вылӧ.
Аканьяс кватитісны сійӧс, заводитісны дзигӧдлыны, окавны, чеплявны...
Видзӧдысьяслӧн сьӧлӧмъясыс вӧрзисны.
Ӧти кага нёньӧдысьлӧн весиг синваыс петіс.
Ӧти кусӧдчысь сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Сӧмын бӧр скамъяяс вылын детинкаяс скӧралісны да зымгисны кокъяснаныс:
— Тырмас нювсьыны, абу нин ичӧтӧсь, водзӧ нуӧдӧй представленньӧсӧ.
Тайӧ став зыксӧ кылӧмӧн, сцена сайсянь мыччысис морт, видзӧднысӧ сэтшӧм страшнӧй, мый сы вылӧ ӧти видзӧдлӧмсьыс позьӧ вӧлі повзьӧмысла кынмыны места вылад.
Сынавтӧм сук тошкыс сылӧн кыссис джоджӧдыс, былялӧм синъясыс бергалісны, ыджыд вомыс гальскӧдчис пиньяснас, быттьӧ тайӧ вомыс абу мортлӧн, а крокодиллӧн.
Киас сійӧ кутіс сизим вожа плеть.
Тайӧ вӧлі акань театрса кӧзяин, акань наукаяс кузя доктор, синьор Карабас Барабас.
— Га-га-га, гу-гу-гу! — равӧстіс сійӧ Буратино вылӧ. — Тайӧ сідз кӧ тэ торкин менсьым мича комедиясӧ?
Сійӧ кватитіс Буратиноӧс, нуис театрса кладӧвӧйӧ да ӧшӧдіс тув йылӧ.
Бӧр локтӧм бӧрас, грӧзитіс аканьяслы сизим вожа плетьнас, медым найӧ водзӧ нуӧдасны представленньӧ.
Аканьяс кыдзкӧ помалісны комедиясӧ, занавес тупкысис, видзӧдысьяс разӧдчисны.
Акань наукаяс кузя доктор синьор Карабас Барабас локтіс кухняӧ ужнайтны.
Медым сійӧ эз мешайтчы, тошлысь улыс юкӧнсӧ зептас сюйыштӧм бӧрын, Карабас пуксис пач водзӧ, кӧні вӧлі жаритчӧны быдса кролик да кык чипан.
Чуньяссӧ дуллялыштӧмӧн сійӧ видліс жаринкасӧ, и сылы кажитчисны найӧ ульӧн.
Пачын пескыс вӧлі этша.
Сэки сійӧ куимысь клопкис кипыдӧсъяснас.
Котӧрӧн пырисны Арлекин да Пьеро.
— Вайӧй жӧ меным тайӧ бездельник Буратиносӧ, — шуис синьор Карабас Барабас. — Сійӧс вӧчӧма кос пуысь, ме сійӧс шыбыта биӧ, и менам жаринечӧй здукӧн жаритчас.
Арлекин да Пьеро уськӧдчисны пидзӧс выланыс, да пондісны кевмысьны, шудтӧм Буратинолы корны пӧщада.
— А кӧні менам плетьӧй! — эрӧстіс Карабас Барабас.
Сэки найӧ бӧрдігтырйи мунісны кладӧвӧйӧ, тув йылысь лэдзисны Буратиноӧс да кыскисны кухняӧ.
Буратиноӧс сотӧм пыдди, синьор Карабас Барабас сетӧ сылы вит зарни деньга да лэдзӧ гортас
Кор аканьяс вайисны Буратиноӧс да шыбытісны джоджӧ пач решетка дінӧ, синьор Карабас Барабас, нырнас страшнӧя сільгӧмӧн, коколюкаӧн гудралӧ вӧлі ӧгыръяс.
Друг сылӧн синъясыс гӧрдӧдісны, нырыс, сэсся став чужӧмыс кӧрсис вомӧна чукыръясӧн.
Тыдалӧ, ныррозяс сылы веськалі ӧгыр торйыс.
— Аап... аап... аап... — равзыны кутіс Карабас Барабас синъяссӧ кылӧдӧмӧн, — аап-чхи!..
Сійӧ несйис сэтшӧм ёна, мый пачын пӧимыс кыптыліс сюръяӧн.
Кор акань наукаяс кузя доктор заводитас вӧлі несъявны, то оз нин вермы дугдыны да несъяс ветымынысь, а мукӧддырйи и сёысь помся.
Татшӧм вӧвлытӧм несъялӧмсьыс вӧлі бырӧ сылӧн эбӧсыс и овлӧ сэк бурджыкӧн.
Пьеро гусьӧник вашнитіс Буратинолы:
— Заводитлы сыкӧд сёрнитны несъялӧм костас.
— Аап-чхи!
Аап-чхи! — паськӧдӧм вомнас Карабас Барабас апайтіс сынӧдсӧ да чегъясян шыясӧн несъяліс, юрнас пыркӧдіс да кокъяснас зымӧдіс.
Кухняын ставыс пондіс тіравны, дзинякылісны стеклӧяс, вӧрзисны тувъяс йылысь скӧвӧрдаяс да кӧструляяс.
Тайӧ несъялӧмъяс костас Буратино заводитіс лыддьӧдлыны вӧсньыдик нор гӧлӧсӧн:
— Коньӧрӧй ме, шудтӧмӧй, некод менӧ оз жалит.
— Дугды лимзавны! — горӧдіс Карабас Барабас. — Тэ меным мешайтан...
Аап-чхи!
— Ло дзоньвидза, синьор, — бӧрдӧмпырысь шуис Буратино.
— Аттьӧ...
А мый — бать-мамыд тэнад ловъяӧсь?
Аап-чхи!
— Менам некор, некор эз вӧв мамӧй, синьор.
Ах ме коньӧрӧй! — И Буратино горӧдіс сэтшӧм ёсь гӧлӧсӧн, мый Карабас Барабаслы пельясас емӧн моз кутіс сутшкавны.
Сійӧ кутіс зымӧдны кокпыдӧсъяснас.
— Дугды чирзыныд, шуа тэныд!
Аап-чхи!
А мый — батьыд тэнад ловъя?
— Менам коньӧр батьӧй ловъя на, синьор.
— Гӧгӧрвоа, кутшӧм лоас тэнад батьыдлы, кор тӧдас, мый ме тэ вылын жариті кроликӧс да кык чипанӧс.
Аап-чхи!
— Менам коньӧр батьӧй регыд кулас тшыгысла да кынмӧмысла.
Ме сылӧн пӧрысьладор кежлас дзик став надеяыс.
Жалит жӧ, лэдз менӧ, синьор.
— Дас сюрс чӧрт! — равӧстіс Карабас Барабас. — Некутшӧм жалитӧм йылысь сёрни оз и вермы лоны.
Кроликӧс да чипанъясӧс колӧ жаритны.
Пыр пачӧ!
— Синьор, ме ог вермы тайӧс вӧчны.
— Мыйла — юаліс Карабас Барабас сӧмын сы могысь, медым Буратино водзӧ лючки сёрнитіс, а эз чунгы пельясас.
— Синьор, ме ӧтчыдысь видлывлі нин сюйны нырӧс пачӧ да сӧмын вӧчи розь.
— Мыйся сӧрӧм! — шензьыны кутіс Карабас Барабас. — Кыдз тэ вермин нырнад писькӧдны пачӧ розь?
— Сы вӧсна, синьор, мый пачсӧ да би вылын пӧртсӧ вӧлі серпасалӧма важ дӧратор вылӧ.
— Аап-чхи! — несйис Карабас Барабас сэтшӧм шумӧн, мый Пьеро лэбыштіс шуйгавылӧ, Арлекин — веськыдвылӧ, а Буратино кутіс дурпоп моз бергавны.
— Кысь тэ аддзылін дӧра вылӧ серпасалӧм пачсӧ, бисӧ да пӧртсӧ?
— Менам папа Карло каморкаысь.
— Тэнад батьыд — Карло! — Карабас Барабас чеччыштіс улӧс вывсьыс, шеныштіс кияснас, тошкыс сылӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ павтыртчис. — Сідзкӧ, пӧрысь Карло каморкаын и эм гуся...
Но сэк Карабас Барабас, тыдалӧ, медым оз висьтавсьы кутшӧмкӧ тайна йылысь, кыкнан кулакнас тупкис ассьыс вомсӧ.
И пукаліс мыйкӧдыра былялӧм синъяснас кусан би вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ бӧръяпомас, — ме ужнайта жаритчытӧм кроликӧн да пусьытӧм чипанъясӧн.
Ме тэныд коля олӧмтӧ, Буратино.
Сійӧ этша на...
Сійӧ пыраліс тош улас, жилетка зептас, кыскис вит зарни деньга да чургӧдіс Буратинолы.
— Тайӧ этша-на...
Босьт тайӧ сьӧмсӧ да ну тайӧс Карлолы.
Копыртчыв да висьтав месянь, мый ме кора сійӧс некутшӧм ногӧн не кувны тшыгла да кынмӧмла и мед оз мун сійӧ каморкасьыс, кӧні эм важ дӧратор вылӧ серпасалӧм пач.
Мун, пӧттӧдзыд узь да асывнас водзджык котӧрт гортад.
Буратино пуктіс вит зарни деньгасӧ зептас, вежавидзӧмӧн копыртчыліс да вочавидзис:
— Аттьӧ тэныд, синьор.
Тэ эн вермы дӧверитны сьӧмтӧ меысь надежнӧйджык киӧ...
Арлекин да Пьеро Буратиноӧс нуӧдісны аканьяс узянінӧ, кӧні аканьяс бара пондісны кутлыны, окавны, тойлавны, чеплявны Буратиноӧс, коді сэтшӧм гӧгӧрвотӧм ногӧн мыніс пачын страшнӧй кувсьӧмысь.
Сійӧ вашкӧдӧмӧн шуаліс аканьяслы:
— Тані эм кутшӧмкӧ тайна.
Гортас мунігӧн туй вылын Буратинолы паныдасьӧны кык корысь — Базилио кань да руч Алиса
Водз асылын Буратино выль пӧв лыддис сьӧмсӧ, — зарни деньгаыс вӧлі сы мында, кымын чунь киас, — вит.
Зарни деньга кулакас чабыртӧмӧн, сійӧ чеччалігтырйи котӧртіс гортас да сьыліс:
— Папа Карлолы ньӧба выль куртка, ньӧба унаӧс макӧвӧй треугольникъяс, бедьйывса леденцы-петукъяс.
Кор син увсьыс воши акань театр да дӧлалысь флагъяс, Буратино аддзис кык корысьӧс, кодъяс жугыля кыссисны буса туй кузя: Лиса-Алиса ручӧс, коді ваткыльтіс куим лапа вылын, да синтӧм кань Базилиоӧс.
Тайӧ вӧлі эз сійӧ кань, коді Буратинолы тӧрыт паныдасис улича вылын, но мӧд, — Базилио жӧ и сэтшӧм жӧ визя.
Буратино кӧсйис на дінті шыасьтӧг мунны, но Лиса-Алиса шыасис сылы меліа:
— Видза олан, бур Буратино.
Кытчӧ сідз тэрмасян?
— Гортӧ, папа Карло дінӧ.
Руч ышловзис нӧшта ёнджыка меліалӧмӧн:
— Ог тӧд, суан-ӧ нин тэ коньӧр Карлоӧс ловйӧн: сійӧ тшыгысла да кынмӧмысла зэв нин омӧль...
— А тэ тайӧс аддзылін? — Буратино восьтліс кулаксӧ да петкӧдліс сэсь вит зарни деньга.
Сьӧмтӧ аддзӧм бӧрын ручыд ас тӧдлытӧгыс лапанас нюжӧдчыліс сылань, а кань паськыда восьтліс висян синъяссӧ, синъясыс сылӧн югнитісны кык виж пӧнар моз.
Но Буратино тайӧс нин эз приметит.
— Бур да шань Буратиноӧй, мый нӧ тэ кутан вӧчны тайӧ сьӧмнас?
— Папа Карлолы ньӧба куртка...
Ньӧба выль азбука...
— Азбука, ок, ок, — шуис Лиса-Алиса юрсӧ довкйӧдлӧмӧн, — оз вайӧд тэнӧ бурторйӧ тайӧ велӧдчӧмыд...
Вот ме велӧдчи, велӧдчи, а — видзӧд — ветла куим лапа вылын.
— Азбука, — ропкыштіс Базилио кань да скӧра чушнитіс усъясас. — Тайӧ проклятӧй велӧдчӧмнад ме синъясӧс вошті.
Туй бокас кос ув вылын пукалӧ вӧлі пӧрысь рака.
Кывзіс, кывзіс сійӧ да каркнитіс:
— Пӧръялӧны, пӧръялӧны!
Базилио кань пыр жӧ вылӧ-вылӧ чеччыштіс, лапанас уськӧдіс ракаӧс ув вылысь, нетшыштіс сылысь бӧжджынсӧ, — ӧдва сійӧ сэсся лэбзис.
Да бара сувтіс Буратино водзӧ, быттьӧ сійӧ синтӧм.
— Тэ мыйла сідзсӧ сійӧс вӧчин, кань Базилио? — шензьӧмпырысь юаліс Буратино.
— Синъясӧн ме ог аддзы, — вочавидзис кань, — кажитчис меным, мый пу вылас вӧлі пон...
Мӧдісны найӧ куимӧн буса туй кузя.
Руч шуис:
— Тӧлка, да ыджыд мывкыда Буратиноӧ, окота абу тэныд, медым сьӧмыд дас пӧв унджык лои?
— Дерт, окота!
А кыдзи сійӧ вӧчны?
— Зэв кокниа.
Мунам миянкӧд.
— Кытчӧ?
— Дуракъяс Странаӧ.
Буратино неуна думайтчис.
— Ог, ме, пӧжалуй, ӧні гортӧ ветла.
— Пӧжалуйста, ми тэнӧ домӧд йылын ог кыскӧй, — шуис руч, — сӧмын лёкджык лоӧ тэныд.
— Сӧмын лёкджык тэныд жӧ, — ропкӧбтіс кань.
— Тэ ачыд аслыд враг, — шуис руч.
— Тэ ачыд аслыд враг, — ропкӧбтіс кань.
— А то эськӧ тэнад вит зарни деньгаыд пӧри ыджыд чукӧр сьӧмӧ.
Буратино сувтіс, паськӧдіс вомсӧ...
— Ылӧдчан!
Руч пуксис бӧж вылас, нюлыштіс вомдоръяссӧ:
— Ме тэныд ӧні жӧ висьтала.
Дуракъяс Странаын эм волшебнӧй ыб, шусьӧ Чудесаяс Ыбӧн.
Тайӧ поле вылас кодйы гу, шу куимысь: «Крекс, фекс, пекс», пукты гуас зарни сьӧмтӧ, тырт муӧн, вывсяньыс киськышт солӧн, киськав бурджыка ваӧн да мун узьны.
Асывводз кежлӧ гуысь быдмас неыджыд пу, сы вылын коръяс пыддиыс кутасны ӧшавны зарни деньгаяс.
Гӧгӧрвоан?
Буратино весиг чеччыштліс.
— Ылӧдчан!
— Мунам, Базилио, — ӧбидитчӧмпырысь нырсӧ бергӧдлӧмӧн шуис руч, — миянлы кӧ оз эскыны — оз и ков.
— Энлӧй-энлӧй, — горӧдіс Буратино, — эска, эска!.. Мунамӧй ӧдйӧджык Дуракъяс Странаӧ!..
«Куим гуриналӧн» харчевняын
Буратино, руч Лиса-Алиса да Базилио кань лэччисны гӧра горув, мунісны да мунісны эрдъяс вомӧн, виноградникъяс вомӧн, пожӧма яг пыр, петісны саридз дорӧ да саридз дорсянь бара бергӧдчисны сійӧ жӧ яг пыр, виноградникъяс пыр...
Мылькйывса ичӧтик кар да на весьтса шондіыс тыдавліс то веськыдвылын, то шуйгавылын...
Лиса-Алиса ышловзьӧмӧн шулывліс:
— Ок, абу сэтшӧм кокни веськавны Дуракъяс Странаӧ, став лапаястӧ зыртан...
Рытъявылыс найӧ аддзисны туй бокысь важ керка, тшӧтшыд юра да пыранін весьтас вывескаа:
«Куим гуриналӧн» харчевня
Кӧзяиныс бырс петіс гӧстьяслы паныд, нетшыштіс кушмӧм юрсьыс шапкасӧ да улӧ копрасьӧмӧн корис пыравны.
— Эз эськӧ мешайт миянлы кӧть кос коркатор сёйыштны, — шуис Лиса-Алиса.
— Кӧть эськӧ нянь корка торйӧн мед гӧститӧдісны, — сы бӧрысь шуис кань.
Пырисны харчевняӧ, пуксисны пач дорӧ, кӧні вертелъяс вылын скӧвӧрдаясын жаритчис быдторйыс.
Руч быд минутын нюлыштліс вомдоръяссӧ, Базилио кань пуктіс лапаяссӧ пызан вылӧ, уска ныр-вомсӧ — лапаяс вылас да синъяснас сатшкысис сёянъяс вылӧ.
— Эй кӧзяин, — важнӧя шуис Буратино, — вай миянлы куим корка нянь.
Кӧзяин тӧкӧтьӧ гатш эз усь шензьӧмысла, мый татшӧм бур гӧстьяс сэтшӧм этша корӧны.
— Востер сёрниа, гажа Буратино шутитӧ тэкӧд, кӧзяин, — серӧктіс руч.
— Сійӧ шутитӧ, — ропкыштіс кань.
— Вайӧй куим корка нянь да сы дінӧ — со эсійӧ зэв мичаа жаритӧм меж писӧ, — шуис руч, — да нӧшта эсійӧ дзодзӧг писӧ да вертел вывсьыд кык гулюӧс, да, пӧжалуй, ещӧ, мустор...
— Вайӧ медся госасӧ квайт гычӧс, — тшӧктіс кань, — да посньыдик уль чери закуска вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, найӧ босьтісны ставсӧ, мый вӧлі пач вылас, Буратинолы вылӧ коли сӧмын нянь корка.
Лиса-Алиса да Базилио кань сёйисны ставсӧ лыяс сорнас.
Кынӧмъясыс налӧн дундісны, ныр-вомъясныс кутісны лӧставны.
— Шойччыштам час мында, — шуис руч, — а стӧч войшӧр кадын петам.
Эн вунӧд миянӧс садьмӧдны, кӧзяин...
Руч да кань водісны кык небыд крӧвать вылӧ, кутісны шкоргыны да нырнаныс шутлявны.
Буратино йӧжгыльтчис пельӧсӧ пон вольӧс вылӧ...
Сійӧ вӧтасис гӧгрӧсіник зарни коръяса пу йылысь...
Сӧмын на сійӧ нюжӧдіс кисӧ...
— Эй, синьор Буратино, кад нин чеччыны, войшӧр.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
Буратино чеччыштіс, тільыштіс синъяссӧ.
Крӧвать вылын ни кань, ни руч эз вӧвны.
Кӧзяин висьталіс сылы:
— Тэнад бур другъясыд чеччисны водзджык, подкрепитчыштісны кӧдзыд пирогӧн да мунісны.
— Меным нинӧм эз тшӧктыны висьтавны?
— Весиг зэв ёна тшӧктісны, медым тэ, синьор Буратино, ни ӧти здук воштытӧг, котӧртан туй кузя вӧрлань...
Буратино уськӧдчис ӧдзӧслань, но кӧзяин сувтіс порог вылас, читкыртыштіс синъяссӧ, кияснас пыксис бокъясас.
— А ужинсьыд коді кутас мынтысьны?
— Ой, — чирӧстіс Буратино, — уна-ӧ?
— Стӧч ӧти зарниа...
Буратино пыр жӧ кӧсйис тювгысьны сы кокъяс дінті, но кӧзяин кватитіс яй жаритан вертелсӧ, — тшӧть кодь усъясыс, дінас юрсиясыс сылӧн сувтісны сувтсӧн.
— Мынтысь, негодяй, либӧ ме тэнӧ жукӧс моз сутшка!
Лои мынтыны вит пиысь ӧти зарниа деньга.
Дӧзмӧмысла нырнас кыскышталӧмӧн, Буратино эновтіс проклятӧй харчевня.
Войыс вӧлі пемыд, — тайӧ этша на — са кодь сьӧд.
Гӧгӧр вӧлі ставыс узьӧ.
Сӧмын Буратино юр весьтын шытӧг лэбаліс войся лэбач Сплюшка.
Небыд борднас сылы нырас инмӧдлӧмӧн, Сплюшка шуаліс:
— Эн верит, эн верит, эн верит!
Буратино дӧзмӧмпырысь сувтіс.
— Мый тэныд колӧ?
— Эн верит ручлы да каньлы...
— А тэн нӧ мый!..
Сійӧ котӧртіс водзӧ да кыліс, кыдзи Сплюшка гораа таргис сы бӧрысь:
— Тайӧ туй вылын колӧ виччысьны рӧзбойникъясысь...
Буратино вылӧ уськӧдчӧны рӧзбойникъяс
Енэж дорті нин тыдовтчис вижоват югӧр, — петӧ вӧлі тӧлысь.
Водзын кутіс тыдавны сьӧд вӧр.
Буратино мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Кодкӧ сы бӧрвылын сідз жӧ мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Сійӧ уськӧдчис котӧртны.
Кодкӧ сы бӧрся котӧртіс шытӧг чеччалӧмӧн.
Буратино бергӧдчыліс.
Сійӧс вӧтӧдӧны вӧлі кыкӧн, — налӧн юр вылас вӧлі сюйӧма мешӧкъяс, син весьтъясӧ вӧчалӧма розьяс.
Ӧтиыс, тушанас ляпкыдджыкыс, шенасис пуртӧн, мӧдыс, кузьджык тушааыс, кутіс пистолет, кодлӧн дулоыс вӧлі воронка моз паськалӧ...
— Ай-ай! — горӧдіс Буратино да кӧч моз кутіс кырссьыны пемыд вӧрлань.
— Сувт, сувт! — горзісны рӧзбойникъяс.
Буратино, кӧть и вӧлі зэв ёна повзьӧма, век жӧ гӧгӧрвоис сюйны вомас нёль зарни деньгасӧ да кежис туй вывсьыс ӧмидз кустӧн тырӧм потшӧс дорӧ...
Но сэні кык рӧзбойник кватитісны сійӧс...
— Деньга кӧшель либӧ олӧм!
Буратино, быттьӧ эз гӧгӧрво, мый сылысь корӧны, сӧмын тшӧкыда-тшӧкыда лолаліс ныр пырыс.
Рӧзбойникъяс тракйисны сійӧс шошаӧдыс, ӧтиыс грӧзитіс пистолетӧн, мӧдыс шобис зепъяссӧ.
— Кӧні тэнад сьӧмыд? — равзіс кузьджыкыс.
— Кӧні сьӧмыд паршивӧй! — чушкис дженьыдджыкыс.
— Косявла лестукӧдз!
— Юртӧ сёя!
Сэк сійӧ повзьӧмысла сідз кутіс тіравны, мый зарни деньгаясыд кутісны зёльӧдчыны вомас.
— Со кӧні сылӧн сьӧмыс! — горӧдісны рӧзбойникъяс. — Вомас сылӧн сьӧмыс...
Ӧтиыс кватитіс Буратиноӧс юрӧдыс, мӧдыс — кокъясӧдыс.
Кутісны сійӧс шыблавны вывлань.
Но сійӧ сӧмын чорыдджыка топӧдіс пиньяссӧ.
Вывлань кокӧн бергӧдӧмӧн рӧзбойникъяс зутшйӧдлісны сійӧс муӧ юрнас.
Но и тайӧ вӧлі Буратинолы немтор.
Ичӧтджык рӧзбойникыс заводитіс паськыд пуртнас восьтыны сылысь пиньяссӧ.
Вот-вот нӧшта, и вомыс воссяс сылӧн...
Буратино сюсьмӧдчис да мыйвынсьыс курччис сылысь кисӧ...
Но тайӧ вӧлӧм абу ки, а кань лапа.
Рӧзбойник лёкысь горӧдіс.
Буратино сійӧ каднас дзодзув моз песовтчис, уськӧдчис потшӧслань, суныштіс бытшласян ӧмидз кустъясӧ, лестукӧн колис бытшласян емъяс йылӧ гачлысь да курточкалысь торъяссӧ, петіс мӧдар бокас да пондіс тӧвзьыны вӧрлань.
Вӧра-эрда йитвежас рӧзбойникъяс бара суӧдісны сійӧс.
Сійӧ чеччыштіс, кутчысис качайтчысь уввожӧ да каттьысис пу йылӧ.
Рӧзбойникъяс — сы бӧрся.
Но налы мешайтісны юрӧ кышалӧм мешӧкъясыс.
Туган йылӧдзыс каттьысьӧм бӧрын, Буратино ӧддзӧдчис да чеччыштіс орчча пу йылӧ.
Рӧзбойникъяс — сы бӧрся...
Но кыкнаныс сэк жӧ усины да шнёпкысисны муӧ.
Сэккоста, кор найӧ ружтісны да гыжъясисны, Буратино шлювкнитчис пу йылысь да уськӧдчис котӧртны, сэтшӧм тэрыба кокъяснас уджаліс, мый найӧ весиг оз вӧлі тӧдчыны.
Тӧлысь югӧр вӧсна пуяс чӧвтісны кузь вуджӧръяс.
Став вӧрыс вӧлі визя сера...
Буратино то вошлас вуджӧрӧ, то еджыд колпакыс сылӧн югнитлас тӧлысь югӧр улын.
Сідз сійӧ воис ты дорӧдз.
Зеркала кодь ва веркӧсын акань театрын моз ӧшаліс тӧлысь.
Буратино уськӧдчис веськыдвылӧ —  зыбун...
Уськӧдчис шуйгавылӧ — зыбун...
А бӧрладорас бара кутісны трачкӧдчыны увъяс...
— Кут, кут сійӧс!
Рӧзбойникъяс вӧлі матыстчӧны нин, найӧ чеччыштласны кӧтасьӧм турун пиысь вылӧ, медым аддзыны Буратиноӧс.
— Со сійӧ!
Сылы коли сӧмын шыбытчыны ваӧ.
Тайӧ каднас сійӧ аддзис еджыд юсьӧс, коді узьӧ вӧлі берег дорас матын, юрсӧ борд улас сюйӧмӧн.
Буратино шыбытчис тыас, суніс да кватитіс юсьӧс лапаясӧдыс.
— Го-го, — горӧдіс юсь садьмигмозыс, — кутшӧм тайӧ шуткаяс!
Эновтӧй менсьым лапаясӧс.
Юсь паськӧдіс ыджыд бордъяссӧ, и сійӧ каднас, кор рӧзбойникъяс пондісны нин кватайтны Буратиноӧс кокъясӧдыс, кодъяс чурвидзисны васяньыс, — юсь тшапа лэбис ты вомӧныс.
Мӧдар берегас Буратино лэдзис сылысь лапаяссӧ, шлёпкысис, чеччыштіс да нитшка вутшъяс вывті камышъяс пыр уськӧдчис котӧртны веськыда мылькъяс весьтса ыджыд тӧлысьлань.
Рӧзбойникъяс ӧшӧдӧны Буратино пу йылӧ
Мудзӧмысла Буратино ӧдва лэпталіс кокъяссӧ, кыдзи арын ӧшинь вылын гут.
Друг орешник уввожъяс пыр сійӧ аддзис мича эрд и сы шӧрын — тӧлысьӧн югзьӧдӧм, нёль ӧшиня дзоляник керка.
Ӧшинь ставнияс вылас рисуйтӧма шонді, тӧлысь да кодзувъяс.
Гӧгӧрыс быдмисны гырысь лазоревӧй дзоридзьяс.
Туйяссӧ вӧлі киськалӧма сӧстӧм лыаӧн.
Фонтансьыс вывлань, тюрис вӧсньыдик ва струя, сэні чеччаліс визя мач.
Буратино бауӧн кайис кильчӧ вылас.
Таркӧдчыштіс ӧдзӧсас.
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь.
Сійӧ тракнитіс ёнджыка, — тӧдӧмысь, сэні чорыда узьӧны.
Сэки вӧрысь бара петісны рӧзбойникъяс.
Найӧ вартчӧмӧн вуджӧмаӧсь тысӧ, ваыс на вылысь визувтіс шоръясӧн.
Буратиноӧс аддзӧм бӧрын, дженьыдик тушаа рӧзбойникыс кань моз ныр пырыс чушнитіс, кузьджыкыс руч моз тявӧстіс...
Буратино кучкаліс ӧдзӧсас кияснас и кокъяснас.
— Отсалӧй, отсалӧй, бур йӧз!..
Сэки ӧшиньӧдыс мыччысис кудриа юрсиа лӧсьыдик чангыль ныра мичаник нывка.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь.
— Нывка, восьт ӧдзӧстӧ, ме бӧрся вӧтчӧны рӧзбойникъяс.
— Ой, кутшӧм ерунда, — шуис нывка да лӧсьыдіник вомнас отсӧдіс, — менам унмӧй локтӧ, ме ог вермы восьтыны синъясӧс.
Сійӧ лэптыштліс кияссӧ, унзільпырысь нёдзовтчис да саялі ӧшинь сайӧ.
Пикӧвоӧм бӧрын, Буратино сунгысис нырнас лыа пиӧ да лэдзчысис кулӧм улӧ.
Рӧзбойникъяс воисны котӧрӧн.
— Ага, ӧні миянысь он пышйы!..
Сьӧкыд висьтавны, мый сӧмын найӧ эз вӧчны, медым заставитны Буратиноӧс восьтны вомсӧ.
Вӧтчиганыс кӧ эськӧ найӧ эз воштыны пуртсӧ да пистолетнысӧ — та вылын и позис эськӧ помавны шудтӧм Буратино йылысь висьтсӧ.
Медбӧрын рӧзбойникъяс решитісны ӧшӧдны сійӧс увлань юрӧн, кокъясас кӧрталісны гез, и Буратино тоньгӧдчис тупу уввож вылӧ...
Найӧ пуксисны тупу улӧ, нюжӧдісны кӧтасьӧм бӧжъяссӧ да виччысисны, кор Буратинолӧн вомсьыс усьӧны зарни деньгаясыс...
Югдандорыс лыбис тӧв, дуб вылын кутісны шумитны коръясыс.
Буратино путор моз бовъяліс.
Рӧзбойникъяс дӧзмисны пукавны кӧтасьӧм бӧжъяс вылын...
— Ӧшалышт, другӧ, рытӧдзыс, — лёкысь шуисны найӧ да мӧдісны корсьны туй дорысь кутшӧмкӧ харчевня.
Кельыдлӧз юрсиа нывка Буратиноӧс бӧр бергӧдӧ олӧмӧ
Тупу уввожъяс сайсянь, кӧні тоньвидзис Буратино, сявгысис асъя кыа.
Эрд вылын туруныс лои нюдзвиж, югыдлӧз дзоридзьяс вевттьысисны лысва войтъясӧн.
Кудриа да кельыдлӧз юрсиа нывка бара мыччысис ӧшиньӧд, тільыштіс да паськыда восьтіс мичаник узьӧм синъяссӧ.
Тайӧ нывкаыс вӧлі синьор Карабас Барабас акань театрын медся мича аканьӧн.
Эз тырмы выныс терпитны кӧзяинлысь лёк олан сямсӧ да пышйис театрысь, овмӧдчис веж эрд вылын ӧтка керкаын.
Пемӧсъяс, лэбачьяс да гут-гагъяс пиысь ӧткымынъяс сійӧс вывті кутісны радейтны, — тӧдӧмысь сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі авъя рам нывка.
Пемӧсъяс ваялісны сылы став коланторъяссӧ.
Вурдысь ваявліс пӧтӧса вужъяс.
Шыръяс — сакар, сыр да калбас торъяс.
Благороднӧй пон — пудель Артемон — вайлывліс булкияс.
Катша сылы вылӧ гусявліс базарысь эзысь бумажкаясын шоколад кампетъяс.
Лягушаяс ӧрешки кышын вайлывлісны лимонад.
Варыш — жаритӧм пӧтка.
Майскӧй жукъяс — уна пӧлӧс вотӧсъяс.
Бобувъяс вайлісны дзоридзьяс вылысь бус — пудритчыны.
Лёльӧяс ас письыныс пычкывлісны паста пиньяс весалӧм вылӧ да дзуртан ӧдзӧсъяс мавтӧм вылӧ.
Чикышъяс керка гӧгӧрсьыс бырӧдавлісны зіясӧс да номъясӧс...
И сідз, синъяссӧ восьтӧм бӧрын, кельыдлӧз юрсиа нывка пыр жӧ аддзис Буратиноӧс, коді тоньвидзис увлань юрӧн.
Сійӧ пуктіс ки пыдӧсъяссӧ банбокъясас да горӧдіс:
— Ах, ах, ах!
Ӧшинь улас, пельяссӧ вӧрӧдітдырйи, локтіс благороднӧй пудель Артемон.
Сійӧ сӧмын на шырис ассьыс туша бӧрладор джынсӧ, мый вӧчлывліс быд лун.
Туша водзладор джынъяс кудриа гӧныс вӧлі сыналӧма, а бӧжйывса тугсӧ вӧлі кӧрталӧма сьӧд бантӧн.
Водз лапаас — эзысь часы.
— Ме гӧтов!
Артемон бергӧдіс нырсӧ бокӧ да еджыд пиньяс весьтас лэптыштіс вылыс парсӧ.
— Чукӧст кодӧскӧ, Артемон! — шуис нывка. — Колӧ мездыны коньӧр Буратиноӧс, пыртны керкаӧ да корны докторӧс...
— Ме гӧтов!
Артемон кутіс сэтшӧма бергавны, мый уль лыаыс пондіс лэбны сы бӧр лапаяс улысь.
Сійӧ уськӧдчис кодзувкоткар дорӧ, увтчӧмӧн садьмӧдіс сэсь став олысьяссӧ да мӧдӧдіс нёльсё кодзувкотӧс — пиньнаныс йирны гезсӧ, код йылын тоньвидзис Буратино.
Нёльсё зэв прамӧй кодзувкот сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кыссисны векньыдик трӧпа кузя, каттьысисны дуб вылӧ да йирӧмӧн орӧдісны гезсӧ.
Усигас Буратиноӧс Артемон кватитіс водз лапаяснас да нуис сійӧс керкаӧ.
Буратиноӧс крӧвать вылӧ пуктӧм бӧрын, пон скачӧн тӧвзис вӧр чащаӧ да вайӧдіс сэтысь нималана бурдӧдысьӧс Сюзьӧс, фельдшерица Жабаӧс да знахар Богомолӧс, коді вӧлі зэв ёна мунӧ косьмӧм ув вылӧ.
Сюзь пуктыліс пельсӧ Буратино морӧс бердӧ.
— Пациент абу ловъя, а буракӧ кулӧма, — вашнитіс сійӧ да бергӧдіс юрсӧ бӧрвыв дзонь сё кӧкъямысдас градус вылӧ.
Жаба ва лапаяснас дыр чабрӧдліс Буратиноӧс.
Сійӧ видзӧдлывліс былялӧм синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ да думайтіс.
Сэсся пондіс шняпкӧдчыны ыджыд вомнас:
— Пациент абу кулӧма, а буракӧ ловъя.
Лекар Богомол турун си кодь кос кияснас кутіс инмӧдчывны Буратино дінӧ.
— Кодыскӧ ӧтиыс, — шашӧдчӧмӧн шуис сійӧ, — либӧ пациент ловъя, либӧ сійӧ кулӧма.
Сійӧ кӧ, шуам, ӧні ловъя, коляс ловъя, либӧ сійӧ кӧ ӧні шуам кулӧма — оз коль ловъя.
Сійӧ кӧ, шуам, кулӧма, гашкӧ сійӧс позяс ловзьӧдны, гашкӧ и оз позь ловзьӧдны.
— Ылӧдчӧм, — шуис Сюзь, шеныштчис небыд бордъяснас да лэбзис пемыд чардакӧ.
Жабалӧн лёкысла польтчисны став зӧръясыс.
— Кутшӧм невежество! — квакнитіс сійӧ и, кынӧмнас шляпӧдчӧмӧн да чеччалӧмӧн, муніс васӧд пӧдвалӧ...
Богомол бурдӧдысь пӧртчис косьмӧм увйӧ да турбыльтчис ӧшинь сайӧ.
Нывка шеныштіс мичаник кияснас.
— Но, кыдз нӧ меным бурдӧдны сэсся тайӧс, граждана?
— Касторкаӧн, — гӧбӧчсянь квакнитіс Жаба.
— Касторкаӧн! — лӧг петӧмӧн серӧктіс чардаксянь Сюзь.
— Либӧ касторкаӧн, либӧ не касторкаӧн, — ӧшинь сайын кылӧ дзуртыштіс Богомол.
Сэки лӧзӧдӧм яя, косясьлӧм паськӧма коньӧр Буратино ружӧктіс:
— Оз ков касторкаыд, ме зэв бура ачымӧс кыла.
— Кельыдлӧз юрсиа нывка тӧждысьӧмпырысь копыртчис сы весьтӧ.
— Буратино, кевмыся тэд, читкырт синъястӧ, топӧд ныртӧ да юышт!
— Ог кӧсйы, ог кӧсйы, ог кӧсйы!..
— Ме тэныд сета сакар тор...
Сэк жӧ эшкын кузя крӧвать вылӧ кайис еджыд шыр, сійӧ кутіс сакар тор...
— Тэ сійӧс пӧлучитан, менсьым кӧ кутан кывзысьны, — шуис нывка.
— Ӧти сакарсӧ вайӧй...
— Да гӧгӧрво жӧ, — он кӧ ю лекарство, тэ верман кувны.
— Бурджык кувны, касторка юӧм дорысь!
Сэки нывка стрӧга шуис верстьӧ морт гӧлӧсӧн:
— Топӧд ныртӧ да видзӧд пӧтӧлӧкӧ...
Ӧтик, кык, куим.
Сійӧ кисьтіс касторкасӧ Буратинолы вомас, пыр жӧ сюйыштіс сакар тор да окыштіс.
— Со и ставыс...
Благороднӧй Артемон, коді радейтліс лючки помасян делӧяс, ассьыс бӧжсӧ пиньяснас кватлайтӧмӧн пондіс бергавны ӧшинь улын, кыдзи быттьӧ сюрс лампаясысь, сюрс пельясысь да югъялан сюрс синъясысь артмӧм тӧвныр.
Кельыдлӧз юрсиа нывка кӧсйӧ воспитайтны Буратиноӧс
Асывнас Буратино садьмис гажа да дзоньвидза, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, да петіс садйӧ.
Кельыдлӧз юрсиа нывка виччысис нин сійӧс ичӧтик пызан сайын пукалӧмӧн, код вылын вӧліны аканьяслӧн дозмукъяс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі мичаа мыськӧма, чангыльтчыштӧм ичӧтик ныр вылас да банбокъясас — дзоридз бусысь пудра.
Буратиноӧс виччысигмоз сійӧ дӧзмӧмпырысь шенасис дӧзмӧдчысь бобувъясысь.
— Да но тіянӧс, збыльысь...
Нывка видзӧдліс пу детинка вылӧ юрсяньыс кокулӧдзыс, чукыртчыштліс.
Тшӧктіс сылы пуксьыны пызан сайӧ да дзоляник чашкаӧ кисьтіс какао.
Буратино пуксис пызан сайӧ, кок пӧвсӧ ас улас сюркнялӧмӧн.
Миндаля пирожнӧйяс сійӧ сюяліс вомас быдсанас да ньылаліс курччавтӧг.
Варенье тыра вазаӧ пырис веськыда чуньяснас да нимкодьпырысь пондіс найӧс нёнявны.
Кор нывка бергӧдчис мӧдарӧ, медым шыбытны нянь крӧшкияс пӧрысь шомгагӧс, сійӧ кватитіс кофейник да кофейник нырӧдыс юис став какаосӧ.
Тшӧкмуні, кисьтіс какаосӧ пызан дӧра вылас.
Сэки нывка сылы шуис стрӧга:
— Кыскы ас увсьыд коктӧ да лэдз сійӧс пызан улӧ.
Эн сёй кияснад, сы вылӧ эмӧсь паньяс да вилкаяс.
Дӧзмӧмысла сійӧ пондіс лапйӧдлыны син лысъяснас.
— Коді тэнӧ воспитывайтӧ, висьтав мен, пӧжалуйста?
— Кор велӧдӧ папа Карло, а кор и некод.
— Ӧні ме босьтча тэнӧ воспитайтны.
«Вот кыдзи сирасси!» мӧвпыштіс Буратино.
Турун вылын керка гӧгӧр вӧтлысис дзоляник лэбачьяс бӧрся пудель Артемон.
Кор найӧ пуксясны вӧлі пуяс вылӧ, сійӧ чатӧртас юрсӧ, чеччалӧ да омлялӧмсорӧн увтӧ.
«Лӧсьыда лэбачьясӧс гӧняйтӧдлӧ,» завидуйтӧмпырысь мӧвпыштіс Буратино.
Пызан сайын лабутнӧя пукалӧм вӧсна сылӧн кажитчӧ став туша кузяыс мӧдісны визлавны кодзувкотъяс.
Бӧръяпомыс мучитана завтрак помасис.
Нывка сылы тшӧктіс чышкыны нырсьыс какаосӧ.
Чукыръяссӧ да бантикъяссӧ платтьӧ вывсьыс лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сійӧ кутіс Буратиноӧс киӧдыс да нуӧдіс керкаӧ — заводитны сійӧс велӧдны.
А гажа пудель Артемон лэбаліс турун вывті да увтчис, лэбачьяс сыысь некутшӧма эз и повны, гажаа шутлялісны, тӧлыс гажапырысь лэбаліс пуяс весьтӧд.
— Пӧрччы ассьыныд сыри-леткитӧ, тэныд сетасны лӧсьыдіник куртка да гач, — шуис нывка.
Нёль портнӧй — ӧтка мастер, зумыш рак Шепталло, сорса да руд Сизь, ыджыд шомгаг Рогач да Лизетта шыр, — нывка важ платтьӧясысь вурисны детинкалы мича костюм.
Шепталло шӧраліс, Сизь писькӧдліс нырнас розьяс да вурис, Рогач бӧр кокъяснас путшкис сунис, Лизетта орйӧдліс суниссӧ пиньнас.
Буратинолы вӧлі яндзим пасьтавны нывкаӧн новлӧм паськӧмъясысь вурӧм паськӧмсӧ, но век жӧ лои паськӧмсӧ вежны.
Нырнас сільгигтыр, сійӧ дзебис выль куртка зептас нёль зарни деньгасӧ.
— Ӧні пуксьы, пукты киястӧ ас водзад.
Эн гӧрбыльтчы, — шуис нывка да босьтіс мел тор. — Ми босьтчылам арифметикаӧ...
Тэнад зептад кык яблӧг.
Буратино мудера мигнитіс.
— Ылӧдчад, ни ӧтик абу...
— Ме шуа, — терпитӧмпырысь мӧд пӧв висьталіс нывка, — но сідз, шуам, мый тэнад зептын кык яблӧг.
Кодкӧ тэнсьыд ӧти яблӧгсӧ босьтіс.
Кымын яблӧг тэнад коли?
— Кык.
— Мӧвпышт бурджыка.
Буратино чукыртчис, — сэтшӧм ёна думайтіс.
— Кык...
— Мыйла?
— Ме жӧ ог сет сійӧ некодлы яблӧгсӧ, кӧть мед сійӧ косясьны мӧдас!
— Математика кузя тэнад некутшӧм сям абу, — дӧзмӧмпырысь шуис нывка. — Босьтчылам диктант дінӧ.
Мичаник синъяссӧ сійӧ лэптыліс пӧтӧлӧклань.
— Гиж: «А роза упала на лапу Азора».
— Гижин?
Ӧні бӧрӧн лыддьы тайӧ волшебнӧй сёрникузясӧ.
Кыдз ми тӧдам нин, Буратино весиг некор эз на аддзывлы перӧ ни чернила доз.
Нывка шуис: «Гиж», — и Буратино пыр жӧ сюйис ассьыс нырсӧ чернила дозъяс да зэв ёна повзис, кор нырсьыс бумага вылас шляпкысис чернила войтыс.
Нывка шлочкис кияснас, сылӧн весиг прыснитіс синваыс.
— Тэ, некытчӧ туйтӧм вильышпоз, тэнӧ колӧ накажитны!
Сійӧ сюйсьыліс ӧшиняс.
— Артемон, нуӧд Буратиноӧс пемыд чуланӧ.
Благороднӧй Артемон тыдовтчис ӧдзӧсын, да мыччӧдліс еджыд пиньяссӧ.
Кватитіс Буратиноӧс курточкаӧдыс да бӧрыньтчӧмӧн кыскис чуланӧ, кӧні пельӧсъясас чераньвезъясын тоньвидзисны ыджыд чераньяс.
Артемон игналіс сійӧс сэтчӧ эралӧмсорӧн, медым ёнджыка повзьӧдны, а ачыс бара тӧвзис лэбачьяс бӧрся.
Нывка уськӧдчис прошвиӧн вевттьӧм акань крӧвать вылӧ да пондіс сыркъялӧмӧн бӧрдны сы вӧсна, мый сылы лои сэтшӧм стрӧга накажитны пуысь вӧчӧм детинкаӧс.
Но босьтіс кӧ воспитайтны, — делӧсӧ колӧ нуӧдны помӧдз.
Буратино ропкакыліс пемыд чуланын:
— Вот йӧй нывкаыд...
Петӧма воспитательница...
Аслас юрыс фарфорысь, тушасӧ ватаӧн тыртӧма...
Чулан пытшкын кыліс вӧсньыдика дзуртыштӧм, быттьӧ кодкӧ гуджӧдчис поснидик пиньяснас.
— Кывзы, кывзы...
Сійӧ лэптыштіс чернилаӧн лякӧссьӧм нырсӧ да пемыдас аддзис пӧтӧлӧк улысь увлань юрӧн ӧшалысь бордъя шырӧс...
— Тэныд мый колӧ?
— Виччысь войсӧ, Буратино.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — пельӧсъясын шарӧдчисны чераньяс, эн довкйӧдлӧй миянлысь чераньвезъяссӧ, эн повзьӧдлӧй миянлысь гутъяссӧ.
Буратино пуксис жугалӧм гырнич вылӧ.
Сійӧ вӧвлывлі таысь лёкджык положениеясын, но ӧні скӧрмӧдіс сійӧс нывкалӧн тадз неногӧн вӧчӧмыс...
— Тадз ӧмӧй воспитывайтлӧны челядьӧс?..
Тайӧ мученнье, а абу воспитание...
Тадз эн пукав, тадз эн сёй...
Челядьыд, гашкӧ, букварсӧ на нӧшта оз бура тӧд, — а сійӧ пырысь-пыр чернила доз дінӧ кутчысьӧ...
А пудель, со, лэбачьяс бӧрся, — сылы немтор...
Бордъя шыр бара чипӧстіс:
— Виччысьлы войӧдзыс, Буратино, ме нуӧда тэнӧ Дуракъяс Странаӧ, сэні виччысьӧны тэнӧ аслад ёртъясыд — кань да руч, шуд да гажлун.
Виччысьлы войӧдзыс.
Буратино веськалӧ Дуракъяс Странаӧ
Кельыдлӧз юрсиа нывка матыстчис чулан ӧдзӧс дорӧ.
— Буратино, муса друг, тэ каитчан шалитӧмысь?
Буратино вӧлі вывті скӧр, сэк бурэтш сылӧн юрас вӧлі дзик мӧдтор.
— Вывті тай меным ёна колӧ каитчыны!
Он на босьт...
— Сідз кӧ тэныд лоӧ пукавны чуланын асылӧдз...
Нывка шогпырысь ышловзис да муніс.
Лоис вой.
Сюзь пондіс серавны йиркын.
Жаба петіс гӧбӧчысь, медым шляпикасьны кынӧм вылас тӧлысь вуджӧрӧн югзьӧдӧм гӧпъясын.
Нывка водіс узьны прошвиӧн мичмӧдӧм крӧватьӧ да, ӧбидитчӧмыс вӧсна, шлюпкис унмовсьӧм водзвылас.
Артемон бӧж улас нырсӧ сюйыштӧмӧн, узис сійӧ спальня ӧдзӧс дорын.
Керкаын маятника часі кучкис вой шӧр.
Бордъя шыр лэбзис пӧтӧлӧкысь.
— Кад нин Буратино, пышйы, — чипӧстіс сылы пель водзас, — чулан пельӧсас эм крысалӧн гӧбӧчӧ ветланін...
Виччыся тэнӧ эжа вылын.
Сійӧ лэбис юрйыв ӧшиньӧд.
Буратино уськӧдчис чулан пельӧсӧ, чераньвезйӧ дзугсялӧмӧн.
Бӧрсяньыс сійӧс лёкысь чушкисны чераньяс.
Сійӧ кыссис крыса ветланінті гӧбӧчӧ.
Ветланіныс вӧлі пыр векняммӧ и векняммӧ.
Буратино муртса нин кыссис му пытштіыс...
И друг увлань юрӧн лэбовтіс гӧбӧчӧ.
Сэн сійӧ муртса эз шед крыса налькйӧ, тальччис бӧж вылас ужлы, коді муртса на вӧлі локтӧма столӧвӧйысь, кытчӧ сійӧ ветліс юыштны йӧв, и кань ветлан ӧшинь пыр чеччыштіс эжа вылӧ.
Чаввиж дзоридзьяс весьтын шытӧг лэбаліс бордъя шыр.
— Ме бӧрся, Буратино, — Дуракъяс Странаӧ!
Бордъя шыръяслӧн бӧжыс абу, сы вӧсна няралӧм кучика бордъяснас ичӧтик чӧрт вылӧ мунысь шыр лэбалӧ оз лэбачьяс моз веськыда, а пыр лэбалӧ вывлань да увлань, вывлань да увлань; вомыс сылӧн пыр восьса, медым, кад воштытӧг, пӧпуттьӧ кутавны, курччавтӧг ловйӧн ньылавны номъясӧс да войся бобувъясӧс.
Буратино котӧртіс сы бӧрся дзик сьыліӧдзыс турун пӧвсӧд; кӧтасьӧм катшасинъяс швичйӧдлісны сылы банбокъяс кузяыс.
Друг бордъя шырыд вылӧ тювгысис гӧгрӧс тӧлысьлань да сэсянь кодлыкӧ горӧдіс:
— Вайӧді!
Буратино друг крут кыр йывсянь патурликасьӧмӧн лэбис увлань.
Быгыльтчис, быгыльтчис да шняпкысис лапкоръяс пӧвстӧ.
Дзоньнас парсалӧм, вом тырыс лыа, пуксис син чашкӧдӧмӧн.
— Ак, тайӧ тэ!..
Сы водзын сулалӧны вӧлі Базилио кань да руч Лиса-Алиса.
— Повтӧм да збойиник Буратино, тыдалӧ, тӧлысь вывсянь уси, — шуис сылы руч.
— Тешкодь, кыдзи сійӧ ловйӧн коли, — зумыша шуис кань.
Буратино пондіс нимкодясьны важ тӧдсаяскӧд паныдасьӧм вӧсна, кӧть сылы эськӧ кажитчис жӧ подозрительнӧйӧн, мый каньлӧн веськыд лапаыс кӧрталӧма рузумӧн, а ручлӧн став бӧжыс лякӧссьӧма нюрвыв няйтӧн.
— Омӧльтортӧг и бурторъяс оз овлыны, — шуис руч, — сы пыдди тэ веськалін Дуракъяс Странаӧ...
И лапанас сійӧ индіс косьмӧм шор вомӧн вуджан жугалӧм пос вылӧ.
Шор мӧдар бокас ёг чукӧръяс пӧвстын тыдалісны джынвыйӧ киссьӧм ичӧтик керкаяс, чегъясьӧм увъяса жеб пуяс да ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлӧстчӧм кӧлӧкӧльничаяс...
— Тайӧ карас вузассьӧны папа Карлоыдлы вылӧ кӧч ку меха нималана курткаяс, — паръяссӧ нюлышталӧмӧн заводитіс руч, — краситӧм серпасъяса азбукаяс.
Ок, кутшӧм чӧскыдӧсь вузассьӧны пирожнӧйяс да бедь йылӧ ӧшлӧм леденцы-петукъяс!
Тэ ӧд ассьыд сьӧмтӧ эн на дерт вошты, шань Буратино?
Лиса-Алиса отсыштіс сувтны Буратинолы кок йылас; лапасӧ дулялыштӧмӧн весалыштіс сылысь курточкасӧ да нуӧдіс сійӧс жугалӧм пос вомӧн.
Базилио кань зумыша чотіктіс бӧрсяньыс.
Вӧлі нин войшӧр, но Дуракъяс Карын некод эз узь.
Чукля няйт улича кузяыс шӧйтісны косіник понъяс, очсалісны тшыглаыс:
— Э-хе-хе!..
Бокъясӧдыс нетшкысьӧм гӧна кӧзаяс йирисны моски боксьыс бусӧссьӧм турунсӧ, тірӧдчисны дженьыдик бӧжъяснас.
— Беда!..
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс мӧс, сылӧн лыясыс чурвидзисны кучик пырыс.
— Мучитчӧм, — шуаліс сійӧ думайтчӧмӧн.
Няйт чунгыръяс вылын пукалісны чирйысьӧм гӧна пышкайяс, — найӧ оз вӧлі лэбзьыны — кӧть найӧс кокъяснад нырышт...
Омӧльтчӧмнысла довъялісны нетшкӧм бӧжа курӧгъяс...
Туй вожъясын нюжӧдчӧмӧн сулалісны куим пельӧса шляпаяса да бытшласян ошейникъяса скӧр бульдогъяс — полицейскӧйяс.
Найӧ горзісны омӧль да тшыг олысьяс вылӧ:
— Прӧйдит!
Веськыдладортіджык!
Эн сувтав.
Руч кыскис Буратиноӧс улича кузя водзӧ.
Найӧ аддзисны зарни ӧчкияса тшӧг каньясӧс, кодъяс гуляйтісны тӧлысь улын мостки кузя чепчикъяса энь каньяскӧд под-ручки кутчысьӧмӧн.
Вылӧ пуксьӧмпырысь нырсӧ лэптӧмӧн гуляйтіс кыз ай Лис — тайӧ карса губернаторыс, а сыкӧд орччӧн — тшапиник энь руч, коді лапаас кутіс войся фиалкалысь дзоридз.
Лиса-Алиса вашнитіс:
— Тайӧ гуляйтӧны найӧ, кодъяс кӧдзисны сьӧмнысӧ Шемӧсмӧдан Ыб вылӧ...
Талун медбӧръя вой, кор позьӧ кӧдзны.
Асывводз кежлас чукӧртан сьӧмтӧ дзонь чукӧр да ньӧбан быдсяма торъяс...
Мунам ӧдйӧджык...
Руч да кань вайӧдісны Буратиноӧс тыртӧм эрд вылӧ, кӧні туплясисны жугавлӧм гырничьяс, киссьӧм башмакъяс, розьӧссьӧм колошияс да рузумъяс...
Мӧда-мӧдсӧ торкалӧмӧн, заводитісны торгыны:
— Кодйы ичӧтик гу...
— Пуктав зарниястӧ.
— Киськав солӧн.
— Гумовт гӧпсьыс ва да киськав бурджыка.
— Да эн вунӧд шуны: «крекс, фекс, пекс»...
Буратино гыжйыштіс чернилаӧн лякӧссьӧм нырсӧ.
— А ті мунӧй ылӧджык...
— Ен мед видзас, да ми и видзӧднысӧ ог кӧсйӧй, кытчӧ тэ гуалан сьӧмтӧ, — шуис руч.
— Ен мед видзас, — шуис кань.
Найӧ неуна вешйыштісны да дзебсисны ёг чукӧр сайӧ.
Буратино кодйис ичӧтик гу.
Вашкӧдӧмӧн куимысь шуис: «крекс, фекс, пекс», пуктіс гуас нёль зарни деньгасӧ, тыртіс, сэсся зепсьыс перйис чепӧль сов, вывсяньыс киськыштіс.
Гӧптысь босьтіс содз тыр ва, киськаліс.
И пуксис виччысьны, кор быдмас пу...
Полицейскӧйяс босьтӧны Буратиноӧс да асьсӧ оправдайтӧм кузя оз сетны слы шуны ни ӧти кыв.
Лиса-Алиса чайтіс, мый Буратино мунас узьны, а сійӧ нырсӧ нюжӧдӧмӧн век пукаліс ёг чукӧр вылын.
Сэки Алиса тшӧктіс каньлы кольччыны караулитны сійӧс, а ачыс котӧртіс матыса полицейскӧй отделенньӧӧ.
Сэні, табак тшына жырйын, чернилаӧн войтӧдӧм пызан сайын, шкоргис дежурнӧй бульдог.
Руч медся небыд гӧлӧс шыӧн шуис сылы:
— Повтӧм сьӧлӧма господин дежурнӧй, оз-ӧ позь кутны ӧти дӧзьӧртӧм вӧрӧс.
Ыджыд лёктор грӧзитӧ тайӧ карса став озырджык да пыдди пуктана гражданалы.
Унзіль вывсьыс дежурнӧй бульдог сэтшӧма равӧстіс, мый руч улын повзьӧмысла лои ва гӧп.
— Вӧр?!
Гам!
Руч висьталіс, мый ӧпаснӧй вӧрӧс — Буратиноӧс — аддзисны тыртӧм эрд вылысь.
Дежурнӧй ещӧ век на эргис да пондіс звӧнитны.
Котӧрӧн пырисны кык доберман-пинчер, сыщикъяс, кодъяс некор эз узьлыны, некод вылӧ эз веритчывны, весиг асьнысӧ асьныс подозревайтлісны преступнӧй мӧвпъясысь.
Дежурнӧй тшӧктіс налы ӧпаснӧй преступникӧс ловйӧн либӧ кулӧмӧн вайӧдны отделенньӧӧ.
Сыщикъяс вочавидзисны дженьыдика:
— Тяф!
И тӧвзисны тыртӧм эрд вылӧ аслыс ногӧн мудериника скачитӧмӧн, бӧр кокъяссӧ боквыв шыблалӧмӧн.
Медбӧръя сё воськовсӧ найӧ кыссисны кынӧм выланыс да ӧтпырйӧ уськӧдчисны Буратино вылӧ, кватитісны сійӧс киняувтіыс да кыскисны отделенньӧӧ.
Буратино мовкйӧдліс кокъяснас, кевмысис висьтавны — мыйысь?
Мыйысь?
Сыщикъяс вочавидзисны.
— Сэні разберитчасны...
Руч да кань кад воштыны эз кутны, кодйисны гуысь нёль зарни деньга.
Руч сэтшӧм сюся кутіс юкны сьӧмсӧ, мый каньлӧн лои ӧти деньга, а сылӧн куим.
Кань шы сетлытӧг сатшкысис гыжъяснас сылы нырвомас.
Руч топыда сывтыръяліс сійӧс лапаяснас.
И найӧ мыйкӧдыра кыкнаныс тупыль моз турбылясисны тыртӧм эрд кузя.
Каньлӧн да ручлӧн гӧнъясыс лестукъясӧн лэбисны тӧлысь югӧръяслань.
Мӧда-мӧдныслысь бокъяссӧ косявлыштӧм бӧрын, найӧ юкисны сьӧмсӧ шӧриӧн да сійӧ жӧ войнас утиртісны карсьыс.
Сійӧ каднас сыщикъяс вайӧдісны Буратиноӧс отделенньӧӧ.
Дежурнӧй бульдог петіс пызан сайсьыс да ачыс шобис сылысь зепъяссӧ.
Сакар тор да миндальнӧй пирожнӧй крӧшкиясысь ӧтдор немтор эз аддзы, и дежурнӧй зэв лёкысь горӧдіс Буратино вылӧ:
— Тэ, негодяй, вӧчин куим мыж: тэ дӧзьӧртӧм, паспорттӧм морт да уджтӧмалысь.
Нуӧдӧй сійӧс кар сайӧ да вӧйтӧ прудйӧ.
Сыщикъяс вочавидзисны:
— Тяф!
Буратино заводитліс висьтавны папа Карло йылысь, аслас приключенньӧяс йылысь.
Ставыс тайӧ вӧлі весь.
Сыщикъяс кватитісны сійӧс, скачӧн кыскисны кар сайӧ да пос вывсянь шыбитісны лягушаясӧн, пиявкаясӧн да шомгаг лёльӧясӧн тырӧм джуджыд няйт прудйӧ.
Буратино шлёпкысис ваӧ, да и виж веркӧсыс тылӧн бӧр тупкысис сісь нюйтӧн.
Буратино тӧдмасьӧ прудса олысьяскӧд, тӧдмалӧ нёль зарни деньга вошӧм йылысьЬ да измышка Тортила сетӧ сылы зарни ключ.
Оз ков вунӧдны, мый Буратиноӧс вӧлі пуысь вӧчӧма, сы вӧсна эз вермы вӧйны.
Век жӧ сійӧ сэтшӧма повзис, мый дыр куйліс ва веркӧсын гӧгӧрыс сибдӧм нюйтӧ гартчӧмӧн.
Сы гӧгӧр чукӧртчисны прудса олысьяс: асланыс йӧйлунӧн быдӧнлы тӧдса кыз рушкуа сьӧд лягуша пиян, вапытшса шомгагъяс, кодъяслӧн бӧр лапаясыс вӧліны дзик пелыс кодьӧсь, ва нидзувъяс, лёльӧяс, кодъяс сёйӧны вӧлі ставсӧ, мый веськалӧ, весиг асьнысӧ асьныс, и, медбӧрти, уна сикаса посни инфузорияяс.
Лягуша пиян гильӧдісны сійӧс чорыд паръяснас да нимкодьпырысь аклялісны сы колпак йылысь тугсӧ.
Ва нидзувъяс пырисны куртка зептас.
Вапытшса ӧти шомгаг некымынысь кавшасьліс сы ныр вылӧ, коді чурвидзис вылын, ва веркӧсын, да сэсянь сунгысьліс ваас чикышӧн.
Посни инфузорияяс, ниглясигтыр да тэрмасигтыр, усъяснас тірӧдчӧмӧн, кодъяс налӧн вӧліны кияс да кокъяс пыдди, заводитласны вӧлі кватитны кутшӧмкӧ сёянтор, но асьныс веськавлісны шомгаг личинкаяс вомӧ.
Буратиноӧс бӧръяпомыс тайӧ дӧзмӧдіс, кокбӧрляяснас сійӧ кутіс шлёчӧдны ваӧ.
— Весасьӧй ме дінысь!
Ме тіянлы абу кулӧм кань.
Прудса олысьяс шур-шармунісны — коді кытчӧ.
Сійӧ бергӧдчис кынӧм вылас да кутіс вартчыны.
Ваын быдмысь лилия гӧгрӧс коръяс вылын тӧлысь югӧръяс улын пукалісны ыджыд вома лягушаяс, былялӧм синъяснас видзӧдісны Буратино вылӧ.
— Кутшӧмкӧ каракатица уйӧ, — квакнитіс ӧти.
— Нырыс аистлӧн кодь, — квакнитіс мӧд.
— Тайӧ — саридзса лягуша, — квакнитіс коймӧд.
Буратино, медым шойччыштны, кавшасис ваын быдмысь лилия ыджыд кор вылӧ.
Пуксис сы вылӧ, топыда кутіс пидзӧсъяссӧ да шуис пиньяснас тарӧдчӧмӧн.
— Став зонкаяс да нывкаяс пӧттӧдзныс юисны йӧв, узьӧны шоныд крӧватьясын, а ме ӧтнам пукала ва кор вылын...
Вайӧй мыйкӧ сёйыштны, лягушаяс.
Лягушаяс, кыдзи ми тӧдам, зэв кӧдзыд сьӧлӧмаӧсь.
Но оз жӧ позь шуны, мый найӧ дзик сьӧлӧмтӧмӧсь.
Кор пиньяснас тэрыба тарӧдчӧмӧн Буратино кутіс висьтавлыны аслас шудтӧм приключенньӧяс йылысь, лягушаяс ӧти-мӧд бӧрся чеччыштісны, югнитісны бӧр кокъяснаныс да сунісны пруд пыдӧсӧ.
Сэтысь найӧ вайисны кулӧм шомгагйӧс, чирк борд, нюйт тор, рак пӧк тор да кымынкӧ сісьмӧм вуж.
Тайӧ став сёянторъяссӧ Буратино водзӧ пуктӧм бӧрын, лягушаяс бара чеччыштісны ва лилия коръяс вылӧ да из моз пукалісны, ыджыд вома да былялӧм синма юръяснысӧ чатӧртӧмӧн.
Буратино исыштіс, видлыштіс лягушаяслысь гӧститӧданторсӧ.
— Менӧ восӧдас, — шуис сійӧ, — кутшӧм пежтор вайӧмныд!..
Сэки лягушаяс бара ставныс ӧттшӧтш тульскысисны ваӧ...
Виж нюйтыс кутіс гӧвкъявны и пруд веркӧсын тыдовтчис ыджыд, страшнӧй змей юр.
Сійӧ локтіс Буратинолӧн пукалан кор дінӧ.
Колпаквывса тугйыс сылӧн сувтіс сувтсӧн.
Повзьӧмысла муртса сійӧ эз усь ваас.
Но тайӧ эз вӧв змей.
Тайӧ вӧлі омӧлик синъяса, некодлы не страшнӧй, пӧрысь черепаха Тортила.
— Ок, тэ, дженьыдик мӧвпъяса, быдӧнлы веритчысь тӧлктӧм детинка, — шуис Тортила. — Пукавны эськӧ тэныд гортад да зіля велӧдчыны.
Мыйла локтін тэ Дуракъяс Странаӧ?
— Да ӧд ме кӧсйи папа Карлолы шедӧдны унджык зарни деньга...
Ме зэв бур да мывкыда детинка...
— Тэнсьыд сьӧмтӧ гусялісны кань да руч, — шуис черепаха. — Найӧ котӧртӧны вӧлі пруд дорті, сувтлісны юыштны, и ме кывлі, кыдзи найӧ ошйысисны, мый кодйӧмаӧсь тэнсьыд сьӧмтӧ, да кыдзи косясьӧмаӧсь сы вӧсна...
Ок тэ, дженьыдик мӧвпъяса, быдӧнлы веритчысь тӧлктӧм дурак...
— Оз ков видчыны, — ропкыштіс Буратино, — тані отсавны колӧ мортыслы...
Мый ме ӧні кута вӧчны?
Ой, ой, ой!..
Кыдзи ме муна папа Карло дінӧ?
Ай, ай, ай!...
Кулакъяснас сійӧ тілис синъяссӧ да сэтшӧм нора бӧрдіс, мый лягушаяс друг ставныс ӧттшӧтш ышловзисны:
— Ух-ух...
Тортила, отсав мортыслы.
Черепаха Тортила дыр видзӧдіс тӧлысь вылӧ, мый йылысь кӧ зілис казьтыштны...
— Ӧтчыдысь вот ме тадз жӧ отсалі ӧти мортлы, а сійӧ сэсся менам пӧчысь да менам пӧльысь вӧчаліс черепаховӧй сынанъяс, — висьталіс сійӧ.
И бара дыр видзӧдіс тӧлысь вылӧ.
— Мый нӧ, пукалыштлы тані, ичӧтик морт, а ме пруд пыдӧсӧ лэччыла, — гашкӧ, аддза тэныд ӧти пӧлезнӧйтор.
Сійӧ кыскис змей кодь юрсӧ да ньӧжйӧник вӧйтчис ва пытшкӧ.
Лягушаяс пондісны вашкӧдчыны:
— Черепаха Тортила тӧдӧ ыджыд тайна.
Коли уна-уна кад.
Тӧлысьыс беровтчӧ вӧлі мылькъяс сайӧ...
Бара вӧрӧшитчыны кутіс веж нюйта веркӧсыс прудлӧн, тыдовтчис черепаха, вомас кутіс ичӧтик зарни ключ.
Тортила пуктіс сійӧс кор вылӧ, Буратино кок улӧ.
— Дженьыдик мӧвпъяса, быдсӧнлы веритчысь ичӧт дурак, — шуис Тортила. — Эн шогсьы, мый руч да кань гусялісны тэнсьыд зарни деньгаястӧ.
Ме сета тэныд тайӧ ключсӧ.
Тайӧс уськӧдіс пруд пыдӧсӧ сэтшӧм кузь тошка морт, коді тошсӧ сюйлывлӧ зептас, медым сійӧ эз мешайт сылы ветлӧдлынысӧ.
Ок, кутшӧма сійӧ корис, медым ме корси пруд пыдӧсысь тайӧ ключсӧ...
Тортила ышловзис, чӧв олыштіс да бара ышловзис сідз, мый васьыс мӧдісны кайны ва больяс...
— Но ме сылы эг отсав, ме сэки зэв скӧр вӧлі йӧз вылӧ аслам пӧч да пӧль вӧсна, кодъясысь вӧчалісны черепаховӧй сынанъяс.
Ыджыд тошка мортыс уна и висьтавліс тайӧ ключ йывсьыс, но ме ставсӧ вунӧді.
Помнита сӧмын, мый колӧ восьтыны сійӧн кутшӧмкӧ ӧдзӧс, и сійӧ ваяс шуд...
Буратинолӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны, синъясыс ӧзйисны.
Сійӧ пыр жӧ вунӧдіс ассьыс став шогалӧмсӧ.
Куртка зепсьыс кыскис ва нидзувъясӧс, пуктіс сэтчӧ ключсӧ вежавидзӧмӧн аттьӧаліс черепаха Тортилаӧс да лягушаясӧс, сэсся шыбитчис ваӧ да вартчис береглань.
Кор сійӧ сьӧд вуджӧрӧн тыдовтчис берегдор вылын, — лягушаяс ухнитісны сылы бӧрсяньыс:
— Буратино, ключтӧ эн вошты.
Буратино пышйӧ Дуракъяс Странаысь да паныдасьӧ аскодьыс жӧ шудтӧм ёрткӧд
Черепаха Тортила эз инды Дуракъяс Странаысь мунан туйсӧ.
Буратино котӧртіс кытчӧ синъясыс видзӧдісны.
Сьӧд пуяс сайын дзирдалісны кодзувъяс.
Туй весьтын ӧшалісны скалаяс.
Ущельеын куйліс руд кымӧр.
Друг Буратино водзвылын кутіс чеччавны руд ёкмыль кодь.
Пыр жӧ кутіс кывны пон увтчӧм.
Буратино ляскӧдчис скала бердӧ.
Сы бокті, скӧрысь ныръяснаныс сильгӧмӧн, Дуракъяс Карсянь тӧвзисны кык полицейскӧй бульдог.
Руд ёкмыльыс шыбитчис туй вывсьыс бокӧ — чой горулӧ.
Бульдогъяс сы бӧрся.
Кор кок шыясыс да увтчӧмыс ылысмисны, Буратино уськӧдчис котӧртны сэтшӧм ӧдйӧ, мый кодзувъяс тэрыба-тэрыба кутісны кывтны сьӧд ув вожъяс сайті.
Друг руд ёкмыльыд бара чеччыштіс туй вомӧн.
Буратино удитіс тӧдмавны, мый тайӧ — кӧч, а сы вылын верзьӧмӧн, пельясас кутчысьӧмӧн, пукалӧ ичӧтик морт кельыд чужӧма.
Чой боксьыс гылалісны посньыдик изторъяс, — бульдогъяс кӧч бӧрся чеччыштісны туй вомӧныс, бара ставыс лӧнис.
Буратино котӧртіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый кодзувъяс ӧні нӧшта нин ӧдйӧджык тӧвзисны сьӧд уввожъяс сайті.
Руд кӧч коймӧдысь чеччыштіс туй вомӧн.
Ичӧтик мортыд зурасис юрнас увйӧ, уси кӧч мыш вылысь да шнёпкысис веськыда Буратино кок улӧ.
— Ррр-гаф!
Кут сійӧс! — Скач гӧнитісны кӧч бӧрся полицейскӧй бульдогъяс: синъясыс налӧн сэтшӧма вӧлі тырӧмаӧсь лёкӧн, мый эз казявны ни Буратиноӧс ни кельыд чужӧма ичӧтик мортӧс.
— Прӧщай, Мальвина, прӧщай век кежлӧ, — бӧрдан гӧлӧсӧн чипӧстіс ичӧтик морт.
Буратино копыртчис сы весьтӧ да шензьӧмӧн аддзис, мый тайӧ вӧлӧма кузь сосъяса еджыд дӧрӧма Пьеро.
Сійӧ куйліс увлань юрӧн кӧлесаӧн туйдчӧм бӧрӧздаын да, тыдалӧ, лыддис нин асьсӧ кулӧмӧн да, олӧмыскӧд янсӧдчигас чипӧстіс:
— Прӧщай, Мальвина, прӧщай век кежлӧ.
Буратино кутіс сійӧс тормошитны, дернитіс кокӧдыс, — Пьеро эз вӧрӧшитчы.
Сэк Буратино кыскис зептас кольӧм ва нидзулӧс да пуктіс сійӧс лолавтӧм мортлы ныр бердас.
Ва нидзув дыр эз думайт, тшапнитіс сійӧс нырӧдыс.
Пьеро тэрыба пуксис, кутіс юрсӧ бергӧдлыны, нетшыштіс ва нидзулӧс да ружтыштіс:
— Ок, ме нӧшта, вӧлӧм, ловъя на.
Буратино кватитіс сійӧс зубнӧй порошок кодь еджыд банбокъясӧдыс, окаліс да пондіс юасьны:
— Кыдзи тэ татчӧ веськалін?
Мыйла тэ гӧняйтлін верзьӧмӧн руд кӧч вылын?
— Буратино, Буратино, — вочавидзис Пьеро да полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіс, — дзеб менӧ ӧдйӧджык...
Ӧд понъясыс вӧтчисны эз руд кӧч бӧрсяыс, — найӧ вӧтчисны ме бӧрся...
Синьор Карабас Барабас туялӧ менӧ лун и вой.
Дуракъяс Карысь сійӧ медаліс полицейскӧй понъясӧс да клянитчис кутны менӧ ловйӧн либӧ кулӧмӧн.
Ылын бара кутісны тявзыны понъяс.
Буратино кватитіс Пьероӧс соскӧдыс да кыскис сійӧс мимоза кустъясӧ, коді вевттьысьӧма вӧлі чӧскыд дука виж кодь дзоридзьясӧн.
Сэні, сісьмӧм кор вылын куйлӧмӧн, вашкӧдӧмӧн Пьеро заводитіс сылы висьтавлыны:
— Гӧгӧрвоан, Буратино, ӧтчыд войын ызгис тӧв, ведра дорысь моз киссис зэр...
Пьеро висьтавлӧ, кыдзи сійӧ кӧч вылын верзьӧмӧн веськаліс дуракъяс странаӧ
— Гӧгӧрвоан, Буратино, ӧтчыд войын, кор ызгӧ вӧлі тӧв, ведра дорысь моз киссьӧ зэр.
Синьор Карабас Барабас пукаліс пач дорын да куритіс каллян.
Став аканьяс вӧлі узьӧны нин.
Ме ӧтнам эг узь.
Ме думайті кельыдлӧз юрсиа нывка йылысь...
— Аддзӧмыд код йылысь думайтны, вот дуреньыд, — торкис Буратино. — Сійӧ нывкасьыс тӧрыт рытнас ме пышйи — пышйи чераньӧсь чуланысь...
— Кыдз?
Тэ аддзылін кельыдлӧз юрсиа нывкаӧс?
Тэ аддзылін менсьым Мальвинаӧс?
— Зэв тай — аддзывтӧмтор.
Бӧрдысь да дӧзмӧдчысь нывка...
Пьеро чеччыштіс, пондіс кияснас шенасьны.
— Нуӧд менӧ сы дінӧ...
Тэ кӧ меным отсалан корсьны Мальвинаӧс, ме тэныд висьтала зарни ключлысь тайнасӧ...
— Кыдзи! — радлӧмпырысь горӧдіс Буратино. — Тэ тӧдан зарни ключлысь тайнасӧ?
— Тӧда, кӧні куйлӧ ключыс, кыдзи сійӧс судзӧдны, тӧда, мый сійӧн колӧ восьтыны ӧти ӧдзӧс...
Ме гусьӧн кывзі тайнасӧ, и сы вӧсна Синьор Карабас Барабас корсьӧ менӧ полицейскӧй понъясӧн...
Буратинолы вывті окота вӧлі ӧні жӧ ошйысьыштны, мый гуся ключыс куйлӧ сы зептын.
Медым сёрниӧн не ылавны, сійӧ кыскис юрсьыс колпаксӧ да сюйис вомас.
Пьеро кевмысис нуӧдны сійӧс Мальвина дінӧ.
Буратино чуньяснас грӧзитчӧмӧн висьталіс тайӧ дуралейыслы, мый ӧні пемыд да ӧпаснӧ, а вот кор югдас — найӧ котӧртасны нывка дінӧ.
Мимоза кустъяс улӧ Пьеролы мырдӧн дзебсьыны тшӧктӧм бӧрын, Буратино шуис тыра вомӧн, шушкыльтан гӧлӧсӧн, сы вӧсна, мый сылӧн вомас вӧлі сюйӧма колпаксӧ:
— Висьтавлы...
— Но, вот, — ӧтчыд войын ызгис тӧв...
— Та йылысь тэ меным висьтавлін нин...
— Но, вот, — водзӧ пондіс висьтавлыны Пьеро, — ме, гӧгӧрвоан, вӧлі ог узь и друг кыла: ӧшиньӧ кодкӧ гораа таркнитіс...
Синьор Карабас Барабас кутіс ропкыны: «Кодӧс тайӧ новлӧдлӧ ташӧм пон поводдянас?»
— Тайӧ ме — Дуремар, — вочавидзис кодкӧ ӧшинь сайсянь, — лечитчан пиявкаясӧн вузасьысь.
Лэдз менӧ би дорад косьтысьны.
Меным вывті окота лои видзӧдлыны, кутшӧмӧсь овлӧны лечитчан пиявкаясӧн вузасьысьясыс.
Ме гусьӧник кусыньтышті занавеслысь пельӧссӧ да сюйи юрӧс комнатаас.
И аддза: Синьор Карабас Барабас чеччис креслӧсьыс, кыдзи и пыр, тувччис аслас тош вылас, ёрччыштіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Керкаӧ пырис дзик сморчок-тшак кодь чукырӧсь, зэв ичӧтик чужӧма, кӧтасьӧм паськӧма кузь морт.
Сы вылын вӧлі турунвиж рӧма важ паськӧм, вӧнь помас тоньвидзисны щипцыяс, крукъяс да шпилькаяс.
Киясас сійӧ кутіс жӧсть банка да сак.
— Тэнад кӧ висьӧ кынӧмыд, — шуис сійӧ сэтшӧма копрасьӧмӧн, быттьӧ мышкыс сылӧн чегӧма вӧлі шӧрӧдыс, — тэнад кӧ ёна висьӧ юрыд либӧ жувгӧ пельясыд, — ме верма пельяс саяд пуктывны дюжина джын зэв бур пиявкаяс.
Синьор Карабас Барабас буркнитіс:
— Чӧртлы-дявӧллы, некутшӧм пиявкаяс меным оз ковны!
Верман косьтысьны би дорын, мыйтта колӧ.
Дуремар сувтіс пачлань мышкӧн.
Сылӧн турунвиж паськӧмсьыс пыр жӧ мӧдіс кайны ру да кутіс кывны нюйт дук.
— Пиявкаясӧн вузасьӧмӧй мунӧ менам омӧля, — бара заводитіс сійӧ, — кӧдзыд порсь яй кусӧкысь да стӧкан винаысь ме кӧть ӧні жӧ тэд пукта лядьвеяд дзонь дюжина медбур пиявкаясӧс, юкалӧны кӧ тэнад лыясыд...
— Чӧртлы-дявӧллы, некутшӧм пиявкаяс меным оз ковны! — равӧстіс Карабас Барабас. — Сёй порсь яйсӧ да юышт вина.
Дуремар заводитіс сёйны порсь яй, чужӧмыс сылӧн топавліс да нюжаліс резина моз.
Сёйыштӧм да юыштӧм бӧрын, сійӧ корис табак чепӧль.
— Синьор, ме пӧті и шоналі, — шуис сійӧ. — Медым мынтысьны гӧсьтитӧдӧмысь, ме восьта тэныд тайна.
Синьор Карабас Барабас кыскыштіс каллянсӧ да вочавидзис:
— Эм свет вылын сӧмын ӧти тайна, кодӧс ме кӧсъя тӧдны.
Став мукӧдъяс вылас ме сьӧлыштчыны ни несйыны ог кӧсйы.
— Синьор, — бара шуис Дуремар, — ме тӧда великӧй тайна, меным сійӧс висьталіс черепаха Тортила.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Карабас Барабаслӧн былялісны синъясыс, сійӧ чеччыштіс, дзугсис аслас тошкас, лэбыштіс веськыда повзьӧм Дуремар вылӧ, топӧдіс сійӧс кынӧм бердас да ош моз равӧстіс:
— Муса Дуремар, дона Дуремар, висьтав, висьтав ӧдйӧджык, мый тэныд висьталіс черепаха Тортила!
Сэки Дуремар висьталіс сылы татшӧм история:
«Дуракъяс Кар дорын ме кутала вӧлі ӧти няйт прудйысь пиявкаясӧс.
Нёль сольдоӧн лун ме медавлі ӧти гӧль мортӧс, — сійӧ пӧрччысяс вӧлі пасьтӧг, голяӧдзыс келас прудйӧ да сэн сулалӧ, кытчӧдз сы куш яй бердӧ оз сибдыны пиявкаяс.
Сэки сійӧ петас берӧгӧ, ме сы вылысь ӧкта пиявкаяссӧ да бара тшӧкта кевны прудйӧ.
Кор ми татшӧм ногӧн куталім нин вель уна пиявка, ва пытшкысь друг тыдовтчис змей юр.
— Кывзы, Дуремар, — шыасис змей юр, — миян зэв бур прудйысь тэ полошитан став олысьсӧ, тэ гудыртан васӧ, тэ он сет меным спокойнӧя шойччыны завтрак бӧрын...
Кор жӧ помасяс тайӧ безобразиеыс?..
Ме аддзи, мый тайӧ прӧстӧй черепаха, да, ньӧти повтӧг, вочавидзи:
— Кытчӧдз ог кутав став пиявкасӧ тіян няйт гӧптысь...
— Ме дась мездысьны тэысь откупитчӧмӧн, медым тэ спокой сетін миян прудлы да некор сэсся водзӧ эн волывлы.
Сэки ме черепаха вылын куті тешитчыны:
— Ок тэ, плавайтысь важ чемодан, йӧй Тортила тьӧтка, мыйӧн жӧ верман тэ меысь откупитчыны?
Буди аслад лы кодь чорыд вевтнад, кытчӧ дзебан лапаястӧ да юртӧ...
Ме эськӧ вузалі тэнсьыд лы вевттӧ сынанъяс вылӧ...
Черепаха вижӧдіс скӧрмӧмысла да шуис меным:
— Пруд пыдӧсын куйлӧ волшебнӧй ключ...
Ме тӧда ӧти мортӧс, — сійӧ гӧтов вӧчны свет вылын ставсӧ, медым пӧлучитны сійӧ ключсӧ...»
Эз на удит Дуремар шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи Карабас Барабас мыйвынсьыс горӧдіс:
— Сійӧ мортыс — ме! ме! ме!
Муса Дуремар, мыйла нӧ эн босьт черепахаыслысь ключсӧ?..
— Вот ещӧ, — вочавидзис Дуремар да став чужӧмсӧ чукыртіс сідз, мый сійӧ лои пуӧм сморчок кодь. — Вот ещӧ! — медся бур пиявкаясӧс вежны кутшӧмкӧ ключ вылӧ...
Веськыда кӧ шуны, черепахакӧд ми пинясим, и сійӧ, ва пытшсьыс лапасӧ лэптылӧмӧн шуис:
— Клянитча — ни тэ, ни мӧд морт онӧ пӧлучитӧй волшебнӧй ключсӧ.
Клянитча — сійӧс пӧлучитас сӧмын сэтшӧм морт, коді прудса став олысьяс тшӧктӧм серти кутас корны менӧ та йылысь...
Лэптӧм лапаӧн черепаха вӧйтчис ваӧ.»
— Ни ӧти секунд воштытӧг, котӧртны Дуракъяс Странаӧ! — равӧстіс Карабас Барабас, тош помсӧ тэрмасигтыр сюйис зептас да кватитіс шапка да пӧнар. — Ме пукся пруд берегӧ.
Ме понда меліа нюмъявны.
Ме кута кевмысьны лягушаяслы, лягуша пиянъяслы, вапытшса шомгагъяслы, медым найӧ пондасны корны черепахаӧс...
Ме кӧсйыся налы миллионӧн джынйӧн медся госа гутъясӧс...
Ме кута ӧтка мӧс моз ырзыны, висьысь курӧг моз ружтыны, крокодил моз бӧрдны.
Ме сувта пидзӧсчань вылӧ медся ичӧтик лягуша водзас...
Ключыс колӧ лоны ме ордын!
Ме муна карӧ, ме пыра ӧти керкаӧ, ме пыра посувса комнатаӧ...
Ме корся ӧти ичӧтик ӧдзӧс, — сы дінті ставыс ветлӧдлӧны, да некод сійӧс оз аддзы.
Сюя ключсӧ томан розьӧ...
— Тайӧ каднас, тӧдан тэ, Буратино, — висьталіс Пьеро мимоза куст улын сісьмӧм коръяс вылын пукалігмоз, — меным сэтшӧм лои интереснӧ, мый ме дзоньнам мыччыси занавес сайсьыс...
Синьор Карабас Барабас аддзис менӧ.
— Тэ кывзысян, негодяй! — И сійӧ уськӧдчис, медым кватитны менӧ да шыбитны биӧ, но бара дзугсис аслас тошкас да, чорыда гримгысьӧмӧн, улӧсъяс пӧрлӧдлігтыр, нюжӧдчис джоджас.
Ог помнит, кыдзи ме лои ӧшинь сайын, ывлаын, кыдзи вуджи потшӧс вомӧн.
Пемыдас шумитіс тӧв, кучкаліс зэр.
Менам юр весьтын сьӧд кымӧрыс югзьыліс чард биӧн, и дас воськов ылнаысь ас бӧрысь аддзи котӧртысь Карабас Барабасӧс да пиявкаясӧн вузасьысьӧс...
Ме мӧвпышті: «Пӧгибниті», сэсся джӧмді, уси мыйкӧ небыд вылӧ да шоныд вылӧ, кутчыси кодлыкӧ пельясас...
Тайӧ вӧлӧма руд кӧч.
Повзьӧмысла сійӧ горӧдіс, вылӧ-вылӧ чеччыштліс, но ме топыда кутчыси сылы пельясас, и ми пемыдас гӧнитім муяс, виноградникъяс, град йӧръяс вомӧн.
Кор вӧлі кӧч мудзас да пуксяс, ӧбидитчӧмпырысь пондас йирсьыны вожа паръяснас, ме окавлі сылысь плешсӧ.
— Но, пӧжалуйста, но ещӧ неуна скачитыштам, рудіникӧй...
Кӧч ышловзяс, и ми бара тӧвзям код тӧдас кытчӧ — веськыдвывлань, то шуйгавывлань...
Кор кымӧръяс разалісны да петіс тӧлысь, гӧра улысь ме аддзи ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлӧстчӧм кӧлӧкӧльничаяса омӧлиник кар.
Туй кузяыс карлань котӧртісны Карабас да пиявкаясӧн вузасьысь.
Кӧч шуис: «Ок-ма, вот кутшӧм кӧч шудыд!
Найӧ мунӧны Дуракъяс Карӧ, медым медавны полицейскӧй понъясӧс.
Пом ӧні миянлы, ми пӧгибнитім».
Кӧч уси сьӧлӧмнас.
Сутшкысис нырнас лапаяснас да пельяссӧ ӧшӧдіс.
Ме кевмыси, ме бӧрді, ме весиг кок вылас юрбиті сылы.
Кӧч эз вӧрзьы.
Но кор карсянь пондісны скачитны веськыдладор лапаясас сьӧд кӧртӧдъяса да чангыль ныра кык бульдог, кӧч став кучикнас кутіс посньыдика тіравны, — ме муртса удиті сы вылӧ верзьӧмӧн чеччыштны, и сійӧ кутіс тӧвзьыны вӧрті мый вынсьыс...
Сэсся тэ ачыд аддзылін, Буратино.
Пьеро помаліс висьтсӧ, и Буратино виччысьӧмпырысь юаліс сылысь:
— А кутшӧм керкаын, кутшӧм посувса комнатаын сійӧ ӧдзӧсыс, кодӧс позьӧ восьтыны ключнас?
— Карабас Барабас эз удит висьтавны сы йылысь...
Ок, абу ӧмӧй миянлы ӧткодь, — ключыс ты пыдӧсын...
Ми некор ог аддзылӧй шуд...
— А тайӧс тэ аддзылін? — горӧдіс сылы пеляс Буратино.
И кыскыліс зепсьыс ключсӧ да бергӧдлыштіс сійӧн Пьеро ныр водзын.
— Со сійӧ!
Буратино да Пьеро локтӧны Мальвина ордӧ, но налы Мальвинакӧд да пудель Артемонкӧд пыр жӧ лоӧ пышйыны
Кор шондіыс кыпӧдчис скалистӧй гӧра йыв весьтӧ, Буратино да Пьеро петісны куст улысь да котӧртісны эрд вомӧн, кыті тӧрыт войнас бордъя шыр нуӧдліс Буратиноӧс кельыдлӧз юрсиа ныв керкаысь Дуракъяс Странаӧ.
Пьеро вылӧ тешкодь вӧлі видзӧдны, — сэтшӧма сійӧ тэрмасис регыдджык аддзывны Мальвинаӧс.
— Кывзы, Буратино, — юавліс сійӧ быд дас вит секунда мысти, — а мый — сійӧ ме вылӧ рад лоӧ?
— А ме мыйӧн тӧда...
Дас вит секунда мысти бара пондіс юасьны:
— Кывзы, Буратино, а друг сійӧ оз ло рад?
— А ме мыйӧн тӧда.
Медбӧрын найӧ аддзисны ичӧтик еджыд керка, кодлӧн ӧшинь ставниясас серпасалӧма вӧлі шонді, тӧлысь да кодзувъяс.
Трубасьыс вӧлі кайӧ тшын.
Сыысь вылынджык кывтіс кань юр вылӧ мунысь неыджыд кымӧр.
Пудель Артемон пукаліс кильчӧ вылас да кадысь кадӧ эрыштчывліс сійӧ кымӧр вылас.
Буратинолы эз вӧв зэв окота бӧр локны кельыдлӧз юрсиа нывка ордӧ.
Но сійӧ вӧлі тшыг да ещӧ ылысянь на кыскыштіс нырнас пузьӧдӧм йӧвлысь дуксӧ.
— Нывка кӧ бара пондас миянӧс велӧдны, пӧттӧдз юа йӧвсӧ — да нинӧм вылӧ ме татчӧ ог кольччы.
Тайӧ каднас Мальвина петіс керкасьыс.
Ӧти киас сійӧ кутіс фарфоровӧй кофейник, мӧдас — печенье тыра кӧрзина.
Мальвина век на вӧлі бӧрдӧм синъяса, — сійӧ збыль чайтіс, мый Буратиноӧс чуланысь кыскисны крысаяс да сёйисны.
Сӧмын на сійӧ пуксис лыаа туй вылын сулалан акань пызан сайӧ, — югыдлӧз дзоридзьяс кутісны вӧрны, кыдзи еджыд да виж коръяс, кыпӧдчисны сы весьтӧ бобувъяс и сэк локтісны Буратино да Пьеро.
Мальвина сэтшӧм паськыда восьтіс синъяссӧ, мый пуысь вӧчӧм кыкнан детинаыс эськӧ вӧляпырысь вермисны чеччыштны сэтчӧ.
Мальвинаӧс аддзӧм бӧрын Пьеро кутіс бормочитны сэтшӧм тӧлктӧм да глупӧй кывъяс, мый ми найӧс тані ог вайӧдӧй.
Буратино шуис, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы:
— Вот ме сійӧс вайӧді, — воспитывайт...
Мальвина медбӧрын гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу вӧт.
— Ак, кутшӧм шуд! — вашнитіс сійӧ, но пыр жӧ сэні верстьӧ морт гӧлӧсӧн содтіс:
— Зонкаяс, мунӧй пырысь-пыр жӧ мыссьыны да пиньяснытӧ весавны.
Артемӧн нуӧд найӧс юкмӧс дорӧ.
— Тэ аддзан, — ропкыштіс Буратино, — сылӧн юрас пыр ӧти йӧй мӧвп — мыссьыны, да весавны пиньяс.
Аслас сӧстӧмлуннас кӧть кодӧс свет вывсьыс выживитас...
Век жӧ найӧ мыссисны.
Артемӧн бӧж йывса кисточканас весалыштіс налысь курточкаяссӧ...
Пуксисны пызан сайӧ.
Буратино сюяліс кыкнан вомкӧтшас.
Пьеро весиг эз курччыв ни ӧти кусӧк пирожнӧйысь, сійӧ видзӧдіс Мальвина вылӧ сідз, быттьӧ сійӧс вӧлі вӧчӧма миндальнӧй тестаысь.
Мальвина бӧръявылыс дӧзмис.
— Но, — шуис сійӧ Пьеролы, — мый тэ сэтшӧмсӧ аддзин менам чужӧмысь?
Завтракайт, пӧжалуйста, лӧня.
— Мальвина, — вочавидзис Пьеро, — ме важӧн нин нинӧм ог сёй, ме гижала кывбуръяс...
Буратино тіравны кутіс серамысла.
Мальвина кутіс шензьыны да бара паськыда восьтіс синъяссӧ.
— Сідз кӧ — лыддьышт ассьыд кывбуръястӧ.
Лӧсьыдик кинас сійӧ пыкис банбоксӧ да мичаник синъяссӧ лэптіс кань юр модаа кымӧр вылӧ.
Пьеро кутіс лыддьыны кывбуръяс сэтшӧм омлялан гӧлӧсӧн, быттьӧ сійӧ пукаліс джуджыд юкмӧс пыдӧсын:
Мальвина пышйис тӧдтӧм муӧ,
Мальвина вошис, гӧтырпуӧй менам...
Бӧрда, ог тӧд — кытчӧ меным воштысьны...
Абу-ӧ бурджык аканьса олӧмкӧд янсӧдчыны?
Эз на удит Пьеро помӧдз лыддьыны кывбурсӧ и Мальвина эз на удит ошкыштны кывбурсӧ, коді сылы вывті воис сьӧлӧм вылас, кыдзи лыаа туй вылын тыдовтчис жаба.
Синъяссӧ зэв мисьтӧма быльӧдӧмӧн, сійӧ шуис:
— Талун войнас выжывмӧм черепаха Тортила висьталіс Карабас Барабаслы зарни ключ йылысь ставсӧ...
Мальвина горӧдіс, кӧть нинӧм эз гӧгӧрво.
Пьеро вунӧдчис, кыдзи и став поэтъясыс, горӧдіс кымынкӧ тӧлктӧм кывъяс, кодъясӧс ми татчӧ ог вайӧдӧй.
Но, Буратино пыр жӧ звирк чеччис да кутіс сюявны зептас печенье, сахар да кампетъяс.
— Пышъямӧй, кыдз мый позьӧ ӧдйӧджык.
Полицейскӧй понъяс кӧ вайӧдасны татчӧ Карабас Барабасӧс — сэк пропадитам.
Мальвина кельдӧдіс, лои кыдзи еджыд бобувлӧн бордйыс.
Пьеро чайтіс, мый сійӧ кулӧ, да пӧрӧдіс сы вылӧ кофейниксӧ, и Мальвиналӧн мича платьӧыс быдсӧн кӧтасис какаоӧн.
Гораа увтчӧмӧн уськӧдчис Артемон, — сылы ӧд лоӧ вӧлі мыськыны Мальвиналысь платьӧяссӧ, — кватитіс Пьероӧс шошаӧдыс да кутіс пыркӧдны, кытчӧдз Пьеро эз шу мыкталігтырйи:
— Тырмас, пӧжалуйста...
Жаба видзӧдіс тайӧ ноксьӧм вылас былялӧм синъясӧн да бара шуис:
— Полицейскӧй понъяскӧд Карабас Барабас лоас тані час четверть мысти...
Мальвина котӧрӧн муніс вежсьыны.
Пьеро пикӧвоӧм морт моз чегъяліс кияссӧ да весиг заводитліс увлань юрӧн нӧйтчыны лыаа туй вылас.
Артемон кыскаліс гортса кӧлуй тыра ёкмыльяс.
Ӧдзӧсъяс швачкакылісны.
Пышкайяс лёкысь пондісны чиргыны кустъясын.
Чикышъяс лэбалісны дзик му бердӧдыс.
Повзьӧмнысӧ содтӧм могысь, шуштӧма серӧктіс чардакын сюзь.
Буратино ӧтнас эз шӧйӧвош.
Сійӧ кӧрталіс Артемон мыш вылӧ медся колана кӧлуй тыра кык ёкмыль.
Ёкмыльяс вылас пуксьӧдіс Мальвинаӧс, коді вӧлі пасьтасьӧма туйын ветлан лӧсьыдик платтьӧӧн.
Пьеролы сійӧ тшӧктіс кутчысьны пон бӧжӧ.
Ачыс сувтіс водзас:
— Некутшӧм паника мед эз вӧв!
Пышъямӧй!
Кор найӧ, — пон водзвылын мужественнӧя восьлалысь Буратино, ёкмыльяс вылын зӧркакылысь Мальвина да глупӧй кывбуръясӧн тырӧм юра Пьеро, — кор найӧ петісны сук турун пӧвстысь шыльыд эрд вылӧ, — вӧрсянь мыччысис Карабас Барабаслӧн дзугсьӧм тошкыс.
Кипыдӧснас сійӧ сайӧдӧма вӧлі синъяссӧ шондісьыс да гӧгӧр видзӧдалӧ местасӧ.
Вӧр дорын пансьӧ страшнӧй бой
Синьор Карабас домӧд йылын вайӧдіс кык полицейскӧй понйӧс.
Шыльыд эрд вылысь пышйысьясӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ паськӧдіс кузь пиньяса вомсӧ.
— А-а! — равӧстіс сійӧ да лэдзис понъяссӧ.
Скӧр понъяс войдӧр кутісны бӧр лапаяснас коявны мусӧ.
Найӧ весиг эз эравны, найӧ весиг видзӧдісны дзик мӧдарӧ, а эз пышйысьяс вылӧ, вот кыдзи найӧ гӧрдитчисны асланыс вынӧн.
Сэсся понъяс ньӧжйӧник мӧдӧдчисны сійӧ местаас, кӧні садь быртӧдз повзьӧмӧн сулалісны Буратино, Артемон, Пьеро да Мальвина.
Кажитчӧ ӧні ставыс пропадитіс.
Карабас Барабас варгыль походкаӧн локтіс полицейскӧй понъяс бӧрся.
Тошкыс сылӧн здукысь здукӧ петліс куртка зепсьыс да кыссис кок увтіыс.
Артемон лэдзис бӧжсӧ да лёкысь пондіс эргыны.
Мальвина шенасис кияснас:
— Пола, пола!
Пьеро лэдзис дӧрӧм сосъяссӧ да видзӧдіс Мальвина вылӧ, мый ӧні ставыс эштӧма.
Медводз кватитчис Буратино.
— Пьеро, — горӧдіс сійӧ, — босьт нывкасӧ киӧдыс да котӧртӧй ты дорӧ, кӧні юсьясыс!..
Артемон, шыбит ёкмыльястӧ, пӧрччы часітӧ, — кутан косясьны!..
Мальвина мыйӧн кыліс тайӧ мужественнӧй индӧмсӧ, чеччыштіс Артемон вылысь да, платтьӧсӧ кутӧмӧн, котӧртіс ты дорӧ.
Пьеро котӧртіс сы бӧрся.
Артемон шыбитіс ёкмыльяссӧ, пӧрччис лапасьыс часісӧ да бӧж йывсьыс бантсӧ.
Жергӧдіс еджыд пиньяссӧ да, мускулъяссӧ песлалӧм могысь, чеччыштліс веськыд вылӧ, чеччыштліс шуйга вылӧ, и сідз жӧ нюжӧдчӧмӧн кутіс бӧрвыв коявны мусӧ бӧр лапаяснас.
Буратино кавшасис сира ствол кузя эрд вылын ӧткӧн сулалысь итальянскӧй пожӧм йылӧ, да сэсянь кутіс гӧлӧс тырнас горзыны, омлявны, чирзыны:
— Пемӧсъяс, лэбачьяс, гут-гагъяс!
Миянӧс нӧйтӧны!
Дорйӧй нинӧмӧн мыжтӧм ичӧтик пу мортъясӧс!..
Полицейскӧй бульдогъяс быттьӧ сӧмын на ӧні аддзисны Артемонӧс да ӧтпырйӧ уськӧдчисны сы вылӧ.
Пельк пудель пескыльтчис да пиньяснас тшапнитіс ӧти понсӧ дженьыд бӧж йылӧдыс, а мӧдсӧ лядьвейӧдыс.
Бульдогъяс зэв не пелька бергӧдчисны да бара уськӧдчисны пудель вылӧ.
Сійӧ вылӧ-вылӧ чеччыштлӧмӧн лэдзис найӧс ас увтіыс да бара удитіс парсыштны ӧтикыслысь боксӧ, мӧдыслысь — мышкусӧ.
Бульдогъяс коймӧдысь уськӧдчисны сы вылӧ.
Сэки Артемон бӧжсӧ турун бердӧ лэдзӧмӧн кутіс котравны эрд вывті кытшъясӧн, полицейскӧй понъясӧс то дзик матӧдз лэдзлас ас дінас, то дзик найӧ нырув бокӧ чеччыштлас.
Чангыль ныра бульдогъяс ӧні прамӧя скӧрмисны, заводитісны сільгыны, котралісны Артемон бӧрся тэрмасьтӧг, вӧліны дасьӧсь бурджык кувны, но век жӧ воӧдчыны пиньясӧн пудельлы голяӧдзыс.
Тайӧ каднас Карабас Барабас локтіс итальянскӧй пожӧм дорӧ, кватитіс стволӧдыс да кутіс пыркӧдны.
— Лэччы, лэччы!
Буратино кияснас, кокъяснас, пиньяснас кутчысис увйӧ.
Карабас Барабас пусӧ пыркӧдіс сідз, мый увъяс вылас став кольясыс пондісны качайтчыны.
Итальянскӧй пожӧм вылын кольясыд бытшласьысьӧсь, сьӧкыдӧсь, неыджыд дыня ыдждаӧсь.
Лотшкыны кӧ сэтшӧм колльӧн юрад — ой-ой.
Буратино муртса вермис кутсьыны качайтчысь ув-вож вылын.
Сійӧ аддзис, мый Артемон гӧрд рузум кодь кывсӧ нюжӧдӧма нин да скачитны пондіс пыр ньӧжйӧджык.
— Вай ключсӧ, — равӧстіс Карабас Барабас паськӧдӧм вомӧн.
Буратино кутіс кыссьыны ув-вож кузяыс, воис ыджыд коль дінӧдз да кутіс пиньнас йирны кольлысь засӧ, код йылын тоньвидзис колльыс.
Карабас Барабас тракнитіс пусӧ ёнджыка, и сьӧкыд коль лэбис улӧ, — и шняпкысис веськыда сылы кузь пиньяса вомас.
Карабас Барабас весиг шняп пуксис.
Буратино нетшыштіс мӧд коль, и сійӧ шняпкысис Карабас Барабаслы юр пыдӧсас барабанӧ моз.
— Миянӧс нӧйтӧны! — бара горӧдіс Буратино. — Нинӧмӧн мыжтӧм ичӧтик пу мортъяслы локтӧй отсӧг вылӧ!
Отсӧг вылӧ медводз локтісны джыджъяс, — чилсйӧдігтыр лэбалӧмӧн, найӧ кутісны вундавны сынӧдсӧ бульдогъяс ныр увті.
Понъяс весь тшолсйӧдлісны пиньнаныс, джыджыд абу гут: рудов чард би моз ж-жикнитасны понъяс ныр бокті!
Кань юр кодь кымӧр сайсянь лэбзис варыш — буретш сійӧ, коді пыр вайлывліс Мальвиналы пӧткаяс, — сійӧ сатшкис гыжъяссӧ полицейскӧй понлы мышкас, ён бордъяс вылас кыпӧдіс понсӧ да шнёп лэдзис сійӧс...
Понйыд горзігтырйи шнёпкысис вывлань лапаясӧн.
Артемон лэбыштіс боксяньыс мӧд пон вылас, зутшкис сійӧс морӧснас, пӧрӧдіс, курччис и бӧрвыв чеччыштіс...
И бара пондісны тӧвзьыны эрд вывті ӧтка пожӧм гӧгӧр Артемон, а сы бӧрся нӧйтӧм да пурӧм полицейскӧй понъяс.
Артемонлы отсӧг вылӧ мӧдӧдчисны жабаяс.
Найӧ вӧлі вайӧны кык уж-змейӧс, кодъяс пӧрысьысла вӧлі синтӧммӧмаӧсь.
Уж-змейяслы матысмис жӧ кувсян кад — кувны либӧ сісь мыр улын либӧ цапля рушку пытшкын.
Жабаяс ышӧдісны найӧс кувны герой смертьӧн.
Благороднӧй Артемон ӧні решитчис нинӧм вылӧ видзӧдтӧг петны паныд бульдогъяслы.
Пуксис бӧж вылас и жергӧдіс клык-пиньяссӧ.
Бульдогъяс уськӧдчисны сы вылӧ и куимнанныс гӧгыльтчисны тупыльӧн.
Артемон тшолсйӧдліс пиньяснас, парсаліс гыжъяснас.
Артемонлысь курччасьӧм да парсасьӧмсӧ пыдди пуктытӧг, бульдогъяс виччысисны ӧти тор: кыдз эськӧ судзӧдчыны Артемонлы горшас да кувтӧдзыс курччыны.
Чирзӧм да омлялӧм кыптіс эрд пасьтаыс.
Артемонлы отсӧг вылӧ локтісны ёж семья: ёжыс ачыс, ёж гӧтырыс, ёжыслӧн тёщаыс, ёжлӧн верӧс сайӧ мунтӧм кык тьӧтка да ичӧтик ёж пияныс.
Лэбисны, дзизгисны зарни плащьяса сьӧдов-бархат рӧма мазіяс, бордъяснас чушкакылісны скӧр шершеньяс.
Кыссисны шомгагъяс да кузь усъяса курччасьысь жукъяс.
Став пемӧсъяс, лэбачьяс да гут-гагъяс асьнысӧ жалиттӧг уськӧдчисны лӧг петкӧдлан полицейскӧй понъяс вылӧ.
Ёж, ёж гӧтыр, ёжлӧн тёщаыс, ёжлӧн верӧс сайӧ петтӧм кык тьӧткаыс да ичӧтик ёж пияныс гӧглясисны тупыльяс моз да крокетнӧй шар ӧдӧн кучкалісны ем йыв кодь гӧннаныс бульдогъяслы нырас.
Мазіяс, шершеньяс лэбигмозныс чуткылісны найӧс ядӧвитӧй чушканъяснас.
Кодзувкотъяс тэрмасьтӧг пырисны бульдогъяслы ныр розьясас да сэні лэдзалісны ассьыныс ядовитӧй кислотасӧ.
Шомгагъяс да жукъяс курччалісны понъяслысь гӧгсӧ.
Крукыля нырнас варыш кокаліс юр пыдӧсас то ӧти понсӧ, то мӧдсӧ.
Бобувъяс да гутъяс сук кымӧрӧн лэбалісны бульдогъяс син водзын да сайӧдісны югыдсӧ.
Жабаяс дасьӧн кутісны кык уж-змейӧс, кодъяс гӧтовӧсь вӧліны кувны любӧй минутӧ герой смертьӧн.
И вот, кор ӧти бульдогыс паськыда паськӧдіс вомсӧ, медым несйыны кодзувкотъясӧн лэдзӧм ядовитӧй кислотасӧ, — синтӧм пӧрысь уж уськӧдчис сылы веськыда горшас да ниглясьӧмӧн пырис кишкаясӧдзыс.
Тадзи жӧ вӧчисны и мӧд бульдогыскӧд: мӧд синтӧм ужыс уськӧдчис сылы вомас.
Пурӧм, чушкалӧм, парсалӧм кыкнан бульдогыс пӧдігтырйи кутісны беспомощнӧя туплясьны муын.
Благороднӧй Артемон косьысь петіс вермысьӧн.
Тайӧ каднас Карабас Барабас кыдзкӧ бӧръявылыс перйис ыджыд вомсьыс сутшкасьысь кольсӧ.
Юр пыдӧсас котшкӧмысь сылӧн былявлісны синъясыс.
Шатласьӧмӧн сійӧ бара шарашитчис итальянскӧй пожӧм стволӧ.
Тӧлыс шевкйӧдліс сылысь тошсӧ.
Пу туган йылын пукаліг, Буратино казяліс, мый тӧлӧн кыпӧдӧм тош помыс Карабас Барабаслӧн сибдіс сира пу ствол бердас.
Буратино ӧшӧдчис ув-вож йылас да, эльтчӧмӧн, кутіс чирзыны:
— Дяденька, он суӧд, дяденька он суӧд...
Сэсся чеччыштіс муас да кутіс котравны пожӧм гӧгӧрыс.
Карабас Барабас, медым кватитны детинкаӧс, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, шатласигтыр, котӧртіс сы бӧрся пу гӧгӧрыс.
Кытшовтіс ӧтчыд, вот-вот нин быттьӧ и кватитіс пышйысь детинкаӧс крукыля чуньяснас, кытшовтіс мӧдысь, кытшовтіс коймӧдысь...
Тошкыс сылӧн сэк гартчис ствол гӧгӧрыс, пыр топыдджыка клеитчис пожӧм сирнас.
Кор тошкыс ставнас гартчис да Карабас Барабас нырнас зурасис пуӧ, Буратино мыччӧдліс сылы кузь кывсӧ да котӧртіс Юсь ты дорӧ — корсьны Мальвинаӧс да Пьероӧс.
Эрд вылӧ колины кык полицейскӧй пон, кодъяс вылӧ, тыдалӧ, оз позь вӧлі ӧні сетны и кулӧм кос гутйӧс, да синьор Карабас Барабас, акань наукаяс кузя шӧйӧвошӧм доктор, кодлӧн тошкыс топыда сибдӧма вӧлі итальянскӧй пожӧм бердӧ.
Пещераын
Мальвина да Пьеро пукалӧны вӧлі васӧдіник шоныд вутш вылын, камышъяс пӧвстын.
Вывсяньыс найӧс сайӧдіс чирк бордъясӧн да нёнялӧм номъясӧн тырӧм черань вез.
Ичӧтик кельыдлӧз лэбачьяс, ӧти камышысь мӧд камышӧ жбыркъялӧмӧн да гажаа шензьӧмӧн, видзӧдлывлісны ёна бӧрдысь нывка вылӧ.
Ылын кылісны ӧтчаяннӧй горзӧмъяс да чирзӧм, — тайӧ Буратино да Артемон, тыдалӧ, ыджыд донӧн вузалӧны вӧлі ассьыныс олӧмнысӧ.
— Пола, пола, — шуаліс Мальвина да ёна шогысла лапкорйӧн тупкывліс васӧд чужӧмсӧ.
Пьеро пондыліс бурӧдны сійӧс кывбуръясӧн:
Вутш вылын ми ӧні,
Дзоридзьяс со кӧні
Быдмӧны приятнӧйӧсь,
Вижӧсь, ароматнӧйӧсь,
Пондам гожӧм-тулыс
Овны тан, вутш вылас
Мальвинакӧд кыкӧн,
Гажа миян сыкӧд...
Мальвина зымӧдіс сы вылӧ кокъяснас.
— Тэ менӧ дӧзмӧдін, дӧзмӧдін, зонка...
Нетшышт менлы вылӧ свежӧй лапкор, — он ӧмӧй аддзы, со тайӧ корйыс дзоньнас кӧтасьӧма да розьӧссьӧма.
Друг зыкыс да чирзӧмыс лӧнис.
Мальвина ньӧжйӧник шеныштіс кияснас.
— Артемон да Буратино пӧгибнитісны...
И шыбитчис чужӧмнас вутш вылӧ, веж нитш пиӧ.
Пьеро тӧлктӧг кутіс жӧдзны сы дінын.
Тӧлыс надзӧник шутьлаліс камыш шепъясӧн.
Медбӧрын кутісны кывны кок шыяс.
Тӧдӧмысь, тайӧ локтӧ Карабас Барабас, медым лёкысь кватитны да сюйны Мальвинаӧс да Пьероӧс аслас пыдӧстӧм зептас.
Камышъяс костасисны, — тыдовтчис Буратино: нырыс сылӧн чурвидзис, а вомыс вӧлі пельясӧдзыс.
Сы бӧрся чотыштӧмӧн кыссис гӧгӧр парсалӧм Артемон, код мышку вылӧ вӧлі кӧрталӧма кык ёкмыль.
— Мӧвпыштӧмаӧсь мекӧд косясьны! — шуис Буратино, Мальвина да Пьеро радлӧм вылӧ видзӧдтӧг. — Мый меным каньыд, мый мен ручыд, мый мен полицейскӧй понъясыд, мый мен ачыс Карабас Барабасыд — тьфу!
Нывка, пуксьы пон вылас, зонмӧ, кутчысь пон бӧжас.
Мӧдімӧй...
И сійӧ мужественнӧя кутіс восьлавны вутшъяс вывті, гырддзаяснас камышсӧ вешталӧмӧн, — мӧдар берегланьыс, ты пӧлӧныс кытшовтчӧмӧн.
Мальвина и Пьеро весиг эз лысьтны юавны, мыйӧн помасис полицейскӧй понъяскӧд косьыс да мыйла найӧс оз туяв Карабас Барабасыс.
Кор воисны ты мӧдар берегӧ, благороднӧй Артемон кутіс омлявны да чотны став лапаяснас.
Колӧ вӧлі вӧчны шойччӧг, медым кӧртавны сылысь ранаяссӧ.
Пожӧм ыджыд вужъяс улысь, коді быдмӧ вӧлі изъя мыльк вылын, аддзисны найӧ пещера.
Сэтчӧ кыскисны ёкмыльяссӧ, и сэтчӧ жӧ пырис Артемон.
Благороднӧй пон первой нюліс быд лапа, сэсся нюжӧдіс Мальвиналы.
Буратино косявліс Мальвиналысь важ дӧрӧмсӧ бинт вылӧ, Пьеро найӧс кутіс, Мальвина кӧртавліс лапаяссӧ.
Ранаяссӧ кӧртавлӧм бӧрын, Артемонлы пуктісны градусник, и пон спокойнӧя унмовсис.
Буратино шуис:
— Пьеро, котӧртлы ты дорӧ да вай ва.
Пьеро кывзысьӧмпырысь довгис, вомгорулас кывбуръяс бормочитігтырйи да джӧмдалігтырйи, ветлігас чайник вевтсӧ воштіс, васӧ вайыштіс муртса чайник пыдӧсас.
Буратино шуис:
— Мальвина, котӧртлы да ӧктышт кос увъяс бипур пестыны.
Мальвина кӧритан синъясӧн видзӧдліс Буратино вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ, да вайис кымынкӧ кос турун идз.
Буратино шуис:
— Вот наказанье тайӧ бура воспитайтӧм йӧзыдкӧд...
Ачыс сэсся вайис ва, ачыс чукӧртіс кос увъяс да пожӧм кольяс, пещераӧ пыранінӧ ачыс пестіс бипур сэтшӧм шумаӧс, мый кузь пожӧм йылын увъясыс быдсӧн кутісны качайтчыны...
Ачыс пузьӧдіс какао.
— Зіля!
Пуксьӧй завтракайтны...
Тайӧ каднас Мальвина пыр чӧв оліс паръяссӧ топӧдӧмӧн.
Но ӧні сійӧ шуис зэв чорыда, верстьӧ морт гӧлӧсӧн:
— Эн думайт, Буратино, мый тэ кӧ косясин понъяскӧд да вермин, спаситін миянӧс Карабас Барабасысь и водзӧ пыр кутін асьтӧ мужественнӧя, — мый ӧні тэнӧ тайӧ мездас сёйӧм водзвылын кияс мыськӧмысь да пиньястӧ весалӧмысь...
Буратино сідзи и пуксис места вылас: — вот тэн и на! — былялӧм синъясӧн видзӧдліс кӧрт кодь чорыд характера нывка вылӧ.
Мальвина петіс пещераысь да кипыдӧсъяснас шлёчнитіс:
— Бобувъяс, гусеницаяс, жукъяс, жабаяс...
Эз коль на и минута — локтісны дзоридз бусӧн тырӧм гырысь бобувъяс.
Кыссисны лёльӧяс да куйӧдувса зумыш жукъяс.
Кынӧмъяс выланыс шляпиктісны жабаяс...
Бобувъяс, бордъяснас лолалігтырйи, пуксялісны пещера стенӧ, медым пытшкӧсыс вӧлі гажа да гылалан муыс эз веськав сёян пытшкӧ.
Куйӧдувса жукъяс пещера джоджысь ёгсӧ гӧгльӧдлісны ёкмыльясӧ да шыблалісны найӧс ывлаӧ.
Тшӧгӧм еджыд лёльӧ кавшасис Буратино юр вылӧ да, сы ныр йылӧ тоньгӧдчӧмӧн, пычиктіс сылы пиньяс вылас неуна паста.
Кӧсъян, он кӧсйы — быть лоӧ пиньтӧ весавны.
Мӧд гусеница пиньяссӧ весаліс Пьеролысь.
Кыськӧ локтіс унзіль барсук, коді вӧлі кузь гӧна порсь пи модаа...
Лапаяснас сійӧ босьтліс коричневӧй лёльӧясӧс, пычиктіс наысь кӧмъяс вылӧ коричневӧй паста да бӧжнас зэв мичаа весаліс куимнан гоз башмаксӧ — Мальвиналысь, Буратинолысь да Пьеролысь.
Весалӧм бӧрас очсыштіс: а-ха-ха и катласигтыр муніс.
Лэбзис сэк места вылӧ ӧшйытӧм лэбач, — сера да гӧрд сорсъяса гажа кеня, сорсыс сылӧн пыр сувтлывліс, кор сійӧ шензис мый вылӧ кӧ.
— Кодӧс колӧ сынавны?..
— Менӧ, — шуис Мальвина. — Кудрит да сынав, менам юрсиӧй дзугсьӧма.
— А кӧн нӧ зеркалӧыд?
Кывзы, сьӧлӧмшӧр!
Сэки былялӧм синъяса жабаяс шуисны:
— Ми ваям...
Дас жаба кынӧмъяс выланыс шляпиктісны ты дорӧ.
Зеркала пыдди вайисны зеркала рӧма гычӧс; гыч вӧлі сэтшӧм тшӧг да унзіль, мый сылы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ сійӧс кыскӧны.
Гычӧс сувтӧдісны бӧж вылас Мальвина водзӧ.
Медым сійӧ эз пӧд, вомас сылы кисьталісны чайникысь ва.
Зіля ноксьысь кеня кудритіс да сыналіс Мальвинаӧс.
Сэсся виччысьӧмӧн стенсьыс босьтіс бобувъяс пӧвстысь ӧтиӧс пудритыштіс сійӧн нывкалысь нырсӧ.
— Гӧтов, сьӧлӧмшӧр...
И — ффрр — сера ёкмыльӧн лэбзис пещераысь.
Жабаяс зеркала рӧма гычӧс бӧр кыскисны тыӧ.
Буратинолы да Пьеролы — кӧсйыны кӧть эз кӧсйыны — быть лои мыськыны кияснысӧ и весиг сьыліяснысӧ тшӧтш.
Мальвина сэки тшӧктіс пуксьыны завтракайтны.
Завтракайтӧм бӧрын, водзсьыс нянь крӧшкияс пыркнитӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Буратино, муса другӧ, тӧндзинад ми тэкӧд сувтім диктант вылӧ.
Водзӧ нуӧдам урок...
Буратинолы окота лои пышйыны пещераысь, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Но оз жӧ позь вӧлі эновтны вермытӧм ёртъясӧс да висьысь понйӧс...
Сійӧ ропкыштіс:
— Гижсян кӧлуйсӧ ми эг босьтӧй...
— Неправда, босьтім, — ружӧктіс Артемон.
Кыссис ёкмыль дорӧдз, пиньяснас разис сійӧс да кыскис сэсь чернила тыра пузырок, пенал, тетрадь и весиг ичӧтик глобус тшӧтш кыскис.
— Эн кут ручкатӧ вывті чорыда топӧдӧмӧн да вывті матіті перӧ дінтіыс, а то чернилаӧн лякӧсьтан чуньястӧ, — шуис Мальвина.
Сэсся мича синъяссӧ веськӧдіс пещера пӧтӧлӧкӧ бобувъяс вылӧ, да кӧсйис...
Тайӧ каднас кыліс кос увъяслӧн трачкӧдчӧм, кыз гӧлӧсъяс, — пещера дінті прӧйдитісны лечитчан пиявкаясӧн вузасьысь Дуремар да кокъяссӧ кыскӧмӧн восьлалысь Карабас Барабас.
Акань театрса директорлӧн плеш вылас вӧлі ыджыд йӧг, нырыс пыктӧма, тошкыс — пратьӧсь да сирӧссьӧма.
Ойзӧмӧн да сьӧласьӧмӧн сійӧ висьтавліс:
— Найӧ ылӧ пышйыны эз вермыны.
Найӧ кӧнкӧ танӧсь, вӧрынӧсь.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, Буратино решитчӧ тӧдмавны Карабас Барабассянь зарни ключлысь тайна
Карабас Барабас да Дуремар ньӧжйӧник прӧйдитісны пещера дінті.
Шыльыд эрд вылын тышкасигад лечитчан пиявкаясӧн вузасьысь полӧмысла пукаліс кустъяс сайын.
Кор ставыс помасис, сійӧ виччысьыштіс, кор Артемон да Буратино саялісны сук турун пӧвстӧ, и сӧмын сэки Карабас Барабаслысь сьӧкыдапырысь нетшыштіс итальянскӧй пожӧм ствол бердӧ сибдӧм тошсӧ.
— Но и тешитіс жӧ тэнӧ детинкаыд, — шуис Дуремар, — лоӧ тэныд балябӧжад пуктывны кык дюжина медся бур пиявкаясӧс...
Карабас Барабас равӧстіс:
— Сё сюрс чӧрт!
Пыр жӧ вӧтӧдны негодяйясӧс!..
Карабас Барабас да Дуремар мӧдісны пышйысьяс кок туй кузя.
Кияснаныс вешталісны найӧ турунсӧ, видлалісны быд куст, малалісны быд вутш.
Найӧ аддзылісны важ пожӧм вужъяс дінысь бипурлысь тшын, но налы и юраныс эз волы, мый сы вуж улын, пещераын, дзебсясьӧны пуысь вӧчӧм ичӧтик мортъяс, да ещӧ ӧзтӧмаӧсь бипур.
— Тайӧ негодяй Буратиносӧ вундала перочиннӧй пуртӧн торпыригӧдз, — мургис Карабас Барабас.
Пышйысьяс ланьтісны пещераын.
Мый ӧні вӧчны?
Пышйыны?
Но ставнас бинтуйтӧм Артемон чорыда узис.
Понлы колӧ вӧлі узьны кызь нёль час, медым бурдасны сылӧн ранаясыс.
Эновтны ӧмӧй благороднӧй понйӧс пещераӧ ӧтнассӧ?
Оз позь, оз позь, спаситчыны кӧ — ставлы ӧтлаын, пропадитны кӧ — ставлы жӧ ӧтлаын...
Буратино, Пьеро да Мальвина пещера пытшкын ныръяснаныс сутшкысьӧмӧн дыр тӧлкуйтісны.
Решитісны: виччысьны тані асылӧдз, пещераӧ пыран туйсӧ маскируйтны увъясӧн, а медым регыдджык бурдас Артемон, вӧчны сылы пӧткӧдан клизма.
Буратино шуис:
— Кӧть мед мый лоӧ, ме век жӧ кӧсъя тӧдмавны Карабас Барабаслысь, кӧні сійӧ ӧдзӧсыс, кодӧс восьтӧ зарни ключыс.
Ӧдзӧс саяс эм мыйкӧ вӧвлытӧм шензьӧданатор...
И сійӧ ваяс миянлы шуд...
— Пола тэтӧг кольччыны, пола, — ружӧктіс Мальвина.
— А Пьероыс тэныд мый вылӧ?..
— Ах, сійӧ сӧмын кывбуръяс лыддьӧ...
— Ме лев моз кута дорйыны Мальвинаӧс, — шуис Пьеро кирган гӧлӧсӧн, кутшӧм шыӧн сёрнитӧны пемӧсъяс, — ті менӧ ещӧ он на тӧдӧй...
— Молодеч, Пьеро, важӧн эськӧ мед тадзи!
И Буратино уськӧдчис котӧртны Карабас Барабас да Дуремар кок туйяс кузя.
Сійӧ найӧс регыд аддзис.
Акань театрса директор пукалӧ вӧлі ичӧтик ю берег дорын, Дуремар пуктӧ сылы йӧг вылас компресс вӧв шомкор коръясысь.
Ылысянь кылӧ вӧлі, кыдзи Карабас Барабаслӧн тыртӧм рушкуыс лёкысь гуракылӧ, а лечитчан пиявкаясӧн вузасьысьлӧн тыртӧм рушкуыс гажтӧма пискӧ.
— Синьор, миянлы быть колӧ нуръясьыштны, — шуаліс Дуремар, — негодяйясӧс корсьӧм вермас нюжавны вой шӧр войӧдз.
— Ме эськӧ сёйи ӧні дзонь порсь пиӧс да кык уткаӧс, — гажтӧма вочавидзис Карабас Барабас.
Приятельяс довгисны «Куим Гурина» харчевнялань — сылӧн вывескаыс тыдаліс чой йылын.
Но Карабас Барабас да Дуремар дорысь водзджык да ӧдйӧджык уськӧдчис сэтчӧ котӧртны Буратино, турун бердӧ копыртчӧмӧн, мед сійӧс эз казявны.
Харчевня ӧдзӧс дорын Буратино гусьӧник локтіс ыджыд петук дінӧ, коді вӧлі аддзӧма сю тусь либӧ чипан сювтор да тшапа пыркӧдчӧ гӧрд сорснас, кок гыжъяснас шарӧдчӧ да тӧждысьӧмпырысь чуксалӧ курӧгъясӧс гӧсьтитӧдны:
— Ко-ко-ко!..
Буратино чургӧдіс сылы кипыдӧс вылас миндальнӧй пирожнӧйлысь крӧшкияс.
— Чӧсмасьӧй, синьор главнокомандующӧй.
Петук стрӧга видзӧдліс пуысь вӧчӧм детинка вылӧ, но эз вермы кутсьыны да кокыштіс сы кипыдӧсӧ.
— Ко-ко-ко!..
— Синьор главнокомандующӧй, меным колӧ пырны харчевняӧ, но сідз, медым кӧзяиныд эз казяв.
Ме дзебся тэнад уна рӧма мича бӧж сайӧ, и тэ пыртӧд менӧ дзик пач дорӧдзыс.
Ладнӧ?
— Ко-ко! — ещӧ гордӧйджыка шуис петук.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво, но, медым не петкӧдлыны, мый сійӧ эз гӧгӧрво, тшапа мӧдӧдчис харчевня восьса ӧдзӧслань.
Буратино кватитіс сійӧс бордъяс увтіыс, бокъясӧдыс, вевттьысис сійӧ бӧжӧн да лажыньтчӧмӧн пырис кухняӧ, буретш пач дорас, кӧні ноксис кушмӧм юра харчевняса кӧзяиныс, би вылын скӧвӧрдаяс бергӧдліс.
— Мун тась, бульон вӧчан пӧрысь яй! — горӧдіс петук вылӧ кӧзяин да сідз чужйис кокнас, мый петук — Кудахтах-тах! — лёкысь горзӧмӧн лэбзис ывлаӧ повзьӧм курӧгъяс дінӧ.
Буратино, некодӧн аддзывтӧг, звиркнитіс кӧзяин кокъяс бокті да пуксис ыджыд сёй кувшин сайӧ.
Тайӧ каднас кывны кутісны Карабас Барабаслӧн да Дуремарлӧн гӧлӧсъяс.
Улӧ копрасьӧмӧн кӧзяин петіс налы паныд.
Буратино пырис сёй кувшин пытшкас да сэтчӧ ланьтӧдчис.
Буратино тӧдмалӧ зарни ключлысь тайна
Карабас Барабас да Дуремар нуръясисны жаритӧм порсь пиӧн.
Кӧзяин кисьталіс стӧканъясӧ вина.
Карабас Барабас порсь кок лы нёнялігмоз шуис кӧзяинлы:
— Тэнад винаыд дрянь, но-ко кисьт меным эсійӧ кувшинсьыс! — и лынас индіс кувшин вылӧ, кӧні пукаліс Буратино.
— Синьор, сійӧ кувшиныс тыртӧм, — вочавидзис кӧзяин.
— Ылӧдчан, петкӧдлы.
Сэк харчевняса кӧзяин босьтіс кувшинсӧ да бергӧдіс сійӧс увлань юрӧн.
Буратино гырддзаяснас мыйвынсьыс мыджсис кувшин бокъясас, медым не усьны.
— Сэні мыйкӧ сьӧд тыдалӧ, — кирган гӧлӧсӧн шуис Карабас Барабас.
— Сэн мыйкӧ еджыд тыдалӧ, — шуис Дуремар.
— Синьоръяс, мед мен чирей петас кыв вылӧ, медым паралич лыяс коскӧ, — кувшин кӧ абу тыртӧм.
— Сідз кӧ сувтӧд сійӧс пызан вылӧ — ми кутам сэтчӧ шыблавны лыяс.
Кувшинсӧ, кӧні пукаліс Буратино, сувтӧдісны акань театрса директор да пиявкаясӧн вузасьысь костӧ.
Буратино юр вылӧ кутісны гылавны вильӧдӧм лыяс да коркаяс.
Карабас Барабас уна вина юӧм бӧрад чургӧдіс тошсӧ билань, медым сэтысь войталыштіс сибдӧм сирыс.
— Пукта ме Буратиноӧс кипыдӧс вылӧ, — ошйысьӧмӧн шуаліс сійӧ, — мӧд кипыдӧсӧн клопка, — и сыысь кольӧ сӧмын ва места.
— Негодяй сійӧс и заслужитіс, — шуаліс сы бӧрся, Дуремар, — но войдӧр бур эськӧ сылы пуктывны пиявкаясӧс, медым найӧ нёнялісны став вирсӧ...
— Ог! — камӧдіс кулакнас Карабас Барабас. — Войдӧр ме сылысь мырддя зарни ключсӧ...
Сёрни костӧ сюйсис сэсся кӧзяин — сійӧ тӧдӧ нин вӧлі пуысь вӧчӧм ичӧтик мортъяс пышйӧм йылысь.
— Синьор, тіянлы нинӧм мудзтыны асьтӧ корсьысьӧмъяснад.
Пырысь-пыр ме чукӧста ребятаӧс, — тіян вина юигкості найӧ зіля корсясны став вӧрсӧ да вайӧдасны татчӧ Буратиноӧс.
— Ладнӧ.
Ыстыв ребятатӧ, — шуис Карабас Барабас гырысь сапӧг пыдӧсъяссӧ билань бергӧдӧмӧн.
Сы вӧсна, мый сійӧ нин вӧлі код, то став горштырнас горӧдіс сьывны:
Менам йӧз зэв тешкодь,
Пуысь вӧчӧм мортъяс.
Аканьяс начальник,
Вот коді ме лоа...
Грознӧй Карабас,
Славнӧй Барабас...
Аканьяс ме водзын
Копрасьӧны улӧдз.
Мед кӧть акань мича —
Стрӧга сійӧс видза.
Налы дась век плеть,
Сизим вожа плеть.
Грӧзитышта плетьӧн —
Менам йӧз пыр рам, —
Сьыланкывъяс сьылӧ,
Деньга меным ӧктӧ
Ыджыд, паськыд зептам,
Ыджыд, паськыд зептам...
Сэк Буратино омлялан гӧлӧсӧн шыасис гырнич пытшсянь:
— Висьтав, коньӧрӧй, тайнатӧ, висьтав тайнатӧ...
Карабас Барабас виччысьтӧмторсьыс гальснитіс черлыяснас да былялӧм синъясӧн видзӧдліс Дуремар вылӧ.
— Тайӧ тэ?
— Эг, тайӧ эг ме...
— Коді нӧ шуис, медым ме висьталі тайна йылысь?
Дуремар вӧлі суевернӧй морт, таысь ӧтдор сійӧ юис уна вина.
Чужӧмыс сылӧн повзьӧмысла лӧзӧдіс да чукырӧссис сморчок-тшак моз.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн и Карабас Барабас кутіс пиньяснас таркӧдчыны.
— Висьтав тайнатӧ, — бара шыасис гырнич пытшсянь таинственнӧй гӧлӧс, — а то он чеччы улӧс вывсьыс, коньӧрӧй!
— Карабас Барабас пондыліс чеччыны, но весиг эз вермы и кыпӧдчыштлыны.
— Кутшӧм тайна? — мыкталӧмӧн юаліс сійӧ.
Гӧлӧс вочавидзис:
— Черепаха Тортилалысь тайнасӧ.
Повзьӧмысла Дуремар ньӧжйӧник пырис пызан улӧ.
Карабас Барабаслӧн черлыыс лётмуні.
— Кӧні ӧдзӧсыс, кӧні ӧдзӧсыс? — быттьӧ арся войын трубаын тӧв омляліс, шыасис гӧлӧс...
— Висьтала, висьтала, сӧмын ланьт, ланьт, — вашкӧдӧмӧн шуис Карабас Барабас. — Ӧдзӧсыс пӧрысь Карло каморкаын, серпасалӧм пач сайын...
Муртса на сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ, дворысь пырис кӧзяин.
— Вот — надежнӧй ребята, сьӧм вылад найӧ вайӧдасны тіянлы, синьор, кӧть асьсӧ чӧртсӧ...
И сійӧ индіс порог вылын сулалысь руч Лиса-Алиса вылӧ да Базилио кань вылӧ.
Руч пыдди пуктана пӧрччис важ шляпасӧ.
— Синьор Карабас Барабас кӧ козьналас миянлы гӧльлун вылӧ дас зарни деньга, ми сы киӧ сетам негодяй Буратиноӧс, тайӧ местасьыс вӧрзьывтӧг.
Карабас Барабас сюйліс кисӧ тош улас, жилетка зептас, кыскис дас зарни деньга.
— Со тіянлы сьӧм, а кӧні Буратиноыс?
Руч некымын пӧв лыддис деньгасӧ, ышловзис, джынсӧ сетіс каньлы да лапанас индіс:
— Сійӧ тайӧ гырничас, синьор, тіян ныр улын...
Карабас Барабас кватитіс пызан вылысь гырничсӧ да лёкысь швачкис сійӧс из джоджӧ.
Торпыригъяс да вильӧдӧм лыяс пиысь чеччыштіс Буратино.
Кор ставӧн сулалісны вомнысӧ паськӧдӧмӧн, Буратино ньӧв моз лыйыштіс харчевняысь ывлаӧ — веськыда петук дінӧ, коді гордӧя видзӧдіс кулӧм нидзув вылӧ то ӧтар синнас, то мӧдарнас.
— Тайӧ тэ менӧ вузалін, — котлет вӧчны дасьтӧм важ яй, — скӧрысь нырсӧ чургӧдӧмӧн шуис сылы Буратино. — Но, ӧні пышйы мый вынсьыд...
И сійӧ топыда кутчысис петуклы генеральскӧй бӧжас.
Петук, нинӧм гӧгӧрвотӧг, паськӧдіс бордъяссӧ да уськӧдчис котӧртны кузь чӧръя кокъяснас.
Буратино мӧдіс тӧвзьыны сы бӧжын гӧра горув, туй вомӧн, эрд вывті вӧрлань.
Карабас Барабас, Дуремар да харчевняса кӧзяин, чуймӧмсьыс палялӧм бӧрын, котӧрӧн петісны Буратино бӧрся.
Но, кӧть мыйтта найӧ эз дзоръявны гӧгӧрбок, Буратино некӧн оз вӧлі тыдав, сӧмын эрд кузя ылын мый вынсьыс котӧртіс петук.
Но сы вӧсна, мый быдӧнлы вӧлі тӧдса, мый петук дурак, то петуклысь котӧртӧмсӧ некод пыдди эз пукты.
Буратино нэмнас медводдзаысь воштӧ став надеясӧ, но ставыс тайӧ помасьӧ лючки
Йӧй петук мудзис, вомсӧ паськӧдіс да ӧдва нин котӧртіс.
Буратино медбӧрын лэдзис сылысь трепайтчӧм бӧжсӧ.
— Мун, генерал, аслад курӧгъяс дорӧ...
И ӧтнас мӧдіс сэтчӧ, кӧні пу коръяс пыр яръюгыда дзирдаліс Юсь ты.
Вот и изъя мыльк вылын пожӧм, вот и пещера.
Сэні гӧгӧр шыблалӧма вӧлі чегъясьӧм увъяс.
Туруныс таляссьӧма кӧлеса туйясӧн.
Буратинолӧн ёна кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Сійӧ чеччыштіс мыльк вывсянь, видзӧдліс чукля пу вужъяс улӧ...
Пещера вӧлі тыртӧм!!!
Мальвина ни Пьеро ни Артемон эз вӧвны.
Сӧмын туплясисны кык рузумтор.
Сійӧ найӧс лэптіс, — тайӧ вӧліны Пьеро дӧрӧмысь нетшыштӧм сосъяс.
Ёртъяссӧ кодъяскӧ пышйӧдӧмаӧсь!
Найӧ пӧгибнитісны!
Буратино уси кымыньӧн, — нырыс сылӧн пыдӧ пырис муас.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм донаӧсь сылы ёртъясыс.
Мед ноксьӧ Мальвина велӧдӧмӧн, мед Пьеро кӧть сюрсысь лыддяс кывбуръяс, сетіс эськӧ ӧні весиг зарни ключсӧ, медым бӧр аддзыны ёртъяссӧ.
Сы юр весьтын шытӧг кыпаліс небыд му чукӧр, петіс алӧйгӧрд кипыдӧсъяса бархатнӧй вурдысь, чипӧстігмозыс куимысь несйис да шуис:
— Ме синтӧм, но ме зэв бура кыла.
Татчӧ воліс ыжъясӧ доддялӧм телега.
Сэні пукалісны Лис, Дуракъяс карса губернатор, да сылӧн сыщикъяс.
Губернатор тшӧктіс: «Арестуйтӧй негодяйясӧс, кодъяс виисны менсьым медбур полицейскӧйясӧс обязанностьяс исполняйтігӧн!
Арестуйтӧй!
Сыщикъяс вочавидзисны: «Тяф!»
Сэсся уськӧдчисны пещераӧ, и сэні заводитчис ӧтчаяннӧя тышкасьӧм.
Тэнсьыд ёртъястӧ кӧртавлісны, ёкмыльясныскӧд ӧтлаын, шыбитісны телегаас да и мунісны.
Кутшӧм пӧльза вӧлі ӧні Буратинолы куйлыны муӧ нырсӧ сюйӧмӧн.
Буратино чеччыштіс да котӧртіс телега туй кузя.
Кытшовтіс тысӧ, петіс сук туруна эрд вылӧ.
Муніс, муніс.
Сылӧн юрас некутшӧм план эз вӧв.
Колӧ спаситны ёртъясӧс, — вот и ставыс...
Воис кыр дорӧдз, кысянь кольӧм войысь воддза войнас усьлі йӧн лапкоръяс пӧвстӧ.
Улысь аддзис няйт пруд, кӧні оліс черепаха Тортила.
Туй кузяыс прудлань лэччӧ вӧлі телега, сійӧс кыскӧны нетшкысьӧм гӧна скелет кодь кык кос ыж.
Телега кӧзла вылас пукаліс пӧльтчӧм банбокъяса, зарни ӧчкиа тшӧг кань, — сійӧ служитіс губернатор ордын пельӧ вашкӧдысьӧн.
Сы бӧрвылын пукаліс зэв важнӧя Лис-губернатор...
Ёкмыльяс вылын куйлісны Мальвина, Пьеро да дзоньнас бинтуйтӧм Артемон, — сылӧн сыналӧм тугъя бӧжыс кыссис бус вывтіыс.
Телега бӧрсяньыс мунісны кык сыщик — доберман-пинчеръяс.
Друг сыщикъяс лэптісны пон ныръяссӧ да джуджыд кыр йылысь аддзисны Буратинолысь еджыд колпаксӧ.
Гырыся чеччалӧмӧн пинчеръяс кутісны кайны крут чой кузя.
Но кыр йылӧ вотӧдз, Буратино, — а сылы нин ӧні вӧлі некытчӧ не дзебсьыны, ни пышйыны, — юр вылас пуктіс кияссӧ да медся крут местасяньыс чикышӧн шыбитчис увлань няйт прудйӧ, код вылын гӧвквидзис веж нюйт эжыс.
Сынӧдтіыс мегыр моз кытшджын вӧчӧмӧн, дерт, сійӧ шнёпкысис прудйӧ, тьӧтка Тортила дінӧ, эз кӧ торк эськӧ ёна пӧльтысь тӧлыс.
Тӧв кватитіс пуысь вӧчӧм кокньыдик Буратиноӧс, кутіс гартлӧдлыны винтӧн, бергӧдлыны сійӧс да нуис бокӧ, и сійӧ шнёпкысис веськыда телегаӧ, Лис-губернаторлы юр вылас.
Зарни ӧчкиа тшӧг кань повзьӧмысла уси кӧзла вывсьыс, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі подлец да полысь, то мудеритчис, мый садьсӧ воштіс.
Губернатор Лис, сідз жӧ ӧтчаяннӧй полысьӧн, чирзӧмӧн уськӧдчис пышйыны чой горув да сэн жӧ пырис барсук гуӧ.
Сэні сылы эз ло зэв лӧсьыд: татшӧм гӧстьястӧ барсукъяс чорыда «гӧститӧдӧны».
Ыжъяс повзисны да боквыв чеччыштісны, телегаыс путкыльтчис, Мальвина, Пьеро да Артемон ёкмыльясыскӧд тшӧтш быгыльтчисны лапкоръяс пӧвстӧ.
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый ті, дона лыддьысьяс, эн эськӧ удитӧй лыддьыны асланыд киысь став чуньястӧ.
Доберман-пинчеръяс, гырыся чеччалӧмӧн, кыр йывсянь уськӧдчисны бӧр увлань.
Путкыльтчӧм телега дінӧ котӧртӧм бӧрын найӧ аддзисны тшӧгӧм каньӧс садьтӧгыс.
Аддзисны лапкоръяс пӧвстысь туплясьысь пу мортъясӧс да бинтуйтӧм пудельӧс.
Но некӧн оз вӧлі тыдав губернатор Лис.
Сійӧ воши, — кыдз быттьӧ му пырыс муніс, а сыщикъяслы сійӧс колӧ вӧлі видзны синнысӧ моз.
Медводдза сыщикыс ныр лэптӧмӧн, надея воштӧмӧн, пондіс омлявны.
Мӧд сыщикыс вӧчис сідз жӧ:
— Ой, ой, ой, ой — у-у-у!..
Найӧ уськӧдчисны да чой пӧлӧнсӧ ставсӧ шобисны.
Бара шога кутісны омлявны, сы вӧсна, мый налы ӧні кажитчис нин плеть да кӧрт решетка сайын пукалӧм.
Мыжапырысь лядьвейясӧн ниглясигтырйи, найӧ котӧртісны Дуракъяс Карӧ, медым полицейскӧй отделенньӧын ылӧдны, быттьӧ губернаторӧс вӧлі ловйӧн босьтӧма енэжӧ, — муніганыс тадзи найӧ думайтісны висьтавны асьнысӧ правдайтӧм могысь.
Буратино ньӧжйӧник видліс асьсӧ, — кокъясыс да киясыс вӧліны дзоньӧсь.
Сійӧ кыссьӧмӧн муніс лапкоръяс пӧвстӧ и мездіс Мальвинаӧс да Пьероӧс.
Мальвина ни ӧти кыв шутӧг кутліс Буратиноӧс сьылі гӧгӧрыс, но окыштны эз вермы: Буратинолӧн мешайтіс кузь нырыс.
Пьеролӧн дорӧм сойясыс гырддза выйӧныс вӧлі орӧмаӧсь, еджыд пудраыс банбокъяссьыс киссьӧма и, вӧлӧмкӧ, банбокъясыс сылӧн прӧстӧ сэтшӧмӧсь жӧ гӧрдӧсь, кӧть сійӧ и ноксис радейтчӧмӧн да кывбуръясӧн.
— Ме чорыда косяси, — кыз гӧлӧсӧн шуис Пьеро. — Эз кӧ менӧ конйыштны — некутшӧма эськӧ менӧ эз вермыны босьтны.
Мальвина висьталіс:
— Сійӧ косясис дзик лев моз.
Сійӧ кутліс Пьероӧс сьылі гӧгӧрыс да окыштіс кыкнан банбокас.
— Тырмас, тырмас нювсьыныд, — ропкыштіс Буратино, — пышъямӧй.
Артемонӧс кыскам бӧжӧдыс.
Найӧ куимнаныс кутчысисны коньӧр понлы бӧжас да кутісны кыскыны сійӧс чой паныд вывлань.
— Лэдзӧй, ме ачым муна, тадзи меным яндзим, — лӧвтіс бинтуйтӧм пудель.
— Эн, эн, тэ вывті на слаб.
Но муртса на найӧ воисны чой джынйӧдзыс, чой йылас тыдовтчисны Карабас Барабас да Дуремар.
Лиса-Алиса лапанас индӧ вӧлі пышйысьяс вылӧ, Базилио кань чургӧдӧма усъяссӧ да зывӧктана чушкӧ.
— Ха-ха-ха, вот и лӧсьыд, — вак-вак серӧктіс Карабас Барабас. — Зарни ключыд ачыс локтӧ менам киӧ!
Буратино тэрмасьӧмӧн мӧвпаліс, кыдзи мынтӧдчыны выль бедасьыс.
Пьеро топӧдіс Мальвинаӧс ас бердас, донтӧг вузавны ассьыс олӧмсӧ эз кӧсйы.
Тайӧ здукас эз вӧв некутшӧм надея мездмӧм вылӧ.
Дуремар килькъяліс чой йылас.
— Висьысь пудель понсӧ, синьор Карабас Барабас, тэ меным сет, ме сійӧс шыбита прудйӧ пиявкаяслы, мед менам пиявкаясӧй вӧліны тшӧгӧсьджык...
Кыз Карабас Барабаслы дыш вӧлі лэччыны чой горулас, сійӧ чуксаліс пышъялысьясӧс сарделька кодь чуньнас:
— Локтӧй, локтӧй ме дінӧ, челядьяс...
— Эн лысьтӧй вӧрзьыны места вылысь, — шуис Буратино. — Пӧгибнитны кӧ, гажаа!
Пьеро, висьтав ассьыд кутшӧмкӧ медся пеж кывбуртӧ.
Мальвина, серав став гӧлӧс тырнад.
Мальвина, кӧть сылӧн и вӧліны некымын тырмытӧмторъяс, но вӧлі бур ёртӧн.
Сійӧ чышкыштіс синвасӧ да серӧктіс чой йылын сулалысьяслы зэв ӧбиднӧй кывъясӧн:
Пьеро пырысь-пыр жӧ лӧсьӧдіс кывбур да кутіс омлявны мисьтӧм гӧлӧсӧн:
Наян Алиса, сия ме тэд —
Тэнӧ нин важӧн зэв виччысьӧ бедь.
Корысь Базилио — дрянь,
Пежысь-пеж, гусясьысь кань.
Дуремар — прӧстӧ дурак
Дзик сійӧ сморчок кодь тшак.
Тэд, Барабасӧй, мый колӧ?
Тэысь ӧд ог жӧ ми полӧ...
Сійӧ жӧ каднас Буратино ниглясис да эльтчис:
— Эй тэ, акань театрса директор, важ сур бӧчка, йӧйлунӧн тырӧм тшӧг мешӧк, лэччы, лэччы миян дінӧ, — ме сьӧлышта тэныд мисьтӧм тошкад.
Вочакыв пыдди Карабас Барабас зэв лёкысь равӧстіс, Дуремар лэптіс енэжлань кос кияссӧ.
Лиса-Алиса вежыньтчылӧмӧн серӧктіс:
— Лэдзлӧй менӧ тайӧ яндысьтӧмъясыслысь сьылідзиръяссӧ бергӧдны.
Нӧшта кӧ ӧти здук, и ставыс эськӧ помасис...
Друг бордъяснас шутьлялӧмӧн лэбыштісны джыджъяс.
— Тані, тані, тані!..
Карабас Барабас юр весьтті лэбзис катша гораа китшсигтыр:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
И чой йылысь тыдовтчис пӧрысь папа Карло.
Сосъясыс сылӧн вӧлі пуджӧма, а киас увйӧсь бедь, синкымъясыс кӧрсьӧмаӧсь...
Пельпомнас сійӧ йӧткыштіс Карабас Барабасӧс, гырддзанас — Дуремарӧс, бедьнас лӧсыштіс мышку кузяыс Лиса-Алисаӧс, сапӧгнас боквыв чужйис Базилио каньӧс...
Сы бӧрын, копыртчӧмӧн да чой йывсянь увланьӧ видзӧдӧмӧн, кӧні сулалісны пуысь вӧчӧм мортъяс, нимкодьпырысь шуис:
— Буратино, менам пиӧй, ичӧт плут, тэ ловъя да дзоньвидза, — лок жӧ ӧдйӧджык ме дорӧ!
Буратино папа Карлоыскӧд, Мальвинакӧд, Пьерокӧд да Артемонкӧд, медбӧрын, бӧр локтӧны гортас
Карлолӧн немвиччысьтӧг воӧмыс, сылӧн беддьыс да чукыртчӧм синкымъясыс зэв чорыда повзьӧдісны негодяйясӧс.
Лиса-Алиса кыссис сук турун пӧвстӧ да сэсянь садьтӧгыс уськӧдчис пышйыны, сӧмын корсюрӧ сувтыштавліс, медым йӧжгылясьыштны беддьӧн кучкӧмысь.
Базилио кань лэбовтіс воськов дас сайӧ кымын да розялӧм велосипеднӧй шына моз лёкысла чушнитіс.
Дуремар виж пальтоыслысь пӧлаяссӧ тобыртіс да чой йывсяньыс мӧдіс увлань лэччыны шуалӧмӧн:
— Ме абу мыжа, ме абу мыжа...
Но крут местаті джӧмдіс да быгыльтчис зэв ыджыд шумӧн и бызгысис прудйӧ.
Карабас Барабас колис сулавны, кӧні водз сулаліс.
Сійӧ кыскис пельпомас ассьыс юрсӧ юр пыдӧс выйӧныс, тошкыс сылӧн торк моз ӧшаліс.
Буратино, Пьеро да Мальвина кайисны чой йылӧ.
Папа Карло ӧтикӧн-ӧтикӧн босьталіс найӧс моздорас да грӧзитыштіс чуньнас:
— Вот ме тіянӧс, баловникъясӧс!
И сюяліс питшӧгас.
Сэсся сійӧ лэччис чой йывсяньыс кымынкӧ воськов да лажгӧдчис коньӧр пон весьтӧ.
Вернӧй Артемон лэптіс нырсӧ да нюлыштіс Карлолысь нырсӧ.
Буратино пырысь-пыр мыччысис питшӧгсянь.
— Папа Карло, ми понтӧг гортӧ ог мунӧй.
— Э-хе-хе, — вочавидзис Карло, — сьӧкыд кодь эськӧ лоӧ, но да кыдзкӧ-мыйкӧ нуа нин тіянлысь понтӧ.
Артемонӧс сійӧ лэптіс пельпом вылас да, сьӧкыд грузысла пошиктӧмӧн, кайис вывлань, кӧні, век на пельпомас юрсӧ кыскӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн, вӧлі сулалӧ Карабас Барабас.
— Аканьясыс менам, — ропкыштіс сійӧ.
Папа Карло сылы стрӧгпырысь вочавидзис:
— Ок, тэ!
Пӧрысьладорыд кодъяскӧд йитчӧмыд, — став светыслы известнӧй жуликъяскӧд, Дуремаркӧд, Канькӧд да Ручкӧд.
Ичӧтъясӧс ӧбижайтан!
Яндысь, доктор!
И Карло мӧдіс туй кузя карлань.
Карабас Барабас пельпомас кыскӧм юрӧн муніс сы бӧрся.
— Аканьясӧс менсьым вай!..
— Нинӧм вылӧ эн сет! — горӧдіс питшӧгысь мыччысьлӧмӧн Буратино.
Тадзи мунісны, мунісны.
Прӧйдитісны Куим Гуриналысь харчевнясӧ, кӧні ӧдзӧс дорас копрасис куш юра кӧзяиныс, кыкнан кинас дзижгысь скӧвӧрдаяс вылӧ индӧмӧн.
Ӧдзӧс дорас водзӧ да бӧрӧ, водзӧ да бӧрӧ ветлӧдліс нетшкӧм бӧжа петук да возмущайтчӧмӧн висьтавліс Буратино хулиганскӧй поступок йылысь.
Курӧгъяс жалитӧмпырысь дакайтісны:
— Ак-ак, кутшӧм страк!
Ук-ук, миян петук!..
Карло кайис мыльк йылӧ, кысянь тыдалӧ вӧлі море, коді кытсюрӧ вӧлі вевттьысьӧма гудыроват визьясӧн тӧлӧн пӧлялӧмысла, берег дорас тыдаліс жар шонді улын лыа рӧма ичӧтик кар да акань театрлӧн полотно вевтыс.
Карабас Барабас, Карло мышкын куим воськов ылнаын тувччалӧмӧн, ропкакыліс:
— Ме тэныд аканьяс вылад сета сё зарни деньга, вузав.
Буратино, Мальвина да Пьеро дугдісны лолавны, — виччысисны, мый шуас Карло.
Сійӧ вочавидзис:
— Ог!
Тэ кӧ эськӧ вӧлін бур сьӧлӧма, шань директорӧн театрад, ме эськӧ тэныд, мед нин, сеті дзоляник мортъяссӧ.
А тэ — быд крокодилысь омӧльджык.
Ог сет, ог вузав, весась.
Карло лэччис мыльк йылысь да, сэсся Карабас Барабас вылӧ видзӧдлытӧг, пырис карӧ.
Сэні тыртӧм площадь вылын вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс полицейскӧй.
Жарысла да гажтӧмысла усъясыс сылӧн ӧшӧдчӧмаӧсь, синлапъясыс лазгӧдчӧмаӧсь, куим пельӧса шляпа весьтас гӧгралісны гутъяс.
Карабас Барабас друг сюйис тошсӧ зептас, кватитіс Карлоӧс мышсяньыс дӧрӧмӧдыс да став площадь тырнас равӧстіс:
— Кутӧй гусь-вӧрӧс, сійӧ гусяліс менсьым аканьясӧс!..
Но полицейскӧй, кодлы вӧлі жар да гажтӧм, весиг эз вӧрзьӧдчыв.
Карабас Барабас котӧрӧн матыстчис сы дорӧ, тшӧктіс Карлоӧс арестуйтны.
— А тэ коді сэтшӧмыс? — дыша юаліс полицейскӧй.
— Ме акань наукаяс кузя доктор, нималана театрса директор, медвылыс орденъяса кавалер, Тарабарскӧй корольлӧн медматысса друг, синьор Карабас Барабас...
— А тэ ме вылӧ эн горзы, — вочавидзис полицейскӧй...
Кор Карабас Барабас вензис полицейскӧйкӧд, папа Карло, мостки кузя бедьнас тэрыба тотшкӧдчигтырйи, матыстчис аслас керка дінӧ.
Восьтіс ӧдзӧс джынвыйӧ пемыд посувса каморкаысь, лэдзис пельпом вывсьыс Артемонӧс, сійӧс пуктіс крӧвать вылас, питшӧгсьыс кыскис Буратиноӧс, Пьероӧс да Мальвинаӧс да пуксьӧдіс найӧс орччӧн пызан вылӧ.
Мальвина пыр жӧ шуис:
— Папа Карло, медвойдӧр старайтчышт висьысь пон дінын.
Зонкаяс, пырысь-пыр жӧ мыссьыны...
Друг сійӧ зэв шогпырысь шеныштіс кияснас.
— А менам платтьӧясӧй!
Менам выль туфлиясӧй, менам мича лентаясӧй колины гуран пыдӧсӧ, лапкоръяс пӧвсӧ!..
— Нинӧм, эн шогсьы, — шуис Карло, — рытнас ме ветла да вая тэнсьыд ёкмыльястӧ.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь разис Артемон лапаясысь бинтъяссӧ.
Вӧлӧмкӧ, ранаясыс пӧшти нин бурдӧмаӧсь, но понйыс эз вермы вӧрзьыны сӧмын сы вӧсна, мый вӧлі тшыг.
— Тарелка тыр зӧръя кизер рок да вема лы, — ружӧктіс Артемон, — и ме дась лоа косясьны став понъясыскӧд карас.
— Ай, ай, ай, — шогпырысь шуис Карло, — а менам гортын — ни крӧшки абу, и зептын ни ӧти сольдо...
Мальвина нора бӧрддзис.
Пьеро кулакъяснас ниртіс плешсӧ, думайтіс.
— Ме пета улича вылӧ лыддьыны кывбуръяс, ветлысь-мунысьяс сеталасны меным сольдоястӧ ыджыд чукӧр.
Карло довкнитіс юрнас.
— И нуӧдасны узьны, пиукӧй, брӧдяжитӧмсьыд полицейскӧй отделенньӧӧ.
Буратиноысь кындзи ставӧн жугыльмисны.
Сійӧ мудера шпыньяліс, бергаліс сідз, быттьӧ пукаліс эз пызан вылын, а вывлань йыла кнопка вылын.
— Ёртъяс, тырмас няргыны! — Сійӧ чеччыштіс джоджӧ да кыскис мыйкӧ зепсьыс. — Папа Карло, босьт мӧлӧт да стенсьыд нетшышт розьӧсь дӧрасӧ.
И сійӧ вывлань чургӧдӧм нырнас индіс пач вылӧ да пач весьтын ӧшалысь пӧрт вылӧ да тшын вылӧ, кодъясӧс вӧлі серпасалӧма важ дӧратор вылӧ.
Карло пондіс шензьыны.
— Мыйла тэ, пиукӧй, кӧсъян нетшыштны стенсьыс сэтшӧм мича серпассӧ?
Тӧвнас ме сы вылӧ видзӧда да мӧвпала, мый сійӧ настоящӧй би, а пӧртъяс чеснокӧн пуӧм настоящӧй ыж яйысь шыд и меным сэк неуна овлӧ шоныдджык.
— Папа Карло, сета аканьлысь веськыд кыв, — пачад тэнад лоас настоящӧй би, настоящӧй чугуннӧй пӧрт да пӧсь сёян.
Нетшышт дӧрасӧ.
Буратино шуис тайӧс сэтшӧм увереннӧя, мый папа Карло гыжйыштіс балябӧжсӧ, довкйӧдлыштіс юрнас, кызӧктыштіс, сэсся босьтіс клещи да мӧлӧт и заводитіс дӧрасӧ перйыны.
Сы сайын, кыдз нин ми тӧдам, ставсӧ вӧлі вевттьӧма черань везйӧн да тоньвидзисны кулӧм чераньяс.
Карло старайтчӧмпырысь чышкис черань везсӧ.
Сэки кутіс тыдавны дубйысь вӧчӧм неыджыд ӧдзӧс.
Нёльнан пельӧсас сы вылӧ вӧлі вундалӧмӧн серпасалӧма сералысь рожаяс, а шӧрас — кузь ныра йӧктысь морт.
Кор сы вылысь чышкыштісны буссӧ, Мальвина, Пьеро, папа Карло, весиг тшӧтш и тшыг Артемон, ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны:
— Тайӧ Буратинолӧн аслас портретыс!
— Ме сідзи и чайті, — шуис Буратино, кӧть нинӧм сэтшӧмсӧ эз думайтлы да ачыс шензис. — А вот и ключ ӧдзӧссьыс.
Папа Карло, восьт ӧдйӧджык...
— Тайӧ ичӧтик ӧдзӧсыс да тайӧ зарни ключыс, — шуис Карло, — вӧчӧма зэв нин важӧн кутшӧмкӧ бур мастерӧн.
Видзӧдлам, мый дзебӧма ӧдзӧс саяс.
Сійӧ сюйис ключсӧ томан розяс да бергӧдыштіс...
Друг пондіс кывны ичӧтик шыа зэв лӧсьыд музыка, быттьӧ музыкальнӧй ящикын ворсны кутіс орган.
Папа Карло йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Дзуртӧмӧн ӧдзӧс кутіс воссьыны.
Тайӧ кадас ӧшинь сайын кылісны тэрмасян кок шыяс, и Карабас Барабаслӧн гӧлӧсыс равӧстіс:
— Тарабарскӧй король нимӧн — арестуйтӧй пӧрысь плут Карлоӧс!
Карабас Барабас жугӧдчӧмӧн пырӧ посувса каморкаӧ
Карабас Барабас, кыдзи нин ми тӧдам, быдног зілис вугралысь полицейскӧй дінын, медым сійӧ арестуйтіс Карлоӧс.
Кор нинӧм эз вермы вӧчны, Карабас Барабас котӧртіс улича кузя.
Шевъялан тошкыс сылӧн крукасьліс ветлысь-мунысьяслы кизьясас да зонтикъясас.
Сійӧ тойласис да пиньяснас гутшйӧдчис.
Сы бӧрсянь пель чунавмӧн шутьлалісны детинкаяс, лыйлісны сылы мышкас сісь яблӧгъясӧн.
Карабас Барабас котӧрӧн пырис карса начальник ордӧ.
Тайӧ жар каднас начальник пукалӧ вӧлі садъяс, фонтан дінын, трусик кежсьыс да юӧ лимонад.
Начальниклӧн вӧлі квайт щӧка, нырыс сылӧн вӧйӧма гӧрд бандзибъяс пиас.
Сы мышку сайын, липа улын, сулалісны нёль зумыш полицейскӧй да дугдывтӧг восьталісны лимонад тыра бутылкаяс.
Карабас Карабас уськӧдчис начальник водзӧ пидзӧсчань йылас да, тошнас чужӧм пасьтаыс синвасӧ ниртігтырйи, кутіс равзыны:
— Ме шудтӧм сирӧта, менӧ ӧбидитісны, ставсӧ гусялісны, нӧйтісны...
— Коді тэнӧ, сирӧтаӧс, ӧбидитіс? — упкигтырйи юаліс начальник.
— Лёк враг, пӧрысь шарманщик Карло.
Сійӧ гусяліс менсьым медся бур куим акань, сійӧ кӧсйӧ сотны менсьым нималана театрӧс, сійӧ сотас да грабитас став карсӧ, ӧні жӧ кӧ сійӧс он арестуйт.
Карабас Барабас ассьыс кывъяссӧ вынсьӧдӧм могысь кыскис китыр зарни деньга да пуктіс начальник туфлиӧ.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, сійӧ сэтшӧмторъяс висьтавліс да сукляліс Карлоӧс, мый повзьӧм начальник тшӧктіс липа улын сулалысь нёль полицейскӧйлы:
— Мунӧй пыдди пуктана сирӧта бӧрся да закон нимӧн вӧчӧй став коланторсӧ.
Карабас Барабас котӧрӧн муніс нёль полицейскӧйкӧд Карло каморка дорӧ да горӧдіс:
— Тарабарскӧй король нимӧн — арестуйтӧй вӧрӧс да негодяйӧс!
Но ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Каморка пытшкын некод эз шыась.
Карабас Барабас тшӧктіс:
— Тарабарскӧй король нимсянь тшӧкта — жугӧдӧй ӧдзӧссӧ!
Полицейскӧйяс личкыштісны, сись ӧдзӧс джынъяс чеччыштісны петляяс вылысь, нёль полицейскӧй, сабляяснас грымӧдчӧмӧн да гымакылігтырйи, пырисны пос увса каморкаӧ.
Тайӧ лои буретш сійӧ минутас, кор стенса гуся ӧдзӧсӧд копыртчӧмӧн пырис Карло.
Сійӧ саяліс медбӧръя мортӧн.
Ӧдзӧсыс сэк дзинь пӧдлассис!..
Лӧня ворсан музыка дугдіс ворсны.
Посувса каморкаын туплясисны сӧмын няйт бинтъяс да серпасалӧм пача косяссьӧм дӧра тор...
Карабас Барабас котӧртіс гуся ӧдзӧс дорӧ, кутіс сэтчӧ кулакъяснас да каблукъяснас камӧдны: тра-та-та-та!
Но ӧдзӧсыс вӧлі ён.
Карабас Барабас ӧддзӧдчӧмӧн котӧртіс да бӧрнас зутшнитіс ӧдзӧсас.
Ӧдзӧсыс эз и вӧрзьыв.
Сійӧ кутіс кокъяснас зымӧдны полицейскӧйяс вылӧ.
— Жугӧдӧй проклятӧй ӧдзӧссӧ Тарабарскӧй король нимӧн.
Полицейскӧйяс босьтчылісны жӧ, но регыд пондісны малавны мӧда-мӧднысӧ — ӧтиыс ныр вывсьыс кучкысьӧминъяссӧ, мӧдыс юрсьыс йӧгъяссӧ.
— Ог вермӧй, тані уджыс вывті сьӧкыд, — вочавидзисны найӧ да мӧдісны карса начальниклы докладывайтны, мый найӧ ставсӧ вӧчисны закон серти, но пӧрысь шарманщиклы, тыдалӧ, ачыс дьявӧлыс отсасьӧ, сы вӧсна, мый сійӧ муніс стен пырыс.
Карабас Барабас нетшыштіс асьсӧ тошкӧдыс, шыбитчис джоджас да кутіс йӧймӧм морт моз равзыны, омлявны да туплясьны посувса тыртӧм каморкаын.
Мый найӧ аддзисны гуся ӧдзӧс сайысь
Кор Карабас Барабас дурмӧм морт моз туплясис да нетшкис ассьыс тошсӧ, Буратино медводзын, а сы бӧрысь Мальвина, Пьеро, Артемон и — медбӧрын — папа Карло лэччисны крут изъя пос кузя му пытшкӧ.
Папа Карло кутіс биа сись пом.
Сылӧн пӧлнясян биыс сетӧ вӧлі кузь вуджӧръяс Артемон кузь гӧна юрсянь либӧ Пьеро нюжӧдӧм кисянь, но эз вермы югдӧдны пемыдінсӧ, кытчӧ лэччис поскыс.
Мальвина, медым полӧмысла не бӧрддзыны, чепляліс асьсӧ пельӧдыс.
Пьеро, кыдзи и пыр, сӧрис некытчӧ туйтӧм кывбуръяс:
Вуджӧр йӧктӧ стенын со, —
А ме нинӧмысь ог пов.
Медым поскыс вывті крут,
Медым гажтӧм пемыд ру, —
Мупытш туйыс кытчӧкӧ
Век жӧ тайӧ лэччӧдас...
Буратино ылӧдз колис ёртъяссӧ, — сылӧн еджыд колпакыс муртса вӧлі тыдалӧ пыдын уліын.
Друг сэні кылӧ мыйкӧ кутіс чушкыны, уси, гӧгыльтчис, да кыліс Буратинолӧн нора гӧлӧсыс:
— Ме дінӧ, отсӧг вылӧ!
Сійӧ жӧ здукӧн Артемон, ранаяссӧ да тшыглунсӧ вунӧдӧмӧн, пӧрӧдіс Мальвинаӧс да Пьероӧс, — лёк тӧвнырӧн уськӧдчис пос тшупӧдъяс кузя увлань.
Гальскакылісны сылӧн пиньясыс.
Мисьтӧма чирӧстіс кутшӧмкӧ ловъя лов.
Ставыс лӧнис.
Сӧмын Мальвиналӧн будильникын моз гораа типиктіс сьӧлӧмыс.
Паськыд югӧр улісяньыс югзьӧдіс пос кузяыс.
Сиська биыс, кодӧс кутӧ вӧлі папа Карло, лои виж.
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй ӧдйӧджык! — гораа чукӧстіс Буратино.
Мальвина, бӧрӧн бергӧдчӧмӧн, тэрмасигтырйи кутіс лэччыны тшупӧдысь-тшупӧдӧ, сы бӧрся кутіс чеччавны Пьеро.
Медбӧрын копыртчӧмӧн лэччис Карло, быд здукӧ пу башмакъяссӧ воштӧмӧн.
Уліас, кӧні помасьӧ вӧлі крут поскыс, каменнӧй площадка вылын пукаліс Артемон.
Сійӧ нювсис.
Сы кокъяс дінын туплясис джагӧдӧм крыса Шушара.
Буратино кыкнан кинас лэптӧ вӧлі сісьмӧм гын войлок, — сійӧн вӧлі тупкӧма изъя стенса розьсӧ.
Сэсянь киссисны кельыдлӧз югӧръяс.
Медводз, мый найӧ аддзисны розьӧдыс петӧм бӧрын — сійӧ гӧгӧрбок паськалан югӧръяс шонділӧн.
Найӧ усьӧны вӧлі сводъя пӧтӧлӧксяньыс гӧгрӧс ӧшинь пырыс.
Йӧктан бусчиръяса паськыд югӧръясыс шонділӧн югзьӧдісны вижов мраморысь вӧчӧм гӧгрӧс комнатасӧ.
Сы шӧрын сулаліс чудеса кодь мича акань театр.
Акань театрса занавес вылас югъяліс зарни рӧма чукльӧсь чардби.
Занавес бокъясас кыпӧдчисны нёль пельӧса кык башня, кодъясӧс краситӧма сідз, быттьӧ найӧс тэчӧма вӧлі посньыдик кирпичьясысь.
Виж жӧстьысь вӧчӧм джуджыд вевтъясыс яръюгыда дзирдалісны.
Шуйгавывса башня вылас вӧлі бронзӧвӧй стрелкаа часі.
Циферблат вылас быд лыдпас весьтӧ серпасалӧма детинкалысь да нывкалысь серамбана чужӧмъяс.
Веськыдвывса башня вылас — уна рӧма стеклӧяса гӧгрӧс ӧшинь.
Сійӧ ӧшинь весьтас, виж жӧсть вевт вылас, пукаліс Сёрнитысь Сверчок.
Кор ставныс вомнысӧ паськӧдӧмӧн сувтісны чудеса кодь мича театр водзӧ, Сверчок шуис ньӧжйӧник, но яснӧя.
— Ме водзын нин висьтавлі, мый тэнӧ виччысьӧны ужаснӧй лёкторъяс да повзьӧдлана приключенньӧяс, Буратино.
Бур зэв, мый ставыс помасис лючки, а вермис помасьны и лёка...
Вот кыдзи...
Сверчоклӧн гӧлӧсыс вӧлі пӧрысь да неуна ӧбидитчӧм кодь, сы вӧсна, мый Сёрнитысь Сверчоклы коркӧ век жӧ инмыліс юрас мӧлӧтӧн, но аслас сё арӧса арлыд вылас да природнӧй бурлун вылас видзӧдтӧг, сійӧ эз вермы вунӧдны Буратиносянь заслужиттӧм ӧбидасӧ.
Вот мый вӧсна сійӧ сэсся немтор эз содты — пыркнитіс усъяснас, быттьӧ на вылысь бус пыркӧдіс, сэсся ньӧжйӧник кыссис кытчӧкӧ ӧтка коластӧ — тайӧ ноксьӧмсьыс ылӧджык.
Сэки папа Карло шуис:
— А ме чайті, — мися тась, этша вылӧ, аддзам дзонь чукӧр зарни да эзысь, — а аддзим сӧмын важмӧм чача.
Сійӧ матыстчис часі дорӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма башня стенас сюйӧмӧн, циферблатас таркнитіс гыжнас, часі бокас ыргӧн кӧрт тув йылын ӧшалысь ключсӧ босьтіс да часысӧ заведитіс...
Кутіс кывны гораа точкӧм.
Стрелкаяс вӧрзисны.
Ыджыд стрелкаыс матыстчис дас кык часӧ, ичӧтикыс квайт часӧ.
Башня пытшкас кутіс дзиньгыны да дзужгыны.
Часіыс гораа кучкаліс квайт час...
Сэк пырысь-пыр жӧ веськыдладор башняас воссис уна рӧма стеклӧа ӧшиньыс, чеччыштіс заводнӧй сера лэбач да, бордъяснас пыркнитӧмӧн, сьыліс квайтысь.
— Миянӧ — миянӧ, миянӧ — миянӧ, миянӧ — миянӧ...
Лэбач саяліс, ӧшиньыс пӧдласис, кутіс ворсны шарманка музыка.
И воссис занавес...
Некод, весиг и папа Карло, некор на эз аддзывлы татшӧм мича декорациясӧ.
Сцена вылын вӧлі сад.
Зарни да эзысь коръяса ичӧтик пуяс вылын сьылісны гыж ыджда тушаа заводнӧй ябыръяс.
Ӧти пуын ӧшалісны яблӧгъяс, ставныс греча тусьысь эз вӧвны гырысьджыкӧсь.
Пуяс увті ветлӧдлісны павлинъяс, найӧ кок чуньяс йылас кыпӧдчыштлӧмӧн кокалісны яблӧгъяссӧ.
Луг вылас чеччалісны да люкасисны кык кӧза пи, а сынӧдас лэбалісны синлы муртса тӧдчана бобувъяс.
Тадзи коли ӧти минута.
Ябыръяс ланьтісны, павлинъяс да кӧза пиян бӧрыньтчисны бокса кулисаяс сайӧ.
Пуясыс вӧйины сцена джодж улӧ гуся люкъясӧ.
Пыдыс декорация вылас кутісны паськавны тюлевӧй рӧма кымӧръяс.
Лыаа пустыня весьтын тыдовтчис гӧрд шонді.
Веськыдвывсянь и шуйгавывсянь, бокса кулисаяс сайсяньыс, тыдовтчисны змей вылӧ мунысь лиана вожъяс, — ӧтарас збыльысь тоньвидзис удав-змей.
Мӧдар бокас бӧжъяснаныс кутчысьӧмӧн качайтчисны обезьянаяслӧн дзонь котыр.
Тайӧ вӧлі Африка.
Пустыняяса лыа вывті, гӧрд шонді увті, прӧйдиталісны пемӧсъяс.
Куимысь чеччыштӧмӧн уйкнитіс ыджыд бурыся лев, — кӧть сійӧ вӧлі каньпиысь не ыджыдджык, но страшнӧй.
Катласигтырйи бӧр кокъяс вылас варгыльтіс зонтика плюшевӧй ош.
Кыссис мисьтӧм крокодил, — сылӧн ичӧтик лёк синъясыс петкӧдчисны меліӧн.
Но Артемон век жӧ эз эскы да мурӧстіс сы вылӧ.
Гӧнитіс носорог, — медым эз вӧв ӧпаснӧ, сы ёсь сюр йылӧ вӧлі пысалӧма резина мач.
Гӧнитіс верблюд вылӧ мунысь визя сера, сюра жираф, мый вынсьыс нюжӧдліс ассьыс сьылісӧ.
Сэсся прӧйдитіс слӧн, челядьяслӧн ёрт; слӧн вӧлі тӧлка да бур сьӧлӧма, — ӧвтчис бӧжнас, код йылын кутіс соевӧй кампет.
Медбӧръяӧн, бок ногӧн посньыдика рӧдтыштӧмӧн, прӧйдитіс зэв няйт, дикӧй пон-шакал.
Артемон увтчигтырйи уськӧдчис сы вылӧ, — папа Карлолы ӧдва удайтчис кыскыны сійӧс бӧжӧдыс сцена дорысь нин.
Пемӧсъяс прӧйдитісны.
Шондіыс друг кусі.
Пемыдас вылісянь лэччисны кутшӧмкӧ вещьяс, кутшӧмкӧ вещьяс мыччысьыштісны бокъяссяньыс.
Кыліс сэтшӧм шы, быттьӧ струнаяс кузя нуӧдісны смычокӧн.
Ӧзйисны гудыр стеклӧа уличвывса пӧнаръяс.
Сцена вылын лои карса площадь.
Керкаясын ӧдзӧсъяс воссисны, котӧрӧн петісны ичӧтик мортъяс, пондісны сӧвны чача кодь трамвайӧ.
Кондуктор звӧнитіс, вагоновожатӧй кутіс бергӧдлыны ручкасӧ, детинка тэрыба кутчысис трамвай колбасаӧ, милиционер шутьӧгтіс — трамвай тюрис джуджыд керкаяс пӧвстӧд бокса уличаӧ.
Прӧйдитіс велосипеда морт, кӧлесаясыс вӧліны варенньӧ блюд дорысь не ыджыдджыкӧсь.
Котӧртіс газет вузавлысь, — дзик нёль пельӧ куснялӧм косявлан лунпас листъяс — вот мый ыдждаӧсь вӧліны сылӧн газетъясыс.
Мороженнӧй вузалысь тюрӧдіс площадь вомӧн мороженнӧй новлӧдлан тележкасӧ.
Керка балконъяс вылӧ петісны нывкаяс да кутісны шенасьны сылы, а мороженнӧй вузавлысь кияссӧ шевгӧдіс да шуис:
— Ставсӧ сёйисны, волӧй мӧдысь.
Сэки занавес тупкысис, и сы вылын бара кутіс югъявны зарни сера чукльӧсь чардби.
Папа Карло, Мальвина, Пьеро шензьӧмысла эз вӧвны ас садяныс.
Буратино, кияссӧ зепъясас сюялӧмӧн, нырсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, ошйысьӧмпырысь шуис:
— Мый — аддзылінныд?
Сідз кӧ тай ме эг весь кӧтӧдчыв Тортила тьӧтка нюрын...
Тайӧ театрас ми сувтӧдам комедия — тӧданныд кутшӧмӧс? — «Зарни ключ, либӧ Буратинолӧн да сылӧн ёртъяслӧн вӧвлытӧм приключенньӧяс»
Карабас Барабас мед потӧ забеднӧысла.
Пьеро ниртыштіс кабыръяснас чукыртчӧм плешсӧ.
— Ме гижа тайӧ комедиясӧ зэв мича кывбуръясӧн.
— Ме кута вузасьны мороженнӧйӧн да билетъясӧн, — шуис Мальвина. — Ті кӧ аддзанныд менсьым талант, заводитла ворсны мичаник нывкаяслысь роль...
— Энлӧй, ребята, а велӧдчынытӧ понданныд кор? — юаліс папа Карло.
Ставныс ӧттшӧтш вочавидзисны:
— Велӧдчыны кутам асылын...
А рытын ворсны театрын...
— Но, но, челядь, — шуис папа Карло, — а ме нин, челядь, пыдди пуктана публикаӧс гажӧдӧм могысь кута ворсны шарманкаӧн, а пондам кӧ ветлӧдлыны Италия кузя карысь карӧ, ме сэк кута веськӧдлыны вӧлӧн да пуны тіянлы ыж яйысь шыд чеснок сорӧн...
Артемон кывзіс пельсӧ чошкӧдӧмӧн, бергӧдліс юрсӧ, югъялан синъяснас видзӧдіс ёртъясыс вылӧ, — юасис, — а сылы мый вӧчны?
Буратино шуис:
— Артемон кутас веськӧдлыны бутафорияӧн да театрса костюмъясӧн, сылы сетам кладӧвӧйысь ключ.
Ворсантор мунігӧн кулисаяс сайын сійӧ вермас ворсны левлысь эргӧм, носороглысь кок шыяс, крокодил пиньяслысь гӧтшйӧдчӧм да, бӧжнас тэрыба бергӧдлӧмӧн, тӧвлысь омлялӧм и мукӧд колан шыяс.
— Но, а тэ, но, а, тэ, Буратино? — юалісны ставӧн. — Мый кӧсъян ворсны театрас?
— Чудакъяс, комедияын ме кута ворсны ачымӧс ачым и став свет пасьтаыс кута нимавны.
Выль акань театр сетӧ медводдза представленньӧ
Карабас Барабас пукалӧ вӧлі пач водзас вывті лёк руа.
Уль песъяс ӧдва ломтысисны.
Ывлаын киссис зэр.
Акань театрлӧн розьӧссьӧм вевтыс вияліс.
Аканьяслӧн кӧтасисны киясыс да кокъясыс, и репетицияяс вылын некод эз кӧсйы уджавны, весиг сизим вожа плетьӧн грӧзитӧм улын.
Аканьяс коймӧд лун нин нинӧм эз сёйлыны да вашкӧдчисны мӧда-мӧдныскӧд кладӧвӧйын, кӧрт тувъяс йылын ӧшалігӧн.
Асывсяньыс эз вӧв вузалӧма театрын ни ӧти билет.
Да и коді эськӧ муніс видзӧдны Карабас Барабаслысь гажтӧм пьесаяс да ротйысьӧм паськӧма тшыг актёръяссӧ.
Карса башня вылын часі кучкаліс квайт час.
Карабас Барабас зумыша довгис зрительнӧй залӧ, — тыртӧм.
— Чӧртыс эськӧ мед нуис став пыдди пуктана видзӧдысьяссӧ, — броткис сійӧ да петіс ывлаӧ.
Петӧм бӧрас видзӧдліс, синсӧ лапнитіс да вомсӧ паськӧдіс сідз, мый сэтчӧ кокниа вермис эськӧ лэбзьыны рака.
Сы театрлы паныдӧн, дӧраысь вӧчӧм ыджыд выль палатка водзын, саридзсянь пӧльтысь васӧд тӧв вылӧ видзӧдтӧг сулалӧны вӧлі ыджыд йӧз чукӧр.
Палаткаӧ пыранін весьтас вылын сулаліс колпака, кузь ныра морт, трубитіс кирган трубаӧн да мыйкӧ равзіс.
Публика сераліс, клопайтіс кипыдӧсъяснас, унаӧн пыралісны палатка пытшкӧ.
Карабас Барабас дорӧ локтіс Дуремар, сы дінсянь некор вӧвлытӧма ӧвтіс нюйт дукӧн.
— Э-хе-хе, — шуис сійӧ, став чужӧмсӧ чукыръясӧ кӧрӧмӧн, — лечитчан пиявкаясӧн делаяс некытчӧ туйтӧмӧсь.
— Со кӧсъя мунны на дорӧ, — Дуремар индіс выль палаткалань, — кӧсъя вӧзйысьны налы сисьяс ӧзтавны да джодж чышкыны.
— Кодлӧн тайӧ проклятӧй театрыс?
Кытысь сійӧ лои? — равӧстіс Карабас Барабас.
— Тайӧ аканьяс асьныс босьтісны акань театр «Чардби», найӧ асьныс гижӧны кывбура пьесаяс, асьныс ворсӧны.
Карабас Барабас гӧтшнитіс пиньяснас, нетшыштіс асьсӧ тошкӧдыс да кутіс восьлавны дӧраысь вӧчӧм выль палаткалань.
Сэтчӧ пыранін весьтын Буратино горзіс:
— Петкӧдлыссьӧ медводдзаысь пуысь вӧчӧм мортъяс олӧмысь зэв интереснӧй да сьӧлӧм вылӧ воан теш.
Тайӧ комедия — збыль вӧвлӧмтор сы йылысь, кыдзи ми вермим ассьыным став вӧрӧгъясӧс, асланым ёсьлунӧн, повтӧмлунӧн да кыпыд лов руӧн.
Акань театрӧ пыранінын стекляннӧй будкаын пукаліс кельыдлӧз юрсиа, мича банта Мальвина да эз вевъяв сетавны билетъяссӧ аканьяс олӧмысь гажа комедия видзӧдны окотитысьяслы.
Бархатнӧй выль курткаа Карло бергӧдліс шарманка да пыдди пуктана публикалы гажаа мигайтіс синъяснас.
Артемон бӧжӧдыс кыскис палаткаысь Лиса-Алисаӧс, коді вӧлі пырӧма билеттӧг.
Базилио кань пыраліс жӧ билеттӧг, но удитіс нин усйысьны да пукаліс пу вылын зэр улын, скӧр синъяснас улӧ видзӧдӧмӧн.
Буратино, банбокъяссӧ пӧльтӧмӧн, трубитіс кирган трубаӧн:
— Представленньӧ заводитчӧ!
И котӧртіс пос кузя, медым ворсны комедиялысь медводдза сцена, кӧні петкӧдлыссис, кыдзи коньӧр папа Карло пескысь вӧлалӧ пу мортӧс, и ачыс оз тӧд, мый сійӧ ваяс сылы шуд.
Медбӧръяӧн театрӧ кыссис черепаха Тортила, вомас кутіс пергаментнӧй бумагаысь вӧчӧм зарни пелесъяса нимӧдан билет.
Представленньӧ заводитчис.
Карабас Барабас жугыльпырысь муніс аслас тыртӧм театрӧ.
Босьтіс сизим вожа плеть.
Восьтіс кладӧвӧй ӧдзӧссӧ.
— Ме тіянӧс, паршивӧйясӧс, велӧда дышӧдчӧмсьыныд! — зэв лёкысь равӧстіс сійӧ. — Ме тіянӧс велӧда, кыдзи публикаӧс колӧ кыскыны менам театрӧ.
Сійӧ шлёчкис плетьнас.
Но некод эз шыась.
Кладӧвӧйыс вӧлі тыртӧм.
Сӧмын кӧрт тувъяс йылын ӧшалісны кӧв помъясыс.
Став аканьыс — Арлекин, и сьӧд маскаа нывкаяс, и ёсь йыла шапкаяса звездаа кӧлдунъяс, и ӧгурцы кодь ныра гӧрбунъяс, и арапъяс, и понъяс — ставыс, ставыс, став аканьыс пышйӧмаӧсь Карабас Барабас ордысь.
Лёк гӧлӧсӧн омлялігтырйи сійӧ петіс театрысь ывлаӧ.
Сійӧ аддзис, кыдзи сылӧн медбӧръя актёръясыс гӧпъяс вомӧн пышйӧны вӧлі выль театрӧ, кӧні гажаа ворсіс музыка, кыліс сералӧм, кипыдӧсъясӧн клопӧдчӧм.
Карабас Барабас сӧмын удитіс кватитны бумазейнӧй понйӧс, кодлӧн синъяс пыддиыс вӧліны кизьяс.
Но Карабас Барабас вылӧ кысянькӧ лэбыштіс Артемон, уськӧдіс кок йывсьыс, кватитіс понсӧ да тӧвзис палаткаӧ, кӧні кулисаяс сайын тшыг актёръяслы вӧлі лӧсьӧдӧма ыж яйысь пуӧм чеснок сора пӧсь вӧлӧга.
Карабас Барабас сідзи и коли гӧптын, зэр улын, пукавны.
{И. С. Тургенев (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Охотниклӧн гижӧдъясысь @ беллетристика @ И. С. Тургенев. Охотниклӧн гижӧдъясысь @ 1948 @}
Иван Тургенев.
ХОРЬ ДА КАЛИНЫЧ
Кодлы лолывліс Болховскӧй уездсянь вуджны Жиздринскӧйӧ, сійӧс, дерт, чуймӧдліс вывті ёна торъялӧмыс Орловскӧй губернияса йӧз пӧрӧда да калужскӧй пӧрӧда костын.
Орловскӧй мужик тушанас абу ыджыд, мышкыракодь, зумыштчӧма, видзӧдӧ синкым увтіыс, олӧ некытчӧ туйтӧм пипу керкаясын, ветлывлӧ барщина вылӧ; вузасьӧмӧн оз ноксьы; сёйӧ омӧля, новлӧ лапти; — калужскӧй оброчнӧй мужик олӧ-вылӧ гырысь пожӧм керкаясын, ыджыд тушаа, видзӧдӧ збоя да гажаа, чужӧмыс сӧстӧм да еджыд; вузасьӧ выйӧн да дьӧгӧдьӧн да праздник лунъясӧ ветлӧ сапӧгӧн.
Орловскӧй сикт (ми сёрнитам Орловскӧй губернияса асывладор юкӧн йылысь) медсясӧ пуксьӧма гӧрӧм муяс пӧвстӧ, овраг дінын матын, кодӧс сідз-тадз пӧртӧма няйт прудйӧ.
Гежӧдіндзи бадь пуяс кындзи, кодъяс пыр дасьӧсь мый вылӧ колӧ, да кык-куим омӧлик кыдз кындзи, ловъя путор он аддзы верст пасьтаысь гӧгӧр; керка жмитчӧ керка бердӧ; вевттьӧма найӧс сісь идзасӧн...
Калужскӧй сикт, мӧдарӧ, ёнджыкасӧ вӧр кытшов пиын; керкаяс сулалӧны вӧльнӧйджыка да веськыдджыка, вевттьӧма тьӧскӧн; воротаяс топыда пӧдлассьӧны, потшӧс керка гӧгӧрыс абу киссьӧма, оз кор гӧститны быд ветлысь-мунысь порсьӧс...
И вӧралысьлы Калужскӧй губернияын бурджык.
Орловскӧй губернияын ӧстатки вӧрыс да расъясыс бырасны во вит мысти, а нюръяс быттьӧ эз и вӧвлыны; Калужскӧйын, мӧдарӧ, вӧрзьӧдны позьтӧм вӧръяс нюжӧдчӧмаӧсь сёясӧн, нюръяс уна дас верстъясӧн, да абу на бырӧма бур пӧтка — тар, олӧ сэн бур дупель, да тӧждысьысь байдӧг аслас жбыръялан лэбалӧмӧн гажӧдӧ да повзьӧдлӧ лыйсьысьӧс да понйӧс.
Лыйсьӧм могысь Жиздринскӧй уездӧ волывлігӧн аддзыси ме да тӧдмаси ӧти калужскӧй гӧлиндзи помещиккӧд, Полутыкинкӧд, вывті зіль охотниккӧд и, сідзкӧ, зэв бур морткӧд.
Вӧліны сылӧн, веськыда кӧ шуны, кутшӧмсюрӧ слабинъяс: сійӧ, шуам, коравліс став озыр невестаяссӧ губерниясьыс да, кор сылы ӧткажитлісны кикутӧмысь и керкаысь, нормӧм сьӧлӧмӧн висьтавліс ассьыс шогсӧ став ёртъясыслы да тӧдсаясыслы, а невестаяс мам-батьлы эз дугдыв аслас садсьыс мӧдӧдавны козин пыдди шома персикъяс да мукӧдпӧлӧс фрукты; радейтліс уна пӧв висьтавлыны ӧтипӧлӧс анекдот, коді, г-н Полутыкинӧс сы арттуйяс серти пыдди пуктӧм вылӧ видзӧдтӧг, дзик некор некодлысь серам эз петкӧдлыв; ошкыліс Аким Нахимовлысь гижӧдъяссӧ да повесьт Пинна; мыктавліс, шуліс ассьыс понсӧ Астрономӧн; однако пыдди шуліс одначе да лӧсьӧдіс ас гортас прансуз кухня, гусяторйыс кодлӧн, пӧвар гӧгӧрвоӧм серти, вӧлі быд сёянторлысь естественнӧй кӧрсӧ дзикӧдз вежӧмын: яйыд тайӧ кужысь мортыдлӧн ӧвтіс чери кӧрӧн, чери тшакӧн, макарон — порокӧн; зато ни ӧти морков эз пуктыссьыв шыдӧ, ромб либӧ трапеция формаӧ вӧчтӧг.
Но, тайӧ ичӧтик да тӧдчана тырмытӧмторъяс кындзи, г-н Полутыкин вӧлі, кыдз висьталӧма нин, зэв бур морт.
Г-н Полутыкинкӧд медводдза тӧдмасян лунас жӧ сійӧ корис менӧ узьны ас ордас.
— Ме ордӧдз верст вит лоӧ, содтіс сійӧ: — подӧн мунны ылын; пыралам первой Хорь дінӧ.
(Лыддьысьысь лэдзас меным не петкӧдлыны сылысь мыкталӧмсӧ.)
— А коді сэтшӧм Хорыс?
— А менам мужик...
Сійӧ тасянь матіникын.
Ми мӧдӧдчим сы ордӧ.
Вӧр пӧвстын, весалӧм, шыльыд эрд вылын, сулаліс ӧтнасӧн Хорлӧн усадьба.
Вӧчӧма сійӧс некымын пожӧм пу срубйысь, кодъясӧс ӧтлаӧдлӧма заборъясӧн; медся ыджыд керка водзас вӧсньыдик сюръяяс йылӧ вӧчӧма лэб.
Ми пырим.
Миянӧс паныдаліс ар кызя кымын том зон, кузь да мича.
— А, Федя!
Хорь гортын? — юаліс сылысь г-н Полутыкин.
— Абу, Хорь муніс карӧ, — нюмъялігтырйи да лым кодь еджыд пиньяс петкӧдлігтырйи висьталіс зон. — Тележкаӧ доддявны тшӧктанныд?
— Да, вокӧ, тележкаӧ.
Да вай миянлы ырӧштӧ.
Ми пырим керкаӧ.
Ни ӧти суздальскӧй картина эз ӧшав сӧстӧм кер стенъясас; пельӧсас, эзысь доръяса ыджыд ӧбраз водзын, дзузгис лампадка; нин пу пызан неважӧн на вуштӧма да мыськӧма; керъяс да ӧшинь кӧсякъяс кузьта эз люзьявны чож прусакъяс, эз дзебсясьны зумыштчӧм тӧрӧканъяс.
Том зон регыд воис ырӧш тыра ыджыд еджыд кружкаӧн, зэв ыджыд шобді нянь шӧрӧмӧн да пу бекарын дюжина сола огурцыӧн.
Сійӧ пуктіс ставсӧ тайӧс пызан вылӧ, пыксис ӧдзӧс бердӧ да мӧдіс нюмъялӧмӧн видзӧдлывлыны миян вылӧ.
Эг на вевъялӧ ми сёйны закусканымӧс, кыдзи кыліс кильчӧ водзын телега сяргӧм шы.
Ми петім.
Ар дас вита, кудриа да гӧрд чужӧма детинка пукаліс ямщик пыдди да мыйвынсьыс кутіс вердаса пегана ужӧс.
Телега гӧгӧрыс сулалісны морт квайт том великанъяс, ёна ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд да Федякӧд.
«Ставныс Хорлӧн челядь!» — шуис Полутыкин.
«Ставныс Хорёкъяс, шыасис Федя, коді ми бӧрсяньным петіс кильчӧ вылӧ: «да нӧшта абу на ставыс: Пӧтап вӧрын, а Сидӧр муніс пӧрысь Хоркӧд карӧ...
Видзӧд жӧ, Вася, — кучер дінӧ шыасигмоз, водзӧ висьталіс сійӧ: — здукӧн журкнит: баринӧс колльӧдан.
Сӧмын тёпканъястіыс, видзӧд, ньӧжйӧнджык: и телегасӧ жугӧдан, да и барскӧй кынӧм дзобӧдан!»
Мукӧд Хорёкъясыс нюмъёвтісны Федя кикимеритчӧм вылӧ.
«Пуксьӧдны Астрономӧс!» — долыдпырысь горӧдіс г-н Полутыкин.
Федя ыджыд дӧвӧльлунӧн лэптіс вывлань мырдӧн нюмъялысь понйӧс да пуктіс сійӧс телега пыдӧсӧ.
Вася тракнитіс вӧжжиӧн.
Ми журкнитім.
«А со тайӧ менам контора, — шуис друг меным г-н Полутыкин, ичӧтик, ляпкыдик керка вылӧ индігтырйи. — Кӧсъянныд пыравны?» — «Пӧжалуйста». — «Сійӧс ӧні эновтӧма, — шуис сійӧ чеччигмозыс: — а век жӧ сулалӧ видзӧдлыны».
Контораын — кык тыртӧм комната.
Стӧрӧж, синпӧла старик, котӧрӧн локтіс карта сайысь.
«Олан-вылан, Миняич, — шуис г-н Полутыкин. — А кӧн нӧ ваыд?»
Синпӧла старик воши да пырысь-пыр жӧ бӧр воис ва сулеяӧн да кык стӧканӧн.
«Видлӧй, — шуис меным Полутыкин: — тайӧ менам бур, ключ ва».
Ми юим стӧканӧн морт вылӧ, а старик копрасис миянлы коскӧдзыс.
«Но, ӧні, кажитчӧ, ми вермам мунны, — шуис менам выль тӧдса. — Тайӧ контораас ме вузалі купеч Аллилуевлы нёль десятина вӧр зэв бур донысь».
Ми пуксим телегаӧ да час джын мысти нин воим господскӧй керка дворӧ.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — юалі ме Полутыкинлысь ужнайтігӧн: — мыйла тіян Хорь олӧ торйӧн тіян мукӧд мужикъясысь?
— А со мый вӧсна: сійӧ менам мужик тӧлка.
Во кызь вит сайын керкаыс сылӧн сотчис; со, и локтіс сійӧ менам покойник бать дінӧ да шуӧ: лэдзӧй пӧ меным, Николай Кузьмич, овмӧдчыны тіян вӧрӧ, нюр вылӧ.
Ме тіянлы кута мынтыны бур оброк.
— «Да мыйла нӧ тэныд овмӧдчынысӧ нюр вылас?»
— «Да сідз нин; сӧмын ті, батюшка Николай Кузьмич, некутшӧм удж вылӧ кыскыны менӧ эн нин изволитӧй, а оброк пуктӧ, кутшӧмӧс асьныд кужанныд».
— «Ветымын шайтӧн во!»
— «Изволитӧй».
— «Да ас кадӧ мынтытӧм вотъяс мед эз лоны, смотри!»
— «Дерт, оз лоны...»
Со сійӧ и овмӧдчис нюр вылын.
Сысянь Хорӧн сійӧс и кутісны шуны.
— Но, и озырмис? — юалі ме.
— Озырмис.
Ӧні сійӧ меным сё шайт оброк мынтӧ, да ме, пӧжалуй, нӧшта содтышта на.
Ме сылы эг нин ӧтчыд шулы: откупитчы, Хорь, збыль, откупитчы!..
А сійӧ, сё морыд, меным сьӧлӧмсяньыс шуӧ, нинӧмӧн пӧ, сьӧм пӧ абу...
Да, дерт нин, абу!..
Мӧд луннас ми пырысь-пыр чай бӧрын бара мӧдӧдчим лыйсьыны.
Сикт пыр мунігӧн г-н Полутыкин тшӧктіс ямщикыслы сувтыштлыны ляпкыдіник керка дорӧда гораа горӧдіс: «Калиныч!»
— «Пырысь-пыр, батюшка, пырысь-пыр, — кыліс керка сайсянь гӧлӧс: — лапти кӧртала».
Ми мӧдім восьлӧн; сикт сайын вӧтӧдіс миянӧс ар нелямына, ыджыд тушаа, омӧлик морт, чатӧра ичӧтик юра.
Тайӧ вӧлі Калиныч.
Ӧти-мӧдлаӧд письтиӧн кокалӧм, раминик мугӧм чужӧмыс сылӧн меным сьӧлӧм вылӧ воис медводдза видзӧдлӧмсянь.
Калиныч (кыдз ме тӧдмалі бӧрыннас) быд лун ветлывліс баринкӧд лыйсьыны, новлӧдліс сылысь сумкасӧ, мукӧддырйиыс и ружьесӧ, индавліс, кытчӧ пуксьӧ пӧтка, ваявліс ва, вотлывліс оз, вӧчавліс чомъяс, котравліс дрожки бӧрын; сытӧг г-н Полутыкин воськов эз вермыв тувччыны.
Калиныч вӧлі зэв гажа, зэв рам морт, дугдывтӧг сьыліс вомгорулас, немтӧждысьтӧг видзӧдавліс быдладорсянь, сёрнитіс неуна ныр пырыс, нюмъялігтырйи, куньтыраліс ассьыс югыдлӧз синъяссӧ да частӧ кутчысьліс кинас аслас гежӧд, ёсь тошкӧ.
Ветлӧдліс сійӧ эз ӧдйӧ, но гырысь воськовъясӧн, кузь да вӧсни бедь вылӧ муртса мыджсьыштӧмӧн.
Лун чӧжӧн сійӧ унаысь заводитліс сёрнитны мекӧд, отсасис меным леститчӧмтӧг; но барин бӧрся видзӧдіс кага бӧрся моз.
Кор терпитны позьтӧм лун шӧрся гожйысь ковмис миянлы дзебсьыны, сійӧ нуӧдіс миянӧс аслас пасека вылӧ, медся сьӧд вӧр шӧрас.
Калиныч восьтіс миянлы ичӧтик керка, кытчӧ вӧлі тырыс ӧшлӧма дука кос турун китыръяс, водтӧдіс миянӧс веж турун вылӧ, а ачыс пуктіс юрас сеткаа мешӧк кодьӧс, босьтіс пурт, гырнич, гӧлӧвнятор да мӧдӧдчис пасека вылӧ вайны миянлы ма.
Ми юим югыд, шоныд ма ключ ваӧн да унмовсим малязіяс ӧти пӧлӧс ызгӧм шыӧ да коръяс кышакылӧм шы улӧ.
Неыджыд тӧврутор садьмӧдіс менӧ...
Ме восьті синмӧс да аддзи Калинычӧс: сійӧ пукаліс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧс порог вылын да пуртӧн вӧчис пань.
Ме дыр любуйтчи сы чужӧмӧн, коді вӧлі рам да сӧдз, кыдз рытъя енэж.
Г-н Полутыкин садьмис жӧ.
Ми эг пырысь-пыр чеччӧ.
Кузя ветлӧм бӧрад да чорыда узьӧм мысти лӧсьыд куйлыны вӧрзьӧдчытӧг турун вылын: вир-яйыд нежитчӧ да онишмӧ, кокньыдик жарӧн ыпъялӧ чужӧм, чӧскыд унзіль куньтыртӧ синтӧ.
Коркӧ сэсся ми чеччим да бара мунім шӧйтны рытӧдз.
Ужнайтігӧн ме бара пані сёрни Хорь йылысь да Калиныч йылысь.
«Калиныч — бур мужик, — шуис меным г-н Полутыкин: — зіль да кывзысьысь мужик; овмӧссӧ сӧмын оз жӧ вермы бура пуктыны: ме сійӧс пыр кыскала.
Быд лун мекӧд вӧравны ветлывлӧ...
Кутшӧм нин сэні овмӧс, — мӧвпыштлӧй асьныд».
Ме сыкӧд ӧтикывъяси, и ми водім узьны.
Мӧд луннас г-н Полутыкинлы быть вӧлі колӧ мунны карӧ сусед Пичуковкӧд делӧ кузя.
Сусед Пичуков гӧрӧма сылысь мусӧ да гӧрӧм му вылас нӧйтӧма сылысь жӧ бабасӧ.
Вӧравны ме муні ӧтнам да рытъявывнас кежи Хорь ордӧ.
Керка порог дорас паныдаліс менӧ старик — куш юра, ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса да топыд яя — ачыс Хорь.
Ме тыр синмӧн видзӧдлі тайӧ Хорь вылас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі Сократлӧн кодь: сэтшӧм жӧ чуркъя, джуджыд кымӧс, сэтшӧм жӧ ичӧтик синъяс, сэтшӧм жӧ чангыль ныр.
Ми ӧтлаын пырим керкаӧ.
Сійӧ жӧ Федя вайис меным йӧв да сьӧд нянь.
Хорь пуксис скамья вылӧ да, зэв шы ни тӧв ассьыс кудриа тошсӧ мольӧдігтырйи, кутіс мекӧд сёрнитны.
Сійӧ, тыдалӧ, кыліс ассьыс арттуйсӧ, сёрнитіс да вӧрис, надзӧндзи, гежӧдіника серӧктывліс аслас кузь ус увсянь.
Ми сыкӧд варовитім кӧдза йылысь, урожай йылысь, крестьяна олӧм-вылӧм йылысь...
Сійӧ мекӧд пыр кыдзкӧ быттьӧ сӧглашайтчис; сӧмын бӧрынсӧ меным лолі яндзим, и ме кылі, мый сёрнита мӧдтор йылысь...
Сідз тайӧ кыдзкӧ аслысногӧн артмывліс.
Хорь мукӧддырйиыс кывъяссӧ шуавліс зэв вежӧртӧмӧн, колӧ лоны видзчысьӧмла...
Со тіянлы сёрнитор миян сёрниысь:
— Кывзы жӧ, Хорь, шулі ме сылы: — мыйла тэ он откупитчы ас баринсьыд?
— А мыйла мем откупитчынысӧ?
Ӧні ме ассьым баринӧс тӧда и оброк ассьым тӧда... барин миян бур.
— А век жӧ лӧсьыдджык вӧля вылын, — пасйышті ме.
Хорь видзӧдліс ме вылӧ боксянь.
— Тӧдӧмысь, — шуыштіс сійӧ.
— Но, сідзкӧ, мыйла нӧ тэ он откупитчы?
Хорь бергӧдлыштіс юрнас.
— Мыйӧн, батюшка, откупитчынысӧ тшӧктан?
— Но, дугды, старина...
— Воис Хорь вӧльнӧй мортӧн, — водзӧ нуӧдіс сійӧ вомгорулас, кыдз быттьӧ ас кежас: — коді тоштӧг олӧ, сійӧ Хорлы и медыджыд.
— А тэ ачыд тоштӧ брит.
— Тошкыд мый?
Тошкыд — турун: ытшкыны позьӧ.
— Но, мый нӧ эськӧ?
— А, тӧдӧмысь, Хорь веськыда купечӧ воас; купечьясыдлӧн олӧм бур, да и найӧ тошкаӧсь.
— А мый нӧ, тэ ӧд тӧргуйтан жӧ? — юалі ме сылысь.
— Тӧргуйтам ичӧтикаӧн выйторйӧн да дьӧгӧдьторйӧн...
Мый нӧ тележка, батюшка, тшӧктан доддявны?
«Кыв сьӧкыд чуктӧдны, мортыс ас вежӧрӧн олӧ», — думышті ме.
— Оз ков, — шуи ме гораа: — тележка мем оз ков; ме аски тэ усадьба гӧгӧрын ветлышта да, лэдзан кӧ, кольчча узьны тэнад турун сарайӧ.
— Пӧжалуйста, узьӧй.
Да лӧсьыд-ӧ лоас тэныд сарайын?
Ме тшӧкта бабаяслы вольсавны тэныд прӧстыня да пуктыны юрлӧс.
Эй, бабаяс! — горӧдіс сійӧ пукаланінсьыс чеччигмоз. — Татчӧ, бабаяс!..
А тэ, Федя, мун накӧд.
Бабаяс ӧд войтыр йӧйӧсь.
Дас вит минута мысти Федя пӧнарӧн колльӧдіс менӧ сарайӧ.
Ме шняпкыси-воді чӧскыд дука турун вылӧ; пон нигыльтчис ме кӧк улӧ.
Федя шуис меным бура узьны, ӧдзӧс дзуртыштіс да пӧдлассис.
Ме вель дыр эг вермы унмовсьны.
Мӧс локтіс ӧдзӧс дорӧ, гораа лолыштіс гоз-мӧдысь; пон скӧрысь эргыштіс сы вылӧ; порсь муніс бокті зумыштчӧмӧн руксігтырйи; вӧв кӧнкӧ матын пондіс нямлявны турун да корскайтны... коркӧ ме ойбырті.
Югдандор Федя чуксаліс менӧ.
Тайӧ гажа, збой зонмыс ёна меным сьӧлӧм вылӧ воис; да и, кыдз ме казялі, пӧрысь Хорлӧн сійӧ сідзжӧ вӧлі мусаторйӧн.
Найӧ кыкнанныс доза меліа мӧда-мӧд выланыс серавлісны.
Старик петіс меным паныд.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме войсӧ узи сы ордын, кутшӧмкӧ мукӧд помка вӧсна-ӧ, сӧмын Хорь ёна меліаджык тӧрытъя дорысь сёрнитіс мекӧд.
— Самӧвар тэныд дась, — шуис сійӧ меным нюммунӧмӧн: — мунам чай юны.
Ми пуксим пызан дорӧ.
Ён баба, сылӧн моньяс пиысь ӧти, вайис йӧв кринча.
Хорлӧн став пияныс ӧти-мӧд бӧрся пырисны керкаӧ.
— Кутшӧм тэнад гырысь войтыр! — шуи ме стариклы.
— Да, — шуис сійӧ вывті ичӧт сакар тор курччыштігмоз: — ме вылӧ да менам старука вылӧ норасьны, кажитчӧ, налы нинӧмысь.
— И ставныс тэкӧд олӧны?
— Ставныс.
Асьныс окотитӧны, со и олӧны.
— И ставныс гӧтыраӧсь?
— Со ӧтнас, сьӧкыдвисьӧм, оз гӧтрась, — висьталіс сійӧ, Федя вылӧ индігмоз, коді важ мозыс сулаліс ӧдзӧс дорӧ нёровтчӧмӧн. — А Васька, сійӧ том на, сылы виччысьыштны позьӧ.
— А мый мем гӧтрасьнысӧ? — воча шуис Федя: — меным и сідз лӧсьыд.
Мый меным гӧтырсьыс?
Сыкӧд пинясьны, али мый?
— Но, тэ нин... ме тэнӧ тӧда нин!
Эзысь чунькытшъяс новлан...
Тэныд эськӧ мед пыр дворӧвӧй нывъяскӧд исасьны...
«Дугдӧ нин, яндысьтӧмъяс!» — водзӧ нуӧдіс старик, быттьӧ горничнӧйясӧс неригмоз. — Ме нин тэнӧ тӧда, еджыд киа тэ этатшӧм!
— А бабасьыд нӧ мый бурыс?
— Баба — уджалысь, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Хорь, — Баба мужиклы слуга.
— Да мый вылӧ меным уджалысьыс?
— Со-со, йӧз киӧн жар куравны радейтан.
Тӧдам ми ті вокӧс.
— Но, гӧтрав менӧ, сідзкӧ нин колӧ.
А?
Мый?
Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Но, тырмас, тырмас, балагур.
Аддзан, баринӧс ми тэкӧд дӧзмӧдам.
Гӧтрала, эн пов...
А тэ, батюшка, эн скӧрмы: челядь кодь на, аддзан, ичӧтик, век на тӧлкыс оз судзсьы.
Федя качайтыштіс юрнас...
— Хорь гортын? — кыліс тӧдса гӧлӧс ӧдзӧс сайын, и пырис керкаӧ Калиныч киас китыр видзвыв озйӧн, кодӧс сійӧ нетшкӧма аслас друглы, Хорлы.
Старик меліа сійӧс чолӧмаліс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Калиныч вылӧ: висьтася, ме эг виччысь татшӧм «мелілун» мужиксянь.
Тайӧ луннас ме муні час нёльӧн сёрӧнджык мукӧддырся дорысь и локтан куим лунсӧ олі Хорь ордын.
Менӧ гажӧдісны менам выль тӧдсаяс.
Ог тӧд, мыйӧн ме заслужиті налысь дӧвериесӧ, но найӧ ньӧти виччысьтӧг сёрнитісны мекӧд.
Ме сьӧлӧмсянь кывзі налысь да видзӧді на бӧрся.
Кыкнан другыс ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Хорь вӧлі морт прамӧй, овны кужысь, административнӧй юр, мывкыдлун морт.
Калиныч, мӧдарӧ, вӧлі идеалист лыдысь, романтикъяс лыдысь, кыпыд сьӧлӧма да мечтайтысь йӧз лыдысь.
Хорь гӧгӧрвоис олӧм сямсӧ, мӧд ногӧн кӧ стрӧитчис, чукӧртіс сьӧмтор, лӧсяліс баринкӧд да мукӧд власьтъяскӧд.
Калиныч ветлӧдліс лаптиӧн да муртса-муртса бергӧдчыліс олӧмас.
Хорь лӧсьӧдіс кывзысьысь да зэв лӧсялӧмӧн олысь ыджыд семья.
Калинычлӧн вӧлі коркӧ гӧтыр, кодысь сійӧ поліс, а челядь и ньӧти эз вӧвны.
Хорь пырыс аддзис г-н Полутыкинӧс.
Калиныч ен туйӧ пуктіс ассьыс господинсӧ.
Хорь радейтіс Калинычӧс да дорйис-видзис сійӧс.
Калиныч радейтіс да пыдди пуктіс Хорӧс.
Хорь сёрнитіс этша, серавлыштіс да гартлӧдліс аслас гӧгӧрыс.
Калиныч висьтавліс сьӧлӧмсяньыс, кӧть и эз сьыв соловей моз, кыдз збой фабрикаса морт...
Но Калинычлӧн вӧліны бурторъяс, кодъясӧс признавайтліс ачыс Хорь, шуам: сійӧ кыв тӧдіс вир петӧмысь, повзьӧмысь, йӧймӧмысь, вӧтлавліс ковъяс; малязіяс сылы сетчисны, киыс сылӧн вӧлі кокньыд.
Хорь ме дырйи корис сійӧс пыртӧдны конюшняӧ ньӧбӧм выль вӧв, и Калиныч став сьӧлӧмсяньыс вӧчис сідз, кыдз тшӧктіс пӧрысь скептик.
Калиныч сулаліс матынджык вӧр-ва дінын.
Хорь жӧ — йӧз дінын, общество дінын.
Калиныч эз радейтлыв сёрнитны да быдторйӧ эскыліс немдумайттӧг.
Хорь кыпӧдчыліс весиг сэтчӧдз, мый ироническӧя видзӧдіс олӧм вылӧ.
Сійӧ уна аддзылӧма, уна тӧдіс, и сысянь ме унатор велалі.
Шуам: сы висьтъясысь ме тӧді, мый быд гожӧм, ытшкыны петтӧдз, волывлӧ сиктъясӧ аслыссяма неыджыд тележка.
Тайӧ тележкаас пукалӧ кафтана морт да вузалӧ косаяс.
Наличнӧй сьӧмӧн сійӧ босьтӧ шайт да кызь вит ур — шайтӧн-джынйӧн ассигнацияясӧн; уджйӧзӧн — куим шайт да чӧлкӧвӧй.
Став мужикыс, тӧдӧмысь, босьтӧны сылысь уджйӧзӧн.
Вежон кык-куим мысти сійӧ воӧ выльысь да корӧ сьӧм.
Мужиклӧн зӧр муртса на ытшкӧма, сідзкӧ, эм мыйӧн мынтысьны, сійӧ мунӧ купечкӧд кабакӧ да сэні нин мынтысьӧ.
Ӧткымын помещикъяс кӧсйылісны эськӧ асьныс ньӧбны косаяс наличнӧй сьӧм вылӧ да сійӧ донӧн жӧ сетавны мужикъяслы уджйӧзӧн; но мужикъяс кутісны элясьны да весиг шогӧ усины: налысь мырддьылісны удовольствие печлавны косаӧ, кывзыны, бергӧдлыны сійӧс киясын да кызьысь кымын юавны пӧръясьлыськодь мещанин-вузасьысьлысь: «А мый, зонмӧ, косаыд абу зэв бур?»
Татшӧмсяматоръяс жӧ вӧчсьӧны и чарлаяс ньӧбалігӧн, сӧмын сійӧн торъялӧ, мый сэні бабаяс суитчӧны делӧас да вайӧдӧны мукӧддырйиыс асьсӧ вузасьысьсӧ сэтчӧдз, мый, налы жӧ бур вылӧ, лоӧ кучкавны найӧс.
Но медся ёнасӧ страдайтӧны бабаяс со кутшӧм случайын.
Бумага фабрикаясӧ материал ваялысьяс поручайтӧны ньӧбавны трапйӧ аслыссяма йӧзлы, кодъясӧс мукӧд уездъясын шуӧны «орёлъясӧн».
Татшӧм «орёлыс» босьтас купечлысь шайт кыксё ассигнацияясӧн да мӧдӧдчас кыйсьыны.
Но оз вӧч сійӧ бур лэбач моз, кодлысь сійӧ новлӧдлӧ нимсӧ: сійӧ оз усьлась явӧ да повтӧг, а мӧдарӧ: «орёл» вӧчӧ мудеритӧмӧн да наянитӧмӧн.
Сійӧ кольӧ ассьыс тележкасӧ кытчӧкӧ кустъяс пиӧ сикт дорӧ, а ачыс мӧдӧдчӧ бокиті керка сайясті, быттьӧ ветлысь-мунысь кутшӧмкӧ, либӧ сідз весьшӧрӧ довъялысь.
Бабаяс асланыс нырисӧн гӧгӧрвоӧны сылысь матыстчӧмсӧ да гусьӧн мунӧны сылы паныд.
Тэрмасьӧмӧн вӧчсьӧ ньӧбӧм-вузасьӧм.
Некымын ыргӧн грӧш вылӧ баба сетӧ «орёллы» не сӧмын быдсяма ковтӧм трапйӧ, но унаысь весиг и мужикыслысь дӧрӧмсӧ да ассьыс улыс дӧрӧмсӧ.
Бӧръя кадӧ бабаяс аддзисны выгода гусявлыны ассьыныс асьныс да вузавлыны татшӧм ногӧн пыш, медсясӧ лякпыш, — «орёлъяс» промышленносьтлӧн тӧдчана паськалӧм да бурмӧм!
Но та пыдди мужикъяс, асланыс пайысь, сюсьмисны, да ичӧтик вуджӧр усьӧм лоигӧн да «орёл» воӧм йылысь ылысса сёрнияс кывсигӧн, ӧдйӧ да чожа босьтчалӧны веськӧдан да видзан мераяс дінӧ.
И, збыль ӧд, абу ӧмӧй забеднӧ?
Пыш вузавлыны налӧн мог, — и найӧ сійӧс збыль вузавлӧны — оз карын, — карӧ колӧ аслыныс кыссьывны, — а волывлысь торгашъяслы, кодъяс, безмен абутӧм вӧсна, пудйын арталӧны нелямын китыр — а ті тӧданныд, мый сэтшӧм китырыс да мый сэтшӧм шамырыс роч мортлӧн, медсясӧ сэки, кор сійӧ «сьӧлӧмсянь зільӧ!» — Татшӧм висьтъяссӧ ме, морт абу опытнӧй да сиктын овлытӧм, кывзі пӧттӧдз.
Но Хорь эз ставсӧ висьтавлы; сійӧ ачыс менсьым юасис унатор йылысь.
Тӧдмаліс сійӧ, мый ме вӧлі суйӧр сайын, и любопытствоыс сылӧн ӧзйис...
Калиныч эз кольччы сыысь, но Калинычӧс ёнджыкасӧ вӧрзьӧдісны вӧр-ва, гӧраяс, борганъяс, аслыспӧлӧс зданньӧяс, ыджыд каръяс йылысь висьталӧмъяс.
Хорь интересуйтчис административнӧй да государственнӧй юалӧмъясӧн.
Сійӧ бураа юасьліс ставсӧ: — «Мый, налӧн тайӧ сэн сэтшӧм жӧ, кыдз миян, али мӧднога?..
Но, висьтав, батюшка, — кыдз нӧ?..»
— «А!
Ах, господи, тэнад вӧля!» горӧдлывліс Калиныч ме висьтавлігӧн.
Хорь чӧв оліс, букыштліс сук синкымъяссӧ да сӧмын шочиника шыасьліс, мый «миян пӧ эськӧ тайӧ эз лӧсяв, а со тайӧ бур — тайӧ пӧрадок».
Сылысь став юасьӧмъяссӧ ме висьтавны тіянлы ог вермы, да и нинӧмла; но тайӧ сёрниысь менам лои ӧти видзӧдлас, кодӧс, дерт, некыдз оз виччысь лыддьысьысь, — видзӧдлас, мый Пётр Великӧй вӧлі ёнджыкасӧ роч морт, роч дзик аслас выльторъяс олӧмӧ пыртӧмъяснас.
Роч морт сэтшӧма эскӧ ас вын да ёнлун вылӧ, мый сійӧ гӧтов и асьсӧ жугӧдлыны; сійӧ этша ноксьӧ аслас кольӧм-вӧвлӧмторнас да повтӧг видзӧдӧ водзӧ.
Мый бур — сійӧ сылы и сьӧлӧм вылас воӧ, мый мывкыда — сійӧс сылы и сетав, а кытысь сійӧ локтӧ, — сылы дзик веськодь.
Сылӧн вежӧра мывкыдыс окотапырысь сералас немеч жеб вежӧртас вылын; но немечьяс, Хорь кывъяс серти, любопытнӧй йӧз, и велӧдчыштны налысь сійӧ дась.
Аслас торъялана положенньӧ вӧсна, аслас збыльвылӧ ас вӧлялун вӧсна, Хорь сёрнитіс мекӧд унатор йылысь, мыйсӧ мукӧдысь зорйӧн он бертышт, кыдз шулывлӧны мужикъяс, изкиӧн он из.
Сійӧ збыльысь гӧгӧрволіс ассьыс положенньӧсӧ.
Хоркӧд варовитігӧн ме медводдзаысь кылі прӧстӧй, вежӧра сёрни роч мужиклысь.
Сылӧн тӧдӧмлуныс вӧлі, ас ногыс, вель паськыд, но лыддьысьны сійӧ эз куж.
Калиныч — кужис.
«Тайӧ шалопайыслы велӧдчӧм сетчис, — шуис Хорь: — сылӧн и малязіясыс нэм чӧжнас эз кулавлыны».
— «А челядьтӧ ассьыд тэ велӧдін грамотаӧ?»
Хорь чӧв олыштіс.
«Федя тӧдӧ».
— «А мукӧдыс?»
— «Мукӧдыс оз тӧдны».
— «А мый?»
Старик эз вочавидз да вежис сёрнисӧ.
Колӧ шуны, кӧть кутшӧм вежӧра сійӧ эз вӧв, вӧвліны и сы сайын уна подувтӧм видзӧдласъяс да аслыспӧлӧс думъяс.
Бабаясӧс сійӧ, пример вылӧ, ёна мустӧмтліс, а гажа дырйи тешитчис да издевайтчис на вылын.
Гӧтырыс сылӧн, пӧрысь да зэв вома, лунтыр эз лэччыв паччӧрысь да дугдывтӧг броткис да пинясис; пияныслы дзик веськодь вӧлі сійӧ, но моньясыс полісны сыысь, кыдзи енмысь.
Оз весьшӧрӧ роч сьыланкывйын энькаыс сьыв: «Кутшӧм тэ мем пи, кутшӧм гӧтыра морт!
Гӧтыртӧ тэ он нӧйт, том гӧтыртӧ он нӧйт»...
Ӧтчыд ме кӧсйылі дорйыны моньяссӧ, босьтчылі нормӧдны сьӧлӧмсӧ Хорлысь; но сійӧ лӧня вочавидзис меным, мый «окота пӧ тіянлы татшӧм... нинӧмабунас занимайтчыны, — мед бабаяс пинясьӧны...
Найӧс кымын дугӧдан — сымын лёк, да и китӧ пежавны оз сулав».
Мукӧддырйи лёк старука лэччывліс паччӧрысь, чуксавліс посйылысь горт видзысь понйӧс, шуаліс: «Татчӧ, татчӧ, кычан!» да кучкавліс сійӧс омӧлик мыш кузяыс гормӧдчанӧн либӧ сувтлывліс лэбулӧ да «увтчывліс», кыдз шуӧ Хорь, быд ветлысь-муныськӧд.
Аслас мужикысь сійӧ, век жӧ, поліс да, сы тшӧктӧм серти, весасьліс аслас паччӧр вылӧ.
Но торъя интереснӧ вӧлі кывзыштны вензьӧм Калинычлысь Хоркӧд, кор сёрни пансьыліс г-н Полутыкин йылысь.
«Тэ нин, Хорь, сійӧс менсьым эн вӧрзьӧд», — шулывліс Калиныч.
«А мый нӧ сійӧ тэныд сапӧгтӧ оз вурӧд», вочавидзліс мӧдыс.
«Колантор, сапӧг!..
Мый меным сапӧгсьыс?
Ме мужик...»
«Да со и ме мужик, а аддзан»...
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Хорь лэптывліс ассьыс коксӧ да петкӧдліс Калинычлы, буракӧ, мамонт кучикысь вурӧм сапӧгсӧ.
«Эх, да тэ ӧмӧй ми вок!» — вочавидзліс Калиныч.
«Но, кӧть эськӧ мед лапти вылӧ сетіс: тэ ӧд сыкӧд вӧравны ветлӧдлан; дерт, кыдзи лун, сідзи и лапти».
— «Лапти вылӧ сійӧ мем сетӧ».
— «Да, колян во гривенник козьнавліс».
Калиныч дӧзмӧмӧн бергӧдчывліс мӧдарӧ, а Хорь семдыліс сералӧмла, и сералігас сылӧн ичӧтик синъясыс дзикӧдз саявлісны.
Калиныч сьывліс вель лӧсьыда да ворсыштлывліс балалайкаӧн.
Хорь кывзыліс, кывзыліс сылысь, друг чукыльтлывліс юрсӧ боквыв да заводитлывліс отсавны нора гӧлӧсӧн.
Торйӧн радейтліс сійӧ сьыланкыв: «Доля тэ менам, доля!»
Федя эз прӧзевайтлы, медым не сералыштны батьыс вылын.
«Мый, старик, нормин?»
Но Хорь пыксьыліс кинас банас, куньлывліс синъяссӧ да водзӧ норасьлывліс аслас доля вылӧ...
Та пыдди мукӧд пӧраӧ сыысь уджач мортыс эз вӧв: пыр мыйкӧ вӧчӧ — телега вӧчӧ, потшӧс дзоньталӧ, сийӧс-завод видлалӧ.
Торъя сӧстӧмлун сылӧн век жӧ эз вӧв и ме индӧдъяс вылӧ ӧтчыд меным шуис, мый «колӧ пӧ, медым керкаысь олан дукӧн кыліс».
— Видзӧдлы жӧ, — воча шуи ме сылы: — пасека вылас Калинычлӧн кутшӧм сӧстӧм.
— Малязіясыс эськӧ эз мӧдны овны, батюшка, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
— А мый, — юаліс сійӧ менсьым мӧдпӧрйӧ: — тэнад аслад вотчина эм?
— «Эм».
— «Тасянь ылын?»
— «Верст сё».
— «Мый нӧ тэ, батюшка, аслад вотчинаад олан?»
— «Ола».
— «А унджыксӧ, дерт, пищальӧн кадсӧ коллялан?»
— «Веськыда шуны, да».
— «И бура, батюшка, вӧчан; лыйлы аслыд на здоровье таръясӧс да старӧстатӧ тшӧкыдджыка вежлав».
Нёльӧд луннас, рытын, г-н Полутыкин ыстӧма мела.
Жаль меным вӧлі янсӧдчыны стариккӧд.
Калинычкӧд ӧтлаӧ ме пукси телегаӧ.
«Но, прӧщай, Хорь, ов дзоньвидзаӧн, шуи ме... — Прӧщай, Федя».
— «Прӧщай, батюшка, прӧщай, эн вунӧд миянӧс».
Ми мӧдӧдчим.
Кыаыс сӧмын на ӧзйыны заводитчӧ.
— «Бур поводдя лоӧ аски», — шуи ме сэзь енэж вылӧ видзӧдігмоз.
«Оз, зэрмас, — меным паныд шуис Калиныч: уткаяс со больӧдчӧны, да и турун дукыс вывті ёна кылӧ».
Ми мӧдім кустъяс дорті.
Калиныч мӧдіс сьывны вомгорулас, телега лабич вылын чеччышталігтырйи, да пыр видзӧдіс кыа вылӧ...
Мӧд луннас ме эновті гостеприимнӧй г-н Полутыкинлысь керкасӧ.
Ермолай да мельник гӧтыр
...Рытын ми вӧралысь Ермолайкӧд мӧдӧдчим «тяга» вылӧ...
Но, гашкӧ, оз ставӧн менам лыддьысьысьяс тӧдны, мый сэтшӧмыс тяга.
Кывзӧй жӧ, господа.
Шонді лэччытӧдз, дас вит минута войдӧр, тулысын, ті пыранныд раскӧ, пищальӧн, понтӧг.
Ті корсянныд аслыныд места кытчӧкӧ вӧрдор дінӧ, гӧгӧр видзӧдланныд, видланныд пистон, синмасянныд ёртыдкӧд.
Коли дас вит минута.
Шонді пуксис; но вӧрын югыд на; сынӧдыс сӧстӧм да сӧдз; лэбачьяс дзользьӧмӧн дзользьӧны; нэр туруныс дзирдалӧ мича изумруд дзирдӧн... ті виччысянныд.
Вӧр пытшкӧсыс пыр ӧтарӧ пемдӧ; рытъя кыалӧн алӧй югӧрыс ньӧжйӧ исковтӧ пу вужъяс да стволъяс кузя, кыптӧ пыр вывлань и вывлань, вуджӧ пӧшти дзик на куш улысса лапъяссянь вӧрзьытӧм, унмовсьысь вылысса йывъяслань...
Со и туганъясыс пемдісны; банйӧм енэжыс лӧзӧдӧ.
Вӧр дукыс заводитӧ кывны ёнджыка; кокньыдика пӧльтыштіс шоныд уль руӧн; чепӧсйысь тӧв тіян дінын вошӧ.
Лэбачьяс унмовсялӧны — оз ставыс ӧттшӧтш — пӧрӧдаясӧн: со ланьтісны вӧр пышкайяс, недыр мысти ӧмидзкайяс, на бӧрын пыстаяс.
Вӧрын пыр пемыдджык да пемыдджык.
Пуяс ӧтлаасьӧны гырысь, сьӧдӧдысь чукӧръясӧ; лӧз енэжын рама мыччысялӧны медводдза кодзувъяс.
Став лэбачьяс узьӧны.
Кеняяс, ичӧтик сизьяс ӧтнаныс нӧшта чипсӧны на унзільпырысь...
Со и найӧ ланьтісны.
Ещӧ ӧтчыд ёнтыштіс ті весьтын пеночкалӧн лэчыд гӧлӧсыс; кӧнкӧ шога горӧдіс дзулимкай; колипкай чипӧстіс медводдзаысь.
Сьӧлӧмыд тіян нормӧ виччысьӧмӧн, и друг — но сӧмын ӧти вӧралысьяс гӧгӧрвоасны менӧ — друг шыч ни рач лӧнинас юрӧбтас аслыссяма кравзӧм да дзижгӧм, кылӧ пельк бордъяслӧн ӧтсяма шпоракылӧм, — и мурквечик, ассьыс кузь нырсӧ мичаа доровтӧмӧн, шлывгӧ-лэбзьӧ пемыд кыдз сайсянь тіян лыйӧмлы паныд.
Со мый лоӧ «сулавны тяга вылын».
И сідз, ми Ермолайкӧд мӧдӧдчим тяга вылӧ; но извинитӧй, господа: мем ковмас медводз тӧдмӧдны тіянӧс Ермолайкӧд.
Син водзад сувтӧдӧй аслыныд ар нелямын вита, косіник, ыджыд тушаа, кузь да вӧсни ныра, векни кымӧса, руд синъяса, пашкыр юрсиа да серам петкӧдлан паськыд паръяса мортӧс.
Тайӧ мортыс ветліс и тӧв и гожӧм немеч ногӧн вурӧм вижкодь нанка дукӧсӧн, но вӧнясьӧма паськыд вӧньӧн; новліс лӧз гач, баля ку дора шапка, кодӧс сылы гажа пӧраӧ козьналӧма рӧзӧритчӧм помещик.
Паськыд вӧняс кӧрталӧма кык сепыс, ӧтиыс водзас, сюся гартовтӧма кык пельӧ, порох новлӧдлыны да дрӧб новлӧдлыны, мӧдыс бӧрас — пӧтка тэчны; заряд тупйӧд вылӧ ватасӧ Ермолай перъяліс аслас, тыдалӧ, некор чинлывтӧм шапкасьыс.
Пӧтка вузалӧм сьӧм вылас сійӧ эськӧ вермис ньӧбны аслыс патронташ да сумка, но ни ӧтчыд весиг эз мӧвпыштлы татшӧмтор ньӧбӧм йылысь да пыр важ мозыс заряжайтіс ружьесӧ, шензьӧдіс видзӧдысьясӧс аслас искусствоӧн, кутшӧмӧн сійӧ зілис не кисьтны либӧ не сорлавны дрӧб да порох.
Ружье сылӧн вӧлі ӧти ствола, биаизъя, кодлӧн сэтчӧ жӧ вӧлі лёк сям чорыда бӧрвыв сетны, мый вӧсна Ермолайлӧн веськыд баныс век вӧлі пыктӧмаджык шуйга дорсьыс.
Кыдз сійӧ инмывліс тайӧ ружьесьыс, и сюсь морт оз сяммы думыштны, но инмывліс.
Вӧлі сылӧн и легавӧй пон, Валетка нима, вывті шензяна ловтор.
Ермолай некор сійӧс эз вердлыв.
«Понда ме понйӧс вердны, — артасис сійӧ: — сэсся ӧд пон — вежӧра пемӧс, ачыс корсяс аслыс кынӧмпӧт».
И збыльысь: кӧть Валетка чуймӧдліс весиг веськодя видзӧдысь ветлысь-мунысьӧс вывті омӧльлуннас, но оліс, и дыр оліс; весиг, кӧть и вӧлі сылӧн коньӧркодь олӧм, ни ӧтчыд эз вошлыв да эз петкӧдлы кӧсйӧм эновтны ассьыс кӧзяинсӧ.
Ӧтчыд кыдзкӧ, том каднас, сійӧ вошлі кык лун кежлӧ, радейтчӧм вӧсна; но тайӧ йӧйталӧмыс регыд сылӧн бырис.
Медся тӧдчана сямӧн Валеткалӧн вӧлі сійӧ, мый пон дзик овлытӧм веськодя видзӧдіс быдтор вылӧ, мый эм свет вылас...
Оз кӧ эськӧ вӧлі сёрниыс мун пон йылысь, ме эськӧ шуи кыв: шогӧ усьӧмлун.
Сійӧ медсясӧ пукаліс ас улас ассьыс лысӧм бӧжсӧ гаровтӧмӧн, букышасис, дрӧгмунліс мукӧддырйи да некор эз нюмъявлы.
(Тӧдса, мый понъяслӧн эм кужӧмлун нюмъявны, и весиг зэв меліа нюмъявны.)
Сійӧ вӧлі вывті мисьтӧм, и ни ӧти уджтӧм дворӧвӧй морт эз лэдзлывлы случай лёкысь серавны сы мисьтӧмлун вылын; но став тайӧ сералӧмъяссӧ да весиг кучкалӧмъяссӧ Валетка терпитіс шензяна веськодьлунӧн.
Торъя нимкодьлун вайліс сійӧ пусьысьяслы, кодъяс пырысь-пыр эновтчывлісны удж дінысь и горзігтыр да пинясигтыр уськӧдчылісны сы бӧрся вӧтчыны, кор сійӧ, чӧсмасьӧм могысь, коді овлӧ оз сӧмын понъяслӧн, сюйлывліс ассьыс тшыг рожасӧ вежпеткӧдлана шоныд да чӧскыд кӧра кухня пытшкӧ джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд.
Кыйсигӧн сійӧ торъяліс мудзтӧмлунӧн да вӧлі вель ныриса; но кыдзкӧ кӧ удайтчыліс кутны ранитчӧм кӧчӧс, сійӧс нин чӧскыдпырысь сёйлывліс дзоньнас, медбӧръя лыторйӧдзыс, кӧнкӧ ыркыд гож сайын, веж куст улын, вель ылынкодь Ермолайсянь, коді ёрччис-видчис став тӧдса и тӧдтӧм сёрнисикасъяс вылын.
Ермолай вӧлі ӧти менам суседлӧн, важнога помещиклӧн, морт.
Важнога помещикъяс оз радейтны «витульганъястӧ» да кутчысьӧны гортса быдтасъяс дінӧ.
Сӧмын нин буди ӧткымынысь тӧдчана лунъясӧ, шуам: нимлунъясӧ, чужан лунъясӧ да бӧрйысьӧмъяс дырйи, важнога помещикъяслӧн пусьысьяс босьтчӧны пуны-пӧжавны кузь ныра пӧткаясӧс да, ышмӧм бӧрын, коді лӧсялӧ роч, мортлы, кор сійӧ ачыс бура оз тӧд, мый вӧчӧ, думыштӧны на дінӧ сэтшӧм аслыспӧлӧс чӧсмӧданторъяс, мый гӧстьяс унджыкысьсӧ шемӧсӧн да сюся видзӧдалӧны вайӧм сёянторъяс вылӧ, но видлыны найӧс некыдз оз лысьтны.
Ермолайлы вӧлі тшӧктӧма ваявны господскӧй кухняӧ ӧтчыд тӧлысьнас гоз-мӧд тар да байдӧг, а, сэсся, сылы вӧлі сетӧма вӧля овны, кӧн окота и кыдз кӧсйӧ.
Сыысь ӧткажитчисны, кыдз некутшӧм удж вылӧ туйтӧм мортысь — «лядащӧйысь», кыдз шуӧны миянын, Орёлын.
Порох да дрӧб, тӧдӧмысь, сылы эз сетавлыны, сійӧ жӧ правилӧяс сертиыс, кодъяс серти сійӧ эз вердлыв ассьыс понсӧ.
Ермолай вӧлі морт вывті аслыспӧлӧс: лэбач кодь тӧждысьтӧм, ёна варов, ылалысь да видзӧднысӧ сэтшӧм-татшӧм; ёна радейтліс юыштны, эз ӧшйы ӧти местаӧ, мунігас чушкис кокъяснас да катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, — и, кокнас чушкигтырйи да катласигтырйи, тапиктас верст ветымын суткиӧн.
Сылӧн вӧліны быдсямасикас приключенньӧяс: узьлывліс нюръясын, пуяс вылын, керка вылын, посъяс улын, пукавлывліс неӧтчыд томан сайын чардакъясын, кӧбрегъясын да сарайясын, воштывліс ружьесӧ, понсӧ, медся колан паськӧмсӧ, нӧйтлывлісны ёна да дыр, — и бара жӧ недыр кад мысти бӧр волывліс гортас, паськӧмӧн, ружьеӧн да понйӧн.
Оз вӧлі позь шуны сійӧс гажа мортӧн, кӧть сійӧ пӧшти пыр вӧлі ёна кыпыд сьӧлӧма; сійӧ ставнас вӧлі чудак кодь.
Ермолай радейтліс больгыштны бур морткӧд, медся нин румка дорын, но и сэк оз дыр: чеччас вӧлі, да и мӧдӧдчас.
«Да кытчӧ тэ, чӧрт, мунан?
Ывлаас вой».
«А Чаплиноӧ».
— «Да мыйла тэныд Чаплиноас кыссьынысӧ, дас верст саяс?»
— «А сэн мужик Софрон ордын узьны».
— «Да узь тані».
— «Ог нин, оз позь».
И мунас Ермолай аслас Валеткакӧд пемыд войын расъяс да гуранъяс вомӧн, а мужик Софрон сійӧс, пӧжалуй, оз и сибӧдлы матӧ да нӧшта, мый бурсӧ виччысьны, сьылі тшуптас сылы сеталас: эн пӧ дӧзмӧд прамӧй йӧзӧс.
Зато некод оз вермы Ермолай моз ёна мастера кыйны тулысын, ытва дырйи, чери, кутавны киӧн ракъясӧс, корсьны нырисӧн пӧткаясӧс, чуксавны ватшканъясӧс, петкӧдавны варышъясӧс, кутавны колипъясӧс «вӧрса пӧлянӧн», «кӧк пӧлянӧн».
Ӧтитор сійӧ эз кужлыв: понъясӧс дрессируйтны; терпенньӧыс эз тырмыв.
Вӧлі сылӧн и гӧтыр.
Сійӧ волывліс гӧтыр дінас вежоннас ӧтчыд.
Оліс гӧтырыс некытчӧ туйтӧм, джынвыйӧ киссьӧм керкаторйын, муртса-муртса да мыйӧнсюрӧ оліс, некор эз тӧдлы водзвыв, пӧт-ӧ лоӧ аскинас, и, колӧ шуны, терпитіс курыд олӧм.
Ермолай, тайӧ тӧждысьтӧм да бур сьӧлӧма мортыс, бергӧдчыліс сыкӧд лёкысь да скӧра, гортас сійӧ вӧлі стрӧг да суров чужӧмбана, — и сылӧн коньӧр гӧтырыс эз тӧд, мыйӧн сылы угодитны, тіраліс сы видзӧдлӧмысь, ӧстатки кӧпейка вылас ньӧблывліс сылы вина да полігтырйи шебравліс сійӧс ас тулупнас, кор сійӧ став тушатырнас нюжӧдчыліс паччӧрӧ да унмовсьліс багатыр унмӧн.
Меным аслым не ӧтчыдысь удайтчывліс казявлыны сылысь кутшӧмкӧ букыш лёклун: мем эз во сьӧлӧм вылӧ сылӧн чужӧм выраженньӧыс, кор сійӧ курччавлывліс лыйӧм пӧтка.
Но Ермолай некор ӧти лунысь дыр эз овлы гортас; а йӧзын бара бӧр лолі «Ермолкаӧн», кыдз сійӧс нимтылісны сё верст гӧгӧрын, и кыдз сійӧ ачыс асьсӧ шулывліс корсюрӧ.
Медбӧръя дворӧвӧй морт кыліс асьсӧ бурджыкӧн тайӧ брӧдяга дорсьыс, — и, гашкӧ, та вӧсна дзик и вӧдитчыліс сыкӧд меліа; а мужикъяс первойсӧ долыдпырысь йӧртлывлісны да кыйлісны сійӧс, кыдз кӧчӧс му вылын, но сэсся лэдзлывлісны ен сыкӧд да, чудакӧс ӧтчыд тӧдмалӧм мысти, эз нин сэсся вӧрзьӧдлыны сійӧс, весиг сетавлісны сылы нянь да панлісны сыкӧд сёрни...
Тайӧ мортсӧ ме босьті аслым вӧралысьӧ, да сыкӧд и мӧдӧдчи ме тяга вылӧ ыджыд кыдз раскӧ, Иста берег вылӧ.
Уна роч юяслӧн, Волгалӧн моз жӧ, ӧти берегыс кыръя, мӧдыс лажмыд; Исталӧн тадз жӧ.
Тайӧ неыджыд юторйыс вывті ёна чукльӧдлӧ, гартчӧ змей моз, ни ӧти верст джын оз визувт веськыда да мукӧдлатіыс, джуджыд рӧч вывсянь, тыдалӧ верст дас сайӧ аслас плӧтинаясӧн, прудъясӧн, мельничаясӧн, бадь пуясӧн да сук садъясӧн кытшалӧм йӧръясӧн.
Истаын чериыс помтӧм, медся нин головльяс (мужикъяс куталӧны найӧс жар дырйи кустъяс улысь кинаныс).
Ичӧтик лыавыв витульганъяс шутёвтӧмӧн лэбалӧны изъя берегъяс пӧлӧн, кодъясӧс тшуплӧмаӧсь кӧдзыд да сӧдз ключьяс; дикӧй уткаяс дживгигтыр петӧны прудъяс шӧрӧ да видзчысьӧмӧн дзоръялӧны; цапляяс дзӧрӧны гож сайын, куръяясын, буждӧмин горувъясын...
Тяга вылын ми сулалім час кымын, лыйим кык гоз мурквечик да, шонді петтӧдз бара ассьыным шуднымӧс видлыны кӧсйигмоз (тяга вылӧ позьӧ сідзжӧ ветлывлыны асывводзын), шуим узьны матыса мельничаын.
Ми петім раскысь, лэччим мыльк вылысь.
Юыс быгыльтіс ассьыс пемыдлӧз гыяссӧ; войся уль руӧн сьӧктӧм сынӧдыс сукмис.
Ми йигӧдчыштім дзиръяӧ.
Понъяс ёна мӧдісны увтны дворын.
«Коді сэн?» кыліс чирӧм унзіль гӧлӧс.
«Вӧралысьяс: лэдз узьны».
Некод эз шыась.
«Ми мынтам».
— «Муна, висьтала кӧзяинлы...
Ланьтӧй, проклятӧйяс!..
Эк он тай ті згинитӧй!»
Ми кылім, кыдзи уджалысь пырис керкаӧ; сійӧ регыд бӧр воис дзиръя дінӧ.
«Оз позь, — шуӧ, — кӧзяин оз тшӧкты лэдзны».
— «Мыйла оз тшӧкты?»
— «Да полӧ, ті кыйсьысьяс: мый бурыс, мельничасӧ ӧзтанныд; аддзан, кутшӧм кӧлуйясныд тіян».
— «Да мыйся сӧрӧм!»
— «Миян и сідз войдӧр во мельнича сотчис: мясникъяс узисны да, тӧдӧмысь, кыдзкӧ ӧзтісны».
— «Да кыдз нӧ, вокӧ, не узьны жӧ миянлы ывлаын!»
— «Кыдз кужанныд»...
Сійӧ муніс сапӧгъяснас зымӧдчигтырйи.
Ермолай сиис сылы уна омӧльторъяс.
«Мунамӧй сиктӧ», шуис сійӧ, медбӧрти, ышловзьӧмӧн.
Но сиктӧдз вӧлі верст кык...
«Узям тан, — шуи ме: — ывлаас, войыс шоныд; дон вылӧ мельник миянлы сетас идзас».
Ермолай кыв шутӧг сӧгласитчис.
Ми бара пондім йиркӧдчыны.
«Да мый тіянлы колӧ? — бара кыліс уджалысьлӧн гӧлӧс. — Шуӧма: оз позь».
Ми висьталім сылы, мый миянлы колӧ.
Сійӧ муніс юасьны кӧзяиныслысь да локтіс бӧр сыкӧд тшӧтш.
Калитка дзуртыштіс.
Петкӧдчис мельник, кузь тушаа, тшӧг чужӧма, ӧшлӧн кодь балябӧжа, гӧгрӧс да ыджыд кынӧма морт.
Сыкӧд лӧсьӧдчим ми.
Мельничасянь сё воськов сайын вӧлі ичӧтик, быдладорсянь восьса лэбув.
Миянлы вайисны сэтчӧ идзас, турун; ю дорӧ эжа вылӧ уджалысь пуктіс самӧвар да лажыньтчӧмӧн мӧдіс сьӧлӧмсяньыс пӧлявны трубаас...
Шомъясыс ыпъялігмоз дзирдалӧмӧн югзьӧдісны сылысь том чужӧмсӧ.
Мельник котӧртіс гӧтырсӧ чуксавны, вӧзйис меным ачыс, бӧрыннас, узьны керкаын; но ме лыдди бурджыкӧн кольччыны ывла вылӧ.
Мельник гӧтыр вайис миянлы йӧв, кольк, картупель, нянь.
Регыд пузис самӧвар, и ми заводитім чай юны.
Юсяньыс кыпӧдчис ру, тӧв эз вӧв; гӧгӧр горзісны герчканъяс; мельнича кӧлеса дорын омӧлика кылісны шыяс: тайӧ ва войтъяс гылалісны кӧлеса лэб вывсьыс, ваыс йиджис плӧтина пӧвъяс костӧд.
Ми пестім ичӧтик бипур.
Кор Ермолай пӧжаліс пӧим пытшкын картупель, сэк кості ме вевъялі ойбыртлыны...
Видзчысьӧмӧн шӧпкӧдӧм шы улӧ ме садьми.
Ме лэпті юрӧс: би водзын, кымыньтӧм пельса вылын, пукаліс мельник гӧтыр да сёрнитіс менам кыйсьыськӧд.
Водзджыксӧ нин ме, сы платтьӧ серти, вӧрасногыс да сёрни сертиыс, тӧді, мый сійӧ дворӧвӧй нывбаба — абу сиктса баба и абу мещанка; но сӧмын ӧні ме бура аддзи сылысь чужӧмсӧ.
Чужӧм сертиыс сылы вӧлі ар комын; омӧль да кельыд чужӧмыс видзис на вывті тӧдчана мичлун туйяссӧ; медся сьӧлӧм вылӧ воисны меным ыджыд да шог синъясыс.
Сійӧ гырддзаяснас пыксьӧма пидзӧсъяс вылас, лэдзчысьӧма ки вылас.
Ермолай пукаліс мелань мышкӧн да лӧдіс биӧ чагъяс.
— Желтухиноын бара скӧт кулӧ, — висьтавліс мельник гӧтыр: — отец Иванлӧн кыкнан мӧскыс уси...
Мылышт, Енманӧй!
— А тіян порсьясныд кутшӧмӧсь? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Ермолай.
— Олӧны.
— Кӧть эськӧ порсьпи мед меным козьналінныд.
Мельник гӧтыр ланьтыштліс, сэсся ышловзис.
— Кодкӧд тайӧ ті? — юаліс сійӧ.
— Баринкӧд — Костомаровскийкӧд.
Ермолай шыбитіс биӧ некымын коз лыс; лыс лапъяс пырысь-пыр кутісны чажгыны, сук еджыд тшын кутіс пуритны сылы веськыда чужӧмас.
— Мый нӧ тэнад мужикыд миянӧс керкаас эз лэдз?
— Полӧ.
— Со кутшӧм, кыз рушкуыд...
Гулюӧй, Арина Тимофеевна, петкӧд меным ичӧтик стӧкан винатор!
Мельник гӧтыр чеччис да воши дзурс пемыд пиас.
Ермолай мӧдіс сьывны вомгорулас:
Муса дінӧ ветлігӧн сапӧг пӧтшва кисьті ме...
Арина бӧр воис ичӧтик графина да стӧкана.
Ермолай кыпӧдчыштіс, пернапасасис да юис ӧтпырйӧ.
«Радейта!» — содтіс сійӧ.
Мельник гӧтыр бара пуксис пельса вылӧ.
— А мый, Арина Тимофеевна, тыдалӧ, пыр на висьӧдчан?
— Висьӧдча.
— Мый сідз?
— Кызӧдӧм мучитӧ войяснас.
— Бариныд, буракӧ, унмовсис, — недыр кежлӧ ланьтлӧм бӧрын шуис Ермолай. — Тэ лекар дінӧ эн мун, Арина: лёкджык лоӧ.
— Ме ӧд ог и ветлыв.
— А ме ордӧ пырав гӧститыштны.
Арина ӧшӧдыштіс юрсӧ.
— Ме ассьым гӧтырӧс вӧтла сэк кежлӧ, — водзӧ висьталіс Ермолай. — Збыльысь.
— Ті эськӧ мед баринтӧ садьмӧдінныд, Ермолай Петрович, бурджык вӧлі: аддзанныд, картупельыд пӧжассьӧма.
— А мед стынитӧ, — веськодьпырысь пасйыштіс менам прамӧй слугаӧй: — мудзӧма ёна, со и узьӧ.
Ме вӧрзьӧдчышті турун вылын.
Ермолай чеччис да локтіс ме дінӧ.
— Картупель пӧжассис, локтӧй сёйны.
Ме петі лэбулысь; мельник гӧтыр чеччис пельса вылысь да кӧсйис мунны.
Ме куті сёрнитны сыкӧд.
— Важӧн ті тайӧ мельничасӧ босьтінныд?
— Мӧд во вылӧ петіс Трӧича лунсянь.
— А тэнад мужикыд кытысь?
Арина эз кыв менсьым юалӧмӧс.
— Кытысь тэнад мужикыд? — мӧд пӧв шуис Ермолай гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн.
— Белевысь.
Сійӧ белевса мещанин.
— А тэ Белевысь жӧ?
— Абу, ме господскӧй... вӧлі господскӧй.
— Кодлӧн?
— Господин Зверковлӧн.
Ӧні ме вӧльнӧй.
— Кутшӧм Зверковлӧн?
— Александр Силычлӧн.
— Эн-ӧ вӧвлы тэ сы гӧтырлӧн горничнӧйын?
— А ті мыйла тӧданныд?
Вӧлі.
Ме кык мында любопытствоӧн да норапырысь видзӧдлі Арина вылӧ.
— Баринтӧ тэнсьыд ме тӧда, — водзӧ нуӧді ме.
— Тӧданныд? — висьталіс сійӧ вомгорулас да зумыштчис.
Колӧ висьтавны лыддьысьысьлы, мыйла ме сэтшӧм норапырысь видзӧдлі Арина вылӧ.
Кор ме олі Питирын, случайнӧ тӧдмаси г-н Зверковкӧд.
Сійӧ занимайтліс вель важнӧй места, нималіс тӧдысь да дельнӧй мортӧн.
Сылӧн вӧлі гӧтыр, польдчӧма, чувствительнӧй, синваа да лёк — кыз да сьӧкыд созданньӧ; вӧлі и питор, прамӧй барчонок, дрӧчитӧм да вежӧртӧм.
Ортсыладорын аслас г-н Зверковлӧн омӧля располагайтіс сылы вылӧ: паськыд, пӧшти нёль пельӧса чужӧмсьыс лукава видзӧдісны ёсь синъяс, чурвидзис паськыд ныр розьяса ыджыд да ёсь ныр; шырӧм дзор юрсиыс тшӧть моз сувтӧма чукырӧсь кымӧс вевдорын, вӧсни вомдоръясыс дугдывтӧг вӧрисны да веждӧга нюмъялісны.
Г-н Зверков сулаліс, векджык, кок вожсӧ паськӧдӧмӧн да кыз кияссӧ зептас сюялӧмӧн.
Ӧтчыд кыдзкӧ лоис меным мунны сыкӧд каретаын кар сайӧ.
Ми сёрниӧ воим.
Кыдз опытнӧй, дельнӧй морт, г-н Зверков мӧдіс велӧдны менӧ «бур вылӧ».
— Лэдзӧй меным тіянлы индыны, — чирӧстіс сійӧ медбӧрти — ті ставныд, том йӧз, вӧйпанныд да тӧлкуйтанныд быдтор йылысь кыдзсюрӧ; ті омӧля тӧданныд ассьыныд аймунытӧ.
Россия тіянлы, господа, абу тӧдса — со мый!..
Ті ставныд сӧмын немеч небӧгъяс лыддянныд.
Со, шуам, ӧні ті мем висьталанныд и сійӧтор, и сы йылысь, но, мӧд ногӧн кӧ, дворӧвӧй йӧз йылысь...
Бур, ме ог вензьы, ставыс тайӧ бур; но ті найӧс онӧ тӧдӧ, он тӧдӧ, мыйся войтыр тайӧ.
(Г-н Зверков гораа зырымсӧ сулис да табак чушкыштіс.)
Лэдзӧй мем висьтавны тіянлы, шуам, ӧти ичӧтик анекдот.
Тайӧ тіянӧс вермас заинтересуйтны.
(Г-н Зверков кызӧктіс.)
Ті ӧд тӧданныд, кутшӧм менам гӧтыр: буракӧ, сыысь бурджык ныв-бабйӧӧс аддзыны сьӧкыд, сӧгласитчӧй асьныд.
Сы горничнӧй нывъяслы абу олӧм, — веськыд рай син водзад вӧчсьӧ...
Но менам гӧтыр пуктіс аслыс правилӧ пыдди: верӧс сайӧ мунӧм горничнӧйясӧс не видзны.
Сійӧ и дзик сідз, оз туй: лоӧны челядь, — тайӧ, сійӧ, — но кысь нӧ сэні горничнӧй вермас дӧзьӧритны барыняӧс кыдз колӧ, видзӧдны сы привычкаяс бӧрся: сылы нин абу сэтчӧдз, сійӧ оз нин сы йылысь думайт.
Колӧ войтыр серти вӧйпны.
Со, мунам ми ӧтчыд асланым сикт кузя, сійӧ вӧлі — кыдз эськӧ тіянлы висьтавны, мед не пӧръявны — во дас вит сайын.
Видзӧдам, старӧсталӧн ныв, ныв зэв мичаник; сэтшӧм весиг, тӧданныд, леститчантор мыйкӧ манераясас.
Гӧтыр менам и шуӧ меным: «Коко», — да, ті гӧгӧрвоанныд, сійӧ менӧ тадз шуліс, — «босьтам тайӧ нывкасӧ Питирӧ; сійӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧ, Коко...»
Ме шуа: «Босьтам, радпырысь».
Старӧста, тӧдӧмысь, миянлы кок уланым; сійӧ татшӧм шудсӧ, ті гӧгӧрвоанныд, и виччысьны эз куж...
Но, нывка, дерт, бӧрдыштіс йӧйысла.
Сійӧ, збыльысь, сьӧкыд первойысьтӧ: чужан горт... дерт... шензянаыс сэн немтор абу.
Но, сійӧ регыд ми дінӧ велаліс; первой сійӧс сетісны девичӧйӧ; велӧдісны сійӧс, дерт.
Мый жӧ ті чайтанныд?..
Нывка вӧлӧма шензяна сюсь; менам гӧтырлы вывті любӧ лои, сы вӧсна индӧ сійӧс, медбӧрти, мукӧдсьыс кындзи, горничнӧйӧ ас дінас... гӧгӧрвоӧй!..
И колӧ веськыда шуны сы йылысь: татшӧм горничнӧй эз на вӧвлы менам гӧтырлӧн, дзик эз вӧвлы: кесъялысь, рам, кывзысьысь, — но ставыс, мый колӧ.
Та пыдди и гӧтыр сійӧс весиг, веськыда шуны, вывті нин лелькуйтіс: пасьтӧдіс зэв бура, вердіс господскӧй пызан вылысь, чайӧн юкталіс... но, мый сӧмын аслыд позьӧ думыштны!
Вот тадзсӧ сійӧ во дас менам гӧтыр ордын служитіс.
Друг, ӧти асылӧ, думыштӧй асьныд, пырӧ Арина — шуисны сійӧс Аринаӧн — юасьтӧг менам кабинетӧ, — да веськыда уськӧдчис кок улӧ...
Ме тайӧс, висьтала тіянлы, збыльысь, терпитны ог вермы.
Мортлы некор оз ков вунӧдны ассьыс морттуйсӧ, сідз ӧд?
«Мый тэныд?»
— «Батюшка, Александр Силыч, милӧсть кора».
— «Кутшӧмӧс?»
— «Лэдзӧй верӧс сайӧ петны».
Ме, висьтася тіянлы, чуйми.
«Да тэ тӧдан, йӧюк, мый барынялӧн мӧд горничнӧй абу?»
— «Ме мӧда служитны барынялы важмоз».
— «Сӧрӧм! сӧрӧм!
Барыня верӧс сайӧ мунӧмъясӧс оз видз».
— «Маланья ме местаӧ пырны вермас».
— «Эн уна сёрнит!»
— «Тіян вӧля...»
Ме, збыльысь, сідзи и шайпаймуні.
Висьтала тіянлы, ме сэтшӧм морт: нинӧм менӧ сэтшӧма оз оскорбляйт, кыдз бур вунӧдӧм...
Тіянлы ӧд немтор висьтавны — ті тӧданныд, кутшӧм менам гӧтыр: ангел, бурлуныс висьтавны позьтӧм...
Кажитчӧ, злӧдей — и сійӧ эськӧ сійӧс жалитыштіс.
Ме вӧтлі Аринаӧс.
Думайта, гашкӧ мися, казялас; абу окота, тӧданныд-ӧ, веритны лёклы, морт пиын сьӧд бур вунӧдӧмлы.
Мый эськӧ ті думайтанныд?
Во джын мысти бара сійӧ изволитӧ локны ме дінӧ дзик сійӧ жӧ могӧн.
Сэк ме, висьтася, сійӧс сьӧлӧмсянь вӧтлі, и грӧзиті сылы, и висьтавны гӧтырлы кӧсйыси.
Ме ёна скӧрми...
Но думыштӧй асьныд менсьым шензьӧмӧс; недыр кад кольӧм бӧрын, локтӧ ме дінӧ гӧтыр, синваӧн тырӧма, сэтшӧма майшасьӧ, мый ме весиг повзи.
«Мый сэтшӧмыс лои?»
— «Арина...
Ті гӧгӧрвоанныд... ме яндыся шунысӧ».
— «Оз вермы лоны!.. коді нӧ?»
— «Лакей Петрушка».
Менсьым гӧрыштіс пытшкӧсӧс.
Ме сэтшӧм морт... полумераястӧ ог радейт!..
Петрушка... абу мыжа.
Накажитны сійӧс позьӧ, но сійӧ, ме ногӧн, абу мыжа.
Арина... но, мый нӧ, но, но, мый нӧшта сэн сёрнитнысӧ?
Ме, тӧдӧмысь, пырысь-пыр жӧ тшӧкті шырны сійӧс, пасьтӧдны прӧстӧй лунся паськӧмӧн да ыстыны сиктӧ.
Менам гӧтырлӧн быри зэв бур горничнӧй, но нинӧм он вӧч; гортын гудыр-гадыръяс терпитны, дерт, оз позь.
Висян чунь бурджык керыштны ӧтпырысьӧн!
Но, но, ӧні мӧвпыштӧй асьныд, — но, ті ӧд тӧданныд менсьым гӧтырӧс, тайӧ, тайӧ ӧд... медбӧрти, ангел!..
Ӧд сійӧ кӧртасис Арина дінӧ, — и Арина сійӧс тӧдіс и эз яндысь...
А?
Энлӧ, висьталӧ... а?
Да мый сэн тӧлкуйтны!
Кӧть мед мый, а вӧчны вӧлі нинӧм.
Менӧ жӧ, менӧ ачымӧс, дыр кежлӧ дойдіс, ӧбидитіс тайӧ нылыслӧн бур вунӧдӧмыс.
Мый эн сёрнитӧ... сьӧлӧм, чувствояс тайӧ войтырысь эн корсьӧй!
Кутшӧма кӧинӧс эн верд, сійӧ век вӧрӧ видзӧдӧ...
Водзӧ вылӧ наука!
Но ме кӧсйи сӧмын докажитны тіянлы...
И г-н Зверков, висьтсӧ помавтӧг, бергӧдіс юрсӧ да гартовтчис топыдджыка ас плащ пиас, быть кыптана волнуйтчӧмсӧ ассьыс мужественнӧя пӧдтігтырйи.
Лыддьысьысь ӧні, дерт, гӧгӧрвоӧ, мыйла ме шогпырысь видзӧдлі Арина вылӧ.
— Важӧн тэ верӧс сайын, мельник сайын? — юалі ме сылысь бӧрыннас.
— Кык во.
— Мый нӧ, тэнӧ ӧмӧй бариныд лэдзис?
— Менӧ откупитісны.
— Коді?
— Савелий Алексеевич.
— Коді сэтшӧмыс?
— Мужикӧй менам.
(Ермолай нюмъёвтіс ас кежас.)
А тіянлы ӧмӧй барин висьтавліс ме йылысь? — содтіс Арина недыр чӧв олӧм бӧрын.
Ме эг тӧд, мый висьтавны сы юалӧм вылӧ.
«Арина!» — ылысянь горӧдіс мельник.
Арина чеччис да муніс.
— Бур морт талӧн мужикыс? — юалі ме Ермолайлысь.
— Нинӧм.
— А челядь налӧн эм?
— Вӧлі ӧти, но кулі.
— Мый нӧ, сійӧ сьӧлӧм вылас воӧма мельниклы, али мый?
Уна-ӧ сетӧма сійӧ сы вылӧ выкупсӧ?
— А ог тӧд.
Арина тӧдӧ грамота; найӧ делӧын сійӧ... сійӧсӧ... бур овлывлӧ.
Сідзкӧ, сьӧлӧм вылас воӧма.
— А тэ сыкӧд важӧн тӧдса?
— Важӧн.
Ме сы господаяс ордӧ водзсӧ волывлі.
Налӧн усадьбаыс татысянь абу ылын.
— И Петрушка лакейсӧ тӧдан?
— Пётр Васильевичӧс?
Кыдз нӧ, тӧдлі.
— Кӧні ӧні сійӧ?
— А салдатӧ муніс.
Ми ланьтыштлім.
— Мый сійӧ, Аринаыс, буракӧ, оз вермӧдчы? — юалі ме, медбӧрти, Ермолайлысь.
— Кутшӧм вермӧдчӧм!..
А аски, тыдалӧ, тяга бур лоӧ.
Тіянлы ӧні узьыштны абу лёк.
Утка табун шутёвтӧмӧн лэбисны ми весьтті, и ми кылім, кыдз сійӧ лэччис ю вылӧ миянсянь неылӧ.
Дзик нин пемдіс да кутіс ыркӧдны; раскын гораа сьыліс колип.
Ми пырим турун пытшкӧ да унмовсим.
Ӧмидз ва
Август тӧлысь заводитчигӧн тшӧкыда сулавлывлӧ терпитны позьтӧм жар.
Тайӧ кадас, дас кык чассянь куимӧдз, медся решительнӧй да зіль морт оз вермы вӧравны и медся кывзысьысь, бур пон заводитӧ «талявны вӧралысьлысь коклябӧрсӧ», мӧд ногӧн кӧ, мунӧ сы бӧрся восьлӧн, синсӧ, быттьӧ доймӧмысь, куньтыртӧмӧн да вывті кузя кывсӧ нюжӧдӧмӧн; а аслас господин видӧм вылӧ воча легӧдӧ бӧжнас да чужӧм вылас тӧдчӧ яндысьӧм, но водзӧ оз мун.
Дзик татшӧм лунӧ лолі мем вӧравны.
Дыр ме кутчыси, медым не водны кытчӧкӧ гож сайӧ, кӧть здук кежлӧ; дыр менам мудзлывтӧм понйӧй эз дугды кустъяс пӧвстті котралӧмысь, кӧть ачыс, тыдалӧ, нинӧм эз виччысь бурторсӧ аслас этшысь петмӧна уджысь.
Пӧдтан жарыс вӧсна быть лои меным, медбӧрти, мӧвпыштны ассьыным ӧстатки эбӧснымӧс видзтӧм йылысь.
Кыдзкӧ-мыйкӧ ӧдва кысси ме Иста ю дорӧдз, коді тӧдса нин менам дӧзмытӧм лыддьысьысьяслы, лэччи кыр вывсянь да мӧді виж да васӧд лыа кузя ключлань, коді тӧдса став матігӧгӧрас «Ӧмидз ва» нимӧн.
Ключыс тайӧ петӧ берег потасысь, кытысь вочасӧн артмӧма неыджыд, но джуджыд рӧв, да кызь воськов сайӧ сэтысянь гажа да борган шумӧн усьӧ юӧ.
Посни дубъяс паськалӧмаӧсь рӧв бокъясас; ключ гӧгӧрыс вежӧдӧ бархат кодь дженьыдик турун; шонді югӧръяс пӧшти некор оз инмывны сы кӧдзыд, эзысьӧн волялысь ваӧдз.
Ме вои ключ дорӧдз; турун вылын куйліс сюмӧд чибльӧг, кодӧс ветлысь-мунысь мужик кольӧма йӧзлы пӧльзуйтчӧм вылӧ.
Ме пӧттӧдз юи, воді гож сайӧ да видзӧдлі гӧгӧр.
Куръя дорын, коді артмӧма шор вомдорас да кодлӧн усян шор васьыс веркӧсыс нэмсӧ вералӧ, мелань мышкӧн пукалісны кык старик.
Ӧтиыс, доза топыд да ыджыд тушаа, пемыдвиж дукӧса да пухӧвӧй картуза, вуграсис; мӧдыс — омӧлиндзи да ичӧтик морт, дӧмасӧсь мухояровӧй сертукторъя да шапкатӧм, кутіс пидзӧс вылас нидзув гырнич да шочиника малыштлывліс кинас ассьыс дзор юрсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис видзны сійӧс шондісьыс.
Ме видзӧдлі сы вылӧ бурджыка да тӧді Шумихиноса Стёпушкаӧс.
Кора лыддьысьысьлысь лэдзӧм тӧдмӧдны сійӧс тайӧ мортыскӧд.
Некымын верст сайын менам сиктсянь сулалӧ ыджыд сикт Шумихино, изйысь вичкоа, кодӧс стрӧитлӧмаӧсь преподобнӧй Козьма да Дамиан нимъяс кузя.
Тайӧ вичкоыскӧд паныдӧн коркӧ красуйтчылісны гырысь господскӧй короминаяс, кодъясӧс кытшавлісны уна пӧлӧс посниджык стрӧйбаяс, службаяс, мастерскӧйяс, конюшняяс, грунтӧвӧй да каретнӧй сарайяс, пывсянъяс да временнӧй кухняяс, гӧсьтъяслы да управляющӧйяслы флигельяс, дзоридзьяслы оранжереяяс, качайяс йӧзлы вылӧ да мукӧд ёнджыка либӧ омӧльджыка колана зданньӧяс.
Тайӧ короминаясас овлісны озыр помещикъяс, и ставыс налӧн муніс ас визьӧн, — но друг, ӧти асылӧ, став тайӧ тырбур овмӧсыс сотчис кушӧдз.
Господа вуджисны мӧд позйӧ; усадьба эндіс.
Паськыд сотчӧмин лои град йӧрӧн, коді кытсюрӧ тырӧма кирпич чукӧръясӧн, важ фундамент колясъясӧн.
Дзоньӧн кольӧм керъясысь тэрмасьӧмӧн лэптыштісны керкатор, вевттисны баркаын вайӧм тьӧскӧн, кодӧс вӧлі ньӧбӧма во дас сайын готическӧй сяма павильон стрӧитӧм вылӧ, да овмӧдісны сэтчӧ садовник Митрофанӧс Аксинья гӧтырыскӧд да сизим челядьӧн.
Митрофанлы тшӧктісны ваявны господскӧй пызан вылӧ, сё ветымын верст сайӧ, зелень да град выв пуктас.
Аксинья ки улӧ колисны дӧзьӧритны тирольскӧй мӧс, кодӧс вӧлі ньӧбӧма Москваысь ыджыд дон вылӧ, но, шог вылӧ, некор эз куканясьлы, и та вӧсна ньӧбӧм кадсяньыс эз на лысьтыв.
Аксинья ки улӧ жӧ сетісны сорса да тшын рӧма горда, коді вӧлі нач ӧти «господскӧй» лэбачӧн; челядьлы, ичӧт арлыдныс вӧсна, эз индыны некутшӧм чинъяс, мый, колӧ шуны, нинӧм эз торк налы дзикӧдз дышмыны.
Тайӧ садовник ордас ме веськавлі гоз-мӧдысь узьны; пыр мунігӧн босьтлывлі ме сылысь огурцы, кодъяс, енмыс тӧдас мыйла, весиг гожӧмын торъялісны ыджданас, чӧскыдтӧм васӧд кӧрӧн да кыз виж корйӧн.
Сы ордысь ме и аддзылі медводдзаысь Стёпушкаӧс.
Митрофан кындзи сы семьякӧд да пӧрысь пельтӧм вичко старӧста Герасим кындзи, коді оліс христа-ради синпӧла салдатка каморкаторйын, ни ӧти дворӧвӧй морт эз коль Шумихиноӧ, сы вӧсна мый Стёпушкаӧс, кодкӧд ме кӧсъя тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс, оз позь вӧлі лыддьыны ни морт туйӧ вообще, ни дворӧвӧй туйӧ торйӧн.
Быд мортлӧн, кӧть кутшӧм мед сійӧ эз вӧв, эм положенньӧ йӧз котырын, кӧть кутшӧмкӧ да йитӧдъяс; быд дворӧвӧйлы сетсьӧ оз кӧ жалованньӧ, кӧть нин, сідз шусяна, «отвеснӧй»; Стёпушкалы эз сетлыны дзик некутшӧм отсӧг, сылӧн эз вӧв некутшӧм рӧдвуж, некод эз тӧд сы олӧм йылысь.
Тайӧ мортыслӧн весиг воддза олӧмыс эз вӧв; сы йылысь эз сёрнитлыны; сійӧ и ревизия кузя ӧдвакӧ лыд вылын.
Ветлісны сэтшӧм-татшӧм сёрнияс, мый вӧлӧма сійӧ коркӧ код ордын кӧ камердинерын; но коді сійӧ, кытысь сійӧ, кодлӧн пи, кыдз веськалі Шумихинскӧй подданнӧйяс пӧвстӧ, кытысь сылы сюрӧма некодӧн помниттӧм кадсянь новлан мухояровӧй сертук, кӧні олӧ, мыйӧн олӧ, — та йылысь дзик некод нинӧм эз тӧд, да и, веськыда кӧ шуны, некод эз интересуйтчы тайӧ юалӧмъяснас.
Дедушка Трофимыч, коді тӧдіс рӧдвужсӧ став дворӧвӧйыслысь пи-нывсянь бӧрӧ нёльӧд кӧленаӧдз, и сійӧ ӧтчыд сӧмын шуис, мый пӧ, помнитчӧ, Степанлы рӧдпомӧн лоӧ турчанка, кодӧс покойник барин, бригадир Алексей Романыч, походысь обозын вайӧдіс.
Весиг, вӧвлі, праздник лунъясӧ, быдсӧнӧс козьналан да няньӧн-солӧн, гречихаа пирӧгӧн да виж винаӧн, важся роч обычай кузя, гӧститӧдан лунъясӧ, — весиг и тайӧ лунъясӧ Стёпушка эз волывлы лӧсьӧдӧм пызанъяс да бӧчкаяс дінӧ, эз копрасьлы, эз матыстчыв барскӧй ки дінӧ, эз юлыв здукӧн стӧкан господскӧй син водзын да господскӧй дзоньвидзалун вӧсна, стӧкан, кодӧс тыртӧма приказчик тшӧг киӧн; буди кутшӧмкӧ бур сьӧлӧма морт, сы дінті мунігмоз, сетыштас коньӧрлы пирӧг пиньтуй тор.
Ыджыдлунӧ сыкӧд христосуйтчывлісны, но сійӧ эз пешкыльтлыв няйт соссӧ, эз перйыв аслас бӧр зепсьыс гӧрд кольк, эз сетлыв сійӧс, ловшы пӧдтӧмӧн да син лапйӧдлігтырйи, том господалы либӧ весиг аслыс барынялы.
Гожӧмын сійӧ овліс лэбулын, курӧг поз сайын, а тӧлын — пывсян кӧджын; ёна кӧдзыдъяс дырйи узьліс турун пытшкын сарайын.
Сійӧс велалісны аддзывны, мукӧддырйиыс весиг чужйывлісны сылы, но некод сыкӧд сёрни эз панлыв; и сійӧ ачыс, кажитчӧ, чужӧмсяньыс вомсӧ эз восьтыв.
Пӧжар бӧрын тайӧ эновтӧм мортыс овмӧдчис садовник Митрофан ордӧ.
Садовник эз вӧрзьӧд сійӧс, эз шу сылы: ов ме ордын, но и эз вӧтлы.
Стёпушка эз ов и садовник ордын: сійӧ жыруйтіс, тыдавлытӧг оліс-выліс град йӧрын.
Ветлӧдліс сійӧ да вӧрис некутшӧм шумтӧг; несъяліс да кызіс киас, полігтырйи; нэмсӧ пессис да жуис чӧв-чӧв, быттьӧ кодзувкот; и ставсӧ кынӧмпӧт вӧсна, ӧти кынӧмпӧт вӧсна.
И збыльысь, эз кӧ тӧждысь сійӧ асывсянь рытӧдз ас кынӧмпӧт вӧснаыс, кулі эськӧ менам Стёпушка тшыгла.
Зэв лёк не тӧдны асывсянь, мыйӧн пӧт лоан рыт кежлӧ!
Либӧ забор бокын Стёпушка пукалӧ да кушман йирӧ, либӧ морковь нёнялӧ, либӧ няйт капуста мач ас улас крӧшитӧ; либӧ ва ведра кытчӧкӧ кыскӧ да ружтӧ; либӧ гырничтор улӧ би пестӧ да кутшӧмкӧ сьӧд торъяс питшӧгсьыс гырничӧ шыблалӧ; либӧ аслас чомйын путорйӧн котшкӧдчӧ, кӧрт тув тувъялӧ, джаджтор няньтор пуктыны лӧсьӧдӧ.
И тайӧ ставсӧ вӧчӧ сійӧ чӧв олігтырйи, быттьӧ пельӧс сайсянь; видзӧдан, да дзебсьӧма нин.
А либӧ друг вошлӧ лун кык кежлӧ; сылысь вошлӧмсӧ, дерт, некод оз казявлы...
Видзӧдан, бара нин сійӧ тан, бара кӧнкӧ забор дорын тагантор улӧ чагторъяс гусьӧник пукталӧ.
Чужӧмыс сылӧн ичӧтик, синъяс вижиникӧсь, юрсиыс дзик синкымъясӧдзыс, ныр ёсиник, пельяс зэв гырысьӧсь, пырыс тыдаланаӧсь, кыдз борда шырлӧн; тошсӧ быттьӧ кык вежон сайын бритӧма да некор оз овлы ичӧтджык ни ыджыдджык.
Со тайӧ Стёпушкасӧ и ме аддзи Иста берег дорысь, мӧд стариккӧд тшӧтш.
Ме матыстчи на дінӧ, чолӧмаси да пукси накӧд орччӧн.
Стёпушкалӧн ёртыс мем тӧдса жӧ вӧлӧма: тайӧ вӧлі граф Пётр Ильичлӧн вӧля вылӧ лэдзӧм морт, Михайло Савельев, прӧзвищенас Туман.
Сійӧ оліс чахоткаӧн висьысь болховскӧй мещанин ордын, постоялӧй двор кутысь ордын, кӧні ме вель унаысь шойччывлывлі.
Ыджыд орловскӧй туй кузя ветлысь-мунысь том чиновникъяс да мукӧд уджтӧм йӧз (купечьяслы, кодъяс тубыртчӧмаӧсь асланыс визя перинаяс пиӧ, абу сэтчӧдз) ӧнія кадӧдз на вермасны аддзыны ыджыд Троицкӧй сиктсянь неылын зэв ыджыд кык судта пу керка, коді дзикӧдз эндӧма, киссьӧм вевта да топыда тупкалӧм ӧшиньяса, дзик туй вылас чургӧдчӧма.
Лун шӧрын, кымӧртӧм, шондіа поводдя дырйи оз позь думыштны нинӧм гажтӧмджыкӧс тайӧ киссьӧм чукӧрсьыс ӧтдор.
Тані коркӧ овліс граф Пётр Ильич, бура гӧститӧдчысь морт, важ нэмса озыр вельможа.
Вӧвлывлі, став губерния пасьталасьыс чукӧртчасны сы ордӧ, йӧктасны да гажӧдчасны йӧзлы вежгымӧн гортса пель сьӧдмӧдан музыка улӧ, трачкӧдчысь туисъяс да римскӧй сисьяс югӧр улын; и, тӧдӧмысь, оз ӧти старушка, эновтӧм боярскӧй палатаяс дінті сэки мунігӧн, ышловзьы да казьтышт кольӧм кадъяссӧ да кольӧм томлунсӧ.
Дыр пируйтіс граф, дыр лажъяліс меліа нюмъялігтырйи, кывзысьысь гӧсьтъяс чукӧрын; но именньӧыс сылӧн, рӧкыд вылӧ, эз тырмы дзонь нэм чӧжыс.
Помӧдз рӧзӧритчӧм бӧрын муніс сійӧ Питирӧ аслыс места корсьны да кулі гостиница номерын, некутшӧм решенньӧ эз и вермы виччысьны.
Туман служитіс сы ордын дворецкӧйӧн да нӧшта граф ловъя дырйи на получитіс отпускнӧй.
Тайӧ вӧлі ар сизимдаса морт, лӧсьыд да мелі чужӧма.
Сійӧ пӧшти пыр нюмъяліс, кыдз нюмъялӧны ӧні сӧмын екатерининскӧй кадся йӧз, бур сьӧлӧмӧн да ыдждӧдчӧмпырысь; сёрнитігас надзӧник нюжӧдліс да топӧдліс вомдоръяссӧ, меліа читкыраліс синъяссӧ да кывъяс шуаліс неуна ныр пырыс.
Сульсьыліс да табак чушкис сійӧ сідз жӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ прамӧй удж вӧчис.
— Но, мый, Михайло Савельич, — заводиті ме: — шеді эз чери?
— А со, верманныд вуж дозйысь видзӧдлыны: кык ёкышпи кыйи, да головльпи витӧс кымын...
Петкӧдлы, Стёпа.
Стёпушка мыччис меным вуж доз.
— Кыдз тэ олан-вылан, Степан? — юалі ме сылысь.
— И... и... и... ни... нинӧм, батюшка, ичӧтикаӧн, — висьталіс Степан мыкталігтырйи, быттьӧ пуд сьӧкта грузъяс бергӧдліс кывнас.
— А Митрофан здоров?
— Здоров, кы... кыдз нӧ, батюшка.
Коньӧр бергӧдчис мӧдарӧ.
— Да омӧля мыйкӧ дэбӧдӧ, — паніс сёрни Туман: — вывті жар; чериыс ставыс кустъяс улӧ дзебсис, узьӧ...
Самав жӧ нидзувсӧ, Стёпа.
(Стёпушка перйис нидзув, пуктіс кипыдӧс вылас, швачнитыштіс сэтчӧ кыкысь кымын, самаліс вугырӧ, сьӧлалыштіс да сетіс Туманлы.)
Аттьӧ, Стёпа...
А ті, батюшка, — водзӧ висьталіс сійӧ, ме дінӧ шыасигмоз: — вӧраланныд?
— Кыдз аддзан.
— Сідз...
А мый тайӧ тіян понйыд аглицкӧй али фурлянскӧй кутшӧмкӧ?
Старик радейтліс корсюрӧ петкӧдлыны асьсӧ: мый пӧ, и ми овлывлім светын!
— Ог тӧд, кутшӧм пӧрӧдаысь сійӧ, а бур.
— Сідз...
А понъясӧн ветлывланныд кыйсьыны?
— Свора кык менам эм.
Туман нюмъёвтіс да довкнитыштіс юрнас.
— Сійӧтӧ сідз: мукӧдыс понъясӧс радейтӧны, а мукӧдлы найӧ прӧста оз ковны.
Ме сідз думайта, менам аслам прӧстӧй вежӧр серти: понъясӧс ёнджыкасӧ тӧдчанлун вылӧ, сідз шуны, видзны колӧ...
И медым ставыс вӧлі тыр-бур: и вӧвъяс медым вӧліны тырбур, и пон видзысьяс, кыдз колӧ, тырбур, и ставыс.
Покойник граф — царство небеснӧй сылы! — охотникӧн нэмсӧ, веськыда шуа, эз вӧвлы; а понъясӧс видзис да во пиас гоз-мӧдысь ветлывліс.
Чукӧртчасны керка дорӧ пон видзысьяс, галунъяса гӧрд дукӧсаӧсь, да пӧлянъясӧн тутсасьӧны; их сиятельство петны изволитасны, да их сиятельстволы вӧв вайӧдасны; их сиятельство пуксясны, а главнӧй ловчӧй налысь кокнысӧ стремяӧ сюяс, шапкасӧ юрсьыс пӧрччас да поводъяссӧ шапка пиас мыччас.
Их сиятельство пон орсӧн этадзи изволитасны швичнитны, а пон видзысьяс горӧбтасны-серӧктасны, да и мӧдасны горт дорысь.
Стремяннӧйыссӧ граф бӧрся мунӧ, а ачыс шӧвк дом йылын кык радейтана барскӧй понйӧс кутӧ да этадз гӧгӧр видзӧдӧ, тӧданныд...
И пукалӧсӧ сійӧ, стремяннӧйыд, вылын, казацкӧй седлӧ вылын, гӧрд чужӧма сэтшӧм, синъяснас сідзи и кодзлалӧ гӧгӧр...
Но, гӧсьтъяс, дерт, сэки овлывлӧны.
И теш, и пыдди пуктӧм видзӧма...
Ак, мыніс, мутиыд! — содтіс сійӧ друг вугырсӧ дернитігмоз.
— А мый, шуӧны, граф пӧ олӧма гажапырысь аслас нэмын? — юалі ме.
Старик сьӧлалыштіс нидзувсӧ да бара чӧвтіс.
— Вельможественнӧй морт вӧлі, дерт.
Сы ордӧ вӧлі позьӧ шуны, первой ыджыд мортъяс Питирысь пыравлӧны.
Гӧлубӧй лентаясаӧсь вӧлі пукалӧны пызан сайын да сёйӧны.
Но, да и гӧститӧдны нин вӧлі мастер.
Корас вӧлі менӧ: «Туман, — шуӧ, — меным аскиа лун кежлӧ ловъя стерлядьяс колӧны: тшӧкты судзӧдны, кылан?»
— «Кывза, ваше сиятельство».
Вурӧм паськӧм, парикъяс, бедьяс, духияс, ладеколон медводдза сорт, табак дозъяс, серпасъяс сэтшӧм гырысьӧсь, Парижысь судзӧдлывліс.
Банкет вӧчас — господьӧ енмӧ менам.
Фейвиркъяс мӧдасны, исласьӧм.
Весиг пушкаясысь гымӧдчӧны-лыйлӧны.
Куш ӧти музыкантыс вӧлі нелямын морт.
Немеч-кампельмейстерӧс видзис; да вывті ышнясьны кутіс немечыд: господаяскӧд ӧти пызан сайын сёйны корны мӧдіс; сідзи и тшӧктісны их сиятельство вӧтлыны сійӧс, ен сыкӧд: менам пӧ и сідз, шуӧ, музыкантъяс ассьыныс делӧсӧ тӧдӧны.
Гӧгӧрвоана: господскӧй власьт.
Йӧктыны мӧдасны — кыа петтӧдз йӧктӧны, и пыр ёнджыкасӧ лакосез-матрадура...
Э... э... э... шедін, вокӧ!
(Старик лэптіс ваысь неыджыд ёкыш.)
На, босьт, Стёпа...
Барин вӧлі, кыдз колӧ, барин, — водзӧ висьталіс старик, вугырсӧ бара чӧвтігмоз: — и сьӧлӧмыс вӧлі сідзжӧ бур.
Нӧйтас вӧлі тэнӧ — видзӧдан, и вунӧдӧма нин.
Ӧтиктор: метрескаясӧс видзис.
Ох, тайӧ метрескаясыд нин, прӧсти господи!
Найӧ ӧд сійӧс и рӧзӧритісны.
И ӧд пыр медсясӧ улысджык сословиеысь бӧрйыліс.
Кажитчӧ, мый эськӧ налы нӧштасӧ?
Да абу, — вай сет налы мый эм медся донаыс дзонь Европаын!
И сійӧ шуны: мыйла не олыштны сьӧлӧм бурмытӧдзыд, — делӧ господскӧй... да рӧзӧритчынытӧ оз ков.
Торйӧн нин ӧти: Акулинаӧн сійӧс шуисны; ӧні сійӧ абу нин ловъя — югыдін да шоныдін сылы!
Нывка вӧлі прӧстӧй, Ситовоса десятскӧйлӧн ныв, да сэтшӧм лёк!
Банбокас вӧлі графлы швачӧдлывлӧ.
Смилитіс сійӧс дзикӧдз.
Менам племянниклысь кымӧссӧ бритіс: племянник сы выль платтьӧ вылӧ шоколад уськӧдіс да... и эз сылысь ӧтнаслысь брит кымӧссӧ.
Да...
А кӧть мый, бур кад вӧлі! — содтіс старик ыджыда ышловзьӧмӧн, букыштчис да ланьтіс.
— А бариныдтӧ, ме аддза, тіян вӧлӧма скӧр? — заводиті ме недыр чӧв олӧм бӧрын.
— Сэк тайӧ вӧлі лӧсялана, батюшка, — паныд шуис старик юрнас довкнитӧм бӧрын.
— Ӧні нин тадзсӧ оз вӧчсьы, — пасйышті ме сы вылысь син чӧвттӧг.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ боксянь.
— Ӧні, дерт, лӧсьыдджык, — нурбыльтыштіс сійӧ да ылӧ чӧвтіс вугырсӧ.
Ми пукалім гож сайын; но и гож сайын вӧлі пӧдтан жар.
Сьӧкыд, доналӧм сынӧдыс быттьӧ кынмӧма; пӧсь чужӧм жугыльпырысь корсьӧ тӧв, но тӧлыс эз вӧв.
Шондіыс сідзи и швачкис лӧз, пемдӧм енэжсянь; дзик ми весьтасын, мӧдар берегас, вижӧдіс зӧр му, коді кытъястікӧ тырӧма ёг турунӧн, и кӧть мед ӧти шеп вӧрзьыштіс.
Неуна увланьын крестьянскӧй вӧв сулаліс пидзӧсӧдз ваын да дышпырысь ӧвтчис кӧтасьӧм бӧжнас; шочиника ӧшӧдчӧм куст улын кыпӧдчыліс ыджыд чери, лэдзаліс болькъяс, ньӧжйӧ дзумгысьліс пыдӧслань, да ас бӧрсяыс муртса серӧдліс васӧ.
Чиркъяс сяргӧны гӧрдӧдыштӧм турун пӧвстын; вашляяс горзӧны кыдзкӧ дыша; варышъяс лӧсьыда шывъялісны муяс весьтын да тшӧкыда сувтавлісны ӧти местаӧ бордъяснас ӧдйӧ ӧвтчигмоз да бӧжсӧ веерӧн паськӧдӧмӧн.
Ми пукалім вӧрзьӧдчытӧг, личкис жар.
Друг ми бӧрладорын, гуранын, кыліс шум: кодкӧ лэччӧ ключ дінӧ.
Ме видзӧдлі гӧгӧр да аддзи ар ветымына мужикӧс, бусӧссьӧма, дӧрӧм кежысь, лаптиа, кыӧм нопъя да пельпом вылас чӧвтӧм азяма.
Сійӧ матыстчис ключ дінӧ, горша пӧттӧдзыс юис да кыпӧдчис.
— Э, Влас! — горӧдіс Туман сы вылӧ ёна видзӧдӧм бӧрын. — Здорово, вокӧ.
Кытысянь ен вайис?
— Здорово, Михайла Савельич, — шуис мужик ми дорӧ матыстчигмоз: — ылысянь.
— Кытчӧ вошлін? — юаліс сылысь Туман.
— А Москваӧ ветлі, барин дінӧ.
— Мыйла?
— Корны сылысь ветлі.
— Мый корны?
— Да медым оброк чинтіс, либӧ барщина вылӧ пуксьӧдіс, мӧдлаӧ вештіс ли, мый ли...
Пи менам кулі, — да меным ӧтнамлы ӧні не бергӧдчыны.
— Кулі тэнад пиыд?
— Кулі.
Покойник, — содтіс мужик чӧв олыштӧм бӧрын, — менам Москваын извозчикӧн вӧлі; ме пыдди и оброк мынтывліс.
— Да ті ӧмӧй ӧні оброк вылынӧсь?
— Оброк вылын.
— Мый нӧ шуис тэнад бариныд?
— Мый барин?
Вӧтліс менӧ.
Шуӧ, кыдз пӧ лысьтан веськыда ме дінӧ локны: сы вылӧ эм приказчик; тэныд, шуӧ, первой приказчиклы колӧ висьтавны... да и кытчӧ ме тэнӧ мӧдлаас овмӧда?
Тэ, шуӧ, первой недоимкатӧ ас пыддиыд мынты.
Скӧрмис дзикӧдз.
— Но, мый нӧ, тэ и мунін бӧр?
— И муні.
Кӧсъя вӧлі тӧдмавны, эз-ӧ коль покойник кутшӧмкӧ кӧлуй, но тӧлкыс эз сюр.
Ме сы кӧзяиныслысӧ шуа: ме, мися, Филипплӧн бать; а сійӧ меным шуӧ: а ме мыйӧн тӧда?
Да и пиыд тэнад нинӧм, шуӧ, эз коль; нӧшта меным уджйӧза.
Но, ме и муні.
Мужик висьтавліс миянлы ставсӧ тайӧ серам сорӧн, быттьӧ мӧд йылысь сёрниыс муніс; но сылӧн ичӧтик да читкыртчӧм синъясас доршасис синва, вомдорыс дрӧгнитавліс.
— Мый нӧ тэ ӧні, гортад мунан?
— А кытчӧ нӧ?
Дерт, гортӧ.
Гӧтыр, чайта, ӧні тшыгйысла певсӧ нёнялӧ.
— Да тэ эськӧ... сійӧс... — тӧдлытӧг заводитіс сёрнитны Стёпушка, сорсис, ланьтіс да пондіс гудйысьны гырничын.
— А приказчик дінӧ ветлан? — водзӧ нуӧдіс Туман шензьӧмӧн Стёпа вылӧ видзӧдлӧм мысти.
— Мыйла ме сы дінӧ ветла!..
Ме вылын и сідз недоимка.
Пиыссӧ менам кувтӧдзыс во висис да и ас пыддиыс оброксӧ эз мынты...
Да меным веськодь: босьтнысӧ менсьым немтор.
Тэ нин, вокӧ, кыдз сэні эн сюсяв, — нинӧм: кывкуттӧм менам юр!
(Мужик серӧктіс.)
Кыдз кӧть мед сійӧ сэн оз сюсяв, Кинтильян Семёнычыд, а нин...
Влас бара серӧктіс.
— Мый нӧ?
Тадзтӧ абу бур, Влас вокӧ, — сувтышталӧмӧн шуис Туман.
— А мыйӧн лёк?
Аб...
(Власлӧн горшдіныс гӧрддзасис.)
Аттӧ, кутшӧм жар, — водзӧ висьталіс сійӧ соснас чужӧмсӧ чышкалігмоз.
— Коді тіян баринныд? — юалі ме.
— Граф ***, Валериан Петрович.
— Пётр Ильичлӧн пи?
— Пи Пётр Ильичлӧн, — висьталіс Туман. — Пётр Ильич, покойник, Влас оланін сиктсӧ пиыслы ловъя дырйиыс на торйӧдіс.
— Мый, сійӧ здоров?
— Здоров, слабог, вочавидзис Влас. — Гӧрд сэтшӧм лоӧма, чужӧмыс быттьӧ потӧ.
— Со, батюшка, — водзӧ нуӧдіс Туман ме дінӧ шыасигмоз: — бур эськӧ Москва гӧгӧрын кӧ, а со тані оброк вылӧ пуксьӧдіс.
— А мыйӧн душысь?
— Ӧкмысдас вит шайт душысь, — нурбыльтіс Влас.
— Но, вот аддзанныд: а муыс зэв этшаник, сӧмын и эм, мый господскӧй вӧрыс.
— Да и сійӧс, шуӧны, вузалӧмаӧсь, — пасйыштіс мужик.
— Но, вот аддзанныд...
Стёпа, вай жӧ нидзувтӧ...
А, Стёпа?
Мый тэ, унмовсин али мый?
Стёпушка пыркнитчис.
Мужик пуксис миян дінӧ.
Ми бара чӧв ланьтім.
Мӧдар берегас кодкӧ нюркнитіс зэв нор сьыланкыв...
Ӧшӧдіс юрсӧ менам коньӧр Влас...
Час джын мысти ми янсӧдчим.
Однодвореч Овсяников
Представитӧй аслыныд, дона лыддьысьысьяс, кыз, ыджыд тушаа, ар сизимдаса, неуна Крыловлӧн кодь чужӧма, ӧшалан синкым улас сӧдз да вежӧра синъяса, вылын морӧса, лабутнӧй сёрниа, ньӧжмыд ветласа мортӧс: со тіянлы Овсяников.
Новліс сійӧ кузь сосъяса, выліӧдзыс кизялӧм, паськыд лӧз сертук, сьыліас еджгов-лӧз шӧвк чышъян, дзирдавтӧдз весалӧм тугъя сапӧг, да и збыль кӧ шуны, ортсысяньыс вӧлі мунӧ озыр купеч вылӧ.
Киясыс сылӧн вӧліны зэв лӧсьыдикӧсь, небыдӧсь да еджыдӧсь: сёрнитігъясын сійӧ унаысь кутчысьлывліс аслас сертук кизьясӧ.
Овсяников аслас важностьнас да дыгыд вӧраснас, сюсьлуннас да дышнас, аслас веськыдлунӧн да асныралӧмӧн казьтыліс меным допетровскӧй кадъясса роч бояраӧс...
Ферязь эськӧ сылы зэв бура лӧсяліс.
Тайӧ вӧлі важ нэмса медбӧръя йӧз пиысь ӧти.
Став суседъясыс сійӧс вывті ёна пыдди пуктісны да лыддисны чесьт туйӧ сыкӧд волысьны.
Сылӧн вокъясыс, однодворечьяс, сӧмын нин эз юрбитлыны сылы, шапкаяс ылысянь босьтлывлісны сы водзын, ошйысисны сыӧн.
Збыльысь кӧ шуны, миян ӧнія кадӧдз сьӧкыд торйӧдны однодворечьясӧс мужикысь: овмӧсыс сылӧн ӧдвакӧ абу лёкджык мужик дорысь, куканьяс оз петавлыны гречиха пиысь, вӧвъяс муртса ловъяӧсь, сийӧс-кӧлуй гезйысь вӧчӧма.
Овсяников вӧлі кежӧмӧн ӧтувъя индӧдысь, кӧть и эз нимав озыр туйӧ.
Оліс сійӧ ӧтнас аслас гӧтыркӧд гажаа пелькӧдӧм, лӧсьыд керкаторйын, прислуга видзис этша, пасьтӧдіс ассьыс йӧзсӧ роч паськӧмӧн да шуис работникъясӧн.
Найӧ жӧ сылӧн и му гӧрисны-кӧдзисны.
Сійӧ асьсӧ эз и шулы дворянинӧн, эз пуксьыв помещик туйӧ, некор, кыдз шусьӧ, «эз вунӧдчыв», первой тшӧктӧмӧн эз пуксьывлы да выль гӧсьт пыригӧн пыр кыпӧдчывліс пукаланінсьыс, но сэтшӧм достоинствоӧн, сэтшӧм ыджыд мелілунӧн, мый гӧсть ас кӧсйытӧгыс копрасьліс сылы улӧдзджык..
Овсяников кутчысьліс важ обычайӧ эз суеверие вӧсна (мӧвпъясыс сылӧн вӧлісны вель вӧльнӧйӧсь), а сідз нин велалӧма.
Сійӧ, шуам, эз радейтлы рессораа экипажъяс, сы вӧсна мый эз лыддьы найӧс спокойнӧйӧн, да ветліс-муніс либӧ бегӧвӧй дрожкиын, либӧ кучик пӧдушкаа ичӧтик мича тележкаын да веськӧдліс ачыс аслас бур гнедӧй рысакӧн.
(Сійӧ видзис куш гнедӧй вӧвъясӧс.)
Кучерыс, гӧрд чужӧма, кытшӧн шырӧм юрсиа, лӧзоват дукӧса да ыж куысь вурӧм ляпкыд шапкаа, тасмаӧн тасмаасьӧм том зон, вежавидзӧмӧн пукавліс сыкӧд орччӧн.
Овсяников быд ӧбед бӧрын узис, пывсянӧ ветлывліс суббӧтаясӧ, лыддьывліс куш ӧти духовнӧй небӧгъяс (сэк важнӧя пуктывліс ныр вылас гӧгрӧс эзысь ӧчки), чеччывліс да водліс водз.
Но тошсӧ сійӧ бритліс да юрси новліс немеч ног.
Гӧсьтъясӧс сійӧ вочаавліс зэв меліа да бура, но эз копрасьлыв налы коскӧдзыс, весьшӧрӧ эз педз, эз вердлы найӧс быдсяма косьтӧмторъясӧн да солаторъясӧн.
«Гӧтыр! — шулывліс сійӧ тэрмасьтӧг, места вывсьыс чеччытӧг да неуна сылань юрсӧ бергӧдыштӧмӧн: — вай господалы мыйкӧ чӧсмӧдчыштны».
Сійӧ лыддис грекӧн вузавны нянь — ен сетӧмтор, да 40-ӧд воын, став йӧз тшыгъялан кадӧ, кор няньыс лои вывті дона, сеталіс матігӧгӧрса помещикъяслы да мужикъяслы ассьыс став запассӧ; найӧ сылы мӧд воас аттьӧалӧмӧн вайисны уджйӧзсӧ няньӧн.
Овсяников ордӧ тшӧкыда волывлісны суседъясыс сы могысь, медым сёрнитӧдны, миритӧдны найӧс, да пӧшти пыр вӧчлісны сы шуӧм серти, кывзылісны сылысь сӧветсӧ.
Унаӧн, сы отсӧгӧн, дзикӧдз межуйтчисны...
Но помещицаяскӧд кыкысь либӧ куимысь тшетшйысьӧм бӧрын сійӧ шуис, мый ӧтказывайтчӧ быдпӧлӧс суитчӧмысь нывбабйӧ костӧ.
Терпитны сійӧ эз вермы шызьӧмӧн тэрмасьӧм, бабйӧй больгӧм да «весьшӧрӧ пессьӧм».
Ӧтчыд кыдзкӧ сылӧн керкаыс ӧзйис.
Уджалысьыс ышкиг-пошкигтырйи котӧрӧн пырис сы дінӧ, горзіс: «Пӧжар!
Пӧжар!»
«Но, мый нӧ тэ горзан? — спокойнӧя шуис сылы Овсяников: — вай меным шапка да кӧстыль...»
Сійӧ ачыс радейтліс вӧвъясӧс велӧдны.
Ӧтчыд яр битюк лэбӧдіс сійӧс кыр горув, сёнлань.
«Но, ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, том чанюк, — виян асьтӧ», — рам сьӧлӧмӧн шуаліс сылы Овсяников и ӧти здук мысти лэбис оврагӧ вӧвнас и гуляйтан додьнас и бӧрвылас пукалысь детинканас.
Шуд вылӧ, овраг пыдӧсас вӧлӧма чукӧра-чукӧра лыа.
Некод эз доймы, сӧмын битюк вӧрзьӧдіс коксӧ.
«Но, вот, аддзан, — водзӧ шуаліс спокойнӧй гӧлӧсӧн Овсяников, муысь чеччигмоз: — ме тэд шулі».
И гӧтырсӧ сійӧ корсьӧма ас сертиыс.
Татьяна Ильинична Овсяникова вӧлі ыджыд тушаа, важнӧй да чӧв олысь нывбаба, пыр кӧртасьӧма пемыдгӧрд шӧвк чышъянӧн.
Сыысь ӧвтіс кӧдзыд руӧн, кӧть и некод эз сӧмын эз норасьлы сы скӧрлун вылӧ, но, мӧдарӧ, уна гӧль йӧз шулісны сійӧс матушкаӧн да бур вӧчысьӧн.
Лӧсьыд чужӧмыс, ыджыд сьӧд синъясыс, вӧсньыд вомдоръясыс и ӧні на висьталӧны коркӧя тӧдчана сы мичлун йылысь.
Овсяниковлӧн челядь эз вӧвны.
Ме сыкӧд тӧдмаси, кыдз висьтавлі нин лыддьысьысьлы, Радилов ордын да лун кык мысти муні сы ордӧ.
Ме суи сійӧс гортас.
Сійӧ пукаліс ыджыд кучик креслӧын да лыддис Четьи-Минеи.
Руд кань кургис сы пельпом вылын.
Сійӧ менӧ примитіс, кыдзи и век, меліа да величавӧя.
Ми заводитім сёрнитны.
— А висьталӧй жӧ, Лука Петрович, веськыда, — шуи ме сёрни костын, — ӧд важӧн, ті кадӧ, лӧсьыдджык вӧлі?
— Ӧткымынтор кузя, збыль, лӧсьыдджык вӧлі, висьтала тіянлы, — вочавидзис Овсяников: — шы ни тӧвджык ми овлім; судзсьӧмыс унджык вӧлі, збыль...
А век жӧ ӧні лӧсьыдджык; а тіян челядьлы нӧшта лӧсьыдджык лоӧ, ен сетас.
— А ме со виччыси, Лука Петрович, мый ті меным важ кадсӧ ошкыны кутанныд.
— Ог, важ кадсӧ торйӧн ошкыны меным нинӧмысь.
Со, кӧть, примерӧн шуам, ті помещик ӧні, сэтшӧм жӧ помещик, кыдз тіян покойнӧй пӧльныд, а сэтшӧм власьтыс тіянлы оз нин ло!
Да и ті асьныд абу сэтшӧм морт.
Миянӧс и ӧні мукӧд господа дзескӧдӧны; но сытӧг вӧвсьынысӧ, тыдалӧ, оз позь.
Изсяс — гашкӧ, пызь артмас.
Ог, ме ӧні ог нин аддзыв, мый том дырйи аддзылі.
— А мый эськӧ, например?
— А кӧть эськӧ, шуам, бара жӧ шуа тіян пӧль йылысь.
Ыджыдалысь вӧлі морт!
Кедзовтліс ми вокӧс.
Ӧд со ті, гашкӧ, тӧданныд, — да кыдз тіянлы ассьыныд му не тӧдны, — клиныссӧ, коді мунӧ Чеплыгинсянь Малининлань?..
Сійӧ тіян зӧр улын ӧні...
Но ӧд, сійӧ миян, — ставнас, кыдз эм, миян.
Тіян пӧльныд сійӧс миянсьыным мырддис; петіс верзьӧмӧн, петкӧдліс кинас, шуӧ: менам владенньӧ, — и босьтіс.
Батьӧй менам, покойник (югыдін да шоныдін сылы!), морт вӧлі веськыд, яр морт вӧлі сідзжӧ, эз вермы терпитнысӧ — да и кодлы окота воштыны ассьыс эмбур? — да судӧ сетіс.
Да сетіс ӧтнас, мукӧдыссӧ эз мунны, — полісны.
Со тіян пӧльлы и висьталісны, мый Пётр Овсяников пӧ ті вылӧ норасьӧ: мусӧ, аддзан-ӧ, мырддьыны изволитӧмныд...
Дедушканыд тіян ми ордӧ пырысь-пыр и ыстіс ассьыс ловчӧй Баушӧс командакӧд...
Со и босьтісны менсьым батьӧс да ті вотчинаӧ нуӧдісны.
Ме сэк вӧлі детинка на, ичӧтик, кӧмтӧг сы бӧрся котӧрті.
Мый нӧ?..
Вайӧдісны сійӧс тіян керка дінӧ да ӧшинь улас и нӧйтісны ньӧрйӧн.
А пӧльныд тіян сулалӧ балкон вылын да видзӧдӧ; а пӧчныд ӧшинь улас пукалӧ да тшӧтш видзӧдӧ.
Батьӧй менам горзӧ: «Матушка, Марья Васильевна, дорйыштӧй, мездӧй кӧть ті!»
А сійӧ сӧмын ӧтторйӧ чеччывлӧ да видзӧдлывлӧ.
Со и босьтісны батьлысь кыв ӧткажитчыны мусьыс да аттьӧ висьтавны тшӧктісны, мый ловйӧн лэдзисны.
Сідз муыд и коли тіянлы.
Мунлӧ, юалӧй асланыд мужикъясныдлысь: кыдз, шу, тайӧ муыс шусьӧ?
Дубовщинаӧн сійӧ шусьӧ, сы вӧсна мый мырддьӧма йӧзӧс дубитӧмӧн.
Тадз со, та вӧсна и оз позь миянлы, ичӧтик йӧзлы, ёнасӧ жалитны важ оласногсӧ.
Ме эг тӧд, мый шуны Овсяниковлы, и эг лысьт видзӧдлыны сылы чужӧмас.
— А со мӧд сусед миян сійӧ кадас чужи — Комов Степан Никтополионыч.
Дзикӧдз матӧвоштіс батьӧс: эз кӧ ӧти ногӧн, сідзкӧ мӧд ногӧн.
Юысь вӧлі морт да радейтліс гӧститӧдчыны, и кыдз юыштас да шуас прансуз кывйӧн: «се бон», да нюлыштчас — кӧть енъястӧ петкӧдлы ортсӧ!
Став суседъяс ордӧ ысталӧ коравны, медым локтісны.
Тройкаяс сылӧн сідз дасьӧсь и сулавлісны; а он лок, — пырысь-пыр ачыс журкнитас-воас...
И сэтшӧм тешкодь морт вӧлі!
Садь юрӧн эз пӧръясьлы; а кыдз юыштас — и мӧдас висьтавлыны, мый сылӧн Питирын куим дом Фонтанка улича вылын: ӧти гӧрд, ӧти трубаа, мӧд — виж, кык трубаа, а коймӧд — лӧз, трубатӧм; да куим пи (а сійӧ эз и вӧвлы гӧтыранас): ӧти инфантерияын, мӧд кавалерияын, коймӧд ачыс ас кежас...
И шуӧ, мый быд домын сылӧн олӧ ӧти пи, мый медыджыд ордас волывлӧны адмиралъяс, мӧд ордас — генералъяс, а ичӧт ордас — век англичана!
Со и чеччас да шуӧ: «Менам медыджыд пи дзоньвидзалун вӧсна, сійӧ менам медся пыдди пуктана!» — да бӧрддзас.
И мат, кодкӧ кӧ ӧтказывайтчыны кутас.
«Лыя! — шуӧ: — и дзебны ог тшӧкты!..»
А либӧ чеччыштас да горӧдас: «Йӧкты, енлӧн войтыр, аслыныд гаж вылӧ да менсьым шог пальӧдӧм вылӧ!»
Но, тэ и йӧкты, кӧть кув, а йӧкты.
Ассьыс крепостнӧй нывъяссӧ дзикӧдз мучитіс.
Вӧвлывлі, кузь войбыд, асылӧдз хорӧн сьылӧны, и коді гӧлӧснас вылӧджык босьтӧ, сылы и награда.
А пондасны мудзны — пуктас юрсӧ кияс вылас да шогсьыны мӧдас: «Ох, ме коньӧрысь-коньӧр! эновтӧны менӧ, муса пиӧс!»
Конюхъяс пырысьтӧм-пыр нывъясӧс и ышмӧдасны.
Батьыдтӧ менам сылы и воис сьӧлӧм вылас: мый сэн вӧчан?
Ӧд тӧкӧтьӧ гортйӧ эз водтӧд батьӧс менсьым и водтӧдіс эськӧ дзик, да ачыс, пасибӧ, кулі: гулю видзанінсянь код юрӧн усис...
Тадз со кутшӧм миян суседъясным вӧвліны!
— Кутшӧма кадъясыд вежсисны! — пасйышті ме.
— Да, да, — шуис Овсяников. — Но, и сійӧ шуны: важ воясадтӧ дворянаыд овлісны гылыдджыка.
Немтор нин сёрнитны вельможаяс йылысь: ме Москваын пӧттӧдз на вылӧ видзӧдлі.
Шуӧны, найӧ и сэсь пӧ бырӧмаӧсь ӧні.
— Ті вӧлінныд Москваын?
— Вӧвлі, важӧн, зэв нин важӧн.
Мем со ӧні сизимдас коймӧд ар мӧдіс, а Москваӧ ме ветлі дас квайт ар тыртӧдз.
Овсяников ышловзис.
— Кодӧс нӧ ті сэн аддзылінныд?
— Уна вельможаӧс аддзылі — и быдӧн найӧс аддзылісны; олісны паськыда, йӧзлы слава вылӧ да шензьӧм вылӧ.
Сӧмын покойнӧй граф Алексей Григорьевич Орлов-Чесменский дінӧдз эз сибавлы некод.
Алексей Григорьевичтӧ ме аддзывлі унаысь; дядь менам сы ордын дворецкӧйын вӧлі.
Граф изволитіс овны Калужскӧй ворота дорын, Шаболовка вылын.
Вот сійӧ вельможа вӧлі!
Сэтшӧм збодерлун, сэтшӧм авъя бурлун думыштны он вермы да висьтавны оз позь.
Туша мыгӧрыс мый сулалӧ, выныс, синмыс!
Кытчӧдз он тӧд сійӧс, он пыр сы дінӧ — полан быттьӧ, родан; а пыран — быттьӧ шонді тэнӧ шонтыштас, да дзикӧдз гажман.
Быд мортӧс ас дінӧдзыс сибӧдліс да быдсӧнӧс тӧдны рад вӧлі.
Вӧвъясӧн панъясигӧн ачыс веськӧдліс да быдӧнкӧд панъясьліс; и некор оз панйы сійӧ дзик пыр, оз ӧбӧдит, оз орӧд, а сӧмын нин медся бӧрас панъяс; и сэтшӧм мелі — прӧтивниксӧ гажмӧдас, вӧвсӧ сылысь ошкас.
Гулю-турманъясӧс видзис первой сорт.
Петас вӧлі керка дорӧ, пуксяс креслӧӧ да тшӧктас гулюясӧс кыпӧдны; а гӧгӧр, керка вывъясын, сулалӧны ружьеа йӧз, медым лыйлыны варышъясӧс.
Граф кок дінӧ пуктасны ва тыра ыджыд эзысь таз; сійӧ и видзӧдӧ ваас гулюяс вылӧ.
Коньӧръяс, корысьяс сёясӧн сы няньӧн вердчисны... и мыйта сьӧм сійӧ сетавліс!
А кор скӧрмас — быттьӧ гым гымалӧ.
Повзян ёна, а бӧрдны нинӧмысь: видзӧдан да — бара нин нюмъялӧ.
Пир вӧчас — став Москвасӧ юкталас!..
И ӧд мывкыд кутшӧм вӧлі!
Ӧд турокъястӧ сійӧ нӧйтіс.
Вермасьны сідзжӧ радейтліс; силачьясӧс сы дінӧ Тулаысь вайӧдлывлісны, Харьковысь, Тамбовысь, быдлаысь.
Кодӧс вермас — козьналас; а кодкӧ кӧ сійӧс вермас — дзикӧдз тыртас козинӧн да вомдорсӧ окалас...
А со, кор ме вӧлі Москваын, паніс сэтшӧм садка, кутшӧмыс Русьын эз вӧвлывлы: став вӧралысьсӧ дзонь сарствоысь ас ордас гӧститны кораліс и лун индіс, и куим тӧлысь срок сетіс.
Со и чукӧртчисны.
Вайӧдалісны понъясӧс, егеръясӧс — но, войска чукӧрмис, дзонь войска!
Первой пируйтісны, кыдз колӧ, а сэсся мӧдӧдчисны застава сайӧ.
Йӧзыс чукӧрмис помтӧм!..
И мый ті чайтанныд?..
Ӧд тіян пӧльныдлӧн понйыс ставсӧ панйис.
— Эз-ӧ Миловидка? — юалі ме.
— Миловидка, Миловидка...
Вот граф и мӧдіс сылысь корны: «Вузав пӧ мем понтӧ, босьт мый колӧ».
— «Ог, граф, — шуӧ, — ме абу купеч: весиг ковтӧм трапйӧ ог вузавлы, а чесьт могысь кӧть гӧтырӧс дась сетны, сӧмын не Миловидкаӧс...
Регыдджык ачым ачымӧс пленӧ сета».
И Алексей Григорьевич сійӧс ошкис: «Радейта», — шуӧ.
Пӧльныд тіян понсӧ бӧр вайӧдіс каретаын; а кор кулі Миловидкаыд, музыкаӧн садйӧ сійӧс дзебис — понйӧс дзебис да гижӧда из пон гу вылӧ пуктіс.
— Ӧд со, Алексей Григорьевичыд абу ӧбӧдитлывлӧма некодӧс, — пасйышті ме.
— Да сійӧ пыр сідз овлывлӧ: коді уліті лэбалӧ, сійӧ и вылӧ пуксьӧ.
— А код нӧ сійӧ сэтшӧм Баушыс вӧлі? — юалі ме недыр чӧв олӧм мысти.
— Кыдз нӧ тайӧ ті Миловидка йылысь кывлінныд, а Бауш йылысь энӧ?..
Сійӧ вӧлі тіян пӧльлӧн медшӧр кыйсьысь да медыджыд юралысь понъяс вылын.
Пӧльныд тіян радейтліс сійӧс Миловидкасьыд эз омӧльджыка.
Ӧтчаяннӧй вӧлі морт, и мый кӧть мед тіян пӧльныд эз тшӧктыв — здукӧн вӧчас, кӧть пурт вылӧ кавъясяс...
И кор вӧтлӧдліс зверӧс — сэк юраліс вӧрыс ставнас.
А либӧ друг асныравны мӧдас, лэччас вӧв вылысь да водас...
И мыйӧн сӧмын понъяс дугдісны кывны сылысь гӧлӧс — эштіс!
Свежӧй кок туй эновтасны, оз вӧтлысьны нинӧм вылӧ.
И-их, тіян пӧльныд скӧрмас!
«Юрӧс пукта, ог кӧ джагӧд весь олысьӧс!
Гугӧн антикристӧс бергӧда!
Коклябӧрсӧ мортвиысьлысь голя пырыс кыска!»
А помасяс сійӧн, мый ыстас тӧдмавны, мый сылы колӧ, мыйла оз вӧтлав пемӧсъясӧс!
И Бауш татшӧм случайяс дырйиыс пырджык корас вина, юас, чеччас да гӧрдлыны мӧдас йӧзлы вежгымӧн.
— Ті, кажитчӧ, сідзжӧ радейтанныд кыйсьыны, Лука Петрович?
«Радейтлі эськӧ... стӧч шуан, — не ӧні: ӧні менам кад коли, — а томдырйи... да тӧданныд, абу лӧсьыд, звание серти.
Дворяна бӧрся ми воклы не вӧтчыны!
Збыль: и ми сословиеса мукӧд морт, юысь да сямтӧм, вӧлі кӧвъясяс господа дінӧ... да мый бурыс!..
Сӧмын асьсӧ янӧдас.
Сетасны сылы омӧлик, джӧмдалысь вӧв; сійӧ и видзӧд шапкасӧ сылысь муӧ шыблалӧны; арапникӧн, быттьӧ вӧлыслы эськӧ, а сылы инмӧны; а сылы пыр серав да мукӧдыслысь серам петкӧдлы.
Абу, шуа тіянлы: кымын ичӧтджык званньӧ, сымын стрӧгджыка асьтӧ кут, а он кӧ, буретш асьтӧ няйтӧсьтан.
— Да, — водзӧ висьталіс Овсяников ышловзьӧмӧн, — уна ва визувтіс сійӧ кадсянь, кыдз ме таладор югыдын ола: кадъяс лоины мӧдногаӧсь.
Торйӧн нин дворяна костысь ме аддза гырысь вежсьӧмъяс.
Ичӧт помещикъясыс — ставныс либӧ служба вылын вӧліны, либӧ ӧти местаын эз пукавны; а коді гырысьджык — найӧс он и тӧд.
Видзӧді ме пӧттӧдз на вылӧ, гырысьджыкъяс вылас, межуйтӧм дырйи.
И должен ме тіянлы шуны: сьӧлӧм радлӧ на вылӧ видзӧдігӧн: бурӧсь, меліӧсь.
Сӧмын со мый меным шензяна: быд наукаас найӧ велалӧмаӧсь, сёрнитӧны сэтшӧм лӧсьыда, мый сьӧлӧмыд радлӧ, а колан могсӧ оз гӧгӧрвоны, весиг ассьыныс пӧльзасӧ оз аддзыны: налӧн жӧ крепостнӧй морт, приказчик, куснялӧ найӧс кытчӧ кӧсйӧ, быттьӧ мегырӧс.
Ӧд со ті, гашкӧ, тӧданныд Королёв Александр Владимировичӧс, — мыйӧн абу дворянин?
Ачыс мича, озыр, «ниверситетъясын» велӧдчылӧма, кажитчӧ, и суйӧр сайын вӧвлывлӧма, сёрнитӧ лабутнӧя, рама, быдӧнкӧд миянкӧд киасьӧ.
Тӧданныд?..
Но, сідзкӧ кывзӧй.
Колян вежонӧ ми аддзысим Березовкаын, посредник Никифор Ильич корӧм серти.
И шуӧ миянлы посредник Никифор Ильич: «Колӧ, господа, межуйтчыны; тайӧ срам, миян участок мукӧдысь быдӧнысь коли; босьтчамӧй удж бердӧ».
Со и босьтчисны.
Мӧдісны сёрнияс, споръяс, кыдз овлывлӧ; дӧвереннӧй миян ыръянитны мӧдіс.
Но первой ызгыны мӧдіс Овчинников Порфирий...
И мый вӧсна ызгӧ морт?..
Аслас вершӧк му абу: вокыс тшӧктӧм серти веськӧдлӧ.
Горзӧ: «Энлӧ!
Менӧ тіянлы не велӧдны!
Энӧ, эн сэтшӧм вылӧ веськалӧй!
Планъяс татчӧ!
Землемерӧс мем вайӧй, христосӧс вузалысьӧс вайӧ татчӧ!»
— «Да мый ті, медбӧрти, коранныд?»
— «Со йӧйӧс аддзисны!
Аттӧ!
Ті чайтанныд: ме тіянлы пырысь-пыр и висьтала, мый кора?..
Ог, ті планъястӧ татчӧ вайӧ, — со мый!»
— А ачыс кияснас кучкалӧ планъясӧ.
Марфа Дмитриевнаӧс дӧзмӧдіс чорыда.
Марфа Дмитриевна горзӧ: «Кыдз ті лысьтанныд менсьым репутация янӧдны?»
— «Ме, — шуӧ, — тіянлысь репутациятӧ аслам руд кӧбылалы ог желайт».
Муртса мадераӧн вермим бурӧдны.
Сійӧс ланьтӧдім — мукӧдъяс шызисны.
Королёвыд, Александр Владимировичыдтӧ, пукалӧ, донаӧй менам, пельӧсын, бедь помсьыс шмаксӧ курччалӧ, да сӧмын юрнас довкйӧдлӧ.
Вывті яндзим меным лои, кӧть пышйы.
Мый, мися, миян йылысь думыштас мортыд?
Видзӧда, чеччис менам Александр Владимирыч, петкӧдлӧ, мый сёрнитны кӧсйӧ.
Посредник жӧдзны мӧдіс, шуӧ: «Господа, господа, Александр Владимирович сёрнитны кӧсйӧ».
И оз позь не ошкыштны дворянаӧс: ставныс пырысь-пыр ланьтісны.
Вот и заводитіс Александр Владимирыч и шуӧ, мый ми пӧ, кажитчӧ, вунӧдім, мыйла ми чукӧртчим; мый кӧть межуйтчӧм, кыв шутӧг, выгӧднӧ кутысьяслы, но збыльвылас вӧчсьӧсӧ сійӧ мый вӧсна? — Сы вӧсна, медым крестьянинлы вӧлі кокниджык, медым сылы уджавнысӧ кивывджык вӧлі, медым душсӧ вермис мынтыны; а ӧні ӧд сійӧ ачыс ассьыс мусӧ оз тӧд да оз гежӧда вит верст сайӧ мун гӧрны, — да и кыскыны кывкутӧмӧ сійӧс оз позь.
Сэсся шуис Александр Владимирыч, мый помещиклы пӧ грек не тӧждысьны крестьяналысь олӧм бурмӧдӧм йылысь, мый пӧ, медбӧрти, збыльвылӧ кӧ думыштлыны, налӧн выгӧданыс да миян выгӧданым — дзик ӧти: налы бур — миянлы бур, налы лёк — миянлы лёк... и мый пӧ, сідзкӧ, грек да абу тӧлка не сӧглашайтчыны немтор абу вӧснаыс...
И мӧдіс, и мӧдіс... да ӧд кыдз сёрнитіс!
Сьӧлӧмад сідзи и кутчысьӧ...
Дворянаыдтӧ ставныс ныръяснысӧ ӧшӧдісны, ме ачым, збыль, тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы.
Веськыда шуа, важ небӧгъясын татшӧм висьталӧмъяс эз вӧвлыны...
А мыйӧн помасис?
Ачыс нёль десятина нитшка нюр эз уступит да вузавны эз кӧсйысь.
Шуӧ, ме пӧ тайӧ нюрсӧ ас йӧзӧн косьта да ной кыан фабрика сэтчӧ сувтӧда, бурмӧдӧмъясӧн.
Ме нин, шуӧ, тайӧ местасӧ бӧрйи: менам та кузьта аслам думъяс...
И кӧть эськӧ мед тайӧ вӧлі справедливӧй: а ӧд весьшӧрӧ Александр Владимирычлӧн суседыс, Карасиков Антон, скупитчыштіс мынтыны Королёв приказчиклы сё шайт ассигнацияӧн..
Тадз ми и разӧдчалім, нинӧмӧ вотӧг.
А Александр Владимирыч ӧнӧдз асьсӧ правӧн лыддьӧ да пыр ной кыан фабрика йылысь тӧлкуйтӧ, сӧмын нюр косьтыны век на эз заводитлы.
— А кыдзи сійӧ аслас имениеын веськӧдлӧ?
— Пыр выльысь-выль пӧрадокъяс лӧсьӧдӧ.
Мужикъяс оз ошкыны, — да налысь и кывзынысӧ немтор.
Бура вӧчӧ Александр Владимирыч.
— Кыдз нӧ тайӧ, Лука Петрович?
Ме чайтлі, мый ті кутчысянныд важас?
— Ме — мӧд делӧ.
Ме ӧд абу дворянин и абу помещик.
Мый менам овмӧсыд?..
Да мӧд ногыс ме ог и куж.
Зіля овны-керны веськыдлун да оланпас серти, — и сійӧ слабог!
Том господа воддза оласногъястӧ оз радейтны: ме найӧс ошка...
Кад нин тӧлкӧн овны.
Сӧмын со мый шог: том господа ёна мудритӧны.
Мужиккӧд, быттьӧ аканьӧн, ворсӧны: бергӧдласны, жугӧдласны да и шыбитасны.
И приказчик, крепостнӧй морт, либӧ немечьяс пӧвстысь петӧм веськӧдлысь, бара крестьянинӧс кабырас топӧдас.
И кӧть мед эськӧ том господа письыд ӧти морт пример сетіс, петкӧдліс: со пӧ кыдз колӧ веськӧдлынысӧ!..
Мыйӧн нӧ тайӧ помассяс?
Ме ӧмӧй сідзи и кула и выль оласногъяссӧ ог аддзыв?..
Кутшӧм тайӧ притча? — важыс кулі, а выльыс оз чуж!
Ме эг тӧд, мый воча висьтавны Овсяниковлы.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс, матыстчис мелань матӧджык да ньӧжйӧник висьталіс водзӧ:
— А кывлінныд энӧ Василий Николаич Любозвонов йылысь?
— Эг, эг кывлы.
— Висьталӧй меным, пӧжалуйста, мыйся чудеса татшӧмыс?
Нинӧм ог гӧгӧрво.
Сылӧн жӧ мужикъясыс висьтавлісны, но ме налысь сёрнияссӧ ог вермы гӧгӧрвоны.
Морт сійӧ, ті тӧданныд, том, неважӧн мамыс бӧрын наследство пӧлучитіс.
Со воис ас вотчинаас.
Чукӧртчисны мужичокъяс видзӧдлыны асланыс барин вылӧ.
Петіс на дінӧ Василий Николаич.
Видзӧдӧны мужикъяс — мыйсяма тайӧ дивӧ! — ветлӧдлӧ барин плис гача, быттьӧ кучер, а кӧмалӧма быгӧртаса сапӧгъяс; гӧрд дӧрӧм пасьталӧма да дукӧсыс сідзжӧ кучерскӧй; тош лэдзӧма, а юрас шапкатор сэтшӧм мудрёнӧй, и чужӧмыс сэтшӧм мудрёнӧй, код, абу код, но и абу тыр садя.
«Здорово, — шуӧ, — ребята!
Ен отсӧг тіянлы».
Мужикъяс сылы копыртчылісны коскӧдзныс, — сӧмын чӧв-чӧв: повзьыштісны, тӧданныд.
И сійӧ быттьӧ ачыс полыштӧ.
Мӧдіс сійӧ налы речь висьтавны: «Ме пӧ роч, — шуӧ — и ті рочьяс; ме рочӧс ставсӧ радейта... роч пӧ, шуӧ, менам лолӧй и вирӧй сідзжӧ роч»...
Да друг тай кыдзи командуйтас: «А нолтӧ, ребята, сьылӧй жӧ роч, йӧзкост сьыланкыв!»
Мужикъяслӧн пидзӧс сӧнъясныс мӧдісны сырмыны; дзикӧдз йӧймисны.
Ӧти смельчак заводитліс сьывны, но пырысь-пыр ляпмуні му бердӧ, мукӧдъяс сайӧ дзебсис...
И со мый вылӧ шензьыны колӧ: вӧвліны миян и сэтшӧм помещикъяс, ӧтчаяннӧй господа, записнӧй гулякаяс, збыль; пасьтасьлісны, артав, кучеръяс моз да асьныс йӧктылісны, гитараӧн ворслісны, сьывлісны да юлісны дворӧвӧй йӧзкӧд, крестьянакӧд пируйтлісны; а ӧд тайӧтӧ, Василий Николаичыд, быттьӧ мича ныв: пыр небӧгъяс лыддьӧ либӧ гижӧ, а оз кӧ, гораа стихъяс висьтавлӧ, некодкӧд оз сёрнит, ӧтдортчӧ, пыр садті гуляйтӧ, быттьӧ гажтӧмчӧ либӧ шогсьӧ.
Первойсӧ важ приказчикыс дзикӧдз повзьыліс: Василий Николаич воӧм водзын крестьяна ордті котраліс, быдӧнлы копрасис, — тыдалӧ, казялӧма кань, кодлысь яйсӧ сёйӧма!
И мужикъяс надейтчисны, мӧвпалісны: «Он дур, вокӧ! — часлы пӧ корасны тэнӧ вочакыв кутны, муса пиӧс; вот сэки тэ чеччалыштан, жила тэ этатшӧм!»...
А сы пыдди артмис — кыдз тіянлы висьтавны? — енмыс ачыс оз тӧд, мый сэтшӧмыс артмис!
Корис сійӧс ас дінас Василий Николаич да шуӧ, а ачыс гӧрдӧдӧ да сідз, тӧданныд, тэрыба лолалӧ: «Ов бурӧн менам, эн дзескӧд некодӧс, — кылан?»
Да сійӧ кадсяньыс ас дінас эз и корлыв!
Ас вотчинаас олӧ, быттьӧ бокӧвӧй.
Но, приказчик и шойччыштіс, а мужикъяс Василий Николаич дінӧ матыстчыны оз лысьтны: полӧны.
И ӧд со бара мый шензянаыс: и копрасьӧ налы барин, и видзӧдӧ меліа, а кынӧмъяссӧ налысь полӧмысла сідзи и нюкыртӧ.
Мый кутшӧм чудеса татшӧмыс, батюшка, висьталӧй?..
Либӧ ме йӧй лои, пӧрысьми да, — ог гӧгӧрво.
Ме шуи Овсяниковлы: буракӧ, господин Любозвонов висьӧ.
— Кысь нӧ висьӧ!
Вомлаланогыс кызджык кузьтаногсьыс, и чужӧмыс сэтшӧм, ен сыкӧд, паськыд, мед кӧть и том...
Но да, енмыс тӧдӧ!
(И Овсяников ыджыда ышловзис.)
— Но, эновтлам дворянаӧс, — заводиті ме: — мый ті меным однодворечьяс йылысь висьталанныд, Лука Петрович?
— Ог, вот таысьтӧ мездӧй нин, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ: — збыль... и висьталі эськӧ тіянлы... да мый!
(Овсяников макнитіс кинас.)
Бурджык чай юыштам...
Мужикъяс, мужикъяс и эм; а бара жӧ, веськыда шуны, кыдз нӧ и вӧвсьынысӧ миянлы?
Сійӧ ланьтіс.
Вайисны чай.
Татьяна Ильинична чеччис ас местасьыс да пуксис миян дінӧ матӧджык.
Рытывбыднас сійӧ некымынысь чӧв-лӧньӧн петаліс да сідз жӧ чӧв-лӧньӧн бӧр пыраліс.
Комнатаын лои чӧв-чӧв.
Овсяников важнӧя да ньӧжйӧник юис чашка бӧрся чашка.
— Миян ордӧ талун воліс Митя, — ньӧжйӧник шуис Татьяна Ильинична.
Овсяников букыштчис.
— Мый сылы колӧ?
— Воліс прӧща корны.
Овсяников качайтыштіс юрнас.
— Но, аддзанныд ті, — водзӧ висьталіс сійӧ ме дінӧ шыасигмоз: — мый вӧчны рӧдвужкӧд?
И ӧткажитчыны наысь оз позь...
Со и менӧ ен наградитіс племянникторйӧн.
Зон сійӧ юра, збой зон, нинӧм шуны; велӧдчис бура, сӧмын выгодасӧ сысянь меным не виччысьны.
Казеннӧй служба вылын вӧлі — эновтіс службасӧ: аддзан, сылы туйыс абу вӧлӧма...
Да дворянин ӧмӧй сійӧ?
И дворянатӧ оз пырысь-пыр пуктыны генералӧ.
Со ӧні и олӧ немуджтӧг...
Да тайӧтӧ эськӧ немтор на, а ӧд ябедничайтны кутіс!
Крестьяналы норасьӧмъяс лӧсьӧдлӧ, докладъяс гижӧ, сотскӧйясӧс велӧдалӧ, му мурталысьясӧс эрдӧдалӧ, кабакъясӧд кыскасьӧ, карса мещанакӧд да дворникъяскӧд постоялӧй дворъясын тӧдмасялӧ.
Дыр-ӧ нӧ сэн омӧльторйӧдзыд?
И станӧвӧйяс и исправникъяс сылы эз ӧтчыд нин грӧзитлыны.
Да сійӧ бур, балагуритны кужӧ: налысь жӧ серамсӧ петкӧдлас да налы жӧ сэсся и мыйкӧ гудралас-вӧчас...
Да тырмас, оз-ӧ пукав сійӧ тэ жырйын? — содтіс сійӧ гӧтыр дінас шыасигмоз: — ме ӧд тэнӧ тӧда: тэ ӧд нор сьӧлӧма сэтшӧм, доръян сійӧс.
Татьяна Ильинична синъяссӧ лэдзис, нюмъёвтіс да гӧрдӧдіс.
— Но, сідзи и эм, — водзӧ висьталіс Овсяников. — Ок, тэ, дрӧчитысь!
Но, тшӧкты сылы пырны, — мед нин, дона гӧсьт ради, прӧстита йӧйӧс...
Но, тшӧкты, тшӧкты...
Татьяна Ильинична матыстчис ӧдзӧс дорӧ да горӧдіс: «Митя!»
Митя, зон ар кызь кӧкъямыса, кузь тушаа, статя да кудриа, пырис комнатаӧ да, менӧ аддзӧм мысти, сувтіс порог дорӧ.
Паськӧмыс сы вылын вӧлі немецкӧй, но куш ӧти ладтӧм гырысь кӧровтасъясыс пельпом вылас ясыда петкӧдлісны, мый шӧралӧма сійӧс весиг не роч, — российскӧй вурсьысь.
— Но, матыстчы, матыстчы, — заводитіс старик: — мыйысь яндысян?
Аттьӧав тьӧткатӧ: прӧститі...
Со, батюшка, вӧзъя, — водзӧ висьталіс сійӧ Митя вылӧ индігтырйи: — и рӧднӧй племянник, а ог ладмы некыдз.
Воисны медбӧръя кадъяс!
(Ми мӧда-мӧднымлы копыртчылім.)
Но, висьтав, мый тэ сэн сэтшӧмсӧ вӧчин?
Мыйысь тэ вылӧ норасьӧны, висьтавлы.
Митялы, тыдалӧ, эз вӧв окота висьтавлыны да оправдывайтчыны ме дырйи.
— Бӧрти, дядюшка, — нурбыльтыштіс сійӧ.
— Он, он бӧрти, а ӧні, — водзӧ висьталіс старик... — Тэныд, ме тӧда, господин помещик дырйи яндзим: сійӧ и бур — казнитчы.
Вай, вай висьтав...
Ми кывзыштам.
— Меным нинӧмысь яндысьнысӧ, — тэрыба заводитіс Митя да пыркнитіс юрнас. — Вай асьныд, дядюшка, артыштӧй.
Локтӧны ме дінӧ решетиловскӧй однодворечьяс да шуӧны: «Дорйы, вокӧ».
— «Мый сэтшӧмыс?»
— «А со мый: нянь магазинъяс миян бурӧсь, мӧд ног кӧ шуны, бурджыкыс оз вермы лоны; друг локтӧ миянӧ чиновник: тшӧктӧма пӧ магазинъяс видлавны.
Видзӧдаліс да шуӧ: магазинъяс тіян туйтӧмӧсь, важнӧй упущенньӧяс, начальстволы лоас доложитны.
— Да мыйын упущениеясыс?
— А та йылысь нин ме тӧда, шуӧ...
Ми чукӧртчылім да шуим: чиновникӧс кыдз следуйтӧ козьнавны, — да старик Прохорыч торкис, шуӧ: тадзнад найӧс сӧмын чӧсмасьны велӧдан.
И збыльысь?
Али нин абу миян некутшӧм расправа?..
Ми старикыдлысь и кывзім, а чиновникыдтӧ скӧрмис да жалӧба сетіс, донесение гижис.
Со ӧні и корӧны миянӧс кывкутны».
— «Да збыль-ӧ тіян магазинъясныд бурӧсь?» — юала ме.
— «Енмыс аддзӧ, бурӧсь, и законнӧй нянь эм...»
Но, шуа, сідзкӧ тіянлы повны немтор, и гижи налы бумага...
И абу на тӧдса, кодладорас решитчас...
А мый тіянлы ме вылӧ тайӧ случайын норасисны, — делӧыс гӧгӧрвоана: быдсӧнлы аслад дӧрӧмыд яй дінад матынджык.
— Быдсӧнлы, да, тыдалӧ, абу тэд... — шуис старик гортӧминика.
— А кутшӧм каверзаяс тэнад сэн шутоломовскӧй крестьянакӧд?
— А ті мыйла тӧданныд?
— Сідзкӧ, тӧда нин.
— И сэн ме прав, — бара жӧ вайлӧ артыштлӧй.
Шутоломовскӧй крестьяналысь Беспандин суседныс нёль десятина му гӧрӧма.
Менам, шуӧ, муыс.
Шутоломовцыыссӧ оброк вылынӧсь, помещикныс налӧн суйӧр сайӧ мунӧма — коді найӧс доръяс, асьныд думыштӧй?
А муыс кыв шутӧг налӧн, крепостнӧй, нэмыс нин.
Со и локтісны ме дінӧ, шуӧны: гиж норасьӧм.
Ме и гижи.
А Беспандин кылӧма да грӧзитчыны мӧдіс: «Ме, — шуас, — эсійӧ Митькаыдлысь дзуллясӧ мускыльта, а ог кӧ и дзикӧдз юрсӧ пельпом вывсьыс орӧда»!..
Видзӧдлам, кыдзи сійӧ орӧдас: век на дзонь.
— Но, эн ошйысь: бур оз ло сылы, тэнад юрыдлы, — шуис старик: — мортыссӧ тэ дзик йӧй!
— А мый нӧ, дядюшка, эн ӧмӧй ті асьныд меным висьтавлӧй...
— Тӧда, тӧда, мый тэ мем висьталан, — торкис сійӧс Овсяников: — збыль: веськыдлун серти колӧ овны мортлы, и мукӧдлы отсавны обязан.
Овлывлӧ, мый и асьтӧ жалитны оз позь...
Да тэ ӧмӧй пыр тадз вӧчан?
Оз ӧмӧй тэнӧ нуӧдлывлыны кабакӧ, али мый?
Оз юктавны тэнӧ, оз копрасьны, али мый: Дмитрий Алексеич, шуасны, батюшка, отсав, а козинтӧ нин ми тэныд сетам, да чӧлкӧвӧй либӧ куимаӧс гусьӧникӧн киад?
А?
Оз овлы тайӧ?
Висьтав, оз овлы?
— Таын ме, збыль, мыжа, — висьталіс синсӧ лэдзӧмӧн Митя, — но гӧльяслысь ме ог босьт и ог ылӧдлы найӧс.
— Ӧні он босьт, а кор аслыд лёк лоӧ — мӧдан босьтны.
Он ылӧдлы...
Ок, тэ!
Тӧдӧмысь, святӧйяс вӧсна пыр сулалан!..
А Борька Переходовтӧ вунӧдін?..
Коді сы вӧсна хлопочитіс?
Коді сійӧс дорйис?
А?
— Переходов ас мыж вӧснаыс пострадайтіс, збыль....
— Казеннӧй деньга видзӧма...
Шутка!
— Да ті, дядюшка, думыштӧй: гӧльлун, семья...
— Гӧльлун, гӧльлун...
Морт сійӧ юысь, азартнӧй — со мый!
— Юны сійӧ шогысла заводитіс, — шуис Митя, ичӧтджык гӧлӧсӧн.
— Шогла!
Но, отсалін эськӧ мед сылы, сьӧлӧмыд кӧ тэын сэтшӧм пӧсь, а эн эськӧ пукав код морткӧд кабакъясын ачыд.
Мый сійӧ лӧсьыда сёрнитӧ — аддзан, аддзывлытӧмтор кутшӧм!
— Мортыссӧ сійӧ вывті бур...
— Тэнад ставыс бурӧсь...
А мый, — гӧтырыс дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс Овсяников: — ыстінныд сылы... но, сэн, тэ тӧдан...
Татьяна Ильинична гогнитіс юрнас.
— Кытчӧ тэ тайӧ лунъяснас вошлін? — бара заводитіс сёрнитны старик.
— Карын вӧлі.
— Небось, пыр биллиардӧн ворсін да чай юин, гитараӧн триньӧдчин, присутственнӧй местаясӧд лытайтін, бӧр комнатаясын норасьӧмъяс лӧсьӧдлін, купеч пиянкӧд щӧгӧляйтін?
Сідз ӧд?..
Висьтавлы!
— Тайӧ, пӧжалуй, тадз, — нюмъёвтӧмӧн шуис Митя. — Ах, да!
Тӧкӧтьӧ эг вунӧд: Фунтиков, Антон Парфеныч, ас ордас воскресенньӧӧ тіянӧс корис гӧститны.
— Ог мун кыз кынӧм ордӧ.
Чери ваяс донаӧс, а выйсӧ пуктас чирӧмаӧс.
Ен сыкӧд ставнас!
— А то ме Федосья Михайловнакӧд аддзысьлі.
— Кутшӧм нин Федосьякӧд?
— А Гарпенченко помещиклӧн, сійӧ самӧй, коді тӧрг вылын Микулинотӧ ньӧбис.
Федосьяыссӧ Микулиноысь.
Москваын оброк вылын олӧма вурсьысьын и оброк мынтӧма ас кадӧ, вонас сё кӧкъямысдас кык шайт да джын...
И уджсӧ ассьыс тӧдӧ: Москваын бур заказъяс босьтавлӧма.
А ӧні Гарпенченко сійӧс корӧма бӧр да и видзӧ сідз, должносьт сылы некутшӧмӧс оз инды.
Сійӧ эськӧ и откупитчыны дась, и бариныслы шулӧма, но бариныс некутшӧм решенньӧ оз висьтав.
Ті, дядюшка, Гарпенченкоыскӧд тӧдсаӧсь — сідзкӧ, он-ӧ ті вермӧ сылы ӧти кыв шуны?..
А Федосья ас вӧснаыс сетас бур выкуп.
— Оз-ӧ нин тэ деньга вылӧ?
А?
Но, но, бур, висьтала сылы, висьтала.
Сӧмын ог тӧд, — довкӧс чужӧмӧн водзӧ висьталіс старик: — тайӧ Гарпенченкоыд, енмӧй прӧстит, жила: вексельяс ньӧбалӧ, деньга сеталӧ уджйӧзӧн — босьтӧ содтӧдӧн, имениеяс тӧрг вылын ньӧбалӧ...
И коді сійӧс миладорӧ вайис?
Ох, тайӧ нин воӧм йӧзыд!
Сысянь некутшӧм тӧлк регыдӧн он вермы аддзыны: — а, часлы, видзӧдлам.
— Хлопочитыштӧй, дядюшка.
— Ладнӧ, хлопочита.
Сӧмын тэ менам смотри, смотри!
Но, но, эн оправдывайтчы...
Ен тэкӧд, ен тэкӧд!..
Сӧмын сэсся смотри, а он кӧ, ей-богу, Митя, бур оз ло тэныд — ей-богу, пропадитан...
Не пыр жӧ меным тэнӧ пельпом вылын кыскыны...
Ме и ачым морт абу властнӧй.
Но, мун ӧні, ен тэкӧд.
Митя петіс.
Татьяна Ильинична мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Юктав сійӧс чайӧн, баловница, — петігас сылы горӧдіс Овсяников... — Абу йӧй мортыс, — водзӧ висьталіс сійӧ: — и сьӧлӧмыс бур, сӧмын ме пола сы вӧсна...
А, кӧть мый, извинитӧй, мый та дыра тіянӧс нинӧм абунас занимайті.
Воссис передньӧйсянь ӧдзӧс.
Пырис ичӧтик тушаа, бархатнӧй сертука, дзориндзик морт.
— А, Франц Иваныч! — горӧдіс Овсяников: — оланныд выланныд!
Кыдз тіянлы ен отсалӧ?
Лэдзӧй, дона лыддьысьысь, тӧдмӧдны тіянӧс и тайӧ господиныскӧд.
Франц Иваныч Лежёнь, менам сусед и орловскӧй помещик, эз дзик мукӧд ногӧн шедӧд роч дворянинлысь почётнӧй звание.
Чужліс сійӧ Орлеанын, мам-батьыс вӧліны прансузъяс, да Наполеонкӧд тшӧтш мӧдӧдчис Россия завоюйтны, вӧлі сэк барабанщикӧн.
Первойсӧ ставыс муніс зэв бура, и миян француз пырис Москваӧ юр лэптӧмӧн.
Но бӧрсӧ мунігӧн джынвыйӧ изӧймитӧм да барабантӧм коньӧр m-r Lejeune сюрӧма смоленскӧй мужикъяс киӧ.
Смоленскӧй мужикъяс томлаласны сійӧс вой кежлӧ тыртӧм гындысянінӧ, а мӧд асывнас вайӧдасны плотинадорса юкмӧс дінӧ да великӧй армияса барабанщикӧс мӧдасны корны уважитны найӧс, мӧд ног кӧ шуны, суныштны йи улас.
M-r Lejeune эз вермы сӧгласитчыны та вылӧ да асладорсяньыс мӧдіс убеждайтны смоленскӧй мужикъясӧс, прансуз кыв вылын, лэдзны сійӧс Орлеанӧ.
«Сэні, господа, — висьтавліс сійӧ, — мам менам олӧ, муса мам».
Но мужикъяс, тыдалӧ, Орлеан карлысь географическӧй положенньӧсӧ тӧдтӧм вӧсна, эз дугдыны тшӧктыны сылы путешествуйтыштны кывтчӧс чукльӧсь Гнилотёрка ю пыдӧсті, да мӧдісны нин ызйӧдны сійӧс сьыліас да сюрса лыас кокньыдика йӧткышталӧмӧн, кыдз друг, Лежёньлы висьтавны позьтӧм радлӧм вылӧ, кыліс кӧлӧкӧльчи шы, да плотина вылӧ кайис вывті джуджыд бӧрсӧ сера ковёрӧн вевттьӧм ыджыд додь, кытчӧ вӧлі доддялӧма вятскӧй саврасӧй тройка.
Доддьын пукаліс кӧин ку пася кыз да банйӧм помещик.
— Мый ті сэн татшӧмсӧ вӧчанныд? — юаліс сійӧ мужикъяслысь.
— А прансузӧс вӧйтам, батюшка.
— А! — веськодьпырысь вочавидзис помещик да бергӧдчис.
— Сударь!
Сударь! — горӧдіс коньӧр.
— А-а! — кӧритӧмӧн заводитіс кӧин ку пася. — Дас кык сёрниа йӧзкӧд Россия вылӧ воин, Москва сотін, ӧкаяннӧй, Иван Великӧй вылысь крест чӧвтін, а ӧні — мусье, мусье!
А ӧні и бӧжтӧ кусыньтін!
Таковскӧй, сэтчӧ и туй...
Ӧ, Филька!
Вӧвъяс вӧрзисны.
— А, часлы, сулав! — содтіс помещик... — Эй, тэ, мусье, тӧдан музыка?
— Мездӧй менӧ, мездӧй менӧ, менам бур господин, — долис прансуз кыв вылын Лежёнь.
— Ӧд аддзан, кутшӧм йӧз!
И рочнад на пиысь ни ӧти оз куж!
Мюзик, мюзик, савэ мюзик ву?
Савэ?
Но, висьтав жӧ!
Компренэ?
Савэ мюзик ву?
Фортепиано вылын кужан?
Лежёнь дыр мысти гӧгӧрвоис, мый колӧ помещиклы, да эскӧдӧмпырысь мӧдіс гогйӧдлыны юрнас.
— О да, сударь, да, да, ме музыкант, ме кужа, ворсны быдсяма инструментӧн!
Да, сударь...
Мездӧй менӧ, сударь!
— Но, шуда тэнад енмыд, — торкис сійӧс помещик. — Ребята, лэдзӧй сійӧс; на тіянлы кызь ур вина вылӧ.
— Аттьӧ, батюшка, аттьӧ.
Изволитӧй, босьтӧй сійӧс.
Лежёньӧс пуксьӧдісны доддьӧ.
Радысла сійӧ тӧкӧтьӧ эз пӧд, бӧрдӧ, сырмӧ, копрасьӧ, аттьӧалӧ помещикӧс, кучерӧс, мужикъясӧс.
Сы вылын вӧлі дзик ӧти виж фуфайка гӧрд лентаяса, а морозыс тратшкакыліс чорыда.
Помещик чӧла видзӧдліс сы лӧзӧдӧм да изӧймитӧм вир-яй вылӧ, гартовтіс шудтӧмӧс ас пасьнас да вайӧдіс сійӧс гортас.
Дворӧвӧй йӧз ызӧбӧн чукӧртчисны.
Французӧс тэрмасьӧмӧн шонтісны, вердісны да пасьтӧдісны.
Помещик нуӧдіс сійӧс аслас нывъяс дінӧ.
— Со, челядь, — шуис сійӧ налы: — велӧдысь тіянлы сюри.
Ті пыр на коринныд менсьым: велӧд пӧ миянӧс музыкаӧ да прансуз сёрниӧ: со тіянлы и прансуз, и фортепианоӧн ворсӧ...
Но, мусье, — водзӧ висьталіс сійӧ, лёкиник фортепиано вылӧ индігмоз, фортепианосӧ сійӧ ньӧблӧма вит во сайын жидлысь, коді, вӧлӧм, тӧргуйтӧ одеколонӧн: — петкӧдлы миянлы ассьыд искусствоӧ: ворсӧй!
Лежёнь повзьӧм сьӧлӧмӧн пуксис улӧс вылӧ: сійӧ некор на эз инмӧдчыв фортепианоясӧдз.
— Ворс жӧ, ворс жӧ! — шуаліс помещик.
Некутшӧм надеятӧг коньӧр кучкис клавишъяс кузя, быттьӧ барабанӧ, заводитіс ворсны кыдзсюрӧ...
«Ме сідзи и думышті, — висьтавліс сійӧ бӧрыннас нин, — мый менам мездысьӧй кватитас менӧ шошаӧд да шыбитас ывла вылӧ.
Но невольнӧй импровизаторӧс вывті ёна шензьӧдіс, кор помещик, неуна нӧрӧвитӧм мысти, ошкӧмпырысь тапкӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс.
«Лӧсьыд, лӧсьыд, — шуис сійӧ, — аддза, мый кужан; мун ӧні шойччышт».
Вежон кык мысти тайӧ помещик ордсьыс Лежёнь муніс мӧд ордӧ, озыр да велӧдчӧма морт ордӧ, сьӧлӧм вылас воис сылы гажа да рам сямнас, гӧтрасис сы воспитанница вылӧ, пырис служба вылӧ, лои дворянинӧн, сетіс ассьыс нывсӧ орловскӧй помещик Лобызаньев сайӧ, коді вӧлі отставнӧй драгун да кывбуралысь, и ачыс овмӧдчис Орёлӧ.
Со тайӧ самӧй Лежёньыс, либӧ, кыдз ӧні шуӧны сійӧс, Франц Иваныч, и пырис ме дырйи Овсяников ордӧ, кодкӧд сійӧ оліс друг моз...
Но, гашкӧ, лыддьысьысьлы дышӧдіс нин пукавны мекӧд однодвореч Овсяников ордын, и та вӧсна ме мича сёрниӧн ланьта.
Льгов
— Мунамӧй жӧ Льговӧ, — шуис меным ӧтчыд лыддьысьысьяслы тӧдса нин Ермолай: — ми сэн утка лыйлам уна.
Бур вӧралысьлы дикӧй утка кӧть оз представляйт нинӧм торъя веж петкӧдлантор, но мукӧд пӧтка тайӧ кадас абутӧм вӧсна (делӧыс вӧлі сентябр заводитчигӧн: мурквечикъяс эз на воны, а котравны муяс вывті байдӧгъяс бӧрся меным дышӧдіс), ме кывзі менам вӧралысьлысь да мӧдӧдчи Льговӧ.
Льгов — степнӧй ыджыд сикт доза важся каменнӧй, ӧти юра вичкоа да нюрӧд визувтысь ю Росоте вылын кык мельничаа.
Юыс тайӧ, верст вит сайын Льговсянь, пӧрӧ паськыд прудйӧ, коді доргӧгӧръястіыс да кытъяскӧ шӧрӧдыс тырӧма тростникӧн, орловскӧй ногӧн — майерӧн.
Тайӧ прудъяс, кӧджъясын да тростникъяс костса лӧньтасъясын, позтысялісны да олісны лыдтӧм-тшӧттӧм быдсямапӧлӧс утка: сювчӧжъяс, кӧрӧгъяс, турунчӧжъяс, гордаяс, жыдачьяс да мукӧд.
Неыджыд табунъяс дугдывтӧг лэбалісны ӧтилаысь мӧдлаӧ да шлывъялісны ва вылын, а лыйӧм бӧрын кыпӧдчывлісны сэтшӧм кымӧръяс, мый охотник немдумайттӧг кутчысьліс ӧти кинас шапкаас да нюркйӧдлӧмӧн шулывліс: фу-у!
Ми Ермолайкӧд первойсӧ мӧдӧдчылім пруд кузяла, но, ӧти-кӧ, дзик берег дорын утка, сюсь лэбач, оз ов; мӧд-кӧ, кӧть весиг кутшӧмкӧ вежӧртӧм да неопытнӧй жыдач и шедлі миянлы да кувлі, то судзӧдны сійӧс сук майерысь миян понъяс эз вермыны: кӧть мед кутшӧма сьӧлӧмсяньыс эз тільсьыны, найӧ эз вермыны ни уявны, ни тувччавны пыдӧсӧдыс, а сӧмын весьшӧрӧ вундалісны ассьыныс дона ныръяснысӧ тростник ёсь дорышӧ.
— Абу, — шуис коркӧ Ермолай, — делӧ абу шань: колӧ судзӧдны пыж...
Мунамӧй бӧр Льговӧ.
Ми мӧдӧдчим.
Эг вевъялӧ ми воськовтны некымын воськов, кыдз миянлы паныд, тшӧкыд бадь сайысь котӧрӧн петіс доза омӧлик легавӧй пон, а дзик сы бӧрын тыдовтчис морт шӧркоддьӧм тушаа, ёна новлӧм лӧз сертука, вижов жилеткаа, рудов-лӧз либӧ мелі лӧз рӧма гача, кодӧс сідз-тадз сюйӧма киссьӧм сапӧг гӧленьӧ, сьылі вылас гӧрд чышъян да пельпом вылас, ӧти ствола ружье.
Сэк кості, кор миян понъяс, кыдз найӧ пӧрӧдалӧн пыр овлывлӧ, китайскӧй церемониалӧн исасисны налы выль личносьткӧд, коді, тыдалӧ, поліс, нюкыльтіс бӧжсӧ, ляскыліс пельяссӧ да ӧдйӧ бергаліс став тушанас, пидзӧсъяссӧ кусыньттӧг да пиньсӧ жергӧдӧмӧн, — тӧдтӧм морт матыстчис миян дінӧ да зэв вежливӧя копыртчыліс.
Видзӧднысӧ сылы вӧлі ар кызь вит; сылӧн ырӧшӧн ёна йиджтысьӧм еджгов юрсиыс дзорвидзис вӧрзьӧдчытӧг пратьясӧн, неыджыд карӧй синъясыс меліа лапйӧдлісны, быттьӧ пинь висьӧмысь сьӧд чышъянӧн кӧрталӧм став чужӧмыс долыда нюмъяліс.
— Лэдзӧй ачымӧс рекомендуйтны, — заводитіс сійӧ небыд да сюсялан гӧлӧсӧн: — ме татчӧс охотник Владимир...
Тіян воӧм йылысь кывлӧм да тӧдмалӧм бӧрын, мый ті мӧдӧдчӧмныд миян пруд берегъяс дорӧ, решитчи, оз кӧ тіянлы ло прӧтивнӧ, вӧзйыны тіянлы ассьым отсӧг.
Вӧралысь Владимир сёрнитіс дзик сідз, кыдз провинциальнӧй том артист, коді ворсӧ роль медводдза любовниклысь.
Ме сӧгласитчи сы вӧзйысьӧм вылӧ да, Льговӧ вотӧдз на, вевъялі нин тӧдмавны сылысь историясӧ.
Сійӧ вӧлӧм вӧля вылӧ лэдзӧм дворӧвӧй морт; веж том кадас велӧдчылӧма музыкаӧ, сэсся служитӧма камердинерын, велӧдчылӧма грамотаӧ, лыддьыштлывлӧма, кыдз ме верми казявны, кутшӧмсюрӧ небӧгторъяс да ӧні оліс, кыдз унаӧн олӧны Роч муын, грӧш деньгатӧг, быдлунъя уджтӧг, тшыг нисьӧ пӧт оліс.
Сёрнитіс сійӧ вывті лӧсьыда да, тыдалӧ, кӧзыряйтіс аслас манераясӧн; нывбабйӧй бӧрся кыскасьысь сідзжӧ, колӧ чайтны, вӧлӧма зэв зіль да, став тыдалӧм сертиыс, абу весьшӧрӧ: роч нывъяс радейтӧны мичаа сёрнитӧм.
Та кості ме сёрнисьыс гӧгӧрвои, мый сійӧ ветлывлӧ коръясӧкӧ матігӧгӧрса помещикъяс ордӧ, и карӧ ветлывлӧ гӧститны, и преферанс ворсӧ, и юркарса йӧзкӧд волысьӧ.
Нюмъяліс сійӧ зэв да вывті уна ногӧн; торъя ёна ладмис сылы рам, кутсьӧм нюмъёвтӧм, коді ворсіс сы вомдоръясын, кор сійӧ кывзіс йӧзлысь сёрнисӧ.
Сійӧ тіянсьыныд кывзыліс помӧдз, сӧглашайтчыліс тікӧд дзикӧдз, но век жӧ эз воштыв ас достоинствоыслысь чувствосӧ да кыдз быттьӧ кӧсйис тіянлы сетны казявны, мый сійӧ вермас, кор ковмас, висьтавны ассьыс видзӧдлассӧ.
Ермолай, кыдзи абу ёна велӧдчӧм да ньӧти нин абу «субтильнӧй» морт, пондыліс сійӧс «тэавны».
Колӧ вӧлі казявны, кутшӧм сералӧмпырысь Владимир шуліс сылы: «ті-с»...
— Мыйла ті чышъянӧн кӧртасьӧмныд? — юалі ме сылысь. — Пиньныд висьӧ?
— Оз, — шуис сійӧ, — тайӧ лёкторйыс ёнджыкасӧ лоис виччысьтӧмлун вӧсна.
Вӧлі менам ёрт, бур морт, но ньӧти абу охотник, кыдз тайӧ овлывлӧ.
Со, ӧти лунӧ шуӧ сійӧ меным: «Муса друг менам, босьт менӧ вӧравнытӧ: мем зэв нимкодь тӧдны — мыйын сэн сылӧн гажыс».
Ме, дерт, эг кӧсйы ӧткажитны друг мортлы: судзӧді сылы, аслам пайысь, ружье да босьті сійӧс вӧраланінӧ.
Со, ми сьӧлӧм бурмытӧдз вӧралім; бӧрыннас думыштчис миянлы шойччыштны.
Ме пукси пу улӧ; сійӧ жӧ, мӧдарӧ, мӧдіс ружьенас артикулъяс вӧчавны, сэк жӧ метитчыны меӧ.
Ме тшӧкті сылы дугдыны, но, аслас велавтӧм вӧсна, сійӧ эз кывзы.
Гымнитіс лыйӧм, и ме вошті тшӧкаӧс да веськыд киса водзчуньӧс.
Ми воим Льговӧдз.
И Владимир, и Ермолай кыкнанныс решитісны, мый пыжтӧг вӧравны оз вӧлі позь.
— Сучоклӧн эм пӧв пыж, — шуис Владимир: — но ме ог тӧд, кытчӧ сійӧс дзебис.
Ковмас котӧртлыны сы дінӧдз.
— Код дінӧ? — юалі ме.
— А тан морт олӧ, шуӧны сійӧс Сучокӧн.
Владимир мӧдӧдчис Ермолайкӧд Сучок ордӧ.
Ме шуи налы, мый понда виччысьны найӧс вичко дорын.
Шойна вылысь гуяс видзӧдалігӧн ме веськалі сьӧдӧдӧм нёль пельӧса татшӧм гижӧда урна вылӧ: ӧтарладорас прансуз букваясӧн гижӧма: «Тані куйлӧ Теофиль Анри, виконт де Бланжи», мӧдарладорас: «Тайӧ из улас дзебӧма прансуз подданнӧй граф Бланжилысь шойсӧ; чужлі 1737, куліс 1799 воын, став нэмыс сылӧн вӧлі 62 во»; коймӧдладорас: «Мир сы лы-сьӧмлы»; а нёльӧдладорас:
Ермолайлӧн, Владимирлӧн да страннӧй нима мортлӧн Сучоклӧн воӧмыс торкис менсьым мӧвпалӧмӧс.
Кӧмтӧм кока, косясьлӧм паськӧма да дзуг юрсиа Сучок видзӧднысӧ кажитчис ар квайтымына вӧвлӧм дворӧвӧйӧн.
— Пыж тэнад эм? — юалі ме.
— Пыж эм, — висьталіс сійӧ кыз да чирӧм гӧлӧсӧн, — но зэв омӧль.
— А мый?
— Косьмӧма да кӧтасьлӧма; да розьяссьыс тувъясыс гылалӧмаӧсь.
— Ыджыд тай шог! — ызйӧдіс Ермолай: — пакляӧн сюявны позьӧ.
— Дерт, позьӧ, — шуис Сучок.
— Да тэ коді?
— Господалы чери кыйысь.
— Кыдз нӧ тайӧ тэ чери кыйысь, а пыжыд тэнад татшӧм омӧль?
— Да миян юын и чериыс абу.
— Чери оз радейт сімтӧ, — тшапа шуис менам вӧралысь.
— Но, — шуи ме Ермолайлы: — мун, судзӧд пакля да лӧсьӧд миянлы пыж, да ӧдйӧджык.
Ермолай муніс.
— А ӧд тадзнад ми, пӧжалуй, и ва пыдӧсас сунам? — шуи ме Владимирлы.
— Ен милӧстя, — висьталіс сійӧ. — Кӧть мый, а колӧ чайтны, мый пруд абу джуджыд.
— Да, сійӧ абу джуджыд, — шуис Сучок, коді сёрнитіс кыдзкӧ тешкодя, быттьӧ унйывсьыс: — да пыдӧсас нюйт да турун, и дзоньнас сійӧ тырӧма турунӧн.
Но эмӧсь жӧ и джумъяс.
— Но, туруна кӧ сэтшӧм, — шуис Владимир, — сідзкӧ и сынны оз мӧд позьны.
— Да коді нӧ пӧв пыжын сынлывлӧ?
Колӧ йӧтласьны.
Ме тіянкӧд муна; менам сэні зібтор эм, а либӧ и зырйӧн позьӧ.
— Зырйӧн абу лӧсьыд, пыдӧсӧдзыс мукӧдлатіыс, пӧжалуй, оз судз, — шуис Владимир.
— Сійӧтӧ сідз, мый абу лӧсьыд.
Ме пукси гу вылӧ Ермолайӧс виччысигмоз.
Владимир вешйыштіс, приличие вӧсна, неуна бокӧ да тшӧтш пуксис.
Сучок, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, кольччис сулавны места вылас да, кыдзи велалӧма нин, кияссӧ мышку саяс пуктӧмӧн.
— Висьтав, пӧжалуйста, — заводиті ме: — важӧн тэ тані чери кыйысяс?
— Сизимӧд во мӧдіс, — висьталіс сійӧ быттьӧ друг садьмӧм мысти.
— А водзсӧ мыйӧн занимайтчин тэ?
— Водзсӧ кучерӧн ветлӧдлі.
— Коді нӧ тэнӧ кучерсьыс чӧвтіс?
— А выль барыня.
— Кутшӧм барыня?
— А коді миянӧс ньӧбиссӧ.
Ті он изволитӧй тӧдны: Алёна Тимофеевна, кыз сэтшӧм... абу том.
— Мый вӧсна нӧ сійӧ думыштіс тэнӧ чери кыйысьӧ пуктыны?
— А енмыс сійӧс тӧдӧ.
Воис миянӧ аслас вотчинаысь, Тамбовысь, тшӧктіс чукӧртны став дворнясӧ да и петіс ми дінӧ.
Ми первой кутім ки окавны, и сійӧ немтор: оз скӧрав...
А сэсся и мӧдіс ӧти-ӧтиӧн миянӧс юасьны: мыйӧн занимайтчылін, кутшӧм должностьын вӧлін?
Ӧчередь воис меӧдз; вот и юалӧ: «Тэ мыйӧн вӧлін?»
Висьтала: кучерӧн!
— «Кучерӧн?
Но, кутшӧм тэ кучер, видзӧдлы ас вылад: кутшӧм тэ кучер?
Оз туй тэныд кучерын овны, лоан менам чери кыйысьӧн да тоштӧ брит...
Ме волывлігкежлӧ господскӧй пызан вылӧ чери ваяв, кылан?
Сійӧ кадсяньыс ме чери кыйысьӧн и лыддьыся.
— «Да пруд менам, видзӧд, мед вӧлі пыр пӧрадокын...»
А кыдз сійӧс пыр пӧрадокас видзан?
— Кодлӧн нӧ ті водзын вӧлінныд?
— А Сергей Сергеич Пехтеревлӧн.
Наследство кузя сылы веськалім.
Да и сійӧ миянӧн эз дыр владейт, ставсӧ квайт во.
Сы ордын со ме кучерын и ветлі... да эг карын — сэн сылӧн мукӧдъяс вӧліны, а сиктын.
— И тэ том дырсяньыд пыр вӧлін кучерӧн?
— Кутшӧм пыр кучерӧн?
Кучерас ме веськалі Сергей Сергеевич дырйи, а водзсӧ пӧварӧн вӧлі, — но эг карса пӧварӧн, а сідз, сиктын.
— Код ордын нӧ тэ пӧварнас вӧлін?
— А воддза барин ордын, Афанасий Нефедыч ордын, Сергей Сергеич дядь ордын.
Льговсӧ сійӧ ньӧбис, Афанасий Нефедыч ньӧбис, а Сергей Сергеичыслы имениеыс наследство кузя сюри.
— Кодлысь ньӧбис?
— А Татьяна Васильевналысь.
— Кутшӧм Татьяна Васильевналысь?
— А сылысь, коді войдӧр воын кулі, Болхов улын... ылалі, Карачаево улын, нылӧн...
И верӧс сайӧ эз вӧвлы.
Онӧ тӧдӧй?
Ми сы ордӧ веськалім сы батюшкасянь, Василий Семёнычсянь.
Татьяна Васильевнаыдтӧ дыркодь миянӧн владейтіс... во кызь,
— Мый нӧ, тэ сы ордын пӧварӧн вӧлін?
— Первойсӧ, збыль, вӧлі пӧварӧн, а сэсся и кофишенкоӧ веськалі.
— Мыйӧ?
— Кофишенкоӧ.
— Тайӧ нӧ кутшӧм должность татшӧмыс?
— А ог тӧд, батюшка.
Буфетын уджалі, да Антонӧн шулісны, а эз Кузьмаӧн.
Тадз барыня тшӧктӧма.
— Тэнад настоящӧй нимыд Кузьма?
— Кузьма.
— И тэ пыр вӧлін кофишенкоын?
— Эг, эг пыр: вӧлі и актёрӧн.
— Чӧв.
— Кыдз нӧ, вӧлі... театраын ворслывлі.
Барыняным миян театр ас ордас лӧсьӧдіс.
— Кутшӧм рольяс нӧ ворслін?
— Мый изволитанныд?
— Мый тэ вӧчлін театрас?
— А ті онӧ тӧдӧ?
Вот менӧ босьтасны да вӧччӧдасны; ме сідзи и ветлӧдла вӧччӧмӧн, либӧ сулала, либӧ пукала, кыдз сэн ковмас.
Шуӧны: со мый шуав, — и ме шуала.
Ӧтчыд синтӧмӧс ворсі...
Быд синлап улӧ меным анькытш тусь пуктісны...
Кыдз нӧ!
— А сэсся мыйын вӧлін?
— А сэсся бара пӧварӧ пыри.
— Мыйла нӧ бара тэнӧ пӧварас пуктісны?
— А вок менам пышйис.
— Но, а тэнад медводдза барыня бать ордын мыйӧн тэ вӧлін?
— А уна пӧлӧс должносьтъясын вӧвлывлі: первойсӧ казакын вӧлі, фалеторын вӧлі, садовникын, вӧвлі и понъясӧс велӧдысьын.
— Понъясӧс велӧдысьын?..
И понъяскӧд ветлывлін?
— Ветлывлі и понъяскӧд, но кулан выйӧдз доймылі: вӧвкӧд уси да и вӧвсӧ дойді.
Пӧрысь бариныдтӧ миян вывті скӧр вӧлі: тшӧктіс менӧ ньӧрйӧн нӧйтны да велӧдчыны сетны Москваӧ, сапӧг вурысь ордӧ.
— Кыдз велӧдчыны?
Да тэ, чайта, эн челядьӧн понъяссӧ велӧдны веськав?
— Да ар, этадз, мем вӧлі кызь саяс.
— Кутшӧм нӧ сэн велӧдчӧм кызь арӧн?
— Тыдалӧ, немтор, позьӧ, барин кӧ тшӧктіс.
Да сійӧ, бур вылӧ, регыд кулі, — менӧ и бӧр вайӧдісны сиктӧ.
— Кор нӧ тэ пӧварскӧй мастерствоас велалін?
Сучок лэптыштіс ассьыс омӧлиник да вижиник чужӧмсӧ да серӧктіс.
— Да сэтчӧ ӧмӧй велӧдчӧны?..
Пуӧны-пӧжалӧны жӧ бабаяс!
— Но, — шуи ме, — аддзылӧмыд тэ, Кузьма, унатор аслад нэмӧн!
Мый нӧ тэ ӧні чери кыйысяс вӧчан, чериыс кӧ тіян абу?
— А ме, батюшка, ог норась.
И слава богу, мый чери кыйысьӧ пуктісны.
А со ӧд мӧдӧс, ми кодьӧс жӧ, старикӧс — Андрей Пупырӧс — бумажнӧй фабрикаӧ, черпальнӧйӧ, барыня тшӧктіс сувтӧдны.
Грек, шуӧ, дась нянь сёйны.
А Пупырыссӧ ещӧ милӧсть вылӧ надейтчис: сылӧн двоюроднӧй племянникыс барскӧй контораын пукалӧ конторщикын: доложитны кӧсйысьӧма сы йылысь барынялы, казьтыштны.
Со тэныд и казьтыштіс!..
А Пупырь ме син водзын племянникыслы кок вылас юрбитіс.
— Семья эм тэнад?
Вӧвлін гӧтыра?
— Абу, батюшка, эг вӧвлы.
Татьяна Васильевна покойнича — шоныдін да югыдін сылы! — некодӧс эз лэдзлы гӧтрасьны.
Ен мед видзас!
Вӧлі шуӧ: ӧд ола жӧ ме сідз, нылын, кутшӧм балуйтӧм!
Мый налы колӧ?
— Мыйӧн нӧ тэ олан ӧні?
Жалованньӧ сетӧны?
— Кутшӧм, батюшка, жалованье!..
Сёянтор сетӧны — и сійӧ слава тебе господи!
Ёна довольнӧй.
Мед ен сетас кузь нэм миян госпожалы!
Ермолай бӧр воис.
— Пыж вӧчӧма, — шуис сійӧ сурова. — Мун зібйысла... тэ!..
Сучок котӧртіс зібла.
Коньӧр стариккӧд сёрнитігчӧж вӧралысь Владимир видзӧдлывліс сы вылӧ зывӧка нюмъялӧмӧн.
— Йӧй морт, — шуис сійӧ, кор мӧдыс муніс: — дзик велӧдчытӧм морт, мужик, сэсся немтор.
Дворӧвӧй мортӧн сійӧс шуны оз позь... и пыр ошйысис...
Кысь нӧ сылы вӧвсьыны актёрӧн, асьныд думыштӧй!
Весьшӧрӧ тӧждысянныд, изволитінныд сыкӧд сёрнитны!
Дас вит минута мысти ми пукалім нин Сучок пыжын.
(Понъяснымӧс ми колим керкаӧ кучер Иегудиил ки улӧ.)
Миянлы эз вӧв зэв лӧсьыд, но вӧралысьяс войтыр абу бӧрйысьысьӧсь.
Тшӧтшыд, бӧрладор помас сулаліс Сучок да йӧтласис; ми Владимиркӧд пукалім пуклӧс вылын.
Ермолай пуксис водзас, дзик нырас.
Кӧть вӧлі и пакляалӧма, но ми кок увъясын регыд тыдовтчис ва.
Шудыд вылӧ, поводдя вӧлі лӧнь, и пруд быттьӧ унмовсьӧма.
Ми кывтім зэв ньӧжйӧ.
Старик сьӧкыда нетшыштлывліс нюдз нюйтысь ассьыс кузь зібсӧ, коді вӧлі дзоньнас гартласьӧма ва пыдӧсса нюдзвиж турун сіясӧн; запанкилӧн тшӧкыд гӧгрӧс коръясыс сідзжӧ мешайтісны пыжлы мунны.
Коркӧ ми воим тростникъяс дорӧдз, и мӧдіс гаж.
Уткаяс шумӧн кыпӧдчывлісны прудйысь, на владенньӧясӧ виччысьтӧм воӧмысь повзьӧмнысла; лыйӧмъяс ӧттшӧтш гымӧдісны на бӧрся, и гажа вӧлі видзӧднысӧ, кыдз тайӧ дженьыд бӧжа лэбачьясыс тімбылясисны сынӧдын, сьӧкыда швачкысялісны ваӧ.
Став лыйӧм уткасӧ ми, дерт, эг вермӧ судзӧдны: кокниа ранитчӧмъясыс суналісны; мукӧдыс, дзикӧдз виӧмъясыс, усявлісны сэтшӧм тшӧкыд майерӧ, мый весиг Ермолайлӧн рысьлӧн кодь синмыс эз вермы найӧс аддзыны; но век жӧ ӧбед кежлӧ миян пыжным дорӧн тшӧтш тыри пӧткаӧн.
Владимир, Ермолайлы ыджыд радлӧм вылӧ, лыйсис лёка и быд веськавтӧм лыйӧм бӧрын шензис, видзӧдаліс да пӧляліс ружьесӧ, шай-паймунлікодь да, бӧрыннас, висьтавліс миянлы помкасӧ, мыйла сійӧ эз инмы.
Ермолай лыйліс, кыдзи пыр, зэв бура, ме — доза омӧля, кыдзи и век.
Сучок видзӧдлывліс миян вылӧ сэтшӧм морт моз, коді томысянь вӧлӧма барскӧй служба вылын, гежӧдика горӧдлывліс: «То, то нӧшта утка!» да дугдывтӧг гыжъяліс мышсӧ — эз кинас, а пельпомъяссӧ вӧрӧдӧмӧн.
Поводдя сулаліс зэв мича: еджыд, гӧгрӧс кымӧръяс выліті да ньӧжйӧ шлывгисны миян весьтӧд да ясыда тыдалісны ваын; гӧгӧр кышакыліс тростник; пруд мукӧдлатіыс сталь моз дзирдаліс шонді водзын.
Ми мӧдӧдчим мунны сиктӧ, кыдз друг миянкӧд лои вель омӧльтор.
Ми важӧн нин казялім, мый ваыс пыжын век неунаӧн содіс.
Владимирлы вӧлі тшӧктӧма коявны васӧ ортсӧ кӧшӧн, кодӧс менам водзвыв дасьтысьысь охотник гусялӧма сёрниӧн ылалӧм бабалысь, колӧкӧ пӧ, ковмас.
Удж муніс кыдз колӧ, кытчӧдз Владимир эз вунӧдчыв вӧчны сылы индӧм уджсӧ.
Но вӧралӧм помасигкежлӧ, быттьӧ прӧщайтчӧм могысь, уткаяс мӧдісны кыпӧдчавны сэтшӧм табунъясӧн, мый ми муртса вевъялім зарядитавны ружьеяснымӧс.
Лыйсьӧмнад ылалӧмӧн ми эг мӧвпыштлӧй немтор миян пӧв пыж состоянньӧ йывсьыд, — кыдз друг Ермолай ёна вӧрзьӧм вӧсна (сійӧ зілис судзӧдны виӧм утка да став тушанас ӧшӧдчис дор вылас), миян лёкиник судноторным пӧлыньтчис, гумовтчис да торжественнӧя мӧдӧдчис ва пыдӧслань, шудыд вылӧ, эз джуджыдінӧ.
Ми горӧдім, но вӧлі сёр нин: ӧти здук мысти ми сулалім голяӧдз ваын; миян гӧгӧр плавъялісны кулӧм утка шойяс.
Ӧні ме ог вермы казьтыштны серавтӧг повзьӧм да кельдӧдӧм чужӧмъяснысӧ менам ёртъяслысь (дерт, и менам чужӧмӧй эз торъяв сэк банйӧмнас); но сійӧ минутанас, висьтася, меным и юрӧ эз волы серамыс.
Ставным ми кутім ассьыным ружьеяснымӧс юр выланым, и Сучок, буракӧ, господалы подражайтны велалӧм вӧснаыс, лэптіс ассьыс зібсӧ вывлань.
Медводз торкис чӧв олӧмсӧ Ермолай.
— Тьфу тэ, юр воштысь! — нурбыльтіс сійӧ ваӧ сьӧлыштӧм бӧрын. — Кутшӧм ӧказия!
А ставыс тэ вӧсна, пӧрысь чӧрт! — содтіс сійӧ сьӧлӧмсяньыс Сучок дінӧ шыасигмоз. — Кутшӧм нӧ тайӧ пыж тэнад?
— Мыжа, — нурбыльтыштіс старик.
— Да и тэ бур, — водзӧ броткис менам вӧралысь, юрсӧ Владимирлань бергӧдӧм бӧрын: — мый видзӧдін?
Мый эн кояв?
Тэ, тэ, тэ...
Но Владимирлы эз нин вӧв сэтчӧдз, медым паныд шуны: сійӧ тіраліс кор моз, пиньясыс таркакылісны да дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс.
Кытчӧ воши сылӧн мича сёрниыс, сылӧн вежавидзан чувствоыс да асьсӧ донъялӧмыс!
Проклятӧй пӧв пыж ньӧжйӧник кӧвкъяліс ми кокъяс уланым...
Караб вӧян здукас ваыс миянлы кажитчис зэв кӧдзыдӧн, но ми регыд велалім.
Кор медводдза повзьӧмыс быри, ме видзӧдлі гӧгӧр; воськов дас сайын мисянь гӧгӧр быдмисны тростникъяс; ылын, на йывъясті, тыдаліс берег.
«Лёк!» думышті ме.
— Мый миянлы вӧчны? — юалі ме Ермолайлысь.
— А час, видзӧдлам: не узьны жӧ миянлы тані, — висьталіс сійӧ. — На, тэ, кут ружьесӧ, — шуис сійӧ Владимирлы.
Владимир кыв шутӧг кывзіс.
— Муна корся ляпкыдін, водзӧ висьталіс Ермолай падъявтӧг, кыдз быттьӧ быд прудйын непременнӧ должен лоны ляпкыдін, босьтіс Сучоклысь зіб да мӧдӧдчис береглань видзчысьӧмӧн пыдӧссӧ видлалігмоз.
— Да тэ кужан-ӧ вартчынысӧ? — юалі ме сылысь.
— Ог, ог куж, — кыліс сылӧн гӧлӧс тростник сайсянь.
— Но, сідзкӧ, вӧяс, — веськодьпырысь пасйыштіс Сучок, коді и водзсӧ повзис эз вӧйӧмысь, а миян скӧрмӧмысь, и ӧні, дзикӧдз успокоитчӧм бӧрын, сӧмын шочиника пӧльыштавліс да, тыдалӧ, эз кыв некутшӧм колӧм, медым вежны ассьыс положенньӧсӧ.
— И некутшӧм пӧльзатӧг згинитас, — нора содтіс Владимир.
Ермолай бӧрсӧ эз во часысь дыр.
Тайӧ часыс миянлы кажитчис дзонь нэм дыраӧн.
Первойсӧ ми горзім сыкӧд воча зэв частӧ; сэсся сійӧ шочджыка кутіс шыасьлыны миян горзӧмъяс вылӧ, бӧрыннас ланьтіс дзикӧдз.
Сиктын мӧдісны звӧнитны рытъя.
Мӧда-мӧд костын ми эгӧ сёрнитӧй, весиг зілим не видзӧдны ёрта-ёрт вылӧ.
Уткаяс шлывъялісны ми юръяс весьтын; мукӧдыс заводитлісны пуксьыны миян дінӧ, но друг кыпӧдчылісны вывлань, кыдз шусьӧ, «сюръяӧн», да горзігтыр лэблісны ылӧ.
Ми заводитім изӧймитны.
Сучок лапйӧдліс синъяснас, быттьӧ узьны лӧсьӧдчис.
Коркӧ сэсся, висьтавны позьтӧм радлун вылӧ, Ермолай воис.
— Но, мый?
— Вӧлі берегын; ляпкыдін аддзи...
Мунамӧй.
Ми кӧсйим пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчыны, но Ермолай первой кыскис ваувса зепсьыс гез, кӧрталіс лыйӧм уткаяссӧ кокъясӧд, курччис кыкнан помсӧ пиньнас да келіс водзӧ.
Владимир сы бӧрся, ме Владимир бӧрын.
Сучок медбӧрын.
Берегӧдз вӧлі воськов кыксё кымын; Ермолай муніс повтӧг да сувтлытӧг (сэтшӧм бура сійӧ пасъялӧма туйсӧ), сӧмын шочиника горӧдлывліс: «Шуйгавывджык, — сэн веськыдвылас джум!» либӧ: «Веськыдвывджык, — сэтчӧ шуйгавылас сибдан»...
Мукӧддырйи ваыс вӧлі миянлы голяӧдзным, и гоз-мӧдысь коньӧр Сучок, коді вӧлі миянысь ставнымысь ичӧтджык тушанас, тшӧкмунлі ванас да лэдзавліс болькъяс.
«Но, но, но!» — скӧра горӧдлывліс сы вылӧ Ермолай, — и Сучок курасьліс кияснас, булькӧдчис кокъяснас, чеччавліс да пыр петліс ляпкыдджыкинӧ, но весиг медсьӧкыд здукъяснас эз решитчыв кутчысьны менам сюртук пӧлаӧ.
Мудзӧсь, няйтӧсьӧсь, кӧтасьӧмаӧсь, ми воим коркӧ берегӧ.
Час кык мысти ми ставным пукалім ыджыд турун сарайын да лӧсьӧдчим ужнайтны, паськӧмным мыйтакӧ вӧлі шуралӧма нин.
Кучер Иегудиил, морт вывті ньӧжмыд, сьӧкыда вӧрысь, варовитысь да унзіль, сулаліс ворота дорын да зіля гӧститӧдіс Сучокӧс табакӧн.
(Ме казялі, мый кучеръяс Россияын зэв регыдӧн тӧдмасьӧны.)
Сучок чушкис лёкысь, восӧдтӧдзыс: сьӧласис, кызіс да, тыдалӧ, кыліс ыджыд долыдлун.
Владимир вӧлі жугыль, чукыльтлывліс юрсӧ боквыв да сёрнитіс этша.
Ермолай чышкаліс миянсьыным ружьеяс.
Зӧръя рок виччысигӧн понъяс вывті тэрыба нюкльӧдлісны бӧжъяснысӧ; вӧвъяс гымӧдчисны да гӧрдлісны лэбулын...
Шондіыс лэччӧ нин; паськыд чимгӧрд визьясӧн чепсасисны сылӧн бӧръя югӧръясыс; зарни кымӧрторъяс вольсассисны енэжӧд пыр посньыдджыка да посньыдджыка, быттьӧ мыськӧм, сыналӧм вурун...
Сиктын юралісны сьыланкывъяс.
Бежин луд
Вӧлі июль тӧлысся зэв мича лун, сэтшӧм лун, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын сэк, кор бур поводдя пуксьӧ дыр кежлӧ.
Асывсянь енэжыс сэзь; асъя кыаыс оз ыпъяв пӧжарӧн: сійӧ паськалӧ небыдик алӧй рӧмӧн.
Шонді — абу би кодь дон, кыдзи жар кос поводдя дырйи, абу пемыдгӧрд, кыдзи овлӧ лёк поводдя водзын, а яръюгыд да мелі — петӧ векньыдик кузьмӧс кымӧр сайысь, гажаа дзирдыштлас да пырас еджговлӧз ру пытшкӧ.
Кузьмӧс кымӧрлӧн вылысладорыс ӧзъяс змейясӧн; дзирдалӧмыс эзысьлӧн дзирдалӧм кодь...
Но вот бара сявкнитісны ворсан югӧръяс, — и гажаа, и кыпыда, быттьӧ лэбӧ вывлань, кайӧ вына, югыд шонді.
Лун шӧр гӧгӧр енэжын, вылын, чукӧрмӧны зэв уна гӧгрӧс кымӧръяс, зарни-руд рӧмаӧсь, небыдик еджыд дораӧсь.
Быттьӧ паськыда ойдӧм ю вылын діяс, лӧзов сӧдз сынӧдын найӧ пӧшти оз вӧрзьыны места вывсьыныс; водзынджык, енэжтасланьыс, кымӧръяс вешъялӧны, чукӧрмӧны, лӧз енэжыс на костӧд оз нин тыдав; но асьныс найӧ сэтшӧм жӧ югыдлӧз рӧмаӧсь, кыдзи енэж: югыдӧсь, шоныдӧсь.
Енэжлӧн рӧмыс еджговлӧз, кокньыдик, лунтыр оз вежсьыв и быдлаын пыр ӧткодь; некӧн оз пемды, оз сукмы зэра кымӧр; гашкӧ кӧнкӧ ӧшйыласны вылысянь увлань лӧзов визьяс: сэні буситӧ муртса тӧдчыштан зэр.
Рытладор тайӧ кымӧръясыс вошӧны; медбӧръяясыс на пытшкысь, сьӧдоватӧсь да рудоватӧсь, быттьӧ тшын, кельыдгӧрд чукӧръясӧн водӧны лэччысь шонділы паныд; сійӧ местаас, кытчӧ шондіыс лэччӧ сэтшӧм жӧ лӧня, кыдзи петӧ асывнас, алӧй кыалӧн рӧмзьӧмыс недыр сулалас пемдӧм му весьтын, и надзӧник, кусліг-ӧзйылігтыр, быттьӧ зэв видзчысигтырйи нуан сись, ӧзъяс енэжын рытъя кодзув.
Татшӧм лунъясад став рӧмыс небыдик; югыд, но синтӧ оз ёр; быттьӧ став вылас тыдалӧ кутшӧмкӧ лӧньӧм пас.
Татшӧм лунъясӧ мукӧддырйи овлӧ зэв жар, корсюрӧ весиг «пӧжӧ» муяс скат бокъясын; но тӧлыс вӧтлӧ, разӧдӧ чукӧрмӧм жарсӧ, и гартчысь тӧвныръяс, — кодъяс петкӧдлӧны мича поводдялысь дыр кежлӧ пуксьӧмсӧ, — еджыд джуджыд сюръяясӧн гуляйтӧны туйяс вывті, муяс вомӧн.
Сӧстӧм кос сынӧдын кылӧ шыдӧсатурун дук, вундӧм сю дук, греча дук; весиг вой пуксьытӧдз час войдӧр оз овлы уль ру.
Татшӧм поводдя колӧ му вылын уджалысьлы нянь идралігӧн.
Дзик вот татшӧм лунӧ ме ӧтчыд таръяс бӧрся кыйси Чернскӧй уездын, Тульскӧй губернияын.
Кыйи ме вель уна пӧтка; тыра сумка ёна дойдӧ пельпомӧс; рытъя кыа кусӧ нин вӧлі, и сынӧдыс кӧть лэччӧм шонді югӧръясысь эз нин югзьы, вӧлі еджыдалӧ на, но заводитісны нин пемдыны да паськавны кӧдзыд вуджӧръяс, кор ме лӧсьӧдчи, медбӧрти, мунны гортӧ.
Тэрыба восьлалі кустъясӧн тырӧм кузь «пласт» вывті, кайи нӧрыс йылӧ, и — веськыдвылысь, тупу вӧра да ылын тыдалысь ляпкыдик еджыд вичкоа места пыдди, ме аддзи дзик тӧдтӧм места.
Кок улын куйлӧ вӧлі векньыдик сён; а меным паныдӧн тшем сулалӧ пипу вӧр.
Ме сувті, видзӧдлі гӧгӧр...
«Со! — думышті: — да тайӧ ме сӧвсем эг сэтчӧ веськав: ме вывті пыри веськыдвывлань», да, аслам ылалӧм вылӧ шензигтыр, ӧдйӧджык лэччи нӧрыс йывсьыс.
Ме пырысьтӧм-пыр жӧ веськалі кӧдзыд уль ру пытшкӧ, быттьӧ пыри кӧбрегӧ; кузь, сук туруныс сён пыдӧсас вӧлі дзик ва, югъялӧ, быттьӧ еджыд, шыльыд пызандӧра; мунны сэті вӧлі кыдзкӧ шуштӧм.
Ме регыдджык кайи мӧдарладорас да мӧді, шуйгавыв сетчӧмӧн, пипу вӧр пӧлӧныс.
Бордъя шыръяс лэбалӧны нин вӧлі узьысь пу йывъяс весьтті, шумтӧг гӧгралӧны, тіралӧны рӧмыд сынӧдын; ӧдйӧ да веськыда лэбис выліті сёрмӧм варыш, тэрмасис аслас позъяс.
«Вот мыйӧн ме пета эсійӧ пельӧсас, — думайта ачым, — сэні пыр жӧ и сюрас туйыс; — а верст мында лишнӧй гӧгӧрті!»
Вои коркӧ вӧр дорӧдзыс, но сэні эз вӧв некутшӧм туй; кутшӧмкӧ ляпкыдик кустъяс сулалӧны ме водзын гӧгӧр, а кустъяс саяс, ылын-ылын, тыдалӧ тыртӧм поле.
Ме бара сувті.
«Мый нӧ тайӧ?
Кӧн нӧ ме?»
Ме куті думайтны, кыдзи да кытчӧ волі ме лунтырӧн...
«Со мый!
Да тайӧ ӧд Парахинскӧй кустъяс! — горӧді ме медбӧрти: — Дерт жӧ!
Со тайӧ, тыдалӧ, Синдеевскӧй рас...
Да кыдзи нӧ ме татчӧ пыри?
Татшӧм ылӧдз?..
Дивӧ!
Ӧні бара ковмас веськыдвыв сетчыны».
Ме мӧді веськыдвылӧ кустъяс пӧвстӧд.
А вой ӧтарӧ матысмӧ, пемдӧ, быттьӧ чардалан кымӧр; кажитчӧ, быттьӧ рытъя уль руыскӧд тшӧтш кайӧ и весиг вылісяньыс тшӧтш киссьӧ пемыдыс.
Меным сюри кутшӧмкӧ тырӧм туй, ме мӧдӧдчи туй вывтіыс, видзӧда водзӧ.
Ставыс гӧгӧр ӧдйӧ пемдӧ, лӧньӧ, — толькӧ ватшканъяс шочиника горӧдласны.
Неыджыд войся лэбач шы ни тӧв уліті лэбзис небыдик бордъяснас, пӧшти зурасис меӧ да садьтӧгыс тювкнитіс бокӧ.
Ме петі кустъяс дорӧ да мӧді му борйӧд.
Ылысь нинӧм нин он вӧлі вермы рӧзьнитны: ӧдва-ӧдва тыдалыштӧ еджгов муыс; сы сайын ӧтарӧ паськалӧ, матысмӧ шуштӧм пемыд.
Кӧдзалысь сынӧдын ӧдва кылӧ менам кок шыӧй.
Кельдӧдӧм енэжыс кутіс бара лӧзӧдны, — но сійӧ вӧлі войся лӧз нин.
Петісны кодзувъяс, пондісны тіравны, вӧрӧшитчыны енэжын.
Мый ме чайті раскӧн, сійӧ вӧлӧма гӧгрӧс пемыд нӧрыс.
«Да кӧн нӧ тайӧ ме?» — шуи ме бара ыджыд гӧлӧсӧн; коймӧдысь сувті да видзӧдлі аслам пеганӧй виж английскӧй пон вылӧ, Дианка вылӧ — став нёль кокаяс пытшкысь сійӧ вӧлі медвежӧра пемӧс.
Но тайӧ вежӧра нёль кока пемӧсыс сӧмын ӧвтыштіс бӧжнас, жугыля видзӧдліс мудзӧм синъяснас и эз сет меным некутшӧм дельнӧй сӧвет.
Меным лои яндзим сы водзын, и ме ӧдйӧджык мӧдӧдчи водзӧ, быттьӧ друг казялі, кытчӧ колӧ мунны, кытшовті нӧрыссӧ да вои гӧрӧм му вылӧ, сёнӧ.
Шемӧс босьтіс менӧ.
Сёныс тайӧ вӧлі пӧшти дзик ньывкӧс бокъяса пӧрт кодь; сён пыдӧсас чурвидзӧ-сулалӧ кымынкӧ гырысь еджыд из, — быттьӧкӧ найӧ лэччӧмаӧсь сэтчӧ кутшӧмкӧ гуся сӧвет вылӧ, — и сэтшӧм шы ни тӧв да гажтӧм вӧлі сэні, сэтшӧм улын да сэтшӧм жугыля ӧшалӧ сы весьтын енэжыс, — сьӧлӧмӧй менам быдӧн топавлі.
Кутшӧмкӧ ичӧтик пемӧс нора типӧстіс изъяс костас.
Ме ӧдйӧджык кайи бӧр нӧрыс йылас.
Ӧнӧдз ме пыр на надейтча вӧлі корсьны гортӧ мунан туй; но сэки гӧгӧрвои, мый ме дзикӧдз ылалі, да, местаяс вылӧ видзӧдтӧг нин, — пемыдысла пӧшти нинӧм нин вӧлі оз и тыдав, — мӧді веськыда, кодзувъяс серти.
Часджын кымын муні ме тадзи, ӧдва кокӧс кыска.
Кажитчӧ, нэм эг волывлы ме татшӧм гажтӧминӧ: некӧн оз тыдав би, оз кыв некутшӧм шы.
Ӧти ляпкыдик нӧрыс бӧрся мунӧ мӧд сэтшӧм жӧ нӧрыс, помтӧг куйлӧны муяс и муяс, кустъяс быттьӧ мусьыс друг петӧны менам ныр улын.
Ме век муна да лӧсьӧдча нин вӧлі водыштлыны кытчӧкӧ асылӧдзыс, кыдз друг ме вои зэв джуджыд кыр дорӧ.
Ме ӧдйӧджык бӧр дерниті кокӧс да пемыд пырыс аддзи ылысь водзысь зэв паськыд шыльыдін.
Меладорсянь мегыр моз кытшовтӧ шыльыдінсӧ паськыд ю; корсюрӧ тӧкӧтьӧ югнитлӧ сталь рӧмӧн ваыс, петкӧдлӧ, кодарӧ визувтӧ юыс.
Нӧрысыс, кӧні ме сулала вӧлі, помасьӧ пӧшти зӧм кырйӧн; джуджыд кырйыс, быттьӧ торъя нин пемыдӧн, сьӧдӧн, кыпӧдчӧ лӧзов сынӧдас; дзик менам кок улын, пельӧсас, кӧн кырйыс лэччӧ шыльыдінас, ю дорас, — тані ваыс вӧлі дзик лӧнь, быттьӧ пемыд рӧмпӧштан куйлӧ, — самӧй кыркӧтш улас ыпъялӧны гӧрдӧн, тшынасьӧны ӧти-мӧд дінас кык би.
Сэні вуджрасьӧны, нокошитчӧны йӧз, корсюрӧ биыс югдӧдлӧ кудриа ичӧтик юрлысь водзладорсӧ...
Ме гӧгӧрвои, медбӧрти, кытчӧ менам пырсьӧма.
Тайӧ лугыс матігӧгӧрын вӧлі нималӧ Бежа Лудӧн...
Но мунны гортӧ некыдз нин эг вермы, торъя нин войын: кокъясӧй менам лигышмунӧмаӧсь мудзӧмла.
Ме шуи мунны бияс дорӧ да бидорса йӧзыскӧд, кодъясӧс чайті гуртовщикъясӧн, виччысьны кыа петӧм.
Ме лючки лэччи кыр йылысь, но эг на удит лэдзны киысь медбӧръя увсӧ, кытчӧ ме кутчыси, мед ог усь, кыдзи кык ыджыд, кузь гӧна еджыд пон, лёкысь увтігтырйи, уськӧдчисны ме вылӧ.
Гора челядь гӧлӧсъяс кылісны би дорын; кык-куим детина ӧдйӧ чеччисны муысь.
Ме шыаси налы.
Найӧ котӧртісны ме дінӧ, чукӧстісны понъяссӧ, — понъяслы медся дивӧ лои менам Дианкалӧн локтӧмыс, — и ме матыстчи би дорӧ.
Бияс дорын пукалысь йӧзсӧ ме чайті гуртовщикъясӧн.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ крестьянскӧй челядь орчча сиктсьыс видзӧны вӧвъяс.
Гожся жар пӧраӧ вӧвъясӧс миян вӧтлӧны вой кежлӧ йирсьыны видз вылӧ: лунын гутъясла да лӧдзьясла некутшӧм спокой эськӧ эз вӧв налы.
Вӧтлыны рытгорув да вайны асъя кыа петӧм бӧрын вӧв табун — ыджыд праздник крестьянскӧй челядьлы.
Шапкатӧмӧсь, важиник пасяӧсь, пукалӧны найӧ медзбой клячаяс вылас, лэбӧны гажаа горзіг, шутлялігтыр, шенасьӧны кияснаныс, кокъяснаныс, вылӧдз чеччыштласны, гораа сералӧны.
Кокньыдик бус виж сюръяӧн кайӧ да вӧтчӧ бӧрсяньыс туй кузя; ылӧдз кылӧ вӧв кок шы; вӧвъяс гӧнитӧны, чошкӧдӧмаӧсь пельяссӧ; медводзын, бӧжсӧ лэптӧма да, помала кокъяссӧ вежлалігтыр, мыськӧ кутшӧмкӧ рыжӧй вӧв, дзугсьӧм бурысяс сибдӧмаӧсь йӧн юръяс.
Ме висьталі челядьлы, ылалі, мися, да пукси на дінӧ.
Найӧ юалісны менсьым, кытысь ме, ланьтлісны, вешйыштісны.
Ми неуна сёрнитыштім.
Ме воді йирӧм коръя куст улӧ да куті видзӧдны.
Гӧгӧр вӧлі зэв мича: бияс дорын тіралӧ да быттьӧ кусӧ, вошӧ пемыдас, гӧгрӧс гӧрдов кытш; биыс ыпнитлас да корсюрӧ шыбитлас тайӧ кытш саяс югӧръяс; вӧсньыдик би тювкнитлас, нюлыштас коръястӧм бадь ньӧр да пыр жӧ и вошӧ; кузь, ёсь вуджӧръяс пырыштласны здук кежлӧ, асланыс пайысь котӧртласны би дорӧдз: пемыдыс вермасьӧ югыдкӧд.
Мукӧддырйи, кор биыс неуна лӧньыштлас да югыд кытшыс векнявлас, чинлас, пемыдсьыс друг тыдовтчылас сэк вӧв юр, гнедӧй, либӧ еджыд, — сюся, кузь турун аклялігмоз, веськодя видзӧдлас миян вылӧ да бӧр копыртчас, вошӧ.
Сӧмын кылӧ, кыдзи сійӧ йирсьӧ да прыськайтӧ.
Югыдінсяньыс омӧля тыдалӧ, мый вӧчсьӧ сэні, пемыдас, сы понда матігӧгӧрсӧ быттьӧ ставсӧ сайӧдӧма вӧлі сьӧд занавесӧн; но ылынджык, енэжтасланяс, тӧкӧтьӧ тыдыштӧны вӧлі нӧрысъяс да вӧръяс.
Сӧмын пемыд, сэзь енэжыс зэв вылын сулалӧ миян весьтын аслас мичлуннас.
Лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылын, — кылӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс сӧстӧм дук — гожся вой дук.
Некӧн оз кыв пӧшти некутшӧм шы...
Толькӧ шочиника юын друг гора гыбыштлас ыджыд чери, да вадорса баддьыс чуть кышакылыштас тӧкӧтьӧ волыштӧм гыысь...
Толькӧ бияс надзӧник трачкакылӧны.
Детинкаяс пукалӧны вӧлі би дорын; сэн жӧ пукалӧны и сійӧ кык понйыс, кодъяслы зэв окота вӧлі менӧ сёйны.
Найӧ дыр на лӧгалісны ме вылӧ, унзіль синъяснаныс би вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр, корсюрӧ эралісны, асьнысӧ зэв вылӧ пуктігтыр, первойсӧ эралісны, а сэсся кутісны омӧлика никсыны, быттьӧ налы зэв дӧсаднӧ вӧлі, мый эз удайтчы менӧ пурны.
Ставыс сэні вӧлі вит детина: Федя, Павлуша, Илюша, Костя да Ваня.
(Найӧ сёрни серти ме тӧдмалі налысь нимъяссӧ да кӧсъя ӧні жӧ тӧдмӧдны накӧд лыддьысьысьӧс.)
Медыджыдыслы, Федялы, ті эськӧ сетінныд ар дас нёль.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдіник тушаа, вӧсньыдик, мича ныр-вома, кудриа еджыд юрсиа, лӧз синъяса, пыр долыда нюмъялысь детинка.
Сійӧ вӧлі, тыдалӧ, озыр семьяысь и абу нуждаысь петӧма поле вылӧ, а прӧста, ворсӧм могысь.
Вылас сылӧн вӧлі виж каймаа ситеч дӧрӧм; дженьыдик выль армяк, кодӧс плавгӧма мышку вылас, тӧкӧтьӧ ӧшйӧма векньыдик пельпомъясас; югыдлӧз вӧнь помас ӧшалӧ сынан.
Дженьыдик гӧленя сапӧгыс сылӧн вӧлі аслас — абу батьыслӧн.
Мӧд детинаыслӧн, Павлушалӧн, юрсиыс вӧлі дзуг, сьӧд, синъясыс рудӧсь, черлыясыс паськыдӧсь, чужӧмыс кельыд, писти сера, вомыс паськыд, но лӧсьыд, юрыс зэв ыджыд, кыдз шуласны, сур пӧрт кодь, тушаыс латшкӧс, быттьӧ мусянь тэчӧма.
Детинка эз вӧв зэв мича, — мый и шуны! — но меным сійӧ сьӧлӧм вылӧ воис: синъясыс сылӧн вӧліны зэв вежӧраӧсь, видзӧдӧны веськыда, да и гӧлӧсас сылӧн кылӧ вӧлі вынйӧр.
Паськӧмӧн тшапитчыны сійӧ эз вермы: став паськӧмыс вӧлі увпыш дӧра дӧрӧм да дӧмасӧсь дӧра гач.
Коймӧдыслӧн, Илюшалӧн, чужӧмыс оз вӧлі синмад шыбитчы: нюжалӧм, гӧрба ныра, видзӧдӧ висян, тӧждысян синъясӧн; топӧдӧм паръясыс эз вӧрны, зумыштчӧм синкымъясыс век кынмӧмаӧсь места вылас, — сійӧ быттьӧ пыр куньтыралӧ синсӧ би югӧръясысь.
Сылӧн вижов-еджыд юрсиыс кӧса пратьясӧн чурвидзӧ ляпкыдик, ичӧтик гын шапка увсьыс, — шапкасӧ кыкнан кинас ӧтарӧ лэдзлывліс пельӧдзыс.
Кокас сылӧн вӧлі выль лапти да еджыд нямӧд; коскӧдыс кыз гезйӧн куим пӧв гартовтӧма, вӧнясьӧма сӧстӧм сьӧд дукӧс вывтіыс.
И сылы, и Павлушалы, видзӧдны, вӧлі дас кык арӧсысь не унджык.
Нёльӧдыс, Костя, ар даса детинка, кыпӧдліс менсьым любопытствоӧс зумыша да жугыля видзӧдӧмнас.
Чужӧмыс сылӧн ичӧтик, косіник, беринӧсь, увланьыс ёсь, урлӧн кодь; вомдоръясыс ӧдва тӧдчыштӧны; но торъя нин вӧлі синмад шыбитчӧны сылӧн гырысь, югъялысь сьӧд синъясыс: сідзи и кажитчӧ, быттьӧ найӧ кӧсйӧны мыйкӧ висьтавны, но сэтшӧм кывъясыс, кутшӧмъяс колӧны, сёрниас абуӧсь, — сылӧн абуӧсь сэтшӧм кывъясыс.
Сійӧ вӧлі омӧлик, ичӧтик тушаа да лёкиник паськӧма.
Медбӧръясӧ, Ваняӧс, ме первойсӧ эг и казяв: сійӧ куйлӧ вӧлі муас шы ни тӧв, водӧма рӧгӧза улӧ, сӧмын шочиника мыччывлӧ кудриа русӧй юрсӧ.
Тайӧ детинаыслы вӧлі ар сизим на сӧмын.
Тадзи ме куйла куст улын, бокынджык, да видзӧда детинкаяс вылӧ.
Ӧти би вылас ӧшалӧ неыджыд пӧрт; сэні пусьӧ картупель.
Павлуша сулалӧ пӧрт дорас пидзӧс вылас, зурӧдӧ чагторйӧн пуан ваас.
Федя куйлӧ гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, дукӧс пӧлаяссӧ шевгӧдӧма.
Илюша пукалӧ Костякӧд орччӧн да сідз жӧ пыр видзӧдӧ би вылӧ, куньтыралӧ синъяссӧ.
Костя лэдзӧма юрсӧ да видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ.
Ваня куйлӧ вӧлі шы ни тӧв рӧгӧза улын.
Ме ланьті, быттьӧ унмовси.
Недыр мысти челядь бара кутісны сёрнитны.
Первой найӧ сёрнитісны ӧти-мӧдтор йылысь, аскиа уджъяс йылысь, вӧвъяс йылысь; но друг Федя бергӧдчис Илюшалань да, быттьӧ орлӧм сёрни выльысь панӧм бӧрын, юаліс сылысь:
— Но, и мый жӧ, сідзи и аддзылін тэ олысяӧс?
— Эг, ме сійӧс эг аддзыв, да сійӧс оз и позь аддзыны, — вочавидзис Илюша ичӧтик, сибдӧм гӧлӧсӧн, — гӧлӧсыс тайӧ зэв лӧсялӧ вӧлі сы чужӧмлы: — кывлі...
Да и эг ме ӧтнам.
— А сійӧ тіянын кӧні олӧ? — юаліс Павлуша.
— Важ рольняын.
— А ті ӧмӧй фабрикаас ветлывланныд?
— Кыдз жӧ, ветлывлам.
Ми воккӧд, Авдюшкакӧд, лисовщикын уджалам.
— Видзӧдтӧ — фабричнӧйяс!..
— Но, кыдз жӧ тэ сійӧс кывлін? — юаліс Федя.
— А со кыдзи.
Лои миянлы Авдюшка воккӧд, да Фёдор Михеевскийкӧд, да Кӧсӧй Ивашкакӧд, да мӧд Ивашкакӧд — Гӧрд Керӧсысь, да нӧшта Сухоруков Ивашкакӧд, да нӧшта вӧліны сэні мукӧд детинаяс; став зонпосниыс вӧлі морт дас — став сменаыс дзоньнас; но и лои миянлы рольняын узьны, не быть, — а сідзи лои узьны..
Надсмотрщик Назаров эз тшӧкты, шуӧ: мый пӧ тіянлы, челядь, гортад кыскасьны; аски уджыс уна, ті, челядь, гортаныд энӧ мунӧй.
Вот ми кольччим да куйлам ставным ӧтлаын, и кутіс Авдюшка сёрнитны, а мый нӧ, зонъяс, олыся кӧ локтас?..
И эз на удит шуны Авдейыд, кыдзи друг миян юр весьтын кодкӧ кутіс ветлӧдлыны; но а куйлам ми вӧлі уліас, а сійӧ кутіс ветлыны выліас, кӧлеса дорас.
Кылам ми: ветлӧ, плакаясыс кок улас сідзи и лайкъялӧны, сідзи и дзуртӧны; вот прӧйдитіс сійӧ миян юр весьтті; ваыс друг кӧлеса вывтіыс кыдзи ызӧбтас, ызӧбтас, кӧлесаыс мӧдіс шуркйыны-бергавны; но а пыкӧдъяссӧ дворечыслысь лэдзӧма.
Ми шензям: — коді нӧ найӧс лэптіс, мыйла ваыс мӧдіс петны; но а кӧлесаыс бергаліс, бергаліс да и сувтіс.
Муніс сійӧ бара ӧдзӧс дорас выліас, да поскӧдыс кутіс лэччыны, да сідзи лэччӧ, быттьӧ оз тэрмась; пос тшупӧдъясыс кок улас быттьӧ ружтӧны...
Но локтіс сійӧ миян ӧдзӧс дорӧ, сулыштіс, сулыштіс, — ӧдзӧсыд друг дзирйыв и воссис.
Повзим ми, видзӧдам нинӧм абу...
Друг, аддзам, ӧти тшанлӧн пожйыс вӧрзис, кайліс, сунліс, ветлӧдліс, ветлӧдліс тадзи сынӧдас, быттьӧ кодкӧ пожъялӧ сійӧс, да и бӧр места вылас пуксис.
Сэсся мӧд тшанлӧн крукыс лэччис тув йылысь да бӧр тув йылӧ ӧшйис; сэсся быттьӧ кодкӧ ӧдзӧс дорӧ муніс, да друг кыдз тай кызӧктіс, кыдзи кутіс несъявны, быттьӧ ыж кутшӧмкӧ, да сэтшӧм гораа...
Ми сідзи чукӧрӧн и гылалім, мӧда-мӧд улӧ пырим.
Ёна жӧ ми сэки повзим!
— Со ӧд! — шуис Павел. — Мыйла нӧ сійӧ кызіс?
— Ог тӧд; гашкӧ, уль руысла.
Ставныс ланьтыштлісны.
— А мый, — юаліс Федя: — картупельыд пусис?
Павлушка видліс.
— Эз на, кын на...
Кылан, гыбыштіс, — шуис сійӧ да бергӧдіс чужӧмсӧ юланьӧ: — буракӧ, сир...
А со кодзув уси.
— Чӧвлы, ме тіянлы, вокъяс, висьтала, — заводитіс Костя вӧсньыдик гӧлӧсӧн: — кывзӧй, тӧндзи мый тятя ме дырйи висьтавліс.
— Но, кывзам, — быттьӧ ыджыд морт ичӧт мортлы шуис Федя.
— Ті ӧд тӧданныд Гаврилаӧс, слӧбӧдаса плӧтникӧс?
— Но да; тӧдам.
— А тӧданныд он ті, мыйла сійӧ век сэтшӧм жугыль, пыр чӧв олӧ, тӧданныд?
Вот мыйла сійӧ сэтшӧм жугыль; мунӧма сійӧ ӧтчыд, тятя висьталіс, мунӧма сійӧ вӧрӧ ӧрешки вотны.
Вот мунӧма сійӧ вӧрӧ ӧрешки вотны, да и ылалӧма; пырӧма, код тӧдас, кытчӧ.
Ветлӧма сійӧ, ветлӧма, вокъясӧй, — оз!
Оз сюр туйыс; а ывлаын вой нин.
Вот и пуксьӧма сійӧ пу дорӧ; вай пӧ виччыся асылӧдзыс, — пуксьӧма да и вугыртӧма.
Вот вугыртӧма и друг кылӧ, кодкӧ сійӧс чуксалӧ.
Видзӧдӧ — некод абу.
Сійӧ бара вугыртӧма, — бара кодкӧ чуксалӧ.
Сійӧ бара видзӧдӧ: а сы водзын, ув вож вылын, русалка пукалӧ, качайтчӧ да сійӧс ас дінас корӧ, а ачыс кочкалӧмӧн сералӧ...
А вӧлі тӧлысь югыд, зэв югыд, сэтшӧм югыд, ставыс лючки тыдалӧ.
Вот корӧ русалкаыд сійӧс, да сэтшӧм сійӧ ачыс, русалкаыс, югыд да еджыд пукалӧ ув вож вылын, быттьӧ кутшӧмкӧ ляпапи либӧ гурина, — а либӧ ещӧ гыч овлӧ сэтшӧм жӧ еджгов, эзысь кодь...
Гаврила плӧтникыд садьтӧгыс повзьӧма, муса вокъясӧй, а русалкаыд пӧ пыр сералӧ да сійӧс дінас этадз кинас чуксалӧ.
Гаврила весиг чеччылас нин, кӧсъяс мунны русалка дінӧ, муса вокъясӧй, да, тыдалӧ, ен сетӧма бур мывкыд: сійӧ чӧвтас пернапас...
А кутшӧм ӧд сьӧкыд сылы вӧлі пернапасасьнысӧ, муса вокъясӧй; шуӧ: киӧй пӧ дзик из кодь, оз куснясь...
Ак, тэ сэтшӧм-татшӧм, а!..
Вот кор сійӧ чӧвтас пернанас, муса вокъясӧй, русалкаыд дугдас серавны, да друг кыдзи бӧрддзас...
Бӧрдӧ пӧ сійӧ, муса вокъясӧй, синвасӧ юрсинас чышкалӧ, а юрсиыс турунвиж, быттьӧ пыш.
Вот, видзӧдӧма, видзӧдӧма сы вылӧ Гаврилаыд да и кутӧма сылысь юасьны: «Мый тэ, вӧрса зелля, бӧрдан?» А русалка шуас сылы: «Эн кӧ пӧ эськӧ тэ пернапасась, да олін кӧ эськӧ тэ мекӧд — гажӧдчин нэм чӧжыд; а бӧрда ме, шогся сы понда, мыйла тэ пернапасасин; да ог ӧтнам ме шогсьыны кут: шогсьы жӧ и тэ тшӧтш нэм чӧжыд».
Сэки сійӧ, муса вокъясӧй, вошӧма, а Гаврилаыд эськӧ пыр жӧ и гӧгӧрвоӧма, кыдзи сылы вӧрсьыс петны...
А сӧмын сэсянь вот сійӧ пыр жугыльпырысь ветлӧдлӧ.
— Со ӧд! — шуис Федя недыр чӧв олӧм мысти: — да кыдз нӧ сійӧ вермӧ, татшӧм вӧрса омӧльыс, крещенӧй лолӧс тшыкӧдны, — мортыс ӧд сылысь эз кывзы?
— Да вот, мун тэ да тӧлкуйт! — шуис Костя. — И Гаврила висьталӧ, гӧлӧсыс пӧ сылӧн сэтшӧм вӧсньыдик, нориник, жабалӧн кодь.
— Тэнад батьыд ачыс тайӧ висьтавліс? — юаліс Федя.
— Ачыс.
Ме куйла вӧлі пӧлатьын, ставсӧ кывлі.
— Дивӧ!
Мыйла сылы шогсьынысӧ?..
А, тыдалӧ, сійӧ русалкаыслы сьӧлӧм вылас воӧма, чуксалӧ кӧ вӧлі сійӧс.
— Да, сьӧлӧм вылас тэд воӧма! — шыасис Илюша. — Кыдз жӧ!
Гильӧдны сійӧ кӧнкӧ вӧлі кӧсйӧ, вот сылы мый вӧлі колӧ.
Вот мый налы колӧ, русалкаясыдлы.
— А пӧди и тані кӧнкӧ эмӧсь русалкаясыд, — шуис Федя.
— Абу, — вочавидзис Костя: — тані сӧстӧм места, паськыд места.
Медсясӧ сійӧ, мый ваыс матын.
Ставныс ланьтісны.
Друг, кӧнкӧ ылын, кыліс кузя жуньган, пӧшти лӧвтан шы, сэтшӧм шы, кутшӧмъяс кывлӧны мукӧддырйи дзик шы ни тӧв кадын, кыптӧны, сулалӧны сынӧдын, да надзӧник разалӧны, быттьӧ лӧньӧны.
Кывзыны кутан, — быттьӧ нинӧм и абу, а жуньгӧ.
Быттьӧкӧ, кодкӧ кузя-кузя горӧдіс кӧнкӧ зэв ылын, а кодкӧ мӧд быттьӧ шыасис сылы вӧрас вӧсньыдик, гажа серамӧн, и тӧкӧтьӧ кылыштан шутёвтӧм шы лэбис ю кузя.
Челядь видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, дрӧгмуніны...
— Господьӧй-енмӧй! — гусьӧник шуис Илья.
— Ок, ті, ракаяс! — горӧдіс Павел: — мый повзинныд?
Видзӧдлӧй, картупельныд пусьӧма.
(Ставныс матыстчисны пӧрт дорӧ да заводитісны сёйны пӧсь картупель: ӧтнас Ваня эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.)
Мый нӧ тэ? — шуис Павел.
Но сійӧ эз пет рӧгӧза улысь.
Пӧртйыд регыд рекмис.
— А кывлінныд ті, зонъяс, — заводитіс Илюша: — мый тӧндзи миян Варнавицыын вӧлі?
— Плотина вылас? — юаліс Федя.
— Да, да, плотина вылын, кырӧм плотина вылын.
Вот кӧні шуштӧминыд, и гажтӧм зэв.
Гӧгӧр быдлаын кыръяс, гуранъяс, а гуранъясас быдлаын казюляяс олӧны.
— Но, мый нӧ вӧлі? висьтав...
— А вот мый вӧлі.
Тэ, гашкӧ, Федя, он тӧд, а толькӧ миян сэні вӧйӧм мортӧс гуалӧма; а вӧйтчылӧма сійӧ важӧн нин, кор ваыс ещӧ джуджыд на вӧлӧма; толькӧ гуыс сылӧн тӧдчӧ на, да и сійӧ тӧкӧтьӧ тӧдчыштӧ: прӧстӧй нӧрыстор...
Вот, лун-мӧд сайын, корӧ приказчик пон видзысьсӧ, Ермилӧс; шуӧ: мун пӧ, Ермил, пошта вылӧ ветлы.
Ермил миян пыр пошта вылӧ ветлӧ; понъясыс сылӧн ставыс кулаліны: оз овны найӧ сы ордын мыйлакӧ, некор эз овлыны, а пон видзысь сійӧ зэв эськӧ бур!
Вот муніс Ермил поштала вӧлӧн, да и сёрмис карын, но а бӧрсӧ локтӧ сійӧ код юрӧн нин.
А кадыс вой, югыд вой: тӧлыся...
Вот и локтӧ Ермил плотина дорті: сэт нин сылы туй лӧсяліс.
Локтӧ сійӧ тадзи, пон видзысь Ермил, да аддзӧ: вӧйӧм морт гу вылын баля, еджыд сэтшӧм, кудриа гӧна, зэв мича баля ветлӧдлӧ.
Вот Ермил и думайтӧ: час, босьта тайӧс, — сідз жӧ вошӧ-а, и чеччис да босьтіс сійӧс моздорас...
Но а баля — немтор.
Вот локтӧ Ермил вӧв дінас, а вӧлыс синсӧ сувтӧдӧма, корскӧ, юрсӧ пыркӧдӧ; но Ермил тпрукайтіс, пуксис балякӧд да мӧдӧдчис бара; балясӧ водзас кутӧ.
Видзӧдӧ Ермил баля вылӧ, а баля сылы веськыда синмас сідзи и дзоргӧ.
Шуштӧм сылы лои, пон видзысь Ермилыдлы: мыйкӧ пӧ тай нӧ ог помнит ме, мый тадзи баляяс кодлыкӧ синмас вермӧны видзӧдны; но, нинӧм; пондӧма сійӧ этадз гӧн ньылыдыс малавны, шуӧма: «балюк, балюк!»
А баляыд тай кыдз жергӧдас пиньсӧ, да сылы сідзжӧ: «балюк, балюк»...
Эз на удит висьталысьыс помавны тайӧ медбӧръя кывсӧ, кыдзи кыкнан понйыс ӧтпырйӧ чеччыштісны, лёкысь увтігтырйи уськӧдчисны би дорысь да вошины пемыдас.
Став челядьыс повзисны.
Ваня чеччыштіс рӧгӧза увсьыс.
Павлуша горӧдіс да уськӧдчис понъяс бӧрысь.
Увтӧмыс налӧн ӧдйӧ ылысмис...
Кыліс шызьӧм табунлӧн котралӧм.
Павлуша гораа горзіс: «Серко!
Жучка!»...
Кымынкӧ здук мысти увтӧм эз кут кывны.
Павеллӧн гӧлӧсыс кыліс ылын нин...
Тадзи коли ещӧ мыйкӧ дыра; челядь видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс, быттьӧ виччысисны, мый лоӧ...
Друг кыліс скачитысь вӧв кок шы; вӧв сувтіс дзик би дорас.
Павлуша кутчысис бурысяс да пелька чеччыштіс сы вылысь.
Кыкнан понйыс сідзжӧ чеччыштісны би дорӧ да пуксисны, кузя нюжӧдісны гӧрд кывъяссӧ.
— Мый нӧ сэні?
Мый лои? — юалісны детинаяс.
— Нинӧм, — вочавидзис Павел, шеныштіс кинас вӧв вылӧ: — сідз мыйкӧ понъяс кылӧмаӧсь.
Ме чайті, кӧин, — содтіс сійӧ став морӧснас лолалігтыр.
Ме любуйтчи Павлушаӧн.
Сійӧ вӧлі ӧні зэв мича.
Чужӧмыс гӧрдӧдӧма вӧв вылын ӧдйӧ локтӧмысь, ӧзйӧ чужӧмыс смеллунӧн, удальствоӧн, чорыдлунӧн.
Весиг ньӧртортӧг, войын, сійӧ немповтӧг уськӧдчис ӧтнасӧн кӧин вылӧ...
«Кутшӧм шань детина!» — думайта ме да видзӧда сы вылӧ.
— А аддзылінныд найӧс ли мый, кӧинъяссӧ? — юаліс полысь Костя.
— Кӧиныд тані век уна овлӧ, — вочавидзис Павел: — да найӧ дӧзмӧдчӧны сӧмын тӧлын.
Сійӧ бара куткыртчис би дорӧ.
Пуксигас пуктыліс кисӧ гӧна юр вылас ӧти понйыслы, и дыр эз бергӧдлы юрсӧ радысла пемӧс, нимкодя видзӧдіс синбӧжнас Павлуша вылӧ.
Ваня бӧр пырис рӧгӧза улӧ.
— А кутшӧм шуштӧмторъяс тэ миянлы, Илюша, висьтавлін, — заводитіс Федя; сылы, кыдз озыр крестьянин пилы, колӧ вӧлі лоны сёрни панысьӧн (ачыс сійӧ сёрнитӧ вӧлі этша, быттьӧ полӧ асьсӧ уськӧдны на син водзын). — Да и понъясӧс сэтчӧ жӧ кыскис рӧкыд увтны...
А збыль, ме кывлі, сійӧ местаыс тіян шуштӧм...
— Варнавицыыд?..
Тӧдӧмысь!
Дай ещӧ кутшӧм шуштӧм!
Сэні не ӧтчыдысь, шуӧны, пӧрысь баринӧс аддзывлӧмаӧсь — кулӧм баринӧс.
Ветлӧ пӧ, шуӧны, кузь кафтана да пыр лӧвтӧ, мыйкӧ мусьыс корсьӧ.
Сыкӧд ӧтчыд Трофимыч дед паныдасьлӧма.
Мый нӧ пӧ, батюшка Иван Иваныч, корсян мусьыс?
— Трофимычыс юалӧма сылысь? — шыасис шензяна чужӧма Федя.
— Да, юалӧма.
— Но и молодеч жӧ та бӧрын Трофимыч...
Но, а мый нӧ мӧдыс?
— Разрыв-трава пӧ, шуӧ, корся.
Да сэтшӧм сьӧкыда шуӧ, сьӧкыда: — разрыв-трава.
— А мый вылӧ тэныд, батюшка Иван Иваныч, разрыв-траваыс?
— Личкӧ, шуӧ, гуыс личкӧ, Трофимыч; петны колӧ, петны ортсӧ...
— Аддзан, кутшӧм! — шуис Федя: — этша на, тыдалӧ, олӧма.
— Вот дивӧыд! — шуис Костя: — ме думайтлі, покойникъясӧс позьӧ толькӧ кулӧмаясӧс кодралан субӧтаӧ аддзывны.
— Покойникъясӧс быд здук аддзывны позьӧ, — зэв збыльысь шуис Илюша; сійӧ, кыдзи ме казялі, бурджыка мукӧдсьыс тӧдӧ вӧлі став деревенскӧй суевериеяссӧ... — Но, а кулӧмаясӧс кодралан субӧтаӧ тэ верман аддзывны и ловъя мортӧс, кодлӧн черед кувны сійӧ во вылас.
Колӧ сӧмын войын пуксьыны вичко папертьӧ да пыр туй вылас видзӧдны.
Найӧ и мунасны тэ водзті туй вывтіыс, кодлы лоӧ, мися, кувны сійӧ воас.
Вот миян колян во Ульяна бабӧ вичко папертьӧ ветлӧма.
— Но, и аддзылӧма сійӧ кодӧскӧ? — юаліс Костя зэв збыльысь.
— Кыдз жӧ.
Первойсӧ сійӧ пукалӧма дыр, некодӧс абу аддзылӧма, немтор абу кывлӧма...
Сӧмын пӧ пыр быттьӧ пон тадзи увтыштас да увтыштас кӧнкӧ...
Друг сэсся аддзӧма: мунӧ туй кузя детина дӧрӧм кежсьыс.
Сійӧ видзӧдӧ — Федосеев Ивашка мунӧ...
— Сійӧ, коді куліс тулыснас? — юаліс Федя.
— Сійӧ.
Мунӧ пӧ и юрсӧ оз лэптыв...
А ӧд тӧдӧма сійӧс Ульяна!..
Но, а сэсся аддзӧ: баба мунӧ.
Сійӧ видзӧдӧ, видзӧдӧ — ой, тэ, господьӧй! — ачыс Ульянаыс мунӧ туй кузя, ачыс Ульянаыс!..
— Ачыс? — юаліс Федя.
— Ей-богу, ачыс!
— Но и мый, ӧд сійӧ эз на кув?
— Да воыс ӧд эз на коль.
А тэ видзӧдлы сы вылӧ: ӧдва лолыс!
Ставныс бара ланьтыштлісны.
Павел шыбитіс би вылӧ кос ув китыр.
Сьӧдӧсь лоины увъясыс друг ыпнитӧм би вылын, мӧдісны тричка-трачкакывны, тшынасьны да кутісны куснясьны, лэптыны вывлань сотчӧм помъяссӧ.
Би югӧр сявкнитіс тіралігтыр ӧтарӧ-мӧдарӧ, торйӧн нин вывлань.
Друг кыськӧ лэбис еджыд гулю, — лэбзис веськыда би югӧрас, шай-пай бергалыштіс ӧти местаын, пӧсь би югӧр улын да воши бордъяснас шпорӧдчигтыр.
— Тыдалӧ, гортсӧ воштӧма, — шуис Павел. — Ӧні мӧдас лэбны, кытчӧдз оз зурась кытчӧкӧ, а кытчӧ зурасяс, сэні и узяс кыа петтӧдзыс.
— А мый, Павлуша, — шуис Кӧстя: — эз-ӧ тайӧ гректӧм лов лэбзьы енэжӧ, а?
Павел шыбитіс би вылӧ мӧд китыр ув.
— Гашкӧ и сідз, — шуис сійӧ здук мысти.
— А висьтав, ноко, Павлуша, — заводитіс Федя: — тіян нӧ Шаламовад тыдавліс жӧ енэж петкӧдчылӧмыс?
— Кор шондіыс эз пондыв тыдавны?
Кыдз жӧ.
— Кӧнкӧ повзинныд и ті?
— Да эгӧ толькӧ ми.
Бариныд миян, кӧть и водзвыв висьтавліс миянлы, лоӧ пӧ тіянлы петкӧдчылӧм, а кор пемдіс, ачыс, шуӧны, сэтшӧма повзис.
А дворӧвӧйяс керкаын пусьысь баба, сійӧ, мыйӧн сӧмын шондіыс пемдыштас, босьтӧма укват да став гырничьяссӧ пачсьыс кучкалӧма, жуглӧма: «Кодлы ӧні сёйнысӧ», шуӧ пӧ, «воис му вежандыр».
Сідзи шыдыс и визувтны мӧдӧма.
А миян сиктын сэтшӧм, вокӧ, сёрнияс мӧдісны, быттьӧкӧ пӧ еджыд кӧинъяс му вывті кутасны котравны, йӧзӧс сёйны пондасны, морт сёйысь лэбач пӧ лэбзяс, а гашкӧ пӧ, и асьсӧ Тришкасӧ аддзыласны.
— Кутшӧм Тришкаӧс? — юаліс Костя.
— А тэ он тӧд? — сьӧлӧмсяньыс заводитіс Илюша: — но, зонмӧ, кыдз нӧ тэ, Тришкаӧс кӧ он тӧд?
Седунъяс жӧ тіян деревняын пукалӧны, нач вот седунъяс!
Тришка — тайӧ сэтшӧм дивӧ кодь морт, коді локтас; а локтас сійӧ сэтшӧм дивӧ кодь морт, мый сійӧс и кутны оз позь, и немтор сылы вӧчны он вермы: сэтшӧм нин сійӧ лоӧ дивӧ кодь морт.
Кӧсъясны, шуам, кутны сійӧс крестьяна: петасны зоръясӧн, босьтасны кытшӧ, но а сійӧ синнысӧ пӧртмалас налысь — сідзи пӧртмалас синъяссӧ, мый асьныс жӧ мӧда-мӧднысӧ и нӧйтасны.
Тюрьмаӧ сійӧс пуксьӧдасны, шуам, — сійӧ корас ва юыштны кӧшӧн: сылы ваясны кӧш, а сійӧ сунас сэтчӧ, да и казьтыв, кыдз шулісны.
Чептӧн сійӧс дорасны, а сійӧ мӧдас кекеначны — чепъяс сы вылысь сідзи и усьӧны.
Но, и пондас ветлӧдлыны тайӧ Тришкаыс сиктъясті да каръясті; и кутас тайӧ Тришка, наян мортыс, ылӧдлыны крещенӧй йӧзӧс...
Но, а вӧчны сыкӧд нинӧм он вермы...
Сэтшӧм нин сійӧ дивӧ кодь, наян морт...
— Но да, — водзӧ пондіс висьтавны Павел аслас лабутнӧй гӧлӧсӧн: — сэтшӧм.
Вот сійӧс и виччысисны миян.
Старикъяс шуисны, вот пӧ, мыйӧн толькӧ заводитчас енэж петкӧдчӧм, Тришка пӧ пыр жӧ и локтас.
Вот и заводитчис петкӧдчӧм.
Став йӧзыс петісны ывлаӧ, му вылӧ, виччысьӧны, мый лоӧ.
А миян, асьныд тӧданныд, местаыс вылын, паськыда ылӧдз тыдалӧ.
Видзӧдӧны — друг слӧбӧдасянь, гӧра вывсянь локтӧ кутшӧмкӧ морт, да сэтшӧм тешкодь, юрыс дивӧ кодь...
Ставныс кыдз горӧдасны: «Ой, Тришка локтӧ!
Ой, Тришка локтӧ!»
Да коді кытчӧ веськалӧ!
Старӧста канаваӧ пырис; старӧста гӧтыр потшӧс костӧ сибдӧма да лёк горшӧн горзӧ, ассьыныс понсӧ сэтшӧма повзьӧдӧма, мый сійӧ чеп йывсьыс орӧдчас, да потшӧс вомӧн, да вӧрӧ; а Кузькалӧн батьыс, Дорофеич, чеччыштӧма зӧр пытшкӧ, лажыньтчӧма да пондӧма горзыны лэбач моз: «Гашкӧ пӧ, кӧть лэбачсӧ лов босьтысь врагыд жалитас, оз вӧрзьӧд».
Татшӧма ставныс садьтӧгыс повзисны!..
А локтысь мортыс тайӧ вӧлӧм миян пельса вӧчысь, Вавила: выль жбан сійӧ ньӧбӧма аслыс, да юрас тыртӧм жбансӧ и сюйӧма.
Детинкаяс ставныс серӧктісны да бара здук мында чӧв олісны, кыдз тайӧ частӧ овлывлӧ, кор йӧз сёрнитӧны ывла вылын.
Ме видзӧдлі гӧгӧр: мича да лӧнь сулалӧ войыс; рытъя уль руыс вежсис вой шӧр кос шоныдӧн, и дыр на сійӧ пондас куйлыны небыд эшкынӧн узьысь муяс вылын; кузь кад на коли медводдза асъя горъясӧдз, медводдза кышакылӧмӧдз, медводдза шыясӧдз, медводдза лысва войтъясӧдз.
Тӧлысьыс эз тыдав енэжын: сійӧ сёрӧн петӧ вӧлі сэки.
Помтӧм зарни кодзувъяс быттьӧ лӧня визувтӧны, ӧти-мӧд бӧрсяньыс дзирдалігтыр, кодзула паськыд еджыд визьӧг вылын, и, збыль, на вылӧ видзӧдігӧн, ті быттьӧ асьныд кыланныд сувтлытӧг да тэрыба муыслысь бергӧдчӧмсӧ...
Кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс ёсь, нор шы кыкысь помся кыліс ю весьтын и недыр мысти кыліс мӧдысь кӧнкӧ ылынджык нин...
Костя дрӧгмуні.
«Мый нӧ тайӧ?»
— Тайӧ цапля горӧдіс, — лӧня висьталіс Павел.
— Цапля, — шуис сы бӧрся Костя. — А мый нӧ сійӧ, Павлуша, ме тӧрыт кывлі рытнас, — шуис сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын: — тэ, гашкӧ, тӧдан...
— Мый нӧ тэ кывлін?
— А со мый ме кывлі.
Ме муна вӧлі Каменнӧй Грядасянь Шашкиноӧ; а муні ме первойсӧ пыр миян орешник кустъяс пӧвстті, а сы бӧрын луг вывті мӧді — тӧдан, сэні, кӧні сугибельыс, — сэн эм бучило, тӧдан, гӧгӧрыс тай ещӧ камыш быдмӧ; вот муна ме тайӧ бучило дінтіыс, вокъяс, да друг тай сійӧ ва гуранас лӧвтыштас кодкӧ, да сэтшӧм нора, нора: у-у... у-у... у-у!..
Ме садьтӧг повзи, вокъяс, пӧраыс ӧд сёр, да и гӧлӧсыс сэтшӧм нориник.
Ачыд кӧть тшӧтш бӧрддзы...
Мый нӧ эськӧ тайӧ вӧлі?
А?
— Сійӧ ва гуранас воддза воас, гожӧмнас, Аким лесникӧс пӧдтісны вӧръяс, — висьталіс Павлуша: — гашкӧ, сылӧн лолыс норасьӧ да.
— А ӧд и збыль, вокъяс, — шуис Костя, паськӧдіс ассьыс и сытӧг нин паськалӧм синъяссӧ. — Ме ог тӧд вӧлі, мый Акимӧс сійӧ ва гуранас вӧйтісны: ме эськӧ не сэтшӧма ещӧ повзи.
— А эмӧсь пӧ ещӧ, шуӧны, сэтшӧм посньыдик лягушаяс, — шуис Павел, — кодъяс сэтшӧм нора горзӧны.
— Лягушаяс?
Но, тайӧ абу лягушаяс... кутшӧм нӧ тайӧ...
(Цапля бара горӧдіс ю весьтын.)
Эк, этійӧ! — шусис Костялӧн: — быттьӧ вӧрса горзӧ.
— Вӧрса оз горзы, сійӧ немӧй, — шыасис Илюша: — сійӧ сӧмын кекеначӧ да сяргӧ...
— А тэ сійӧс аддзылін, вӧрсатӧ, ли мый? — шмонитігтыр юаліс сылысь Федя.
— Эг, эг аддзыв, и ен мед видзас сійӧс аддзылӧмысь; но а мукӧдъяс аддзывлӧмаӧсь.
Со кодкӧ лун сійӧ миянлысь мужикӧс бӧбйӧдлӧма: новлӧдлӧма-новлӧдлӧма сійӧс вӧртіыс, да пыр ӧти местаын...
Ӧдва югдандорыс гортас петӧма.
— И аддзылӧма сійӧ вӧрсасӧ?
— Аддзылӧма.
Шуӧ, сэтшӧм нӧ сулалӧ ыджыд, ыджыд, пемыд, сайласьӧ пӧ быттьӧ пу сайӧ, бура он вермы рӧзьнитны, быттьӧ тӧлысьысь дзебсясьӧ, да видзӧдӧ, дзоргӧ паськыд бугыльнас...
— Ой, тэ! — горӧдіс Федя, кокньыдика дрӧгмуныштіс да пыркнитіс пельпомсӧ: — тьфу!..
— И мыйла татшӧм пежыс му вылас лоӧма? — шуис Павел: — збыльысь, мыйла?
— Эн видчы: смотри, кылас, — ӧлӧдіс сійӧс Илья.
Бара чӧв олыштісны.
— Видзӧдлӧй жӧ, видзӧдлӧй, челядь, — кыліс друг ичӧтик гӧлӧс Ванялӧн: — видзӧдлӧй кодзувъясыс вылӧ, — быттьӧ малязіяс жуӧны!
Сійӧ мыччис ассьыс челядь чужӧмсӧ рӧгӧза улысь, ӧшйис ичӧтик кулак вылас да ньӧжйӧник лэптіс вывлань мича гырысь синъяссӧ.
Став детинкаыс лэптісны синъяснысӧ енэжлань и бура дыр видзӧдісны.
— А мый, Ваня, — меліа заводитіс Федя: — чойыд тэнад, Анюткаыд, здоров?
— Здоров, — вочавидзис Ваня неуна пыскыльтан гӧлӧсӧн.
— Тэ сылы висьтав, мыйла сійӧ миянӧ оз волывлы?..
— Ог тӧд.
— Тэ сылы висьтав, мед сійӧ волывлас.
— Висьтала.
— Тэ сылы висьтав, ме сылы гӧснеч сета.
— А меным сетан он?
— Тэныд сета жӧ.
Ваня ышловзис.
— Оз ков, меным оз ков.
Сет лучше сылы, сійӧ миян зэв бур.
И Ваня бӧр пуктіс ассьыс ичӧтик юрсӧ муӧ.
Павел чеччис да босьтіс киас тыртӧм пӧрт.
— Кытчӧ нӧ тэ? — юаліс Федя.
— Ва дорӧ, ва гумовтны: ва юыштны окота лои.
Понъяс чеччисны да мунісны сы бӧрся.
— Смотри, эн усь ваас! — горӧдіс сы бӧрся Илюша.
— Мыйла нӧ усьӧ? — шуис Федя: — сійӧ ӧд видзчысьны вермас.
— Да, видзчысяс тэд.
Быдсямаыс ӧд овлӧ: копыртчас, кутас гумовтны васӧ, а васаыс сійӧс киӧдыс кватитас да кыскас ваас.
Бӧрыннас кутасны шуны: уси пӧ детинаыд ваас...
А кутшӧм уси?..
Со-со, камыш пӧвстӧ пырис, — содтіс Илюша кывзысигтыр.
Камышыс збыль «кышакывны» кутіс, кыдз шуӧны миян.
— А збыль абу, — юаліс Костя: — быттьӧ пӧ йӧй Акулина сэсянь и йӧйталӧ, кыдз сійӧ ваӧ вӧйлӧма?
— Сэсянь...
Ӧні сійӧ кутшӧм!
Но, а шуӧны, войдӧр пӧ зэв мича вӧлӧма.
Васа сійӧс тшыкӧдӧма.
Тыдалӧ, абу чайтӧма, мый сійӧс регыд лэптасны.
Вот сійӧс сэні, ва пыдӧсас, и тшыкӧдӧма.
(Ме ачым не ӧтчыдысь аддзывлі тайӧ Акулинасӧ.
Ротйысьӧм паськӧма, зэв омӧлик, шом кодь сьӧд чужӧма, гудыр синма нывбаба, и век жер пиня, сійӧ дзонь часъясӧн жӧдзӧ пыр ӧти местаын, кӧнкӧ туй вылын, топыда сюркнялӧма вӧсньыдик кияссӧ морӧс бердас да надзӧник тапикасьӧ места вылас, быттьӧ клеткаын вӧрса пемӧс.
Сійӧ немтор оз гӧгӧрво, кӧть мый сылы висьтав, сӧмын сьӧмдӧмӧн шочиника серавлӧ.)
— А шуӧны, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Костя, — Акулина пӧ сійӧн и ваӧ шыбитчӧма, мусукыс сійӧс пӧръялӧма да.
— Сы понда дзик.
— А помнитан Васяӧс? — жугыля содтіс Костя.
— Кутшӧм Васяӧс? — юаліс Федя,
— А вот сійӧс, коді вӧйи, — вочавидзис Костя, вот самӧй тайӧ юас.
А кутшӧм ӧд детинаыс вӧлі!
Ок, кутшӧм детина вӧлі!
Мамыс сылӧн, Феклистаыс, кутшӧма сійӧс любитліс, Васясӧ!
И быттьӧкӧ тӧдӧма сійӧ, Феклистаыс, мый ва помысь сійӧ сгинитас.
Мӧдас вӧлі Вася миянкӧд, зонпосникӧд, гожӧмын ва дорӧ купайтчыны, — а сійӧ сідзи ставнас и тірзьӧ.
Мукӧд бабаяс нинӧм, мунӧны миян дінті воръясӧн, тапиктӧны, а Феклиста пуктас ворсӧ муӧ да кутас писӧ чуксавны: «Бергӧдчы, бергӧдчы, ӧзъян сиськӧй менам! бергӧдчы, дона сӧкӧлӧй менам!»
И кыдзи вӧйи, ен тӧдӧ.
Ворсӧ вӧлӧм берег дорас, и мамыс сэн жӧ вӧлӧма, турун куртӧ; друг кылас, быттьӧ кодкӧ ва вылын булькайтӧ, — видзӧдлас, да сӧмын нин Васялӧн шапкаыс ю кузя кывтӧ.
Сэсянь вот и Феклистаыд абу аслас тӧлк вылас: — локтас да водас сійӧ местаас, кӧні сійӧ вӧйи; водас, да и заводитас сьывны, — помнитад, Васяыс пыр сэтшӧм сьыланкыв сьывліс, — вот сійӧ сьыланкывсӧ и заводитас сьывны, а ачыс бӧрдӧ, бӧрдӧ, енлы норасьӧ...
— А со Павлуша локтӧ, — шуис Федя.
Павел локтіс би дорӧ, ва тыра пӧртйыс вӧлі киас.
— Мый, челядь, — заводитіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын: — абу ладнӧ делӧыс.
— А мый? — тэрыба юаліс Костя.
— Ме Васялысь гӧлӧссӧ кывлі.
Ставыс сідзи и дрӧгмуніны.
— Мый нӧ тэ, мый тэ? — ӧдва вермис шуны Костя.
— Ей-богу!
Сӧмын куті ме ва дорас копыртчыны, кыла друг: чуксалӧны менӧ Вася гӧлӧсӧн и быттьӧ ва пыдӧссяньыс: «Павлуша, Павлуша, лок татчӧ».
Ме вешйи.
Но васӧ гумовті.
— О, господи!
О, господи! — шуисны челядь пернапасасигтырйи.
Ӧд тайӧ тэнӧ васаыс чуксаліс, Павел, — шуис Федя. — А ми сӧмын сы йылысь, Вася йывсьыс, сёрнитім.
— Ок, тайӧ лёк примета, — сувтовкерлӧмӧн шуис Илюша.
— Но, немтор, мед! — шуис Павел решительнӧя да пуксис: — ассьыд рӧктӧ он вудж.
Челядь ланьтісны.
Тыдалӧ вӧлі, мый Павеллӧн кывъясыс пыдӧдз мӧрччисны.
Найӧ кутісны водавны би дорӧ, быттьӧ узьны лӧсьӧдчыны.
— Мый нӧ тайӧ? — друг юаліс Костя да лэптіс юрсӧ.
Павел кывзысьыштіс.
— Тайӧ витульганъяс лэбӧны, горзӧны.
— Кытчӧ нӧ найӧ лэбӧны?
— А сэтчӧ, кӧні, шуӧны, тӧв оз овлы.
— А эм ӧмӧй сэтшӧм муыс?
— Эм.
— Ылын?
— Ылын, ылын, шоныд саридзьяс сайын.
Костя ышловзис да кунис синъяссӧ.
Куим часысь нин унджык пӧраыс коли сэсянь, кор ме вои челядь дінӧ.
Тӧлысь петіс жӧ коркӧ, ме сійӧс первойсӧ эг и казяв: сэтшӧм сійӧ вӧлі ичӧтик да векньыдик.
Тайӧ тӧлысьтӧм войыс быттьӧ вӧлі сэтшӧм жӧ мича, кыдз войдӧр...
Но лэччисны нин пемыд му дортіыс уна кодзувъяс, кодъяс неважӧн на вылын дзирдалісны енэжас; дзикӧдз лӧнис гӧгӧр, кыдзи лӧньлӧ сӧмын асъядор: ставыс вӧлі узьӧ асъя сьӧкыд, чӧскыд унмӧн.
Сынӧдын оз нин вӧлі сэтшӧма кыв шоныд войся дукыс, — сэні бара быттьӧ кыптіс уль ру...
Дженьыдӧсь гожся войяс!..
Челядьлӧн сёрниыс кусі бияскӧд тшӧтш...
Понъяс тшӧтш вугралӧны; вӧвъяс, мыйта ме верми аддзыны найӧс тӧкӧтьӧ тӧдчыштан кодзув югӧръяс пырыс, вӧлі куйлӧны жӧ юрнысӧ лэдзӧмӧн...
Ме вугырті; сэсся ойбыртлі.
Тӧв ру пӧльтыштіс меным чужӧмӧ.
Ме восьті синмӧс: — асылыс вӧлі заводитчӧ нин.
Некӧн на эз пӧртмась кыа, но югдӧ нин вӧлі асыввылыс.
Ставыс кутіс гӧгӧр тыдавны, кӧть и омӧля на эськӧ да.
Кельыдруд енэж пондіс югдыны, кӧдздӧдны, лӧзӧдны; кодзувъяс, кор югнитласны тӧкӧтьӧ, кор вошласны; муыс васӧдмис, лапыдмисны коръяс, кӧнсюрӧ кутісны кывны гора шыяс, гӧлӧсъяс, и кокньыдик асъя тӧв мӧдіс ветлыны да жбыръявны му весьтын.
Ме тушатырнам воча шыаси асывлы кокньыдик, лӧсьыд йирмӧгӧн.
Ме ӧдйӧджык чеччи да муні челядь дінӧ.
Найӧ ставныс вӧлі узьӧны, быттьӧ кулӧмаӧсь, чусалан би гӧгӧр; сӧмын Павел лэптыліс юрсӧ да веськыда видзӧдліс ме вылӧ.
Ме гогниті сылы юрӧн да мӧдӧдчи руалысь ю пӧлӧн.
Эг на ме удит прӧйдитны кык верст, кыдзи гӧгӧр сявкнитіс паськыд васӧд луг вылын, вежӧдӧм нӧрысъяс вылын водзын, вӧр дорсянь вӧр дорӧдз, и бӧрвылын, буса кузь туй вылын, багралысь, дзирдалысь кустъясын, разалан ру пырыс лӧзалысь ю вылын, — сявкнитіс первой кельыдгӧрд, сэсся чим гӧрд, зарниа, том, пӧсь лунъюгыд...
Ставыс вӧрзис, садьмис, заводитіс сьывны, ызгыны, сёрнитны.
Быдлаын югыд алмазъясӧн пондісны дзирдавны гырысь лысва войтъяс; и меным паныд мичаа да гораа, быттьӧ тшӧтш мыськӧма найӧс асъя лысваӧн, пондісны локны кӧлӧкӧльчи шыяс, и друг ме дінті тӧдса детинкаяскӧд тӧвзис шойччӧм вӧв табун...
Меным жальпырысь лоӧ татчӧ содтыны, мый сійӧ жӧ воас Павел эз ло.
Сійӧ эз вӧй: сійӧ кулі вӧв вывсянь усьӧм вӧсна.
Жаль, шань вӧлі детинаыс!
Красивӧй Мечысь Касьян
Ме локта вӧлі вӧраланінысь зуркыд телегаын, гожӧмын; кымӧра лунлӧн пӧдтан жарыс укшальмӧдіс менӧ (тӧдса, мый татшӧм лунъясӧ мукӧддырйиыс жарыс овлӧ ещӧ терпитны позьтӧмӧнджык, кымӧртӧм дырйи дорысь, торйӧн нин кор абу тӧла).
Ме вугралі да довъялі ӧтарӧ-мӧдарӧ, мучитчана терпенньӧӧн ачымӧс дзоньнас сеті сёйны посни, еджыд буслы, коді дугдывтӧг кыптіс жугӧдӧм туй вылысь косьмӧм да дзуртан кӧлесаяс улысь.
Сэки друг ме казялі аслам кучерлысь вӧвлытӧм шызьӧм да повзьӧмӧнмоз вӧрӧм, а ӧд сійӧ та войдӧр нӧшта на ёнджыка вуграліс ме дорысь.
Сійӧ мӧдіс тракйыны вӧжжинас, дзӧрис пукаланінас да заводитіс горӧдлывлыны вӧвъяс вылӧ, ӧтарӧ кытчӧкӧ бокӧ видзӧдлывлігмоз.
Ме видзӧдлі гӧгӧр.
Ми мунам паськыд гӧрӧм равнина кузя; гысяма, вывті нюз ньывкӧсъясӧн нюжӧдчавлісны сы вылын неджуджыд, сідзжӧ гӧрӧм мылькъяс; син аддзис ставсӧ кутшӧмкӧ вит верст кушин: ыліас неыджыд кыдз расъяс асланыс пиньӧсь, гӧгрӧсмӧм йывъяснаныс ӧтнаныс торкисны пӧшти веськыд визьсӧ енэж дорыслысь.
Векньыдик туйяс кыссисны муяс кузя, вошавлісны сёнъясӧ, гартчисны рӧчьяс вылын, и ӧти туй вылысь, кодлы витсё воськов мысти миянсянь водзын лоӧ вӧлі вомӧнавны миянсьыным туйнымӧс, аддзи ме кутшӧмкӧ йӧз чукӧр.
Сы вылӧ и видзӧдлывліс менам кучер.
Тайӧ вӧлӧм кодӧскӧ дзебӧны.
Водзас ӧти вӧлӧн доддялӧм телегаын пукаліс поп; сыкӧд орччӧн пукаліс дяк да веськӧдліс; телега бӧрын нёль мужик, шапкатӧмӧсь, нуисны еджыд дӧраӧн вевттьӧм горт; кык баба мунісны горт бӧрсяыс.
Вӧсньыдик, нора гӧлӧс на пиысь ӧтиныслӧн кыліс ме пельӧдз; ме кывзыны мӧді: сійӧ лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс.
Нора юраліс тыртӧм муяс шӧрын тайӧ нюркйӧдлан ӧтипӧлӧс, надеятӧм-нор лыддьӧдлӧмыс.
Кучер ӧддзӧдіс вӧвъясӧс: сійӧ кӧсйис водзджык вевъявны тайӧ йӧзсьыс.
Туй вылын покойниккӧд водзчаасьӧм — лёк примета.
Сылы, збыль, удайтчис гӧнечӧн мунны туй кузя водзджык туй дорӧ покойник вотӧдз; но ми эг на вевъялӧй мунны и сё воськов, кыдз друг миянсьыным телеганымӧс ёна йӧткыштіс, сійӧ пӧлыньтчис, тӧкӧтьӧ эз пӧр.
Кучер сувтӧдіс ӧддзӧм вӧвъясӧс, макнитіс кинас да сьӧлыштіс.
— Мый сэн сэтшӧмыс? — юалі ме.
Кучер менам лэччис чӧв олігтырйи да тэрмасьтӧг.
— Да мый сэтшӧмыс?
— Чӧрсыс чеги... сотчӧма, — жугыля висьталіс сійӧ да сэтшӧм скӧрпырысь друг лӧсьӧдіс шлеясӧ пристяжнӧй вӧлыслысь, мый сійӧ дзик шатовтчыліс нин бок вылас, но эз усь, прысьнитіс, тракнитчис да шы ни тӧв мӧдіс гыжъявны пиньнас водз кокса пидзӧсувсӧ.
Ме лэччи да недыр сулышті туй вылын, ас казявтӧг сетчи мустӧм шай-паймунӧм чувстволы.
Веськыдладор кӧлесаыс пӧшти дзикӧдз песовтчӧма телега улас да, кажитчис, кывтӧм-вӧртӧм шӧйӧвошӧмӧн чургӧдӧма вывлань ассьыс трубичасӧ.
— Мый ӧні вӧчны? — юалі ме сэсся.
— Со коді мыжа! — висьталіс менам кучер, йӧз чукӧр вылӧ орснас индігмоз, а дзебысьясыс нин вевъялӧмаӧсь кежны миян туй вылӧ да матыстчыны миянлань: — тайӧ нин ме тӧда, — водзӧ висьталіс сійӧ: тайӧ примета веськыд — паныдасьны покойниккӧд...
Да.
И сійӧ бара тувкыштіс пристяжнӧйӧс, коді аддзӧ нин сылысь лёкалӧмсӧ да скӧралӧмсӧ, решитчис не вӧрзьӧдчыны и гежӧдика да рама сӧмын ӧвтчис бӧжнас.
Ме ветлӧдлышті неуна бӧрӧ да водзӧ да бара сувті кӧлеса дінӧ.
Та кості покойник суӧдіс миянӧс.
Шы ни тӧв туй вылысь турун вылӧ кежӧмӧн мӧдіс кыссьыны миян телега дінті шог шествие.
Ми кучеркӧд пӧрччим шапкаяснымӧс, копрасим поплы, видзӧдлім горт нуысьяс вылӧ, а найӧ ми вылӧ.
Найӧ тувччалісны сьӧкыда; вылӧ лыбалісны налӧн паськыд морӧсъясныс.
Кык баба письыс, кодъяс мунісны горт бӧрсяыс, ӧтиыс вӧлі зэв пӧрысь да блед; сылӧн вӧрзьывтӧм чужӧм пертасыс, кодӧс чорыда чукрӧдлӧма шогыс, вӧлі стрӧг, кыпыд тӧдчанлуна.
Сійӧ муніс чӧв, гежӧдика омӧль кисӧ вӧсньыд, нюрсмунӧм вом дорас вайӧдлывлігтыр.
Мӧд бабаыслӧн, ар кызь вита том нывбабйӧлӧн, синъясыс вӧліны гӧрдӧсь да ваӧсь, да став чужӧмыс пыктӧма бӧрдӧмысла; ми весьтӧ воӧм бӧрын сійӧ дугдіс лыддьӧдлыны да тупкысис соснас...
Но вот покойник муніс миян бокті, петіс бӧр туй вылӧ, и бара юковтіс бабалӧн нора, сьӧлӧм чепӧльтан сьылӧм.
Ӧтногӧн лайкъялысь гортсӧ синмӧн чӧв-чӧв колльӧдӧм бӧрын кучер менам шыасис ме дінӧ.
— Тайӧ Мартын плӧтникӧс дзебӧны, — мӧдіс висьтавны сійӧ: — коді Рябовоысь.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Ме бабаяс сертиыс тӧді: пӧрысьыс сылӧн мам, а томыс гӧтыр.
— Сійӧ висьӧ вӧлі, али мый?
— Да... биависьӧм...
Войдӧрлун управляющӧй дохтурла ыстыліс, да дохтурсӧ эз суны гортас...
А плӧтник вӧлі бур; юыштлывліс неуна, а плӧтник вӧлі бур.
Аддзан, бабаыс сылӧн кутшӧма шогсьӧ...
Но, да ӧд тӧдса: бабаяслӧн синванысӧ абу ньӧбӧма.
Бабйӧй синваыд ва кодь жӧ...
Да.
И сійӧ копыртчис, прӧйдитіс пристяжнӧй повод увті да кыкнан кинас кутчысис мегырӧ.
— Но, — шуи ме: — мый нӧ ми вӧчны кутам?
Кучер менам первой пыксис пидзӧснас кӧреннӧй вӧв пельпомӧ, тракнитіс гоз-мӧдысь мегырӧн, лӧсьӧдіс седелка, сэсся бӧр петіс пристяжнӧй повод увті да, мунігмозыс сылы нырас тувкнитӧмӧн, матыстчис кӧлеса дорӧ — матыстчис да, сы вылысь синсӧ чӧвтлытӧг, надзӧн перйис кафтан пӧла увсьыс табак доз, надзӧн восьтіс кӧвйӧдыс вевтсӧ, надзӧн сюйис табак дозйӧ ассьыс кык кыз чуньсӧ (и кыкыссӧ муртса сыӧ тӧрисны), посньӧдліс-посньӧдліс табаксӧ, вежыньтіс водзвыв нырсӧ, чушкыштіс лабутнӧя, быд приём дыр ружтӧмӧн колльӧдігтырйи; быттьӧ доймӧмысь читкыраліс да лапйӧдліс вазьӧм синъяснас да мӧдіс чорыда думайтны.
— Но, мый? — шыаси ме бара.
Кучер менам видзчысьӧмӧн пуктіс табак дозсӧ зептас, лэдзис синкым вылас шляпасӧ, эз кияснас, а сӧмын юрсӧ вӧрзьӧдлӧмӧн, да зумыштчӧмӧн кайис пуклӧс вылӧ.
— Кытчӧ нӧ тэ? — шензьӧмӧн юалі ме сылысь.
— Изволитӧй пуксьыны, — лӧня шуис сійӧ да босьтіс вӧжжисӧ.
— Да кыдз нӧ ми мунам?
— Кыдзкӧ мунам нин.
— Да чӧрсыд...
— Изволитӧй пуксьыны.
— Да чӧрсыс чегӧма.
— Чегнысӧ сійӧ чегӧма; но, а выль олысьӧдз кыссям... восьлӧн кӧть.
Тан со, рас саяс, веськыдвылас, эм выль олысь: Юдинӧн шусьӧ.
— И тэ чайтан, ми воам?
Кучер менам эз шу меным нинӧм.
— Ме лучше подӧн муна, — шуи ме.
— Кыдз окота...
И сійӧ ӧвтыштіс орснас.
Вӧвъяс вӧрзисны.
Ми, збыльысь, воим выль олысьӧдз, кӧть веськыдладор кӧлесаыс муртса вӧлі ӧшйӧма да зэв тешкодя бергаліс.
Ӧти рӧч вылын сійӧ муртса-муртса эз чукты; но кучер менам горӧдіс лёк гӧлӧсӧн, и ми бура лэччим.
Юдин выль олысьын вӧлі квайт ляпкыдик да посньыдик керка, кодъяс вевъялӧмаӧсь нин пӧлӧстчыны боквыв, кӧть найӧс, буракӧ, пуктӧмаӧсь неважӧн на: эз быд керка гӧгӧр вӧв потшӧма.
Тайӧ выль олысяс пыригӧн миянлы эз паныдась ни ӧти ловъя лов; весиг курӧгъяс эз тыдавны ывлаын, весиг понъяс; сӧмын дженьыд бӧжа ӧти сьӧд пон тэрмасьӧмӧн чеччыштіс миян дырйи дзик косьмӧм ворйысь, кытчӧ сійӧс, тыдалӧ, вӧтлӧма горш косьмӧм, да пырысь-пыр, увттӧг, чепӧсйис ворота улӧ.
Ме пыри первой керкаас, восьті кильчӧ ӧдзӧссӧ, шыаси кӧзяева дорас — некод эз шыась меным.
Ме шыаси нӧшта мӧдысь: тшыг каньлӧн нявзӧм кыліс мӧд ӧдзӧс сайын.
Ме йӧткышті ӧдзӧссӧ кокнам: омӧлик кань вирдыштіс ме дінті, виж синъяснас югнитіс пемыдінын.
Ме сюйи юрӧс комнатаӧ, видзӧдлі: пемыд, тшына да тыртӧм.
Ме мӧдӧдчи карта саяс, и сэн некод эз вӧв...
Гидын кукань бакӧстіс; чотысь, руд дзодзӧг дзурликтіс неуна бокӧ.
Ме вуджи мӧд керкаӧ, — и мӧд керкаын некутшӧм ловъя лов.
Ме карта сайӧ...
Син ёрмӧн югыд картасай шӧрын, дзик, кыдз шуасны, пӧжанінас, куйліс мулань чужӧмӧн да юрсӧ дукӧсӧн вевттьӧмӧн, кыдз мем кажитчис, детинка.
Сысянь некымын воськов сайын, лёкиник тележка дінын, сулаліс идзас лэбулын омӧлик вӧв киссьӧм сийӧс-завода.
Шонді югыдыс, киссьӧм лэб векньыд розьясӧд усигмоз серӧдіс неыджыд еджыд пятноясӧн вӧвлысь лёзь, гӧрдов-гнедӧй гӧнсӧ.
Сэн жӧ, джуджыд скворешницаын, сьылісны ябыръяс, повтӧм любопытствоӧн асланыс сынӧд керкасянь увлань видзӧдігмоз.
Ме матыстчи узьысь дінӧ да мӧді сійӧс чуксавны...
Сійӧ лэптіс юрсӧ, аддзис менӧ да пырысь-пыр чеччыштіс кок йылас...
«Мый, мый колӧ?
Мый сэтшӧмыс?» — броткыштіс сійӧ унзільпырысь.
Ме эг дзик пыр сылы висьтав: сэтшӧма шемӧсмӧдіс менӧ сійӧ.
Думыштӧй аслыныд ар ветымына карликӧс, кодлӧн ичӧтик, сьӧдов да чукырӧсь чужӧм, ёсь ныр, карӧй, муртса тӧдчысь синъяс да кудриа, тшӧкыд, сьӧд юрси, коді кыдз тшак юр, паськыда пукаліс зэв ичӧтик юр вылас.
Став тушаыс сылӧн вӧлі вывті жеб да омӧль, да некутшӧма оз позь висьтавны кывйӧн, кутшӧм аслыспӧлӧс да страннӧй вӧлі сылӧн видзӧдласыс.
— Мый колӧ? — юаліс сійӧ бара менсьым.
Ме висьталі сылы, мыйын вӧлі делӧыс; сійӧ кывзіс менсьым ассьыс ньӧжйӧ лапйӧдлан синъяссӧ ме вылысь вештывтӧг.
— Сідзкӧ, оз-ӧ позь миянлы вылӧ чӧрс судзӧдны? — шуи ме бӧрыннас: — ме эськӧ радпырысь мынті.
— А ті коді татшӧмыс?
Вӧралысьяс, али мый? — юаліс сійӧ юрсянь да кок улӧдз менӧ видзӧдлӧм бӧрын.
— Вӧралысьяс.
— Енэжса лэбачьясӧс лыйланныд, дерт нин?..
Вӧрса пемӧсъясӧс?..
И абу грек тіянлы ен лэбачьясӧс виавны, мыжтӧм вир кисьтны?
Тешкодь пӧль сёрнитіс ёна нюркйӧдлӧмӧн.
Сылӧн гӧлӧс шыыс сідзжӧ шензьӧдіс менӧ.
Сыын не сӧмын эз вӧв немтор мисьтӧмыс, сійӧ вӧлі дивӧ кодь мича, гора, том да пӧшти бабйӧлӧн кодь мелі.
— Чӧрс менам абу, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — тайӧ со оз шогмы (сійӧ индіс аслас тележка вылӧ), — тіян, чайта, телегаыд ыджыд.
— А сиктсьыс позьӧ аддзыны?
— Кутшӧм нӧ тан сикт!..
Тані некодлӧн абу...
Да и некод абу гортасӧсь: ставыс удж вылынӧсь.
Мунӧй, — шуис сійӧ друг да водіс бара муӧ.
Ме некутшӧма эг виччысь татшӧм помалӧм.
— Кывзы, старик, — заводиті висьтавны ме сы пельпомӧ инмӧдчылӧмӧн: — вӧч бур, отсав.
— Мунӧй, ен тікӧд!
Ме мудзи: карӧ ветлі, — шуис сійӧ меным да кыскис аслыс юр вылас дукӧссӧ.
— Да вӧч жӧ буртор, — водзӧ висьталі ме: — ме... ме мынта.
— Оз ков мем тэнад мынтӧмыд.
— Да пӧжалуйста, старик...
Сійӧ кыпӧдчис джынвыйӧ да пуксис ассьыс вӧсньыдик кокъяссӧ кресталӧмӧн.
— Ме эськӧ тэнӧ нуӧді, пӧжалуй, пӧрӧдӧминӧдз.
Сэн миянсьыным купечьяс рас ньӧбисны — ен налы судья, бырӧдӧны рассӧ да контора стрӧитісны, ен налы судья.
Сэн эськӧ тэ налысь чӧрс закажитін либӧ дасьӧс ньӧбин.
— И зэв бур — радпырысь горӧді ме. — Зэв бур!..
Мунам.
— Тупу чӧрс, бурӧс, — водзӧ висьталіс сійӧ места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧг.
— А ылын сійӧ пӧрӧдӧминӧдзыс?
— Куим верст.
— Но, мый нӧ!
Ми вермам тэнад телегаӧн ветлыны.
— Да ог...
— Но, мунам, — шуи ме: — мунам, старик!
Кучер миянӧс уличын виччысьӧ.
Старик дышпырысь чеччис да петіс ме бӧрся ывлаӧ.
Кучер менам вӧлі зэв ёна скӧрмӧма: сійӧ кӧсйӧ вӧлӧм вӧвъяс юктыштны, но ваыс юкмӧсас вӧлӧма вывті этша, и кӧрыс сылӧн вӧлі зэв чӧскыдтӧм, а тайӧ, кыдз кучеръяс шуӧны, первой делӧ.
Но старикӧс аддзӧм мысти сійӧ лӧнис, гогйӧдлыштіс юрнас да горӧдіс:
— А, Касьянушка! здорово!
— Здорово, Ерофей, веськыд морт! — висьталіс Касьян нор гӧлӧсӧн.
Ме пырысь-пыр висьталі кучерлы сылысь предложениесӧ;
Ерофей сӧгласитчис да вӧлӧн пырис карта сайӧ.
Кор сійӧ, гӧгӧр думыштӧмӧн, лэдзаліс вӧвъяс, старик сулаліс, пельпомнас ворота дорӧ нёровтчӧмӧн, да жугыля видзӧдлывліс либӧ сы вылӧ, либӧ ме вылӧ.
Сійӧ кыдз быттьӧ шай-паймуні: сійӧс, кыдз ме верми казявны, эз ёна радуйт миян немвиччысьтӧм воӧмным.
— А и тэнӧ ӧмӧй переселитісны? — мегыр босьтігмоз друг сылысь юаліс Ерофей.
— И менӧ.
— Эк! — шуис пинь пырыс менам кучер. — Тӧдан, Мартын плӧтниктӧ... тэ ӧд Рябовоса Мартынӧс тӧдан?
— Тӧда.
— Но, сійӧ кулӧма.
Ми ӧні сылысь гортсӧ аддзылім.
Касьян дрӧгнитіс.
— Кулӧма? — шуис сійӧ да зумыштчис.
— Да, кулӧма.
Мый нӧ тэ сійӧс эн бурдӧд, а?
Ӧд тэ, шуӧны, бурдӧдчан, тэ бурдӧдчысь.
Менам кучер, тыдалӧ, тешитчис, эльтчис старик вылын.
— А тайӧ тэнад телегаыс, али мый? — содтіс сійӧ телега вылӧ пельпомнас индігмоз.
— Менам.
— Но и телега... телега! — мӧдысь шуис сійӧ да, додь вожӧдыс босьтӧмӧн, тӧкӧтьӧ эз путкыльт сійӧс вывлань пыдӧсӧн... — Телега!..
А мыйӧн нӧ ті пӧрӧдӧминас мунанныд?
Тайӧ додь вожад миянсьыным вӧв он доддяв: миян вӧвъяс гырысьӧсь, а тайӧ мый татшӧмыс?
— А ог тӧд, — висьталіс Касьян: мыйӧн ті мунанныд; со тайӧ пемӧснас, буди, — содтіс сійӧ ышловзьӧмӧн.
— Тайӧнтӧ? — сы бӧрся шуис Ерофей да, Касьян урӧсмӧм вӧв дінӧ матыстчӧм мысти, зывӧкпырысь тшукӧдіс сылы сьыліас веськыд киса коймӧд чуньнас. — Аддзан, — содтіс сійӧ вомалӧммоз: — унмовсьӧмыд, рака!
Ме кори Ерофейӧс доддявны вӧвсӧ ӧдйӧджык.
Меным окота лои аслым ветлыны Касьянкӧд пӧрӧдӧминӧ: сэн частӧ овлывлӧны таръяс.
Кор нин тележка вӧлі дзик дась, и ме муртса ас понкӧд тшӧтш тӧрӧдчи сы пыдӧсӧ, коді вӧлі коз пу кырсьысь да чукрасьӧма, и Касьян ёкмыльӧ куткыртчӧм мысти да чужӧм вылас воддза нор выраженньӧӧн, сідзжӧ пукаліс водз пуклӧс вылын, — Ерофей матыстчис ме дінӧ да гусьӧнмоз шӧпнитіс:
— Бура и вӧчинныд, батюшка, мый сыкӧд мӧдінныд.
Сійӧ ӧд сэтшӧм, сійӧ ӧд йӧйиник, и шуӧнысӧ сійӧс: Пытш.
Ме ог тӧд, кыдз ті сылысь гӧгӧрвонысӧ верминныд...
Ме кӧсъя вӧлі шуны Ерофейлы, мый ӧнӧдз Касьян мем кажитчис зэв тӧлка мортӧн, но кучер менам пырысь-пыр висьтавны мӧдіс водзӧ сійӧ жӧ гӧлӧсӧн:
— Ті сӧмын видзӧдӧй бура, сэтчӧ-ӧ сійӧ тіянӧс вайӧдас.
Да чӧрстӧ асьныд бӧрйӧй: ёнджык чӧрс босьтӧй...
А мый, Пытш, — содтіс сійӧ гораа: — мый, тіян няньтор сюрыштас?
— Корсьлы, гашкӧ, сюрас, — висьталіс Касьян, тракнитіс вӧжжиӧн, и ми мӧдім.
Вӧлыс сылӧн, ме збыльысь шензьыны ог вермы, гӧнитіс зэв бура.
Став туй чӧжыс Касьян дзик чӧв оліс да менам юасьӧмъяс вылӧ висьтавліс орйӧдлӧмӧн да неокотапырысь.
Ми регыд воим пӧрӧдчӧминӧдз, а сэн воим и контора дорӧдз, джуджыд керкаӧдз, коді ӧтнасӧн сулаліс неыджыд овраг дорын, кодӧс сідз-тадз вомӧналӧма плӧтинаӧн да артмӧма пруд.
Ме аддзи тайӧ контораысь купеческӧй кык том приказчикӧс, лым кодь еджыд пиньясаӧсь, лӧсьыд синъясаӧсь, мича да збой сёрниаӧсь да ылӧдчана-юмов нюмаӧсь, донъялі налысь чӧрс да мӧдӧдчи пӧрӧдӧминӧ.
Ме чайті, мый Касьян кольччас вӧв дінӧ, мӧдас виччысьны менӧ, но сійӧ друг матыстчис ме дінӧ.
— А мый, лэбачьясӧс лыйлыны мунан? — паніс сійӧ сёрни: — а?
— Да, сюрӧны кӧ.
— Ме муна тэкӧд...
Позьӧ?
— Позьӧ, позьӧ.
И ми мунім.
Кералӧминыс вӧлі ставыс верст кымын.
Ме, веськыда шуа, ёнджыка видзӧді Касьян вылӧ, а эг ас пон вылӧ.
Абу весьшӧрӧ нимтӧмаӧсь сійӧс Пытшӧн.
Сылӧн сьӧд, нинӧмӧн вевттьытӧм юрыс (шуны кӧ, сылӧн юрсиыс вермис вежны кутшӧм колӧ шапка) сідзи и вуджрасис кустъясын.
Сійӧ ветлӧдліс вӧвлытӧм пелька да быттьӧ чеччаліс мунігас, дугдывтӧг мышкырасис, нетшкис кутшӧмкӧ турунторъяс, сюяліс найӧс питшӧгас, броткис мыйкӧ аслыс ныр улас да пыр видзӧдлывліс ме вылӧ да менам пон вылӧ, да сэтшӧм дӧжнасян, страннӧй видзӧдласӧн.
Ляпкыд кустъясын и пӧрӧдӧминын пырджык олӧны посньыдик руд ичӧтик лэбачьяс, кодъяс ӧтарӧ жбыръялӧны пуысь-пуӧ да чипсӧны, лэбалігас тӧдлытӧг сунласигмоз.
Касьян нерис найӧс, чуксасис накӧд: ватшкан лэбис ватшкигтырйи сы кок улысь — сійӧ ватшкыны мӧдіс сы бӧрся; ыбкай мӧдіс лэччыны сы весьтын, бордъяснас тірӧдӧмӧн да гора сьылігтырйи, — Касьян кутіс сьывны сылысь сьыланкывсӧ.
Мекӧд сійӧ век на эз сёрнит...
Поводдяыс вӧлі зэв мича, нӧшта мичаджык на воддза дорысь; но пӧжӧмысь эз дугды.
Сэзь енэжӧд выліті муртса-муртса шлывгисны шочиник кымӧрторъяс, вижов-еджыдӧсь, кыдзи тувсов сёрмӧм лым, тшӧтшкӧсӧсь да кузьмӧсӧсь, кыдз лэдзӧм парусъяс.
Налӧн серӧдлӧм доръясыс, гӧнаӧсь да кокньыдӧсь, кыдз хлопок бумага, ньӧжйӧ, но тӧдчымӧн вежласисны быд здукын: найӧ сылісны, тайӧ кымӧръясыс, и насянь эз усь вуджӧр.
Ми дыр ветлӧдлім Касьянкӧд пӧрӧдӧминӧд.
Том петасъяс, кодъяс абу на вевъялӧмаӧсь нюжавны аршинысь кузьджыка, гӧгӧртӧдалӧмаӧсь асланыс вӧсньыд, мольыд заяснаныс сьӧдӧдӧм, ляпкыд мыръяссӧ синмӧсь-синмӧсь гӧгрӧс быдмӧгъяс, руд дораӧсь, самӧй сійӧ быдмӧгъяс, кодъясысь вӧчӧны биватшак, ӧшӧдчалӧмаӧсь тайӧ мыръяс бердас; оз кор лэдзӧма на вывті ассьыс розӧвӧй усторъяссӧ; тшакъяс сэн жӧ пукалісны семьяӧн-семьяӧн.
Кокъяс дугдывтӧг дзугсялісны да крукасьлісны кузь турунӧ, коді вывті шоналӧма пӧсь шондіӧн; быдлаті вераліс синъясын пуясвывса том, гӧрдов коръяслӧн металлическӧй дзирдалӧмысь; быдлаын вералісны лӧз дзоридзьяс шыранькытшлӧн, зарни чашечкаяс купальничалӧн, джынвыйӧ еджгов-лӧз, джынвыйӧ виж дзоирдзьяс Иван-да-Марьялӧн; кӧнъясынкӧ, эновтӧм туйторъяс дорын, кытӧн кӧлеса туйяс тӧдчисны гӧрд посни турунтор визьясӧн, тыдалісны пес чукӧрторъяс, кодъяс сьӧдӧдӧмаӧсь тӧлысь да зэрысь да кодъясӧс тэчӧма сывйӧн-сывйӧн; жебиник гожсай уси насянь пӧлӧс нёль пельӧсӧн, — мукӧд гожсай эз вӧв некӧн.
Кокньыдик тӧврутор либӧ садьмывліс, либӧ лӧньліс: пӧльыштас друг веськыда чужӧмад да кыдз быттьӧ ышмыштас, — ставыс гажаа шыасяс, лайкъявны мӧдас да вӧрзяс гӧгӧр, тшапа заводитасны дзибрасьны папоротник йывъяс, — радлан сы вылӧ... но вот сійӧ бара нин лӧнис, и ставыс бара ланьтіс.
Ӧтнаныс чиркъяс ӧтвылысь чирксӧны, быттьӧ скӧрмӧмаӧсь, — и дӧзмӧдӧ тайӧ дугдывтӧм, лӧсьыдтӧм да кос шыыс.
Тайӧ шыыс мунӧ чинлытӧм-бырлытӧм лунся жарлань; сійӧ быттьӧ чужӧма сыысь, быттьӧ корӧма сійӧс доналӧм мусьыс.
Некутшӧм пӧтка позтыр вылӧ тшуклытӧг воим ми коркӧ выль пӧрӧдӧминӧдз.
Сэні неважӧн пӧрӧдӧм пипуяс шогпырысь нюжӧдчӧмаӧсь муӧ, ас уланыс лязӧдӧмаӧсь и турун, и посни кустъяс; мукӧдыслӧн коръясыс вежӧсь на, но кулӧмаӧсь нин, лизгыртчӧмаӧсь вӧрзьытӧм вожъяс вывсянь; мӧдъяслӧн коръясыс косьмӧмаӧсь нин да чукыртчӧмаӧсь.
Выль, зарни-еджыд чагъяссянь, кодъяс чукӧрӧн куйлісны дзирдавмӧн ва мыръяс бердын, ӧвтыштіс аслыспӧлӧс, вывті сьӧлӧм вылӧ воана, курыд кӧрӧн.
Ылынсӧ, расланьыс матынджык, гортӧг котшкӧдчисны черъяс, и кадысь кадӧ кыпыда да ньӧжйӧ, быттьӧ копрасигтырйи да кияссӧ паськӧдӧмӧн, шлывгис увлань кудриа пу...
Дыр мем эз сюр некутшӧм пӧтка; медбӧрти, дубӧвӧй паськыд кустысь, коді дзоньнас тырӧма йӧнӧн, лэбзис герчкан.
Ме ковӧбті, сійӧ тімбыльтчис сынӧдас да уси.
Лыйӧм шы кылӧм бӧрын Касьян тэрыба тупкис синъяссӧ кинас да эз вӧрзьӧдчы, кытчӧдз ме эг окты ружье да эг лэпты герчкансӧ.
Кор жӧ ме мӧдӧдчи водзӧ, сійӧ матыстчис сэтчӧ, кытчӧ уси виӧм пӧтка, мышкыртчис турун пиӧ, кытчӧ резыштчис некымын вир войт, копрӧдлыштіс юрнас, полігтырйи видзӧдліс ме вылӧ...
Ме кылі бӧрынджык, кыдз сійӧ шӧпкис: «Грек!..
Ак, тайӧ вот грек!»
Гожйыс вӧтліс миянӧс, медбӧрти, раскӧ.
Ме уськӧдчи орешник ыджыд куст улӧ, код весьтын том лӧсьыд мыгӧра клён мичаа паськӧдӧма ассьыс кокньыд лапъяссӧ.
Касьян пуксис пӧрӧдӧм кыз кыдз пом вылӧ.
Ме видзӧді сы вылӧ.
Коръясыс омӧлиндзика вӧрисны вылын, и налӧн гежӧд-вижов вуджӧръясыс надзӧник исласисны бӧрӧ да водзӧ сы ичӧтик чужӧм кузя, сы жебиник туша кузя, кодӧс кыдзсюрӧ тубыртӧма сьӧд дукӧсӧн.
Сійӧ эз лэптыв юрсӧ.
Сы чӧв олӧмӧн дӧзмӧмӧн, ме воді гатш да заводиті любуйтчыны ылыс югыд енэжын дзугсьӧм коръяс ворсӧмӧн.
Шензьымӧн лӧсьыд куйлыны вӧрын мыш вылын да видзӧдны вывлань!
Тіянлы кажитчӧ, мый ті видзӧданныд пыдӧстӧм саридзӧ, мый сійӧ паськыда вольсассьӧ ті улын, мый пуясыс оз кайны мусяньыс, но, быттьӧ гырысь быдмӧгъяслӧн вужъясыс, лэччӧны, веськыда усьӧны сійӧ стеклӧ кодь югыд гыясас; коръясыс пуяс вылас либӧ дзуввидзӧны изумрудъясӧн, либӧ сукмӧны зарнисяма, пӧшти сьӧд вежӧдӧ.
Кӧнкӧ, ылын-ылын, вӧсни ув вож помын, вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ ӧтка кор сэзь енэжса кельыдлӧз клӧк вылын, и орччӧн сыкӧд лайкъялыштӧ мӧд, аслас вӧрӧмъяснас казьтӧ чери кельӧблысь ворсӧм, кыдз быттьӧ тайӧ ассяньыс вӧрӧ, а оз тӧв вӧрӧд.
Дивӧ кодь вапытшса діясӧн надзӧник кывтӧны да надзӧник водзӧ мунӧны еджыд гӧгрӧс кымӧръяс, — и со друг став тайӧ саридзыс, тайӧ дзирдалан сынӧдыс, тайӧ ув вожъясыс да коръясыс, кодъясӧс ойдӧдӧма шондінас, — ставыс мӧдас веравны, мӧдас сырмыны дзӧрысь югъялӧмӧн, да кыптӧ выль, дзӧрысь ымралӧм, коді ӧткодь друг зурасьысь ичӧтик гылӧн вывті посни сяльгӧмкӧд.
Ті он вӧрзьӧдчӧй — ті видзӧданныд: и оз позь висьтавны кывйӧн, кутшӧм долыд, да лӧнь, да лӧсьыд лоӧ сьӧлӧм вылад.
Ті видзӧданныд: сійӧ джуджыд, сӧстӧм югыдлӧзыс петкӧдӧ тіянлысь сӧстӧм нюм, кутшӧм сійӧ ачыс; кыдзи кымӧръясыс енэжӧдыс и кыдз быттьӧ накӧд тшӧтш, надзӧндзи сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунӧны сьӧлӧм вывтіыд шуда казьтыланторъяс, и пыр тіянлы кажитчӧ, мый видзӧдӧмныд тіян мунӧ ылӧджык и ылӧджык и кыскӧ тіянӧс асьныдтӧ ас бӧрсяыс сійӧ спокойнӧй, югъялысь пыдӧстӧминас, и оз позь орӧдчыны тайӧ вылнасьыс, тайӧ джудждасьыс...
— Барин, а барин! — шуис друг Касьян аслас гора гӧлӧсӧн.
Ме чуймӧмӧн кыпӧдчышті; ӧнӧдз сійӧ муртса шыасьліс ме юасьӧмъяс вылӧ, а со друг ачыс заводитіс сёрнитны.
— Мый тэныд? — юалі ме.
— Но, мыйла тэ ичӧт лэбачсӧ виин? — заводитіс сійӧ веськыда меным чужӧмӧ видзӧдігтырйи.
— Кыдзи мыйла?..
Герчкан — сійӧ пӧтка: сійӧс сёйны позьӧ.
— Эн сы могысь тэ ви сійӧс, барин: пондан тай тэ сійӧс сёйны!
Тэ сійӧс аслыд тешитчӧм могысь виин.
— Да ӧд тэ ачыд, кӧнкӧ, дзодзӧгъясӧс либӧ курӧгъясӧс, шуам, сёян?
— Найӧ енмӧн сетӧм лэбачьяс мортлы, а герчкан — лэбач вӧльнӧй, вӧрын олысь.
И абу сійӧ ӧтнас: уна татшӧмыс, быдсяма вӧрса ловъя лолыс, и мувывсаыс и васа ловъя лолыс, и нюрсаыс и видзвывсаыс, и вывсаыс и увсаыс — и грек найӧс виавны и медым найӧ олӧны му вылын асланыс кувтӧдз...
А мортлы сёянтор урчитӧма мӧдӧс, сёянтор сылы мӧд и мӧд юантор: нянь — ен сетӧмтор, да енэж ваяс, да важ йӧзӧн велӧдӧм гортса пемӧсъяс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Касьян вылӧ.
Кывъясыс сылӧн петалісны кокниа; сійӧ эз корсяв найӧс, сійӧ висьтавліс лӧнь кыпыдлунӧн да рам тӧдчанлунӧн, корсюрӧ синъяссӧ куньтыралігтырйи.
— Сідзкӧ и чери, тэ ногӧн, грек виавны? — юалі ме.
— Черилӧн вирыс кӧдзыд, — воча шуис сійӧ эскӧмӧн: — чери кывтӧм пемӧс.
Сійӧ оз пов, оз гажӧдчы; чери — кывтӧм пемӧс.
Чери оз чувствуйт, сыын и вирыс абу ловъя...
Вир, — чӧв олыштӧм бӧрын висьталіс сійӧ: — вир — сійӧ вежатор!
Вирыд ен шонді оз аддзы, вир югыдысь дзебсьӧ... ыджыд грек югыдлы петкӧдлыны вир, ыджыд грек да полӧм...
Ок, ыджыд!
Сійӧ ышловзис да зумыштчис.
Ме, признайтча, дзик шемӧсмӧмӧн видзӧдлі тешкодь старик вылӧ.
Сылӧн сёрниыс эз вӧв мужичӧй сёрниӧн: тадз оз сёрнитны прӧстӧй йӧз, и зэв кыввораяс тадз оз сёрнитны.
Тайӧ кывйыс, вежӧра кыпыд да тешкодь...
Нинӧм татшӧмногасӧ ме эг кывлывлы.
— Висьтав, пӧжалуйста, Касьян, — заводиті ме, неуна гӧрдӧдыштӧм сы чужӧм вылысь син вештывтӧг: — мыйӧн тэ прӧмышляйтлан?
Сійӧ эз пырысь-пыр висьтав ме юалӧм вылӧ.
Сылӧн синъясыс тӧждысьӧмӧн котралыштісны ӧти здук.
— Ола, кыдз ен тшӧктӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас: — а медым прӧмышляйтны — ог, нинӧмӧн ог прӧмышляйт.
Вежӧртӧм ме зэв ичӧтсянь, уджала, кытчӧдз верма, — уджалысь ме лёкиник... кысь нин меным!
Здоровье абу, и киясӧй йӧйӧсь.
Но, тулысын колипкайясӧс кыя.
— Колипкайясӧс кыян?..
А кыдз нӧ тэ шулін, мый быдсяма вӧрса да ыбса да мукӧд пемӧсъясӧс оз ков вӧрзьӧдны.
— Виавны найӧс оз ков, дзик сідз: смертьыс и сідз ачыс воас.
Со, кӧть босьтам Мартын-плӧтникӧс.
Оліс Мартын-плӧтник, и эз дыр ов, и кулі; гӧтырыс сылӧн ӧні шогсьӧ мужик вӧснаыс, ичӧт челядь вӧснаыс...
Смертьыдлы паныд ни мортлы, ни пемӧслы не асныравны.
Смертьыд оз и пышйы, да и сыысь он пышйы; да отсавнысӧ сылы оз ков...
А колипъястӧ ме ог виав, — ен мед видзас!
Ме найӧс ог мучитны кый, ог налысь ловсӧ босьтӧм могысь, а мортлы удовольствие, пальӧдчӧм да гаж вылӧ.
— Тэ Курскӧ ветлывлан найӧс кыйнысӧ?
— Ветлывла ме и Курскӧ и ылӧджык ветлывла, кыдз слӧймас.
Нюръясын узьлывла да вӧраинын, ыбын узя ӧтнам, волывтӧминын: сэн истанъяс шутьлялӧны, сэн кӧчьяс горзӧны, сэн гордаяс герчкӧны...
Рытъяснас приметитала, асывъяснас кывзысяла, кыа петігӧн везйӧдла сеткаӧн кустъяс...
Мукӧд колипкайыс сэтшӧм нора сьылӧ, лӧсьыда... жаль весиг.
— И вузавлан тэ найӧс?
— Сетала бур йӧзлы.
— А мый нӧ тэ нӧшта вӧчлан?
— Кыдз вӧчла?
— Мыйӧн тэ занимайтчан?
Старик ланьтыштліс.
— Нинӧмӧн торъя ме абу занят...
Уджалысь ме омӧлик.
Но грамота тӧдышта...
— Тэ грамотнӧй?
— Грамота тӧдышта.
Отсаліс ен да бур йӧз.
— Тэ мый, семьяа морт?
— Абу, семьятӧм.
— Мый сідз?..
Кулаліны, али мый?
— Эз, а сідз: шуд олӧмын абу вӧвлӧма.
Да тайӧ ставыс ен сайын, ставным ми ен улын ветлам; а веськыдӧн колӧ лоны мортлы, — со мый!
Ен ногаӧн, колӧ шуны.
— И рӧдвуж тэнад абу?
— Эм... да... сідз...
Старик падмис.
— Висьтав, пӧжалуйста, — заводиті ме: — ме кывлі ӧнтай, менам кучер тэнсьыд юаліс, мыйла пӧ тэ эн бурдӧд Мартынӧс?
Тэ ӧмӧй бурдӧдны кужан?
— Кучерыд тэнад веськыд морт, — мӧвпалігтыр висьталіс мем Касьян: — а абу жӧ гректӧм.
Бурдӧдысьӧн шуӧны менӧ...
Кутшӧм ме бурдӧдысь!..
И коді вермас бурдӧдны?
Тайӧ ставыс енсянь.
А эм... эм турунъяс, дзоридзьяс эмӧсь: отсалӧны, збыль.
Со кӧть череда, шуам, бур турун мортлы; со, лапкор сідзжӧ; на йылысь и сёрнитны абу яндзим: сӧстӧм турунъяс — енлӧн.
Но, а мукӧдыс абу сідз: и отсалӧнысӧ найӧ, а грек; и сёрнитны на йылысь грек.
Молитваӧн нӧшта на...
Но, дерт, эм и кывъяс сэтшӧмӧсь...
А коді эскӧ — спаситчӧ, — содтіс сійӧ ньӧжйӧджык.
— Мартыныслы тэ эн сетлы немтор? — юалі ме.
— Сёрӧн тӧдмалі, — висьталіс старик. — Да мый! — кодлы мый чужигас сиӧма.
Эз олысь вӧв плӧтник Мартын, эз му вылын олысь: тайӧ нин тадз.
Абу, кутшӧм мортлы абу нин шуӧма овны му вылын, сійӧс и шондіыс оз шонты, кыдз мукӧдсӧ, и няньторйыд сылы оз ладмы, — быттьӧ мыйкӧ сійӧс ывдортӧ...
Да; инӧд енмӧ сылысь ловсӧ!
— Важӧн переселитісны тіянӧс миян дорӧ? — юалі ме недыр чӧв олӧм мысти.
Касьян чурмуныштіс.
— Эз, неважӧн: во нёль.
Важ барин дырйи ми ставным олім асланым важ оланінын, а вот опекаыс переселитіс.
Важ барин миян вӧлі рам сьӧлӧма, авъя, шоныдін да югыдін сылы!
Но, опека, дерт, веськыда арталіс; тыдалӧ, сідз нин лоис.
— А ті водзсӧ кӧні олінныд?
— Ми Красивӧй Мечысьӧсь.
— Ылын сійӧ тасянь?
— Верст сё.
— Мый нӧ, сэні лӧсьыдджык вӧлі?
— Лӧсьыдджык... лӧсьыдджык.
Сэн оланінъяс паськыдӧсь, ю дорынӧсь, позным миян, а тані дзескыд, кос...
Тані ми гӧльмим.
Сэні миян, Красивӧй Мечадтӧ, каян тэ мыльк йылӧ, каян — и господьӧй, енмӧй менам, мый тайӧ? а?..
И юыд, и видзьясыд, и вӧрыд; а сэн вичко, а сэн бара мӧдасны видзьяс.
Ылӧдз тыдалӧ, ылӧдз.
Со кутшӧм ылӧдз тыдалӧ...
Видзӧдан, видзӧдан, ак тэ, збыльысь!
Но, тані, збыль, муыс бурджык: сёй сора, сёй сора бур му, шуӧны крестьяна; да меным вылӧ няньторйыд быдлаын тырмымӧн артмас.
— А мый, старик, висьтав веськыда: тэныд, чайта, окота чужанінад волыны?
— Да, видзӧдлі эськӧ.
А мӧдарӧ кӧ, быдлаын лӧсьыд.
Морт ме семьятӧм, инӧ ӧшйытӧм.
Да и мый!
Дыр ӧмӧй нӧ гортад пукалан?
А вот кыдз мӧдӧдчан, кыдз мӧдӧдчан, содтіс сійӧ, гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн: — и кокньӧдыштас, збыль.
И шондіыс тэнӧ югдӧдӧ, и енмыслы тэ тыдаланджык, и сьывсьӧ лададжыка.
Сэн, видзӧдан, турун кутшӧм быдмӧ; но, аддзан — нетшыштан.
Ва сэні визувтӧ, шуам, ключысь: вежа ва; но, юан, — пасъян сідзжӧ.
Енэжса лэбачьяс сьылӧны...
А либӧ Курск сайын пуксясны степьяс, сэтшӧм степнӧй местаяс, со дивуйтчӧмыд, со удовольствиеыд мортыдлы, со раздольеыд, со ен сетӧмторйыд!
И мунӧны найӧ, йӧзыс висьталӧны, дзик шоныд саридзьяс дорӧдз, кӧн олӧ лӧсьыд гӧлӧса Гамаюн птица, и пуясысь коръяс тӧлын ни арын оз киссьывны, и зарни яблокъяс быдмӧны эзысь лапъяс вылын, и олӧ быд морт бура да веськыда.
И вот, сэтчӧ эськӧ ме муні...
Ӧд кытчӧ ме эг ветлывлы!
И Ромёнӧ ветлывлі, и Синбирскӧ — славнӧй карӧ, и самӧй Москваӧ — зарни юраӧ; ветлывлі Ока-вердысьӧдз, и Цна-голубкаӧдз, и Волга-матушкаӧдз, и уна йӧзӧс аддзывлі, бур крестьянаӧс, и честнӧй каръясын вӧвлывлі...
Но, вот, муні эськӧ ме сэтчӧ... и со... и...
И абу ӧтнам ме грешнӧй... уна мукӧд крестьяна лаптиаӧсь ветлӧны, мир пасьта шӧйтӧны, правда корсьӧны... да!..
А, мый гортад, а?
Веськыдлуныс мортын абу, — вот сійӧ мый...
Тайӧ медбӧръя кывъяссӧ Касьян шуаліс зэв тэрыба, пӧшти нурбыльтӧм моз; сэсся сійӧ нӧшта на мыйкӧ висьталіс, кодӧс ме эг нин кыв, а чужӧмыс сылӧн лои сэтшӧм страшнӧй выражениеа, мый меным невӧльнӧ уси тӧд вылӧ «юродивӧй» кыв.
Сійӧ зумыштчис, кызӧктыштіс да кыдз быттьӧ ас садяс воис.
— Эк, шондіыс! — шуис сійӧ вомгорулас: — кутшӧм благодать, господи!
Кутшӧм шоныд вӧрын!
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ, чӧв олыштіс, дзоргӧмӧн видзӧдліс да заводитіс сьывны надзӧникӧн.
Ме эг вермы кывны став кывъяссӧ сы нюркйӧдлан сьыланкывйысь; татшӧм кывъяс ме кылі:
А шуӧны менӧ Касьянӧн, а прӧзвищӧй менам Пыш...
«Э!» — думышті ме, «да сійӧ сочиняйтӧ»...
Друг сійӧ чурмуні да, дзоргӧмӧн сук вӧрӧ видзӧдігмоз, ланьтіс.
Ме бергӧдчи да аддзи ичӧтик крестьянскӧй нылӧс, ар кӧкъямыса, лӧз шушуна, пож сера чышъян юрас да кыӧм ичӧтик кӧрзинка гожъялӧм куш киас.
Сійӧ, буракӧ, некыдз эз виччысь миянкӧд паныдасьны; кыдз шусьӧ, тшукис ми вылӧ да сулаліс вӧрзьӧдчытӧг веж орешникъяс костын, вуджӧра эжатор вылын, полігтырйи видзӧдіс ме вылӧ сьӧд синъяснас.
Ме муртса вевъялі видзӧдлыны сійӧс: сійӧ пырысь-пыр уйкнитіс пу сайӧ.
— Аннушка!
Аннушка!
Лок татчӧ, эн пов, — меліа чукӧстіс старик.
— Пола, — кыліс вӧсньыдик гӧлӧс.
— Эн пов, эн пов, лок ме дінӧ.
Аннушка чӧла эновтіс ассьыс дзебсянінсӧ, надзӧник гӧгӧртіс гӧгӧр, — сылӧн челядь кокъясыс муртса кышакылісны тшӧкыд турунӧд, — да петіс вӧраинысь дзик старик дінӧ.
Тайӧ абу вӧлӧма кӧкъямыс арӧса ныв, кыдз мем кажитчис первойсӧ ичӧт туша сертиыс, — но дас куима либӧ дас нёля.
Сылӧн став тушаыс вӧлі ичӧт да жеб, но зэв статя да пельк, а мичаник чужӧмыс шензьымӧн ӧткодь Касьян чужӧмкӧд, кӧть Касьян и эз вӧв мича морт.
Сійӧ жӧ ёсь чертаяс, сійӧ жӧ аслыссяма, лукав да дӧверитчана, думыштчан да сюсь, видзӧдлас, и вӧрасыс сэтшӧм жӧ...
Касьян чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ, сійӧ сулаліс сылань бокӧн.
— Мый, тшак вотін? — юаліс сійӧ.
— Да, тшак, — висьталіс мӧдыс рама нюммунӧмӧн.
— Уна сюри?
— Уна.
(Аннушка тэрыба видзӧдліс сы вылӧ да бара нюммуніс.)
— И ельдӧгъяс эмӧсь?
— Эмӧсь и ельдӧгъяс.
— Петкӧдлы жӧ, петкӧдлы...
(Аннушка лэдзис сой вывсьыс кӧрзинасӧ да джынвыйӧныс лэптыштіс паськыд лапкор, мыйӧн вӧлі тшаксӧ вевттьӧма.)
— Э! — шуис Касьян, кӧрзина дінӧ копыртчӧмӧн: — да кутшӧм мичаӧсь!
Ай да Аннушка!
— Тайӧ ныв тэнад, Касьян, али мый? — юалі ме.
(Аннушкалӧн чужӧмыс муртса ыпнитыштіс.)
— Абу, сідз, рӧдня, — шуис Касьян сідз-тадз. — Но, Аннушка, мун, — содтіс сійӧ пырысь-пыр: — мун, ен тэкӧд.
Да смотри...
— Да мыйла нӧ сылы подӧнсӧ мунны? — торки ме сійӧс. — Ми эськӧ сійӧс нуӧдім вӧлӧн.
Аннушка гӧрдӧдіс мак дзоридз моз, кутчысис кыкнан кинас кӧрзинка вугйӧ да повзьӧмӧн видзӧдліс старик вылӧ.
— Оз, воас, — вочавидзис сійӧ сэтшӧм жӧ веськодь дыш гӧлӧсӧн. — Мый сылы?..
Воас и сідз...
Мун.
Аннушка пелька муніс вӧрӧ.
Касьян видзӧдліс сы бӧрся, сэсся букыштчис да серӧктіс.
Тайӧ кузя серӧктӧмас, этшаник кывъясас, кодъясӧс шуис сійӧ Аннушкалы, самӧй гӧлӧс шыас, кор сійӧ сёрнитіс сыкӧд, вӧлі висьтавны вермытӧм, сьӧлӧмсянь радейтӧм да мелілун.
Сійӧ бара видзӧдліс сылань, кытчӧ муніс Аннушка, бара нюмъёвтіс да, чужӧмсӧ зыртігмоз, некымынысь довкнитіс юрнад.
— Мыйла тэ сійӧс сэтшӧм регыд ыстін? — юалі ме сылысь: — ме эськӧ сылысь тшаксӧ ньӧби...
— Да ті сэн, ӧткодь, гортын ньӧбанныд, кор ковмас, — висьталіс сійӧ меным, медводдзаысь «ті» кыв употребляйтӧмӧн.
— А сійӧ тэнад вывті мичаник.
— Абу... кутшӧм... сідз... — висьталіс сійӧ кыдзкӧ дышпырысь да сійӧ жӧ здуксяньыс воддзамоз лои чӧв-чӧв.
Кор ме аддзи, мый став менам зільӧмъяс кыскыны сійӧс бара варовитны лоины весьшӧрӧ, ме мӧдӧдчи пӧрӧминӧ.
Сэтчӧ жӧ и жарыс неуна сайкалыштіс; но неудачаыс либӧ, кыдз шуӧны миян, незадачаыс менам эз помась, и ме герчканӧн да выль чӧрсӧн косі выль олысьӧ.
Керка дінӧ воигӧн нин Касьян друг бергӧдчис мелань.
— Барин, а барин, — заводитіс висьтавны сійӧ: — ме ӧд мыжа тэ водзын: ме ӧд тайӧ пӧткатӧ тэнсьыд ставсӧ вӧтлі.
— Кыдз сідз?
— Да тайӧ нин ме тӧда.
А со и велӧдӧм пон тэнад, и бур, а нинӧм эз вермы вӧчны.
Думайтан, войтыр мый, войтыр, а?
Со и пемӧс, а мый сыысь вӧчисны?
Ме эськӧ весьшӧрӧ мӧді убеждайтны Касьянӧс, мый оз позь «загӧвӧрӧн вӧтлыны» пӧткаӧс, и сы вӧсна немтор эг шу сылы воча.
Сэтчӧ жӧ, ми пырысь-пыр кежим воротаӧ.
Аннушка эз вӧв керкаын, сійӧ вевъялӧма нин воны да кольны тшак тыра кӧрзинасӧ.
Ерофей, скӧрысь да несправедливӧй донъялӧм бӧрын, пуктіс-лӧсьӧдіс выль чӧрс; а час мысти ме петі туйӧ, Касьянлы коли неуна сьӧм, кодӧс сійӧ первойсӧ оз вӧлі босьт, но бӧрас, думыштӧм мысти да кипыдӧсас сійӧс кутыштӧм бӧрын, сюйис питшӧгас.
Тайӧ час чӧжнас сійӧ эз шу пӧшти ни ӧти кыв; сійӧ ӧтмоз сулаліс ворота дінӧ нёровтчӧмӧн, эз шыасьлы менам кучер видчӧм вылӧ да вель кӧдзыда прӧститчис мекӧд.
Мыйӧн сӧмын бӧр воим, ме вевъялі казявны, мый Ерофей менам бара мыйыськӧ чорыда скӧрмӧма...
И збыльысь, некутшӧм сёянтор сійӧ сиктысь абу аддзӧма, вӧв юкталанін вӧлі лёк.
Ми мӧдӧдчим мунны.
Скӧрмӧмӧн, коді тӧдчис весиг сы балябӧжын, пукаліс сійӧ пуклӧс вылын да вывті ёна окотитіс мекӧд панны сёрни, но, менсьым медводдза юалӧм виччысигмоз, сӧмын кокньыдика броткис вомгорулас да велӧдана, а мукӧддырйиыс чорыд кывъясӧн горӧдлывліс вӧвъяс вылӧ.
— «Деревня!» — броткис сійӧ: — «а ещӧ шусьӧ деревня!
Юалін кӧть ырӧш — и ырӧшыс абу...
Аттӧ, господьӧ!
А ваыс — прӧстӧ, тьфу!
(Сійӧ гораа сьӧлыштіс.)
Ни огурцы, ни ырӧш — немтор абу...
Но, тэ, — содтіс сійӧ гораа, веськыдвывса вӧвлы шыасигмоз: — ме тэнӧ тӧда, сэтшӧм ылӧгӧс!
Радейтан кокньӧдны асьтӧ небось...
(И кучкис сылы орсӧн.)
— Дзик асныра вӧв, а ӧд войдӧр кутшӧм бур пемӧс вӧлі...
Но, но, восьлав!..»
— Висьтав, пӧжалуйста, Ерофей, — пані ме сёрни: — кутшӧм морт тайӧ Касьяныс?
Ерофей эз регыд мем висьтав: сійӧ вообще морт вӧлі кузя думайтысь да абу тэрмасьысь; но ме пырысь-пыр жӧ верми гӧгӧрвоны, мый менам юалӧм сійӧс гажӧдіс да успокоитіс.
— Пытшыдтӧ? — заводитіс сійӧ дыр мысти, вӧжжинас тракнитӧм бӧрын: — тешкодь морт: кыдз эм, юродивӧй; татшӧм чуднӧй морттӧ регыдӧн он и аддзы мӧдӧс.
Ӧд, пример вылӧ, ӧд сійӧ стӧч миян саврас кодь: киӧ оз сетчы... уджысь кӧдзалӧма, колӧ шуны.
Но, дерт, кутшӧм сійӧ уджалысь, — мыйӧн лолыс олӧ, — но, а век жӧ...
Сійӧ ӧд ичӧтысяньыс тадз.
Первойсӧ сійӧ аслас дядьясыскӧд колльысьны ветлывліс тройкаӧн; но, а бӧрыннас, тыдалӧ, дӧзмис — эновтіс.
Мӧдіс гортас овны, но и гортассӧ эз ӧшйыв: сэтшӧм беспокойнӧй, — збыль нин пытш.
Барин сылы веськалі, пасибӧ, бур — эз мырдӧн тшӧктыв.
Со сійӧ тадз сэксянь и шӧйтӧ, вошӧм ыж моз.
И ӧд сэтшӧм удивительнӧй, енмыс сійӧс тӧдӧ: либӧ чӧв олӧ, мыр моз, либӧ друг заводитас сёрнитны, а мый сёрнитӧ, енмыс сійӧс тӧдӧ.
Тайӧ ӧмӧй сям?
Тайӧ абу сям.
Абу тыр сюсь морт, кыдз эм.
Сьылӧ, колӧ шуны, бура.
Сэтшӧм важнӧя — лада, лада.
— А мый сійӧ бурдӧдалӧ, збыль?
— Кутшӧм лечитӧ?..
Но, кысь нӧ сылы?
Шогмытӧм сійӧ морт!
Но, менӧ сійӧ век жӧ зӧлӧтукаысь лечитіс...
Кысь сылы!
Йӧй морт, кыдз эм, — содтіс сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын.
— Тэ сійӧс важӧн тӧдан?
— Важӧн.
Ми сыкӧд суседъяс Сычовка кузя, коді Красивӧй Мечын.
— А кодӧс тай ми вӧрад аддзылім нывсӧ, Аннушкасӧ, сійӧ рӧдня сылы?
Ерофей видзӧдліс ме вылӧ пельпом вылӧдыс да паськыда жеркнитіс вомсӧ.
— Хе!.. да, рӧдня.
Сійӧ сирӧта: мамыс сылӧн абу, да и оз тӧдны, коді вӧлӧма сылӧн мамыс.
Но, а колӧ лоны, мый рӧдня: зэв нин ёна мунӧ сы вылӧ...
Но, олӧ сы ордын.
Востер нывка, нинӧм шуны; бур нывка; и сійӧ, пӧрысьыд, ловсӧ пуктас сы вӧсна: ныв бур.
Да сійӧ ӧд, ті вот он мӧдӧ эскыны, а сійӧ ӧд, пӧжалуй, Аннушкасӧ ассьыс грамотаӧ велӧдны думыштас.
Збыль, збыль сысянь тайӧ артмас: сэтшӧм нин сійӧ морт аслыспӧлӧс.
Абу постояннӧй сэтшӧм, этшысь петана...
Э-э-э! — друг торкис ачыс асьсӧ менам кучер да, вӧвъясӧс сувтӧдӧм бӧрын, пӧлыньтчис боквыв да мӧдіс дукавны сынӧдсӧ. — Оз-ӧ тшын дук кыв?
Сідзи и эм!
Тайӧ нин выль чӧрсъясыд...
А, кажитчӧ, кутшӧма мавтлі...
Ветлыны, ватор судзӧдны; со буретш и пруд.
И Ерофей тэрмасьтӧг лэччис пуклӧс вылысь, разис ведра, муніс пруд дорӧ да, бӧр воӧм мыстиыс, сьӧлӧмсяньыс кывзіс, кыдзи дзижгис ваӧн киськалӧм кӧлеса втулкаыс...
Квайтысь кымын ковмис сылы кутшӧмкӧ дас верст костын киськавны пӧсялӧм чӧрс, и дзик нин рӧмдіс, кор ми воим бӧр гортӧ.
Бурмистр
Верст дас вит сайын менам имениесянь олӧ мем тӧдса ӧти морт, том помещик, гвардияса офицер отставкаын, Аркадий Павлыч Пеночкин.
Сы поместьеын эм уна курӧг-пӧтка, керкасӧ стрӧитӧма прансуз архитектор план серти, йӧзыс пасьтасьӧмаӧсь англичана моз, ӧбедъяс лӧсьӧдӧ сійӧ зэв бурӧс, гӧстьясӧс принимайтӧ бура, а век жӧ сы ордӧ он окотапырысь мун.
Морт сійӧ тӧлка да положительнӧй, воспитанньӧ сылӧн, кыдз колӧ, зэв бур, служитліс, высшӧй обществоын бергавліс, а ӧні ыджыд успехӧн кӧзяйствоӧн занимайтчӧ.
Аркадий Павлыч, аслас шуӧм сертиыс, скӧр, но веськыд, подданнӧйяс бурлун вӧсна тӧждысьӧ да наказывайтӧ найӧс — налы жӧ бур вылӧ.
«Накӧд колӧ обращайтчыны кыдз челядькӧд», шуӧ сійӧ татшӧм случайяс дырйи: «нинӧм тӧдтӧмлун, mon cher; іl faut prendre cela en consіderatіon».
Ачыссӧ, кор овлӧ сідз шусян шог коланлун, тэрыб да ырскӧбтан вӧрзьӧдчӧмъясысь видзчысьӧ да гӧлӧс лэптыны оз радейт, но медсясӧ веськыда зурӧдӧ кинас, лӧня шуалігтырйи: «Ӧд ме тэныд шулі, мусаӧй менам», либӧ: «мый тэкӧд, менам другӧй, воӧдчы ас садяд».
Сэк жӧ сӧмын кокньыдика топӧдлӧ пиньяссӧ да пӧлӧстлӧ вомсӧ.
Тушаыс сылӧн абу ыджыд, тэчӧма зэв шаня, ачыссӧ вель мича, кияссӧ да гыжъяссӧ видзӧ ёна сӧстӧма; сы гӧрд вомдоръясысь да чужӧмбанысь сідзи и ыпйӧдлӧ дзоньвидзалунӧн.
Сералӧ сійӧ гораа да тӧждысьтӧг, меліа чикрӧдлӧ югыд, карӧй синъяссӧ.
Пасьтасьӧ сійӧ зэв бура да сямӧн; судзӧдалӧ прансуз небӧгъяс, серпасъяс да газетаяс, но лыддьысьны абу зэв окоч: «Вечнӧй жидӧс» ӧдва помаліс.
Картіӧн ворсӧ зэв бура.
Шуны кӧ, Аркадий Павлыч лыддьыссьӧ миян губернияын ӧти медся образованнӧй дворянинӧн да веж петкӧдлана жӧникӧн; дамаяс сы вӧсна садь быртӧдзныс йӧйталӧны да торйӧн нин ошкӧны сылысь манераяссӧ.
Сійӧ шензьымӧн бура асьсӧ кутӧ, видзчысьысь, кань кодь, и некутшӧм историяӧ нэм чӧжнас абу веськавлӧма, кӧть корсюрӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ, радейтӧ рам мортӧс повзьӧдны да тшӧкнитӧдны.
Лёк обществоӧн веськыда зывӧктӧ — юрсӧ янӧдӧмысь полӧ; зато гажа пӧраӧ висьталӧ асьсӧ Эпикур поклонникӧн, кӧть вообщесӧ философия йылысь сёрнитӧ лёкысь, шуӧ сійӧс германскӧй вежӧръяслысь юр гудыртасӧн, а мукӧддырйи и прӧстӧ сӧрӧмӧн.
Музыка сійӧ радейтӧ жӧ; картіӧн ворсігӧн сьылӧ пинь пырыс, но сьӧлӧмсяньыс.
Лючияысь да Сомнамбулаысь помнитӧ жӧ ӧттор-мӧдтор, но гӧлӧснас мыйлакӧ пыр вылӧ босьтӧ.
Тӧвъясын ветлывлӧ Петербургӧ.
Керкаыс сылӧн вывті ыджыд пӧрадокын; весиг кучеръяс сюрӧмаӧсь сы влиянньӧ улӧ да быд лун оз сӧмын сийӧсъяс чышкавны да паськӧмнысӧ весавны, но и ассьыныс асьныс чужӧмсӧ мыськӧны.
Дворӧвӧй йӧзыс Аркадий Павлычлӧн видзӧдӧны, веськыда шуны, кыдзкӧ синкым увтіыс, — но миян Роч муын зумыштчӧм мортӧс унзіль мортысь он торйӧд.
Аркадий Павлыч сёрнитӧ небыд да приятнӧй гӧлӧсӧн, сувталӧмӧн да кыдз быттьӧ удовольствиеӧн лэдзалӧ быд кыв аслас мича, душитӧм ус пырыс; сідз жӧ употребляйтӧ уна прансуз кывъяс, кыдз шуам: «Maіs c'est іmpayable?», «Maіs сomment donc!» да мукӧд.
Кӧть мед мый, а ме эг зэв окотапырысь волывлы сы ордӧ, и эськӧ не таръяс кӧ да не байдӧгъяс, гашкӧ, дзикӧдз сы ордӧ волӧмысь дугді.
Кутшӧмкӧ страннӧй беспокойство босьтӧ тіянӧс сы ордын; весиг комфортыс тіянӧс оз гажӧд, и быдпӧрйӧ, рытын, кор воас ті водзӧ гербӧвӧй кизьяса голубӧй ливреяа кудритӧм камердинер да мӧдас подобострастнӧя кыскавны ті кокысь сапӧгъяс, ті кыланныд, мый эськӧ сы кельыд да косіник фигура пыдди кӧ тӧдлытӧг воис тіян водзӧ шензяна паськыд черлыыс да вывті тшӧтшыд нырыс ён том зонлӧн, кодӧс ӧні на барин босьтӧма гӧр дорысь, но кодлӧн удитӧма нин даслаті резьдыны вурысъясӧдыс неважӧн козьналӧм нанкӧвӧй кафтан — ті эськӧ висьтавны позьтӧма лоинныд радӧсь да окотапырысь эськӧ сетчинныд опасностьлы воштыны сапӧгыдкӧд тшӧтш и ассьыныд кокнытӧ дзик каджйӧдзныд...
Кӧть ме и эг радейтлы Аркадий Павлычӧс, но лои меным ӧтчыд коллявны сы ордын вой.
Аски асывнас водз ме тшӧкті доддявны ассьым коляска, но сійӧ эз кӧсйы менӧ лэдзны английскӧй нога завтрактӧг да нуӧдіс аслас кабинетас.
Чайкӧд тшӧтш вайисны миянлы котлетъяс, омӧлика пуыштӧм колькъяс, вый, ма, сыр да мукӧдтор.
Кык камердинер, сӧстӧм еджыд перчаткиаӧсь, ӧдйӧ да чӧв-чӧлӧн водзвыв тӧдісны, мый миянлы колӧ.
Ми пукалім персидскӧй диван вылын.
Аркадий Павлыч вӧлі паськыд шӧвк гача, бархатнӧй сьӧд курткаа, лӧз тугъя мича шапкаа да задниктӧм китайскӧй виж туфлиа.
Сійӧ юис чай, сераліс, видзӧдаліс ассьыс гыжъяссӧ, куритчис, пукталіс ас бокас юрлӧсъяс да вообще чувствуйтіс асьсӧ вывті бура.
Топыда завтракайтӧм бӧрын Аркадий Павлыч кисьтіс аслыс рюмка гӧрд вина, вайӧдіс вомдорас да друг дузгӧдчис.
— Мыйла винасӧ абу шонтӧма? — юаліс сійӧ вель лэчыд гӧлӧсӧн ӧти камердинерыслысь.
Камердинер шӧйӧвошис, сувтіс сюръя моз да кельдӧдіс.
— Ӧд ме тэнсьыд юала, донаӧй менам? — спокойнӧя водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч сы вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг.
Коньӧр камердинер дзӧрыштіс места вылас, бергӧдлыштіс салфеткасӧ да эз шу ни ӧти кыв.
Аркадий Павлыч копыртіс юрсӧ да думыштчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ синкым увсяньыс.
— Pardon, mon cher, — шуис сійӧ меліа нюммунӧмӧн, тӧдсалы моз ме пидзӧсӧ кинас инмӧдчӧм мысти, да бара дзоргыны мӧдіс камердинер вылӧ. — Но, мун, — содтіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын, лэптіс синкымъяссӧ да звӧнитіс.
Пырис сьӧд юрсиа, ляпкыд кымӧса да кылалӧм синъяса кыз, мугов морт.
— Фёдор йылысь... распорядитчыны, — шуис Аркадий Павлыч вашкӧдӧмӧн да ыджыд самообладанньӧӧн.
— Кывза, — вочавидзис кыз морт да петіс.
— Voіla, mon cher, les desagrements de campagne, — гажаа шуис Аркадий Павлыч. — Да кытчӧ нӧ ті?
Эн на мунӧй, пукыштӧй нӧшта неуна.
— Ог, — вочавидзи ме: — мем пӧра.
— Бара вӧравны!
Ок, вӧралысьяс нин тайӧ!
Да ті кытчӧ ӧні мунанныд?
— Нелямын верст сайӧ тасянь, Рябовоӧ.
— Рябовоӧ?
Ак, енмӧй, да сідзкӧ ме тіянкӧд тшӧтш муна.
Рябово сӧмын вит верст сайын менам Шипиловкасянь, а ме нин важӧн Шипиловкаын эг вӧвлы: пыр кадыс оз сюр.
Со кутшӧма ладмис туйыс: ті талун Рябовоын вӧралыштанныд, а рытнас ме ордӧ.
Se sera charmant.
Ми ӧтлаын ужнайтыштам, — ми сьӧраным босьтам пӧварӧс, — ті ме ордын узянныд.
Зэв бур!
Зэв бур! — содтіс сійӧ менсьым висьталӧм виччысьтӧг. — C'est arrange...
Эй, коді сэні?
Коляска миянлы тшӧктӧй доддявны, да ӧдйӧджык.
Ті Шипиловкаын эн вӧвлывлӧ?
Ме эськӧ яндыси вӧзйыны тіянлы коллявны вой менам бурмистр керкаын, да ті, ме тӧда, абу бӧрйысьысьӧсь.
И Рябовоын турун сарайын эськӧ узинныд...
Мунам, мунам!
И Аркадий Павлыч заводитіс сьывны кутшӧмкӧ французскӧй романс.
— Ӧд ті, гашкӧ, он тӧдӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, кыкнан кок йылас катласигмоз: — менам мужикъяс сэн оброк вылынӧсь.
Конституция, — мый мӧдан вӧчны?
Но оброк мем мынтӧны лючки-ладнӧ.
Ме эськӧ найӧс, веськыда шуа, важӧн нин барщина вылӧ пуксьӧді, да муыс этша!
Ме и сідз шензя, кыдзи найӧ судзсьӧнысӧ.
Но, тайӧ налӧн делӧ.
Бурмистр менам сэн — молодец, тӧлка юр, государственнӧй морт!
Ті аддзанныд...
Кыдз, збыльысь, тайӧ бура лӧсяліс!
Немтор он вӧч.
Ӧкмыс час асылын пыдди ми мӧдӧдчим кык часын.
Вӧралысьяс гӧгӧрвоасны менсьым телепитӧм.
Аркадий Павлыч радейтліс, кыдз сійӧ ачыс шуӧ, корсюрӧ тешитны асьсӧ да босьтіс сьӧрсьыс сы мында бельё, сёянтор, юантор, духияс, юрлӧсъяс да уна пӧлӧс несессеръяс, мый мукӧд бережливӧй да асьсӧ кутны кужысь немечлы тырмис эськӧ тайӧ став эмбурыс во кежлӧ.
Гӧра вывсянь быд крутінті лэччигӧн Аркадий Павлыч висьтавліс кучерлы дженьыд, но чорыд речь, мыйысь верми гӧгӧрвоны, мый менам тӧдсаыд вель полысь морт.
Но, путешествие муніс ставыс зэв бура; сӧмын неважӧн дзоньталӧм ӧти пос вылын пӧварлӧн телегаыс путкыльтчис, да бӧр кӧлесаыс лязӧдіс сылысь кынӧмсӧ.
Аркадий Павлыч, аслас Каремлысь усьӧмсӧ аддзигӧн, повзис збыльысь да пырысь-пыр тшӧктіс юавны: дзоньвидзаӧсь-ӧ сылӧн киясыс?
Колана ӧтвет кылӧм бӧрын пыр жӧ успокоитчис.
Такӧд тшӧтш, мунім ми вель дыр; ме пукалі ӧти коляскаын Аркадий Павлычкӧд и туй помасьӧм кежлас мем лоис вывті гажтӧм, нӧшта нин сійӧн, мый некымын час чӧжӧн тӧдсаыд менам дзикӧдз рудзмуніс да мӧдліс нин либеральничайтны.
Коркӧ и ми воим, сӧмын эг Рябовоӧ, а веськыда Шипиловкаӧ; кыдзкӧ сійӧ сідз артмис.
Сійӧ луннас ме и сытӧг нин вӧравны эг вермы и та вӧсна, сьӧлӧм чорзьӧдӧмӧн, лои миритчыны тайӧн.
Пӧвар воӧма некымын минутаӧн водзджык ми дорысь и, тыдалӧ, вевъялӧма нин распорядитчыны да предупредитны, кодӧс колӧ, та вӧсна дзик ӧшинь улас пыранінын вочаалісны миянӧс старӧста (бурмистрлӧн пиыс), гӧрд юра ён мужик, сажень кузьта тушаа, верзьӧма да шапкатӧм, кизявтӧм выль азяма.
«А кӧні нӧ Софрон?» — юаліс сылысь Аркадий Павлыч.
Старӧста первой пелька чеччыштіс вӧв вылысь, копыртчыліс коскӧдзыс баринлы, шуис: «Оланныд-выланныд, батюшка Аркадий Павлыч», сэсся лэптіс юрсӧ, пыркнитчис да доложитіс, мый Софрон мунӧма Перовӧ, но мый сыла мӧдӧдӧма нин.
— «Но, лок ми бӧрсяным», — шуис Аркадий Павлыч.
Приличие ради старӧста нуӧдіс вӧвсӧ бокӧ, вожасис сы вылӧ да рӧдтӧмӧн мӧдӧдчис коляска бӧрся шапкасӧ киас кутігмоз.
Ми мӧдім мунны сикт кузя.
Паныд сюрлісны тыртӧм телегаын пукалысь некымын мужик; найӧ локталӧны вӧлі гумла дорысь да сьылӧны сьыланкывъяс, став тушананыс чеччалігтырйи да кокнаныс сынӧдас лайкйӧдлӧмӧн; но миянсьыным коляска да старӧстаӧс аддзӧм бӧрын друг ланьталісны, пӧрччалісны ассьыныс тӧвся шапкаяснысӧ (делӧыс вӧлі гожӧмын) да кыпӧдчылісны, кыдз быттьӧ виччысисны приказанньӧ.
Аркадий Павлыч милӧстивӧя налы копыртчыштліс.
Повзяна шызьӧм тӧдчымӧн паськалі сиктті.
Пож сера юбкаа бабаяс чагъясӧн шыблалісны гӧгӧрвотӧм либӧ вывті зіль понъяслы; дзик син увсяньыс заводитчӧм тошка, чотысь старик нетшыштіс пӧттӧдзыс ютӧм вӧвсӧ юкмӧс дорысь, кучкис сылы код тӧдӧ мыйысь бок кузяыс, а сэсся вӧлисти копыртчис.
Кузь дӧрӧмъяса зон челядь горзігтырйи пышъялісны керкаясӧ, водалісны кынӧмнас джуджыд порог вылӧ, ӧшӧдалісны юръяснысӧ, вывлань лэпталісны кокъяснысӧ да татшӧм ногӧн зэв пелька вуджалісны ӧдзӧс сайӧ, пемыд посводзӧ, кытысянь сэсся эз нин и петкӧдчывлыны.
Весиг курӧгъяс тэрмасисны ӧдйӧ котӧртны ворота увъясӧ; атласнӧй жилетка кодь сьӧд морӧса да дзик сорс вылӧдзыс чукыльтчӧм гӧрд бӧжа ӧти збой петук кольччыліс эськӧ туй вылӧ да кӧсйис нин горӧдны, но друг яналіс да тшӧтш пышйис.
Бурмистрлӧн керка сулаліс мукӧдъясысь торйӧн, тшӧкыд веж пыш пӧвстын.
Ми сувтім ворота водзас.
Г-н Пеночкин чеччис, тшапа чӧвтіс ас вывсьыс плащ да петіс коляскаысь, меліа гӧгӧр видзӧдалігтыр.
Бурмистрлӧн гӧтырыс встретитіс миянӧс, улӧдз копрасьӧмӧн, да локтіс баринлысь ки окавны.
Аркадий Павлыч сетіс сылы ки окавны мыйта колӧ да кайис кильчӧ вылӧ.
Посводзын, пемыд пельӧсын, сулаліс старӧста гӧтыр да тшӧтш жӧ копыртчыліс, но ки окавны матыстчыны эз лысьт.
Сідз шусяна кӧдзыд керкаын — посводзсянь веськыдвылын — ноксисны нин кык мукӧд бабйӧй; найӧ петкӧдлісны сэтысь быдсяма лӧпсӧ, тыртӧм пельсаяс, кормӧм тулупъяс, вый гырничьяс, сера рузумӧн гартӧм кага тыра зыбка, пывсян корӧсьясӧн чышкалісны ёг.
Аркадий Павлыч ысталіс найӧс сэтысь да меститчис енув лабичӧ.
Кучеръяс заводитісны пыртлыны сундукъяс, ичӧтик ларьяс да мукӧд удобствояс, быдногыс зілисны кокниджыка тувччавны асланыс сьӧкыд сапӧгъяснас.
Та кості Аркадий Павлыч юасис старӧсталысь нянь воӧм йылысь, кӧдза йылысь да мукӧд кӧзяйственнӧй предметъяс йылысь.
Старӧста висьтавліс удовлетворительнӧя, но кыдзкӧ ляба да лӧсьыдтӧма, быттьӧ гегдӧм чуньясӧн паськӧм кизявліс.
Сійӧ сулаліс ӧдзӧс дорын да ӧтарӧ видзчысис да бергаліс пельк камердинерлы туй сетігмоз.
Сы паськыд пельпомъяс сайсянь мем удайтчис аддзыны, кыдзи бурмистр гӧтырыс посводзын гусьӧникӧн нӧшаліс кутшӧмкӧ мӧд бабаӧс.
Друг сярӧдіс телега да сувтіс кильчӧ водзӧ: пырис бурмистр.
Тайӧ, Аркадий Павлыч кывъяс серти, государственнӧй мортыс вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, дзор юра да топыд яя, гӧрд ныра, ичӧтик лӧз синъяса да паськыд тошка.
Пасъям, буретш, мый сійӧ кадсянь, корсянь Русь сулалӧ, эз на вӧвлы сэн пример вылӧ бурмӧм да озырмӧм морт мед вӧлі ыджыд тоштӧм; мукӧдыс нэмсӧ новлас гежӧдик ёсь тоштор, — друг, видзӧдан да, тошсялӧма гӧгӧр, быттьӧ сиянье пытшкын, — кытысь и юрсиыс петӧ!
Бурмистр, тыдалӧ, Перовын гуляйтыштӧма: и чужӧмыс сылӧн прамӧя польдчӧма да и вина дукӧн сысянь пӧдтӧ.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьясным ті миян, — заводитіс висьтавны сійӧ нюркйӧдлӧмӧн да сэтшӧм нормӧм чужӧмӧн, мый вот-вот, кажитчӧ, синваыс ыльнитас: — муртса нин вермим виччысьны!..
Кинытӧ, батюшка, кинытӧ, — содтіс сійӧ, водзвыв льӧбъяссӧ нюжӧдігмоз.
Аркадий Павлыч могмӧдіс сылысь корӧмсӧ.
— Но, мый, Софрон вокӧ, кутшӧма тэнад делаясыд мунӧны? — юаліс сійӧ мелі гӧлӧсӧн.
— Ок ті, батьясным миян! — горӧдіс Софрон: — да кыдз нӧ налы лёкасӧ мунны, делӧясыдлы!
Да ӧд ті батьясным миян, ті вердысьясным, сиктнымӧс миянсьыным югдӧдінныд ас воӧмнаныд, шуд вайинныд кулан лунӧдз!
Слава тебе, господи, Аркадий Павлыч, слава тебе, господи!
Ставыс лючки-ладнӧ ті милӧстьӧн.
Сэк Софрон ланьтыштліс, видзӧдліс барин вылӧ да, быттьӧкӧ выльысь тыри ыджыд чувствоӧн (сэтчӧ жӧ и код юрыс пыр соді), мӧдысь корис ки окавны да пондіс нюркйӧдлыны воддза дорысь ёнджыка.
— Ок, ті батьясным миян, вердысьяс... да... мый нин!
Ей-богу, дзик йӧйми радысла...
Ей-богу, видзӧда да оз веритчыссьы...
Ок, ті батьясным миян!..
Аркадий Павлыч видзӧдліс ме вылӧ, серӧктіс да юаліс: «Збыльысь ӧд, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана тайӧ?»
— Да, батюшка, Аркадий Павлыч, — водзӧ висьталіс ланьтлытӧм бурмистр: — кыдз нӧ ті тайӧ?
Жугыльмӧданныд ті менӧ дзикӧдз, батюшка; юӧртны меным эн изволитӧй тіян локтӧм йывсьыныд.
Кӧн нӧ ті войсӧ коллянныд?
Ӧд тані няйт, ёг...
— Немтор, Софрон, немтор, — нюмъялӧмӧн шуис Аркадий Павлыч: — тані лӧсьыд.
— Да ӧд батьясным ті миян — кодлы лӧсьыд?
Ми воклы, мужиклы, лӧсьыд; а ӧд ті... ок, ті батьясӧй менам, вердысьясӧй, ок, ті батьясӧй менам!..
Прӧститӧй менӧ, дуракӧс, йӧйми, ей-богу, бӧбми дзикӧдз.
Та кості вайисны ужин.
Аркадий Павлыч заводитіс сёйны.
Ассьыс писӧ старик вӧтліс — лёк дук пӧ лэдзалан.
— Но, мый, юксин, старина? — юаліс г-н Пеночкин, коді явӧ кӧсйис подделайтчыны мужик сёрниӧ да мигайтіс меным.
— Юксим, батюшка, ставыс тэ милостьӧн...
Войдӧрлун бумага кырымалім.
Хлыновскӧйясыд первойсӧ ерепенитчисны... ерепенитчисны, батюшка, збыль.
Требуйтісны... требуйтісны... и енмыс тӧдӧ, мый требуйтісны; да ӧд йӧй чукӧр, батюшка, йӧй йӧз.
А ми, батюшка, тэ милӧстьӧн благодарность висьталім и Миколай Миколаичӧс, посредственникӧс, удовлетворитім; ставсӧ тэ тшӧктӧм серти вӧчим, батюшка; кыдз тэ изволитін тшӧктыны, сідз ми и вӧчим, и Егор Дмитрич шуӧм серти ставсӧ вӧчим.
— Егор мем висьтавліс, — важнӧя пасйыштіс Аркадий Павлыч.
— Кыдз нӧ, батюшка, Егор Дмитрич, кыдз нӧ.
— Но, и ӧні, сідзкӧ, ті довольнӧйӧсь?
Софрон сӧмын тайӧс и виччысис.
— Ок, ті батьясным миян, вердысьясным миян! — заводитіс сійӧ бара нюжйӧдлыны... — Да помилуйтӧй ті менӧ... да ӧд ми ті понда, батьясным миян, лун и вой енлы кевмам...
Муыд, дерт, этшаджык...
Пеночкин торкис сійӧс:
— «Но, ладнӧ, ладнӧ, Софрон, тӧда, тэ менам зіль слуга...
А мый, уна-ӧ нянь усьӧ?»
Софрон ышловзис.
— Но, батьясным ті миян, нянь усьӧ оз зэв бура.
Да мый, батюшка Аркадий Павлыч, лэдзӧй висьтавны тіянлы, делаыссӧ кутшӧм артмис.
(Сэк сійӧ матыстчис, кияссӧ паськӧдігмоз, господин Пеночкин дінӧ, мышкыртчис да куньтыртіс ӧти синсӧ.)
Кулӧм морт шой миян му вылысь сюрис.
— Кыдз сідз?
— И ачым некыдз ог гӧгӧрво, батюшка, батьясным ті миян: тыдалӧ, омӧльыс дзугис.
Да, бур сійӧ, мый йӧз межа дінын слӧймис; а сӧмын, мый соссьыныс, миян му вылын.
Ме сійӧс пырысь-пыр йӧз му вылад и тшӧкті кыскыны, кор позьӧ на вӧлі, да видзысьясӧс сувтӧді и асланым йӧзлы тшӧкті чӧв овны.
А станӧвӧйлы ӧттор-мӧдтор лоӧмысь висьталі: со кутшӧм пӧрадокъясыс, шуа; да чайторйӧн сійӧс, да аттьӧалӧм...
Ӧд мый, батюшка, чайтанныд?
Ӧд коли йӧз сьылі вылӧ; а ӧд морт шойыд, мый кыксё шайт — кыдз кӧлач.
Г-н Пеночкин ёна сераліс аслас бурмистр сюсьлун вылӧ да некымынысь шуис меным, сы вылӧ юрнас индігмоз: Кутшӧм молодеч, а?
Та кості ывлаын дзикӧдз пемдіс.
Аркадий Павлыч тшӧктіс идравны пызансӧ да вайны турун.
Камердинер вольсаліс миянлы прӧстыняяс, пукталіс юрлӧсъяс; ми водім.
Софрон, аскиа лун кежлӧ приказанньӧ кывзӧм бӧрын, муніс.
Аркадий Павлыч унмовсигмозыс нӧшта варовитыштіс неуна роч мужиклӧн зэв бур качествояс йылысь да сэн жӧ висьталіс меным, мый Софрон веськӧдлыны заводитӧмсянь шипиловскӧй крестьяна сайын оз артассьы ни ӧти грӧш недоимка...
Стӧрӧж мӧдіс кучкавны пӧвйӧ; кага, тыдалӧ, нӧшта абу на вевъялӧма тырны колана самоотверженнӧй чувствоӧн, чирӧстіс кӧнкӧ керкаын...
Ми унмовсим.
Аски асывнас ми чеччим вель водз.
Ме лӧсьӧдча вӧлі мунны Рябовоӧ, но Аркадий Павлыч окотитіс петкӧдлыны меным ассьыс имениесӧ да корис кольччывны менӧ.
Ме и ачым эг вӧв прӧтив синмӧн аддзыны зэв бур качествояссӧ государственнӧй мортлысь — Софронлысь.
Воис бурмистр.
Сы вылын вӧлі гӧрд кушакӧн вӧнялӧм лӧз азям.
Сёрнитіс сійӧ ёна этшаджык тӧрытъя дорысь, дзоргис-видзӧдіс ёсь синмӧн барин вылӧ, висьтавліс тӧлкӧн да дельнӧя.
Ми сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчим гумла вылӧ.
Софронлӧн пи, куим аршин кузя старӧста, став сертиыс морт бӧбоват, сідзжӧ муніс ми бӧрся, да нӧшта ӧтувтчис ми дінӧ земскӧй Федосеич, отставнӧй салдат, зэв кузь уска да вывті аслыспӧлӧс выраженньӧа: быттьӧ сійӧ таӧдз ёна важӧн мый вылӧ кӧ вӧвлытӧма шензьӧма да сійӧ кадсяньыс и абу волӧма асас.
Ми видзӧдалім гумла, сю тэчанін, рынышъяс, сарайяс, тӧв мельнича, скӧтнӧй двор, сю петасъяс, пыш муяс; ставыс вӧлі, збыльысь, зэв бур пӧрадокын: сӧмын мужикъяслӧн жугыль чужӧмъясыс кыдзкӧ чуймӧдыштавлісны менӧ.
Пӧлезнӧй кындзи, Софрон тӧждысьӧма нӧшта и лӧсьыд йылысь: став канаваяс пӧлӧныс садиталӧма бадь пуяс, тэчасъяс костас гумла вылас вӧчалӧма туйторъяс да лыаӧн киськалӧма, тӧв мельнича вылӧ вӧчӧма паськӧдӧм вома да гӧрд кывъя ош модаа флюгер, кирпичысь вӧчӧм скӧтнӧй двор дінӧ ӧшйӧдыштӧма греческӧй фронтон, сямаӧс да фронтон улас белилаӧн гижӧма: «Стрӧитӧма Шипиловка сиктын сюрс кӧкъямыссё нелямынӧд воӧ.
Тайӧ скӧтнӧй дворыс».
Аркадий Павлыч лоис блин кодь небыд, заводитіс висьтавлыны меным французскӧй кыв вылын оброк вылӧ лэдзӧмлысь выгӧдаяссӧ, но тшӧтш казьтыштіс, мый барщинаыд помещиклы выгӧднӧйджык, — да мыйыс эськӧ абу да!..
Заводитіс бурмистрӧс велӧдны, кыдзи картупель пуктыны, кыдзи скӧтлы кӧрым заптыны да мукӧд.
Софрон бура кывзіс барскӧй висьталӧмъяс, мукӧддырйиыс паныд шыасьліс, но эз нин ыдждӧдлы Аркадий Павлычӧс ни батьӧн, ни вердысьӧн и пыр ыстысис сы вылӧ, мый пӧ муыс налӧн этшаджык, ньӧбыштны эськӧ оз мешайт.
«Мый нӧ, ньӧбӧй, — шуаліс Аркадий Павлыч: — ме ним вылӧ, ме абу прӧтив».
Тайӧ кывъяс вылас Софрон эз вочавидз немтор, сӧмын тошсӧ мольӧдіс.
«Со ӧні эськӧ оз мешайт ветлыны вӧрӧ», — шуис г-н Пеночкин.
Пырысь-пыр вайӧдісны миянлы верзьӧма вӧвъяс; ми мунім вӧрӧ, либӧ, кыдз миян шуӧны, «заказӧ».
Тайӧ «заказсьыс» ми аддзим вӧрзьӧдлытӧм сьӧд вӧр мыйысь Аркадий Павлыч ошкыштіс Софронӧс да лапкӧдыштіс пельпомӧдыс.
Г-н Пеночкин вӧр вӧдитӧм кузя кутчысьліс роч сямӧ да тан жӧ висьталіс мем вывті тешкодь, сы кывъяс серти, вӧвлӧмтор, кыдз ӧти шутник-помещик тӧлк вылӧ вайӧдӧма ассьыс лесниксӧ, нетшкӧма сылысь джын тошсӧ, мед докажитны сійӧс, мый кералӧмысь вӧрыс оз быдмы сукджыка...
Но, мукӧдторъяс кузя и Софрон, и Аркадий Павлыч — кыкнанныс оз ывдортчыны выльторъяс лӧсьӧдӧмысь.
Бӧр сиктӧ локтӧм мысти бурмистр нуӧдіс миянӧс видзӧдлыны тӧлӧдчан машина, кодӧс неважӧн выпишитӧма Москваысь.
Тӧлӧдчан машина збыльысь уджаліс зэв бура, но Софрон кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм лёктор виччысьӧ сійӧс и баринсӧ тайӧ медбӧръя прогулка вылас, сійӧ, дерт, кольччис эськӧ миянкӧд гортас.
Лои со мый.
Сарайысь петігӧн ми аддзим татшӧмтор.
Ӧдзӧссянь некымын воськов сайын, няйт гӧп дорын, кӧні немтӧждысьтӧг сяльӧдчисны куим утка, пидзӧс выланыс сулалісны кык мужик: ӧтиыс — старик, ар квайтымына, мӧдыс — зон, ар кызя, кыкнанныс дӧмаса дӧра дӧрӧмаӧсь, кӧмтӧмӧсь да вӧнясьӧмаӧсь кӧвйӧн.
Земскӧй Федосеич зіля ноксис на дінын да, колӧкӧ, вевъяліс эськӧ уговоритны найӧс мунны, ми кӧ эськӧ дырджык олім сарайын, но, миянӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ сувтіс веськыда да кынмис места вылас.
Сэн жӧ сулаліс старӧста паськӧдӧм вомӧн да шай-паймунӧм кабыръясӧн.
Аркадий Павлыч зумыштчис, курччис вомдорсӧ да матыстчис норасьысьяс дінӧ.
Кыкнанныс, чӧв олігтырйи, копыртчисны сылы кок вылас.
— Мый тіянлы колӧ?
Мый ті коранныд? — юаліс сійӧ скӧр гӧлӧсӧн да неуна ныр пырыс.
(Мужикъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да кыв ни джын эз шуны, сӧмын чикыртісны синнысӧ, быттьӧ шондіысь, да мӧдісны тэрыбджыка лолавны.)
— Но, мый нӧ? — водзӧ юасис Аркадий Павлыч да пырысь-пыр шыасис Софрон дінӧ: — кутшӧм семьяысь?
— Тоболеев семьяысь, — надзӧник шуис бурмистр.
— Но, мый нӧ ті? — заводитіс бара г-н Пеночкин: — кывъясныд тіян абу, али мый?
Висьтав, тэ, мый тэныд колӧ? — содтіс сійӧ, старик вылӧ юрнас гогнитӧм бӧрын. — Да эн пов, йӧй.
Старик нюжӧдіс ассьыс пемыдруд, чукырӧсь сьылісӧ, пӧлӧсӧн паськӧдіс лӧзӧдӧм вомдоръяссӧ, чирӧм гӧлӧсӧн шуис: «Дорйы, государь!» да бара гымнитіс кымӧссӧ муас.
Том мужик тшӧтш жӧ копыртчис.
Аркадий Павлыч достоинствоӧн видзӧдліс на балябӧжъяс вылӧ, чатӧртіс юрсӧ да тажгӧдыштіс неуна кокъяссӧ.
— Мый татшӧмыс?
Код вылӧ тэ норасян?
— Помилуйт, государь!
Лэдз лолыштны...
Мучитісны дзикӧдз.
(Старик ӧдва вермис висьтавлынысӧ.)
— Коді тэнӧ мучитіс?
— Да, Софрон Яковлич, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтліс.
— Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Антипӧн, батюшка.
— А тайӧ коді?
— Пи менам, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтыштліс бара да уснас дзӧр-дзӧркерис.
— Но, кыдз нӧ сійӧ тэнӧ мучитіс? — заводитіс сійӧ, ус пырыс старик вылӧ видзӧдігмоз.
— Батюшка, рӧзӧритіс помӧдз.
Кык пиӧс, батюшка, ӧчередьтӧг салдатӧ сетіс, а ӧні со коймӧдӧс мырддьӧ.
Тӧрыт, батюшка, медбӧръя мӧскӧс картаысь нуӧдіс да кӧзяйкаӧс менсьым нӧйтіс — со сійӧ.
(Мужик индіс старӧста вылӧ.)
— Гм? — шуис Аркадий Павлыч.
— Эн сет помӧдз рӧзӧритчыны, вердысьӧй.
Г-н Пеночкин букыштчис.
— Мый нӧ тайӧ значитӧ? — юаліс сійӧ бурмистрлысь ньӧжйӧник да недовольнӧя.
— Код морт, — висьталіс бурмистр: — уджавтӧм.
Недоимкаысь оз петав со нин витӧд во.
— Софрон Яковлич ме пыдди недоимка мынтіс, батюшка, — водзӧ висьталіс старик: — со витӧд во нин мӧдіс, кыдз мынтіс, а кыдз мынтіс — аслас кабырӧ и чабыртіс менӧ, батюшка, да со и...
— А мыйла недоимкаыс тэ сайын лои? — скӧра юаліс г-н Пеночкин.
(Старик ӧшӧдіс юрсӧ.)
— Дерт, юны радейтан, кабакъясті шӧйтны?
(Старик восьтліс вомсӧ.)
— Тӧда ме тіянӧс, — ӧзйӧмӧн водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч: — тіян делӧ юны да паччӧрын куйлыны, а бур мужиклы тіян вӧсна кывкут.
— Дай грубиян тшӧтш, — сюйыштіс бурмистр господскӧй сёрниӧ.
— Но, тайӧ сідз нин гӧгӧрвосьӧ.
Тайӧ пыр сідз овлӧ; тайӧ ме эг нин ӧтчыд казявлы.
Во чӧж юас, грубитас, а ӧні кок улын туплясьӧ.
— Батюшка Аркадий Павлыч, — этшсьыс петмӧн заводитіс старик: — помилуйт, дорйы, — кутшӧм ме грубиян?
Ен водзын моз висьтала, вынысь петтӧдз лоис.
Эг сьӧлӧм вылас во ме Софрон Яковличлы, мый вӧсна эг во — ен сылы судья!
Рӧзӧритӧ помӧдз, батюшка...
Медбӧръя пиӧс со... и сійӧс...
(Вижӧдӧм да чукырӧсь старик синъясын югнитіс синва тусь.)
— Помилуйт, государь, дорйы...
— Да и оз ӧтнанымӧс миянӧс, — заводитліс том мужик...
Аркадий Павлыч друг пузис:
— А тэнӧ коді юалӧ, а?
Тэнӧ кӧ оз юавны, чӧв ов...
Тайӧ мый татшӧмыс?
Ланьт, шуӧны тэныд! ланьт!..
Ах, енмӧй! да тайӧ, прӧстӧ, бунт.
Ог, зонмӧ, ме ордын бунтуйтны ог лэдз... ме ордын...
(Аркадий Павлыч воськовтіс водзӧ, да, буракӧ, тӧдвылас уси, мый ме тані, бергӧдчис да сюйис кияссӧ зепъясас)...
— Кора извинитны менӧ, донаӧй менам, — шуис сійӧ мырдысь нюмъёвтӧмӧн, ёна гӧлӧссӧ чинтӧм бӧрын. — Со медальыдлӧн гугладорыс...
Но, ладнӧ, ладнӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, мужикъяс вылӧ видзӧдтӧг: — ме тшӧкта, ладнӧ, мунӧй.
(Мужикъяс эз кыпӧдчыны.)
— Но, да ӧд ме шуи тіянлы... ладнӧ.
Мунӧй жӧ, ме тшӧкта, шуӧны тіянлы.
Аркадий Павлыч бергӧдчис налы мышкӧн.
— «Пыр няргӧмъяс», — шуис сійӧ пинь пырыс да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис гортас.
Софрон муніс сы бӧрся.
Земскӧй чашкӧдіс синъяссӧ, быттьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ чеччыштны лӧсьӧдчис.
Старӧста повзьӧдіс уткаясӧс гӧптысь.
Норасьысьяс сулыштісны нӧшта недыр места выланыс, видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс да довгисны, бӧрӧ видзӧдлытӧг, асланыс туйӧд.
Кык час мысти ме вӧлі нин Рябовын да меным тӧдса мужик Анпадисткӧд ӧтлаын мӧдӧдчи вӧравны.
Дзик ме мунтӧдз Пеночкин дузъяліс Софрон вылӧ.
Анпадисткӧд ме пані сёрни шипиловкаса крестьяна йылысь, г-н Пеночкин йылысь, юалі сылысь, тӧдӧ-ӧ сійӧ сэтчӧс бурмистрӧс.
— Софрон Яковличтӧ?.. со мый!
— А кутшӧм морт сійӧ?
— Пон, а абу морт; сэтшӧм понсӧ дзик Курскӧдз он аддзы.
— А мый?
— Да ӧд Шипиловкаыд сӧмын лыддьыссьӧ, кыдз нин сійӧс, Пенкин сайын; оз сійӧ владейт сійӧн: Софрон владейтӧ.
— Неужели?
— Кыдз аслас эмбурӧн владейтӧ.
Крестьянаыд сылы гӧгӧр уджйӧзаӧсь; уджалӧны сы вылӧ, быттьӧ батракъяс: кодсӧ обозӧн ысталӧ, кодсӧ кытчӧ... топӧдіс дзикӧдз.
— Муыс налӧн, кажитчӧ, этша?
— Этша?
Сійӧ ӧти хлыновскӧйяслысь кӧкъямысдас десятина кӧртымалӧ, да миянсалысь сё кызьӧс; со тэд и дзонь сё ветымын десятина.
Да сійӧ оз ӧти муӧн прӧмышляйт: и вӧвъясӧн прӧмышляйтӧ, и скӧтӧн, и дьӧгӧдьӧн, и выйӧн, и пыш кудельӧн, и мыйӧн сӧмын оз.
Сюсь, зэв сюсь, и озыр ӧд, дзодзулыд!
Да со мыйӧн лёк — косясьӧ.
Пемӧс — абу морт; шуӧма: сӧбака, пон, веськыд пон дзик.
— Да мый нӧ найӧ сы вылӧ оз норасьны?
— Эк дай!
Бариныдлы нӧ мыйся мог!
Недоимкаяс абуӧсь, сідзкӧ сылытӧ мый?
Да, мун тэ, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — норась.
Он, сійӧ тэнӧ... да пондыв тэ...
Он, сійӧ нин тэнӧ со кыдз, эсійӧ...
Мем дум вылӧ уси Антип да висьталі сылы, мый аддзылі.
— Но, — шуис Анпадист: — сёяс сійӧс ӧні сійӧ, сёяс морттӧ дзикӧдз.
Старӧста ӧні сійӧс немортӧ воштас.
Со кутшӧм шудтӧм, думыштан да, коньӧр!
И мыйысь терпитӧ...
Скод вылын сыкӧд вензис, бурмистрыдкӧд, терпенньӧсьыс петтӧдз лоӧма...
Ыджыд делӧ!
Со бурмистрыд сійӧс, Антиптӧ, кокавны и мӧдіс.
Ӧні вильӧдас.
Ӧд сійӧ сэтшӧм пон, сӧбака, господьӧ, прӧстит менсьым грекъясӧс, тӧдӧ, код вылӧ усьласьны.
Старикъястӧ, кодъяс озырджыкӧсь да семьяаджыкӧсь, оз вӧрзьӧд, куш юра чӧрт, а сы вылын со кратайтчӧ!
Сійӧ ӧд Антипыдлысь пиянтӧ ӧчередьтӧг салдатӧ сеталіс, мошенник, яндысьтӧм пон, прӧстит, господьӧ, менсьым грекъясӧс.
Ми мӧдӧдчим вӧравны.
Контора
Делӧыс вӧлі арын.
Некымын час чӧж нин келалі ме ружьеӧн муяс кузьта да, дерт, рытысь водз эськӧ эг во бӧр Курскӧй ыджыд туйвывса постоялӧй дворӧдз, кӧні виччысис менӧ менам тройка, эз кӧ эськӧ зэв посни да кӧдзыд зэрыс, коді дзик асывсяньыс лӧньлытӧг да немжалиттӧг кӧвъясис пӧрысь ныв моз ме дінӧ, эз кӧ эськӧ заставит бӧръя помас корсьны кытыськӧ матігӧгӧрысь кӧть недыр кежлӧ дзебсянін.
Кор ме нӧшта арталі на, кодарладорӧ мунны, син улӧ меным тӧдлытӧг уси ляпкыдик чом анькытш му дорысь.
Ме матыстчи чом дінӧ, видзӧдлі идзас вевт улӧ да аддзи сэтшӧм пӧрысь да омӧлик старикӧс, мый мем сэки пырысь-пыр жӧ тӧд вылӧ уси сійӧ кулысь козёл, кодӧс Робинзон аддзис ас дівывса ӧти пещераысь.
Старик пукаліс лажыньтчӧмӧн, чикрӧдліс ассьыс пемдӧм ичӧтик синъяссӧ да тэрмасьӧмӧн, но видзчысигтыр, кӧч моз (коньӧрлӧн ни ӧти пинь эз вӧв), акляліс кос да чорыд анькытш тусь, дугдывтӧг сійӧс ӧтар боксянь мӧдар бокӧ быгльӧдлігмоз.
Сійӧ сэтшӧм зіля вӧчис ассьыс уджсӧ, мый эз казяв менсьым воӧмӧс.
— Дедушка! а дедушка! — шыаси ме.
Сійӧ дугдіс аклявны, вылӧ кыпӧдіс синкымъяссӧ да вынӧн восьтіс синъяссӧ.
— Мый? — шушкыльтыштіс сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн.
— Кӧні тан сикт матын? — юалі ме.
Старик бара мӧдіс аклявны.
Сійӧ эз велав менсьым.
Ме мӧдысь юалі воддзасьыс гораджыка.
— Сикт?.. да тэныд мый колӧ?
— А со, зэрсьыс сайӧдчывны.
— Мый?
— Зэрсьыс сайӧдчывны.
— Да!
(Сійӧ гыжйыштіс ассьыс гожъялӧм балябӧжсӧ.)
Но, тэ, эсійӧ, мун, — друг мӧдіс висьтавны сійӧ, кыдзсюрӧ кинас шенасигтырйи, — со... со, кыдз вӧртор дінтіыс мунан — со, кыдз вӧртор дінтіыс мунан — со, кыдз мунан — сэн тэд и лоӧ туй; тэ сійӧс, туйсӧ, эновт да пыр веськыдвыв мун, пыр мун, пыр мун, пыр мун...
Но, сэн тэныд и лоӧ Ананьево.
А то и Ситовкаӧдз верман воны.
Ме муртса гӧгӧрвои стариклысь.
Ускыс сылы мешайтіс, да и кывйыс омӧля бергаліс.
— Да тэ кытысь? — юалі ме сылысь.
— Мый?
— Кытысь тэ?
— Ананьевоысь.
— Мый нӧ тан тэ вӧчан?
— Мый?
— Мый тэ тан вӧчан?
— А стӧрӧжын пукала.
— Да мый тэ видзан?
— А анькытш.
Ме эг вермы не серӧктыны.
— Да, прӧстит, — кымын ар тэныд?
— А енмыс тӧдӧ.
— Буракӧ, тэ омӧля аддзан?
— Мый?
— Аддзан омӧля, буракӧ?
— Омӧля.
Овлывлӧ сідз, мый немтор ог кыв.
— Сідзтӧ нӧ кысь тэ верман стӧрӧжын овны, помилуйт?
— А сы йылысь гырысьджыкъяс тӧдӧны.
«Гырысьджыкъяс!» — думышті ме да жальпырысь видзӧдлі коньӧр старик вылӧ.
Сійӧ маласьыштіс, перйис питшӧгсьыс чорыд нянь тор да заводитчис нёнявны кага моз, сідз нин ропмунӧм банбокъяссӧ мырдӧн кыскышталігмоз.
Ме мӧдӧдчи вӧр нырдлань, чукыльті веськыдвыв, муні, пыр муні, кыдз тшӧктіс мем старик, да вои коркӧ ыджыд сиктӧ, кӧні зымвидзисны выль ногӧн, мӧд ногӧн кӧ колоннаясӧн, вӧчӧм каменнӧй вичко да колоннаяса жӧ ыджыд джуджыд господскӧй керка.
Ылысянь на тшӧкыда киссьысь зэр пыр ме аддзи тьӧс вевта да кык трубаа керка, мукӧдъяссьыс джуджыдджык; став сертиыс тӧдчӧ, старӧсталӧн оланін, кытчӧ ме и веськӧдчи, надеяпырысь аддзыны сы ордын самӧвар, чай, сакар да абу дзик шома сливки.
Аслам изӧймитӧм понкӧд тшӧтш кайи ме кильчӧ вылӧ, пыри посводзӧ, восьті ӧдзӧс, но, керкапытшкӧсса быдлунъя кӧлуй пыдди, аддзи бумагаӧн тырӧм некымын пызан, кык гӧрд шкап, резсьӧм чернила дозъяс, пуд сьӧкта озысь лыа дозъяс, зэв кузь перӧяс да мукӧдтор.
Ӧти пызан вылын пукаліс ар кызя пыктӧм да висян чужӧма, зэв ичӧт синъяса, тшӧг кымӧса да кузь кӧсичаа том морт.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі, кыдз следуйтӧ, горш гӧгӧртіыс да кынӧм весьттіыс дзирдалана руд нанкӧвӧй кафтана.
— Мый тіянлы колӧ? — юаліс сійӧ менсьым, вӧв моз юрсӧ вывлань тракнитӧмӧн, коді эз виччысь, мый сійӧс кутасны нырӧдыс.
— Тані приказчик олӧ... али...
— Тані медшӧр господскӧй контора, — торкис сійӧ менӧ. — Ме со дежурнӧйын пукала...
Вывескасӧ ӧмӧй ті энӧ аддзылӧ?
Сы вылӧ вывеска тувъялӧма.
— А кӧні эськӧ тан косьтысьыштны?
Самӧвар кодлӧнкӧ сиктас эм?
— Кыдз абу самӧвар, — тшапа висьталіс руд кафтана том морт: — мунӧй отец Тимофей ордӧ, а то и дворӧвӧй керкаӧ, а то и Назар Тарасыч ордӧ, а то и Аграфена-птишница ордӧ.
— Кодкӧд тэ сэн сёрнитан, бӧлбан тэ сэтшӧм?
Узьны он лэдз, бӧлбан! — кыліс гӧлӧс орчча комнатасянь.
— А со, господин кутшӧмкӧ пырис, юалӧ, кӧні эськӧ косьтысьыштны?
— Кутшӧм сэн господин?
— А ог тӧд.
Понъя да ружьеа.
Орчча комнатаын дзуртыштіс крӧвать.
Воссис ӧдзӧс, да петіс морт ар ветымына, кыз, ляпкыд тушаа, ӧшлӧн кодь сьыліа, былялӧм синъяса, вывті гӧгрӧс банъяса да волялан чужӧма.
— Мый тіянлы колӧ? — юаліс сійӧ менсьым.
— Косьтысьыштны.
— Тані абу места.
— Ме эг тӧд, мый тан контора; а ме верма и мынтысьны...
— Сійӧ, пӧжалуй, позяс и тан, — вочавидзис кыз морт: — со, абу-ӧ угоднӧ татчӧ.
(Сійӧ нуӧдіс менӧ мӧд комнатаӧ, сӧмын эз сэтчӧ, кытысь петіс.)
— Лӧсьыд-ӧ тан лоӧ тіянлы?
— Лӧсьыд...
А оз-ӧ позь чай юыштны сливкиӧн?
— Позьӧ, пырысь-пыр.
Ті сы коста пӧрччысьӧй да шойччыштӧй, а чай тайӧ минутаас лоӧ гӧтов.
— А кодлӧн тайӧ именньӧыс?
— Госпожа Лоснякова Елена Николаевналӧн.
Сійӧ петіс.
Ме видзӧдлі гӧгӧр: менсьым комнатаӧс контораысь торйӧдысь перегородка дорын сулаліс кучикӧн эжӧм ыджыд диван; сідзжӧ кучикӧн эжӧм зэв джуджыд бӧръяса кык улӧс уличаӧ петан нач ӧти ӧшинь ӧт-мӧдар бокын.
Розӧвӧй визьяса шпалерӧн кышӧм стенъясын ӧшалісны куим зэв ыджыд картина, кодъясӧ серпасалӧма маслянӧй краскаӧн.
Ӧти вылын вӧлі серпасалӧм кельыдлӧз ошейника лягавӧй пон да гижӧма: «Со менам гажӧй»; пон кок улын визувтӧ ю, а мӧдарладор берегас, пожӧм улын, пукалӧ вӧвлытӧм ыджыд, сувтса пеля кӧч.
Мӧд картина вылын кык старик сёйӧны арбуз: арбуз вывті тыдалӧ ылын греческӧй портик татшӧм гижӧда: «Храм Удовлетворенья».
Коймӧд картина вылын петкӧдлӧма вӧлі джынвыйӧ пасьтӧм водса нывбабаӧс ракурсын, гӧрд пидзӧсъяса да зэв кыз коклябӧръяса.
Пон менам, ньӧти нюжмасьтӧг, сьӧкыдпырысь пырис диван улӧ да, тыдалӧ, веськалі бус пӧвстӧ, сы вӧсна мый мӧдіс ёна несъявны.
Ме матыстчи ӧшинь дорӧ.
Улича вомӧныс господскӧй керкасянь контораӧдз вольсалӧма виджадӧн пӧвъяс: водзвыв бура артыштӧма, сы вӧсна мый сьӧдмуа мусин да кузя зэрӧм вӧсна гӧгӧр вӧлі зэв няйт.
Уличалань мышкӧн сулалысь господскӧй усадьба гӧгӧрын вӧчсис сійӧ, мый медсясӧ вӧчсьывлывлӧ господскӧй усадьбаяс гӧгӧрын: вушйӧм ситеч платьеа нывъяс тювкъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ; дворӧвӧй йӧз келалісны няйтӧд, сувтавлісны да зумыштчӧмӧн гыжъялісны ассьыныс мышнысӧ; десятскӧйлӧн домалӧм вӧв дыша ӧвтчис бӧжнас да, юрсӧ вылӧ гогнитӧмӧн, йирис забор; курӧгъяс котсисны; чакоткаӧн висьысь индейкаяс дугдывтӧг чуксасисны.
Пемыд да сісь стрӧйба, тыдалӧ, пывсян, кильчӧ вылын пукаліс гитараа ён зон да збодера сьыліс тӧдса романс:
Ме комнатаӧ пырис кыз морт.
— Со тіянлы чай вайӧны, — шуис сійӧ меным меліа нюмъёвтӧмӧн.
Руд кафтана морт, контораса дежурнӧй, ломбернӧй пызан вылӧ пукталіс самӧвар, чайник, жугалӧм блюдйын стӧкан, сливки гырнич да болховскӧй из кодь чорыд кӧлач кӧлышка.
Кыз морт петіс.
— Коді тайӧ, — юалі ме дежурнӧйлысь, — приказчик?
— Абу жӧ ӧд: вӧлі главнӧй кассирын, а ӧні главнӧй конторщикӧ пуктӧмаӧсь...
— Приказчикъясыс ӧмӧй тіян абуӧсь?
— Абуӧсь.
Эм бурмистр, Михайла Викулов, а приказчик абу.
— Сідзкӧ управляющӧй эм?
— Кыдз жӧ, эм: немеч Линдамандол, Карло Карлыч; сӧмын сійӧ оз распоряжайтчы.
— Коді нӧ тіян распоряжайтчӧ?
— Ачыс барыня.
— Со кыдз!..
Мый нӧ, конторааныд ті унаӧн пукаланныд?
Том морт думыштчис.
— Квайт морт пукалӧ.
— Коді да коді? — юалі ме.
— А со кодъяс: первой лоӧ Василий Николаич, главнӧй кассир; а сэсся конторщик Пётр, Пётрлӧн вок конторщик Иван, мӧд Иван конторщик; Коскенкин Наркизов, конторщик жӧ, ме со — да ставсӧ он и вермы артавнысӧ.
— Чайта, барыняыдлӧн тіян уна дворӧвӧй йӧзыс?
— Абу, оз позь шуны, мый уна...
— Но, уна-ӧ нӧ?
— Морт сё ветымын, пӧжалуй, ӧкмас.
Ми кыкнанным чӧв ланьтлім.
— Но, мый нӧ, тэ бура гижан? — заводиті ме бара.
Том морт нюмъёвтіс зэв паськыда, гогнитіс юрнас, ветліс контораӧ да вайис гижӧм лист.
— Со менам гижӧдыс, — шуис сійӧ, нюмъявны дугдытӧг.
Ме видзӧдлі; четвертушка рудов бумага вылӧ мичаа да гырыся вӧлі гижӧма татшӧмтор:
ПРИКАЗ
Главнӧй городскӧй домовӧй ананьевскӧй конторасянь бурмистр Михаил Викуловлы, № 209.
«Приказывайтсьӧ тэныд тайӧ получитӧм бӧрын дзик пыр жӧ корсьны: коді колян вой, код юрӧн да мисьтӧм сьыланкывъясӧн сьылігтырйи, прӧйдитіс Аглицкӧй садті, да гувернантка мадам Энжени француженкаӧс садьмӧдіс да дӧзмӧдіс?
И мый стӧрӧжъяс видзӧдісны, и коді стӧрӧжнас садйын вӧлі да татшӧм безобразиесӧ лэдзис?
Став вылын гижӧмторъяс йылысь приказывайтсьӧ тэныд бура тӧдмавны да пырысь-пыр юӧртны конторалы.
Главнӧй конторщик Николай Хвостов.
Приказ помӧ вӧлі пуктӧма зэв ыджыд гербӧвӧй печать татшӧм гижӧдӧн: «Главнӧй господскӧй ананьевскӧй конторалӧн печать»; а уліас содтӧд гижӧд: «Исполнитны стӧч.
Елена Лоснякова».
— Тайӧ ачыс барыня содтіс, али мый? — юалі ме.
— Кыдз нӧ, асьныс: найӧ пыр асьныс.
А ӧд сытӧг приказыд оз действуйт.
— Но, мый нӧ, ті ыстанныд тайӧ приказсӧ бурмистрлы?
— Ог.
Ачыс локтас да лыддяс.
Мӧд ног кӧ шуны, сылы лыддясны; сійӧ ӧд миян оз куж лыддьысьнытӧ.
(Дежурнӧй бара ланьтыштліс.)
А мый, — содтіс сійӧ шпыньялігтырйи, — лӧсьыда ӧд гижӧма?
— Лӧсьыда.
— Сочинитісӧ, висьтасьны кӧ, эг ме.
Сы вылӧ Коскенкин мастер.
— Кыдз?..
Тіян ӧмӧй приказъяссӧ первой сочиняйтӧны?
— А кыдзи нӧ?
Он жӧ веськыда набело гиж.
— А уна-ӧ тэ жалӧванньӧ получайтан? — юалі ме.
— Комын вит шайт да вит шайт сапӧг вылӧ.
— И тэ довольнӧй?
— Дерт жӧ, довольнӧй.
Контораад миян оз быдӧн веськавны.
Меным, висьтасьны, ачыс енмыс отсаліс: дядь менам дворецкӧйын служитӧ.
— И лӧсьыд тэныд?
— Лӧсьыд.
Веськыда шуны, — водзӧ висьталіс сійӧ ышловзьӧмӧн, — купечьяс ордын, шуам, ми воклы лӧсьыдджык.
Купечьяс ордын ми воклы вывті бур.
Со ми ордӧ рытын воис Венёвоысь купеч, — да сылӧн уджалысьыс мем висьталіс...
Лӧсьыд, немтор шуны, лӧсьыд.
— А мый, купечьяс ӧмӧй ыджыдджык жалӧванньӧ мынтӧны?
— Ен мед видзас!
Да сійӧ тэнӧ шошаӧдыд вӧтлас, жалӧванньӧ кӧ тэ сылысь коран.
Абу сідз, тэ купеч ордын ов вераӧн да полӧмӧн.
Сійӧ тэнӧ и вердӧ, и юкталӧ, и пасьтӧдӧ, и став.
Угодитан сылы — нӧшта унджык сетас...
Мый тэнад жалӧванньӧысь!
Оз ков сійӧ дзик...
И олӧсӧ купечыд прӧстӧя, роч моз, ми моз мунан сыкӧд туйӧ — сійӧ юӧ чай, и тэ ю чай; мый сійӧ сёйӧ, сійӧс и тэ сёй.
Купеч... кыдз позьӧ: купечыд абу барин кодь.
Купеч оз ышмы; но, скӧрмас — нӧйтыштас, да сійӧн и помасяс.
Оз ёнты, оз доймы...
А бариныдкӧд беда!
Немтор абу сы серти: и сійӧ абу бур, и сійӧн эн угодит.
Сетан сылы ва тыра стӧкан либӧ сёян: «Ой, ваыс дука! ой, сёяныс дука!»
Петкӧдан, ӧдзӧс сайын сулыштан да ваян бара: «Но вот, ӧні бур, но вот, ӧні абу дука».
А барыняясыд нин, висьтала тіянлы, а барыняясыд нин кутшӧмӧсь!.. либӧ со, ещӧ барышняясыд!..
— Федюшка! — кыліс конторасянь кыз мортлӧн гӧлӧс.
Дежурнӧй пелька петіс.
Ме помалі чай стӧкан, воді диван вылӧ да унмовси.
Ме узи час кык.
Садьмӧм бӧрын ме кӧсъя вӧлі чеччыны, да дыш личкис; ме куни синъясӧс, но бара эг унмовсь.
Перегородка сайын, контораын, гусьӧник сёрнитісны.
Не ас вӧляысь менам кутіс кывзыссьыны:
— Сідз, сідз, Николай Еремеич, — кыліс ӧти тӧдӧс, — сідз.
Тайӧс оз позь не артыштны; оз позь, збыль...
М-м!
(Сёрнитысь кызӧктіс.)
— Менымсӧ эскӧй нин, Гаврила Антоныч, — паныд шыасис кыз морт, — меным ӧмӧй нин не тӧдны татчӧс пӧрадокъястӧ, асьныд думыштлӧй.
— Кодлы нӧ и тӧднысӧ, Николай Еремеич: ті тані, позьӧ шуны, медводдза морт.
Но, сідзкӧ, кыдз нӧ? — водзӧ висьталіс мем тӧдтӧм гӧлӧс: — кыдз нӧ ми решитам, Николай Еремеич?
Висьталӧй, зэв колӧ тӧдны.
— Да кыдзи решитам, Гаврила Антоныч?
Ті сайын, сідз шуны, став делӧыс: ті, тыдалӧ, онӧ окотитӧ.
— Помилуйтӧй, Николай Еремеич, мый ті?
Миян делӧ тӧргӧвӧй, купеческӧй; миян делӧ ньӧбны.
Ми сы вылын сулалам, Николай Еремеич, позьӧ шуны.
— Кӧкъямыс шайт, — костӧдлӧмӧн шуис кыз морт.
Кыліс ышловзьӧм.
— Николай Еремеич, зэв донӧн изволитанныд корны.
— Оз позь, Гаврила Антоныч, мӧд ногӧн вӧчны; ен водзын моз висьтала, оз позь.
Лои шы ни тӧв.
Ме надзӧникӧн кыпӧдчышті да перегородка потасті видзӧдлі.
Кыз морт пукаліс мелань мышкӧн.
Сылы паныд пукаліс купеч, ар нелямына, косіник да кельыд, быттьӧ мавтӧма кослунъя выйӧн.
Сійӧ дугдывтӧг гудйысис аслас тошкын да зэв пелька лапйӧдліс синъяссӧ да дзӧрӧдіс вомдорсӧ.
— Шензяна, позьӧ шуны, петасъяс таво, — заводитіс висьтавны сійӧ бара: ме локтігчӧж пыр любуйтчи.
Дзик Воронежсянь шензянаӧсь мӧдісны, первой сорт позьӧ шуны.
— Збыль, петасъяс абу лёкӧсь, — висьталіс главнӧй конторщик: — да ӧд ті тӧданныд, Гаврила Антоныч, ар гындас, а кыдз тулыс закотитас.
— Збыль, сідз, Николай Еремеич, ставыс ен сайын; дзик збыльтор изволитінныд шуны...
А, тыдалӧ, тіян гӧстьныд садьмӧма.
Кыз морт бергӧдчис... мӧдіс кывзысьны.
— Абу садьмӧма, узьӧ.
А ӧд позьӧ, кыдз нин...
Сійӧ локтіс ӧдзӧс дорӧ.
— Абу, узьӧ, — мӧдысь шуис сійӧ да бӧр муніс асалас местаӧ.
— Но, сідзкӧ, кыдз нӧ, Николай Еремеич? — бара заводитіс купеч. — Делӧтӧ колӧ помавны...
Но, ладнӧ инӧ, Николай Еремеич, но, ладнӧ инӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, дугдывтӧг син куньтыралігтырйи: — кык рудіникӧс да еджыдіникӧс тіянлы, а сэн (сійӧ гогнитіс юрнас барскӧй двор вылӧ) квайт да джын.
Орӧдчам, али мый?
— Нёль рудіникӧс, — вочавидзис приказчик.
— Но, куимӧс!
— Нёль рудіникӧс еджыдіниктӧг.
— Куимӧс, Николай Еремеич.
Куим да джын, ни ӧти ур не этшаджык.
— Куимӧс, Николай Еремеич.
— Эн и сёрнитӧ, Гаврила Антоныч.
— Аттӧ, кыв вылӧ кутшӧм сетчытӧм, — нурбыльтыштіс купеч. — Тадзтӧ ме ачым барынякӧд орӧдча.
— Кыдз окота, — висьталіс кыз морт: — важӧн мед тадз.
Мый, збыльысь, тіянлы тӧждысьнысӧ?..
И ёна бурджык!
— Но тырмас, тырмас, Николай Еремеич.
Пырысь-пыр нин и скӧрмин!
Ме ӧд тайӧ сідз шуи.
— Эн, мый нӧ, збыль ӧд...
— Тырмас жӧ, шуӧны...
Шуӧны, шутитышті.
Но, босьт ассьыд куим да джынтӧ, мый тэкӧд керан.
— Нёльӧс эськӧ колӧ вӧлі босьтны, да ме, йӧйыд, тэрмасьышті, — броткакыліс кыз морт.
— Сідзкӧ сэн, домассӧ, квайт да джын, Николай Еремеич, квайт да джынйысь нянь вузавсьӧ?
— Квайт да джын, висьталӧма нин.
— Но, сідзкӧ, орӧдчам, Николай Еремеич (купеч шлячкис аслас шергӧдӧм чуньясӧн конторщик кипыдӧсӧ).
И ен сыкӧд!
(Купеч сувтіс.)
Сідз ме, батюшка Николай Еремеич, ӧні муна барыня дінӧ да ас йылысь доложитны тшӧкта, да сідз висьтала нин ме: Николай Еремеич, мися, квайт да джынйысь шуисны.
— Сідзи и висьталӧй, Гаврила Антоныч.
— А ӧні изволитӧй получитны.
Купеч сетіс приказчиклы неыджыд пачка бумага, копыртчыліс, пыркнитіс юрнас, босьтіс ассьыс шляпасӧ кык чуньӧн, лэптыштліс пельпомсӧ, вӧчис став тушанас гы моз вӧрзьӧм да петіс сапӧгнас ёнакодь дзуртігтырйи.
Николай Еремеич матыстчис стенлань да, кыдз ме верми аддзыны, мӧдіс видлавны купечлысь сетӧм бумага деньгаяссӧ.
Ӧдзӧсӧд мыччысис сук бакенбардъяса гӧрд юр.
— Но, мый? — юаліс юр. — Ставыс ладнӧ?
— Ставыс ладнӧ.
— Уна-ӧ?
Кыз морт дӧзмӧмӧн макнитіс кинас да индіс ме комната вылӧ.
— А, бур! — шуис юр да воши.
Кыз морт матыстчис пызан дорӧ, пуксис, восьтіс небӧг, перйис тшӧті да мӧдіс вештавны мольяс, эз водз чуньнас, а веськыд киса нимтӧм чуньнас: тадз йӧзсяньыс бурджык.
Пырис дежурнӧй.
— Тэныд мый?
— Голоплёкиысь Сидӧр воис.
— А! Но, кор сійӧс.
Энлы, энлы...
Мун первой видзӧдлы, мый сійӧ, бокӧвӧй бариныд, век на узьӧ, али садьмӧма?
Дежурнӧй ньӧжйӧник пырис ме комнатаӧ.
Ме пукті юрӧс ягдташ вылӧ, коді вӧлі меным юрлӧс пыдди да куни синъясӧс.
— Узьӧ, — шӧпнитіс дежурнӧй, контораӧ бӧр петӧм бӧрын.
Кыз морт броткӧдчыштіс пинь пырыс.
— Но, кор Сидӧртӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас.
Ме бара кыпӧдчышті.
Пырис зэв ыджыд тушаа, ар комына, гӧрд чужӧма, русӧй юрсиа да кудриа неыджыд тошка ён мужик.
Сійӧ юрбитыштіс ӧбраз вылӧ, копыртчыліс главнӧй конторщиклы, босьтіс ассьыс шляпасӧ кыкнан киас да веськӧдчис.
— Олан-вылан, Сидӧр, — шуис кыз морт тшӧтіӧн котшкӧдчигтырйи.
— Оланныд-выланныд, Николай Еремеич.
— Но, мый, кутшӧмджык туйыс?
— Бур, Николай Еремеич.
Няйтджык сӧмын неуна.
(Мужик сёрнитіс тэрмасьтӧг да эз гора.)
— Гӧтырыд здоров?
— Мый сыкӧд лоас!
Мужик ышловзис да ӧти коксӧ водзлань вештіс.
Николай Еремеич пуктіс перӧсӧ пель саяс да сульсис.
— Мый нӧ, мыйла воин? — водзӧ юасис сійӧ пож сера чышъянсӧ зептас сюйигмоз.
— Да тӧдан, Николай Еремеич, миянлысь плӧтникъясӧс корӧны.
— Но, мый нӧ, найӧ абуӧсь тіян, али мый?
— Кыдз абуӧсь, Николай Еремеич: дачаным вӧрын — гӧгӧрвоана.
Да ӧд уджалан кад, Николай Еремеич.
— Уджалан кад!
Сійӧ и эм, ті зэв зільӧсь йӧзлы уджавны, а асланыд барынялы уджавны он радейтӧ...
Ставыс ӧткодьӧсь!
— Уджыссӧ ставыс ӧткодь, збыль, Николай Еремеич... да мый...
— Но?
— Доныс зэв... эсійӧ...
— Мый эськӧ абу да!
Аддзан, кутшӧма ті вельмӧмныд.
Мун тэ!
— Да и сійӧ колӧ шуны, Николай Еремеич, уджыссӧ ставыс вежон кежлӧ лоӧ, а видзасны тӧлысь.
Либӧ вӧчнысӧ немторйысь, либӧ ыстасны садъяныс туйяс весавны.
— Мый эськӧ абу да!
Ачыс барыня прикажитны тшӧктіс, сідзкӧ, миянлы тані сёрнитнысӧ немтор.
Сидӧр ланьтіс да мӧдіс дзӧрны ӧти местаын.
Николай Еремеич чукыльтіс юрсӧ да зіля мӧдіс котшкӧдчыны тшӧті мольясӧн.
— Миян... мужикъяс...
Николай Еремеич... коркӧ бара заводитіс висьтавны Сидӧр, быд кыв вылӧ мытшасьлӧмӧн: тшӧктісны тіян милӧстьлы... со тан... лоӧ...
(Сійӧ сюйис ассьыс ыджыд кисӧ азям питшӧгас да мӧдіс кыскыны сэтысь тубыртӧм гӧрд дора кузьчышъян.)
— Мый тэ, мый тэ, дурак, йӧймин, али мый? — тэрмасьӧмӧн торкис сійӧс кыз морт. — Мун, мун менам керкаӧ, водзӧ висьталіс сійӧ, чуймӧм мужикӧс пӧшти тойлалігтырйи: сэн юав гӧтырӧс... сійӧ тэныд чай сетас; ме пырысь-пыр локта, мун.
Да эн пов, шуӧны, мун.
Сидӧр петіс.
— Аттӧ кутшӧм... ош! — нурбыльтіс сы бӧрвылын главнӧй конторщик, качайтыштіс юрнас да бара кутчысис тшӧті дінӧ.
Друг кылісны уличаын да кильчӧ вылын горзӧмъяс: «Купря, Купря, Купряӧс он сконъяв!», и недыр мысти пырис контораӧ морт, ляпкыдик тушаа, видзӧднысӧ чахоткаӧн висьысь кодь, вывті кыз ныра, ыджыд вӧрзьывтӧм синъяса да зэв тшап походкаа.
Пасьталӧма сійӧ вӧлі важиник, косясьлӧм сертук кельыдлӧз рӧма, плисӧвӧй воротника да зэв посни кизьяса.
Мышку саяс сійӧ вӧлі кыскӧ пес нӧб.
Сы гӧгӧр зытласисны дворӧвӧй йӧз морт вит да ставныс горзісны: «Купря!
Купряӧс он сконъяв!
Пач ломтысьӧ Купряӧс пуктӧмаӧсь, пач ломтысьӧ!»
Но плисӧвӧй воротника сертука морт ньӧти эз видзӧд аслас ёртъяс шызьӧм вылӧ да ньӧти эз вежлась чужӧм вылас.
Лабутнӧй воськовъясӧн воис сійӧ пач дінӧдз, шыбитіс ассьыс нӧбсӧ, кыпӧдчыштіс, перйис бӧр зепсьыс табак доз, чашкӧдіс синъяссӧ да мӧдіс сюявны аслыс нырас пӧимӧн сорлалӧм тойӧм тӧзь турун.
Шумӧн-зыкӧн ватага пыригӧн кыз морт букыштліс синкымъяссӧ да чеччис места вывсьыс; но, кор аддзис, мыйын делӧыс, нюмъёвтіс да сӧмын тшӧктіс не горзыны: орчча комнатаас пӧ вӧралысь узьӧ.
— Кутшӧм вӧралысь? — юалісны морт кык ӧтпырйӧ.
— Помещик.
— А!
— Мед ызгӧны, кияссӧ шергӧдӧмӧн шуис плисӧвӧй воротника морт: — мем кутшӧм делӧ!
Сӧмын мед менӧ эз вӧрзьӧдны.
Пач ломтысьӧ менӧ пуктісны...
— Пач ломтысьӧ!
Пач ломтысьӧ! — радпырысь горзіс йӧз чукӧр.
— Барыня тшӧктіс, — водзӧ висьталіс сійӧ пельпомсӧ лэптыштлӧм бӧрын. — А ті энлӧй... тіянӧс нӧшта порсь видзысьӧ пуктасны.
А мый ме вурсьысь и бур вурсьысь, первой мастеръяс ордын Москваын велӧдчылі да енералъяслы вуравлі... тайӧс менсьым некод оз мырддьы.
А ті мый збояланныд?..
Мый?
Ті дармоедъяс, дасьӧс сёйысьяс, сэсся немтор.
Лэдз менӧ вӧля вылӧ ме тшыгла ог кув, ме ог пропадит; сет мем пашпорт ме оброк бурӧс мынта да господаӧс удовлетворита.
А ті мый?
Пропадитанныд, пропадитанныд гутъяс моз, со и ставыс!
— Вот и сӧрин, — торкис сійӧс сера чужӧма да еджыд юрсиа, гӧрд галстука да косяссьӧм гырддзаа зон: тэ и пашпортӧн ветлін, да тэсянь господа ни ӧти ур оброк эз аддзывны, да и аслыд грӧш эн нажӧвит: муртса кыстӧ гортад вайин да сэсянь пыр вежсьывтӧг ӧти сертукӧн и олан.
— А мый вӧчан, Константин Наркизыч! — вочавидзис Куприян: — любитчис морт — и пропадитіс, и воши морт.
Тэ первой ме мындасӧ ов, Константин Наркизыч, а сэк сэсся и вӧйп менӧ.
— И аддзӧма кодӧс любитны!
Веськыд урӧдӧс!
— Абу, тадз тэ эн сёрнит, Константин Наркизыч.
— Да кодӧс тэ ылӧдлан?
Ме ӧд аддзылі сійӧс: колян во Москваын ас синмӧн аддзылі.
— Колян во сійӧ збыль мисьтӧммыштіс ичӧтика, — пасйыштіс Куприян.
— Ладнӧ, господа, мед, — заводитіс зывӧка сёрнитны лёк гӧлӧсӧн ыджыд тушаа, прыщикӧсь косіник чужӧма, кудритчӧма да мольӧдчӧма морт, тыдалӧ, камердинер: бурджык мед миянлы Куприян Афанасьич ассьыс сьыланкывсӧ сьылас.
Нолтӧ, заводитӧ, Куприян Афанасьич!
— Да, да! — шыасисны мукӧдыс. — Айда, Александра!
Йӧйтӧдліс Кудряӧс, нинӧм шуны...
Сьыв, Купри!..
Молодеч, Александра!
(Дворӧвӧй йӧз меліалӧм могысь, мужичӧй йылысь сёрнитігӧн, частӧ бабйӧй нимӧн шулісны.)
Сьыв!
— Тані абу сьыланін, — чорыда вочавидзис Куприян: — тані господскӧй контора.
— Да тэныд нӧ кутшӧм делӧ сэтчӧдз?
Чайта, конторщикӧ ачыд витан! — лёкысь сералӧмӧн шуис Константин. — Колӧ чайтны!
— Ставыс господскӧй власть улын олӧны, — пасйыштіс коньӧр.
— Аддзан, аддзан, кытчӧ витӧ, аддзан, кутшӧм?
У! У! А!
И ставныс вак-вак серӧктісны, ӧткымынъяс мӧдісны чеччавны.
Ставсьыс гораа гигзис ар дас вита ӧти детинка, тыдалӧ, дворӧвӧй йӧз пӧвстса аристократлӧн пи: сійӧ новліс ыргӧн кизя жилетка, кельыдлӧз рӧма галстук да вевъялӧма нин кынӧм быдтыштны.
— А кывзы жӧ, висьтав веськыда, Купря, — самодовольнӧя заводитіс сёрнитны Николай Еремеич, тыдалӧ, серамыс петны мӧдӧма да мелі лоӧма: — пач ломтысядтӧ ӧд лёк?
Некытчӧ туйтӧм удж, ме чайта?
— Да мый, Николай Еремеич, — заводитіс Куприян: — со ті ӧні главнӧй конторщик миян, збыль; вензьыны сэн, збыль, нинӧм; а ті ӧд вӧлінныд опала улын, да мужицкӧй керкаын овлінныд жӧ.
— Тэ смотри менам да эн вунӧдчы, — ӧзйӧмӧн торкис сійӧс кыз морт: — тэкӧд, йӧйкӧд, шутитӧны; тэныд эськӧ, йӧйлы, гӧгӧрвоны колӧ да аттьӧавны, мый тэкӧд, йӧйкӧд, сёрнитӧны.
— Кыв вылӧ веськаліс, Николай Еремеич, извинитӧй...
— Сійӧ жӧ, мися, кыв вылӧ веськаліс.
Ӧдзӧс воссис да котӧрӧн пырис казачок.
— Николай Еремеич, барыня тіянӧс ас дінас корис.
— Коді эм барыня ордас? — юаліс сійӧ казачоклысь.
— Аксинья Никитишна да Венёвоса купеч.
— Пырысьтӧм-пыр локта.
А ті, вокъяс, — водзӧ висьталіс сійӧ убедительнӧй гӧлӧсӧн: — весасьӧй жӧ татысь лучше выльысь пуктӧм пач ломтысьныдкӧд: рӧкыд вылӧ немеч пырас ещӧ, сэсся и норасяс.
Кыз морт лӧсьӧдыштіс ассьыс юрсисӧ, кызӧктіс киас, коді пӧшти эз тыдав сертук сос пытшсьыс, кизясис да мӧдӧдчис барыня дінӧ мунігас паськыда кокъяссӧ пукталігтырйи.
Недыр мысти и став ватагаыс люзьгис сы бӧрсянь Купрякӧд тшӧтш.
Коли ӧтнас менам важ тӧдсаӧй, дежурнӧй.
Сійӧ мӧдліс эськӧ ёсьтыны перӧяс, да пуксӧннас и унмовсис.
Некымын гут пырысь-пыр жӧ казялісны тайӧс да сатшкысисны-пуксялісны сы вомдор гӧгӧр.
Ном пуксис сылы кымӧсас, лӧсьыда пуктіс ассьыс кокъяссӧ да надзӧник сюйис сы небыд яйӧ ставнас ассьыс кузь нырсӧ.
Ӧнтайя бакенбардъяса гӧрд юр бара мыччысис ӧдзӧс сайсянь, видзӧдіс, видзӧдіс да пырис контораӧ аслас вель мисьтӧм тушакӧд тшӧтш.
— Федюшка?
А Федюшка!
Нэмтӧ узян! — шуис юр.
Дежурнӧй восьтіс синъяссӧ да чеччис улӧс вылысь.
— Николай Еремеич барыня ордӧ муніс?
— Барыня ордӧ муніс, Василий Николаич.
«А! А! — думышті ме. — Со сійӧ — главнӧй кассирыд».
Главнӧй кассир мӧдіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
Но сійӧ ёнджыкасӧ кыйяліс, а эз ветлӧдлы, и вӧлі дзик кань кодь.
Пельпом вылас сылӧн мӧвкъяліс зэв векни пӧлаяса важ сьӧд фрак; ӧти кисӧ сійӧ кутіс морӧс вылас, а мӧднас дугдывтӧг кутчысьлывліс вӧв гӧнысь кыӧм аслас джуджыд да дзескыд галстук дінӧ да мыйвынсьыс бергӧдліс юрнас.
Сійӧ новліс кӧза куысь вурӧм дзурттӧм сапӧг да тувччаліс зэв небыда.
— Талун помещик Ягушкин тіянӧс юаліс, — содтіс дежурнӧй.
— М-м, юаліс?
Мый нӧ сійӧ сэтшӧмсӧ висьталіс?
— Висьталіс, мый пӧ Тютюрев ордӧ рытнас пыралас да тіянӧс мӧдас виччысьны.
Колӧ пӧ мем Василий Николаичкӧд ӧти делӧ йылысь сёрнитыштны, а кутшӧм делӧ йылысь — эз висьтав: Василий Николаич нин, шуӧ, тӧдӧ.
— М-м! — вочавидзис главнӧй кассир да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Мый, Николай Еремеев контораын? — кыліс посводзын гора гӧлӧс, и ыджыд тушаа, тыдалӧ, скӧрмӧм морт, мисьтӧм, но выразительнӧй да смел чужӧма, бура лӧсьыда пасьтасьӧма, воськовтіс порог вомӧн.
— Абу сійӧ тані? — юаліс сійӧ, тэрыба гӧгӧр видзӧдлӧм мысти.
— Николай Еремеич барыня ордын, — висьталіс кассир. — Мый тіянлы колӧ, висьталӧй мем, Павел Андреич, ті мем верманныд висьтавны...
Мый тіянлы колӧ?
— Мый меным колӧ?
Ті кӧсъянныд тӧдны, мый меным колӧ?
(Кассир доймӧмпырысь гогнитіс юрнас.)
Велӧдыштны ме сійӧс кӧсъя, лёк кыз кынӧмӧс, пеж суклясьысьӧс...
Ме сылы петкӧдла суклясьӧм!
Павел уськӧдчис улӧс вылӧ.
— Мый ті, мый ті, Павел Андреич?
Лӧньӧдчӧй...
Кыдз тіянлы абу яндзим?
Ті эн вунӧдӧй, код йилысь ті сёрнитанныд, Павел Андреич! — лӧпӧчитіс кассир.
— Код йылысь?
А мем кутшӧм мог, мый сійӧс главнӧй конторщикӧ пуктісны.
Со, нинӧм шуны, аддзӧмаӧсь кодӧс пуктыны!
Дзик нин стӧч, позьӧ шуны, лэдзисны козёлӧс йӧрӧ!
— Тырмас, тырмас, Павел Андреич, тырмас!
Эновтӧй тайӧс... мый сёрнитны нинӧм абусӧ!
— Но, Лиса Патрикеевна мӧдіс бӧжнас легӧдны!...
Ме сійӧс виччыся, — скӧрысь шуис Павел да кинас кучкис пызанӧ. — А, да со и сійӧ локтӧ, — содтіс сійӧ, ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын: — толькӧ гарышт, сэні и эм.
Милости просим!
(Сійӧ сувтіс.)
Николай Еремеев пырис контораӧ.
Чужӧмыс сылӧн востымасис гажлунӧн, но Павелӧс аддзӧм бӧрын сійӧ неуна шай-паймуні.
— Оланныд-выланныд, Николай Еремеич, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Павел, надзӧник сылань матыстчигмоз: — оланныд- выланныд.
Главнӧй конторщик воча нинӧм эз шу.
Ӧдзӧсті тыдовтчис купечлӧн чужӧм.
— Мый нӧ ті он изволитӧй нинӧм воча висьтавны? — водзӧ нуӧдіс Павел. — Но, да энлы...
Энлы, — содтіс сійӧ: — тадз абу лада; горзӧмӧн да пинясьӧмӧн нинӧм он босьт.
Энлы, ті меным лучше бурӧн висьталӧ, Николай Еремеич, мый вӧсна ті менӧ преследуйтанныд?
Мый вӧсна ті кӧсъянныд погубитны менӧ?
Но, висьталӧй жӧ, висьталӧй.
— Тані абу места тіянкӧд сёрнитны, — неуна волнуйтчӧмӧн вочавидзис главнӧй конторщик: — да и абу кад.
Сӧмын, висьтася, ме ӧтитор вылӧ шензя: кытысь ті босьтінныд, мый ме пӧгубитны тіянӧс кӧсъя либӧ преследуйта?
Да и кыдз, медбӧрти, верма ме тіянӧс преследуйтны!
Ті онӧ ме контораын уджалӧй.
— Нӧшта мый, — вочавидзис Павел: — тайӧ нин сӧмын оз тырмы!
Но мыйла нӧ ті ылӧдчанныд, Николай Еремеич?..
Ті ӧд гӧгӧрвоанныд менӧ.
— Ог, ог гӧгӧрво.
— Абу сідз, гӧгӧрвоанныд.
— Ог, ей-богу, ог гӧгӧрво.
— Нӧшта божитчанныд!
Да, та вылӧ кӧ нин мӧдіс, висьталӧй: но, ті он полӧй енмысь!
Но, мый вӧсна ті коньӧр нывлы овны он сетӧ?
Мый тіянлы колӧ сысянь?»
— Ті код йылысь сёрнитанныд, Павел Андреич? — нарошнӧ шензьӧмӧн юаліс кыз морт.
— Аттӧ!
Оз тӧд кӧнкӧ?
Ме Татьяна йылысь сёрнита.
Полӧй енмысь, — мый вӧсна мститанныд?
Яндысьӧй: ті гӧтыра морт, челядьыд тіян ме ыдждаӧсь нин, а ме неуна мӧдджык...
Ме гӧтрасьны кӧсъя: ме честнӧя вӧча.
— Мыйӧн нӧ ме сэн мыжа, Павел Андреич?
Барыня гӧтрасьны тіянӧс оз лэдз: сылӧн господскӧй вӧля!
Ме нӧ сэн мый?
— Ті мый?
А ті эсійӧ пӧрысь ёмаыскӧд, ключницаыскӧд, эн вӧйпӧдсьӧ, кӧнкӧ?
Кӧнкӧ, он суклясьӧ, а?
Висьталӧй, он больгӧй некодӧн дорйытӧм ныв йылысь быдсяма вӧвлытӧмторсӧ?
Кӧнкӧ, эз ті милӧсть кузя пуктыны сійӧс песласьысьысь тасьті-пань мыськалысьӧ?
И нӧйтӧны сійӧс и сёйтӧг видзӧны оз ті милӧсть вӧсна?..
Яндысьӧй, яндысьӧй, пӧрысь морт ті!
Тіянӧс ӧд, сійӧ и видзӧд, паралич кучкас...
Енлы ковмас висьтасьны.
— Пинясьӧй, Павел Андреич, пинясьӧй...
Дыр-ӧ ӧд тіянлы пинясьныд сюрӧ-а.
Павел ӧзйис.
— Мый?
Повзьӧдны менӧ кӧсъян? — скӧрысь мӧдіс сёрнитны сійӧ. — Тэ чайтан, ме тэысь пола?
Ог, вокӧ, эн сэтшӧм вылӧ веськав!
Мыйысь меным повнысӧ?..
Ме быдлаысь аслым няньтӧ аддза.
Тэ вот мӧд делӧ!
Тэныд сӧмын тані и овны, да суклясьны, да гусясьны...
— Ӧд со кутшӧм, садьсӧ оз тӧд, — торкис сійӧс конторщик, коді тшӧтш мӧдіс воштыны терпениесӧ: — фершель, прӧстӧ фершель, лекартор лёкиник; а кывзы жӧ сылысь, — тьпу тэ, кутшӧм ыджыд морт!
— Да, фершель, а тайӧ фершельтӧгыд ті ӧні эськӧ важӧн нин шойна вылын сісьманныд...
И тойліс жӧ менӧ сюраыс бурдӧдны сійӧс, — содтіс сійӧ пинь пырыс.
— Тэ менӧ бурдӧдін?..
Эн, тэ менӧ отравитны кӧсйин; тэ менӧ сабурӧн юкталін, — бӧрсяньыс висьталіс конторщик.
— Мый нӧ, тэ вылӧ кӧ, сабурсьыс кындзи, немтор эз вермы действуйтны?
— Сабур врачебнӧй управаӧн запретитӧма, — водзӧ висьталіс Николай: — ме нӧшта тэ вылӧ норася на...
Тэ менӧ вины кӧсйин — со мый!
Да енмыс эз сет.
— Тырмас тіянлы, тырмас, господа... — шыасьліс кассир.
— Эн сюйсьы! — горӧдіс конторщик. — Сійӧ менӧ отравитны кӧсйис!
Гӧгӧрвоан тэ тайӧс?
— Зэв тай колантор мем...
Кывзы, Николай Еремеев, — заводитіс Павел этшсьыс петмӧн: — медбӧръяысь тэнӧ кора... скӧрмӧдін тэ менӧ дзикӧдз — ог вермы сэсся кутчысьны тадз водзӧ.
Эновт тэ миянӧс шы ни тӧв, гӧгӧрвоан?
А то, ей-богу, оз ло бур коднымлыкӧ миянлы, ме тэныд висьтала.
Кыз морт шызис.
— Ме тэысь ог пов, — горӧдіс сійӧ: — кылан-ӧ тэ, молокосос!
Ме и тэ батькӧд справитчи, ме и сылысь сюръяссӧ чегъялі — тэныд пример, видзӧд!
— Эн казьтыв мем бать йылысь, Николай Еремеев, эн казьтыв!
— Со ещӧ!
Тэ кутшӧм менӧ велӧдысь?
— Шуӧны тэныд, эн казьтыв!
— А тэныд шуӧны, эн вунӧдчы...
Кутшӧма тэ сэн барынялы, тэ ногӧн, он ков, а ковмас кӧ сылы тэа-меа костысь коднымӧс кӧ бӧрйыны — он кутчысь тэ, муса пи!
Бунтуйтны некодлы оз позь, смотри!
(Павел сырмис скӧрысла.)
А Татьянаыдлы сідзи и колӧ...
Виччысьлы, сыысь на лёк сылы лоӧ!
Павел уськӧдчис сы вылӧ лэптӧм кулакъясӧн, и конторщик сьӧкыда быгыльтчис джоджӧ.
— Дорны сійӧс кандалаӧн, дорны... — ырзис Николай Еремеев.
Тайӧ серпасыслысь помсӧ ме ог босьтчы гижны; ме нин и сідз пола, эг-ӧ ме дӧзмӧд лыддьысьысьясӧс.
Тайӧ жӧ луннас ме муні бӧр гортӧ.
Вежон мысти ме кывлі, мый госпожа Лоснякова кольӧма и Павелӧс и Николайӧс служитны ас ордас, а Татьянаӧс ыстӧма: тыдалӧ, абу мӧдӧма ковны.
Бирюк
Ме локта вӧлі вӧраланінысь рытын ӧткӧн, кокньыдик телегаӧн.
Гортӧдз вӧлі верст кӧкъямыс кымын; менам восьласа бур вӧлӧй збодера рӧдтіс буса туй вывті, шочиника корскӧмӧн да пельяснас вӧрӧдігтырйи; мудзӧм пон, быттьӧ сійӧс вӧлі кӧрталӧма, ни ӧти воськов эз кольччы бӧр кӧлесаясысь.
Кыпӧдчӧ вӧлі гымалан кымӧр.
Водзвылын зэв ыджыд сьӧд кымӧр ньӧжйӧникӧн кайис вӧр сайсянь; ме весьтын и меным паныд локтӧны вӧлі кузь, руд кымӧръяс; бадь кустъяс тревожнӧя вӧрӧшитчисны да шӧпкисны.
Пӧдтан жар друг вежсис васӧд кӧдзыдӧн; вуджӧръяс ӧдйӧн сукмисны.
Ме кучки вӧлӧс вӧжжиӧн, лэччи оврагӧ, вуджи косьмӧм шор вомӧн, коді ставнас вӧлі тырӧма быдмысь бадь кустъясӧн, кайи гӧра вылӧ да пыри вӧрӧ.
Туйыс чукльӧдліс ме водзын орешник кустъяс костъясӧд, кодъяс вӧлі пемдӧмаӧсь нин; меным водзӧ мунны вӧлі сьӧкыд.
Телега чеччаліс сё вося дубъяс да нин пу вужъяс вывті, кодъяс вӧлі вомӧналӧны джуджыд кузьмӧс гуранъяс — телега кӧлеса туйяс; вӧлӧй менам пондіс джӧмдавны.
Вывланьын друг заводитчис увгыны тӧв, пуяс пондісны шувгыны, гырысь зэр войтъяс мӧдісны крута шлёпӧдны, сяргыны пу коръяс вылӧ, югнитіс чард, и гымалан кымӧрыд зэрмис.
Зэр пондіс киссьыны шорӧн.
Ме мӧдӧдчи восьлӧн, и регыд меным лои сувтны: вӧлӧй мӧдіс сибдавны, ме немтор эг понды аддзыны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ меститчи ме паськыд куст дорӧ.
Гӧрбыльтчӧмӧн да чужӧмӧс тубыртӧмӧн ме терпитӧмӧн виччыси лёк поводдялысь помасьӧм, кыдзи друг, чардби югнитігӧн, туй вылысь ме казялі кузь тушаа мортӧс.
Ме понді лючки видзӧдны сылань, — сійӧ жӧ фигураыс быттьӧ муысь быдмис менам телега дінын.
— Коді тайӧ? — юаліс гора гӧлӧс.
— А тэ коді ачыд?
— Ме татчӧс лесник.
Ме висьталі, коді ачым.
— А, тӧда!
Ті гортад мунанныд?
— Гортӧ.
Да аддзан, кутшӧма гымалӧ, зэрӧ!
— Да, зэрӧ, вочавидзис гӧлӧс.
Еджыд чардби югзьӧдіс лесникӧс юрсяньыс кокӧдзыс; пыр жӧ сы бӧрын кыліс тратшкакылан да дженьыдик кучкӧм гым шылӧн.
Зэр пондіс шливгыны кыкпӧв ёнджыка.
— Регыдӧн оз дугды, — водзӧ нуӧдіс сёрни лесник.
— Мый керны!
— Ме тэнӧ, пӧжалуй, аслам керкаӧ нуӧда, — оръясян гӧлӧсӧн шыасис сійӧ.
— Вӧч сэтшӧм бур.
— Вай жӧ пуксьӧй.
Сійӧ локтіс вӧв юр дінӧ, босьтіс сійӧс дом поводӧдыс да тракнитіс местасьыс.
Ми вӧрзим.
Ме кутчыси телега пӧдушкаӧ; телегаыс дзибрасис, «кыдзи саридз вылын пыж», и понді чуксавны понйӧс.
Коньӧр вӧлӧй менам сьӧкыда шлёпсьӧдіс няйтӧд кокъяснас, вильдаліс, джӧмдаліс; лесник пӧлнясис додь вожъяс водзын то веськыдвыв, то шуйгавыв, быттьӧ кутшӧмкӧ каститчысь.
Ми мунім бура дыр; коркӧ и менам колльӧдысьӧй сувтіс.
— «Вот ми и гортынӧсь, барин», — шуис сійӧ спокойнӧй гӧлӧсӧн.
Ӧграда ӧдзӧс дзуртыштіс, кымынкӧ понпи кутісны ӧтпырйӧн увтчыны.
Ме юрӧс лэпті да чардби югнитӧм пыр аддзи паськыд двор шӧрын сулалысь неыджыд керка; дворсӧ вӧлі кытшалӧма плетеньӧн.
Ӧти ӧшиньын омӧлика югзис би.
Лесник вайӧдіс вӧлӧс кильчӧ дорӧдзыс да таркнитіс ӧдзӧсас.
«Пырысь-пыр!» — юрӧбтіс вӧсньыдик гӧлӧс, кыліс кӧмтӧм кокӧн тувччалӧм, ӧдзӧс вешнякыс дзуртыштіс, и векньыдик матерье торйӧн вӧнясьӧм дӧрӧма да киас пӧнара, петіс туй вылӧ ар дас кыка нывка.
— Югдӧдышт баринлы, — шуис сійӧ нывкалы: — а ме тэнсьыд телегатӧ лэбулӧ сувтӧда.
Нывка видзӧдліс ме вылӧ да мӧдӧдчис керкаӧ.
Ме мӧдӧдчи сы бӧрысь.
Керкаыс лесниклӧн вӧлі ӧти жырйысь, тшынасьӧма, ляпкыдик, тыртӧм; пӧлать ни вежӧс, ни забор эз вӧвны.
Стенас ӧшаліс киссьӧм тулуп.
Лабичын куйлӧ вӧлі ӧти ствола ружье, пельӧсын туплясис трапйӧ чукӧр, кык ыджыд гырнич сулалісны пач бердын.
Гажтӧма ыпйӧмӧн да куслӧмӧн пызан весьтын сотчис сартас.
Дзик керка шӧрас, кузь потш помӧ кӧрталӧмӧн, ӧшалӧ потан.
Нывка кусӧдіс пӧнарсӧ, пуксис ичӧтик скамейка вылӧ да заводитіс веськыд кинас качайтны потансӧ, шуйганас лӧсьӧдны сартас.
Ме видзӧдлі гӧгӧр — и сьӧлӧм вылын лои шог: абу гажа пырны войын мужицкӧй керкаӧ.
Потанын кага лолаліс сьӧкыда да тэрыба.
— Тэ ӧмӧй ӧтнадӧн тані? — юалі ме нывкалысь.
— Ӧтнам, муртса гӧгӧрвоыштана шуис сійӧ.
— Тэ лесниклӧн ныв?
— Лесниклӧн, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис сійӧ.
Ӧдзӧс дзуртыштіс, и, юрсӧ копыртлӧмӧн, воськовтіс порог вомӧн лесник.
Сійӧ лэптіс джоджысь пӧнар, локтіс пызан дорӧ да ӧзтіс пӧнар лампасӧ.
— Абу привышнӧ тіянлы сартаса бинад? — шуис сійӧ да пыркнитіс читкыльӧсь юрсинас.
Ме видзӧдлі сы вылӧ.
Шоча удайтчыліс меным аддзывны татшӧм молодечӧс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, ӧкуратнӧй статя.
Кӧтасьӧм дӧрӧм увсяньыс тӧдчана чурвидзисны сылӧн вына яйвечикъясыс.
Читкыля сьӧд тошкыс джынвыйӧ тупкис сылысь суровӧй да мужественнӧй чужӧмсӧ; ӧта-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧм паськыд синкым увсянь збоя видзӧдісны неыджыд карӧй синъяс.
Кокньыдика кияснас бокас пыксьӧмӧн сувтіс сійӧ ме водзӧ.
Ме аттьӧалі сійӧс да юалі, кыдзи сійӧс шуӧны.
— Менам нимӧн Фома, — шуис сійӧ, — а нимтӧны Бирюкӧн.
— А, тэ Бирюк!
Ме кык пӧв ыджыдджык любопытствоӧн видзӧдлі сы вылӧ.
Асланым Ермолайсянь дай мукӧдъяссянь ме тшӧкыда кывлывлі висьталӧмъяс лесник Бирюк йылысь, кодысь став матігӧгӧрса мужикъясыс полӧны биысь моз.
На висьталӧм серти, ас уджын свет вылас эз на вӧвлы Бирюк кодь мастерыс: «Ув моздор гусявны оз сет; кӧть кутшӧм кадӧ, кӧть самӧй вой шӧрын, веськалас тэ шӧрӧ, кыдзи юр вылӧ лым, и тэ эн думайт сыкӧд водзсасьӧм йылысь, — ён да пельк, кыдзи бес...
Нинӧмӧн оз позь сійӧс босьтны: ни винаӧн, ни деньгаӧн, и некутшӧм калымалӧм вылӧ оз сетчы.
Не ӧтчыдысь нин бур йӧз кӧсйылісны сійӧс свет вывсьыс изведитны, да оз — оз сетчы».
Со кыдзи сёрнитісны Бирюк йылысь суседъясыс — мужикъяс.
— Сідзкӧ тэ Бирюк, — мӧдысь шуи ме. — Ме, вокӧ, кывлі тэ йылысь.
Шуӧны, мый тэ некодлы прӧмак он сет.
— Ассьым службаӧс нуӧда, — вочавидзис сійӧ зумыша: — весь сёйны господскӧй нянь оз позь.
Сійӧ перйис вӧнь костсьыс черсӧ, пуксис джоджӧ да заводитіс сартас юкавны.
— Тэнад ӧмӧй кӧзяйкаыд абу? — юалі ме сылысь.
— Абу, — ыджыда чернас шеныштӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Кулі, сідзкӧ?
— Эз... да... кулі, — содтіс сійӧ да мӧдарӧ бергӧдчис.
Ме чӧвуси; сійӧ лэптіс синъяссӧ да видзӧдліс ме вылӧ.
— Ветлысь-мунысь мещанинкӧд пышйис, — шуис сійӧ скӧрысь нюмдӧмӧн.
Нывка синъяссӧ лэдзис; кага садьмис да бӧрддзис; нывка локтіс потан дінӧ. — На, сет сылы, — шуис Бирюк да сюйыштіс сылы киас няйтчӧм сюр. — Со и тайӧс эновтіс, — индіс кага вылӧ да водзӧ нуӧдіс сёрни неыджыд гӧлӧсӧн.
Сійӧ сэсся муніс ӧдзӧс дінӧ, сувтіс да бергӧдчис.
— Ті, барин, чайта, — заводитіс сійӧ: — миянлысь няньтӧ он кутӧй сёйны, а менам нянь кындзи...
— Ме абу тшыг.
— Но, кыдз тӧданныд.
Самӧвар эськӧ ме тіянлы сувтӧді, да чайыс менам абу...
Муна, видзӧдла, мый сэні тіян вӧвныд вӧчӧ.
Сійӧ петіс да швачкис ӧдзӧсӧн.
Ме мӧд пӧв гӧгӧр видзӧдлі.
Керка пытшкӧсыс меным кажитчис ӧні воддза дорсьыс гажтӧмджык.
Кӧдзалӧм тшынлӧн курыд кӧрыс пӧдтіс менсьым лолалӧм.
Нывка эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс, весиг эз лэптыв синъяссӧ; шочиника сійӧ йӧткышталіс потансӧ и полігтырйи лэптыштлывліс пельпомъяс вылас лэччысь дӧрӧмсӧ; сылӧн куш кокъясыс ӧшалісны вӧрзьытӧг.
— Мый тэнад нимыд? — юалі ме.
— Улита, — шуис сійӧ да ещӧ ёнджыка копыртіс дзугыль чужӧмсӧ.
Лесник пырис да пуксис лабичӧ.
Гымалан кымӧр прӧйдитӧ, — шуис сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — тшӧктанныд кӧ, ме тіянӧс вӧрсьыс колльӧда.
Ме чеччи.
Бирюк босьтіс пищаль да видлаліс порох пуктан джаджсӧ.
— Тайӧс мый вылӧ? — юалі ме.
— А вӧрын дурӧны...
Кобыльей верх дорын пу пӧрӧдӧны, — вочавидзис сійӧ, кор ме видзӧдлі сы вылӧ юасян синмӧн.
— Тасянь ӧмӧй кылӧ?
— Ӧшинь увсянь кылӧ.
Ми петім ӧтлаын.
Зэрыс кобис.
Ыліын вӧліны на кыз кымӧр чукӧръяс, шочиника ӧзйылісны кузь чардбияс; но миян юр весьтын кӧнсюрӧ тыдаліс нин пемыдлӧз енэж, кодзувъяс дзирдалыштісны кизьӧр да ӧдйӧ лэбысь кымӧръяс пыр.
Зэрӧн кӧтӧдӧм да тӧлӧн шызьӧдӧм пуяслӧн серъясыс заводитісны тыдыштны пемыдысь.
Ми пондім кывзысьны.
Лесник пӧрччис шапкасӧ да юрсӧ копыртыштіс.
— «Со... со, — шуис сійӧ друг да чургӧдіс кисӧ: — видзӧдтӧ, кутшӧм вой бӧрйӧма».
Пу коръяс шумитӧм кындзи, ме нинӧм эг кыв.
Бирюк петкӧдіс вӧлӧс лэбулысь.
«Тадзтӧ, — шуис сійӧ: — ме, пӧжалуй, прӧзевайта сійӧс».
— «Ме тэкӧд ветла... ладнӧ?»
— «Ладнӧ, — воча шуис сійӧ да бӧр петитіс, менсьым вӧлӧс: — ми сійӧс ӧти здукӧн кутам, а сэк сэсся ме тіянӧс колльӧда.
Мӧдім».
Ми мӧдӧдчим: Бирюк водзвылын, а ме сы бӧрся.
Енмыс тӧдӧ, кыдзи сійӧ тӧдіс туйсӧ, но сійӧ сувтлывліс сӧмын шочиника, медым кывзыштны чер шысӧ.
«Видзӧдтӧ, — пинь пырыс шуаліс вомгорулас: — кыланныд? кыланныд?»
— «Да кӧні?»
Бирюк лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Ми лэччим оврагӧ, тӧлыс ланьтыштліс здук кежлӧ — рӧвнӧй кад коставлӧмӧн котшкӧм шыяс бура кылісны менам пельӧдз.
Бирюк видзӧдліс ме вылӧ да гогнитіс юрнас.
Ми мӧдӧдчим водзӧ кӧтасьӧм папоротникъяс да петшӧръяс пӧвстті.
Кыліс кузя нюжалан гыпкысян шы...
— Пӧрӧдіс... — вомгорулас шуис Бирюк.
Сійӧ каднас енэжыс пыр ёнджыка весасис; вӧрын муртса-муртса югдыштіс.
Ми коркӧ петім оврагысь.
— «Виччысьыштлӧй тані», — вашнитіс меным лесник, ачыс копыртчис да, ружьесӧ вывлань лэптӧмӧн, воши кустъяс пӧвстӧ.
Ме, мый верми, понді кывзысьны.
Оръявлытӧг тӧв шувгӧмсор месянь неылын кылісны слабиник шыяс: виччысьӧмӧн увъясӧ котшӧдчис чер, дзуртісны кӧлесаяс и корсйӧдліс вӧв...
«Кытчӧ? сувт!» — юковтіс друг Бирюклӧн кӧрт кодь гӧлӧсыс.
Мӧд гӧлӧс горӧдіс нориника, кӧч моз...
Заводитчис вермасьӧм.
«Пӧръясян, пӧръясян, — шуаліс лов тырӧмӧн Бирюк: — он пышйы»...
Ме уськӧдчи шумитанінланьыс и, быд воськолын мытшасьлігтырйи, котӧрӧн вои вермасян местаӧ.
Кералӧм пу дінын, муас, мошкоритчис лесник; сійӧ кутіс ас улас вӧрӧс да гартліс кушакӧн сылысь кияссӧ мышкас.
Ме матыстчи.
Бирюк чеччис да сувтӧдіс мужикӧс кок йылас.
Ме аддзи лестукӧн ӧшалан, кӧтасьӧм паськӧма, дзугсьӧм кузь тошка мужикӧс.
Пельӧса рӧгӧзаӧн джынвыйӧ вевттьӧм омӧлик вӧлыс сылӧн сулаліс ӧдьӧртӧм телегаӧн сэні жӧ.
Лесник ӧти кыв эз шу; мужик сідз жӧ чӧв оліс, сӧмын юрнас пыркӧдліс.
— Лэдз сійӧс, — вашниті ме пель дінас Бирюклы: — ме мынтыся пусьыс.
Бирюк кыв шутӧг шуйга кинас босьтіс вӧвсӧ бурысьӧдыс, а веськыд кинас кутіс гусясьысьӧс вӧньӧдыс.
«Но, рака, бергӧдчы!» — шуис сійӧ скӧрысь.
— «Черсӧ, со, босьтӧй», — вомгорулас шуыштіс мужик.
— «Мыйла сылы прӧстасӧ пропадитны?» — шуис лесник да босьтіс черсӧ.
Ми мӧдӧдчим.
Ме муні на бӧрся...
Зэр заводитіс бара войтасьны да регыд пондіс киссьыны шорӧн.
Кыдзкӧ ми кыссим керка дінӧдз.
Бирюк эновтіс кутӧм вӧвсӧ двор шӧрас, пыртӧдіс мужикӧс комнатаӧ, личӧдіс кушак гӧрӧдсӧ да пуксьӧдіс пельӧсӧ.
Нывка, коді узьӧ нин вӧлі пач дорын, звирк чеччис да, шы лэдзтӧг, повзьӧм синъясӧн кутіс видзӧдны миян вылӧ.
Ме пукси лабичӧ.
— Эк, кутшӧма пондіс кисьтны, — шуис лесник: виччысьыштны лоӧ.
Онӧ-ӧ окотитӧ водыштлыны?
— Аттьӧ.
— Ме эськӧ сійӧс, тіян милӧсть кузя, чуланӧ игналі, — шуис сійӧ, мужик вылӧ индӧмӧн: — да, аддзан, иганыс...
— Коль сійӧс татчӧ, эн вӧрзьӧд, — торки ме Бирюкӧс.
Мужик ме вылӧ видзӧдліс синкым увсяньыс.
Ме сеті аслым кыв, кӧть мый, а мездыны коньӧрӧс.
Сійӧ вӧрзьӧдчытӧг пукаліс лабичын.
Пӧнар югӧр улын ме аддзи сылысь косіник, чукырӧсь чужӧмсӧ, лэччӧм виж синкымъяссӧ, неспокойнӧй синъяссӧ да косіник ки-кокъяссӧ...
Нывка водіс джоджас дзик сы кок дінӧ и бара унмовсис.
Бирюк пукаліс пызан дорын, юрнас кияс вылас мыджсьӧмӧн.
Чирк шыасис пельӧсын... зэр шарӧдіс керка вевтӧ да визувтіс ӧшинь стеклӧ вывті; ми ставным чӧв олім.
— Фома Кузьмич, — друг пондіс сёрнитны мужик пӧдӧм гӧлӧсӧн: — а, Фома Кузьмич.
— Мый ещӧ тэныд?
— Лэдз.
Бирюк немтор эз вочавидз.
— Лэдз... тшыгла ӧд... лэдз.
— Тӧда ме тіянӧс, — зумыштчӧмӧн шуис лесник: — тіян слӧбӧдаын ставыс сэтшӧмӧсь — ставныс вӧръяс.
— Лэдз, — шуаліс мужик: — прикашшик... рӧзӧритчим со кыдзи... лэдз!
— Рӧзӧритчинныд!..
Гусясьны некодлы оз позь.
— Лэдз, Фома Кузьмич... эн пӧгубит.
Тіян бариныд, ачыд тӧдан, сёяс.
Бирюк бергӧдчис мӧдарӧ.
Мужик тушанас дергайтчис, быттьӧ лихорадка сійӧс пыркӧдіс.
Сійӧ пыркӧдіс юрнас да неровнӧя лолаліс.
— Лэдз, — шуаліс сійӧ нюжйӧдлӧмӧн да нориника: — лэдз, ей-богу, лэдз!
Ме мынта, со кыдз, ей-богу.
Ей-богу, тшыгла... челядь бӧрдӧны, ачыд тӧдан.
Ок, кутшӧм делӧ овны.
— А тэ, кӧть кыдз, а гусясьны эн пет.
— Вӧвсӧ кӧть, — водзӧ нуӧдіс мужик: — вӧвсӧ, кӧть сійӧс нин... ӧти скӧт душ и эм... лэдз!
— Шуӧны, оз позь.
Ме сідзжӧ абу ас вӧляа морт менсьым взыщитӧны.
Тіянӧс вельмӧдны оз позь.
— Лэдз!
Нужда, Фома Кузьмич, нужда, тӧдан ӧд... лэдз!
— Тӧда ме тіянӧс!
— Да лэдз!
— Но, да мый тэкӧд тӧлкуйтны; пукав чӧв, а то менам, тӧдан?
Он аддзы али мый баринсӧ?
Коньӧр юрсӧ ӧшӧдіс...
Бирюк очсыштіс да пуктіс юрсӧ пызан вылӧ.
Зэрыс век на эз дугды.
Ме виччыси, мый лоӧ водзӧ.
Мужикыд друг веськӧдчис.
Синъясыс сылӧн пондісны ӧзйыны, чужӧмыс гӧрдӧдіс.
«Но, на, сёй, на, джагав, на, — синъяссӧ читкыртӧмӧн да пар пельӧсъяссӧ лэдзӧмӧн, заводитіс сійӧ: — на, ӧкаяннӧй, лов босьтысь, ю христианскӧй вирсӧ, ю»...
Лесник бергӧдчис.
— Тэныд шуа, тэныд, азиат, тэныд, вир юысь!
— Код тэ, али мый, пинясьны думыштін? — шензьӧмӧн шыасис лесник. — Йӧймин, али мый?
— Код!.. абу-ӧ тэнад деньга вылӧ, ӧкаяннӧй, лов босьтысь, звер, звер, звер!
— Ак, тэ... да ме тэнӧ!..
— А меным ӧні мый?
Ӧткодь нин — прӧпадитны; кытчӧ ме вӧвтӧгыс муна?
Помав — помыс ӧти; тшыгъялӧмла кӧть тадзи — дзик ӧткодь.
Мед прӧпадитасны ставыс: гӧтыр, челядь, — мед ӧкӧлейтасны ставныс...
А тэӧдз, энлы, воам на!
Бирюк чеччис.
— Кучкав, кучкав, — заводитіс мужик яр гӧлӧсӧн: — кучкав, на, на, кучкав...
(Нывка тэрыба чеччис джоджысь да пондіс видзӧдны сы вылӧ.)
Кучкав! кучкав!
— Ланьт! — рикӧстіс лесник да кыкысь воськовтіс.
— Дугды, дугды, Фома, — горӧді ме: — эновт сійӧс... ен сыкӧд.
— Ог кут ме чӧв овны, — водзӧ нуӧдіс коньӧр мужик. — Ӧткодь нин прӧпадитнысӧ.
Лов перйысь тэ, звер, он тай тэ прӧпадит...
Да энлы, недыр нин тэныд сапавны!
Шыртыштасны тэнсьыд горштӧ, энлы!
Бирюк кватитіс сійӧс пельпомӧдыс...
Ме уськӧдчи мужиклы отсӧг вылӧ...
— Эн кутчысьӧй, барин! — горӧдіс ме вылӧ лесник.
Ме эськӧ эг повзьы сы грӧзитчӧмысь, нюжӧдлі нин киӧс, но сійӧ, ӧтчыд бергӧдӧмӧн, нетшыштіс мужик гырддзаясысь кушаксӧ, кватитіс шошаӧдыс, сюйыштіс сылы шапкасӧ синъяс вылӧдзыс, восьтіс ӧдзӧс да тойыштіс сійӧс ывлаӧ.
— Убирайтчы чӧрту аслад вӧвнад! — горӧдіс сійӧ сы бӧрся: — сӧмын виччысь, мӧдысь кӧ менам...
Сійӧ бӧр пырис керкаӧ да пондіс ноксьыны пельӧсын.
— Но, Бирюк, — шуи ме бӧрынджык: — чуймӧдін тэ менӧ: ме аддза, тэ прамӧй морт.
— Чӧв, барин, — торкис сійӧ менӧ дӧзмӧм гӧлӧсӧн: — эн висьтавлӧй сӧмын некодлы.
Да, бурджык лоӧ, ме кӧ тіянӧс колльӧда, — содтіс сійӧ: — тыдалӧ, зэр кобӧмтӧ тэныд не виччысьны...
Ӧшинь улын дзуртыштісны мужиклӧн телега кӧлесаясыс.
— Видзӧдтӧ, пондіс киссьыны! — вомгорулас шуыштіс сійӧ: да ме сійӧс!..
Час джын мысти сійӧ мекӧд прӧщайтчис вӧр дорын.
Кык помещик
Ме имейтлі нин честь петкӧдлыны тіянлы, дона лыддьысьысьяс, менсьым ӧткымын господа суседъясӧс, лэдзӧй жӧ меным ӧні, буретш (ми вок гижысьлы ставыс буретш), тӧдмӧдны тіянӧс нӧшта кык помещиккӧд, кодъяс ордын ме унаысь вӧвлывлі вӧравлігъясӧ, войтыр найӧ доза почтеннӧйӧсь, бур сямаӧсь да пӧльзуйтчӧны ыджыд уваженньӧӧн некымын уездын.
Медводз тӧдмӧда тіянӧс отставнӧй генерал-майор Вячеслав Илларионович Хвалынскийкӧд.
Думыштӧй аслыныд ыджыд тушаа да коркӧ статя мортӧс, ӧні жӧ неуна лёллялысь яяӧс, но абу на ньӧти дзӧрысь, весиг абу пӧрысь на, а шӧр арлыда мортӧс, самӧй, кыдз шусьӧ, пӧрнӧй.
Правда, коркӧ шань да ӧні нӧшта лӧсьыд чужӧм пертасъясыс сылӧн неуна вежсьӧмаӧсь, банъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь, уна чукыръясыс югӧрӧн моз вожалӧны син гӧгӧрыс, мукӧд пиньыс абу нин, кыдз шуліс Саади, Пушкин уверяйтӧм серти; русӧй юрсиыс, коді кольӧма на, ставыс лоӧма югыдлӧз Ромёнскӧйын вӧв ярманга вылысь еврейлысь, коді висьтасьӧ вӧлӧм армянинӧн, ньӧблӧм состав вӧсна; но Вячеслав Илларионович тувччалӧ збоя, сералӧ гораа, зилькӧдчӧ шпораяснас, гартлӧдлӧ уссӧ, медбӧрти, шуӧ асьсӧ пӧрысь кавалеристӧн, кӧть и тӧдса миянлы, мый збыльысь пӧрысь йӧз асьныс некор оз шуны асьнысӧ старикъясӧн.
Новлӧ сійӧ медсясӧ вылыс кизьӧдз кизявлӧм сертук, джуджыд галстук крахмалитӧм воротникӧн да посни сера руд гач, кодӧс вурӧма военнӧй ногӧн; шляпасӧ жӧ шляпаалӧ веськыда кымӧс вылас, а став балябӧжыс кольӧ кушӧн.
Морт сійӧ зэв бур, но гӧгӧрвоӧмыс да привычкаясыс вывті аслысногаӧсь.
Например: гӧльджык да абу кӧ ыджыд чина дворянин, сійӧ оз нин вермы обращайтчыны, кыдз ас коддьӧмыскӧд.
Накӧд сёрнитігӧн сійӧ медсясӧ видзӧдӧ на вылӧ боксянь, баннас ёна чорыд да еджыд воротник вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, либӧ друг босьтас да югнитас на вылӧ сӧдз да сувтса синъясӧн, чӧв олыштас да вӧрзьӧдас став кучиксӧ юрси увсьыс, весиг кывъяссӧ мӧд ногӧн шуалӧ и оз шу, например: «Благодарита, Павел Васильич», либӧ: «Пожалуйте татчӧ, Михайло Иваныч», а: «Боллдарита, Палл Асилич», либӧ: «Па-ажалте татчӧ, Михалл Ваныч».
Нӧшта посньыдджык йӧзкӧд сійӧ обходитчыліс нӧшта аслысногӧнджык: дзикӧдз на вылӧ оз видзӧд и налы ассьыс кӧсйӧмсӧ висьтавтӧдз либӧ приказ сеттӧдз тӧждысяна да мечтательнӧй чужӧмӧн некымын пӧв шуас ӧтиторсӧ: «Кыдз тэнӧ шуӧны?.. Кыдз тэнӧ шуӧны?» медводдза кыв «кыдз»-сӧ вывті чорыда шуӧмӧн, а мукӧд кывъяссӧ зэв тэрыба шуалігтырйи, сы вӧсна сёрниыс сылӧн лолі ёна ӧткодьӧн ай ватшкан горзӧмкӧд.
Сійӧ зэв ёна тӧждысьысь да жыла, а кӧзяин омӧлик: босьтӧма аслыс управительӧ отставнӧй вахмистрӧс-украинечӧс, вывті бӧб мортӧс.
Колӧ шуны, кӧзяйствуйтан делӧын некод на миян эз парскы петербургса ӧти важнӧй чиновникӧс, коді, аслас приказчик донесениеысь аддзӧм бӧрын, мый сы имениеын тшӧкыда сотчӧны рынышъяс, мый вӧсна уна нянь пропадайтӧ, — сетіс зэв стрӧг приказ: водзӧ вылӧ не шӧтны кольтаяс рынышӧ сэтчӧдз, кытчӧдз би дзикӧдз оз кус.
Дзик сійӧ жӧ сановникыс думыштӧма вӧлӧм аслас став муяс вылӧ кӧдзны мак, тыдалӧ, татшӧм вель прӧстӧя артыштӧмла: мак, шуас, рудзӧгысь донаджык, сідзкӧ, кӧдзны мак выгӧднӧджык.
Сійӧ жӧ тшӧктӧма аслас крепостнӧй бабаяслы новлыны зборникъяс Питирсянь ыстӧм образец кодьӧс; и, збыль, ӧнія кадӧдз сы имениеясын бабаяс новлӧны зборникъяс... сӧмын ичмоньюр вылын...
Но бергӧдчылам Вячеслав Илларионович дорӧ.
Вячеслав Илларионович вывті окоч мичаник нывбабйӧй дінӧ и, мыйӧн сӧмын аддзас аслас уезднӧй карын, бульвар вылын, лӧсьыдіник нывбабйӧӧс, пырысь-пыр уськӧдчас сы бӧрся, но пыр жӧ мӧдас чотны, — со мый замечательнӧйыс.
Картіӧн ворсны сійӧ радейтӧ, но сӧмын ас дорсьыс ичӧтджык званньӧа йӧзкӧд; найӧсӧ сылы: «Ваше превосходительство», а сійӧ найӧс гӧнйӧ да чиршӧдлӧ, мыйта лолыс лэптӧ.
Кор жӧ сылы слӧймывлас ворсны губернаторкӧд либӧ кутшӧмкӧ чина морткӧд — шензяна вежсьӧм лоӧ сыын: и сералӧ сійӧ, и юрнас гогйӧдлӧ, и синъясас налы видзӧдӧ — маӧн сідзи сысянь и ӧвтӧ...
Весиг ворссьӧ и оз норась.
Лыддьысьӧ Вячеслав Илларионович шоча, лыддьысигас дугдывтӧг дзӧрӧдӧ уссӧ да синкымъяссӧ, быттьӧ чужӧм кузяыс увсянь вывлань гыяс лэдзалӧ.
Торъя синмӧ шыбитчана тайӧ гыалӧмыс Вячеслав Илларионович чужӧм вылын, кор сылы слӧймывлӧ (гӧгӧрвосьӧ, гӧстьяс дырйи) синъяссӧ чӧвтавлыны «Journal des Debats» столбецъяс вылӧ.
Бӧрйысигъясӧ ворсӧ сійӧ тӧдчана роль, но почтеннӧй предводитель званньӧысь ӧтказывайтчӧ скуплун вӧсна.
«Господа, — шуӧ сійӧ пырджык сы дінӧ шыӧдчысь дворяналы и шуӧ доръяна да самостоятельнӧй гӧлӧсӧн: — ыджыд аттьӧ чесьтсьыныд; но менам шуӧма сины-сетны ассьым прӧст кад ӧткӧн олӧмлы».
И тайӧс шуӧм бӧрын некымын пӧв бергӧдлас юрсӧ веськыдвывлань да шуйгавывлань, а сэсся тшапа ӧшӧдчас тшӧканас да банъяснас галстук вылас.
Томдырйиыс сійӧ вӧлӧма адъютантӧн кутшӧмкӧ ыджыд морт дорын, кодӧс мӧд ногӧн оз и шу, кыдз нимӧн да вичӧн; сёрнитӧны, сійӧ пӧ быттьӧ абу сӧмын адъютантскӧй обязанностьяс вӧчлӧма, быттьӧ пӧ, например, бура-мичаа параднӧй формаӧн пасьтасьӧмӧн да весиг крючкиясьлӧмӧн пывсьӧдлывлӧма ассьыс начальниксӧ пывсянын, — но быд сёрнилы оз позь эскыны.
Но и ачыс генерал Хвалынский аслас служитӧм йылысь оз радейт сёрнитны, мый вообще вель тешкодь; война вылын сійӧ, кажитчӧ, абу жӧ вӧлӧма.
Олӧ генерал Хвалынский неыджыд керкаын, ӧтнас; гӧтыра олӧмлысь шудсӧ сійӧ ас нэмнас абу тӧдлӧма, и сы вӧсна ӧнӧдз на пыр лыддьыссьӧ жӧникӧн, и весиг выгоднӧй жӧникӧн.
Зато ключница сылӧн, ар комын вита ань, сьӧд синъяса, сьӧд синкымъяса, кызіник, свежӧй да уска, прӧстӧй лунъясӧ новлӧ крахмалитӧм платтьӧяс, а вӧскресенньӧясӧ и кисейнӧй сосъяс пасьтавлывлӧ.
Шань овлывлӧ Вячеслав Илларионович ыджыд званӧй ӧбедъяс вылын, кодъясӧс помещикъяс вӧчлывлӧны губернаторъяс да мукӧд властьяс чесьт кузя: сэн сійӧ, позьӧ шуны, дзик ас гортын.
Пукалӧ сійӧ медсясӧ татшӧм случайяс дырйи оз кӧ губернатор веськыдладорын, сы дорын нин кӧнкӧ матын; ӧбед заводитчӧм бӧрын вылынджык кутӧ ассьыс достоинствосӧ да, бӧрвыв чатӧртчӧмӧн, но юрсӧ бергӧдлытӧг, боксянь видзӧдӧмӧн, чӧвталӧ синъяссӧ гӧгрӧс балябӧжъяс вылӧ да гӧсьтъяс сувтса воротникъяс вылӧ; зато сёйӧм помланьын гажмӧ, заводитӧ нюмъявны быдладорлань (губернаторлань нюмъяліс сійӧ ӧбед заводитчӧмсянь), а мукӧддырйиыс весиг предлагайтӧ тост нывбабаяс вӧсна, миянсьыным планета мичмӧдысьяс вӧсна, кыдз сійӧ шулывліс на йылысь.
Сідзжӧ оз лёка петкӧдлы асьсӧ генерал Хвалынский торжественнӧй да публичнӧй быд актъяс вылын, экзаменъяс, собранньӧяс да выставкаяс вылын; бурсиӧм улӧ матыстчыны сідзжӧ кужӧ.
Туй кежанінъясын, ва вуджанінъясын да мукӧд татшӧминъясын Вячеслав Илларионовичлӧн йӧз оз шумитны да оз горзыны; мӧдарӧ, йӧзӧс вешталігмоз либӧ карета чуксалігмоз висьталӧны сьӧлӧм вылӧ воана баритонӧн: «Энлӧй, энлӧй, сетӧй генерал Хвалынскийлы прӧйдитны», либӧ: «Генерал Хвалынскийлӧн экипаж».
Экипаж, правда, Хвалынскийлӧн ёна нин важ; лакейяс вылын ливрея доза вушйӧма (сы йылысь, мый ливреяыс гӧрд выпушкаяса да руд, кажитчӧ, оз сулав казьтыштнысӧ); вӧвъяс сідзжӧ пӧрысиникӧсь да дыр нин служитӧмаӧсь асланыс нэмын; но йӧз син водзын ошйысьны Вячеслав Илларионович оз кӧсйы да оз лыддьы ас званньӧыслы бурторйӧн пӧръявлыны йӧзӧс.
Торъя ёна сёрнитны кужӧм Хвалынскийлӧн абу, либӧ, гашкӧ, оз овлывлы случайыс петкӧдлыны ассьыс мичаа сёрнитӧмсӧ, сы вӧсна мый не сӧмын вензьӧм, но весиг воча шуӧм оз вермы терпитны да быдсяма кузь сёрниясысь, медся нин том йӧзкӧд, кыдз вермӧ ывдортчӧ.
Сідзтӧ, збыльысь, лададжык; а ӧд ӧнія йӧзкӧд беда: нӧшта повинуйтчыны оз кут да пыдди пуктӧмсӧ воштас.
Гырысь йӧз водзын Хвалынский унджыкысьсӧ чӧв олӧ, а посни йӧзлы, кодъясӧс, тыдалӧ, омӧльтӧ, но кодъяскӧд сӧмын и тӧдсаасьӧ, висьтавлӧ речьяс ярскӧба да ёся, дугдывтӧг татшӧм нога кывъяс шуалӧмӧн: «Но, тайӧ ті нинӧм абусӧ висьталанныд»; либӧ: «Мем, та бӧрын, быть лоӧ, милостивӧй сударӧй, тіянӧс чирыштны» либӧ: «Медбӧрти, ті долженӧсь жӧ нин тӧдны, кодкӧд сёрнитанныд» да сідз водзӧ.
Торъя полӧны сыысь почтмейстеръяс, непременнӧй заседательяс да станция кутысьяс.
Гортас сійӧ ас ордас некодӧс оз принимайт да олӧ, кыдз кывсьӧ, скряга моз.
Но и тайӧ ставторнас сійӧ зэв шань помещик.
«Важ служака, морт абу горш, оласногнас ропкысь пӧрысь морт, шуӧны сы йылысь суседъясыс.
Губернскӧй прокурор ӧтнас позволяйтӧ аслыс нюмъявны, кор сы дырйи казьтылӧны генерал Хвалынскийлӧн зэв бур да ыджыд сям йылысь, — да мыйсӧ оз овлы вежалӧм вӧсна.
А та бӧрын вуджам ӧні мӧд помещик дінӧ.
Мардарий Аполлоныч Стегунов ньӧти эз вӧв Хвалынский кодь; сійӧ ӧдвакӧ кӧнкӧ служитлӧма да некор сійӧс мичаӧн эз шулыны.
Мардарий Аполлоныч ляпкыдик тушаа старичок, небыдик-яяиник, куш юра, кык тшӧкаа, небыдик кияса да вель кыз кынӧма.
Сійӧ бура гӧститӧдчысь да варов; олӧ, кыдз шусьӧ, аслас удовольствие вылӧ; тӧлын и гожӧмын ветлӧ ватнӧй визя шлафрокӧн.
Ӧтиӧн сӧмын сійӧ ӧткодь генерал Хвалынскийкӧд: сійӧ гӧтыртӧм жӧ.
Сылӧн витсё душ.
Мардарий Аполлоныч занимайтчӧ аслас имениеӧн сідз-тадз; ньӧбліс, медым не кольччыны олӧмсьыс, во дас сайын Москваын Бутеноплысь вартан машина, томналіс сійӧс сарайӧ да и кыв ни джын.
Буди гожся гажа лунӧ тшӧктас доддявны гуляйтан дрожки да ветлас му вылӧ няньяс видзӧдлыны да пӧлӧзнича дзоридз нетшкыны.
Олӧ Мардарий Аполлоныч дзик важ ногӧн.
И керкаыс сылӧн важъя стрӧйба: передньӧяс, кыдзи колӧ лоны, кылӧ ырӧш дук, сальнӧй сись да кучик дук; сэн жӧ, веськыдвылас, тӧрӧканӧсь да кичышкӧдъяса буфет; столӧвӧйын фамильнӧй портретъяс, гутъяс, герань ыджыд гырничын да чирӧм фортепьяно; гостинӧйын куим диван, куим пызан, кык зеркалӧ да зывгысь часі, сьӧдасьӧм эмаля да бронзӧвӧй серӧдлӧм стрелкаяса; кабинетын бумага тыра пызан, лӧзов рӧма ширма, кытчӧ клеиталӧма колян нэмса сочинениеясысь вундалӧм картинаяс, эмӧсь бакшасьӧм небӧгъяс, чераньяса да сьӧд буса шкап, небыд креслӧ, таллянскӧй ӧшинь да садйӧ петан ӧдзӧс, кодӧс топыда тувъялӧма...
Ӧтпырйӧ шуны, ставыс, кыдз колӧ.
Войтыр Мардарий Аполлонычлӧн уна, и ставныс пасьтасьӧмаӧсь важ ногӧн: джуджыд воротника лӧз кузь кафтанъяс, рудов рӧма гачьяс да дженьыдик вижов жилетъяс.
Гӧстьяслы найӧ шуӧны: «батюшка».
Кӧзяйствонас сылӧн заведывайтӧ бурмистр мужикъяс пиысь, тошкыс вевттьӧ тулупсӧ; керканас заведывайтӧ гӧрд чышъянӧн кӧртасьӧм, чукырӧсь да скуп старука.
Конюшняас Мардарий Аполлонычлӧн сулалӧ разнӧй калибра комын вӧв; ветлӧ сійӧ ас вӧчӧм сё ветымын пудъя коляскаын.
Гӧстьясӧс принимайтӧ зэв меліпырысь да гӧститӧдӧ зэв бура, колӧ шуны, роч кухнялӧн аслыссяма свойство вӧсна найӧ оз вермыны дзик рытӧдз немтор вӧчны, преферанс ворсӧмысь ӧтдор.
Ачыс жӧ некор нинӧмӧн оз занимайтчы да весиг дугдіс «Сонник» лыддьыны.
Но татшӧм помещикыс миян Роч муын ёна на уна; юавсьӧ: мый вӧсна да мыйла ме заводиті сёрнитны сы йылысь?..
А со, лэдзӧй, вочавидзӧм пыдди, висьтавны тіянлы Мардарий Аполлоныч ордӧ менам ӧти волӧм йылысь.
Вои ме сы ордӧ гожӧмын, час сизим рытын.
Сылӧн муртса на вӧлі помасьӧма сеношна, и поп, том морт, тыдалӧ, ёна полысь да неважӧн петӧма семинарияысь, пукаліс гостинӧйын, ӧдзӧс дорын, дзик улӧс дор йылын.
Мардарий Аполлоныч, кыдзи и век, примитіс менӧ вывті меліа; сійӧ сьӧлӧмсяньыс радліс быд гӧсьтлы, да и мортыс сійӧ вӧлі вывті бур.
Поп чеччис да босьтіс шляпасӧ.
— Энлы, энлы, батюшко, — заводитіс висьтавны Мардарий Аполлоныч, менӧ киӧд кутігтырйи, — эн мун...
Ме тшӧкті тэныд вылӧ вина вайны.
— Ме ог ю, — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс поп да гӧрдӧдіс пельӧдзыс.
— Мый сійӧ немторсӧ шуан!
Кыдзи тіян званньӧӧн не юны! — вочавидзис Мардарий Аполлоныч. — Мишка!
Юшка!
Вина батюшколы.
Юшка, кузь да косіник, ар сизимдаса старик, пырис вина рюмкаа, кодӧс пуктӧма розӧвӧй рӧма чутъяса краситӧм сьӧд поднос вылӧ.
Поп мӧдіс пыксьыны.
— Ю, батюшко, эн ышнясь, абу лӧсьыд, — вомалӧм моз шуис помещик.
Коньӧр том мортлы лои кывзысьны.
— Но, ӧні, батюшко, верман мунны.
Поп мӧдіс копрасьны.
— Но, шань, шань, мун...
Зэв шань морт, — водзӧ висьталіс Мардарий Аполлоныч, сылы бӧрвылас видзӧдігмоз: — ме таӧн ёна довольнӧй; ӧтитор лёк — том на.
Век проповедьяс лыддьӧ, да вот вина оз ю.
Но тісӧ кыдз, батюшкаӧй?..
Мый ті, кыдз ті?
Петаламӧ балкон вылӧ — аддзан, рытыс кутшӧм лӧсьыд.
Ми петім балкон вылӧ, пуксим да мӧдім сёрнитны.
Мардарий Аполлоныч видзӧдліс увлань да друг вывті ёна шызис.
— Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс?
Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс? — кутіс горзыны сійӧ. — Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс садті ветлӧдлӧны?..
Юшка!
Юшка!
Мун, тӧдмав пырысь-пыр, кодлӧн тайӧ курӧгъясыс садті ветлӧдлӧны?..
Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс?
Кымынысь ме шулі, кымынысь висьтавлі!
Юшка котӧртіс.
— Со кутшӧм беспорядок! — долис Мардарий Аполлоныч. — Тайӧ вывті омӧльтор!
Шудтӧм курӧгъяс, — кыдз ӧні помнита, кык сера да сорса ӧти еджыд курӧг шы ни тӧв ветлӧдлісны яблоняяс улӧд, шочиника ассьыныс чувствонысӧ кузя котсьӧмӧн петкӧдлігмоз, кыдз друг Юшка, шапкатӧм, киас палича, да куим мукӧд пӧрнӧй дворӧвӧйяс, ставныс ӧттшӧтш ӧтвылысь уськӧдчисны на вылӧ.
Мӧдіс теш.
Курӧгъяс горзісны, швачкӧдчисны борднаныс, чеччалісны, пель сьӧдмымӧн котсисны; дворӧвӧй йӧз котралісны, джӧмдалісны, усявлісны; барин горзіс балкон вывсянь, быттьӧ йӧй: «Кут, кут!
Кут, кут!
Кут, кут, кут!..
Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс, кодлӧн тайӧ курӧгъясыс?»
Коркӧ ӧти дворӧвӧйлы удайтчис кутны сорса курӧгсӧ, личкис морӧснас сійӧс му бердӧ, да дзик тайӧ жӧ кадас сад потшӧс вомӧн, ортсыладорсяньыс, чеччыштіс ар дас ӧтиа нывка, ставыс лёзь да киас ньӧр.
— А, со кодлӧн курӧгъясыс! — радпырысь горӧдіс помещик. — Кучер Ермиллӧн курӧгъясыс!
Со сійӧ ассьыс Наталкасӧ йӧртны найӧс ыстӧма...
Эз тай Парашасӧ ысты, — содтіс помещик ичӧт гӧлӧсӧн да аслысногӧн шпыньмуніс. — Эй, Юшка!
Эновт курӧгъяссӧ; кут вай мем Наталкасӧ.
Но сыӧдз, кыдз тырӧм ловшыа Юшка вевъяліс котӧртны повзьӧм нывка дінӧдз, — код тӧдас кысь петіс ключница, кабыртіс нывкаӧс киӧдыс да некымынысь шлячнитіс сылы мышкуас...
— Со тадз, э, со тадз, — шыӧдчис помещик: — те, те, те!
Те, те, те!..
А курӧгъяссӧ мырддьы, Авдотья, — содтіс сійӧ гора гӧлӧсӧн да долыд чужӧмӧн шыасис ме дінӧ: — кутшӧмджык, батюшка, усьӧдӧмыс вӧлі, а?
Пӧсялі весиг, видзӧдлӧй жӧ.
И Мардарий Аполлоныч вак-вак серӧктіс.
Ми кольччим балкон вылӧ.
Рыт вӧлі, збыльысь, вӧвлытӧм лӧсьыд, гажа.
Миянлы вайисны чай.
— Висьталӧй жӧ, — заводиті ме: — Мардарий Аполлоныч: тіян эсійӧ керкаясыс выселитӧма, то эстӧн, туй вылас, рӧв саяс?
— Менам... а мый?
— Кыдз нӧ тайӧ ті, Мардарий Аполлоныч?
Грек ӧд тайӧ.
Керкаяс мужикъяслы сетӧма лёкӧс, дзескыдӧс, гӧгӧр ни ӧти пу он аддзы; ты весиг абу; юкмӧс ӧти, да и сійӧ некытчӧ оз туй.
Ті ӧмӧй эн вермӧ аддзыны мӧд места?..
И, шуӧны, ті пӧ налысь важ пыш муяссӧ мырддьӧмныд?
— А мый мӧдан вӧчны му юклігад? — вочавидзис мем Мардарий Аполлоныч. — Тайӧ юклысьӧмыд менам со кӧні пукалӧ.
(Сійӧ индіс аслас балябӧж вылӧ).
И некутшӧм пӧльза тайӧ юклысьӧмсьыд ме водзӧвылӧ ог аддзы.
А мый ме пыш муяс налысь мырдди да ты ли, мый ли сэн налы эг кодйы, — та йылысь нин ме, батюшка, ачым тӧда.
Ме морт прӧстӧй — важ ногӧн вӧча.
Ме ногӧн: барин кӧ — барин, а мужик кӧ — мужик...
Со мый.
Татшӧм гӧгӧрвоана да эскӧдана довод вылӧ, тӧдӧмысь, вочавидзны вӧлі немтор.
— Да сэтчӧ жӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ: — и мужикъясыс омӧльӧсь, мыжаӧсь.
Торйӧн нин сэн кык семья; ещӧ покойник батюшка на, мед сетас ен сылы сарство небеснӧй, найӧс эз радейтлы, зэв эз радейтлы.
А менам, висьтала тіянлы, сэтшӧм примета: батьыс кӧ вӧр, и пиыс вӧр; сэн сэсся кӧть кыдзи шуӧ...
О, вир, вир — ыджыд делӧ!
Ме веськыда тіянлы висьтала, сійӧ кык семья письыс и ӧчередьтӧг салдатӧ сетлі, да сідз ысталі — кытчӧсюрӧ; оз бырны, мый кутан вӧчны?
Паськалысь рӧдыс проклятӧйяслӧн.
Та коста сынӧдыс лӧнис дзикӧдз.
Сӧмын шочиника пӧльтыштліс тӧвныр да, медбӧръяысь керка дорын лӧнигмоз, вайис ми пельяснымӧдз конюшняладорсянь кылысь ӧтсяма да тшӧкыда швичйӧдлӧм шыяс.
Мардарий Аполлоныч сӧмын на матыстіс вомдорас чай тыра блюд да паськӧдӧ нин вӧлі нырбордъяссӧ, мыйтӧг, кыдз тӧдса, ни ӧти кӧреннӧй роч морт оз кыскы ас пытшкас чай, — но сувтіс, кывзыштіс, гогнитіс юрнас, ӧти вомтыр ньылыштіс да, блюдсӧ пызан вылӧ пуктӧм бӧрын, шуис зэв бура нюмъёвтӧмӧн да кыдз быттьӧ ачыс артмис швичйӧдлӧм шыыс: «Чюки-чюки-чюк!
Чюки-чюк!
Чюки-чюк!»
— Тайӧ мый татшӧмыс? — чуймӧмӧн юалі ме.
— А сэн, ме тшӧктӧм серти, шалунишкаӧс нӧйтӧны...
Вася буфетчикӧс изволитанныд тӧдны?
— Кутшӧм Васяӧс?
— Да со сійӧс, коді кодкӧ лунӧ ӧбедайтіганым миянлы сёян-юантӧ ваяліс.
Нӧшта сэтшӧм ыджыд бакенбардъяса ветлӧ.
— Медся лёк скӧрлуныс эз эськӧ вермы водзсасьны Мардарий Аполлоныч сӧдз да рам синъяскӧд.
— Мый ті, том морт, мый ті? — заводитіс сёрнитны сійӧ юрнас довйӧдлӧмӧн. — Мый ме, злӧдей, али мый, мый ті ме вылӧ сідз дзоргыны мӧдінныд?
Радейтысь мед наказывайтӧ: ті асьныд тӧданныд.
Дас вит минута мысти ме прӧститчи Мардарий Аполлонычкӧд.
Сикт кузя мунігӧн ме аддзи буфетчик Васяӧс.
Сійӧ мунӧ вӧлі улича кузя да колскӧ-сёйӧ ӧрешки.
Ме тшӧкті кучерлы сувтӧдны вӧвъяс да чукӧсті сійӧс.
— Мый, вокӧ, тэнӧ талун накажитісны? — юалі ме сылысь.
— А ті мыйӧн тӧданныд? — висьталіс Вася.
— Мем тэнад бариныд висьталіс.
— Ачыс баринным?
— Мыйысь нӧ сійӧ тэнӧ тшӧктіс накажитнысӧ?
— А сідзи и колӧ, батюшка, сідзи и колӧ.
Миянӧс весьшӧрӧ оз наказывайтны; сэтшӧм заведение миян абу — эн шу.
Миян барин абу сэтшӧм; барин миян... татшӧм баринтӧ дзонь губернияысь он корсь.
— Вӧтлы! — шуи ме кучерлы.
«Со сійӧ важ Русьыд», — думайті ме бӧр гортӧ мунігӧн.
Сьылысьяс
Неыджыд сикт Колотовка коркӧ вӧлӧма помещицалӧн, кодӧс збой да ёсь олан ру вӧснаыс нимтылӧмаӧсь матігӧгӧрас Стрыганихаӧн (кутшӧм вӧлӧма сылӧн аслас нимыс, кольӧма тӧдтӧм).
Ӧні тайӧ сиктыс вӧлі питирса кутшӧмкӧ немечлӧн.
Сикт сулаліс куш мыльк пӧкатын, мыльксӧ торйӧдӧма кык пельӧ ыджыд оврагӧн, коді жервидзӧ пыдӧстӧм гуран моз да гӧгӧр кырласьӧма, оврагыс гартчӧ дзик улича шӧрӧдыс да юысь на ёнджыка торйӧдӧ гӧль сиктлысь кыкнанладорсӧ — ӧд ю вомӧн век жӧ позьӧ пос нюжӧдны.
Некымын урӧсмӧм бадь пу полігтырйи ӧшалӧны сы лыа бокъясын; дзик пыдӧсас, коді кос да ыргӧн кодь виж, куйлӧны зэв гырысь из плитаяс.
Веж оз петкӧдлы нинӧмӧн, немтор шуны, — но та вылӧ видзӧдтӧг став матігӧгӧрса олысьясыс бура тӧдӧны Колотовкаӧ туй: найӧ ветлывлӧны сэтчӧ окотапырысь да частӧ.
Дзик овраг помас, некымын воськов сайын сійӧ местасянь, кӧн сійӧ заводитчӧ векньыдик потасӧн, сулалӧ нёль пельӧса неыджыд керка, сулалӧ ӧтнас, мукӧдсьыс торйӧн.
Вевттьӧма сійӧс идзасӧн, трубаа, ӧти ӧшинь, быттьӧ югыд син, видзӧдӧ овраглань, да тӧвся рытъясын, кор керкаын ломтысьӧ би, ылӧдз тыдалӧ чусыд кӧдзыд ру пӧвстті да оз ӧти ветлысь-мунысь мужиклы дзирдав сійӧ ӧшиньыс туй индысь кодзулӧн.
Керка ӧдзӧс юрйылас тувъялӧма югыдлӧз пӧвтор: тайӧ керкаыс — кабак, кодӧс шуӧны «Притыннӧйӧн».
Тайӧ кабакас вина вузалӧны, буракӧ, оз донтӧгджык урчитӧм донысь, но волӧнысӧ сэтчӧ ёна зільджыка мукӧд татшӧм нога жӧ матігӧгӧрса заведениеясӧ дорысь.
Помкаыс талы — вузасьысь Николай Иваныч.
Николай Иваныч — коркӧ вӧвлӧм статя, кудриа да банйӧм зон, ӧні жӧ вывті кыз, польдчӧм чужӧма, дзор мужичӧй нин, мудер-рам синъяса да быттьӧ сунисӧн визьйӧдлӧм чукырӧсь тшӧг кымӧса, — во кызь дорысь дырджык нин олӧ Колотовкаын.
Николай Иваныч морт тэрыб да сюсь, кыдзи и кабакын унджык вузасьысьыс.
Эз вӧв сійӧ ни торъя мелі, ни варов, но сійӧ вӧлі кужӧ кыскыны да кутны ас ордас гӧсьтъясӧс, кодъяслы кыдзкӧ гажа пукавны флегматическӧй кӧзяин стойка водзын, сы рам да мелі, кӧть и сюсь видзӧдлас улын.
Сійӧ зэв вежӧра; сылы бура тӧдса и помещикъяслӧн олӧм-вылӧм, и крестьяналӧн, и мещаналӧн; сьӧкыд кадъясӧ сійӧ вермис эськӧ сетны бур сӧвет, но, кыдзи видзчысьысь да эгоист сяма морт, бурджыкӧн лыддьӧ кольччыны бокӧ, да буди сӧмын ылысянь, быттьӧ сідз-тадз кытшолӧн шуӧмӧн веськӧдӧ сы ордӧ волысьясӧс — и сӧмын радейтана волысьясӧс — бур туй вылӧ.
Сійӧ тӧдӧ тӧлк ставсьыс, мый колана да кажитчана роч мортлы: вӧвъясысь да скӧтысь, вӧрысь, кирпичысь, дозмукысь, ситеч-матерьеысь да кучик тӧварысь, сьыланкывъясысь да йӧктӧмъясысь.
Кор сы ордын некод абу, сійӧ векджык пукалӧ мешӧк моз муын аслас керка ӧдзӧс водзын, ассьыс вӧсни кокъяссӧ ас улас сюркнялӧмӧн, да сёрнитӧ мелі кывъясӧн быд ветлысь-муныськӧд.
Уна аддзыліс сійӧ ас нэмнас, уна сы дырйи куліны посни дворяна, кодъяс пыравлісны сы ордӧ «сюсь вала», тӧдӧ ставсӧ, мый вӧчсьӧ гӧгӧр сё верст сайын, да некор оз сорассьы кывнас, оз петкӧдлы весиг чужӧмнас, мый сылы и сійӧ тӧдса, кодӧс оз вермы думыштнысӧ весиг медся ныриса станӧвӧйыс.
Тӧдӧ и чӧв олӧ, да сералыштӧ, да стӧканъясӧн зиля-зёлякылӧ.
Суседъясыс сійӧс пыдди пуктӧны: штатскӧй генерал Шерепетенко, уездын медыджыд чина помещик, пыр сылы снисходительнӧя копрасьлывлӧ, кор мунӧ-локтӧ сы керка дінті.
Николай Иваныч — морт ыджыд вына: сійӧ известнӧй вӧв гусявлысьӧс заставитіс бӧр сетны вӧв, кодӧс тайӧ гусялӧма карта вывсьыс сы ӧти тӧдсалысь; югдӧдіс юрнысӧ орчча сиктса мужикъяслысь, кодъяс оз вӧлӧм кӧсйыны примитны выль управляющӧйӧс, да с. в.
Но, оз ков думайтны, медым сійӧ вӧчис тайӧс веськыдлун радейтӧм вӧсна, матыс йӧз понда тӧждысьӧм вӧсна — эз!
Сійӧ прӧста зільӧ водзвыв ӧлӧдны ставсӧ сійӧс, коді вермас кыдзкӧ-мыйкӧ торкны сылысь шы ни тӧв олӧмсӧ.
Николай Иваныч гӧтыра, и челядь сылӧн эм.
Гӧтырыс сылӧн ёсь ныра да тэрыб синма, збой мещанка, бӧръя каднас сійӧ сідзжӧ ёна кызіс, мужикыс моз жӧ.
Мужикыс быдторйын надейтчӧ сы вылӧ, и деньгаыс сы ордын томан сайын.
Горзысь пьяникъяс сыысь полӧны; сійӧ оз радейт найӧс: выгодаыс наысь этша, а зыкыс уна; чӧв олысьяс, букыштчӧмаяс сылы ёнджыка сьӧлӧм вылас воӧны.
Челядьыс Николай Иванычлӧн посниӧсь на; воддзаясыс ставыс кулаліны, но кольысьясыс рӧдйисны ай-мамас: гажа видзӧднытӧ тайӧ здоров да вежӧра челядь чужӧмъяс вылӧ.
Вӧлі июль тӧлысся вывті жар лун, кор ме, ньӧжйӧник восьлалігтырйи, аслам понкӧд тшӧтш кайи Колотовскӧй овраг пӧлӧн Притыннӧй кабаклань.
Шондіыс жармис енэжас, кыдз быттьӧ скӧраліс; пӧжис дугдывтӧг; сынӧдыс дзоньнас вӧлі тырӧма бусӧн.
Волялан гӧна грачьяс да ракаяс, вомнысӧ паськӧдӧмӧн, нора видзӧдалісны ветлысь-мунысьяс вылӧ, быттьӧ корисны налысь дорйӧм; сӧмын пышкайяс эз шогсьыны да, борднысӧ шергӧдӧмӧн, нӧшта ярмӧмӧнджык чивзісны да шуксисны заборъяс дорын, чукӧрӧн лэбалісны бусӧсь туй вылысь, руд кымӧръясӧн жбыръялісны веж пыш муяс весьтӧд.
Горш косьмӧм менӧ мучитіс.
Ва матын эз вӧв: Колотовкаын, кыдзи и уна мукӧд степвывса сиктъясын, мужикъяс, ключьяс да юкмӧсъяс абутӧм вӧсна, юӧны кутшӧмкӧ кизьӧр няйт пруд ва...
Но коді нӧ шуас тайӧ зывӧк юансӧ ваӧн?
Ме кӧсйи юыштны Николай Иванычлысь стӧкан сур либӧ ырӧш.
Веськыда висьтавны, некутшӧм кадӧ во гӧгӧрын Колотовка абу долыд-мича видзӧднысӧ; но торъя шог чувство кыпӧдӧ сійӧ, кор юльса дзирдалысь шонді аслас югӧрнас немжалиттӧг ойдӧдӧ и джынвыйӧ кульсьӧм пемыдгӧрд керка вевтъяс, и тайӧ джуджыд оврагсӧ, и гожйӧн сотӧм, бусӧсь эрдсӧ, кыті надеятӧг довъялӧны кузь кока омӧлик курӧгъяс, и ӧшинь пыдди вӧчӧм розьяса руд пипу сруб, важ барскӧй домысь кольӧм коляс, коді гӧгӧр тырӧма петшӧрӧн, йӧнӧн да шыдӧсатурунӧн, и дзодзӧг гӧнӧн вевттьысьӧм, сьӧд, быттьӧ донӧдӧм пруд, кодлӧн джынвыйӧ косьмӧм няйт берегыс да бок вылас пӧрӧм плотина, а сы дорын посни кокъясӧн талялӧм пӧим рӧма му вылын ыжъяс муртса лолалӧны да несъялӧны жарысла, шога топӧдчӧны мӧда-мӧд дінас да терпитӧмӧн жугыля копырталӧны юрнысӧ кыдз позьӧ улӧджык, кыдз быттьӧ виччысигтырйи, кор пӧ нин прӧйдитас тайӧ терпитны позьтӧм жарыс.
Мудзӧм кокъясӧн матыстчи коркӧ ме Николай Иваныч оланін дінӧ.
Локтӧм менам чуймӧдіс, кыдз овлывлӧ, челядьӧс садь быртӧдзныс, понъясӧс скӧрмӧдіс, скӧрлунсӧ найӧ петкӧдлісны сэтшӧм чирӧм гӧлӧсӧн да скӧрысь увтӧмӧн, мый, кажитчис, налӧн оръясьӧ став гыркпытшкӧсныс, да найӧ асьныс бӧрыннас кызісны да кашкисны, кыдз друг кабак порог вылын тыдовтчис ыджыд тушаа, шапкатӧм, фризӧвӧй шинеля, кельыдлӧз кушакӧн улӧ вӧнясьӧм мужичӧй.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі дворӧвӧй кодь; сук дзор юрсиыс кыдзсюрӧ пашкырвидзис сы кос да чукырӧсь чужӧм вевдорын.
Сійӧ корис кодӧскӧ, тэрмасьӧмӧн шенасис кияснас, кодъяс, тыдалӧ, шеныштчалісны ёна ылӧдзджык, кытчӧдз сійӧ ачыс кӧсйис.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ вевъялӧма нин юыштны.
— Лок, лок нин! — вашкӧдіс сійӧ сук синкымсӧ мырдӧн кыпӧдалігтырйи. — Лок, Моргач, лок!
Аттӧ тэ, вокӧ, кыссян жӧ, збыль кӧ шуны.
Тадзи абу лӧсьыд, вокӧ.
Тан виччысьӧны тэнӧ, а тэ со ӧдва кыссян...
Лок...
— Но, локта, локта, — кыліс тарган гӧлӧс, да керка сайсянь веськыдвылын тыдовтчис ляпкыдик, кыз да чотысь морт.
Сы вылын вӧлі вель бур ной паськӧм, кодӧс пасьталӧма сӧмын ӧти соссӧ сюйӧмӧн; ёсь йыла джуджыд шапка, кодӧс лэдзӧма веськыда синкымӧдзыс да коді сы гӧгрӧс, польдчӧм чужӧмлы сетіс мудер да шпыньмунӧм выраженньӧ.
Сылӧн ичӧтик виж синъясыс сідзи и гӧгралісны, вӧсни вомдоръяссьыс эз бырлы зэвтчӧмӧн кутӧм нюм, а ёсь да кузь нырыс наяна чургӧдчӧма водзвыв, быттьӧ руль.
— Локта, донаӧй, — водзӧ висьталіс сійӧ кабаклань дзурликтігтырйи. — Мыйла тэ менӧ коран?..
Коді менӧ виччысьӧ?..
— Мыйла ме тэнӧ кора? — шуис вомалігмоз фризӧвӧй шинеля морт.
— Кутшӧм тэ, Моргач, чуднӧй, вокӧ: тэнӧ корӧны кабакӧ, а тэ ещӧ юалан: мыйла?
А виччысьӧны тэнӧ став бур йӧзыс: Турок-Яшка, да Дикий-Барин, да Жиздраса рядчик.
Яшкаыд рядчиккӧд заклад вартісны: восьмука сур пуктісны — кодыс кодсӧ вермас, бурджыка сьылас, мӧдног кӧ... гӧгӧрвоан?
— Яшка сьывны мӧдас? — радпырысь шуис морт, кодӧс шуӧны Моргачӧн. — И тэ он пӧръяв, Обалдуй?
— Ме ог пӧръяв, — ышнясьӧмӧн висьталіс Обалдуй: — а тэ сӧран.
Колӧ лоны, сьывны мӧдас, заклад кӧ вартіс, ен гаг тэ этатшӧм, плут тэ сэтшӧм-татшӧм, Моргач!
— Но, мӧдім, простота, — воча шуис Моргач.
— Но, окав жӧ менӧ, этша вылӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам, — вашкӧдіс Обалдуй, паськыда сывбордсӧ паськӧдӧм мысти.
— Аддзан, нежитӧм Езоп, — зывӧкпырысь воча шуис Моргач, сійӧс гырддзанас йӧткыштігмоз, да кусыньтчӧмӧн кыкнанныс пырисны ляпкыдик ӧдзӧсӧд.
Кывлӧм сёрниыс тайӧ ёна вӧрзьӧдіс менсьым любопытство.
Эг нин ӧтчыд ме кывлы Яшка-Турок йылысь, кыдзи медся бур сьылысь йылысь матігӧгӧрын, и друг ме веськалі стӧч кывзыны сылысь мӧд мастеркӧд ордйысигӧн.
Ме содті воськовъяс да пыри заведенньӧӧ.
Тӧдӧмысь, эз уналы менам лыддьысьысьяс пиысь удайтчывлы пыравлыны сиктса кабакъясӧ; но ми вок, охотник, кытчӧ оз пыравлы!
Вӧчӧма-лӧсьӧдӧма найӧс зэв прӧстӧя.
Налӧн эм пемыд посводз да еджыд керка, кодӧс торйӧдӧма перегородкаӧн, код сайӧ некодлы пырысь-петысьяслы оз позь пырны.
Тайӧ перегородкаас, паськыд тупу пызан весьтӧ, писькӧдӧма ыджыд, кузьмӧснога ӧшинь розь.
Тайӧ пызан либӧ стойка вылас вузассьӧ вина.
Гырыся-посниа печатя сулеяяс орччӧн сулалӧны джаджъясын, веськыда розь водзын.
Пырысь-петысьяслы индӧм керка воддза юкӧнас сулалӧны лабичьяс, кык-куим тыртӧм бӧчка, пельӧсас пызан.
Сиктса кабакъяс унджыкысьсӧ доза пемыдӧсь, да пӧшти некор ті он аддзӧ кер стенъяссьыс кутшӧмкӧ син ёрмӧн мичӧдӧм лубочнӧй серпасъяс, кодтӧг гежӧд керка овлывлӧ.
Кор ме пыри Притыннӧй кабачокӧ, сэн нин вӧлі чукӧртчӧмаӧсь вель унаӧн.
Стойка сайын, кыдз овлывлӧ пыр, пӧшти ӧшинь розь пасьтаыс сулаліс Николай Иваныч, сера ситеч дӧрӧма, да польдчӧм банъяс вылас дыш нюмъёвтасӧн кисьталіс аслас яя да еджыд кинас кык стӧкан вина пырысь приятельяслы, Моргачлы да Обалдуйлы; а сы сайын, пельӧсын, ӧшинь дорын, тыдаліс сылӧн сюсь синма гӧтырыс.
Джодж шӧрын сулаліс Яшка-Турок, косіник да статя морт, ар кызь куима, вылысас кузь нанкӧвӧй кельыдлӧз кафтан.
Видзӧдіс сійӧ удалӧй фабричнӧй мортӧн да, кажитчӧ, эз вермы ошйысьны зэв бур здоровьеӧн.
Топалӧм банъясыс сылӧн, ыджыд визлалан руд синъясыс, вӧсни, вӧрысь ныр розьяса, веськыд нырыс, еджыд ньывкӧс кымӧсыс бӧрвыв чӧвтӧм сӧдз-еджгов кудринас, гырысь, но мича, выразительнӧй вомдорыс, — став чужӧмыс сылӧн петкӧдліс впечатлительнӧй да сьӧлӧма мортӧс.
Сійӧ зэв ёна вӧлі шызьӧма: мигайтіс синъяснас, ышка-пошкакылігтырйи лолаліс, киясыс сылӧн сырмисны, кыдз лихорадкаӧн, — да сылӧн и збыль вӧлі лихорадка, сэтшӧм тревожнӧй, тӧдлытӧг босьтсьысь лихорадка, коді тӧдса быдӧнлы, собранньӧ водзын сёрнитысьлы либӧ сьылысьлы.
Сы дінын сулаліс ар нелямына мужичӧй, паськыд пельпомъяса, паськыд черлыяса, ляпкыд кымӧса, татарскӧй векни синъяса, дженьыд да лясмунӧм ныра, нёль пельӧса тшӧкаа да сьӧд, югъялан, тшӧть кодь чорыд юрсиа.
Сылысь свинечӧн багралысь мугӧм чужӧм, торйӧн нин сылысь кельыд вомдоръяс выраженньӧсӧ позьӧ вӧлі эськӧ шуны пӧшти зэв скӧрӧн, эз кӧ сійӧ вӧв сэтшӧм шы ни тӧв думыштчӧмаӧн.
Сійӧ пӧшти эз вӧр да сӧмын надзӧник видзӧдлывліс гӧгӧр, кыдзи доддялӧм ӧш.
Пасьталӧма сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ ыргӧн мольыд кизьяса важ сертук; важ сьӧд шӧвк чышъян гартӧма сылысь ыджыд сьылісӧ.
Шуисны сійӧс Дикий-Баринӧн.
Веськыда сылы паныд, ӧбразъяс улын лабичын, пукаліс Яшкалӧн прӧтивник — Жиздраса рядчик: тайӧ вӧлі неыджыд тушаа, топыд мужичӧй ар комына, сера чужӧма да кудриа, чангыль тшӧтшыд ныра, тэрыб карӧй синъяса да гежӧдик тошка.
Сійӧ збоя видзӧдлывліс гӧгӧрыс, ас улас кияссӧ пуктӧмӧн, немтӧждысьтӧг лайкйӧдліс да зымӧдчис мича дора лӧсьыд сапӧга кокнас.
Вылысас сылӧн вӧлі выль, вӧсни руд ной азям плисӧвӧй воротникӧн, кодысь зэв ёна торъяліс горш гӧгӧрыс топыда кизялӧм алӧй дӧрӧм юрйылыс.
Паныда пельӧсас, ӧдзӧссянь веськыдвылас, пукаліс кутшӧмкӧ мужичӧй, новлӧм руд шабура, пельпом вылыс ыджыда косяссьӧма.
Шонді югӧрыс писькӧдчис кизьӧр вижов визлӧгӧн бусӧссьӧм кык ичӧтик ӧшинь стеклӧ пыр да, кажитчӧ, эз тырмы выныс вермыны комнатаса быдлунъя пемыдсӧ: ставсӧ югзьӧдіс скупа, быттьӧ чутъясӧн.
Зато тан вӧлі пӧшти ыркыд, и пӧдтан да пӧжан жар чувствоыс, быттьӧ ыджыд сьӧктӧд, уси менам пельпом вылысь, мыйӧн сӧмын ме воськовті порог вомӧныс.
Менам воӧм, — ме тайӧ верми казявны, — первойсӧ неуна чуймӧдіскодь Николай Иванычлысь гӧсьтъяссӧ; но, кор аддзисны, мый сійӧ копыртчыліс меным, кыдз тӧдса мортлы, найӧ успокоитчисны и сэсся эз нин мӧдны обращайтны вниманиенысӧ ме вылӧ.
Ме кори аслым сур да пукси пельӧсӧ косяссьӧм шабура мужик дінӧ.
— Но, мый нӧ! — равӧстіс друг Обалдуй, лолыштлытӧг вина стӧкан юӧм бӧрын да горӧдчӧмыскӧд тшӧтш кияснас аслысногӧн ӧвтчигтырйи, мыйтӧг сійӧ, тыдалӧ, эз шулы ни ӧти кыв. — Мый нӧшта виччысьнысӧ?
Заводитны кӧ, заводитны.
А?
Яша?..
— Заводитны, заводитны, — ызйӧдӧмпырысь горӧдчис Николай Иваныч.
— Заводитам, пӧжалуй, — ыштытӧг да самоувереннӧй нюмъёвтасӧн шуис рядчик: — ме дась.
— И ме дась, — шызьӧмӧн шуис Яков.
— Но, заводитӧ, зонъяс, заводитӧ, — чирӧстыштіс Моргач.
Кӧть и ставныс ӧти кывйӧн корисны, мед заводитасны, но некод эз заводит; рядчик весиг эз кыпӧдчыштлы лабичысь, — ставныс быттьӧ виччысисны мыйкӧ.
— Заводит! — букышӧн да ёся шуис Дикий-Барин.
Яков пырк-пыркмуні.
Рядчик сувтіс, сюйыштіс кушаксӧ да кызӧктіс.
— А кодлы заводитнысӧ? — юаліс сійӧ неуна вежсьыштӧм гӧлӧсӧн Дикий-Баринлысь, коді пыр на сулаліс вӧрзьӧдчытӧг джодж шӧрын кыз кокъяссӧ паськыда тажгӧдӧмӧн да пӧшти гырддзаӧдзыс вына кияссӧ гач зептас сюялӧмӧн.
— Тэныд, тэныд, рядчик, — нурбыльтыштіс Обалдуй, — тэныд, вокӧ.
Дикий-Барин видзӧдліс сы вылӧ синкым увтіыс.
Обалдуй омӧлиника чилӧстіс, йиджласьыштіс, видзӧдліс кытчӧкӧ пӧтӧлӧкӧ, вежыньтыштліс пельпомъяссӧ да ланьтіс.
— Жеребей чӧвтны, — сувталӧмӧн шуис Дикий-Барин, — да восьмука пызан вылӧ.
Николай Иваныч мышкыртчис, судзӧдіс ружтігтырйи восьмука да пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Дикий-Барин видзӧдліс Яков вылӧ да шуис: «Но!»
Яков гудйысьыштіс ас зептас, перйис грӧш да пасйис сійӧс пиньнас.
Рядчик кыскис кафтан пӧла увсьыс выль кучик портманет, тэрмасьтӧг разис шнурок да кипыдӧс вылас уна посни деньга кисьтӧм бӧрын бӧрйис выль грӧш.
Обалдуй лӧсьӧдіс ассьыс новлӧм чегласьӧм да чуктӧм кӧзырёка картузсӧ.
Яков шыбитіс сэтчӧ ассьыс грӧшсӧ, рядчик ассьыс.
— Тэныд бӧрйыны, — шуис Дикий-Барин Моргач дінӧ шыасьӧмӧн.
Моргач самодовольнӧя серӧктіс, босьтіс картуз кыкнан киас да мӧдіс сійӧс пыркӧдны.
Пырысь-пыр лои шы ни тӧв: грӧшъяс омӧлика зилякылісны мӧда-мӧдыс дінӧ инмалігмоз.
Ме тыр синмӧн видзӧдлі гӧгӧр: став чужӧмъясыс петкӧдлісны зэвтчӧмӧн виччысьӧм; ачыс Дикий-Барин чикыртіс синъяссӧ; менам сусед, косяссьӧм шабура мужичок, и сійӧ весиг дзоргӧмӧн нюжӧдіс сьылісӧ.
Моргач сюйис кисӧ картузӧ да кыскис рядчиклысь грӧш: ставныс ышловзисны.
Яков гӧрдӧдіс, а рядчик малыштіс юрсӧ.
— Ме жӧ шулі, мый тэныд, — горӧдчис Обалдуй, — ме ӧд шулі!
— Но, но, эн чипсы, — зывӧктӧмӧн шуис Дикий-Барин.
— Заводит, — содтіс сійӧ рядчиклань юрнас гогнитӧмӧн.
Кутшӧм сьыланкыв нӧ мем сьывнысӧ? — волнуйтчӧмӧн юаліс рядчик.
— Кутшӧмӧс окота, — висьталіс Моргач. — Кутшӧм дум вылад усьӧ, сійӧс и сьыв.
— Дерт, кутшӧмӧс окота, — содтіс Николай Иваныч, ньӧжйӧник кияссӧ морӧс вылас пуктігмоз. — Таын тэныд индӧд абу.
Сьыв, кутшӧмӧс окота, да сӧмын сьыв бура, а ми нин бӧрыннас решитам веськыда, сӧвесьтӧн.
— Тӧдӧмысь, веськыда, сӧвесьтӧн, — горӧдіс Обалдуй да нюлыштіс тыртӧм стӧканлысь дорсӧ.
— Сетлӧ, вокъяс, кызыштны неуна, — шуис рядчик кафтан воротник гӧгӧрсӧ чуньяснас малалігтырйи.
— Но, но, эн нюжмась — заводит! — решитіс Дикий-Барин да букыштчис.
Рядчик думайтыштіс неуна, пыркнитіс юрнас да воськовтіс водзлань.
Яков дзоргӧмӧн мӧдіс видзӧдны сы вылӧ...
Но ордйысьӧмсӧ гижны заводиттӧдз ме лыддя, мый оз ло лишнӧй висьтавны некымын кывйӧн быдӧн йылысь, кодъяс эмӧсь тайӧ висьтас.
Некымынлӧн олӧмыс мем вӧлі тӧдса нин, кор ме паныдаси накӧд Притыннӧй кабачокын; мукӧд йывсьыс ме тӧдмалі бӧрыннас нин.
Заводитам Обалдуйсянь.
Настоящӧй нимыс тайӧ мортыслӧн вӧлі Евграф Иванов; но некод матігӧгӧрын эз тӧд сійӧс мӧд ногӧн, кыдз Обалдуйӧн, и ачыс асьсӧ сійӧ ыдждӧдліс тайӧ жӧ нимнас; сэтшӧм бура сійӧ сылы лӧсялӧма.
И збыльысь, тайӧ нимыс медся бура ладмӧ сы тӧдчытӧм, пыр шызьӧм чужӧмлы.
Тайӧ вӧлі юсьӧм гӧтыртӧм дворӧвӧй морт, кодысь сылӧн господаыс важысянь нин кӧдзӧдчӧмаӧсь да коді, некутшӧм должность имеиттӧг, ни ӧти грӧш жалӧванньӧтӧг, кужис быд лун кутитны йӧз тшӧт вылӧ.
Сылӧн вӧлі зэв уна тӧдса, кодъяс юкталісны сійӧс винаӧн да чайӧн, асьныс эз тӧдны мыйла, сы вӧсна мый сійӧ йӧз дорын эз нин эськӧ вӧв ышмӧдысь, а весиг, мӧдарӧ, дӧзмӧдіс быдӧнӧс аслас сӧрӧмнас, зывӧк кӧвъясьӧмнас, лихорадочнӧй вӧраснас да дугдывтӧм, не морт моз сералӧмӧн.
Сійӧ эз куж ни сьывны, ни йӧктыны; нэм чӧжнас эз шулы не сӧмын тӧлка, весиг бурджык кыв; пыр ызгис да сӧрис мыйсюрӧ — дзик Обалдуй!
И кӧть мый, ни ӧти юӧм нелямын верст гӧгӧр эз кольлы сытӧг, медым сылӧн кузь тушаыс эз бергав сэн жӧ, гӧстьяс костын, — сэтшӧма нин сы дінӧ велалӧмаӧсь да терпитӧны сылысь вӧлӧмсӧ, кыдз мынны позьтӧм лёкӧс.
Збыль, сы вылӧ видзӧдісны зывӧктӧмпырысь, но ӧлӧдны сійӧс сӧрӧм-ызгӧмысь кужис сӧмын Дикий-Барин.
Моргач ньӧти эз вӧв ӧткодь Обалдуйкӧд.
Сылы сідзжӧ лӧсяліс Моргач нимыс, кӧть синъяснас сійӧ и эз лапйӧдлы ёнджыка мукӧд йӧзысь; тӧдсатор: роч йӧз мастерӧсь нимтысьны.
Кӧть кутшӧма ме эг зіль бурджыка тӧдмавны воддза олӧмсӧ тайӧ мортыслысь, сы олӧмын колины меным да, тыдалӧ, мукӧдлы уналы — пемыдінъяс, местаяс, кыдз висьтавсьӧ небӧгъясын, кодъясӧс вевттьӧма тӧдтӧм сап пемыдӧн.
Ме тӧдмалі сӧмын, мый сійӧ коркӧ вӧлӧма кучерӧн челядьтӧм пӧрысь барыня ордын, пышйӧма сылы дӧверитӧм тройка вӧлӧн, вошлӧма дзонь во кежлӧ да, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧма, мый шландайтӧмӧн олӧмыд абу выгоднӧ да зэв омӧль, бӧр воӧма ачыс, но чотысьӧн нин, уськӧдчӧма аслас госпожаыслы кок вылас да, некымын во чӧж аслас бура олӧмнас мыжсӧ ассьыс вештӧмӧн, надзӧникӧн бӧр перйӧма сылысь милӧсьт, заслужитӧма, бӧрыннас, сылысь ыджыд дӧверие, веськалӧма приказчикӧ, а барыня кулӧм бӧрын, код тӧдӧ кутшӧм ногӧн, петӧма вӧля вылӧ, гижӧдчӧма мещанинӧ, мӧдӧма кӧртымавны суседъясыслысь бакшаяс, озырмӧма да олӧ ӧні сьылігтырйи.
Тайӧ мортыс опытнӧй, асланьыс сюсь, абу лёк ни абу бур, а медсясӧ расчётливӧй; тайӧ тӧвйылӧм пышкай, коді тӧдӧ йӧзӧс да кужӧ наӧн пӧльзуйтчыны.
Сійӧ видзчысьысь да сыкӧд тшӧтш кужӧ овны, кыдзи руч; больгысь, кыдз пӧрысь бабйӧй, да некор ас вылас оз сёрнит, а быдӧнӧс мукӧдӧс заставитас висьтасьны; но, оз йӧй улӧ лэдзчысь, кыдз вӧчлывлӧны мукӧд мудер йӧз татшӧм ногаыс; да сылы и сьӧкыд вӧлі эськӧ мудеритнысӧ: ме некор эг аддзывлы тасся сюсь да вежӧра синъяс, кыдз сылӧн ичӧтик, лукавӧй синъясыс.
Найӧ некор оз видзӧдны сідз-тадз — пыр кыйӧдӧны да гӧгӧр сюся видзӧдӧны.
Моргач мукӧддырйиыс вежон чӧжӧдз гӧгӧрбок думайтас кутшӧмкӧ, тыдалӧ, прӧстӧйтор вӧчӧм йылысь либӧ друг решитчас ӧтчаяннӧй смел делӧ вылӧ, кажитчӧ, сэк сылы и чегасны сьылісӧ... видзӧдан — ставыс удайтчӧма, ставыс лючки-ладнӧ мунӧ.
Сійӧ шуда да веритӧ аслас шудлы, веритӧ приметаяслы.
Сійӧ вообще зэв суевернӧй.
Сійӧс оз радейтны, сы вӧсна мый сылы аслыс абу некутшӧм мог некодӧдз, но пыдди пуктӧны.
Став семьяыс сылӧн толькӧ ӧти пи, кодӧс сійӧ вывті радейтӧ да коді татшӧм батьӧн велӧдӧм вӧснаыс, тыдалӧ, ылӧ воас.
«А Моргачонок батьыс кодь», ӧні нин сёрнитӧны гусьӧник сы йылысь старикъяс, ӧшинь улын пукалігмоз да мӧда-мӧдкӧд гожся рытъясын тӧлкуйтігмоз; и ставныс гӧгӧрвоӧны, мый тайӧ значитӧ, да оз нин содтыны ни ӧти кыв.
Яков-Турок да рядчик йылысь кузя сёрнитны немтор.
Яков, кодӧс нимтӧмаӧсь Турокӧн, сы вӧсна мый сылӧн мамыс збыль вӧлӧма пленнӧй турчанка, сьӧлӧмнас тырвыйӧ вӧлі художник, а званньӧ сертиыс купеч ордын бумажнӧй фабрикаса черпальщик; а босьтны кӧ рядчикӧс, судьбаыс кодлӧн, веськыда шуны, меным абу тӧдса, сійӧ меным кажитчис вертлян да карса збой мещанинӧн.
Но Дикий-Барин йылысь сулалӧ сёрнитны неуна кузьджыка.
Медводдза вежӧрӧ мӧрччантор, кодӧс вӧчӧ ті вылӧ тайӧ мортыслӧн чужӧм-рожаыс, вӧлі кутшӧмкӧ чорыд, сьӧкыд, но вермыны позьтӧм вынлӧн чувство.
Тэчӧма сійӧс вӧлі сідз-тадз, «сбитеньӧн», кыдз шуӧны миян, но сыысь сідзи и ыпйӧдліс вына здоровьеӧн, и тешкодь кажитчис — сылӧн ош кодь тушаыс эз вӧв кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс грациятӧм, коді, гашкӧ, вӧлі сылӧн ассьыс вынйӧрсӧ чувствуйтӧм вӧсна.
Сьӧкыд вӧлі тӧдмавны дзик первойсяньыс, кутшӧм сословиеысь тайӧ Геркулесыс; сійӧ эз вӧв ни дворӧвӧй кодь, ни мещанин кодь, ни отставкаӧ петӧм гӧльмӧм подьячӧй кодь, ни рӧзӧритчӧм мелкопоместнӧй дворянин кодь — пон видзысь кодь да тышкасьысь кодь: сійӧ вӧлі, стӧч нин, ачыс ас кодьыс.
Некод эз тӧд, кытысь уси сійӧ миян уездӧ; сёрнитлісны, мый сійӧ петӧма однодворечьяс пиысь да быттьӧ пӧ кӧнкӧ служитлӧма водзсӧ, но бура-мичаа та йылысь эз тӧдны; да и кодсянь верман тӧдмавны, — он жӧ сысянь ассяньыс: эз вӧв сы дорысь чӧв олысьджык да зумыш морт.
Сідз жӧ некод эз вермы стӧч висьтавны, мыйӧн сійӧ олӧ; некутшӧм ремеслӧӧн сійӧ эз занимайтчыв, некод ордӧ эз пыр-пет, эз волысь пӧшти некодкӧд, а деньга сылӧн пыр вӧлі; збыль, эз уна, но вӧлі.
Кутіс сійӧ асьсӧ оз позь шуны рама, — сыын нинӧм рамыс эз вӧв, — но шы ни тӧв; сійӧ оліс, быттьӧ некодӧс ас гӧгӧрсьыс эз аддзыв ни эз кыв да дзик некодысь эз нуждайтчы.
Дикий-Барин (тадз сійӧс нимтывлӧмаӧсь; настоящӧй нимыс жӧ сылӧн вӧлі Перевлесов) пӧльзуйтчис зэв ыджыд влиянньӧӧн округ пасьталаыс; сылысь кывзысисны пырысь-пыр да окотаӧн, кӧть сылӧн эз вӧв некутшӧм право кодлыкӧ приказывайтны ли, мый ли, но весиг ачыс эз зіль ньӧти, мед сылысь кывзісны йӧз, кодъяскӧд сійӧ случайнӧ паныдасьліс.
Сійӧ висьтавліс — сылысь кывзісны; вын пыр ассьыс босьтас.
Сійӧ пӧшти эз ю вина, эз тӧдмась бабйӧйкӧд да сьӧлӧмсяньыс радейтіс сьылӧм.
Тайӧ мортын унатор вӧлі нӧд кодь; кажитчис, кутшӧмкӧ ыджыд вынъяс бутвидзӧмӧн шойччисны сы пытшкын, кыдз быттьӧ тӧдӧмӧн, мый ӧтчыд кыпӧдчӧм, мысти, мый ӧтчыд вӧля вылӧ орӧдчӧм мысти, налы лоӧ жугӧдны и асьсӧ и ставсӧ, кытчӧ кӧть мед оз инмӧдчыны; и ме чорыда ӧшибайтча, тайӧ морт олӧмас кӧ эз нин вӧв татшӧм нога взрывыс, опытӧн велалӧм да пӧгибнитӧмысь муртса мынӧм бӧрын кӧ сійӧ ӧні эз видз ачыс асьсӧ татшӧм чорыда-топыда.
Медсясӧ шензьӧдіс менӧ сыын природасянь рӧдйӧм кутшӧмкӧ скӧрлун да сэтшӧм жӧ рӧдйӧм благородство ӧтсорассьӧм, — сэтшӧм ӧтсорассьӧм, кутшӧмӧс ме эг казявлы некодлысь мӧд мортлысь.
И сідз, рядчик петіс водзӧ, джынвыйӧ кунис синъяссӧ да заводитіс сьывны ёсь гӧлӧсӧн.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі вель лӧсьыд да мича, кӧть неуна и чирыштӧма; сійӧ ворсіс да ливкйӧдліс тайӧ гӧлӧснас, кыдз идзас бӧжа лӧдз, дугдывтӧг горшсӧ кыскаліс вывсянь увлань да дугдывтӧг косавліс вывса нотаяслань, кодъясӧс дыр кутіс да нюжӧдіс торъя зільӧмӧн, ланьтлывліс да сэсся друг босьтліс воддза тонсӧ кутшӧмкӧ збой, лэптысян удаллунӧн.
Сылӧн лэдзӧм-лэптӧмъясыс вӧліны мукӧддырйиыс доза смелӧсь, мукӧддырйиыс доза гажаӧсь; знатоклы найӧ эськӧ сетісны ыджыд нимкодьлун; немеч эськӧ скӧрмис таысь этш петтӧдзыс.
Тайӧ вӧлі роч мелі тенор.
Сьыліс сійӧ гажа, йӧктан сьыланкыв, кывъясыс кодлӧн, мыйта ме верми кывны помтӧм мичмӧдӧмъяс, содтӧм согласнӧйяс да горӧдчӧмъяс пыр, вӧліны татшӧмӧсь.
Сійӧ сьыліс; ставыс кывзісны сылысь пель чошкӧдӧмӧн.
Сійӧ, тыдалӧ, чувствуйтіс, мый кывзӧны сылысь тӧдысь йӧз, да та могысь, кыдз шусьӧ, веськыда ку письыс петіс.
Збыль, миянладорын сьылӧмысь тӧдӧны тӧлк, и оз весьшӧрӧ Орловскӧй ыджыд туйвывса Сергиевскӧй сикт кывсьы Россия пасьта аслас торъя нин сьӧлӧм вылӧ воана да ӧтсӧгласа сьылӧм сямӧн.
Дыр сьыліс рядчик, кӧть кывзысьясыс и эз зэв сьӧлӧмсяньныс кывзыны сылысь; сылы эз тырмы хорлӧн отсӧг; бӧрыннас, ӧти удачнӧй лэдзӧм-лэптӧм дырйи, кодыр весиг ачыс Дикий-Барин нюмъёвтіс, Обалдуй эз вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс радысла.
Ставныс пыркмуніны, шызисны.
Обалдуй Моргачкӧд мӧдісны вомгорулас тшӧтш сьывны, отсавны, горӧдчавны: «Ёнджыка!..
Босьт, ерӧмакань!..
Босьт, нюжӧдав, вӧрса!
Нюжӧд нӧшта!
Ёнджыка нӧшта, пон тэ этатшӧм, пон!..
Мед босьтас Ирӧд тэнсьыд ловтӧ!» да сідз водзӧ.
Николай Иваныч стойка сайсянь бурпырысь кутіс качайтны юрсӧ веськыдвыв да шуйгавыв.
Обалдуй, медбӧрти, гымгыны мӧдіс, сяркӧдны кокъяснас да тракйыны пельпомнас, а Яковлӧн синъясыс сідзи и ӧзйисны, кыдз ӧгыръяс, да сійӧ ставнас сырмис кор моз и кыдзсюрӧ нюмъяліс.
Ӧтнас Дикий-Барин эз вежсьы чужӧм вылас да важ мозыс эз вӧрзьыв места вывсьыс; но рядчик вылӧ дувнитӧм видзӧдласыс сылӧн неуна небзис, кӧть вомдоръясыслӧн выраженньӧыс пыр ӧтмоз вӧлі зывӧктана.
Став гажмӧм йӧзӧн ышмӧдӧм рядчик дзик быттьӧ дурмис да мӧдіс нин вӧчавны сэтшӧм чукыль-мукыльяс, сідз мӧдіс чупйӧдлыны да сяргыны кывнас, сэтшӧм ёна мӧдіс ворсны горшнас, мый, кор, медбӧрти, мудзӧм, кельыд да пӧсьӧн тырӧм, сійӧ лэдзис, став тушанас бӧрвыв нёровтчӧмӧн, медбӧръя помассян возглас, — ӧтувъя, ӧтсора горӧдӧм шыасис сылы весьӧпӧртан взрыв моз.
Обалдуй уськӧдчис сылы сьылі вылас да мӧдіс пӧдтыны сійӧс аслас кузь, лысер мунӧм кияснас.
Николай Иванычлӧн тшӧг чужӧмыс гӧрдӧдіс, да сійӧ быттьӧ томмис.
Яков, йӧймӧм морт моз, горӧдіс: «Молодеч, молодеч!».
Весиг менам сусед, косяссьӧм шабура мужик, эз вермы кутчысьнысӧ да, пызанӧ кулакнас кучкӧм мысти, горӧдіс: «Ага!
Лӧсьыд, чӧртыд — лӧсьыд», — да сьӧлӧмсяньыс сьӧлыштіс бокӧ.
— Но, вокӧ, гажӧдін! — горзіс Обалдуй, этшсьыс петӧм рядчикӧс сывтырсьыс лэдзтӧг. — Гажӧдін, нинӧм шуны!
Воин, вокӧ, воин!
Поздравляйта — восьмука тэнад!
Яшкалы тэнӧ не парскыны...
Ме нин тэд висьтала: не парскыны...
А тэ меным эскы!
(И сійӧ бара топӧдіс рядчикӧс аслас морӧс бердас.)
— Да лэдз жӧ сійӧс, лэдз мынтӧмтор... — дӧзмӧмӧн шуис Моргач: — сет сылы лабичас пуксьыштнысӧ, аддзан, сійӧ мудзис!..
Кутшӧм тэ фофан, вокӧй, збыль, фофан!
Мый сибдін, быттьӧ пывсян кор!
— Но, мый нӧ, мед пуксяс, а ме сы здоровье вӧсна юышта, — шуис Обалдуй да матыстчис стойка дінӧ. — Тэ тшӧт вылӧ, вокӧ, — содтіс сійӧ рядчик дінӧ шыасигмоз.
Рядчик гогнитіс юрнас, пуксис лабичӧ, перйис шапкасьыс кичышкӧд да мӧдіс чышкавны чужӧмсӧ; а Обалдуй тэрмасьӧмӧн горша юис стӧкан да, юысь йӧз моз ружтыштӧмӧн, вӧчис дзугыль-шог вид.
— Бура сьылан, вокӧ, бура, меліа пасйыштіс Николай Иваныч. — А ӧні тэнад черӧд, Яша: смотри, эн пов.
Видзӧдлам, коді кодӧс, видзӧдлам...
А бура сьылӧ рядчик, ей-богу, бура.
— Зэв бура, — пасйыштіс Николай Иванычлӧн гӧтырыс да нюммунӧмӧн видзӧдліс Яков вылӧ.
— Бура — гы! — мӧдысь шуис гусьӧник менам сусед.
— А, полехаса кын сюръя, равӧстіс друг Обалдуй да, косяссьӧм шабура мужик дінӧ матыстчӧм бӧрын, чургӧдіс сы вылӧ чуньсӧ, чеччавны мӧдіс да тыри серамӧн. — Полеха! полеха!
Га, баде паняй, кын сюръя!
Мыйла воин, кын сюръя? — горзіс сійӧ йӧз серам пыр.
Коньӧр мужик яндіс да мӧдліс нин чеччыны да мунны ӧдйӧджык, кыдз друг кыліс Дикий-Баринлӧн ыргӧн гӧлӧс:
— Да мый нӧ тайӧ кутшӧм зывӧк животнӧй татшӧмыс? — шуис сійӧ пиньяссӧ мурчнитӧмӧн.
— Ме немтор, — нурбыльтыштіс Обалдуй: ме немтор... ме сідз...
— Но, ладнӧ, ланьт! — вочавидзис Дикий-Барин. — Яков, заводит!
Яков кутчысис кинас голяас.
— Мый, вокӧ, эсійӧс... мыйкӧ...
Гм...
Ог тӧд, збыль, мыйкӧ эсійӧ...
— Но, тырмас, эн пов.
Яндысь!..
Мый бергалан?..
Сьыв, кыдз ен тэныд тшӧктӧ.
И Дикий-Барин букыштчис виччысигмоз.
Яков чӧв олыштіс, видзӧдліс гӧгӧр да тупкысис кинас.
Ставныс сідзи и сувтӧдісны синнысӧ сы вылӧ, медсясӧ рядчик, кодлӧн чужӧм вылас самоуверенность да успех торжество пыр тыдовтчис невӧляа, кокньыдика тӧждысьӧм.
Сійӧ нёровтчис стен бердӧ да бара пуктіс кияссӧ ас улас, но эз нин бовйӧдлы кокнас.
Кор жӧ, медбӧрти, Яков восьтіс ассьыс чужӧмсӧ — сійӧ вӧлі кулӧмлӧн кодь кельыд; синъясыс муртса дзирдалісны лэдзӧм синлысъяс пырыс.
Сійӧ пыдісянь ышловзис да мӧдіс сьывны...
Гӧлӧс шыыс первойсӧ вӧлі жеб да абу шыльыд да, кажитчис, эз пет сы морӧсысь, а воис кыськӧ ылысь, быттьӧ тӧдтӧг веськаліс-пырис тайӧ комнатаас.
Аслысногӧн действуйтіс тайӧ тіралан, зильган шыыс ставнымлы миянлы; ми видзӧдлім мӧда-мӧд выланым, а Николай Иванычлӧн гӧтырыс сідзи и веськӧдчис.
Тайӧ медводдза шы бӧрсьыс кыліс мӧд, неуна зумыдджык да кузьджык, но век на, тыдалӧ, струна моз тіралысь, кор, тӧдлытӧг ён чунь улын триньмунӧм бӧрын сійӧ вӧрӧ медбӧръя, ӧдйӧ бырысь колебаниеӧн, мӧд бӧрас — коймӧд, да, ньӧжйӧник ӧддзигмоз да паськалӧмӧн, визувтны мӧдіс нора сьыланкыв.
Сьыліс сійӧ, да миянлы быдӧнлы лои лӧсьыд да гажтӧм.
Ме, колӧ шуны, гежӧда кывлывлі татшӧм гӧлӧс: сійӧ вӧлі ичӧтика жугалӧма да зильгис потӧма моз; сійӧ весиг первойсӧ вӧлі мыйӧнкӧ висьӧма кодьӧн; но сыын вӧлі и подделкатӧм ыджыд страсьт, и томлун, и вын, и долыдлун, и кутшӧмкӧ увлекательнӧй-тӧждысьтӧм норлун.
Роч, веськыд, пӧсь лов гораліс да лолаліс сыын, да сідзи и кутчысис тіян сьӧлӧмад, кутіс веськыда сы роч струнаясӧд.
Сьыланкыв быдмис, паськаліс.
Яков, тыдалӧ, вунӧдчис; сійӧ эз нин пов, сійӧ, дзоньнас сетчис аслас шудлы; гӧлӧсыс сылӧн водзӧ эз нин тірав — сійӧ сырмис, но сійӧ муртса тӧдчана пытшкӧсса страсьт сырмӧмӧн, коді ньӧвйӧн сатшӧ кывзысь сьӧлӧмӧ, да дугдывтӧг ёнмис, чорзис да паськаліс.
Помнитчӧ, ме аддзылі ӧтчыд рытын, ва усьӧм дырйи, скӧра да сьӧкыда ылын шумитысь саридз тшӧтшкӧс лыа берег вылысь ыджыд еджыд каляӧс: сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, шӧвк кодь морӧссӧ алӧй кыа водзӧ лӧсьӧдӧмӧн, да сӧмын гежӧдика ньӧжйӧ паськӧдліс ассьыс кузь бордъяссӧ тӧдса саридзлы паныд, увтас, пемыдгӧрд шонділы паныд.
Яковлысь кывзігӧн мем дум вылӧ уси сійӧ.
Сійӧ сьыліс, да дзикӧдз вунӧдіс и ассьыс соперниксӧ, и миянӧс ставнымӧс, но, тыдалӧ, кыдзи збодер сынысьӧс кыпӧдӧны гыясыс, сідзжӧ кыпӧдіс сійӧс миян чӧв олӧмным, сьӧлӧмсяньным кывзӧмным.
Сійӧ сьыліс и сы гӧлӧс быд шыысь пӧльтыштіс мыйӧнкӧ рӧднӧйӧн да аддзыны позьтӧм паськыдӧн, быттьӧ тӧдса степь воссис ті водзын, помтӧм ылӧ павкнитчӧмӧн.
Меным, ме чувствуйті, йиджис сьӧлӧмӧдз да кыпӧдчыны кутіс синва; пыдісянь видзчысьӧм сыркъялӧмъяс друг чуймӧдісны менӧ... ме видзӧдлі гӧгӧр — кабатчиклӧн гӧтырыс бӧрдіс, морӧснас ӧшинь дорӧ лэдзчысьӧмӧн.
Яков тэрыба чӧвтліс сы вылӧ синсӧ да нӧшта гораа, воддза дорсяыс нӧшта лӧсьыдджыка мӧдіс сьывны.
Николай Иваныч зумыштчис.
Моргач бергӧдчис.
Обалдуй, быттьӧ дзоньнас небзьӧма, сулаліс йӧй моз вомсӧ паськӧдӧмӧн; руд мужичок гусьӧник сыркъяліс пельӧсын, шога шӧпкӧмӧн юрнас довйӧдлігмоз; и Дикий-Барин кӧрт чужӧм кузя, дзикӧдз лэччӧм синкымъяс увсянь, ньӧжйӧник исковтіс сьӧкыд синва; рядчик матыстіс чабыртӧм кулаксӧ кымӧс бердас да эз вӧрзьӧдчыв...
Ог тӧд, мыйӧн эськӧ помассис ставлӧн шогӧ усьӧмыс, эз кӧ Яков друг помав зэв вылыс, вӧвлытӧм вӧсни шыӧн — быттьӧ гӧлӧсыс сылӧн ори.
Некод эз горӧд, весиг эз вӧрзьӧдчы; быдӧн быттьӧкӧ виччысисны, нӧшта оз-ӧ мӧд сійӧ сьывны; но сійӧ восьтіс синъяссӧ, быттьӧ ми чӧв олӧмӧн чуймӧм, юасян видзӧдласӧн кытшовтіс ставсӧ гӧгӧр да аддзис, мый сійӧ воис, вермис...
— Яша, — шуис Дикий-Барин, пуктіс сы пельпом вылӧ кисӧ да ланьтіс.
Ми ставным сулалім изӧймитӧмаяс моз.
Рядчик ньӧжйӧн чеччис да матыстчис Яков дінӧ.
«Тэ... тэнад... тэ воин», — шуис сійӧ, медбӧрти, сьӧкыда да уськӧдчис ывлаӧ.
Сылӧн тэрыб, решительнӧй вӧрзьӧмыс кыдз быттьӧ садьмӧдіс син пӧртлӧм бӧрын: ставӧн ӧтпырйӧ мӧдісны сёрнитны шумӧн, гажаа.
Обалдуй чеччыштліс вывлань, нурбыльтыштіс, мӧдіс шенасьны кияснас, кыдз бордъяснас мельнича.
Моргач дзурликтігтыр матыстчис Яков дінӧ да мӧдіс окасьны сыкӧд.
Николай Иваныч кыпӧдчыштіс да торжественнӧя висьталіс, мый ассяньыс содтӧ нӧшта восьмука сур;
Дикий-Барин сералыштіс кутшӧмкӧ мелі-бур серамӧн, кодӧс ме некыдз эг виччысь аддзыны сы чужӧм вылысь; руд мужичок ӧтторйӧ долис аслас пельӧсын, кыкнан соснас синъяссӧ, банъяссӧ, нырсӧ да тошсӧ чышкалігмоз: «А лӧсьыд, ей-богу, лӧсьыд, но, со мед лоа ме сукин сын, лӧсьыд!».
А Николай Иванычлӧн гӧтырыс ставнас гӧрдӧдӧма, ӧдйӧ чеччис да петіс.
Яков гажъяліс аслас вермӧмӧн, кыдз челядь; став чужӧмыс сылӧн вежсис; торйӧн нин сылӧн синъясыс сідзи и кутісны дзирдавны шудӧн.
Сійӧс кыскисны стойка дінӧ; сійӧ корис сэтчӧ бӧрддзӧм руд мужикӧс, кабатчиклысь писӧ ыстіс рядчикла, но сійӧ сылы абу сюрӧма, и заводитчис пир.
«Тэ ещӧ на миянлы сьылан, тэ рытӧдз мӧдан сьывны миянлы», — долис Обалдуй кияссӧ вылӧ лэпталігмоз.
Ме нӧшта ӧтчыд видзӧдлі Яков вылӧ да петі.
Ме эг кӧсйы кольччыны — ме полі ассьым впечатленньӧӧс портитӧмысь.
Но жарыс ӧнтайя моз жӧ вӧлі терпитны позьтӧм.
Сійӧ, быттьӧкӧ, ӧшаліс му вылын сук, сьӧкыд слӧйӧн; сьӧдлӧз енэжас, кажитчӧ, гартчисны кутшӧмкӧ посньыдик, югыд бияс зэв вӧсни, пӧшти сьӧд бус пыр.
Ставыс чӧв оліс; вӧлі мыйкӧ шуштӧм-гажтӧм тайӧ лигышмунӧм ывлавыв шы ни тӧв олӧмас.
Ме кысси турун сарайӧ да воді муртса на ытшкӧм, но пӧшти дзикӧдз нин косьмӧм турун вылӧ.
Дыр ме эг вермы ойбыртны; дыр гораліс менам пельын Яковлӧн мичаысь-мича гӧлӧсыс... бӧрыннас жарыс да мудзӧмыс босьтісны жӧ ассьыныс, и ме унмовси кулӧма моз.
Кор ме садьми, — ставыс нин вӧлі пемдӧма; гӧгӧр шыблалӧм туруныс вӧлі чӧскыд дука да муртса-муртса ульсалыштӧма; джынвыйӧ вевттьӧм вевт пыр, вӧсни потшъяс костті омӧлика дзирдалісны кельыд кодзувъяс.
Ме петі.
Кыаыс важӧн нин кусӧма, да муртса едждӧдіс енэж дорас сылӧн медбӧръя туйыс; но неважӧнся доналӧм сынӧдын войся ыркыд пырыс чувствуйтчис на шоныдыс, да морӧсыд пыр на корис кӧдзыд пӧльтыштӧм.
Тӧв эз вӧв, эз вӧвны и кымӧръяс; енэжыс вӧлі гӧгӧр ставыс сӧдз да пырыс тыдалан пемыд, надзӧник дзирдалігтырйи помтӧм-лыдтӧм, но муртса тыдалысь кодзувъясӧн.
Сиктын югъялыштісны биторъяс; югыда югзьӧдӧм матыса кабаксянь кыліс лёкысь ызгӧм, код пиысь, мем кажитчис, ме тӧді Яковлысь гӧлӧссӧ.
Коръясӧкӧ кыптыліс сэн гора серам.
Ме матыстчи ӧшинь дінас да ляскыси чужӧмӧн стеклӧ бердас.
Ме аддзи гажтӧм, кӧть и уна рӧма да ловъя серпас; ставыс вӧліны кодӧсь — ставныс, Яковсянь заводитӧмӧн.
Восьса морӧсӧн пукаліс сійӧ лабичын да, кутшӧмкӧ то йӧктан, то уличнӧй сьыланкыв сибдӧм гӧлӧсӧн сьылігмоз, дышпырысь бӧрйӧдліс да чепляліс гитара струнаяс.
Кӧтасьӧм юрсиыс клӧкӧн-клӧкӧн лёзьяліс вывті кельдӧдӧм чужӧм весьтын.
Джодж шӧрын дзик садьтӧм код да кафтантӧм Обалдуй чеччалӧмӧн йӧктіс рудов шабура мужик водзын; мужичок ас пайсьыс сьӧкыда зымӧдіс да шаркӧдчис слабмӧм кокъяснас да, дзугсьӧм тош пырыс тӧлктӧг нюмъялігтырйи, гежӧдика шеныштавліс ӧти кинас, кыдз быттьӧ кӧсйис шуны: «Кӧть мый ло!»
Нинӧм эз вермы лоны тешкодьджык сы чужӧмысь; кыдз кӧть мед сійӧ эз кыпӧд вывлань ассьыс синкымъяссӧ, сьӧктӧм синлапъясыс эз кӧсйыны кыпӧдчыны, а сідзи и куйлісны муртса тӧдчана, гудырмӧм, но долыд синъяс вылас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм майбыр кодь помӧдз юсьӧм морт состоянньӧын, кор быд ветлысь-мунысь, сы чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, непременнӧ шуас: «Бур, вокӧ, бур!»
Рак кодь дзоньнас гӧрд Моргач, ныр розьяссӧ паськӧдӧмӧн, пинь пырыс сераліс пельӧссянь; ӧти Николай Иваныч, кыдзи и следуйтӧ бур кабатчиклы, пыр ӧтмоз эз ышмы.
Комнатаӧ чукӧртчӧмаӧсь уна выль йӧз; но Дикий-Баринӧс ме сэтысь эг аддзы.
Ме бергӧдчи да тэрыба мӧді лэччыны мыльк йылысь, кӧні пукалӧ Колотовка.
Тайӧ мыльк горулас пасьвидзӧ паськыд шыльыдін; рытъя пемыд ру гыясӧн ойдӧм, сійӧ кажитчис нӧшта помтӧмджыкӧн да быттьӧкӧ ӧтлаасис пемдӧм енэжыскӧд.
Ме гырысь воськовъясӧн лэччи туй кузя овраг пӧлӧн, кыдзи друг кӧнкӧ ылын шыльыдінас кыліс детинкалӧн лэчыд, гора гӧлӧс.
«Антропка!
Антропка-а-а!...» — горзіс сійӧ мыйвынсьыс да бӧрдӧм сорӧн, кузя-кузя медбӧръя слогсӧ нюркнитӧмӧн.
Сійӧ ланьтыштавліс недыр кежлӧ да бара заводитліс горзыны.
Гӧлӧсыс сылӧн лэчыда паськаліс кокниа вугралысь шы ни тӧв сынӧдын.
Комынысь, не этшаджыкысь, горӧдіс сійӧ Антропкалысь ним, кыдзи друг дзик мӧдар помсяньыс, быттьӧ мӧдар югыдсянь, кыліс муртса кывмӧн гӧлӧс:
— Мы-ы-ый?
Детинка пырысь-пыр жӧ лёкысь радлана гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Лок татчӧ, чӧрт, вӧ-ӧ-рса!
— Мы-ы-ый-ла-а? — вочавидзис мӧдыс дыр мысти.
— А сыла, мый тэнӧ батьыд швачӧдны кӧсйӧ, — тэрмасьӧмӧн горӧдіс воддза гӧлӧсыс.
Мӧд гӧлӧсыс сэсся эз нин шыасьлы, и детинка бара мӧдіс горзыны Антропкалы.
Горзӧмыс сылӧн пыр гежӧдджыка да слабджыка кыліс нӧшта меным, кор нин дзикӧдз пемдіс, и ме кытшовті вӧр дорӧд, коді вӧлі матіникын менам сиктсянь да Колотовкасянь верст нёль сайын...
«Антропка-а-а!» — век на быттьӧ кыліс войся вуджӧръясӧн тырӧм сынӧдын.
Петр Петрович Каратаев
Во вит сайын, арын, вӧвъяс тырмытӧм вӧсна лои мем пукавны пӧшти дзонь лун Москвасянь Тулаӧ мунан туй вылын почтӧвӧй керкаын.
Локта вӧлі ме вӧраланінсянь да мывкыд судзсьытӧмла ассьым тройкаӧс мӧдӧді водзвыв.
Смотритель, пӧрысь морт нин, букыш чужӧма, дзик ныр вылӧдзыс ӧшӧдчӧм юрсиа, ичӧтик: унзіль синъяса, став менам норасьӧмъяс вылӧ да корӧм вылӧ сӧмын броткис, лёкысь швачӧдіс ӧдзӧсӧн, кыдз быттьӧ ачыс проклинайтіс ассьыс должносьтсӧ да, кильчӧ вылӧ петӧмӧн, видіс ямщикъясӧс, кодъяс кианыс пудйӧвӧй мегыръясаӧсь надзӧник келісны няйтӧд либӧ пукалісны лабичын, очсалісны да гыжъясисны, и эз обращайтлыны торъя вниманньӧ асланыс начальник скӧра горзӧмъяс вылӧ.
Ме куимысь кымын нин заводитлі чай юны, некымынысь кӧсйылі унмовсьны, но весьшӧрӧ, ӧшинь вывъясысь и стенъясысь лыдди став гижӧдторъяссӧ: мем лои вывті гажтӧм.
Веськодя да надеятӧм ӧтчаянньӧӧн видзӧді ме ас тарантас лэптӧм вожъяс вылӧ, кыдз немвиччысьтӧг кутіс зильгыны кӧлӧкӧльчи, да неыджыд телега, кытчӧ доддялӧма жуялӧм тройка вӧв, сувтіс кильчӧ дорӧ.
Воысь морт чеччыштіс телегаысь да «Вӧвъяс регыдджык!» горзігтырйи пырис керкаӧ.
Сы кості, кор сійӧ страннӧя шензигтырйи кывзіс смотрительлысь висьтавлӧмъяс, мый вӧвъяс пӧ абуӧсь, ме вевъялі гажтӧмчӧм морт горш любопытствоӧн кӧвкнитны синмӧн кок увсяньыс да юрӧдзыс менсьым выль ёртӧс.
Чужӧм вылас сылы вӧлі ар комын гӧгӧр.
Кос да вижӧдӧм чужӧм вылас сылӧн тӧдчисны пистиӧн висьӧм туйяс; смоль сьӧд, кузь юрсиыс чикыльясӧн куйліс балябӧжладорас воротник вылас, водзладорас гартчис ухарскӧй ногӧн; неыджыд пыктӧм синъясыс видзӧдісны — и сӧмын; вылыс вомдор вылас чушвидзис некымын си.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі вӧв ярманга вылӧ волывлысь ышмысь-керысь помещик моз, доза няйтчӧм сера кафтана, лӧзоват рӧма вушйӧм шӧвк галстука, ыргӧн кизьяса жилеткаа да зэв паськыд кокпомъяса руд гача, код улысь муртса тыдалісны чиститтӧм сапӧг ныръясыс.
Сысянь пӧдтіс табакӧн да винаӧн; сы гӧрд да кыз чуньясын, кодъяс пӧшти вӧлі тупкысьӧмаӧсь паськӧм соснас, тыдалісны эзысь да тульскӧй чунькытшъяс.
Татшӧм нога войтыр паныдасьлӧны Роч муын оз дюжинаясӧн, а сёясӧн; тӧдмасьӧм накӧд, колӧ веськыда шуны, оз сет некутшӧм нимкодьлун; но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме водзвыв нин омӧля видзӧді воысь вылӧ, ме эг вермы не казявны сы чужӧмысь тӧждысьтӧм-бур да страстнӧй выраженньӧ.
— Со и найӧ виччысьӧны тані часысь дыр, — шуис смотритель ме вылӧ индігмоз.
Часысь дыр! — Злӧдей сераліс ме вылын.
— Да налы, гашкӧ, оз сэтшӧма ков, — вочавидзис локтысь.
— Тайӧс нин ми огӧ тӧдӧ, — букыштчӧмӧн шуис смотритель.
— Некыдз ӧмӧй нин оз позь?
Вӧвъясыд дзик абуӧсь?
— Оз позь.
Ни ӧти вӧв абу.
— Но, тшӧктӧй нӧ меным самӧвар сувтӧдны.
Виччысьыштам, нинӧм он вӧч.
Локтысь пуксис лабичӧ, картузсӧ шыбитіс пызан вылӧ да кинас малыштіс юрсисӧ.
— А ті юинныд нин чайсӧ? — юаліс сійӧ менсьым.
— Юи.
— А нӧшта ӧтчыд, компания ради, он окотитӧй?
Ме сӧгласитчи.
Кыз гӧрд самӧвар нёльӧдысь сувтіс пызан вылӧ.
Ме перйи ром бутылка.
Ме эг ылав мелкопоместнӧй дворянин пыдди менсьым воӧм ёртӧс чайтӧмын.
Шуисны сійӧс Пётр Петрович Каратаевӧн.
Миян костын пансис сёрни.
Эз на коль и часджын сы воӧмсянь, кыдз сійӧ бур сьӧлӧмӧн веськыда висьтавліс меным аслас олӧм йылысь.
— Ӧні ме муна Москваӧ, — висьталіс сійӧ меным, нёльӧд стӧкан юигмоз: — сиктын ӧні меным нинӧм нин вӧчны.
— Мыйла нӧ нинӧм?
— Да сідз со — нинӧм.
Овмӧс киссис, мужикъясӧс рӧзӧриті, висьтала веськыда; вояс лёкӧсь лоины: нянь артмытӧмъяс, быдсяма, тӧданныд, омӧльторъяс...
Да сэсся, — содтіс сійӧ, бокӧ шога видзӧдлӧм мысти: — кутшӧм ме кӧзяин!
— Мыйла нӧ?
— Да абу, — торкис сійӧ менӧ: — татшӧмӧсь ӧмӧй овлӧны кӧзяеваыс!
Со, тӧданныд-ӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, юрсӧ чукыльтӧмӧн да сьӧлӧмсяньыс каллян нёнялігмоз: — ті сідз, ме вылӧ видзӧдігӧн, верманныд думыштны, мый ме и этайӧ... а ме ӧд, колӧ тіянлы висьтасьны, воспитание получиті средньӧйӧс, озырлун эз вӧв.
Ті извинитӧй менӧ, ме морт восьса сьӧлӧма, да сэсся и...
Сійӧ эз помав ассьыс висьтсӧ да ӧвтыштіс кинас.
Ме мӧді эскӧдӧмӧн шуавны сылы, мый сійӧ ӧшибайтчӧ, мый ме зэв рад миян аддзысьӧм вылӧ да сідз водзӧ, а сэсся ме казьтышті, мый имениеӧн веськӧдлыны, кажитчӧ, оз ков зэв ыджыд образованньӧ.
— Сӧгласитча, — висьталіс сійӧ: — ме тіянкӧд сӧгласитча.
Да век жӧ колӧ сэтшӧм аслыспӧлӧс кӧсйӧм-зільӧм!
Мукӧдыс мужикӧс мыйсӧ оз вӧч, и нинӧм!
А ме...
Позволитӧй тӧдмавны, ті асьныд Питирысьӧсь, али Москваысь?
— Ме Петербургысь.
Сійӧ ныр пырыс кузь струяӧн лэдзис тшын.
— А ме муна Москваӧ служитны.
— Кытчӧ нӧ ті кӧсъянныд пырны уджавнысӧ?
— А ог тӧд, кыдз сэн удайтчас.
Висьтася тіянлы, пола ме службасьыд: буретш кытчӧкӧ кывкутӧм улӧ сюран.
Олі пыр сиктын, велалі, тӧданныд... да немтор нин вӧчны... нужда!
Ох, тайӧ нуждаыс нин меным!
— Зато юркарын мӧданныд овны.
— Юркарын... но, ме ог тӧд, мый сэн, юркарад, бурыс.
Видзӧдлам, гашкӧ, сійӧ и бур...
А сиктысь бурджык, кажитчӧ, немтор абу.
— Да тіянлы ӧмӧй сэсся оз нин позь сиктын овны?
Сійӧ ышловзис.
— Оз позь.
Сиктыс, позьӧ шуны, ӧні абу нин менам.
— А мый?
— Да сэн бур морт — сусед овмӧдчис... вексель...
Коньӧр Пётр Петрович малыштіс кинас чужӧмсӧ, думайтыштіс да пыркнитіс юрнас.
— Но, да мый нин!..
Да веськыда шуа, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм мысти: — мем некод вылӧ элясьны, ачым мыжа.
Радейтлі куражитчыны!..
Радейта, чӧрт мед босьтас, куражитчыны!
— Гажаа ті овлінныд сиктын? — юалі ме сылысь.
— Менам, сударь, — висьталіс сійӧ лабутнӧя да веськыда меным синмӧ видзӧдігтырйи: — вӧлі дас кык пара гончӧй пон, сэтшӧм гончӧй понъяс, кутшӧмъясӧс, шуа тіянлы, этша аддзылан.
(Тайӧ медбӧръя кывсӧ шуис сійӧ кузя нюжӧдӧмӧн.)
Кӧчӧс пырысь-пыр джагӧдасны, а мукӧд пемӧсъяс вылӧ — змейяс кодьӧсь, веськыда аспидъяс.
И вӧралан понъясӧн ошйысьны ме вермылі.
Ӧні кольӧмтор, пӧръясьны нинӧмла.
Вӧравлі ме и ружьеӧн.
Вӧлі менам пон Контесска, эз увтлы сідз-тадзтӧ, бур ныриснас ставсӧ босьтліс.
Вӧлі воа нюр дорӧ, шуа: корсь!
Оз кӧ мӧд корсьны, сэк кӧть дюжина понйӧн прӧйдит, — шань, нинӧм оз сюр!
А кыдз мӧдас корсьны, веськыда места вылас кувны рад!..
И керкаын сэтшӧм мелі.
Сетан сылы нянь шуйга кисьыд да шуан: «Жыд сёйис» — оз ӧд босьт, а сетан веськыднад да шуан: «Барышня курччыштіс» — пырысь-пыр босьтас да сёяс.
Вӧлі менам понпи сысянь, зэв бур понпи, и Москваӧ нуны кӧсйи, да ёрт корис ружьекӧд тшӧтш; шуӧ: Москваын тэныд, вокӧ, вӧравныд лоӧ некор, сэн нин дзик мӧд ног кутан овны, вокӧ.
Ме и сеті сылы понпитӧ да ружьеӧс тшӧтш; тайӧ нин ставыс, тӧданныд, сэтчӧ коли.
— Да ті и Москваын верминныд эськӧ вӧравны.
— Ог нин, мыйла?
Эг куж овны, ӧні и терпит.
А вот лучше позволитӧй тӧдмавны, мый олӧмыс Москваас — дона?
— Абу, абу вывті.
— Абу вывті?..
А висьталӧй, пӧжалуйста, ӧд чиганъяс Москваад олӧны?
— Кутшӧм чиганъяс?
— А вот, кодъяс ярмангаяс вывті ветлӧдлӧны.
— Да, Москваын...
— Но, тайӧ бур.
Радейта чиганъясӧс, чӧрт мед босьтас, радейта...
И синъясыс Пётр Петровичлӧн югнитісны збой радлунӧн.
Но друг сійӧ вӧрзьыштіс лабичын, сэсся думыштчис, ӧшӧдіс юрсӧ да нюжӧдіс меным тыртӧм стӧкан.
— Кисьтыштӧй меным ромтӧ, — шуис сійӧ.
— Да чайыс быри нин.
— Нинӧм, сідз, чайтӧгыс...
Эх!
Каратаев пуктіс юрсӧ кияс вылас да пыксис кияснас пызан вылӧ.
Ме чӧла видзӧді сы вылӧ да виччыся нин вӧлі сійӧ сьӧлӧмсянь горӧдчӧмъяссӧ, пӧжалуй, весиг сійӧ синвасӧ, кодъяс вылӧ лышкыд юсьӧм морт, но кор сійӧ лэптіс юрсӧ, менӧ, висьтася, шемӧсмӧдіс сы чужӧмлӧн ёна шог выраженньӧыс.
— Мый тіянкӧд?
— Нинӧм... важыс дум вылӧ усис.
Сэтшӧм анекдот...
Висьталі эськӧ тіянлы, да меным яндзим тіянӧс дӧзмӧдны...
— Помилуйтӧй!
— Да, — водзӧ висьталіс сійӧ ышловзьӧмӧн: — овлывлӧны случайяс... кӧть, шуам, и мекӧд.
Со, колӧкӧ, ме тіянлы висьтала.
Но, ог тӧд...
— Висьталӧй, дона Пётр Петрович.
— Пӧжалуй, кӧть сійӧ этайӧ...
Со, аддзанныд-ӧ, — заводитіс сійӧ: — но ме, збыль, ог тӧд...
— Но, тырмас, дона Пётр Петрович.
— Но, пӧжалуй.
Дак со мый мекӧд, сідз шуны, вӧвлі.
Олі ме сиктын...
Друг сьӧлӧм вылӧ меным воис ныв, ах, ӧд кутшӧм нылыс вӧлі... мича, вежӧра, а кутшӧм шань!
Шуисны сійӧс Матренаӧн.
А ныв сійӧ вӧлі прӧстӧй, мӧд ногӧн кӧ, ті гӧгӧрвоанныд, крепостнӧй, прӧстӧ холопка.
Да абу менам ныв, а йӧзлӧн, — со мыйын шогыс.
Но, вот ме сійӧс радейтны мӧді, — сэтшӧм, збыль, анекдот, — но, и сійӧ менӧ.
Со и мӧдіс Матрена менсьым корны: выкупит пӧ, шуӧ, менӧ госпожаыслысь, да и ачым нин ме та йылысь думайтлывлі...
А госпожаыссӧ сылӧн вӧлі озыр, лёк пӧрысь старука, оліс месянь верст дас вит сайын.
Но, вот, кыдз шусьӧ, ӧти мича лунӧ ме и тшӧкті доддявны аслым корадодь тройка вӧлӧн, — кӧреннӧяс ветліс менам восьласа вӧв, азиятец вӧвлытӧм, та вӧсна и нимыс сылӧн вӧлі Лампурдос, — пасьтаси бурджыка и мӧдӧдчи Матрена барыня ордӧ.
Вои: керка ыджыд, флигельяса, садъя...
Чукыльтанінын Матрена виччысис менӧ, кӧсйӧ вӧлӧм сёрнитыштны мекӧд, но сӧмын киӧс окаліс да вешйис бокӧ.
Со пыри ме передньӧяс, юалі: «Гортын?..»
А кузь лакей меным шуӧ: «Кыдз тіян йылысь доложитны тшӧктанныд?»
Ме шуа: «Доложит, воканӧй, помещик Каратаев пӧ воис могӧн».
Лакей муніс, ме виччыся да думайта: мый бара лоӧ? гашкӧ, корас, бесыд, вывті ыджыд дон, кӧть и озыр.
Сё вит шайт, пӧжалуй, корас.
Со, коркӧ бӧр петіс лакей, шуӧ: «Пожалуйтӧй».
Ме пыри сы бӧрся гостинӧйӧ.
Пукалӧ креслӧын ичӧтик, вижиник старушка да синъяссӧ лапйӧдлӧ.
«Мый тіянлы колӧ?»
Ме первойсӧ, тӧданныд-ӧ, артышті коланаӧн висьтавны, мый, шуа, рад тӧдмасьны.
«Ті сорсинныд, ме абу татчӧс кӧзяйка, а сылӧн рӧдня...
Мый тіянлы колӧ?»
Ме шуи сылы сэн жӧ, мый меным кӧзяйкаыскӧд и колӧ сёрнитыштны.
«Марья Ильинична оз принимайт талун: сійӧ оз вермӧдчы...
Мый тіянлы колӧ?»
Вӧчны нинӧм, думышті ме аслым, висьтала сылы ассьым могӧс.
Старука кывзіс менсьым.
«Матрена?
Кутшӧм Матрена?»
— Матрена Фёдоровна, Куликлӧн ныв.
— «Фёдор Куликлӧн ныв... да кыдз сійӧс ті тӧданныд?
— А кыдзкӧ сідз.
— «А сійӧ тӧдӧ тіянсьыныд кӧсйӧмнытӧ?»
— Тӧдӧ.
— Старука ланьтыштліс.
— «Да ме сійӧс, некытчӧ туйтӧмӧс!..»
Менӧ, веськыда висьтала, дивӧ босьтіс.
«Мыйысь нӧ, помилуйтӧй!..
Ме сы пыдди дась мынтыны дон, изволитӧй сӧмын урчитны».
Пӧрысь хрыч сідзи и мӧдіс чушъявны.
— «Со думыштӧма мыйӧн шензьӧдны: зэв колӧ миянлы тіян деньганыд!
Часлы нин ме сійӧс, часлы...
Йӧй русӧ ме сы пытшкысь пыркнита».
Старука лёкмӧмысла мӧдіс кызны.
— «Абу лӧсьыд сылы ми ордын, али мый?
Ак, сійӧ, вӧрса, енмӧ, прӧстит грекъяс менсьым!»
Ме, висьтася, ӧзйи.
— «Мыйысь нӧ ті грӧзитанныд коньӧр нывлы?
Мыйысь нӧ сійӧ мыжа?»
Старука пернапасасис.
«Аттӧ, господьӧ енмӧ!
Иисусе Христе!
Да аслам холопъяс вылын ӧмӧй менам абу вӧляыс?»
— Да ӧд сійӧ абу тіян!
— «Но, та йылысь Марья Ильинична нин тӧдӧ, абу тіян, батюшка, мог; а Матрёшкаыдлы нин ме петкӧдла, кодлӧн холопка сійӧ».
Ме, висьтася, тӧкӧтьӧ эг уськӧдчы проклятӧй старука вылӧ, да дум вылӧ уси Матрена, и киясӧй рудзмуніны.
Повзи сэтшӧма, мый висьтавны он вермы; мӧді кевмысьны старукалы: босьтӧй, мися, мый кӧлӧ.
— «Да мый тіянлы сыысь?»
— Сьӧлӧм вылӧ воис, матушка, гӧгӧрвоӧй менсьым положение...
Позволитӧй тіянсьыныд кинытӧ окавны.
И окалі ӧд шельмалысь кисӧ!
«Но, — шушкыльтыштіс ёма: — ме висьтала Марья Ильиничналы, кыдз сійӧ тшӧктас, а ті пыралӧ лун кык мысти».
Ме муні гортӧ ёна жугыльтчӧмӧн.
Ме куті гӧгӧрвоны, мый делатӧ эг лючки пан, весьшӧрӧ висьталі аслам радейтӧм йылысь, да кватитчисӧ ме сёрӧн.
Лун кык мысти мӧдӧдчи ме барыня ордӧ.
Пыртӧдісны менӧ кабинетас.
Тырыс дзоридзьяс, ставыс зэв бура лӧсьӧдӧма, ачыс пукалӧ сэтшӧм мудрёнӧй креслӧын да юрсӧ бӧрвыв нёровтӧма юрлӧс вылӧ; и тӧндзиа рӧдняыс сэн пукалӧ, да нӧшта кутшӧмкӧ еджыд юрсиа барышня, турунвиж паськӧма, пӧлӧс вома, компаньонка, тыдалӧ.
Старука нускыштіс: «Кора пуксьыны».
Ме пукси.
Мӧдіс менсьым юасьны сы йылысь, кымын ар меным, да кӧні ме служитлі, да мый кӧсъя водзӧ вӧчны, и ставсӧ сэтшӧм ышнясьӧмӧн, важнӧя.
Ме нин висьтавлі подробнӧя.
Старука босьтіс пызан вылысь чышъян, ӧвтыштіс, ӧвтыштіс ас вылас...
«Меным, — шуӧ, — висьтавліс Катерина Карловна ті кӧсйӧм йылысь, висьтавліс, — шуӧ, — но ме аслым, — шуӧ, — пукті правилӧ туйӧ: не лэдзны йӧзӧс ассьым услужение вылӧ.
Сійӧ и абу лӧсьыд, да и оз шогмы порядошнӧй керкаын: тайӧ абу пӧрадок.
Ме нин распорядитчи, — шуӧ, — тіянлы нин сэсся тӧждысьны, — шуӧ, — немтор.
— Кутшӧм тӧждысьӧм, помилуйтӧй...
А гашкӧ, тіянлы Матрена Фёдороваыс колӧ?
— «Оз, — шуӧ, — ков».
— Сідзкӧ, мыйла нӧ ті онӧ кӧсйӧ сетны сійӧс меным?»
— «Сы вӧсна, мый ме ог кӧсйы, ог кӧсйы, да и ставыс сэн.
Ме нин, — шуӧ, — распорядитчи: степнӧй сиктӧ сійӧ ыстыссьӧ».
Менӧ кыдз гымӧн швачнитіс.
Старука шуис кыв-мӧд французскӧй кыв вылын турунвиж барышнялы: сійӧ петіс.
«Ме, — шуӧ, — бура-мичаа олысь нывбабйӧй, дай здоровье менам слаб: дӧзмӧдчӧм ог вермы терпитны.
Ті ещӧ том на, а ме пӧрысь бабйӧй и верма сетавны тіянлы сӧветъяс.
Абу-ӧ бурджык тіянлы овмӧдчыны, гӧтрасьны, корсьны бур партия; озыр невестаясыд гежӧд, но гӧлиник нылӧс, зато бура-рама олысьӧс, корсьны позьӧ».
Ме, тӧданныд-ӧ, видзӧда старука вылӧ да нинӧм ог гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмсӧ изӧ; кыла, мый варовитӧ гӧтрасьӧм йылысь, а менам пыр степнӧй сикт пельын тиньгӧ.
Гӧтрасьны!..
Кутшӧм чӧртӧс...
Тані висьталысь виччысьтӧг дугдіс да видзӧдліс ме вылӧ.
— Ті ӧд абу гӧтыраӧсь?
— Абу.
— Но, дерт, тӧданатор.
Ме эг вермы терпитны: «Да помилуйтӧй, матушка, мый ті нинӧм абусӧ сӧранныд?
Кутшӧм сэн гӧтрасьӧм?
Ме сідз кӧсъя тӧдны тіянсянь, сетанныд ті ассьыныд Матрена нывтӧ, али онӧ?»
Старука мӧдіс ойзыны.
«Ой, тайӧ менӧ дӧзмӧдіс!
Ой, тшӧктӧй сылы мунны!
Ой!..»
Рӧдняыс сылӧн уськӧдчис сы дінӧ да мӧдіс горзыны ме вылӧ.
А старука век ойзӧ: «Мыйӧн тайӧс ме заслужиті?..
Тыдалӧ, ме нин ас гортын абу госпожа?
Ой, ой!»
Ме кватиті шляпаӧс да йӧй моз чепӧсйи ывлаӧ.
— Гашкӧ, — водзӧ нуӧдіс висьталысь: — дивитанныд менӧ сыысь, мый ме татшӧм ёна сибді улыс сословиеса ныв дінӧ: ме ог и кӧсйы, кыдз шуны, оправдывайтны ачымӧс... сідз нин тайӧ лои!
Веританныд-ӧ, лун ни вой сьӧлӧм эз вӧв местаын...
Мучитча!
Мыйла, думайта, ме пӧгубиті шудтӧм нылӧс!
Кыдз сӧмын казьтышта вӧлі, мый дукӧсӧн сійӧ дзодзӧгъяс бӧрся вӧтлысьӧ, да, барскӧй приказ серти, зэв лёка сійӧ видзсьӧ, да старӧста, дьӧгӧдя сапӧга мужик, сійӧс быдногыс пинялӧ — кӧдзыд пӧсь пыр и мӧдас ме вылысь войтавны.
Но, эг вермы терпитны, тӧдмалі, кутшӧм сиктӧ сійӧс ыстісны, сӧлі верзьӧмӧн да муні сэтчӧ.
Мӧд луннас рытъявыв вӧлисти вои сэтчӧ.
Тыдалӧ, татшӧм немвиччысьтӧмторсӧ месянь абу и думыштлӧмаӧсь да некутшӧм приказанньӧяс ме йылысь абу сетӧмаӧсь.
Ме веськыда старӧста ордӧ, быттьӧ сусед; пыри дворӧ, видзӧда: Матрена пукалӧ кильчӧ вылын да ки вылас пыксьӧма.
Сійӧ горӧдіс, но ме сылы грӧзитышті да инді двор сайӧ, муяс вылӧ.
Пыри керкаӧ; варовитышті старӧстакӧд, сӧри сылы додьтыр, кыйӧді минута да петі Матрена дінӧ.
Сійӧ, коньӧр, сідзи и ӧшӧдчис меным сьылі вылӧ.
Кельдӧдӧма, омӧльтчӧма, сьӧлӧмшӧрӧй менам.
Ме, тӧданныд-ӧ, шуа сылы: немтор, Матрена, немтор, эн бӧрд, а аслам синваӧй сідзи и лэччӧ и лэччӧ...
Но, сэсся, бӧрыннас и меным яндзим лои, шуа сылы: «Матрена, синванад шогыдлы он отсав, а со мый: колӧ действуйтны, кыдз шусьӧ, решительнӧя, колӧ тэныд пышйыны мекӧд, со кыдз колӧ действуйтны».
Матрена сідзи и чуймис...
«Кыдз позьӧ!
Да ме воша дзикӧдз, да найӧ менӧ дзикӧдз сёясны!»
— Йӧй тэ, коді тэнӧ корсяс?
— «Корсясны, непременнӧ корсясны.
Пасибӧ тіянлы, Пётр Петрович, — нэм ог вунӧд тіянсьыныд мелілуннытӧ, но ті менӧ ӧні эновтӧй нин, тыдалӧ, сідз нин мем сиӧма».
— Эх, Матрена, Матрена, а ме тэнӧ лыддьылі карахтера нылӧн.
И збыль карахтер сылӧн вӧлі зэв бур... сьӧлӧмыс вӧлі, зарни сьӧлӧм!
«Мый нӧ тэныд татчӧ кольччынысӧ?
Дзик ӧткодь, лёкджык оз ло.
Но вот висьтав: старӧсталысь кулак кӧрсӧ видлавлін, а?»
Матрена сідзи и ӧзйис, и вомдоръясыс сылӧн мӧдісны сырмыны.
— «Да ме вӧсна менам семьялы олӧм оз ло».
— Но, сійӧс, тэнсьыд семьятӧ...
Ыстасны сійӧс, али мый?
— «Ыстасны; вокӧс, тӧдӧмысь, ыстасны».
— А батьтӧ?
— «Но, батьӧс оз ыстыны, сійӧ миян ӧти бур вурсьысь и эм».
— Но, вот, аддзан; а вокыд тэнад сыысь оз вош.
— Веританныд-ӧ, ӧдва ме сійӧс вені; нӧшта думыштліс тӧлкуйтны сы йылысь, мый пӧ ті таысь кывкутны мӧданныд...
Да тайӧ нин, шуа ме, абу тэнад мог...
А ме сійӧс век жӧ нуӧді...
Эг сэки, а мӧдысь: войын, телегаӧн локті — и нуӧді.
— Нуӧдінныд?
— Нуӧді...
Но, вот, сійӧ и овмӧдчис ме ордын.
Керкатор менам вӧлі ичӧтик, прислуга этша.
Войтыр менам, веськыда шуа, уважайтісны менӧ; эз выдайтны эськӧ нинӧм вылӧ.
Мӧді ме овны сьылігтырйи.
Матренушка шойччыштіс, правитчис; ме со сы дінӧ и сибді...
Да и кутшӧм ныв вӧлі!
Кытысь мый босьтсьыліс?
И сьывнытӧ сійӧ кужліс, и йӧктыны, и гитараӧн ворсны...
Суседъяслы ме сійӧс эг петкӧдлывлы, мый бурсӧ виччысьны, мыйкӧ сукляласны дай!
А вӧлі менам приятель, нэмӧвӧйя друг, Горностаев Пантелей — ті эн тӧдлӧй сійӧс?
Сійӧ, веськыда, садьтӧгыс радейтліс сійӧс; барынялысь моз кияссӧ сылысь окавліс, збыль.
И шуа тіянлы, — Горностаев абу меным гоз: морт сійӧ образованнӧй, Пушкинлысь ставсӧ лыддьӧма; мӧдас вӧлі Матренакӧд да мекӧд сёрнитны, а ми и пельнымӧс чошкӧдам.
Гижны сійӧс велӧдіс, сэтшӧм чудак!
А кыдз пасьтӧдісӧ ме сійӧс, прӧстӧ, губернаторшаысь бурджыка; вурӧді сылы пась ӧмидз рӧма бархатысь мехӧвӧй дорӧсӧн...
Кутшӧма пукаліс тайӧ пасьыс сы вылын!
Пасьсӧ тайӧ вурис Москваса мадам выль мода серти, кӧрӧмӧн.
И кутшӧм чуднӧй вӧлі Матрена тайӧ!
Вӧвлі, думыштчас да и пукалӧ часъясӧн, джоджӧ видзӧдӧ, синкымсӧ оз вӧрзьӧд: и ме тшӧтш пукала да сы вылӧ видзӧда, пӧтны ог вермы, быттьӧ некор на эг аддзыв...
Сійӧ нюмъёвтас, а менам сьӧлӧмӧй сідзи и дрӧгнитас, быттьӧ кодкӧ гильӧдыштас.
А либӧ друг кутас серавны, шмонитны, йӧктыны; кутлас менӧ сэтшӧм пӧся, сэтшӧм топыда, мый юр садьыд бырлӧ.
Асывсянь рытӧдз вӧлі сӧмын и думайта: мыйӧн эськӧ мем радуйтыштны сійӧс?
И веританныд-ӧ, ӧд сӧмын сы могысь козьнавлі сійӧс, медым видзӧдлыны, кыдз сійӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам, рад лоӧ, гӧрдӧдас быдӧн радысла, кыдз мӧдас менсьым козин мерайтны, кыдз матыстчас ме дінӧ выль паськӧмнас да окыштас.
Ог тӧд, кутшӧм ногӧн сылӧн батьыс, Кулик, тӧдмалӧма ставсӧ; воис старик видзӧдлыны ми вылӧ, да кыдзи тай бӧрддзис!..
Да ӧд радысла бӧрддзис, а ті мый думайтінныд?
Ми Куликлы козинъяс сетім.
Матрена сылы, сьӧлӧмшӧрӧй, ачыс витаӧс сетіс бӧрыннас, а батьыс Матреналы кыдзи кок улас уськӧдчас — сэтшӧм чуднӧй!
Татшӧм ногӧн ми тӧлысь вит олім, а ме эськӧ сӧгласитчи сыкӧд и нэм чӧж тадз овны, да сідз нин сиӧма меным ӧкаяннӧй судьбаыд!
Пётр Петрович ланьтіс.
— Мый нӧ лои сэтшӧмыс? — юалі ме сылысь.
Сійӧ макнитіс кинас.
— Ставыс чӧрту муніс.
Ме жӧ сійӧс и вошті.
Матренушка менам вывті радейтліс корадоддьын гуляйтыштны, и ачыс вӧлі веськӧдлӧ; пасьталас ассьыс пасьсӧ, торжковскӧй вурӧм кепысь да сӧмын горӧдлывлӧ.
Гуляйтлім ми пыр рытын, медым, тӧданныд, кодкӧ эз паныдась.
Со, ӧтчыд кыдзкӧ пуксис лун сэтшӧм, тӧданныд, мича: кӧдзыд, сэзь, тӧв абу...
Ми и мӧдӧдчим.
Матрена босьтіс вӧжжи.
Со, ме и видзӧда, кытчӧ сійӧ веськӧдас вӧвъяссӧ?
Оз жӧ ӧд Кукуевкаӧ, аслас барыня сиктӧ?
Збыль, Кукуевкаӧ.
Ме сылы и шуа: «Йӧюк, кытчӧ тэ мунан?»
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ пельпом вывтіыс да серӧктіс.
Лэдз пӧ куражитчыштны.
А! — думышті ме: — мый лоӧ ло!..
Господскӧй керка дінті лӧсьыд ӧд гӧнитны?
Лӧсьыд ӧд — висьталӧй асьныд?
Со, ми и гӧнитам.
Иноходец менам сідзи и лэбӧ, пристяжнӧйяс дзикӧдз, шуа тіянлы, ышмисны, — со нин и кукуевскӧй вичко тыдалӧ; видзӧдам, туй кузя кыссьӧ важ турунвиж юрадодь и лакей бӧрладорас дзирвидзӧ...
Барыня, барыня локтӧ!
Ме повзикодь, а Матренаыдтӧ кыдз кучкас вӧжжинас вӧвъясыдлы да кыдз тӧвзьыштас веськыда юрадодь вылад!
Кучер, сійӧсӧ, гӧгӧрвоанныд, аддзӧ: лэбӧ паныд — Алхимерэс кутшӧмкӧ, — кӧсйис, тӧданныд, кежыштны, да крута босьтіс да толаӧ юрадодьтӧ и пӧрӧдіс.
Стеклӧ жугалі — барыня горзӧ: «Ой, ой, ой!
Ой, ой, ой!»
Компаньонкаыс чирзӧ: «Кут, кут!»
А ми навыскок на дінті.
Гӧнитам ми, а ме думайта: омӧль лоӧ, весьшӧрӧ ме лэдзи сійӧс Кукуевкаӧ мунны.
Мый эськӧ ті думайтанныд?
Тӧдӧма ӧд барыняыд Матренаӧс да и менӧ тӧдӧма, пӧрысь выжывыд, да норасьӧма: менам пӧ пышъялысь ныв дворянин Каратаев ордын олӧ, да сэк жӧ и благодарность, кыдз колӧ, предъявитӧма.
Видзӧда, локтӧ ме ордӧ исправник, а исправникыссӧ вӧлі менам тӧдса морт, Степан Сергеич Кузовкин, бур морт; но веськыда кӧ шуны, збыльысь абу бур морт.
Со, локтӧ и шуӧ: «Сідзи и сідз пӧ, Пётр Петрович, — кыдз нӧ ті тайӧ тадз?..
Мыж ыджыд, и законъяс та йылысь гӧгӧрвоанаӧсь».
Ме шуа сылы: «Но, та йылысь ми, дерт, тіянкӧд, варовитыштам, а со, он-ӧ кӧсйӧ сёйыштны мыйкӧ туй бӧрад?»
Сёйыштнытӧ сійӧ сӧгласитчис, но шуӧ: «Правосудие корӧ, Пётр Петрович, асьныд артыштӧй».
— «Сійӧ, дерт, правосудие, — шуа ме: — сійӧ, дерт... а ме со кывлі, тіян эм воронӧй вӧв, сідзкӧ, ті онӧ-ӧ окотитӧй вежсьыны менам Лампурдосӧн?..
А ныв Матрена Фёдорова менам абу».
— «Но, — шуӧ сійӧ: — Пётр Петрович, нылыдтӧ тіян ордын, ми ӧд ог Швейцарияын олӧй... а Лампурдос вылӧ вӧлӧн вежсьыны позьӧ; позьӧ, пӧжалуй, сійӧс и сідз босьтны».
Но, тайӧпӧрйӧ ме кыдзкӧ сыысь мынтӧдчи.
Но пӧрысь барыня мӧдіс возитчыны важ дорсьыс ёнджыка: «Дас сюрс, — шуӧ, — ог жалит».
Тӧданныд-ӧ, сылы, ме вылӧ видзӧдігӧн, друг воӧма юрас гӧтравны менӧ аслас турунвиж компаньонкаыс вылӧ, — тайӧс ме бӧрыннас тӧдмалі: сы вӧсна сійӧ сэтшӧмасӧ и скӧрмис.
Мыйсӧ сӧмын тайӧ барыняясыд оз думыштны!..
Гажтӧмысла, тыдалӧ.
Лёк меным лои: и деньгатӧ ме эг жалит, и Матренатӧ дзеблалі, — нет!
Пикӧ воштісны менӧ, быттьӧ кӧчӧс йӧршитісны.
Уджйӧзӧ вӧйи, здоровьеӧс вошті...
Со, куйла ӧтчыд войын аслам вольпась вылын да думайта: «Господьӧ енмӧ, мый вӧсна терпита?
Мый нӧ меным вӧчны, ог кӧ вермы ме вунӧдны сійӧс?
Но, ог вермы, да и сӧмын!»
Дзурс пырис ме дінӧ комнатаӧ Матрена.
Тайӧ кад кежлас ме дзеблі сійӧс хуторӧ, верст кык сайӧ аслам гортсянь.
Ме повзи.
«Мый?
Али тэнӧ и сэсь аддзисны?»
— «Эз, Пётр Петрович, — шуӧ сійӧ: — некод менӧ оз дӧзмӧд Бубновын; да дыр-ӧ тадз нюжалас?
Сьӧлӧмӧй менам, — шуӧ, — потӧ, Пётр Петрович; ті меным жальӧсь, менам мусаӧй; нэм ог вунӧд тіянсьыныд меліалӧмтӧ, Пётр Петрович, а ӧні локті прӧститчыны тіянкӧд».
— «Мый тэ, мый тэ, йӧй?..
Кыдзи прӧститчыны?
Кыдзи прӧститчыны?»
— «А сідз... муна да ачымӧс и выдайта».
— «Да ме тэнӧ, йӧйӧс, чардакӧ игнала...
Али тэ воштыны менӧ кӧсъян?
Косьтыны-вины кӧсъян, али мый?»
Чӧв олӧ ныв да видзӧдӧ джоджӧ.
«Но, висьтав жӧ, висьтав!»
— «Ог кӧсйы сэсся тіянӧс беспокоитны, Пётр Петрович».
Но, мун, тӧлкуйт сыкӧд...
«Да тӧдан-ӧ тэ, йӧюк, тӧдан-ӧ тэ, йӧюк...»
И Пётр Петрович шога бӧрддзис.
— Но, мый ті чайтанныд? — водзӧ висьталіс сійӧ, пызанӧ кулакнас кучкӧм бӧрын да синкымъяссӧ букыштны зілигмоз, сэки синваыс пыр на визувтіс сы пӧсялӧм банъяс кузя. — Выдайтіс ӧд асьсӧ нылыд — муніс да и выдайтіс асьсӧ...
— Вӧвъяс дасьӧсь! — торжественнӧя горӧдіс смотритель комнатаӧ пыригмоз.
Ми кыкнанным чеччим.
— Мый нӧ водзӧ лои Матренакӧд? — юалі ме.
Каратаев макнитіс кинас.
Каратаевкӧд паныдасьлӧмсянь во мысти удайтчис меным волыны Москваӧ.
Ӧтчыд кыдзкӧ, ӧбедӧдз, пыри ме кофейнӧйӧ, коді вӧлі Охотнӧй ряд сайын, — оригинальнӧй московскӧй кофейнӧй.
Бильярднӧйын лайкъялысь тшын пыр вуджрасисны гӧрдӧдӧм чужӧмъяс, усъяс, юрсияс, важ модаа венгеркаяс да дзик выль паськӧмъяс.
Омӧлик старикъяс лёкиник сертукаӧсь лыддисны роч газетаяс.
Прислуга пелька шуркъяліс подносъясӧн, турунвиж ковёръяс вылӧ небыдика тувччалігтырйи.
Купечьяс мыйвынсьыс зэвтчӧмӧн юисны чай.
Друг бильярднӧйысь петіс неуна лёзьнитчӧм юрсиа да кок йылас абу дзик зумыда сулалысь морт.
Сійӧ сюйис кияссӧ зептас, лэдзис юрсӧ да гӧгӧрвотӧм синмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— Ба, ба, ба!
Пётр Петрович!..
Кыдз оланныд?
Пётр Петрович тӧкӧтьӧ эз уськӧдчы меным сьылі вылӧ да кыскис менӧ, неуна довъялігтырйи, ичӧтик торъя комнатаӧ.
— Со тані — шуаліс сійӧ, тӧждысьӧмӧн менӧ креслӧӧ пуксьӧдігмоз: — тані тіянлы лӧсьыд лоӧ.
Эй, сур!
Эн сур, шампанскӧй!
Но, веськыда шуны, эг виччысь, эг виччысь...
Важӧн-ӧ?
Дыр-ӧ кежлӧ?
Со, енмыс вайис, кыдз шусьӧ, тайӧсӧ...
— Да, помнитанныд...
— Кыдз нӧ ог помнит, кыдз нӧ ог помнит, — тэрмасьӧмӧн торкис сійӧ менӧ: — важ вӧвлӧмтор... важ вӧвлӧмтор...
— Но, мый ті тані вӧчлывланныд, любезнӧй Пётр Петрович?
— Ола, кыдз изволитанныд аддзыны.
Олӧм тані бур, войтыр тані бурӧсь.
Тані ме успокоитчи.
И сійӧ ышловзис да лэптіс синъяссӧ вывлань.
— Служитанныд?
— Ог, ог на служит, а думайта регыд инасьны.
Да мый службаыд?..
Войтыр — со медсяыс.
Кутшӧм войтыркӧд ме тані тӧдмаси!..
Пырис зон, вайис сьӧд поднос вылын шампанскӧй.
— Со, и тайӧ бур морт...
Збыль ӧд, Вася, тэ бур морт?
Тэ здоровье вӧсна!
Зон сулыштіс, приличнӧя юрнас пыркнитіс, нюмъёвтіс да петіс.
— Да, войтыр тані бурӧсь, — водзӧ висьталіс Пётр Петрович: — сьӧлӧмаӧсь, чувствоаӧсь...
Колӧкӧ, ме тіянӧс тӧдмӧда?
Сэтшӧм славнӧй йӧз...
Найӧ ставныс лоӧны тіянлы радӧсь.
Ме висьтала...
Бобров кулі, со шогыс.
— Кутшӧм Бобров?
— Сергей Бобров.
Авъя морт вӧлі; овны ас ордас лэдзліс менӧ, невежаӧс, степсаӧс.
И Горностаев Пантелей кулі.
Ставыс куліны, ставыс!
— Ті пыр Москваын олінныд?
Эн ветлӧ сиктаныд?
— Сиктӧ... менсьым сикт вузалісны.
— Вузалісны?
— Аукционсянь...
Со, весьшӧрӧ ті эн ньӧбӧй!
— Мыйӧн нӧ ті мӧданныд овны, Пётр Петрович?
— А тшыгла ог кув, ен сетас!
Деньга оз ло, ёртъяс лоӧны.
Да мый деньгаыд? — Тшаква!
Зарниыд — тшаква!
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ, гудйыштіс зепсӧ кинас да петкӧдліс меным кипыдӧс вылас кык дас вит ура да дас ура.
— Мый тайӧ?
Ӧд тшаква?
(И деньгаяс лэбисны джоджӧ.)
А ті лучше висьталӧй меным, лыддьылінныд-ӧ ті Полежаевлысь?
— Лыддьылі.
— Аддзылінныд-ӧ Мочаловӧс Гамлетысь?
— Эг, эг аддзыв.
— Эн аддзылӧ, эн аддзылӧ...
(И Каратаевлӧн чужӧмыс кельдӧдіс, синъясыс мӧдісны котравны.
Сійӧ бергӧдчис; сылӧн вомдоръясыс кутісны омӧлика тракйысьны.)
— Унмовсьны, унмовсьны! — нурбыльтіс сійӧ уна пӧв.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — заводитлі ме; но сійӧ сьӧлӧмсяньыс висьталіс водзӧ:
И сійӧ лэдзис юрсӧ пызан вылӧ.
Сійӧ мӧдіс мыктавны да кежласьны-сорласьны.
— «И тӧлысь мысти!» — шуис сійӧ выль вынӧн:
Сійӧ матыстіс вомдорас шампанскӧй рюмка, но винасӧ эз ю да водзӧ висьталіс:
Каратаев уськӧдіс рюмкасӧ да кутчысис аслас юрӧ.
Мем кажитчис, мый ме сійӧс гӧгӧрвои.
— Но, дак мый, — шуис сійӧ медбӧрти: — коді важсӧ казьтыштас, сылысь синсӧ перйыны...
Абу ӧмӧй сідз?
(И сійӧ серӧктіс.)
— Ті здоровье вӧсна!
— Ті кольччаныд Москваӧ? — юалі ме сылысь.
— Кула Москваын!
— Каратаев! — кыліс орчча комнатасянь. — Каратаев, кӧні тэ?
Лок татчӧ, любезнӧй морт!
— Менӧ корӧны, — шуис сійӧ места вывсьыс сьӧкыда кыпӧдчигмоз. — Прӧщайтлӧ; пыравлӧй ме ордӧ, верманныд кӧ, ме ола ***.
Но мӧд луннас жӧ, нинӧм тӧдтӧг, мем лои мунны Москваысь и сэсся эг нин аддзысьлы Пётр Петрович Каратаевкӧд.
{Уайлд Оскар (комиӧдіс И. Осипов) @ Преданнӧй друг @ беллетристика @ Оскар Уайльд. Преданнӧй друг @ 1939 @}
Уайлд Оскар. ПРЕДАННӦЙ ДРУГ
Ӧтчыд асылын пӧрысь Вавурдысь мыччис юрсӧ аслас позйысь.
Сылӧн вӧліны сикӧтш моль кодь югъялан синъяс да чорыд руд усъяс, а бӧжыс ёна мунӧ вӧлі сьӧд резина шнур вылӧ.
Посньыдик виж канарейкаяс кодь уткапиян плавъялісны пруд кузя, а налӧн дзик еджыд югыд-гӧрд лапаяса мамыс зілис велӧдны найӧс, кыдз колӧ сулавны ваын увлань юрӧн.
— Тіянӧс некор оз примитны бур обществоӧ, ті кӧ он велалӧй сулавны юр выланыд, — шуаліс сійӧ да кадысь кадӧ петкӧдліс налы, кыдз тайӧ вӧчсьӧ.
Но уткапиян весиг эз видзӧдны сы вылӧ.
Найӧ вӧліны сэтшӧм на ичӧтӧсь, мый ньӧти на эз гӧгӧрвоны, мый лоӧ бур обществоыс.
— Кутшӧм кывзысьтӧм челядь! — горӧдіс Вавурдысь. — Збыльысь найӧ сулалӧны сӧмын сы дон, медым вӧйтны найӧс.
— Ньӧти абу сідз, — паныд шуис Утка. — Быд уджын заводитчӧмыс сьӧкыд, и оз вермы лоны пом мам-бать терпеньелы.
— Ах, ме нинӧмсӧ ог гӧгӧрво мам чувствояссьыд, — шуис Вавурдысь, — ме абу семейнӧй морт.
Верӧс сайын ме некор эг вӧвлы, да ог и думайт петны.
Дерт, радейтчӧмыдлӧн эмӧсь аслас бурторъяс, но дружба ёна вылынджык.
Збыльысь ме нинӧм ог тӧд свет вылысь преданнӧй дружбаысь вылынджыкӧс да бурджыкӧс.
— А висьтав, пӧжалуйста, кыдз колӧ гӧгӧрвоны тэ ногӧн преданнӧй друглысь обязанностьяссӧ? — юаліс турунвиж Коноплянка, коді пукалӧ вӧлі матыс бадь йылын да кывзіс став тайӧ сёрнисӧ.
— Вот именнӧ!
Меным сідз жӧ окота эськӧ вӧлі тӧдны тайӧс, — шуис Утка да муніс пруд мӧдар помас, сувтіс сэні юр вылас, мед нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлыны аслас пияныслы бур пример.
— Кутшӧм сямтӧм юалӧм! — горӧдіс Вавурдысь. — Тӧдӧмысь, ме эськӧ требуйті аслам преданнӧй другсянь, мед сійӧ вӧлі меным предан.
— А мый эськӧ тэ ассяньыд сетін сылы та пыдди? — юаліс ичӧтик лэбач, эзысь рӧма вож вылын качайтчӧмӧн да дзоляник бордъяснас ӧвтчӧмӧн.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, — вочавидзис Вавурдысь.
— Энлы, та йылысь ме висьтала тіянлы неыджыд история, — шуис Коноплянка.
— Тайӧ историяыс ме йылысь? — юаліс Вавурдысь. — Ме йылысь кӧ, ме кута кывзыны: ме зэв ёна радейта лоны героиняӧн.
— Тайӧ историясӧ позьӧ и тэ дінӧ ладмӧдны, — вочавидзис Коноплянка, лэбзис, пуксис берег вылӧ да пондіс сійӧ висьтавлыны преданнӧй друг йылысь история.
— Оліс-выліс коркӧ тані, — заводитіс Коноплянка, — Ганс нима зэв шань детинка.
— Тайӧ мортыс вӧлі замечательнӧй? — юаліс Вавурдысь.
— Эз, — вочавидзис Коноплянка, — меным кажитчӧ, сійӧ нинӧмӧн ёнасӧ эз торъявлы, аслас бур сьӧлӧмнас да гӧгрӧс, гажа чужӧмнас кындзи.
Оліс сійӧ дзик ӧтнас аслас дзоляник керкаын да лун-лун уджаліс аслас садйын.
Матігӧгӧрас эз вӧвлы сэтшӧм мича садйыс.
Сэні быдмисны и турецкӧй гвоздика, и левкой, и бель де жур.
Вӧліны сэн гӧрд розаяс, и вижъяс, и лиловӧйяс, и зарни рӧма крокусъяс, и пемыд да еджыд фиалкаяс.
Колокольчикъяс, луговӧй сердечник, душица и дикӧй базилик, ирисъяс и первинка, златоцвет и гӧрд гвоздика дзоридзалісны быдӧн аслас чередӧн.
Вежсьылісны тӧлысьяс, и сідзӧн ӧти дзоридзьяс босьтлісны местасӧ мӧдъяслысь, и сэні век вӧлі лӧсьыд видзӧдны синмыдлы, и век ӧвтіс лӧсьыд дукъясӧн, кодъясӧн позьӧ чӧсмасьны.
Дзоляник Ганслӧн вӧліны зэв уна ёрт, но медся преданнӧйӧн став письыс вӧлі ыджыд Гью, Мельник.
Да, озыр Мельник вӧлі сэтшӧма предан дзоляник Ганслы, мый сад дорті мунігӧн сійӧ некор эз вунӧдлы нюжӧдчывны забор вомӧн да нетшкыны букет тыр дзоридзьяс, либӧ моздортыр чӧскыд дука турунъяс, либӧ тыртны зепъяссӧ сливаясӧн да вишняясӧн, кор воліс вотӧсъяслӧн воан кад.
— Настоящӧй другъясыдлӧн ставыс колӧ лоны ӧтувъя, — шулывліс Мельник, а дзоляник Ганс нюмъяліс да довкнитліс юрнас: сійӧ ёна гордитчис сійӧн, мый сылӧн эм татшӧм благороднӧй друг.
Суседъясыс мукӧддырйи шензьылісны, мый озыр Мельник некор нинӧмӧн оз мынты водзӧссӧ Ганслы, кӧть сылӧн чӧжсьӧма мельнича вылас сё мешӧк пызь и вӧлі квайт лысьтан мӧс да ыджыд табун небыд гӧна ыжъяс.
Но дзоляник Ганс эз думыштчывлы татшӧм вопросъяс вылын, и нинӧм эз кажитчыв сылы сэтшӧм ёна, кыдзи кывзыны сійӧ лӧсьыдсьыс-лӧсьыд речьяссӧ, кодъясӧс висьтавліс Мельник настоящӧй дружба йылысь, самоотвержение йылысь.
Сідз, дзоляник Ганс уджаліс аслас садйын.
Тулысын, гожӧмын и арын сійӧ вӧлі тырвыйӧ шуда.
Но кор воліс тӧв да сылӧн эз вӧвны дзоридзьяс да плодъяс, кодъясӧс сійӧ вермис эськӧ нуны рынок вылӧ, сылы лоліс терпитны и кӧдзыд и тшыгъялӧм, дай тшӧкыда сійӧ водліс вольпасьӧ ужинтӧг, не лыддьыны кӧ некымын косьтӧм груша да чорыд ӧрешкияс.
Сэтчӧ жӧ тӧвнас сійӧ вӧлі дзик ӧтнас, ас кежас, сы вӧсна, мый Мельник ньӧтчыд эз волыв сы ордӧ тӧлын.
— Оз позь меным ветлыны дзоля Ганс дінӧ, кытчӧдз оз быр лымйыс, — тшӧкыда шулывліс Мельник аслас гӧтырыслы, — ӧд кор мортыдлы сьӧкыд овнысӧ, сійӧс бурджык кольны спокойын да не дӧзмӧдны сійӧс аслад волывлӧмъясӧн.
Татшӧм менам видзӧдлас дружба вылӧ, и ме чорыда эска аслам правлунӧ.
Нӧрӧвита, кытчӧдз оз во тулыс, и сэки ветла сы дорӧ.
Сійӧ меным сетас ыджыд кӧрзина тыр первоцветъяс, мыйысь сійӧ ачыс лоас сэтшӧм рад.
— Тэ ӧд век тӧждысян мукӧдъяс йылысь, — вочавидзліс гӧтырыс, коді пукаліс креслӧын камин дорын, кӧні яръюгыда ыпъялісны пожӧм песъяс, — збыльысь век тӧждысян мукӧдъяс йылысь.
Веськыда сьӧлӧм вылад овлӧ лӧсьыд, кор кывзан, кыдз тэ тӧлкуйтан дружба йылысь.
Ме чайта, мый поп эськӧ оз куж висьтавлыны татшӧм мича кывъяссӧ, кӧть сійӧ и олӧ куим судта керкаын да новлӧ чалльын зарни чунькытш.
— А оз-ӧ позь корлыны дзоляник Гансӧс миян ордӧ? — юаліс Мельниклысь сылӧн ичӧтджык пиыс. — Коньӧр Гансыдлы кӧ сьӧкыд, ме сета сылы ассьым рок джынйӧс да петкӧдла сылы ассьым еджыд кроликъясӧс.
— Кутшӧм тэ йӧй детинка! — гӧрӧдіс Мельник. — Ме ог тӧд, колӧ-ӧ тэнӧ ыстыны школаӧ.
Тэ сэні, тыдалӧ, нинӧмӧ он велав.
Ӧд Гансыд кӧ локтас татчӧ, миянӧ, сійӧ эськӧ аддзис миянлысь шоныд керканымӧс, миянлысь бур ужиннымӧс, гӧрд вина тыра бӧчканымӧс, сійӧ, пӧжалуй, вежгыны кутас миян вылӧ, а вежгӧмыд — медся лёктор свет вылас и вермас тшыкӧдны любӧй мортӧс.
И ме нин дерт ог лэдз, медым Ганс тшыксяс.
Ме сылӧн друг и век кута сюся видзӧдны, медым сійӧ эз ышты лёкторъяс вылӧ.
Дай сэтчӧ жӧ, Гансыд кӧ воас татчӧ, сійӧ, пӧжалуй, корас менсьым водзӧсавны неуна пызь, а ме тайӧс некыдз ог вермы вӧчны.
Пызьыд ӧтитор, а дружба — мӧд, сорлавны найӧс оз позь.
Ӧд и кывъясыс тайӧ гижсьӧны разнӧй ног и лоӧны дзик ӧткодявны позьтӧмторъясӧн.
Тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
— Кутшӧм лӧсьыда тэ висьтавлан, — шуис Мельниклӧн гӧтырыс да кисьтіс аслас ыджыд кружкаӧ шоныд эль. — Збыльысь, ме муртса эг унмовсь.
Дзик быттьӧ вичкоын.
— Унаӧн вӧчӧны бур делаяс, — вочавидзис Мельник, — но бура сёрнитны кужӧны оз унаӧн.
Кужны сёрнитны ёна сьӧкыдджык, а та вӧсна и ёна важнӧйджык.
И сійӧ стрӧга видзӧдліс аслас ичӧтик пиыс вылӧ, кодлы сэтшӧм яндзим лои ас вӧснаыс, мый сійӧ лэдзис юрсӧ, гӧрдӧдіс да синваыс мӧдіс войтавны веськыда чаяс.
Но сійӧ ӧд зэв на ичӧт вӧлі, и тіянлы колӧ прӧститны сійӧс.
— Тайӧн и помасьӧ тэнад историяыд? — юаліс Вавурдысь.
— Оз, — вочавидзис Коноплянка, — тайӧ сӧмын заводитчӧмыс.
— Ті, сідз кӧ, дзикӧдз кольӧмныд ас кадсьыд, — пасйис Вавурдысь, — ӧнія кадся быд прамӧйджык мойдысь заводитӧ помсяньыс, сэсся вуджӧ заводитчӧмас, а помалӧ шӧрнас.
Тайӧ выль способ.
Ме ставсӧ тайӧс кывлі тайӧ лунъясӧ ӧтик критиклысь, коді гуляйтіс тані пруд гӧгӧрын кутшӧмкӧ морткӧд.
Сійӧ дыр тӧлкуйтіс тайӧ тема вылас, и ме уверен, мый сійӧ прав: ӧд сылӧн вӧліны лӧз ӧчки да и юрыс кушмӧма; и том мортыс кӧ вӧлі вӧчас сылы кутшӧмкӧ замечание, сійӧ пыр жӧ вочавидзліс: «Фу!»
Но бурджык лоӧ, вай висьталӧй водзӧ ассьыныд историятӧ.
Меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ Мельникыс.
Ме ачым чукйӧн тырӧма бур чувствоясӧн да зэв ёна симпатизируйта Мельниклы.
— Ладнӧ, — шуис Коноплянка, чеччаліс то ӧтик вож вылӧ, то мӧд вылӧ. — Но кыдз сӧмын тӧлыс колис да первоцвет заводитіс паськӧдавны ассьыс кельыдвиж звездочкаяссӧ, Мельник висьталіс гӧтырыслы, мый сійӧ ӧні ветлас видлыны Гансӧс.
— Тэнад зарни сьӧлӧмыд! — горӧдіс гӧтырыс. — Тэ век думайтан мукӧдъяс йылысь.
Смотри, эн вунӧд босьтны сьӧрсьыд кӧрзина вайны дзоридзьястӧ.
Кыз кӧрт чептӧн Мельник кӧрталіс ветранка-мельничалысь бордъяссӧ и лэччис мыльк вывсянь, киас нуис тыртӧм кӧрзина.
— Видза олан, дзоля Ганс, — шуис Мельник.
— Видза олан, — вочавидзис дзоля Ганс аслас зыр вылӧ мыджсьӧмӧн да паськыда нюмъяліс.
— Но, кыдз тэ коллин тӧвсӧ? — юаліс Мельник.
— Тайӧ зэв бур, — горӧдіс дзоля Ганс, — мый тэ юасян менсьым та йылысь! — Веськыда кӧ шуны, мукӧддырйи меным вӧлі зэв дзескыд.
Но со воис тулыс.
Ӧні ме дзик шуда, да и менам дзоридзьяслы лӧсьыд.
А ми тӧвнас тшӧкыдакодь казьтывлім тэ йылысь, Ганс, — шуис Мельник, — и думайтім сы йылысь, кыдз тэ олан.
— Тайӧ зэв бур тіянсянь, — вочавидзис Ганс. — А ме нин повны заводитлі, эн-ӧ мися вунӧдӧй ті менӧ.
— Тэ менӧ шензьӧдан Ганс, — шуис Мельник. — Ёртъястӧ оз вунӧдлыны.
Вот тайӧн сійӧ и бур.
Но пола, мый тэ он гӧгӧрво олӧмлысь став поэзиясӧ.
Ок, кутшӧм мичаӧсь тэнад первоцветъясыд!
— Найӧ збыльысь зэв мичаӧсь, сӧгласитчис Ганс, — и тайӧ веськыда менам шуд, мый найӧ быдмӧны сэтшӧм уна.
Ме нуа найӧс рынок вылӧ да вузала бургомистр нывлы, а босьтӧм сьӧм вылас ме бӧр вешта тачкаӧс.
— Вештан тачка?
Неужели тэ кӧсъян тайӧн шуны, мый тэ сійӧс заложитін?
Кутшӧм жӧ тэ глупость вӧчӧмыд!
— Да, делӧыс сыын, — вочавидзис Ганс, — мый меным быть лоис сідз вӧчны.
Тӧдан ӧд тайӧ тӧлыс зэв сьӧкыд вӧлі меным, и менам тшӧкыда эз вӧвлы весиг грӧш, мед ньӧбны аслым нянь.
Та вӧсна ме первой заложиті эзысь кизьяс аслам празнишнӧй курткаысь, сэсся заложиті эзысь цепочка, сэсся и ассьым ыджыд трубкаӧс и, медбӧрын, заложиті тачкаӧс.
Но ӧні ме найӧс ставсӧ бӧр вешта.
— Ганс, — шуис Мельник, — ме пӧдарита тэныд ассьым тачкаӧс, збыль кӧ шуны, сійӧ абу дзик тыр пӧрядокын.
Сылӧн оз тырмы, кажитчӧ, ӧти бокыс дай кӧлеса паличьяснас мыйкӧ абу ладнӧ, но кӧть мед мый, а ме пӧдарита сійӧс тэныд.
Ме тӧда, мый тайӧ месянь зэв ыджыд бур вӧчӧм, и унаӧн кутасны шуны, мый ме йӧйтала сійӧс пӧдаритӧмнад, но ме абу мукӧдъяс кодь.
Ме думайта, мый великодушиеыд эм дружбалӧн подув, а сэтчӧ жӧ нӧшта колӧ содтыны: ме ньӧби аслым выль тачка.
Да тэ ӧні верман не тӧждысьны.
Ме пӧдарита тэд ассьым тачкаӧс.
— Да, тайӧ великодушнӧй поступок тіянсянь, — шуис дзоля Ганс, сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс сідзи и пондіс ӧзйыны нимкодьысла. — Меным зэв кокни лоас дзоньтыны сійӧс, менам эм дӧска.
— Дӧска! — горӧдіс Мельник. — Тайӧ буретш сійӧ, мый колӧ менам амбар вевт дзоньтыны.
Амбар вевтын менам эм ыджыд розь, ме кӧ сійӧс ог дзоньты, став няньӧй менам ульсалас.
Бур, мый тэ казьтыштін сы йылысь.
Веськыда сьӧлӧмыд радлӧ, кыдз ӧти бур делӧ чужтӧ мӧд бур делӧ вӧчӧм.
Ме пӧдариті тэныд ассьым тачкаӧс, а тэ ӧні пӧдаритан меным ассьыд дӧскатӧ.
Збыль кӧ шуны, тачка сулалӧ ёна донаджык дӧска дорсьыд, но настоящӧй дружба дырйи татшӧм торъястӧ оз казявны.
Судзӧд вай сійӧс, пӧжалуйста, ӧні жӧ, и ме талунсянь жӧ босьтча аслам амбар дінӧ.
— Дерт пӧдарита! — горӧдіс Ганс, пырысь-пыр котӧртіс сараяс и петкӧдіс сэтысь дӧска.
— Но, дӧскаыд тай абу ыджыд, — шуис Мельник дӧскасӧ видлалігӧн.
Пола, мый, кор ме дзоньта ассьым амбар вевтӧс, таысь вывті этша коляс тачкатӧ дзоньтӧм вылӧ.
Но, тайӧ, дерт, абу нин менам мыж.
А ӧні, ме кӧ нин пӧдариті тэныд ассьым тачкаӧс, ме тӧда, мый тэныд сы пыдди окота лоӧ сетны меным унджык дзоридз.
Со кӧрзинаыс, тырт сійӧс чукйӧн.
— Чукйӧн? — юаліс Ганс неуна жугыльмыштӧмӧн.
Тайӧ вӧлі вель ыджыд кӧрзина; сійӧс кӧ тыртны чукйӧн, то рынок вылӧ нуны нинӧм нин оз коль; а сылы зэв вӧлі окота вештыны ассьыс эзысь кизьяссӧ.
— Но, тӧдан, — воча шыасис Мельник, — ме кӧ нин пӧдариті тэныд тачка, ме эг думайтлы, мый корны тэнсьыд кутшӧмкӧ дзоридзьяс лоас нин вывті унатор.
Меным кажитчис, мый настоящӧй дружбаын оз овлы некутшӧм эгоизм.
— Менам дона друг, менам медбур друг! — горӧдіс дзоля Ганс.
Ме радпырысь сета тэныд став дзоридзьясӧс аслам садйысь.
Тэсянь ме йылысь бура думайтӧмыс меным ёна донаджык кутшӧмкӧ эзысь кизьяс дорысь.
И сійӧ котӧртіс да нетшкис ассьыс дивӧ кодь мича став первоцветъяссӧ да чукйӧн тэчис Мельник кӧрзинаӧ.
— Мӧдысь аддзысьлытӧдз, дзоля Ганс, — шуис Мельник да мӧдӧдчис гортланьыс чой йылӧ, пельпом вылас нуис дӧска, киас кӧрзина.
— Мӧдысь аддзысьлытӧдз, — вочавидзис дзоля Ганс да гажапырысь пондіс водзӧ уджавны: сійӧ вӧлі сэтшӧм рад тачка сетны кӧсйысьӧмысь.
Аскинас сійӧ аслас кильчӧ весьтын лӧсьӧдалӧ вӧлі кӧвъяс гартчысь жимолостьлы; и друг сійӧ кыліс туй вывсянь Мельниклысь гӧлӧс.
Сэки сійӧ лэччис пос кузя увлань, котӧртіс садйӧ да видзӧдліс стена вомӧныс.
Сэні, улын, сулаліс Мельник, мыш вылас сылӧн вӧлі зэв ыджыд пызь мешӧк.
— Дона Ганс, — шуис Мельник, — нуышт, пӧжалуйста, тайӧ пызь мешӧксӧ рынок вылӧ меным.
— Зэв жаль, — вочавидзис Ганс, — но ме талун сэтшӧма ог эшты.
Меным колӧ крепитны став гартчысь быдмӧгъяссӧ, киськавны став дзоридзьяс дай нетшкыны ёг турунъяс.
— Вот кыдз, — шуис Мельник, — а меным кажитчӧ, мый ме кӧ нин кӧсйыси тэныд пӧдаритны тачка, то тэ он дружескӧя вӧч, кор ӧткажитчан.
— О, эн сёрнит тадз! — горӧдіс дзоля Ганс. — Ме нинӧм вылӧ свет вылас эг кӧсйы эськӧ вӧчны недружескӧя.
Тэрыба шляпаасьӧм бӧрын, дзоля Ганс восьлаліс нин карлань, пельпом вылас кыскис зэв ыджыд пызь мешӧк.
Луныс вӧлі зэв жар, туйыс зэв буса, и квайтӧд верстӧвӧй столб дорӧ вотӧдз на Ганс сэтшӧма мудзис, мый лоис пуксьывны да шойччыштны.
Но век жӧ сійӧ сьӧлӧмнас усьтӧг муніс водзӧ и дырӧн воис рынок вылӧдз.
Сэні недыр олыштӧм бӧрын, сійӧ вузаліс пызь мешӧксӧ зэв бур донысь да пыр жӧ бӧр петіс туйӧ; сійӧ поліс сёрмыны, мед эськӧ не паныдасьны кутшӧмкӧ рӧзбойниккӧд.
«Сьӧкыд жӧ вӧлі тайӧ луныс, — мӧвпыштіс Ганс вольпасьӧ водігӧн, но век жӧ ме рад, мый эг ӧткажит Мельниклы.
Ӧд сійӧ — менам медбур друг, да и сэтчӧ жӧ меным кӧсйысис пӧдаритны ассьыс тачкасӧ».
Мӧд луннас, асылын, Мельник воис пӧлучитны пызьысь сьӧм, но дзоля Ганс вӧлі сэтшӧма мудзӧма, мый куйліс на вольпасьын.
— Но, дыш жӧ тэ вӧлӧмыд, веськыда кӧ шуны, — шуис Мельник. — Збыль, пыдди кӧ пуктыны, мый ме лӧсьӧдча пӧдаритны тэныд ассьым тачкаӧс, тэ, меным кажитчӧ, вермин эськӧ уджавны зільджыка.
Дышӧдчӧмыд — ыджыд лёктор, и ме, дерт, ог вермы терпитны, медым кодкӧ меным другъяс пӧвсысь вӧлі бездельник либӧ дыш.
Тэ эн ӧбижайтчы, мый ме зэв нин веськыда сёрнита тэкӧд.
Тӧдӧмысь, меным эськӧ и юрӧ эз волы тадз сёрнитны, ме кӧ эг вӧв тэнад другӧн.
Но мый эськӧ вӧлі дружбаад бурыс, ми кӧ некоднаным эг вермӧ шуны мӧда-мӧдлы синмӧ сы йылысь, мый йылысь думайтам?
Быд морт вермас шуавны быдсикас лӧсьыдторъяс, леститчанторъяс, но настоящӧй другыд век висьталӧ кажитчытӧмторъяс и оз пов ӧбидитны ассьыс другсӧ.
Сійӧ кӧ збыльысь настоящӧй друг, сійӧ, дерт, бурджыкӧн лыддяс вӧчны тадз, гӧгӧрвоас, мый татшӧм ногӧн сійӧ вайӧ пӧльза.
— Энӧ скӧралӧй, — шуис дзоля Ганс, синъяссӧ тілиг да узьлан колпаксӧ пӧрччиг, — но ме сэтшӧма тӧрыт мудзи, мый меным окота вӧлі туплясьыштны неуна вольпасьын да кывзыштны лэбачьяслысь сьылӧм.
Ме, тӧдан кӧ, век бурджыка уджала сы бӧрын, кор кывзышта лэбачьяслысь сьылӧмсӧ.
— Мый нӧ, тадз кӧ, ме зэв рад, — шуис Мельник да тапкыштіс Гансӧс мышку кузяыс, — ме ӧд локті корны тэнӧ мельничаӧ, кыдз сӧмын тэ сувтан да дзоньтыштны менам амбарлысь вевтсӧ.
Коньӧр Ганслы зэв вӧлі окота уджыштны аслас садйын, сы вӧсна, мый сійӧ коймӧд сутки нин эз киськавлы ассьыс дзоридзьяссӧ, но сылы эз вӧв лӧсьыд ӧткажитны Мельниклы — ӧд сійӧ вӧлі сылӧн бур друг.
— Тэ ногӧн, зэв эськӧн оз ло лӧсьыд, ме кӧ шуи тэныд, мый меным некор? — юаліс сійӧ нерешительнӧя да полӧм гӧлӧсӧн.
— Но, дерт жӧ, — вочавидзис Мельник, — ме ог думайт, мый кора тэсянь вывті уна, торъя нин босьтны кӧ тӧд вылӧ, мый ме лӧсьӧдча пӧдаритны тэныд ассьым тачкаӧс.
Но тэ кӧ меным ӧткажитан, ме, дерт, муна и дзоньтала ачым.
— О, некутшӧм ногӧн! — горӧдіс Ганс да пыр жӧ чеччыштіс вольпась вывсьыс и мӧдӧдчис мельничалань.
Сійӧ уджаліс лунтыр, шонді лэччытӧдз, а шонді лэччандорыс Мельник воис видзӧдлыны, кыдз мунӧ сылӧн уджыс.
— Но мый, Ганс, кыдз менам вевт? — горӧдіс сійӧ гажапырысь.
— Тырвыйӧ лои дзоньтӧма, — вочавидзис Ганс да лэччис пос вылысь.
— Некутшӧм удж сэсся абу сэтшӧм ёна сьӧлӧм вылӧ воана, кодӧс ми вӧчам мӧдлы вылӧ, — шуис Мельник.
— Истиннӧй шуд кывзыны, кыдз тэ сёрнитан, — вочавидзис Ганс пуксигмозыс да чышкыштіс кымӧс вывсьыс пӧсьсӧ, — збыль ыджыд шуд.
Сӧмын ме пола, мый менам некор оз лоны татшӧм джуджыд мӧвпъясыд, кыдз тіян.
— О, лоасны, — вочавидзис Мельник. — Колӧ сӧмын ёнджыка зільны.
Ӧнӧдз тэнад вӧлі дружбалӧн сӧмын практикаыс, а коркӧ тӧдмасян и дружба теорияӧн.
— Ті збыль сідзи думайтанныд? — юаліс Ганс.
— Ме та серти ог сомневайтчы, — вочавидзис Мельник, — но, тэ кӧ ӧні дзоньтін амбар вевт менсьым, тэныд бурджык мунны гортад.
Шойччышт бурджыка, ӧд ме кӧсъя, медым аски нуӧдлін менсьым ыжъясӧс гӧраясӧ.
Коньӧр дзоля Ганс поліс мыйкӧ паныд шуны, и аски асывнас, кор Мельник вайӧдіс ассьыс ыжъяссӧ сы керка дорӧ, Ганс мӧдӧдчис ыжъяскӧд гӧраясӧ.
Дзонь лун муніс сы вылӧ, медым нуӧдлыны найӧс сэтчӧ да бӧр вайӧдны, а гортас воӧм бӧрын сійӧ вӧлі сэтшӧма мудзӧма, мый унмовсис веськыда креслӧас, а садьмис сӧмын дзик лун югыднас.
— Вот, вӧлись, ме, медбӧрын, бура колляла лунсӧ аслам садйын, — шуис сійӧ да пыр жӧ босьтчис удж бердӧ.
Сӧмын сылы ньӧти эз удайтчыв уджавны аслас дзоридзьяс дінын.
Сылӧн Мельник другыс пыр ӧтарӧ волывліс да кесйӧдліс уна кад босьтан уджъясӧн, либӧ босьтліс сійӧс сьӧрсьыс отсасьны мельничаын.
Мукӧддырйи дзоля Ганс дзикӧдз усьліс сьӧлӧмнас да поліс, мед эськӧ дзоридзьясыс сылӧн оз думыштны, мый Ганс вунӧдіс найӧс, но сійӧ такӧдліс асьсӧ татшӧм мӧвпӧн, мый Мельник — сылӧн медбур друг.
Сэтчӧ жӧ кӧсйысис пӧдаритны Ганслы тачка, — сійӧ дугдывтӧг дольліс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ, — а тайӧ сысянь вӧлі настоящӧй великодушие.
Тадзи и уджавліс дзоля Ганс Мельниклы, а Мельник висьтавлывліс дружба йылысь быдсикас лӧсьыдторъяс, кодъясӧс Ганс гижлывліс тетрадьӧ, а сэсся лыддьывліс войясын, сы вӧсна, мый сійӧ радейтліс велӧдчыны.
Ӧтчыд войын, кор дзоля Ганс пукаліс аслас камелия дорын, кыліс ӧдзӧсӧ ёна зымнитӧм.
Войыс вӧлі зэв лёк, тӧлыс сэтшӧм страшнӧя омляліс да лӧвтіс керка гӧгӧрын, мый первойсӧ сійӧ чайтіс зыммунӧмсӧ бушков шум пыдди.
Но со, мӧдысь гыммуні, а сэсся коймӧдысь, воддза дорсьыс гораджыка.
— Тыдалӧ, кутшӧмкӧ шудтӧм туйморт, — шуис Ганс да котӧртіс ӧдзӧслань.
Сэн сулаліс Мельник, ӧти киас вӧлі пӧнар, мӧдас ыджыд бедь.
— Дона Ганс! — горӧдіс Мельник — менам ыджыд шог.
Менам ичӧтджык пиӧй уси пос вывсянь да доймис, и ме муна докторла.
Но докторыс олӧ сэтшӧм ылын, а войыс сэтшӧм лёк, мый меным воис юрӧ мӧвп: оз-ӧ бурджык ло ветлыны докторысла ме пыдди тэныд?
Тэ тӧдан, мый ме кӧсъя тэныд пӧдаритны ассьым тачкаӧс, и тайӧ лоас зэв справедливӧйтор, тэ кӧ меным сідз жӧ вӧчан кутшӧмкӧ буртор.
— Тӧдӧмысь! — горӧдіс дзоля Ганс. — Ме зэв ёна донъяла сійӧс, мый ті шыӧдчинныд именнӧ ме дінӧ.
Ме ӧні жӧ муна доктор дінӧ.
Сӧмын вайлы ассьыд пӧнартӧ.
Ӧд войыс сэтшӧм пемыд, ме пола, мед не прӧступитчыны канаваӧ.
— Меным зэв жаль, — вочавидзис Мельник, — но пӧнарыс менам выль, и меным эськӧ вӧлі зэв дӧсаднӧ, мыйкӧ кӧ лоас сыкӧд.
— Но сідз кӧ оз ков, ме кыдзкӧ пӧнартӧгыс верма! — горӧдіс дзоля Ганс.
Сійӧ пасьталіс ассьыс ыджыд пасьсӧ, шоныд гӧрд шапкасӧ, гартыштіс сьылісӧ шарпӧн дай петіс.
Кутшӧм вӧлі страшнӧй бушколыс.
Войыс сулаліс сэтшӧм пемыд, мый дзоля Ганс пӧшти нинӧм эз аддзы, а тӧлыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый Ганс ӧдва ӧшйис кок йылас.
Сӧмын мужествоыс сійӧс эз эновтлы, и куим час мысти сійӧ вӧлисти воис доктор керка дінӧ да пондіс таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
— Коді сэн? — юаліс доктор да мыччис аслас спальня ӧшиньӧд юрсӧ.
— Тайӧ ме, господин доктор, Ичӧт Ганс.
— Мый тэныд колӧ, Ганс?
— Мельниклӧн пиыс усьӧма пос вывсянь да доймӧма, и Мельник корӧ тіянӧс регыдджык воны.
— Ладнӧ, — вочавидзис доктор да тшӧктіс лӧсьӧдны вӧв, вайны ыджыд сапӧгсӧ да пӧнар; сійӧ петіс ывла вылӧ и мӧдӧдчис верзьӧмӧн Мельник керкалань, а Ганс мӧдіс сы бӧрысь подӧн.
Бушколыс сэк ӧддзис пыр ёнджыка и ёнджыка, зэрыс киссис ведра дорысь моз.
Дзоля Ганс эз аддзы, кытчӧ мунны, и эз удит вӧтчыны вӧв бӧрся.
Медбӧрын, сійӧ сорсис туй вывсьыс да веськаліс нюрӧ, коді вӧлі зэв ӧпаснӧй, сы вӧсна мый сэні вӧліны уна джуджыд гуран.
Дзоля Ганс сэтчӧ и вӧйи.
Аскинас пастукъяс аддзисны сылысь шойсӧ ваӧн тырӧм ыджыд гуысь и вайисны сійӧс гортас.
Ставӧн мунісны дзебны дзоля Гансӧс, сы вӧсна, мый ставӧн сійӧс радейтлісны.
Но медъёна жалитіс, бӧрдіс Мельник.
— Ме вӧлі сылӧн медбур друг, — висьталіс Мельник, — а та вӧсна колльӧдігӧн менам местаӧй должен лоны медводзын.
И сійӧ муніс процессия водзын, кузь сьӧд плащӧ пасьтасьӧмӧн, и кадысь кадӧ чышкыштліс синъяссӧ ыджыд носовӧй чышъянӧн.
— Дзоля Ганслӧн кувсьӧмыс, дерт, ыджыд урон быдӧнлы, — шуис кузнеч, кор дзебӧмыс помасис да ставӧн лӧсьыда пукалісны нин трактирын, юисны чӧскыд дука вина да закусывайтісны юмов преникъясӧн.
— Кӧть кыдз, а меным тайӧ вывті ыджыд урон, — шыасис Мельник, — ме ӧд нин пӧшти пӧдариті сылы ассьым тачкаӧс, а ӧні ме дзик ог тӧд, мый сыӧн вӧчны.
Гортын сійӧ мешайтчӧ меным, а збыльысьсӧ сійӧ сэтшӧмӧдз нин киссьӧма, мый меным, пӧжалуй, нинӧм оз сетны сы вылӧ, думышта кӧ ме быттьӧ сійӧс вузавны.
Да, водзӧ ме лоа виччысьысьджык мортӧн.
Некодлы нинӧм ог кут пӧдаритавны.
Тадзнад век лоӧ мынтысьны бӧрас аслад лышкыдлунысь.
— Но, а водзӧ? — юаліс Вазурдысь кузя чӧвусьлӧм бӧрын.
— Тайӧ ставыс, — вочавидзис Коноплянка.
— А мый жӧ водзӧ лои Мельникыскӧд?
— Веськыда кӧ шуны, ог тӧд, — вочавидзис Коноплянка, — да меным, збыльысь кӧ, сыӧдз и делӧыс этша.
— А вот и тыдовтчис ӧні, мый натура сертиыд тэ ньӧти абу отзывчивӧй, — шуис Вавурдысь.
— Пола, мый тіянлы оз ло гӧгӧрвоана тайӧ висьтыслӧн моральыс, — шуис Коноплянка.
— Мый оз ло гӧгӧрвоана? — горӧдіс Вавурдысь.
— Моральыс.
— Тайӧ висьтас эм мораль?
— Дерт жӧ эм, — вочавидзис Коноплянка.
— Но, тадз кӧ, — шуис Вавурдысь ёна кодь скӧрмӧмӧн, — меным кажитчӧ тэныд позис эськӧ висьтавны та йылысь водзвыв.
Сідзкӧ эськӧ тэ вӧчин, ме нин, тӧдӧмысь, эг кут кывзыны тэнсьыд висьттӧ.
Тӧдӧмысь, ме эськӧ шуи: «Фу!», кыдз сійӧ критикыд.
Но шуны кӧ нин веськыда, ме и ӧні на верма тайӧс вӧчны.
И сійӧ гӧлӧс тырнас горӧдіс: «Фу!», а сэсся ӧвтыштіс бӧжнас дай дзебсис аслас оланінӧ.
— Висьталӧй, кыдз тіянлы воӧ сьӧлӧм вылад тайӧ Вавурдысьыс? — юаліс Утка, кор кымынкӧ минут мысти выльысь локтіс Коноплянка дінӧ. — Сылӧн эм зэв уна бур чертаяс, но ме йылысь кӧ нин сёрнитны, менам сэтшӧм ёна сӧвмӧма материнскӧй чувствоыд, мый муртса ме аддза тайӧ пӧрысь нывсӧ, синваӧй менам петӧ.
— А ме весиг пола, мый ӧбӧдиті сійӧс, — вочавидзис Коноплянка. — Делӧыс сыын, мый ме висьталі сылы мораль сетан история.
— А, тайӧ век овлӧ зэв ӧпаснӧй, — вочавидзис Утка.
И ме сыкӧд тырвыйӧ сӧглас.
{Герберт Уэллс (комиӧдіс Шестаков М. И.) @ Океан пыдӧсын @ беллетристика @ Г. Уэллс. Океан пыдӧсын @ 1939 @}
Герберт Уэллс
ОКЕАН ПЫДӦСЫН
Лейтенант сулаліс стальнӧй шар водзын да йирис пожӧм чаг.
— Мый ті та йылысь думайтанныд, Стивенс? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ идея, — шуис Стивенс беспристрастнӧй тонӧн.
— Ме ногӧн, сійӧс лямӧдас, ляскӧдас — шуис лейтенант.
Кажитчӧ, сійӧ дзик точно ставсӧ арталіс, — шуис Стивенс сідз жӧ беспристрастнӧя.
— Но помнитӧй личкӧд йывсьыс, — шуис лейтенант. — Ва веркӧсас личкӧдыс ӧти дюйм вылӧ дас нёль фунт, а комын фут пыднаын личкӧдыс кык пӧв унджык нин, квайтымын фут пыднаын — куим пӧв унджык, ӧкмысдас фут пыднаын — нёль пӧв унджык, ӧкмыссё фут пыднаын — нелямын пӧв, вит сюрс куимсё фут пыднаын, а тайӧ нин лоӧ дзонь миля, личкӧдыс лоӧ кыксё дас нёль фут сійӧс нелямын вылӧ ӧктӧмӧн.
Сійӧ лоӧ... энлӧй жӧ... комын центнер, сідзкӧ — куим тонна.
Стивенс, куим тонна ӧти квадратнӧй дюйм вылӧ!
А океан пыдӧсӧдз, кытчӧ сійӧ лӧсьӧдчӧ лэччыны, судтаыс вит миля.
Сідзкӧ, дас вит тонна.
— Да, унакодь, — шуис Стивенс, — но стальыс ӧд кыз жӧ.
Лейтенант немтор эз вочавидз да бара пондіс курччавны ассьыс чагсӧ.
Налӧн сёрнитанторйӧн вӧлі ыджыд стальнӧй шар, кодлӧн ортсыс диаметрыс вӧлі матӧ ӧкмыс фут.
Сійӧ кажитчис снарядӧн, кодӧс лӧсьӧдӧма кутшӧмкӧ титаническӧй артиллерийскӧй ӧрудие вылӧ.
Сійӧс вӧлі лючки крепитӧма зэв гырысь керъяс-лесаяс вылӧ, кодъясӧс стрӧитӧма судно корпус бердас, сэні жӧ вӧліны гигантскӧй балкаяс, кодъяс кузя сылы регыд колӧ вӧлі исковтны ваӧ; балкаясыс судно бӧжлы сетісны страннӧй вид, коді вермис вӧрзьӧдны любопытствосӧ быд порядочнӧй моряклысь лондонскӧй портсянь тропик Козерогаӧдз.
Кыклаын, выліас да уліас, тыдалісны шар стальнӧй корпусӧ вӧчӧм кык гӧгрӧс ӧшинь вывті кыз стеклӧысь.
Ӧтиыс на пиысь, кодӧс сюйӧма вӧлі зэв крепыд да ён стальнӧй рамаӧ, вӧлі джынвыйӧ винтитӧма.
Сёрнитысьяс сӧмын на асывнас первойысь аддзылісны шарлысь пытшкӧссӧ.
Сійӧс вӧлі тэчӧма воздухӧн тыртӧм пӧдушкаясӧн, а пӧдушкаяс костъясас тыдалісны кнопкаяс, кодъяс отсӧгӧн регулируйтчис снарядлӧн несложнӧй механизмыс.
Став пытшкӧссӧ вӧлі лючки кышӧма, эжӧма, весиг Майерлӧн аппаратыс, кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі углекислота поглощайтӧм вылӧ да кислород выработайтӧм вылӧ, коді ковмас шар пытшкӧсса пассажирлы лолалӧм вылӧ, кор сійӧ пырас пытшкас гӧгрӧс розьӧд, да стеклӧыс лоас помӧдз винтитӧма.
Шар пытшкӧссӧ вӧлі сэтшӧма вольсалӧма пӧдушкаясӧн, мый, весиг кӧть сійӧн лыйисны ӧрудиеысь, и сэки пытшса мортыс ньӧти эськӧ эз пострадайт.
Шар розьӧдыс збыльысь регыд вӧлі колӧ пырны мортлы, код бӧрся топыда винтитасны стеклӧсӧ, шыбытӧм саридзӧ шарыс лэччас саридз пыдӧсӧ, вит миля пыдлаӧ, кыдзи нин висьталіс лейтенант.
Ставыс тайӧ сэтшӧма сійӧс занимайтіс, мый сійӧ ставсӧ дӧзмӧдіс кают-кампание пызан сайын.
Стивенс, коді муртса на воис судно борт вылӧ, сылы кажитчис веськыд находкаӧн, — сійӧ помтӧг вермис сёрнитны сыкӧд тайӧ тема вылас.
— Ме ногӧн, — шуис лейтенант, — сэтшӧм личкӧд дырйи стеклӧыс сдайтас, нюкыльтчас пытшлань да потӧ.
Дабрэ вӧчліс сэтшӧмтор, мый ыджыд личкӧд улын сылӧн и скалаяс сывлісны, кыдзи ва, гӧгӧрвоан...
— А стеклӧыс кӧ потас? — шуис Стивенс. — Сэки мый?
— Ваыс кучкас пытшкас, кыдзи стальнӧй струя.
Испытайтлін-ӧ тэ коркӧ, кутшӧм вына овлӧ валӧн веськыд струяыс, коді кучкӧ ыджыд личкӧд улын?
Сійӧ кучкӧ кыдзи пуля.
Сійӧ прӧстӧ лямӧдас сійӧс шаньгаӧдз.
Сійӧ пырас сылы горшас, тыясас, пырас пельясас...
— Кутшӧм тіян яснӧй воображениеныд! — ас кежас та йылысь бура думыштӧмӧн шуис Стивенс.
— Меным кажитчӧ, мый тайӧ быть сідзи лоӧ, — шуис лейтенант.
— А шарыс?
— Шарыс лэдзас кымынкӧ ва боль да спокойнӧя ляскысяс небыд ила океан пыдӧсӧ, а пытшкас кутас куйлыны аслас лямалӧм пӧдушкаяс вылын Эльстэд, кыдзи мавтас, но кыдзи нянь вылын вый...
Кыдзи нянь вылын вый, — мӧдпӧв содтіс лейтенант, быттьӧ тайӧ кывъясыс сылы аслыс зэв кажитчисны.
— Мый?
Любуйтчанныд мач вылас? — шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧс.
На бӧрвылын сулаліс Эльстэд, пасьтасьӧма вӧлі, кыдз шуасны, ем йылысь, ставнас еджыдӧ, вомас папироска; синъясыс сылӧн нюмъялісны паськыд дорыша шляпа увсяньыс.
— Мый ті сэні тӧлкуйтанныд выя нянь йылысь, Уэйбридж?
Ропканныд, кыдзи и пыр, мый морскӧй офицеръяс пӧлучайтӧны вывті этша жалование?..
Но, ӧні менам стартӧдз коли суткиысь не унджык.
Талун дасьӧсь лоасны тальяс.
Енэж сэзь, саридзын гыалӧм абу ыджыд — буретш туяна поводдя, медым лэдзны саридзӧ дас кык тонна свинеч да сталь.
Збыль али абу?
— Но, тіян вылӧ поводдя омӧля пондас действуйтны, — шуис Уэйбридж.
— Некутшӧма оз понды действуйтны.
Сизимдас либӧ кӧкъямысдас фут пыдлаын, — а ме воа сэтчӧдз дас секундаӧн, — ни ӧти ва войт оз вӧрзьӧдчы, кӧть мед выліас сэк тӧлыс гӧлӧс быртӧдзыс омлялас, а гыясыс качлӧны дзик кымӧръясӧдз.
Эльстэд матыстчис борт дорас.
Куимнаныс гырддза выланыс лэччысьӧмӧн копыртчисны да кутісны видзӧдны турунвиж рӧма ва вылӧ.
— Спокойнӧй, — шуис Эльстэд ассьыс мӧвпсӧ гора шыӧн помалӧмӧн.
— А тэ тырвыйӧ кутанныд надея, мый часӧвӧй механизм кутас исправнӧя действуйтны? — юаліс недыр мысти Уэйбридж.
— Сійӧ исправнӧя век действуйтліс комын витысь, — шуис Эльстэд. — Сійӧ должен уджавны.
— А тшыксяс кӧ?
— А мыйла сылы тшыксьынысӧ?
— Ме эг сӧгласитчы эськӧ лэччыны тайӧ проклятӧй шарас весиг кызь вит сюрс фунтысь.
— Приятнӧй ті собеседник, нинӧм и шуны, — шуис Эльстэд да сьӧлыштіс ва веркӧсӧ.
— Ме век жӧ ӧнӧдз ог гӧгӧрво, кыдз ті кутанныд веськӧдлыны тайӧ штуканас, — шуис Стивенс.
Ме лоа герметически пӧдса шарын, — шуис Эльстэд. — Сы бӧрын, кыдз ме куимысь ӧзтыла да кусӧдла электричество — сета знак, мый ме ачымӧс чувствуйта бура, менӧ лэдзасны судно бӧжсяньыс вот тайӧ кран отсӧгнас; шар бердӧ увсяньыс лоӧ крепитӧма гырысь свинеч грузилӧяс.
Вывса свинеч грузилӧас лоӧ вал, код вылӧ гартӧма квайтсё фут кузя ён канат, — вот и ставыс, мый йитӧ грузилӧяссӧ шар бердас, не кӧ лыддьыны тальяссӧ, кодъясӧс лоӧ вундӧма, кор приборсӧ лэдзасны.
Ми канатсӧ бурджыкӧн лыддям проволочнӧй кабельысь, сы вӧсна, мый сійӧс кокньыдджык вундыны и сійӧ кокньыдджыка кыптӧ.
Кыдз ті аддзанныд, тайӧ свинеч грузилӧяс письыс быдын со эм розь, код пыр пысавсьӧ кӧрт брус; брусыс кутас чурвидзны улыс боксяньыс квайт фут мында.
Сійӧ брусыс кӧ зургысяс улыссяньыс, сійӧ кыпӧдас рычагсӧ да вӧрзьӧдас часӧвӧй механизмсӧ, коді лоӧ вал бокас, код вылӧ гартӧма канатсӧ.
Став снарядсӧ вочасӧн лэдзӧны ваӧ да вундалӧны тальяссӧ.
Шарыд вылӧ кыптӧ, — кор сійӧ тыртӧма воздухӧн, сійӧ кокньыдджык васьыс, — но свинеч грузилӧяс пырысь-пыр жӧ вӧйӧны, а канатыс разсьӧ.
Кор сійӧ ставыс разсяс, то шар ммунас ва пыдӧслань, сы вӧсна мый сійӧс кыскас канатыс.
— Но мыйла колӧ канатыс? — юаліс Стивенс. — Мыйла эськӧ грузилӧяссӧ не крепитны веськыда шар бердас.
— Медым эз ло чорыда зургысьӧм сэні, ва пыдӧсас.
Ӧд ставнас тайӧ штукаыс тӧвзьыштас ва пыдӧсас миля бӧрся миляӧн, зэв ыджыд ӧдӧн.
Ставыс эськӧ пасьмуні торпыригӧдз, эз кӧ вӧв тайӧ канатыс.
Но грузилӧыс мыйӧн инмас ва пыдӧсас, кутас сэк действуйтны шарлӧн аслас кыптанлуныс.
Сійӧ кутас лэччыны пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык и, медбӧрти, сувтас.
Сэки и пондас уджавны механизмыс.
Мыйӧн грузилӧясыс инмасны ва пыдӧсас, брусыс йӧткыштчас да вӧрзьӧдас часӧвӧй механизм; сэки канат бара кутас гартчыны вал вылӧ.
Менӧ кыскас ва пыдӧсас.
Сэні ме ола час джын, ӧзта электричество да видзӧдала пыдӧссӧ.
Сэсся часӧвӧй механизм мездас пурта пружинасӧ, канатсӧ лоӧ вундӧма, и ме бара тӧвзьышта вывлань, кыдзи ва боль содаа ва стӧканын.
Канатыс отсалас меным кыптыны.
— А ті кӧ случайнӧ кучкысянныд кутшӧмкӧ судноӧ? — юаліс Уэйбридж.
— Ме кута кыпӧдчыны сэтшӧм ӧдйӧ, мый лэбзя тайӧ костсӧ, кыдзи пушкаысь лыйӧм ядро.
Сы вӧсна нинӧм тӧждысьны, — шуис Эльстэд.
— А шуам, кутшӧмкӧ ракообразнӧй существо кӧ пырас тіян механизмӧ?
— Сэки эськӧ меным бурджык вӧлі не лэччыны, — шуис Эльстэд да саридзлань мышкӧн бергӧдчӧмӧн пондіс видзӧдны шар вылӧ.
Дас ӧти час гӧгӧрын Эльстэдӧс вӧлі нин лэдзӧма борт сайӧ.
Луныс вӧлі лӧнь да сэзь, а горизонтыс вӧлі вевттьысьӧма кокньыдик тшын кодь руӧн.
Шар вылыс юкӧнын электрическӧй свет гажаа югнитліс куимысь.
Сэсся шар надзӧник лэччис ва веркӧсӧ, судно бӧжас сулаліс матрос, коді дась вӧлі вундыны тальяс.
Шар, коді палуба вылын кажитчис сэтшӧм ыджыдӧн, ӧні, ва вылын, судно бӧжын, лоис зэв ичӧтикӧн.
Сійӧ кокньыдика качайтчис гыяс вылын, и сылӧн пемыд ӧшиньясыс, кодъяс лоины вылысладорас, вӧліны кык гӧгрӧс син кодьӧсь, кодъяс быттьӧкӧ шензьӧмӧн видзӧдісны поручнияс дорын борт вылын жӧдзысь йӧз вылӧ.
— Гӧтов? — горӧдіс капитан.
— Эм.
— Сет тальяссӧ!
Канат вайӧдісны лезвие дінӧ и сійӧ орис.
Шар вывті, тешкодь да вермытӧмті, исковтіс гы.
Кодкӧ пондіс ӧвтчыны чышъянӧн, кодкӧ заводитіс горзыны некодӧн поддержиттӧм «ура», мичман лыддис: «кӧкъямыс, ӧкмыс, дас...».
Шар нёровтчыліс, сэсся друг нетшыштчӧмӧн веськӧдчис.
Недыр кад сійӧ кажитчис дзик вӧртӧмӧн, сӧмын ӧдйӧ чиніс ыджданас, сэсся гыяс ӧтлаасисны сы весьтын, и сійӧ кутіс тыдыштны ва улас, преломлениеыс вӧсна ёна ыджыдджыкӧн да пемыдджыкӧн.
Некод эз удит лыддьыны и куимӧдз, кыдзи сійӧ воши.
Ылын ва пытшкӧсас югнитіс еджыд югӧр, коді регыд пӧри еджыд чутӧ, и ставыс сэсся кусі.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи пемыдас уйис акула.
Сэсся крейсерлӧн винтыс пондіс бергавны, ва веркӧсыс вӧрзис, акула воши гыяс пӧвстӧ, и хрустальнӧй веркӧс вывті, коді ньылыштіс Эльстэдӧс, котӧртыштісны сӧмын быг чукӧръяс.
— Мый лои? — юаліс ёртыслысь ӧти пӧрысь матрос.
— Вешъям миля кык сайӧ, медым сійӧ эз кучкы миянӧс, кор кыптас, — вочавидзис сылы ёртыс.
Судно надзӧник вӧрзис.
Пӧшти став свободнӧй йӧзыс, кодъяс вӧліны борт вылын, кольччисны палуба вылӧ, видзӧдісны кыпавлысь гыяс вылӧ, кодъяс пӧвстӧ вӧйтчис шар.
Мӧд час джын чӧжнас некод эз шу весиг ни ӧти кыв, коді эськӧ веськыда либӧ косвеннӧя эз относитчы Эльстэд дінӧ.
Декабрьса шонді кыпӧдчис вылӧ горизонт весьтӧ, да лои жар.
— Сэні, уліас, сылы лоас ыркыд, — казяліс Уэйбридж. — Шуӧны, мый саридз пыдӧсад ваыс пӧшти пыр кынман точкаын.
— Кытчӧ сійӧ кыптас? — юаліс Стивенс. — Ме омӧля ориентируйтча.
— Со сэні, — шуис капитан, коді пыр гордитчывліс аслас тӧдӧмлунъяснас.
Сійӧ индіс чуньнас асывлун вылӧ, — Да, кыдзи меным кажитчӧ, и воис нин пӧшти кадыс.
Сійӧ оліс нин ва улын комын вит минута.
— Уна-ӧ колӧ кадыс, медым воны океан пыдӧсӧдз? — юаліс Стивенс.
— Медым лэччыны вит миля пыднаӧ, стӧч артыштӧмӧн, мый ӧдыс содӧ быд секундаӧ кык фут вылӧ, ковмас буретш минуталӧн куим четверть.
— Сідзкӧ, сійӧ сёрмӧ, — шуис Уэйбридж.
— Пӧшти нин, — шуис капитан. — Буракӧ, ковмис кымынкӧ минута канатсӧ гартӧм вылӧ.
— Ме сійӧс вунӧді нин, — шуис Уэйбридж.
Заводитчис дӧзмана виччысьӧм.
Ньӧжйӧ кыссисны минута бӧрся минутаяс, но шар эз мыччысь, нинӧм эз торк океан выя веркӧслысь лӧньлунсӧ.
Став снастьясыс вӧліны тырӧмаӧсь йӧзӧн.
— Но, кыпӧдчы нин Эльстэд! — терпение воштӧмӧн шуис гӧна морӧса пӧрысь матрос, и ставӧн кутчысисны сыӧн шуӧм кывъясӧ да пондісны горзыны театрын занавес лэптӧм водзвылын моз.
Капитан стрӧга видзӧдліс на вылӧ.
— Ӧдыс кӧ секунданас содӧ кык фут дорысь неуна этшаджыкӧн — шуис сійӧ, — Эльстэд олас дырджык.
Ме абу тырвыйӧ уверенӧсь сійӧ лыдпас стӧчлун сертиыс.
Ме ог вермы стӧч эскыны тайӧ лыдпасыслы.
Стивенс пыр жӧ сӧгласитчис капитанкӧд.
Кымынкӧ минута чӧж вылыс палуба вылын сулалысьяс ставныс чӧв усисны, сэсся Стивенс тотшкӧбтіс часі вевтнас.
Кор кызь минута бӧрын нин шондіыс воис енэж шӧрӧдз, найӧ век на нӧшта виччысисны шарлысь кыптӧм, и ни ӧти морт судно вылын эз лысьт аслыс весиг шӧпнитны, мый надея водзӧ абу нин.
Первойя мортӧн тайӧ мӧвпсӧ висьталіс Уэйбридж.
Сійӧ шыасис, кор сынӧдас эз на лӧнь кӧлӧкӧллӧн шыыс, коді кучкаліс кӧкъямыс склянка.
— Эг ӧд прӧста ме шулы, мый оз позь дӧверяйтчыны стеклӧ ёнлун вылӧ, — друг шуис сійӧ Стивенлы.
— Неужели ті думайтанныд... — торкис сійӧс Стивенс.
— Да, — вочавидзис Уэйбридж, а водзӧ эз висьтав, сетіс вӧля Стивенслы аслыс сэсся водзӧ помӧдз думыштны.
— Ачым ме ог торъя ёна верит вычислениеясӧ, — шуис капитан сомневайтчан гӧлӧсӧн, — и сы вӧсна нӧшта эг на дзикӧдз вошты надея.
Войшӧркадын судно ньӧжйӧник кытшовтіс спиральӧн сійӧ местатіыс, кытчӧ лэдзӧма вӧлі шарсӧ, электрическӧй прожекторлӧн еджыд югӧрыс котраліс, сувтавліс да бара выльысь зэв разочаруйтчӧмӧн заводитліс иславны тыртӧм шыльыд ва веркӧс вывті.
— Стеклӧыс кӧ эз пот да сійӧс эз лямӧд, — шуис Уэйбридж, — сэки, чӧрт тӧдӧ, делӧыс сё пӧв лёкджык — сідзкӧ, тшыксис сылӧн часӧвӧй механизмыс; ӧні сійӧ ловъя на да пукалӧ сэні, миян улын вит миля пыднаын, аслас шар пытшкӧ йӧрмӧмӧн, кӧдзыд пемыдын, кытчӧ нӧшта некор на эз письтлыны югыдыслӧн югӧръясыс, и кӧні эз вӧвлы ни ӧти морт сійӧ лунсяньыс, кыдзи артмисны саридзьяс.
Сійӧ пукалӧ сэні тшыгла, горш косьмӧмла да полӧмла страдайтӧмӧн и оз тӧд, кыдзи кувсьыны сылы: сёян тырмытӧмла либӧ воздух тырмытӧмла.
Майерлӧн аппарат, тӧдӧмысь, регыд ӧткажитчас уджавны.
Уна-ӧ кад сійӧ вермас действуйтны?..
Эк, кутшӧм ми век жӧ нинӧм абуяс, — водзӧ шуаліс Уэйбридж. — Сэні, уліын, уна миля судта ва, сӧмын ва.
Ва пустыня да енэж.
Кык пропасть!
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и буретш сійӧ здукас ичӧтик еджыд визьӧг шытӧг котӧртіс енэжӧд, сэсся ньӧжъяммис да сувтіс, пӧри вӧртӧм чутӧ.
Кажитчис, быттьӧ енэжӧд дзирдыштіс выль кодзув.
Сэсся сійӧ кодзув югӧръяс пӧвстын бара шлювкнитіс увлань да вошис дуньвидзӧмӧн фосфоресцируйтчысь саридзса югыд тшын кодь ру пӧвстӧ.
Югӧр аддзылігӧн Уэйбридж сідзи и кынмис чургӧдӧм кинас да восьса вомӧн.
Сійӧ топӧдіс вомсӧ, выльысь восьтіс сійӧс, горӧдіс вахтеннӧйлы: «Эльстэд тыдалӧ!» да уськӧдчис первой Линдлей дінӧ, сэсся прожектор дорӧ.
— Ме аддзылі сійӧс, — шуис сійӧ, — сэні, штирборт сайын.
Биыс ӧзйӧ, сійӧ муртса на кыптіс ва веркӧсӧ.
Веськӧдӧй сэтчӧ прожектортӧ.
Ми, тӧдӧмысь, аддзам сійӧс ва веркӧсысь, кор сійӧс кыпӧдас гыыс.
Но сӧмын югдандор удайтчис налы босьтны Эльстэдӧс, кор найӧ муртса эз зурасьны шар вылас.
Кымынкӧ матрос, кодъяс лэччисны шлюпкаын, крепитісны шарсӧ кран чеп бердӧ.
Мыйӧн сӧмын снарядсӧ лэптісны судно вылӧ, пыр жӧ винтитісны люксӧ да видзӧдлісны шарӧ пемыд пытшкӧсас.
Воздухыс пытшкас вӧлі пӧсь, а розь дорса резинаясыс небзьӧмаӧсь.
Горӧдӧм вылӧ вочакыв эз шыась.
Эльстэд, тыдалӧ, куйліс садьтӧг, шар пыдӧсас усьӧмӧн.
Карабвывса врач пырис пытшкас да мыччис Эльстэдӧс ортсыын сулалысь йӧзлы.
Мыйкӧ дыра кад чӧж оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, ловъя сійӧ али кулӧма.
Судноса пӧнаръяс виж би югӧр водзын вӧлі тыдалӧ, мый сылӧн чужӧмыс лӧсталӧ пӧсялӧмысла.
Сійӧс лэччӧдісны улӧ, каютаӧ.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу кулӧма, но дзикӧдз петӧма эбӧссьыс да страдайтӧ доймӧмъясысь.
Сылы ковмис кымынкӧ лун куйлыны дзик вӧрзьӧдчывтӧг.
Сӧмын вежон бӧрын вермис сійӧ висьтавны ставсӧ, мый сылы ковмис испытайтны.
Сылӧн первойя кывъясыс вӧліны сы йылысь, мый сійӧ бара лӧсьӧдчӧ лэччыны ва пыдӧсӧ.
Ковмас сӧмын, — тадз шуаліс Эльстэд, — мыйтӧмкӧ вежны шарлысь конструкциясӧ, медым сійӧ, ковмис кӧ, вермис ачыс шыбытны канатсӧ, — вот и ставыс.
Эльстэдкӧд лоӧма зэв интереснӧй приключение.
— Ті думайтлінныд, мый ме немтор ог аддзы сэтысь илысь кындзи, — шуис сійӧ. — Ті сералінныд менам затея вылын, а ме восьті выль мир.
Сійӧ висьталіс торпыригӧн, мӧдар помсяньыс, сы вӧсна оз позь передайтны сылысь подлиннӧй кывъяссӧ.
Но ми сетам стӧч висьталӧм сылысь, мый сійӧ аддзыліс да испытайтіс.
Первойсӧ вӧлі вывті лёк.
Канатыс разсигӧн шарыс пыр бергаліс.
Эльстэд чувствуйтіс асьсӧ, кыдзи лягуша футбольнӧй мач пытшкын.
Сійӧ вермис аддзыны сӧмын кран да вылысь енэжсӧ да кадысь кадӧ порученьяс дорысь йӧз чукӧрсӧ.
Некыдз оз позь вӧлі водзвыв гӧгӧрвоны, кодарӧ катовтчас шарыс.
Друг Эльстэд пондіс чувствуйтны, мый сылӧн кокъясыс кыптӧны вывлань; сійӧ пондыліс воськовтны да юр вомӧныс тутіс пӧдушкаяс вылӧ.
Шарообразнӧй формаыс снарядлӧн, вӧлӧмкӧ, зэв неудобнӧй, но вывті ыджыд личкӧд улын, океан пыдӧсын, сійӧ вӧлі медся надежнӧй.
Сэсся шарыс дугдіс пӧлнясьны да пондіс лэччыны веськыда и Эльстэд кок йылӧ сувтӧм бӧрас аддзис, мый ваыс сы гӧгӧрын вижов-кельыдлӧз да югъялӧ кутшӧмкӧ небыдик югӧръясӧн, коді писькӧдчис вылысянь.
Сы дорӧ, кыдз сылы кажитчис, югыд вылӧ уськӧдчисны посньыдик плавайтысь существояс.
Кытчӧдз сійӧ видзӧдіс на вылӧ, кутіс вочасӧн пемдыны, ваыс выліас лои пемыдӧн, кыдзи войшӧркадся енэж, но неуна турунвиж рӧма кодь.
Улыс ва юкӧныс кажитчис дзик сьӧдӧн, сэт визлалісны кутшӧмкӧ посньыдик югъялан существояс, муртса тыдалан турунвиж визьяс кодьӧсь.
А усьӧмсӧ кылӧмыс!
«Дзик лифтын лэччӧм кодь, — шуаліс Эльстэд, — сӧмын тайӧ кыссис пыр дугдывтӧг.»
Эльстэд пондіс каитчыны, мый лэччис рискованнӧй предприятиеӧ.
Сійӧ висьталіс гырысь каракатицаяс йылысь, кодъяс, кыдзи сылы вӧлі и водзджык тӧдса, олӧны саридз шӧр слӧйясын; тайӧ существояссӧ мукӧддырйиыс аддзывлӧны китъяс кынӧмысь джынвыйӧ переваритчӧмӧн, а мукӧддырйи найӧ ва веркӧсӧ кыптӧны джынвыйӧ сисьмӧмӧн либӧ джынвыйӧ чериясӧн вильӧдӧмӧн.
А друг кӧ на пиысь ӧти кутчысяс канатӧ да оз лэдз сійӧс?
А часӧвӧй механизмыс!
Збыль-ӧ сійӧ проверитӧма кыдз следуйтӧ?
Но ӧні сійӧ эз нин имеит некутшӧм значение, — кӧсйӧ-ӧ сійӧ бӧр бергӧдчыны либӧ жӧ делӧсӧ вайӧдны помӧдз.
Ветымын секунда бӧрын снаряд ӧшинь сайын вӧлі пемыд вой, не кӧ лыддьыны сійӧ пространствосӧ, кодӧс югдӧдіс шарса лампаыс.
Кадысь кадӧ тыдавлісны то черияс, то кутшӧмкӧ плавайтысь предметъяс.
Ӧтчыд весиг Эльстэдлы кажитчис, мый сійӧ тӧвзьыштіс акула дінті.
Сэсся шарыс, ваас ниртчӧмысла, заводитіс шонавны.
Тайӧ сідзжӧ эз вӧв артыштӧма кыдз следуйтӧ водзвыв.
Первой Эльстэд казяліс, мый пондіс пӧсявны; сэсся кок улас сылӧн пондіс кывны дзижгӧм шы пыр ёнджыка и ёнджыка, и сійӧ ӧшинь пырыс аддзис вель уна зэв посньыдик ва боль, кодъяс ӧдйӧ кайисны вывлань да веер моз янсӧдчисны шар бердысь.
Ру.
Эльстэд инмӧдчыліс ӧшинь бердӧ — стеклӧыс лоӧма дон.
Сійӧ ӧзтіс ичӧтик лампочка, коді югдӧдіс сылысь камерасӧ, видзӧдліс резинаӧн кышӧм часі вылӧ, коді ӧшаліс кнопкаяс дорын, да аддзис, мый лэччӧмыс кыссис кык минута.
Сылы воис юрас, мый стеклӧыс вермас потны температура разницаыс вӧсна: ва пыдӧсас температураыс нуль гӧгӧр.
Друг Эльстэд кыліс, мый шарлӧн пыдӧсыс заводитіс личкыны увсяньыс сылы кокъясас, ва больяс кутісны надзӧнджык кайны ӧшинь дорті, дзижгӧмыс чиніс.
Шарыд бара пондіс кокньыдика катласьны.
Стеклӧ эз пот.
Эльстэд гӧгӧрвоис, мый опасность ӧні кежлӧ прӧйдитіс.
Минута либӧ кык мысти сійӧ лоӧ ва пыдӧсын.
Сы висьталӧм серти, сійӧ казьтыштӧма сэк Стивенсӧс, Уэйбриджӧс да став мукӧдъяс йылысь, кодъяс колины сэтчӧ, выліас; сы серти найӧ вӧліны медся вылыс кымӧръяс дорысь вылынджыкӧсь, кодъяс коркӧ ветлывлісны му весьтті.
Сійӧ думыштіс ас кежас сы йылысь, кутшӧм ньӧжйӧ мунӧ ӧні судно, кыдзи сэні ставныс видзӧдӧны ва веркӧсӧ да думайтӧны сы йылысь, мый сыкӧд.
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд.
Ва больяс водзӧ эз нин вӧвны и дзижгӧмыс дугдіс.
Ортсіын вӧлі сук пемыд, бархат кодь сьӧд, сійӧ местаясыс кындзи, кӧні электрическӧй билӧн югӧрыс писькӧдіс пустыннӧй васӧ да сетіс позянлун аддзыны сылысь рӧмсӧ — пемыд турунвиж рӧмсӧ.
Сэсся кутшӧмкӧ куим существо, кодъяс кажитчисны би рӧмаӧн, кывтісны сы дорті ӧти мӧд бӧрся.
Вӧліны-ӧ найӧ гырысьӧсь либӧ посниӧсь, вӧліны-ӧ найӧ матынӧсь либӧ ылынӧсь, — сійӧс Эльстэд эз вермы лючки тӧдмавны.
На пиысь куимнаныс вӧліны кытшалӧмаӧсь кельыдлӧзов югӧрӧн; югӧръяслӧн выныс вӧлі чери кыян пыжса бияс кодь кымын.
Животнӧйяслӧн югъялан чутъясӧн серӧссьӧм бокъясныс кажитчисны караб югдӧдысь иллюминаторъяс кодьӧсь.
Фосфористӧй югъялӧмыс налӧн вошлі сэк, кор найӧ пырлісны лампасянь усян югӧръяс кытш пытшкӧ, и сэки Эльстэд аддзис, мый тайӧ страннӧй вида посньыдик чериясыс, гырысь юраӧсь, гырысь синмаӧсь да помланьыс вӧснямман тушааӧсь.
Налӧн синъясыс вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ видзӧдӧны лэччысь шар бӧрся.
Тыдалӧ, найӧс вайӧдіс шарлӧн югӧрыс.
Регыд на дінӧ ӧтлаасисны сэтшӧм жӧ вида мукӧд черияс.
Эльстэд казяліс, мый кымын улӧдз лэччис, ваыс лои кельыдджык да рӧмсӧ пондіс воштыны, мый лампа югӧр водзын дзирдалісны посньыдик чутъяс, кыдзи шонді югӧр водзын бус чиръяс.
Тӧдӧмысь, свинеч грузилӧяслӧн усьӧмыс вӧрзьӧдіс ва пыдӧссьыс няйтсӧ.
Кор грузилӧяс кыскисны шарсӧ ва пыдӧсӧ, Эльстэд лои сук еджыд ру пытшкын, код пыр сылӧн электрическӧй лампалӧн югӧръясыс вермисны писькӧдчыны сӧмын кымынкӧ ярд сайӧ.
Бӧръявылыс, кор бӧр пуксис кыптылӧм ил гудырлӧн завесаыс, Эльстэдлы удайтчис аддзыны лампа югӧръяс улын да ыліса черияс кельӧб дзирдалӧм фосфорическӧй югӧръяс улын, дзурс пемыд ва слӧй улысь гы сера пыдӧссӧ, коді вӧлі вевттьысьӧма рудов еджыд илӧн да кӧн-сюрӧ вӧліны дзугсьӧм вожъяса морскӧй лилияяс, кодъяс ӧвтчисны ваас горша матайтчан щупальцыяснас.
Неуна ылынджык тыдалісны зэв ыджыд морскӧй губкаяслӧн зэв мича да грациознӧй силуэтъясыс.
Океан пыдӧссӧ вӧлі сэні и тані быттьӧ кӧдзӧма югыдгӧрд да сьӧд рӧма ем чукӧръясӧн.
«Тыдалӧ, — думыштіс Эльстэд, — тайӧ морскӧй ёжлӧн сикас».
Кутшӧмкӧ посньыдик существояс, мукӧдыс гырысь синъясаӧсь, мукӧдыс синтӧмӧсь да зэв ёна мунӧны — ӧтияс вӧрса той вылӧ, а мукӧдъясыс — омаръяс вылӧ, дышпырысь вартчылісны югӧр визьӧг вомӧн да бара вошлісны пемыдас, ас бӧрсяныс колисны югъялысь бӧрӧзда.
Сэсся визлалысь посньыдик черияс друг бергӧдчисны да уськӧдчисны шар дорӧ, быттьӧ скворец стая.
Найӧ пондісны дзирдавны сы вевдорын, кыдзи фосфор рӧмӧн дзирдалысь лым чиръяс, а на бӧрысь Эльстэд аддзис кутшӧмкӧ ыджыдджык существоӧс, коді матыстчис сыланьӧ.
Первойсӧ Эльстэд сӧмын ру пыр моз аддзис гудыр силуэт, коді ылысянь кажитчис матыстчысь мортӧн, а сэсся страннӧй существоыд воис югӧр визьӧгӧ, коді усьӧ вӧлі лампасянь, да сувтіс синъяссӧ ёрӧмысла.
Эльстэд видзӧдіс сы вылӧ да кынмис шензьӧмысла.
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь позвоночнӧй животнӧй.
Сылӧн пемыдгӧрд юрыс неуна мунӧ вӧлі хамелеон юр вылӧ, но джуджыд плешыс да юрыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧм оз овлы ниӧти муті кыскасьысь-уялысь пемӧсъяслӧн, а чужӧмыслӧн сувтса положениеыс ёна матыстіс сійӧс мортлань.
Кык гырысь былялӧм син тыдалісны син гуранъяссьыс, кыдзи хамелеонлӧн, а паськыд вом гӧгӧрас, кыдзи и пресмыкающӧй пемӧсъяслӧн, тыдалісны посньыдик ныр розьяс улас чорыд кучикӧн вевттьыссьӧм вомдоръяс.
Пельяс местаас вӧліны зэв гырысь кык нёкчим щельяс, кодъясысь петісны пемыдгӧрд рӧма вожӧссьӧм сияс, кодъяс вӧлі зэв ёна мунӧны том скатъяс да акулаяс нёкчим вылӧ.
Но эз мортлань мунан чужӧмыс вӧв медся шензьӧданаыс тайӧ существоас, а шензьӧдіс сійӧ, мый тайӧ вӧлі кык кока.
Пӧшти шар сяма тушаыс сылӧн мыджсис быттьӧ треножник вылӧ, кык кок вылӧ, кодъяс вӧліны лягуша кокъяс кодьӧсь, да кузь да кыз бӧж вылӧ, а водз конечностьясас, кодъяс мунӧны вӧлі грубӧя да карикатурнӧя вӧчӧм морт ки вылӧ, — кыдзи лягушалӧн лапаяс, — животнӧй кутіс лыысь вӧчӧм кузь копьё, сэн помас вӧлі ыргӧн наконечник.
Тайӧ существоыс вӧлі уна рӧма: юрыс, киясыс да кокъясыс пемыдгӧрд; куыс ӧшаліс сы вылын прӧст пырысь, быттьӧ паськӧм, и вӧлі сійӧ фосфорно-серӧй рӧма.
Сійӧ сулаліс чӧв, кыдз быттьӧ югӧръяснас синсӧ ёрӧм вӧсна.
Сэсся некор аддзывлытӧм пемӧс пондіс лапйӧдлыны синъяссӧ, сэсся прӧст кинас сайӧдіс синъяссӧ югӧръяссьыс, восьтіс вомсӧ да горӧдіс, дзик жӧ морт сёрни шыӧн, горӧдӧмыс кыліс весиг стальнӧй шар оболочка да резинӧвӧй кышӧд пырыс.
Кыдзи позьӧ горзыны, кор тыясыс сылӧн абуӧсь? - Эльстэд оз боссьы тайӧс гӧгӧрвоӧдны.
Сэсся животнӧйыд бокӧн вешйӧмӧн ылыстчис югӧр визьӧгысь сійӧс кытшалысь таинственнӧй пемыдас, и Эльстэд кӧть эз аддзы, но кыліс, мый сійӧ матыстчӧ сы дінӧ.
Эльстэд думыштіс, мый сійӧс татчӧ вайӧдӧ би югӧрыс, и выключитіс лампасӧ.
Но сійӧ жӧ здукын мыйкӧ пондіс шляпӧдчыны сталь вывті да шарыс катовтчис.
Сэсся горӧдӧм шыыс ортсыын кывсис мӧдысь, и Эльстэдлы кажитчис, мый сылы воча шыасис ылыс йӧлӧга шы.
Сэсся бара заводитчис ортсын оболочка вывті шляпӧдчӧм, шар пондіс катласьны, дзюртыштіс да кучкысис вал бердӧ, код вылӧ вӧлі гартӧма канатсӧ.
Эльстэд сулаліс пемыдын, сюся дзоргис помтӧм немӧвӧйся пемыдас и регыд аддзис ылысь зэв гудыра рӧзнитчан, сэтшӧм жӧ мортсяма мукӧд вуджӧръяс; найӧ вӧліны фосфорӧн югзян рӧмаӧсь жӧ и тэрмасьӧмӧн локтісны шар дінӧ.
Муртса гӧгӧрвоӧмӧн, мый сійӧ вӧчӧ, сійӧ заводитіс кималасавны аслас качайтчысь тюрьма стенъясысь ортсыса лампалысь выключательсӧ, но тӧдлытӧгыс веськалі пӧдушка гуранӧ, кӧні вӧлі сылӧн аслас ичӧтик лампалӧн кнопкаыс.
Тайӧ здукӧ шарыс катовтчис, и Эльстэд уси; сійӧ кыліс шыяс, кодъяс мунісны шензяна горзӧмъяс вылӧ, и кор сувтіс кок йылас, аддзис кык былялӧм син, быттьӧ стерженьяс вылӧ пуктӧм синъяс, видзӧдісны ӧшинь пыр шар пытшкӧсӧ; на вылӧ уси югӧрыс пытшкӧс лампасянь.
Пӧшти сэк жӧ кодлӧнкӧ киясыс энергичнӧя пондісны шарӧдчыны шар стальнӧй оболочка вывті, и Эльстэд кыліс сы положениеын ужаснӧй кучкалӧм шыяс стальнӧй вевт кузя, коді видзис часӧвӧй механизмсӧ.
Тайӧ шыяссьыс быттьӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны мышку кузяыс: некор аддзывлытӧм существояслы кӧ удайтчас жугӧдны часӧвӧй механизм, Эльстэдлы сэсся некор нин не бергӧдчывны гортас!
Эз на удит сійӧ думыштны сы йылысь, кыдзи шарыс чорыда катовтчис; Эльстэд кусӧдіс лампочкасӧ, коді югзьӧдіс шарлысь пытшкӧссӧ, да ӧзтіс торъя камераӧ крепитӧм ыджыд пӧнар, коді пыр жӧ шыбытіс югӧръяс ва вылӧ.
Океанлӧн пыдӧсыс да мортнога существояс пыр жӧ вошины, сӧмын кык чери друг вирдыштісны ӧшинь дорті, мӧда-мӧд бӧрсяыс вӧтлысиг.
Эльстэд думыштіс, мый саридз пыдӧсса олысьяс орӧдісны канатсӧ, и мый сійӧ спаситчис.
Сійӧ пондіс тӧвзьыны вывлань пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, но — друг шарыс сувтіс, да друг нетшыштчӧмсьыс Эльстэд зурасис небыд пӧтӧлӧк бердӧ.
Минут джын мында кад чӧж Эльстэд ёна шензьӧмысла эз вермы немтор весиг думыштны.
Сэсся сійӧ кыліс, мый шарыс ньӧжйӧникӧн бергалӧ да качайтчӧ, сыысь кындзи, сылы кажитчис, мый сійӧс кодкӧ кыскӧ ватіыс.
Дзик ӧшинь бердас лэччысьӧмӧн, аслас туша сьӧктанас сылы удайтчис доровтыштны шарсӧ, но сійӧ вермис сӧмын аддзыны аслас лампалысь кельыд югӧрсӧ, коді слабиника югдӧдіс пемыдсӧ.
Сійӧ думыштіс, мый кутас бурджыка аддзыны, дзикӧдз кӧ выключитас светсӧ да сетас аслас синъяслы привыкнитны пемыдас.
И тайӧ лои правильнӧйӧн.
Кымынкӧ минута мысти бархат рӧма пемыдыс пӧри пырыс тыдалана пемыдӧ, и сэки Эльстэд аддзис ылысь, увдорсьыс, вешъялысь фигураяс, найӧ вӧлі тыдалӧны гудыра, кыдз быттьӧ зодиакальнӧй светынӧсь кыдз гожся войын Англияын.
Эльстэд гӧгӧрвоис, мый тайӧ океан пыдӧсса олысьяс разисны сылысь канатсӧ да кыскӧны сылысь шарсӧ.
Сэсся сійӧ казяліс, кыдзи гудыриника пондіс тыдавны сэні ылын, ваувса гысера равнина вылын, паськыд горизонт, коді югъяліс кельыд югӧръясӧн да паськыда паськаліс ӧтар-мӧдар бокӧ, кытчӧдз вермис босьтны Эльстэдлӧн синвидзӧдласыс тайӧ ичӧтик ӧшинь пырыс.
Шар вешйис зэв ньӧжйӧ; гудыриник востымасьӧмыс заводитіс вочасӧн сукмыны да бурджыка тыдавны.
Вӧлі нин пӧшти вит час, кор Эльстэд лоис тайӧ югзьӧдӧм пространствоын.
Сылы удайтчис рӧзнитны мыйкӧ уличаяс да керкаяс модааӧсь, кодъясӧс стрӧитӧма зэв ыджыд да вевттӧм стрӧйба гӧгӧр, коді вӧлі ёнакодь мунӧ джынвыйӧ киссьӧм мича вичко вылӧ.
Ставыс тайӧ тыдаліс сы улын, быттьӧ географическӧй карта вылын.
Керкаяслӧн вӧлі сӧмын стенаясыс, вевттӧмӧсь; кыдзи Эльстэд сёрӧнджык гӧгӧрвоис, найӧс вӧлі стрӧитӧма фосфоресцируйтчан лыясысь, сы вӧсна став карыс кажитчис, быттьӧ сійӧ стрӧитӧма ваын отражайтчысь тӧлысь югӧръясысь.
Пыдынджык, кар пытшкӧсас, тыдалісны водоросльяс да морскӧй лилияяс, кодъяс катласисны, кыдзи пуяс, ӧвтчисны асланыс щупальцыясӧн, а джуджыд стройнӧй да стеклӧ кодь пырыс тыдалана губкаяс кыпӧдчисны вывлань, кыдзи дзирдалысь минаретъяс либӧ кельыд югӧръясысь кыӧм дзоридзьяс.
Восьса площадьяс вылысь Эльстэд аддзис кутшӧмкӧ движение — быттьӧ сэні вӧлі зэв уна йӧз; но сійӧ вӧлі вывті вылын, медым рӧзнитны сійӧ чукӧрсьыс торъя чужӧмъяс.
Сэсся шарсӧ ньӧжйӧникӧн пондісны кыскыны увлань, и карлӧн детальясыс заводитісны тыдавны яснӧйджыка.
Эльстэд аддзис, мый ру кодь зданиеяслӧн контуръясыс ставнас каймаалӧма, быттьӧ сикӧтшъясӧн, кутшӧмкӧ гӧгрӧс предметъяс радӧн; сійӧ сідзжӧ аддзис, мый кымынкӧ местаын, уліас, паськыд восьса площадьяс вылын, вӧліны кутшӧмкӧ сооружениеяс, кодъяс форманас ёна мунӧны вӧлі раковинаясӧн тырӧм суднояс вылӧ.
Ньӧжйӧ, но пыр водзысь водзӧ шарыс лэччис увлань, да силуэтъясыс сы улын лоисны ёнджыка яснӧйӧсь, кокнидджыка позьӧ вӧлі найӧс торйӧдны мӧда-мӧдсьыс.
Шарсӧ кыскисны каршӧрса ыджыд стрӧйба дорӧ, Эльстэд корсюрӧ аддзыліс ноксьысь чукӧръяс, кодъяс кыскисны канатсӧ.
Площадьясвывса сооружениеяс вӧлі тырӧсь киясӧн ӧвтчысь да шар видзӧдны локтӧм чукӧръясӧн.
Немвиччысьтӧг Эльстэд син водзын кыпӧдчисны ыджыд зданиелӧн стенаяс и сайӧдісны карсӧ.
Кутшӧмӧсь вӧліны страннӧй стенаясыс, кодъясӧс вӧчӧма ваын тыассьӧм керъясысь да гартӧма проволокаясӧн, кӧрт да ыргӧн торъясысь, да морт лыясысь, морт юрлыясысь!
Юрлыяссӧ вӧлі пукталӧма став здание пасьтаыс зигзагъясӧн, спиральясӧн, фантастическӧй сяма чукыльясӧн; уна посни эзысь чери сэн ворсісны, дзебсясисны наӧ да петавлісны син гуранъясысь.
Друг Эльстэд кыліс виччысяна горзӧмъяс, зык, коді мунӧ вӧлі гораа тутсан рог шылань, регыд вежсис кутшӧмкӧ фантастическӧй сьылӧм шыясӧн.
Шар пыр лэччис увлань, вывлань ёсьмӧм гырысь ӧшиньяс пӧлӧн; медбӧрын, сійӧ сувтіс здание шӧрас, вывтас местаӧ, коді вӧлі мыйкӧ алтарь сяма кодь.
Ӧні, накӧд ӧти уровеньын лоӧм бӧрын, Эльстэд вермис яснӧя аддзыны океан пыдӧсса страннӧй олысьясӧс.
Эльстэд аддзис, мый найӧ ставныс копыртчисны шар водзын, дзик ставныс, ӧтиысь кындзи, коді вӧлі пасьтасьӧма чери сьӧм платьеӧ, дзирдалысь диадемаа юрас, — сійӧ пыр ӧтарӧ дугдывтӧг восьтліс да пӧдлавліс ассьыс пресмыкающӧйлӧн кодь ыджыд вомсӧ, быттьӧкӧ сійӧ веськӧдліс юрбитысьяс сьылӧмӧн.
Кутшӧмкӧ страннӧй чувствояс чуйдӧдӧмӧн, Эльстэд бара ӧзтіс ассьыс лампочкасӧ и бара лои ваувса олысьяслы тыдаланаӧн; сы пыдди шарпытшса би вӧсна, асьныс пыр жӧ вӧйисны пемыдас.
Кор немвиччысьтӧг Эльстэд мыччысис на водзӧ, сьылӧмыс вежсис ёна нимкодясян горзӧмъясӧн.
Медым лючкиджыка наблюдайтны ваувса олысьяс бӧрся, Эльстэд бара выключитіс светсӧ да воши найӧ син улысь.
Но мыйкӧдыра кад первойсӧ сійӧ немтор эз аддзы, мый найӧ вӧчӧны, но кор сылы, медбӧрти, удайтчис рӧзберитчыны пемыдас, найӧ бара сулалӧны нин вӧлі пидзӧсъяс выланыс.
Сідз найӧ водзӧ копрасисны сы водзын шойччытӧг да дугдывтӧг куим час чӧж.
Вывті интереснӧй вӧлі Эльстэдлӧн висьтыс сійӧ шензьӧдана кар йывсьыс да нэмӧвӧйя пемыдын олысьяс йылысь, кодъяс оз аддзывлыны шонді, тӧлысь, кодзувъяс, ни веж быдмӧгъяс, сынӧдӧн лолалысь ловъя существоясӧс, сійӧ созданиеяс йылысь, кодъяс оз тӧдны би, оз тӧдны фосфорическӧй югӧръяс кындзи некутшӧм мӧд свет.
Но кӧть кутшӧм шензьӧдана эз вӧв сылӧн висьтыс, нӧшта шензьӧдана сійӧ, мый сэтшӧм ученӧйяс, кодъяс пӧльзуйтчӧны ыджыд известностьӧн, кыдз, шуам, Адамс либӧ Дженкинс, эз аддзыны сыысь нинӧм эскытӧмторсӧ.
Найӧ шулісны меным, мый оз аддзыны некутшӧм помка, медым не веритны, мый оз вермыны овны джуджыд саридз пыдӧсъясын миянлы тӧдтӧм разумнӧй существояс, кодъяс лолалӧны нёкчимӧн, эм налӧн сюрсалы, и кодъяс приспособитчӧмаӧсь улын температураӧ да зэв ыджыд личкӧд улын олӧмӧ, и сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый оз кыптыны ни ловйӧн, ни кувсьӧм бӧрын.
Миян йылысь налы быть тӧдны; ми налы кажитчам, тӧдӧмысь, страннӧй метеорическӧй существоясӧн, мукӧддырйиыс вылысянь таинственнӧй пемыдысь на дінӧ усьӧны кулӧма войтыръяс.
И не сӧмын ми асьным, но и миян суднояс, металлическӧй кӧлуйяс, быдсяма торъяс вӧйӧны мукӧддырйиыс на вылӧ пемыд пытшсяньыс, кыдз зэр.
Мукӧддырйи вӧйысь предметъяс лямӧдӧны найӧс, и налы кажитчӧ, мый тайӧс вӧчӧ вылысса тыдавтӧм властьлӧн карайтысь киыс; мукӧддырйи на дінӧ веськалӧны шоч да страннӧйторъяс, кодъяс вермӧны служитны налы вдохновение источникӧн.
Позьӧ гӧгӧрвоны океан пыдӧсса олысьяслысь поведениесӧ, кор на дінӧ воас ловъя морт, асьныд ті думыштӧй, кыдзи вӧчисны эськӧ дикаръяс, на дінӧ кӧ эськӧ тӧдлытӧг лэбзис енэжсянь югӧръясӧн кытшалӧм олысь.
Эльстэд эз ӧтчыдысь висьтавлы «Птармиган» вывса офицеръяслы океан пыдӧсын аслас дас кык час чӧжся олӧмлысь подробностьяссӧ.
Сійӧ лӧсьӧдчыліс сідзжӧ гижны ассьыс висьтсӧ, но эз вӧч тайӧс; та вӧсна, шог вылӧ, миянлы лоӧ восстанавливайтны сылысь йитӧдтӧм да сортікостіӧн вӧчӧм отчетсӧ капитан Симианс, Уэйбридж, Стивенс, Линдлей да мукӧдъяс казьтылӧмъяс кузя.
Син водзад вайӧдӧй зэв ыджыд здание, слабиника югъялысь паськӧма да хамелеон юра копыртчӧмӧн сьылысь йӧзӧс, а Эльстэд пыр частӧджык и частӧджык ӧзтліс лампасӧ да зілис сетны налы гӧгӧрвоны, мый колӧ вундыны канатсӧ, коді кутӧ шарсӧ.
Минута бӧрся кыссисны минутаяс, Эльстэд видзӧдліс часі вылӧ и весьӧпӧрмӧн повзис, кор гӧгӧрвоис, мый кислородыс сылӧн тырмас сӧмын нёль час кежлӧ.
Сы честь кузя гимнъяс, кодъяс эз орлыны минута кежлӧ, юргисны сы пельясын, быттьӧ похороннӧй марш, коді туналіс сылы кувсьӧм йылысь.
Кутшӧм ногӧн сійӧ мездысис, сійӧ ачыс тырвыйӧ оз гӧгӧрво; но шар вылын ӧшалысь канат пом серти кӧ, канатыс, буракӧ, орӧма алтарь дорыш бердӧ ниртчӧмысла.
Шарыс друг нетшыштчӧмӧн довкнитчис, и Эльстэд лэбыштіс вывлань да тӧвзис ваувса аслыспӧлӧс олысьяс мирысь.
Найӧ син водзысь Эльстэд воши, быттьӧ водородӧн тыртӧм гадь, коді лэбӧ вывлань миян атмосфераысь.
Кутшӧма шензисны, кӧнкӧ, ваувса олысьяс.
Шарыс вывлань лэбис лэччӧм дорсьыс нӧшта ӧдйӧджык, кор кыскӧны вӧлі увлань свинеч грузилӧясыс.
Лоис зэв жар.
Шар лэбзис вывлань ӧшиньясӧн.
Ва больяс чушкисны ӧшинь стеклӧяс дорын.
Эльстэд быд минутаын виччысис, мый стеклӧясыс потасны.
Друг пӧдушкаясӧн кышӧм камера пондіс бергавны сы син водзын, и сійӧ воштіс садьсӧ.
Сэсся сійӧ оз помнит нинӧм, кытчӧдз эз аддзы асьсӧ аслас каютасьыс да эз кыв докторлысь гӧлӧссӧ.
Со необыкновеннӧй дженьыдик повестьыслӧн пытшкӧсыс, кодӧс Эльстэд висьтавлывлӧма сортікостіӧн «Птармиган» вывса офицеръяслы.
Сійӧ кӧсйысьлӧма коркӧ гижны ставсӧ, но эз удит.
Кольӧ содтыны, мый 1896-ӧд вося февраль 2-ӧд лунӧ, первойя опыт серти ассьыс шарсӧ усовершенствуйтӧм бӧрын, Эльстэд мӧдысь лэччис океан пыдӧсӧ.
Мый лои сыкӧд, ми, тӧдӧмысь, некор ог тӧдмалӧй.
Сійӧ сідзи бӧрсӧ эз и волы.
«Птармиган» крейсируйтіс сійӧ местатіыс, кӧні сійӧ вӧйтчис, да зэв зіля корсис сійӧс дас куим лун чӧж.
Сэсся судноыд бӧр бергӧдчис Риоӧ, кысянь шог юӧр вӧлі ысталӧма телеграф кузя Эльстэд другъяслы.
Та вылын делӧыс пока и помасис.
Колӧ чайтны, мый тайӧ область кузя ученӧйяслӧн водзӧ попыткаяс сетасны позянлун коркӧ прӧверитны Эльстэдлысь висьтсӧ океан пыдӧсса тӧдтӧм олысьяс йылысь.
{П. А. Уляшева @ Войтӧлӧн чиршӧдлӧмъяс @ беллетристика @ П. А. Уляшева. Войтӧлӧн чиршӧдлӧмъяс @ 2015 @}
П. А. Уляшева. Войтӧлӧн чиршӧдлӧмъяс
ВОДЗКЫВ
Ветымын кык во «пӧжи» ме тайӧ книгасӧ.
Школаын велӧді дай дас кӧкъямыс во да джын Александр Матросов нима дружинаын вӧлі старшӧй пионервожатӧйӧн.
Быд класс — торъя отряд.
Быд классрук — отрядын наставник.
Ӧти кывйӧн кӧ, быд класслӧн удж — пионерскӧй удж.
Медбур менам отсасьысьяснас вӧліны велӧдысьяс: Вӧльдінысь Муза Алексеевна да Владимир Иванович Уляшевъяс, бокысь локтӧм да вужъясьӧмъяс — Лидия Николаевна Старцева, Агния Георгиевна Фролова, Мария Фёдоровна Хозяинова (верӧсъяс сертиыс Уляшеваяс жӧ) да Нина Алексеевна Кочанова (Игнатова).
Вӧльдінсаяс зэв пыдди пуктӧны бать-мамсӧ, олӧма йӧзӧс.
Сы вӧсна эз вӧв ни ӧти отряд ли дружина сбор, кытчӧ эськӧ эг корлӧй сиктса фронтовикъясӧс, тыл пыкысьясӧс, война кадӧ быдмӧм челядьӧс да мукӧдӧс.
Заводиті пасъявны гӧсьтъяслысь висьтъяссӧ, накӧд сёрнияс да челядькӧд вӧчавны стендъяс, альбомъяс, кутім ёртасьны да гижасьны «Ленин туйӧд» (бӧрас — «Коми гор»), «Би кинь», «Йӧлӧга», «Барвинок» газет-журналъяскӧд.
Нуӧді чужан му туялӧмлы да том гижысьясӧс велӧдӧмлы сиӧм кык кружок.
Материал вӧляникысь чукӧрмис <rus>«Пожалуйста, помните!»</rus> да <rus>«Трудовой подвиг вольдинцев»</rus> кык ыджыд тема вылӧ.
Дерт, эг сӧмын та вылын уджалӧй.
«Быдмӧ-сӧвмӧ сикт» альбомын чукӧртӧма Вӧльдін пуксьӧмсянь талунӧдз сиктнымлысь олантуйсӧ.
Ас кадӧ кипод пуктывлім районса да республикаса чужан му туялысьяслӧн быд слётӧ, босьтлім Дипломъяс да Грамотаяс.
Медся нимкодь вӧлі, кор миянлы воліс вочакыв Сӧветскӧй Союзса герой, СССР-ын мир Комитетӧн веськӧдлысь, вӧвлӧм лётчик Алексей Петрович Маресьевсянь.
Школалы сё во тыригкежлӧ велӧдысьяс да велӧдчысьяс чукӧртісны сизим альбом.
Зэв уна материал чукӧрмӧма <rus>«Школа в 1940-е годы»</rus> да <rus>«Школа в 1950-е годы»</rus> альбомъясын.
Найӧс ме и босьті книгаӧйлы подув вылас.
Сэсся кытшовті эг сӧмын Вӧльдін, но и Пузла, Ягкӧдж, Помӧсдін, Кулӧмдін, Сыктывкар (Лесозавод да Эжва босьтӧмӧн), кӧні олӧ Вӧльдінысь мунӧм войтыр.
Важ гижӧдъяскӧд ӧткодялі да стӧчмӧді выль висьтасьӧмъяссӧ, чукӧрті фотояс.
Ыджыд аттьӧ став Вӧльдінсаыслы, кодъяс вышшитчытӧг висьтасисны да юксисны важ и выль фотояснас.
Жаль, дерт, мый эз став войнадырся челядьыс на веськавны тайӧ книгаас.
Тайӧ ыджыд уджас, велӧдысьясысь ӧприч, меным ёна отсасисны Уляшева Мария Ивановна, Уляшева Ирина Ивановна, Уляшев Василий Иванович, Подорова Евгения Ивановна, Андриевская Регина, Игнатова Полина. Кодкӧ текстъяс печатайтіс, кодкӧ фотографияяс сканируйтіс.
Дерт, уджыс эз на помась.
Зэв уна материал чукӧртӧма Вӧльдін школа-садйын директор Уляшева Наталия Александровна дорын да сиктса библиотекаын Уляшева Ирина Ивановна дорын.
Школа босьтчис <rus>«Трудовой подвиг вольдинцев»</rus> (тылса уджалысьяс йылысь), а библиотека — <rus>«Пожалуйста, помните»</rus> (фронтовикъяс йылысь) материалъяс лӧсьӧдны.
Чукӧртӧмыс весь оз куйлы: на подув вылын вӧчавлам стендъяс, альбомъяс, слайдъяс.
Водзӧ чайтам на лэдзны торъя книгаясӧн ветеранъяс да тылса уджалысьяс йылысь висьтъяссӧ.
Эз ставсӧ ло казьтыштӧма, но кӧсъя висьтавны зэв ыджыд аттьӧ ставныслы, коді отсаліс тайӧ книгасӧ лэдзны.
Зэв ыджыд аттьӧ и тэныд, дона лыддьысьысь.
Эн вунӧдӧй ассьыныд вужъяснытӧ.
Пыдди пуктӧй да видзӧй война вуджӧм олӧма йӧзӧс: зэв ӧд нин этшаӧн найӧ колисны, а на вывті муніс уна.
Сьӧкыд кадъясӧ гырысьяс, ай-мам да пӧль-пӧч, ёна челядькӧд ноксьыны эз эштывлыны.
Батьяс кызвыннас война вылын бертчисны вӧрӧгкӧд, мамъяс да пӧрысьяс лун и вой пакӧритісны-уджалісны «Вӧр фронт» (Вӧльдінын), «Выль войвыв» (Бадьёльйылын), «Авангард» (Кузьмылькын), «Заря» (Пузлаын), «Красная звезда» (Югыдтыдорын) колхозъясын: гӧрисны-кӧдзисны, скӧт видзисны, вӧр пӧрӧдісны.
Некор дзик челядьӧс бабитны да дӧзьӧритны. Сійӧн и артмис, мый челядькӧд орччӧн век вӧлісны Вӧльдінса сизим класса школаын велӧдысьяс.
Дерт, урок сетӧмысь некод найӧс эз мездывлы, но велӧдчысьяскӧд орччӧн велӧдысьяс уджалісны и помтӧм колхоз муяс вылын, и пес кераланінын, и сплавын.
Дзик та вӧсна ме пані книгасӧ войнадырся велӧдысьяслӧн казьтывлӧмъяссянь.
Да и асьнысӧ найӧс, медсьӧкыд кадъясӧ Вӧльдінса челядькӧд тужасӧ и нужасӧ юкысьясӧс, ним-вич-овнас лыддьӧдлыны колӧ.
Мед найӧс тӧдісны, мед эз вунӧдны.
Сэсся, гашкӧ, кодкӧ и на боксянь корсьысь лоӧ: интерес кыптас сы дорӧ, кӧні да кор, шуам, налӧн рӧдыс ли тӧдсаыс учителявлӧма?
Уна сэкся велӧдысь ӧд бокысь вӧлӧма, Вӧльдін школакӧд йитчывлӧма сӧмын олӧмсьыс неыджыд юкӧнӧн.
Горулынджык вайӧдӧм велӧдысь списоксьыс кызвыныс абу нин ловъя.
Кодкӧдкӧ и йитчынысӧ эз артмы, туйпомъясыс вошӧмаӧсь, олӧмыд тай шыблалӧ йӧзтӧ кыдз кӧсйӧ.
Но ӧткымын велӧдысьлысь казьтывлӧмсӧ вайӧдам тайӧ книгаас.
Вайӧдам, кыдзи висьталісны асьныс: рочӧн ли комиӧн, ёна вежлавтӧг, сӧмын миян темасьыс бокӧ вешъялӧмъяссӧ неуна чинталыштӧмӧн.
{Иван Тургенев (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Охотниклӧн гижӧдъяс  @ беллетристика @ И. С. Тургенев. Охотниклӧн гижӧдъяс @ 1953 @}
Иван Тургенев.
Хорь и Калиныч
Кодлы удайтчывліс Болховскӧй уездсянь вуджны Жиздринскӧйӧ, сійӧс, дерт, чуймӧдліс Орловскӧй губернияса йӧз пӧрӧда да калужскӧй пӧрӧда костын вывті ёна торъялӧмыс.
Орловскӧй мужик тушанас абу ыджыд, мышкыракодь, зумыштчӧма, видзӧдӧ синкым увтіыс, олӧ некытчӧ туйтӧм пипу керкаясын, ветлывлӧ барщина вылӧ; вузасьӧмӧн оз занимайтчы; сёйӧ омӧля, новлӧ лапти; — калужскӧй оброчнӧй мужик олӧ-вылӧ гырысь пожӧм керкаясын, ыджыд тушаа, видзӧдӧ збоя да гажаа, чужӧмыс сӧстӧм да еджыд; тӧргуйтӧ выйӧн да дьӧгӧдьӧн да праздник лунъясӧ ветлӧ сапӧгӧн.
Орловскӧй сикт (ми сёрнитам Орловскӧй губернияса асывладор юкӧн йылысь) медсясӧ пуксьӧма гӧрӧм муяс пӧвстӧ, овраг дінын матын, кодӧс сідз-тадз пӧртӧма няйт прудйӧ.
Шочиник бадь пуяс кындзи, кодъяс пыр дасьӧсь быдтор вылӧ, да кык-куим омӧлик кыдз кындзи, ловъя путор он аддзы некысь верст пасьталаысь; керка жмитчӧ керка бердӧ; вевттьӧма найӧс сісь идзасӧн...
Калужскӧй сикт, мӧдарӧ, ёнджыкасӧ вӧр кытшов пиын; керкаяс сулалӧны вӧльнӧйджыка да веськыдджыка, вевттьӧма тьӧскӧн; воротаяс топыда пӧдлассьӧны, потшӧсыс керка гӧгӧрыс абу киссьӧма, оз кор гӧститны быд ветлысь-мунысь порсьӧс...
И вӧралысьлы Калужскӧй губернияын бурджык.
Орловскӧй губернияын ӧстатки вӧрыс да расъясыс бырасны во вит мысти, а нюръяс быттьӧ эз и вӧвлыны; Калужскӧйын, мӧдарӧ, засекаяс нюжӧдчӧмаӧсь сё верстъясӧн, нюръяс уна дас верстъясӧн, да абу на бырӧдӧма благороднӧй пӧтка-тар, олӧ сэн добродушнӧй дупель, да тӧждысьысь байдӧг аслас жбыръялан лэбалӧмӧн гажӧдӧ да повзьӧдлӧ лыйсьысьясӧс да понйӧс.
Лыйсьӧм могысь Жиздринскӧй уездӧ волывлігӧн аддзыси ме да тӧдмаси ӧти калужскӧй гӧлиндзи помещиккӧд, Полутыкинкӧд, вывті зіль вӧралыськӧд и, сідзкӧ, зэв бур морткӧд.
Вӧліны сылӧн, веськыда кӧ шуны, кутшӧмсюрӧ слабостьяс: сійӧ, шуам, коравліс став озыр невестаяссӧ губерниясьыс да, кор сылы ӧткажитлісны кикутӧмысь и керкаысь, нормӧм сьӧлӧмӧн висьтавліс ассьыс шогсӧ став другъясыслы да тӧдсаясыслы, а невестаяс бать-мамлы эз дугдыв аслас садсьыс мӧдӧдавны козин пыдди шома персикъяс да мукӧд пӧлӧс фруктъяс; радейтліс уна пӧв висьтавлыны ӧти пӧлӧс анекдот, коді, г-н Полутыкинӧс сы достоинствояс серти уважайтӧм вылӧ видзӧдтӧг, дзик некор некодлысь серам эз петкӧдлыв; ошкыліс Аким Нахимовлысь гижӧдъяссӧ да повесьт Пинна; мыктавліс, шуліс ассьыс понсӧ Астрономӧн; однако пыдди шуліс одначе, да лӧсьӧдіс ас гортас прансуз кухня, кодлӧн гусяторйӧн, пӧвар гӧгӧрвоӧм серти, вӧлі быд сёянторлысь естественнӧй кӧрсӧ дзикӧдз вежӧмын: яйыд тайӧ искусникыслӧн ӧвтіс чери кӧрӧн, чери — тшакӧн, макарон — порокӧн; зато ни ӧти морков эз пуктыссьыв шыд пиӧ, ромб либӧ трапеция формаӧ вӧчтӧг.
Но, тайӧ ичӧтик да тӧдчана тырмытӧмторъяс кындзи, г-н Полутыкин вӧлі, кыдз висьталӧма нин, зэв бур морт.
Г-н Полутыкинкӧд медводдза тӧдмасян луннас жӧ сійӧ корис менӧ узьны ас ордас.
— Ме ордӧдз верст вит лоӧ, — содтіс сійӧ: — подӧн мунны ылын; пыралам первой Хорь дінӧ.
(Лыддьысьысь лэдзас меным не петкӧдлыны сылысь мыкталӧмсӧ.)
— А коді сэтшӧм Хорыс?
— А менам мужик...
Сійӧ тасянь матын.
Ми мӧдӧдчим сы ордӧ.
Вӧр пӧвстын, весалӧм шыльыд эрд вылын, сулаліс ӧтнасӧн Хорлӧн усадьба.
Вӧчӧма сійӧс некымын пожӧм пу срубйысь, кодъясӧс ӧтлаӧдлӧма заборъясӧн; медся ыджыд керка водзас вӧсньыдик сюръяяс йылӧ вӧчӧма лэб.
Ми пырим.
Миянӧс паныдаліс ар кызь кымына, том зон, кузь да мича.
— А, Федя!
Хорь гортын? — юаліс сылысь г-н Полутыкин.
— Абу, Хорь муніс карӧ, — нюмъялігтырйи да лым кодь еджыд пиньяс петкӧдліг висьталіс зон. — Тележка доддявны тшӧктанныд?
— Да, вокӧ, тележка.
Да вай миянлы ырӧштӧ.
Ми пырим керкаӧ.
Ни ӧти суздальскӧй картина эз ӧшав сӧстӧм кер стенъясас; пельӧсас, эзысь доръяса ыджыд ӧбраз водзын, дзузгис лампадка; нинпу пызан неважӧн на вуштӧма да мыськӧма; керъяс да ӧшинь кӧсякъяс кузьта эз люзьявны чож прусакъяс, эз дзебсясьны зумыштчӧм тӧрӧканъяс.
Том зон регыд воис ырӧш тыра ыджыд еджыд кружкаӧн, зэв ыджыд шобді нянь шӧрӧмӧн да пу бекарын дюжина сола ӧгурцыӧн.
Сійӧ пуктіс ставсӧ тайӧс пызан вылӧ, пыксис ӧдзӧс бердӧ да мӧдіс нюмъялӧмӧн видзӧдлывлыны миян вылӧ.
Эг на вевъялӧй ми сёйны закусканымӧс, кыдзи кыліс кильчӧ водзын телега сяргӧм шы.
Ми петім.
Ар дас вита, кудриа юрсиа да гӧрд чужӧма детинка пукаліс ямщик пыдди да мыйвынсьыс кутіс вердаса пегана ужӧс.
Телега гӧгӧрыс сулалісны морт квайт том великанъяс, ёна ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд да Федякӧд.
«Ставныс Хорлӧн челядь!» — шуис Полутыкин.
«Ставныс Хорёкъяс, — шыасис Федя, коді миян бӧрысь петіс кильчӧ вылӧ: — да ещӧ абу на ставыс: Потап вӧрын, а Сидӧр муніс пӧрысь Хоркӧд карӧ...
Видзӧд жӧ, Вася, — кучер дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс сійӧ: — здукӧн журкнит: баринӧс колльӧдан.
Сӧмын тёпканъястіыс, смотри, ньӧжйӧджык: и телегасӧ жугӧдан, да и барскӧй кынӧм дзобӧдан!»
Мукӧд Хорёкъясыс нюмъёвтісны Федя выходка вылӧ.
«Пуксьӧдны Астрономӧс!» — долыдпырысь горӧдіс г-н Полутыкин.
Федя ыджыд удовольствиеӧн лэптіс вывлань мырдӧн нюмъялысь понйӧс да пуктіс сійӧс телега пыдӧсӧ.
Вася тракнитіс вӧжжисӧ.
Ми мӧдӧдчим.
«А со тайӧ менам контора, — шуис друг меным г-н Полутыкин, ичӧтик ляпкыдик керка вылӧ индігмоз: — кӧсъянныд пыравны?»
«Изволитӧй».
«Сійӧс ӧні эновтӧма, — шуис сійӧ чеччиг мозыс: — а век жӧ сулалӧ видзӧдлыны».
Контораын — кык тыртӧм комната.
Стӧрӧж, синпӧла старик, котӧрӧн локтіс карта сайысь.
«Олан-вылан, Миняич, — шуис г-н Полутыкин: — а кӧн нӧ ваыд?»
Синпӧла старик воши да пырысь-пыр жӧ бӧр воис ва сулеяӧн да кык стӧканӧн.
«Видлӧй, — шуис меным Полутыкин: — тайӧ менам ключ ва, бур».
Ми юим стӧканӧн морт вылӧ, а старик копрасис миянлы коскӧдзыс.
«Но, ӧні, кажитчӧ, ми вермам мунны, — шуис менам выль приятель. — Тайӧ контораас ме вузалі купеч Аллилуевлы нёль десятина вӧр выгӧднӧй донысь».
Ми пуксим телегаӧ да час джын мысти нин воим господскӧй керка дворӧ.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — юалі ме Полутыкинлысь ужнайтігӧн: — мыйла тіян Хорь олӧ торйӧн тіян мукӧд мужикъясысь?
— А со мый вӧсна: сійӧ менам мужик тӧлка.
Во кызь вит сайын керкаыс сылӧн сотчис; со и локтіс сійӧ менам покойник бать дінӧ да шуӧ: лэдзӧй пӧ меным, Николай Кузьмич, овмӧдчыны тіян вӧрӧ нюр вылӧ.
Ме тіянлы кута мынтыны бур оброк.
Да мыйла нӧ тэныд овмӧдчынысӧ нюр вылас?
Да сідз нин; сӧмын ті, батюшка Николай Кузьмич, некутшӧм удж вылӧ кыскыны менӧ эн нин изволитӧй, а оброк пуктӧй, кутшӧмӧс асьныд кужанныд.
Ветымын шайтӧн во!
Изволитӧй.
Да недоимкаяс мед эз лоны, смотри!
Дерт, оз лоны...
Со сійӧ и овмӧдчис нюр вылын.
Сэксянь Хорӧн сійӧс и кутісны шуны.
— Но, и озырмис? — юалі ме.
— Озырмис.
Ӧні сійӧ меным сё шайт оброк мынтӧ, да ме, пӧжалуй, нӧшта содтышта на.
Ме сылы эг нин ӧтчыд шулы: откупитчы, Хорь, збыль, откупитчы!..
А сійӧ, сёморыд, меным сьӧлӧмсяньыс шуӧ, нинӧмӧн пӧ; деньга пӧ абу...
Да, дерт нин, абу!..
Мӧд луннас ми пырысь-пыр чай бӧрын бара мӧдӧдчим кыйсьыны.
Сикт пыр мунігӧн г-н Полутыкин тшӧктіс ямщикыслы сувтыштлыны ляпкыдіник керка дорӧ да гораа чукӧстіс: «Калиныч!»
«Пырысь-пыр, батюшка, пырысь-пыр, — кыліс керка сайсянь гӧлӧс: — лапти кӧртала».
Ми мӧдӧдчим восьлӧн; сикт сайын суӧдіс миянӧс ар нелямына, ыджыд тушаа, омӧлик морт, ичӧтик чатӧр юра.
Тайӧ вӧлі Калиныч.
Ӧти-мӧдлаӧд пистиӧн кокалӧм, раминик мугов чужӧмыс сылӧн меным сьӧлӧм вылӧ воис первой видзӧдлӧмсянь.
Калиныч (кыдз ме тӧдмалі бӧрыннас) быд лун петліс баринкӧд лыйсьыны, новлӧдліс сылысь сумкасӧ, мукӧддырйиыс и ружьесӧ, индавліс, кытчӧ пуксьӧ пӧтка, ваявліс ва, вотлывліс оз, вӧчавліс чомъяс, котравліс дрожкила; сытӧг г-н Полутыкин воськов эз вермыв тувччыны.
Калиныч вӧлі зэв гажа, зэв рам морт, дугдывтӧг сьыліс вомгорулас, немтӧждысьтӧг видзӧдавліс быдладорӧ, сёрнитіс неуна ныр пырыс, нюмъялігтырйи, куньтыраліс ассьыс югыдлӧз синъяссӧ да частӧ кутчысьліс кинас аслас гежӧд ёсь тошкӧ.
Ветлӧдліс сійӧ эз ӧдйӧ, но гырысь воськовъясӧн, кузь да вӧсни бедь вылӧ муртса мыджсьыштӧмӧн.
Лун чӧжӧн сійӧ унаысь заводитліс сёрнитны мекӧд, отсасис меным леститчӧмтӧг; но барин бӧрся видзӧдіс кага бӧрся моз.
Кор терпитны позьтӧм лун шӧр кадся гожйысь ковмис миянлы дзебсьыны, сійӧ нуӧдіс миянӧс аслас пасека вылӧ, медся сьӧд вӧр шӧрас.
Калиныч восьтіс миянлы ичӧтик керка, кытчӧ вӧлі тырыс ӧшлӧма чӧскыд дука кос турун китыръяс, водтӧдіс миянӧс веж турун вылӧ, а ачыс пуктіс юрас сеткаа мешӧк кодьӧс, босьтіс пурт, гырнич, гӧлӧвнятор да мӧдӧдчис пасека вылӧ вайны миянлы ма.
Ми сёйим югыд, шоныд ма, сэсся юим ключ ва да унмовсим малязіяс ӧти пӧлӧс ызгӧм шыӧ да коръяс кышакылӧм шы улӧ.
Неыджыд тӧврутор садьмӧдіс менӧ...
Ме восьті синмӧс да аддзи Калинычӧс: сійӧ пукаліс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧс порог вылын да пуртӧн вӧчис пань.
Ме дыр любуйтчи сы чужӧмӧн, коді вӧлі рам да сӧдз, кыдзи рытъя енэж.
Г-н Полутыкин садьмис жӧ.
Ми эгӧ пырысь-пыр чеччӧ.
Кузя ветлӧм бӧрад да чорыда узьӧм мысти лӧсьыд куйлыны вӧрзьӧдчытӧг турун вылын: виръяйыд нежитчӧ да тӧмитчӧ, кокньыдик жарӧн ыпъялӧ чужӧм, чӧскыд унзіль куньтыртӧ синтӧ.
Коркӧ сэсся ми чеччим да бара мунім шӧйтны рытӧдз.
Ужнайтігӧн ме бара пані сёрни Хорь да Калиныч йылысь.
«Калиныч — бур мужик, — шуис меным г-н Полутыкин: — зіль да кывзысьысь мужик; овмӧссӧ сӧмын оз жӧ вермы бура сувтӧдны: ме сійӧс пыр кыскала.
Быд лун мекӧд вӧравны ветлывлӧ...
Кутшӧм нин сэні овмӧс, — мӧвпыштлӧй асьныд».
Ме сыкӧд сӧгласитчи, и ми водім узьны.
Мӧд луннас г-н Полутыкинлы быть вӧлі колӧ мунны карӧ сосед Пичуковкӧд делӧ кузя.
Сосед Пичуков гӧрӧма сылысь мусӧ да гӧрӧм му вылас нӧйтӧма сылысь жӧ бабасӧ.
Вӧравны ме муні ӧтнам да рытъявывнас кежи Хорь ордӧ.
Керка порог дорас паныдаліс менӧ старик — куш юра, ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса да топыд яя — ачыс Хорь.
Ме тыр синмӧн видзӧдлі тайӧ Хорь вылас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі Сократлӧн кодь: сэтшӧм жӧ чуркъя, джуджыд плеш, сэтшӧм жӧ ичӧтик синъяс, сэтшӧм жӧ чангыль ныр.
Ми ӧтлаын пырим керкаӧ.
Сійӧ жӧ Федя вайис меным йӧв да сьӧд нянь.
Хорь пуксис скамья вылӧ да, зэв шы ни тӧв ассьыс кудриа тошсӧ мольӧдігтырйи, кутіс мекӧд сёрнитны.
Сійӧ, тыдалӧ, чувствуйтіс ассьыс достоинствосӧ, сёрнитіс да вӧрис надзӧник, шочиника шпыннявліс аслас кузь ус увсянь.
Ми сыкӧд варовитім кӧдза йылысь, урожай йылысь, крестьяна
 олӧм-вылӧм йылысь...
Сійӧ мекӧд пыр кыдзкӧ быттьӧ сӧглашайтчис; сӧмын бӧрыннас меным лолі яндзим, и ме чувствуйті, мый сёрнита мӧдтор йылысь...
Сідз тайӧ кыдзкӧ аслысногӧн артмывліс.
Хорь мукӧддырйиыс кывъяссӧ шуавліс зэв вежӧртӧмӧн, тыдалӧ, видзчысис...
Со тіянлы ӧти пример миян сёрниысь:
— Кывзы жӧ, Хорь, — шулі ме сылы: — мыйла тэ он откупитчы аслад баринсьыд?
— А мыйла меным откупитчынысӧ?
Ӧні ме ассьым баринӧс тӧда и оброк ассьым тӧда... барин миян бур.
— А век жӧ лӧсьыдджык вӧля вылын, — пасйышті ме.
Хорь видзӧдліс ме вылӧ юрсӧ мелань бергӧдӧмӧн.
— Тӧдӧмысь, — шуыштіс сійӧ.
— Но, сідзкӧ, мыйла нӧ тэ он откупитчы?
Хорь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Мыйӧн нӧ, батюшка, откупитчынысӧ?
— Но, дугды, старина...
— Лои Хорь вӧльнӧй мортӧн, — водзӧ нуӧдіс сійӧ вомгорулас, кыдз быттьӧ ас кежас: — коді тоштӧг олӧ, сійӧ Хорлы и медыджыд.
— А тэ ачыд тоштӧ брит.
— Тошкыд мый?
Тошкыд — турун: ытшкыны позьӧ.
— Но, мый нӧ эськӧ?
— А, тӧдӧмысь, Хорь веськыда купечӧ воас; купечьясыдлӧн олӧм бур, да и найӧ тошкаӧсь.
— А мый нӧ, тэ ӧд тӧргуйтан жӧ? — юалі ме сылысь.
— Тӧргуйтам ичӧтикаӧн выйторйӧн да дьӧгӧдьторйӧн...
Мый нӧ, батюшка, тележка тшӧктан доддявны?
«Кывнад тайӧ оз шыблась дай ас вежӧрнас олӧ», — думышті ме.
— Оз ков, — шуи ме сылы: — тележка меным оз коз; ме аски тэ усадьба гӧгӧрын ветлӧдлышта да, лэдзан кӧ, кольчча узьны тэнад турун сарайӧ.
— Пӧжалуйста, узьӧй.
Да спокойнӧ-ӧ лоас тэныд сарайын?
Ме тшӧкта бабаясӧс вольсавны тэныд прӧстыня да пуктыны юрлӧс.
Эй, бабаяс! — горӧдіс сійӧ пукаланінсьыс чеччигмоз: — татчӧ, бабаяс!..
А тэ, Федя, мун сыкӧд.
Бабаясыд ӧд йӧйӧсь.
Дас вит минута мысти Федя колльӧдіс менӧ сарайӧ пӧнарӧн.
Ме шняпкыси-воді чӧскыд дука турун вылӧ; пон нигыльтчис ме кок улӧ.
Федя шуис меным бура узьны, ӧдзӧс дзуркнитіс да пӧдлассис.
Ме вель дыр эг вермы унмовсьны.
Мӧс локтіс ӧдзӧс дорӧ, гораа лолыштіс гоз-мӧдысь; пон скӧрысь эргыштіс сы вылӧ; порсь муніс ылітіджык дышпырысь руксігтырйи; вӧв кӧнкӧ матын пондіс нямлявны турун да корсйӧдлыны... коркӧ ме ойбырті.
Югдандор Федя чуксаліс менӧ.
Тайӧ гажа збой зонмыс ёна меным сьӧлӧм вылӧ воис; да и, кыдзи ме казялі, пӧрысь Хорлӧн сійӧ сідзжӧ вӧлі радейтана пиӧн.
Найӧ кыкнанныс вель меліа мӧда-мӧд выланыс серавлісны.
Старик петіс меным паныд.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме войсӧ узи сы ордын, кутшӧмкӧ мукӧд помка вӧсна-ӧ, сӧмын Хорь ёна меліджыка тӧрытъя дорысь сёрнитіс мекӧд.
— Самӧвар тэныд дась, — шуис сійӧ меным нюммунӧмӧн: — мунам чай юны.
Ми пуксим пызан дорӧ.
Ён баба, сылӧн моньяс пиысь ӧти, вайис йӧв кринча.
Хорлӧн став пияныс ӧти-мӧд бӧрся пырисны керкаӧ.
— Кутшӧм тэнад гырысь войтыр! — шуи ме стариклы.
— Да, — шуис сійӧ вывті ичӧт сакар тор курччыштігмоз: — ме вылӧ да менам старука вылӧ норасьны, кажитчӧ, налы нинӧмысь.
— И ставныс тэкӧд олӧны?
— Ставныс.
Асьныс окотитӧны, со и олӧны.
— И ставныс гӧтыраӧсь?
— Со ӧтнас, сьӧкыдвисьӧм, оз гӧтрась, — висьталіс сійӧ, Федя вылӧ индігмоз, коді важ мозыс сулаліс ӧдзӧс дорӧ нёровтчӧмӧн. — А Васька, сійӧ том на, сылы виччысьыштны позьӧ.
— А мый меным гӧтрасьнысӧ? — воча шуис Федя: — меным и сідз лӧсьыд.
Мый меным гӧтырсьыс?
Сыкӧд пинясьны али мый?
— Но, тэ нин... ме тэнӧ тӧда нин!
Эзысь чунькытшъяс новлан...
Тэныд эськӧ мед пыр дворӧвӧй нывъясӧс исавны...
«Дугдӧ нин, яндысьтӧмъяс!» — водзӧ нуӧдіс старик, быттьӧ горничнӧйясӧс неригмоз. — Ме нин тэнӧ тӧда, белоручка тэ этатшӧм!
— А бабасьыд нӧ мый бурыс?
— Баба — уджалысь, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Хорь. — Бабаыд мужикыдлы слуга.
— Да мый вылӧ меным уджалысьыс?
— Сійӧ жӧ, йӧз киӧн жар куравны радейтан.
Тӧдам ми ті вокӧс.
— Но, гӧтрав менӧ, сідзкӧ нин колӧ.
А?
Мый!
Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Но, тырмас, тырмас, балагур.
Аддзан, баринӧс ми тэкӧд дӧзмӧдам.
Гӧтрала, эн пов...
А тэ, батюшка, эн скӧрмы: челядь кодь на, аддзан, ичӧтик, век на тӧлкыс оз судзсьы.
Федя качайтыштіс юрнас...
— Хорь гортын? — кыліс ӧдзӧс сайын тӧдса гӧлӧс, — и пырис керкаӧ Калиныч, китырыс кутіс видзвыв оз, кодӧс сійӧ нетшкӧма аслас друглы, Хорлы.
Старик меліа сійӧс чолӧмаліс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Калиныч вылӧ: веськыда висьтала, ме эг виччысь мужиксянь татшӧм «мелілун».
Тайӧ луннас ме муні мукӧд дырся дорысь час нёльӧн сёрӧнджык и локтан куим лунсӧ олі Хорь ордын.
Менӧ гажӧдісны менам выль тӧдсаяс.
Ог тӧд, мыйӧн ме заслужиті налысь дӧвериесӧ, но найӧ ньӧти видзчысьтӧг сёрнитісны мекӧд.
Ме сьӧлӧмсянь кывзі налысь да видзӧді на бӧрся.
Кыкнан приятельыс ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Хорь вӧлі морт положительнӧй, практическӧй, административнӧй юр, рационалист.
Калиныч, мӧдарӧ, вӧлі идеалист лыдысь, романтикъяс лыдысь, кыпыд сьӧлӧма да мечтайтысь йӧз лыдысь.
Хорь гӧгӧрвоис олӧм сямсӧ, мӧд ногӧн кӧ: стрӧитчис, чӧжис деньга, лӧсяліс баринкӧд да мукӧд власьтъяскӧд.
Калиныч ветлӧдліс лаптиӧн да муртса-муртса бергӧдчыліс олӧмас.
Хорь лӧсьӧдіс кывзысьысь да зэв лӧсялӧмӧн олысь ыджыд семья.
Калинычлӧн вӧлі коркӧ гӧтыр, кодысь сійӧ поліс, а челядь и ньӧти эз вӧвны.
Хорь пырыс аддзис г-н Полутыкинӧс.
Калиныч ен туйӧ пуктіс ассьыс господинсӧ.
Хорь радейтіс Калинычӧс да дорйис-видзис сійӧс.
Калиныч радейтіс да пыдди пуктіс Хорӧс.
Хорь сёрнитіс этша, серавлыштліс да гӧгӧр артавліс ас кежас.
Калиныч висьтавліс сьӧлӧмсяньыс, кӧть и эз сьыв колип моз, кыдзи збой фабричнӧй морт...
Но Калинычлӧн вӧліны бурторъяс, кодъясӧс признавайтліс ачыс Хорь; шуам: сійӧ кыв тӧдіс вир петӧмысь, повзьӧмысь, йӧймӧмысь, вӧтлавліс ковъясӧс; малязіяс сылы сетчисны, киыс сылӧн вӧлі кокньыд.
Хорь ме дырйи корис сійӧс пыртӧдны конюшняӧ ньӧбӧм выль вӧв, и Калиныч став сьӧлӧмсяньыс вӧчис сідзи, кыдзи тшӧктіс пӧрысь скептик.
Калиныч сулаліс матынджык вӧр-ва дінын.
Хорь жӧ — йӧз дінын, общество дінын.
Калиныч эз радейтлыв сёрнитны да быдторйӧ эскыліс немдумайттӧг.
Хорь кыпӧдчыліс весиг сэтчӧдз, мый ироническӧя видзӧдіс олӧм вылӧ.
Сійӧ уна аддзылӧма, уна тӧдіс, и сысянь ме унатор кывлі.
Шуам: сы висьтъясысь ме тӧдмалі, мый быд гожӧм, ытшкыны петтӧдз, волывлӧ сиктъясӧ аслыссяма неыджыд тележка.
Тайӧ тележкаас пукалӧ кафтана морт да вузалӧ косаяс.
Наличнӧй сьӧмӧн сійӧ босьтӧ шайт да кызь вит кӧпейка — шайтӧн-джынйӧн ассигнацияясӧн; уджйӧзӧн — куим шайт да ӧти эзысь чӧлкӧвӧй.
Став мужикыс, тӧдӧмысь, босьтӧны сылысь уджйӧзӧн.
Вежон кык-куим мысти сійӧ воӧ выльысь да корӧ деньга.
Мужиклӧн зӧр муртса на ытшкӧма, сідзкӧ, эм мыйӧн мынтысьны; сійӧ мунӧ купечкӧд кабакӧ да сэні нин мынтысьӧ.
Ӧткымын помещикъяс кӧсйылісны эськӧ асьныс ньӧбны косаяс наличнӧй сьӧм вылӧ да сійӧ донӧн жӧ сетавны мужикъяслы уджйӧзӧн; но мужикъяс кутісны недовольствуйтчыны да весиг шогӧ усины: налысь мырддьылісны удовольствие печлавны косаӧ, кывзыны, бергӧдлыны сійӧс киясын да кызьысь кымын юавны пӧръясьлыськодь мещанин-вузасьысьлысь: «а мый, зонмӧ, косаыд абу зэв бур?»
Татшӧмсяматоръяс жӧ вӧчсьӧны и чарлаяс ньӧбалігӧн, сӧмын сійӧн торъялӧ, мый сэні бабаяс суитчӧны делӧас да вайӧдӧны мукӧддырйиыс асьсӧ вузасьысьсӧ сэтчӧдз, мый, налы жӧ бур вылӧ, лоӧ кучкавны найӧс.
Но медся ёнасӧ страдайтӧны бабаяс со кутшӧм случайын.
Бумажнӧй фабрикаясӧ материал ваялысьяс поручайтӧны ньӧбавны трапье аслыссяма йӧзлы, кодъясӧс мукӧд уездъясын шуӧны «кутшъясӧн».
Татшӧм «кутшыс» получитас купечлысь шайт кыксё ассигнацияясӧн да мӧдӧдчас кыйсьыны.
Но оз вӧч сійӧ благороднӧй лэбач моз, кодлысь сійӧ новлӧдлӧ нимсӧ, сійӧ оз усьлась явӧ да повтӧг: а мӧдарӧ, «кутш» вӧчӧ мудеритӧмӧн да лукавитӧмӧн.
Сійӧ кольӧ ассьыс тележкасӧ кытчӧкӧ кустъяс пиӧ сикт дорӧ, а ачыс мӧдӧдчӧ бокиті керка сайясті, быттьӧ кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь либӧ сідз весьшӧрӧ довъялысь.
Бабаяс асланыс нырисӧн гӧгӧрвоӧны сылысь матыстчӧмсӧ да гусьӧн мунӧны сылы паныд.
Тэрмасьӧмӧн вӧчсьӧ ньӧбӧм-вузасьӧм.
Некымын ыргӧн грӧш вылӧ баба сетӧ «кушлы» не сӧмын быдсяма ковтӧм трапье, но унаысь весиг и мужикыслысь дӧрӧмсӧ да ассьыс улыс дӧрӧмсӧ.
Бӧръя кадӧ бабаяс аддзисны выгӧда ассьыныс гусявлыны да вузавлыны татшӧм ногӧн пыш, медсясӧ лякпыш, — «кутшъяс» промышленностьлӧн тӧдчана паськалӧм да бурмӧм!
Но та пыдди мужикъяс, асланыс пайысь, сюсьмисны, да, ичӧтик подозрение лоигӧн да «кутш» воӧм йылысь ылысса сёрнияс кывсигӧн, ӧдйӧ да чожа босьтчалӧны исправительнӧй да видзан мераяс дінӧ.
И, збыль ӧд, абу ӧмӧй забеднӧ?
Пыш вузавлыны налӧн мог, — и найӧ сійӧс збыль вузавлӧны — оз карын, — карӧ колӧ аслыныс кыссьывны, а волывлысь торгашъяслы, кодъяс, безмен абутӧм вӧсна, пудйын арталӧны нелямын китыр — а ті тӧданныд, мый сэтшӧм китырыс да мый сэтшӧм шамырыс роч мортлӧн, медсясӧ сэки, кор сійӧ «сьӧлӧмсянь зільӧ»!
Татшӧм висьтъяссӧ ме, морт абу опытнӧй да сиктын овлытӧм (кыдзи миян Орелын шулывлӧны), кывзі пӧттӧдз.
Но Хорь эз ставсӧ висьтавлы, сійӧ ачыс менсьым юасис унатор йылысь.
Тӧдмаліс сійӧ, мый ме вӧлі заграницаын, и любопытствоыс сылӧн ӧзйис...
Калиныч эз кольччы сыысь, но Калинычӧс ёнджыкасӧ вӧрзьӧдісны вӧр-ва, гӧраяс, ва борганъяс, аслыспӧлӧс зданиеяс, ыджыд каръяс йылысь висьталӧмъяс.
Хорь интересуйтчис административнӧй да государственнӧй юалӧмъясӧн.
Сійӧ бураа юасьліс ставсӧ: — «Мый, налӧн тайӧ сэн сэтшӧм жӧ, кыдзи миян, али мӧднога?..
Но, висьтав, батюшка, — кыдзи нӧ?..»
«О! ок, господи, тэнад вӧля!» — горӧдлывліс Калиныч менам висьтавлігӧн.
Хорь чӧв оліс, букыштліс сук синкымъяссӧ да сӧмын шочиника шыасьліс, мый «миянын пӧ эськӧ тайӧ эз лӧсяв, а со тайӧ бур — тайӧ пӧрадок».
Сылысь став юалӧмъяссӧ ме висьтавны тіянлы ог вермы, да и нинӧмла; но тайӧ сёрниысь менам лои ӧти убежденньӧ, кодӧс, дерт, некыдз оз виччысь лыддьысьысь, — убежденньӧ, мый Пётр Великӧй вӧлі ёнджыкасӧ роч мортӧн, роч дзик аслас выльторъяс олӧмӧ пыртӧмъяснас.
Роч морт сэтшӧма эскӧ ас вын да ёнлун вылӧ, мый сійӧ гӧтов и асьсӧ жугӧдлыны: сійӧ этша занимайтчӧ аслас кольӧм олӧмӧн да повтӧг видзӧдӧ водзӧ.
Мый бур — сійӧ сылы и сьӧлӧм вылас воӧ, мый мывкыда — сійӧс сылы и сетав, а кытысь сійӧ воӧ, — сылы дзик веськодь.
Сылӧн вежӧра мывкыдыс окотапырысь сералас немеч жеб вежӧртас вылын; но немечьяс, Хорь кывъяс серти, любопытнӧй йӧз, и велӧдчыштны налысь сійӧ дась.
Аслас торъялана положенньӧ вӧсна, аслас збыльвылӧ независимосьт вӧсна Хорь сёрнитіс мекӧд унатор йылысь, мыйсӧ мукӧдысь зорйӧн он бертышт, кыдзи шулывлӧны мужикъяс, изкиӧн он из.
Сійӧ збыльысь гӧгӧрволіс ассьыс положенньӧсӧ.
Хоркӧд варовитігӧн ме первойысь кылі роч мужиклысь прӧстӧй, вежӧра сёрни.
Сылӧн тӧдӧмлуныс вӧлі, ас ногыс, вель паськыд, но лыддьысьны сійӧ эз куж.
Калиныч — кужис.
«Тайӧ шалопайыслы велӧдчӧм сетчис, — шуис Хоры — сылӧн и малязіясыс нэм чӧжнас эз кулавлыны».
«А челядьтӧ ассьыд тэ велӧдін грамотаӧ?»
Хорь чӧв олыштіс.
«Федя тӧдӧ».
«А мукӧдыс?»
«Мукӧдыс оз тӧдны».
«А мыйла?»
Старик эз вочавидз да вежис сёрнисӧ.
Колӧ шуны, кӧть кутшӧм вежӧра сійӧ эз вӧв, вӧвліны и сы сайын уна предрассудокъяс да аслыспӧлӧс думъяс.
Бабаясӧс сійӧ, например, ёна мустӧмтліс, а гажа дырйиыс тешитчис да издевайтчис на вылын.
Гӧтырыс сылӧн, пӧрысь да зэв вома, лунтыр эз лэччыв паччӧрысь да дугдывтӧг броткис да пинясис; пияныслы дзик веськодь вӧлі сійӧ, но моньясыс полісны сыысь енмысь моз.
Оз весьшӧрӧ роч сьыланкывйын энькаыс сьыв: «Кутшӧм тэ мем пи, кутшӧм гӧтыра морт!
Тэ гӧтыртӧ он нӧйт, том ичмоньтӧ он нӧйт...»
Ӧтчыд ме кӧсйылі дорйыны моньяссӧ, босьтчылі нормӧдны сьӧлӧмсӧ Хорлысь; но сійӧ лӧня вочавидзис меным, мый «окота пӧ тіянлы татшӧм... нинӧм абунас занимайтчыны, — мед бабаяс пинясьӧны...
Найӧс кымын дугӧдан — сымын лёк, да и китӧ пежавны оз сулав».
Мукӧддырйи лёк старука лэччывліс паччӧрысь, чукӧстліс посводзсьыс горт видзысь понйӧс, шуаліс: «татчӧ, татчӧ, кычан!» да кучкавліс сылы омӧлик мышкас коколюкаӧн либӧ сувтлывліс лэбулӧ да «увтчывліс», кыдзи шуӧ Хорь, быд ветлысь-муныськӧд.
Аслас мужикысь сійӧ, век жӧ, поліс да, сы тшӧктӧм серти, весасьліс аслас паччӧр вылӧ.
Но торъя интереснӧ вӧлі кывзыштны Калинычлысь Хоркӧд вензьӧм, кор сёрни пансьыліс г-н Полутыкин йылысь.
«Тэ нин, Хорь, сійӧс менсьым эн вӧрзьӧд», — шулывліс Калиныч.
«А мый нӧ сійӧ тэныд сапӧгтӧ оз вурӧд?» — вочавидзліс мӧдыс.
«Колантор сапӧг!.. мый меным сапӧгсьыс?
Ме мужик...»
«Да со и ме мужик, а аддзан...»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Хорь лэптывліс ассьыс коксӧ да петкӧдліс Калинычлы, буракӧ, мамонт кучикысь вурӧм сапӧгсӧ.
«Эк, да тэ ӧмӧй ми вок!» — вочавидзліс Калиныч.
«Но, кӧть эськӧ мед лапти вылӧ сетіс: тэ ӧд сыкӧд вӧравны ветлӧдлан; дерт, кыдзи лун, сідзи и лапти».
«Лапти вылӧ сійӧ меным сетӧ».
«Да, колян во гривенник козьнавліс».
Калиныч дӧзмӧмӧн бергӧдчывліс мӧдарӧ, а Хорь семдыліс сералӧмысла, и сералігас сылӧн ичӧтик синъясыс дзикӧдз саявлісны.
Калиныч сьывлывліс вель лӧсьыда да ворслывліс балалайкаӧн.
Хорь кывзыліс, кывзыліс сылысь, друг чукыльтліс юрсӧ боквыв да заводитліс отсавны нора гӧлӧсӧн.
Торйӧн радейтліс сійӧ сьыланкыв: «Доля тэ менам, доля!»
Федя эз прӧзевайтлы, медым не сералыштны батьыс вылын.
«Мый, старик, нормин?»
Но Хорь мыджсьыліс банбокнас ки вылас, куньлывліс синъяссӧ да водзӧ норасис аслас доля вылӧ...
Та пыдди мукӧд пӧраӧ сыысь уджач мортыс эз вӧв: пыр мыйкӧ вӧчӧ — телега дзоньталӧ, потшӧс дзоньталӧ, сийӧс-завод видлалӧ.
Торъя сӧстӧмлун сылӧн век жӧ эз вӧв и ме индӧдъяс вылӧ ӧтчыд меным шуис, мый «колӧ пӧ, медым керкаысь олан дукӧн ӧвтіс».
— «Видзӧдлы жӧ, — воча шуи ме сылы: — пасека вылас Калинычлӧн кутшӧм сӧстӧм».
— «Малязіясыс эськӧ эз мӧдны овны, батюшка», — ышловзьӧмӧн шуис Хорь.
— «А мый, — юаліс сійӧ менсьым мӧдпӧрйӧ: — тэнад аслад вотчина эм?»
«Эм».
«Тасянь ылын?»
«Верст сё».
«Мый пӧ тэ, батюшка, аслад вотчинаад олан?»
«Ола».
«А унджыксӧ, дерт, пищальӧн кадсӧ коллялан?»
«Веськыда шуны, да».
«И бура, батюшка, вӧчан; лыйлы аслыд на здоровье таръясӧс, да старӧстатӧ частӧджык вежлав».
Нёльӧд луннас, рытын, г-н Полутыкин ыстӧма мела.
Жаль меным вӧлі янсӧдчыны стариккӧд.
Калинычкӧд ӧтлаӧ ме пукси телегаӧ.
«Но, прӧщай, Хорь, ов дзоньвидзаӧн, — шуи ме... — Прӧщай, Федя».
«Прӧщай, батюшка, прӧщай, эн вунӧд миянӧс».
Ми мӧдӧдчим.
Кыаыс сӧмын на ӧзйыны заводитчӧ.
«Бур поводдя лоӧ аски», — шуи ме сэзь енэж вылӧ видзӧдігмоз.
«Оз, зэрмас, — меным паныд шуис Калиныч: — уткаяс со больӧдчӧны, да и турун дукыс вывті ёна кылӧ».
Ми мӧдім кустъяс дорті.
Калиныч мӧдіс сьывны вомгорулас, телега пуклӧс вылын чеччышталігтырйи, да пыр видзӧдіс и видзӧдіс кыа вылӧ...
Мӧд луннас ме эновті гостеприимнӧй г-н Полутыкинлысь керкасӧ.
Уезднӧй лекарь
Ӧтчыд арын, вӧраланінысь ылысянь локтігӧн, ме прӧстудитчи да висьми.
Шудыд вылӧ, кынтӧм висьӧм босьтіс менӧ уезднӧй карын, гостиницаын; ме ысті докторла.
Час джын мысти воис уезднӧй лекарь, ичӧтик тушаа, косіник, сьӧд юрсиа морт.
Сійӧ пропишитіс меным, кыдзи и век, пӧсь вӧтлан лекарство, тшӧктіс пуктавны горчишникъяс, зэв пелька сюйис аслыс обшлаг костас вит шайта бумажка, — но сэки жӧ кызӧктыштіс да видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, — и дзик нин мӧдӧдчыліс мунны сэтчӧ, кытысь локтіс, но кыдзкӧ сёрниӧн ылаліс да кольччис.
Менӧ мучитіс жар; ме водзвыв тӧді, мый войыс лоӧ узьтӧм, да рад вӧлі сёрнитыштны бур морткӧд.
Вайисны чай.
Доктор менам мӧдіс варовитны.
Морт сійӧ эз вӧв йӧй, сёрнитіс збоя да вель интереснӧя.
Тешкодь делӧяс овлывлӧны свет вылын: мукӧд мортыскӧд и дыр олан ӧтлаын и дружитан сыкӧд, а некор он сёрнит дзик веськыда, сьӧлӧмсяньыд; мукӧдыскӧд жӧ муртса на вевъялан тӧдмасьны — видзӧдан: либӧ тэнад сылы, либӧ сылӧн тэныд, быттьӧ висьтасигӧн, став гусяторсӧ и болтайтсяс.
Ог тӧд, мыйӧн ме заслужиті дӧвериесӧ менам выль приятельлысь, — сӧмын сійӧ, кыдз шуасны, немвиччысьтӧг «босьтіс» да и висьталіс меным вель тӧдчана случай; а ме вот и кӧсъя ӧні сылысь висьтсӧ висьтавны бур лыддьысьысьлы.
Ме, кыдзи верма, мӧда висьтавны лекарь кывъясӧн.
— Ті, дерт, онӧ тӧдӧй, — заводитіс сійӧ слабмӧм да тіралан гӧлӧсӧн (татшӧм действиеыс соравтӧм березовскӧй табаклӧн): — ті, дерт, онӧ тӧдӧй татчӧс судьяӧс, Мыловӧс, Павел Лукичӧс?..
Онӧ тӧдӧй...
Но, ӧткодь.
(Сійӧ кызыштіс да чышкис синъяссӧ.)
Вот, кӧсъянныд кӧ тӧдны, делӧыс вӧлі примернӧ, кыдзи эськӧ тіянлы висьтавны, мед не пӧръявны, ыджыдвидз дырйи, дзик лым сылігӧн.
Пукала ме сы ордын, миян судья ордын, да ворса преферанс.
Судья миян бур морт и преферансӧн ворсны зэв лют.
Друг (лекарь менам тшӧкыда шуӧ кыв: друг), шуӧны меным: кутшӧмкӧ морт тіянӧс корӧ.
Ме шуа: мый сылы колӧ?
Шуӧны, записка пӧ вайӧма, — дерт, буракӧ, висьыссянь.
Вай, шуа, запискасӧ.
Сідзи и эм: висьыссянь...
Но, ладнӧ, — тайӧ, гӧгӧрвоанныд, миян нянь...
Да делӧыс вот мыйын: гижӧ меным помещица, дӧва; шуӧ, нылӧй пӧ куланвыйын, волӧй, сё ен могысь, и вӧвъяс пӧ тіянла ыстӧма.
Но, тайӧ ставыс ещӧ нинӧм на...
Да олӧсӧ сійӧ кызь верст сайын карсяньыс, а ывлаас вой, и туйяс сэтшӧмӧсь, мый уп!
Да и ачыс зэв гӧль, кык чӧлкӧвӧйысь унджык виччысьны сідзжӧ оз позь, и сы мындаыс на колӧкӧ оз ло, буди, дӧраӧн босьтыштны либӧ кутшӧмсюрӧ шыдӧсторйӧн.
Но, обязанность, ті гӧгӧрвоанныд, медводз: — морт кулӧ.
Друг сеті картіӧс непременнӧй членлы — Каллиопинлы — да мӧдӧдчи гортӧ.
Видзӧда: кильчӧ дорын сулалӧ лёкиник телега; крестьянскӧй вӧвъяс — ыджыд-ыджыд кынӧмаӧсь, гӧныс налӧн — настоящӧй гын, и, уважение кузя, ямщикыс пукалӧ шапкатӧг.
Но, думайта, тыдалӧ, вокӧ, господаыд тэнад оз зарни дозъясысь сёйны...
Тіян серамныд петӧ, а ме тіянлы шуа: ми вок, гӧль морт, ставсӧ пель саяд сюркняв...
Ямщикыс кӧ пукалӧ князь моз, да шапкасӧ оз босьтлы, да ещӧ шпыннялӧ тош увтіыс, да ичӧтик плетьсӧ вӧрӧдӧ — смела артав кык бумажнӧй деньга вылӧ!
А тані, аддза, делӧыс абу сэтшӧм.
Но, думайта, вӧчны нинӧм: обязанность медводз.
Босьті медся колана лекарствояс да мӧдӧдчи.
Веританныд-ӧ, муртса кысси.
Туйыс адскӧй: шоръяс, лым, няйт, кырӧминъяс, а сэні друг плотинасӧ ва нуӧма — беда!
Но, вои.
Керкаыс ичӧтик, идзас вевта.
Ӧшиньястіыс би югӧр тыдалӧ: тӧдӧмысь, виччысьӧны.
Паныд меным петіс старука почтеннӧй сэтшӧм, чепеца.
«Спаситӧй, шуӧ, кулӧ».
Ме шуа, энӧ тӧждысьӧй, мися...
Кӧні висьысьыс?
«Со, татчӧ пӧжалуйста».
Видзӧда: ичӧтик сӧстӧминик комната, пельӧсас лампадка, вольпась вылын ныв ар кызя кымын, садьтӧм.
Жарыс сысянь сідзи и ыпйӧ, лолалӧ сьӧкыда: — биависьӧм.
Сэнӧсь жӧ ещӧ кык ныв, чойясыс, — повзьӧмаӧсь, бӧрдӧны.
«Со, шуӧны, тӧрыт вӧлі дзик здоров и сёйис азыма; талун асывнас норасис юрыс вылӧ, а рытъявылыс друг со мыйвыйӧдз воис»...
Ме бара жӧ шуа: энӧ тӧждысьӧй, мися, — докторскӧй, тӧданныд, обязанность, — и заводиті.
Вир лэдзи сылысь, горчишникъяс тшӧкті пуктавны, микстура сеті.
Та кості ме видзӧда висьысь вылӧ, видзӧда, тӧданныд-ӧ: — но, ей-богу, эг на аддзыв татшӧм чужӧмсӧ... красавица, ӧти кывйӧн!
Жаль петӧ сьӧлӧм доймытӧдз.
Чертаясыс сэтшӧм лӧсьыдӧсь, синъясыс...
Вот, слава богу, успокоитчис; пӧсьыс чепӧсйис, быттьӧкӧ садьыс петіс; гӧгӧр видзӧдліс, нюмъёвтіс, чужӧмсӧ кинас малыштіс...
Чойясыс копыртчисны сы весьтӧ, юасьӧны: «мый тэкӧд?» — «Нинӧм», — шуӧ да и бергӧдчис мӧдарӧ...
Видзӧда — унмовсис.
Но, шуа, ӧні колӧ висьысьлы спокой сетлыны.
Вот ми ставным кок чунь йыланым и петім сэтысь; горничнӧй ӧтнас коли видзӧдны сы бӧрся.
А гостинӧйын самӧвар нин пызан вылын, и вина сэні жӧ сулалӧ: миян делӧын сытӧг оз позь.
Кисьтісны меным чай; корӧны узьны кольччыны... ме сӧгласитчи: кытчӧ ӧні мунан!
Старука пыр лӧвтӧ.
Мый ті? шуа, оз кув, энӧ тӧждысьӧй, а бурджык шойччыштӧй ті асьныд: мӧдӧд час.
«Да ті тшӧктӧй чуксавны менӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ».
Тшӧкта, тшӧкта.
Старука мӧдӧдчис, и нывъяс сідзжӧ мунісны асланыс комнатаӧ; вольпась меным вольсалісны гостинӧйӧ.
Вот ме воді, — сӧмын ог вермы унмовсьны, — кутшӧм тайӧ чудеса!
Ӧд кутшӧма нин, кажитчӧ, мучитчи.
Пыр на менам висьысьӧй дум вылысь оз вун.
Медбӧрын, эг вермы терпитны, друг чеччи; думайта: ветла видзӧдла, мый вӧчӧ пациент?
А спальняыс сылӧн гостинӧйкӧд орччӧн.
Но, чеччи, ньӧжйӧник восьті ӧдзӧссӧ, — а сьӧлӧмӧй сідзи и ёпкӧ.
Видзӧда: горничнӧй узьӧ, восьтӧма вомсӧ и весиг шкоргӧ, бесыд!
А висьысь куйлӧ мелань чужӧмӧн, и кияссӧ шевкнитӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ, коньӧр!
Ме матыстчи...
Кыдзи сійӧ друг восьтіс синъяссӧ да кутіс дзоргыны ме вылӧ!
«Коді тайӧ? коді тайӧ?»
Меным эз ло лӧсьыд.
Энӧ повзьӧй, шуа, сударыня: ме доктор; вои видзӧдлыны, кыдзи ті асьнытӧ чувствуйтанныд.
«Ті доктор?»
Доктор, доктор...
Матушканыд тіян мела карӧдз ыстыліс; ми тіянлысь вир лэдзим, сударыня; ӧні бура шойччыштӧй, а лун кык мысти кымын ми тіянӧс, ен кӧ сетас, кок йыланыд сувтӧдам.
«Ак, да, да, доктор, эн сетӧй меным кувны... пӧжалуйста, пӧжалуйста».
Мый нӧ тайӧ ті, ен тіянкӧд!
А сылӧн бара жар, думайта ме ас кежын.
Видлі пульссӧ: сідзи и эм, жар.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, — да кыдзи друг тшапкис киӧд.
«Ме тіянлы висьтала, мыйла меным абу окота кувны, ме тіянлы висьтала, ме тіянлы висьтала... ӧні ми ас кежынӧсь: сӧмын ті, пӧжалуйста, некодлы... кывзӧй»...
Ме копыртчи; матыстіс сійӧ вомдоръяссӧ меным дзик пель дорӧдз, юрсинас гильӧдӧ менсьым банбокӧс, — висьтася, менам аслам юрӧй бергӧдчыны кутіс, — и мӧдіс шӧпкӧдны...
Нинӧм ог гӧгӧрво...
Ак, да сійӧ жӧ сӧрӧ...
Шӧпкӧдіс, шӧпкӧдіс, да сэтшӧм тэрыба и быттьӧкӧ эз рочӧн, помаліс, дрӧгнитіс, пуктіс юрсӧ пӧдушка вылӧ и меным чуньсӧ петкӧдліс.
«Смотри жӧ, доктор, некодлы»...
Муртса ме верми успокоитны сійӧс, сеті сылы юны, чуксалі горничнӧйсӧ да петі.
Сэки лекарь бара лёкысь чушкыштіс табак да здук кежлӧ кынмыліс места вылас.
— Но, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мӧд луннас, менам виччысьӧмъяслы паныд, висьысьӧс эз кокньӧд.
Ме думайті, думайті да друг решиті кольччыны, кӧть менӧ и мукӧд пациентъяс виччысьӧны...
А ті тӧданныд, тайӧс пыдди пуктытӧг оз позь: практика та вӧсна страдайтӧ.
Но, ӧти-кӧ, висьысь збыльысь вӧлі отчаяниеын; а мӧд-кӧ, колӧ веськыда висьтавны, менӧ зэв ёна кыскис сы дінӧ.
Сэтчӧ жӧ и семьяыс ставнас воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Йӧз найӧ вӧліны кӧть и гӧльӧсь, но образованнӧйӧсь, позьӧ шуны, кутшӧмыс шоча овлӧ...
Батьныс налӧн вӧлӧма учёнӧй, сочинитель; кулӧма, дерт, гӧльӧн, но воспитаниесӧ челядьыслы вевъялӧма сетны зэв бурӧс; небӧгъяс сідзжӧ уна кольӧма.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме сьӧлӧмсянь нокси висьысь дінын, либӧ кутшӧмкӧ мукӧд помкаяс вӧсна-ӧ, сӧмын менӧ, лысьта шуны, кутісны радейтны ставныс рӧднӧйӧс моз...
Та кості рӧспутаыс лои страшнӧй: став ветлӧм-мунӧмыс, сідз шуны, дзикӧдз сувтіс, весиг лекарство судзӧдлісны карысь сьӧкыдпырысь...
Висьысь эз бурд...
Лун бӧрся лун, лун бӧрся лун...
Но вот... сэки...
(Лекарь чӧв олыштіс.)
Збыль, ог тӧд, кыдзи эськӧ тіянлы изложитны...
(Сійӧ бара чушкыштіс табак, кызӧктыштіс да ӧтчыд ньылыштіс чай.)
Висьтала тіянлы веськыда, висьысьӧй менам... кыдз эськӧ сійӧс шуны... но, любитны ли, мый ли, кутіс менӧ... либӧ эз, оз позь шуны, медым любитны...а, кыдзи сійӧ... збыль, кыдзи тайӧс шуны...
(Лекарь увлань лэдзис синъяссӧ да гӧрдӧдіс.)
— Эз, — водзӧ висьталіс сійӧ тэрыба: — кутшӧм али сэн любитны!
Колӧ аслыд, медбӧрын, дон тӧдны.
Ныв сійӧ вӧлі образованнӧй, тӧлка, уна лыддьылӧма, а ме весиг ассьым латыньӧс вунӧді, позьӧ шуны, дзикӧдз.
Менсьым фигураӧс кӧ босьтны (лекарь нюммунӧмӧн видзӧдліс ас вылас), сідзжӧ, кажитчӧ, нинӧмӧн ошйысьны.
Но дуракӧн енмыс сідзжӧ менӧ эз чужтыв: ме еджыдӧс сьӧдӧн ог шу; мыйсюрӧсӧ ме сідзжӧ гӧгӧрвоа.
Ме, например, зэв бура гӧгӧрвои, мый Александра Андреевна — нывсӧ шуӧны Александра Андреевнаӧн — эз любовь чувствуйт ме дінӧ, а дружескӧй, сідз шуны, матыслун, пыдди пуктӧм ли, мый ли.
Кӧть и ачыс сійӧ, гашкӧ, та кузя ӧшибайтчис, да ӧд положениеыс сылӧн вӧлі кутшӧм, ті асьныд думыштлӧй...
Но, — содтіс лекарь, коді став тайӧ отрывистӧй речсӧ висьталіс пӧшти лолыштлытӧг да тӧдчымӧн яндысигтыр: — ме, тыдалӧ, неуна дзугси...
Тадзитӧ ті нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй... а вот, кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы ставсӧ помысь помӧдз висьтала.
Сійӧ помаліс юны стӧкан чай да заводитіс висьтавны спокойнӧйджык гӧлӧсӧн.
— Сідз со.
Менам висьысьлы пыр лёкджык лои, лёкджык, лёкджык.
Ті абу медик, милӧстивӧй государь; ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ ми вокыслӧн сьӧлӧм вылын, медсясӧ первойя кадас, кор тэ кутан дӧгадывайтчыны, мый висьӧмыссӧ ӧдӧлитӧ сійӧс.
Кытчӧ вошӧ самоуверенностьыд!
Повзян друг сэтшӧма, мый и висьтавны оз позь.
Сідзи тэныд и кажитчӧ, мый и вунӧдӧмыд тэ ставсӧ, мый тӧдлін, и мый висьысьыд тэнад оз дӧверяйт, и мый мукӧдыс нин заводитӧны казявны, мый тэ шӧйӧвошин, и неокотапырысь висьтавлӧны тэныд симптомъяссӧ, видзӧдӧны синкым увтіыс, вашкӧдчӧны... э, зэв лёк!
Ӧд эм жӧ лекарство, думайтан, тайӧ висьӧмсьыс, сӧмын колӧ корсьны.
Со абу-ӧ тайӧ?
Видлан — абу, абу тайӧ!
Он сет кадсӧ лекарствоыслы, кыдз колӧ, действуйтнысӧ... то ӧти бердӧ кватитчылан, то мӧд бердӧ.
Босьтан, вӧвлі, рецептурнӧй небӧг... ӧд тані сійӧ, думайтан, тані!
Збыль ӧд, мукӧддырйиыс кыт веськалӧ восьтан: гашкӧ, думайтан, судьба...
А та кості мортыд кувсьӧ; а мӧд лекарь эськӧ спаситіс сійӧс.
Консилиум, шуан, колӧ; ме ог босьт ас вылӧ кывкутӧм.
А кутшӧм дуракӧн татшӧм случаяс тэ овлан!
Но дырӧн ставыс прӧйдитас, немтор.
Морт кулі, — абу тэ мыжа: тэ вӧчин правилӧяс серти.
А то со ещӧ мый мучительнӧйыс овлӧ: тэ вылӧ тырвыйӧ надейтчӧны, а ачыд чувствуйтан, мый нинӧмӧн он вермы отсавны.
Вот буретш татшӧм дӧверие и вӧлі Александра Андреевна семьялӧн: — и думайтны вунӧдісны, мый налӧн нылыс опасностьын.
Асладорсянь ме сідзжӧ найӧс уверяйта, мый немтор, мися, а аслам сьӧлӧмӧй коклябӧрӧ лэччӧ.
Шогыд вылӧ, сэтшӧм рӧспута лои, мый лекарствоысла ямщик лунтырӧн ветлывліс.
А ме висьысь дорысь эг вешйыв, торйӧдчыны эг вермы, быдпӧлӧс, тӧданныд, тешкодь анекдотъяс висьтавлі, картіӧн сыкӧд ворсі.
Войбыд пукавлі.
Старука менӧ аттьӧалӧ бӧрдӧмсорӧн; а ме ас кежын думайта: ог сулав ме тэнад аттьӧалӧм дон.
Висьтася тіянлы веськыда — ӧні нинӧмла гусьӧн видзны — любитны мӧді ме ассьым висьысьӧс.
И Александра Андреевна кутіс радейтны менӧ: некодӧс вӧлі, меысь кындзи, оз лэдз аслас комнатаӧ.
Заводитас мекӧд сёрнитны; — юасьӧ менсьым, кӧні ме велӧдчылі, кыдзи ола, кодъяс менам бать-мамӧй, кодъяс ордӧ ме волывла?
И чувствуйта ме, мый сылы оз позь сёрнитны, а дугӧдны сійӧс, решительнӧя сідзи, тӧданныд, дугӧдны — ог вермы.
Кутчыся вӧлі аслым юрӧ: — мый тэ вӧчан, разбойник?..
А либӧ босьтас менсьым киӧс да кутӧ, видзӧдӧ ме вылӧ, дыр, дыр видзӧдӧ, мӧдарӧ бергӧдчас, ышловзяс да шуас: «кутшӧм ті бурӧсь!»
Киясыс сылӧн сэтшӧм пӧсьӧсь, синъясыс гырысьӧсь, мудзӧма-нежнӧйӧсь.
«Да, шуӧ, ті бур, ті шань морт, ті абу на кодьӧсь, кутшӧмӧсь миян соседъяс... абу, ті абу сэтшӧмӧсь, ті абу сэтшӧмӧсь...
Кыдзи тайӧ ӧнӧдз ме эг тӧдлы тіянӧс!»
Александра Андреевна, успокоитчӧй, шуа... веритӧй, ме чувствуйта, ме ог тӧд, мыйӧн заслужиті... сӧмын ті успокоитчӧй, ен могысь, успокоитчӧй... ставыс бур лоӧ; ті справитчанныд.
А сэсся, ме должен висьтавны тіянлы, — содтіс лекарь, ачыс копыртчис водзлань да лэптіс синкымъяссӧ: — мый соседъясыскӧд найӧ омӧля волысисны сы вӧсна, мый прӧстӧй йӧзыс налы эз вӧвны рӧвняяс, а озыръяскӧд волысьны гордостьныс эз лэдз.
Ме тіянлы шуа: зэв образованнӧй семья вӧлі; — вот меным, тӧданныд, и лӧсьыд вӧлі.
Сӧмын менам ки помысь лекарство принимайтіс...
Кыпӧдчыштас, коньӧр, менам отсӧгӧн, примитас и видзӧдлас ме вылӧ... сьӧлӧмӧй менам сідзи и ыркмунлас.
А та кості сылы пыр лёкджык лои, пыр лёкджык: кулӧ, думайта, дзик кулӧ.
Веританныд-ӧ, кӧть ачым гортйӧ вода: а сэні мамыс, чойясыс видзӧдӧны, меным синмӧ видзӧдӧны... и дӧвериеыс вошӧ.
«Мый?
Кыдз?»
Немтор, немтор!
А кыдзи немтор, вежӧрыд вошласьӧ.
Вот пукала ме ӧтчыд войын, бара ӧтнам, висьысь дінын.
Ныв слугаыс сэні жӧ пукалӧ да керкатырнас шкоргӧ...
Но, шудтӧм нывлысь мый босьтан: мудзӧма и сійӧ.
Александра Андреевна рытывбыд асьсӧ зэв лёка чувствуйтіс; жар мучитіс сійӧс.
Дзик вой шӧрӧдз пыр пессис; медбӧрын, быттьӧкӧ унмовсис; оз вӧр, куйлӧ.
Пельӧсын ӧбраз водзын лампада ӧзйӧ.
Ме пукала, тӧданныд, зумыштчӧмӧн, сідзжӧ вуграла.
Друг быттьӧкӧ кодкӧ меным бокӧ тувкнитіс, бергӧдчи ме...
Господьӧ енмӧй!
Александра Андреевна синтырнас видзӧдӧ ме вылӧ... вомсӧ калькӧдӧма, банбокъясыс сідзи и сотчӧны.
Мый тіянкӧд?
«Доктор, ме ӧд кула?»
Енмыс видзас!
«Энӧй, доктор, энӧй, пӧжалуйста, пӧжалуйста, энӧ висьталӧй, мый ме коля ловйӧн... энӧ висьталӧй... тӧдінныд кӧ эськӧ ті... кывзӧй, ен могысь, энӧ дзебӧй меысь менсьым положениеӧс!» — а ачыс сэтшӧм тэрыба лолалӧ.
«Ме кӧ мӧда стӧч тӧдны, мый ме должен кувны... сэки ме тіянлы ставсӧ висьтала, ставсӧ!»
Александра Андреевна, помилуйтӧй!
«Кывзӧй, ме ӧд ньӧти эг узь, ме важӧн видзӧда тіян вылӧ... ен могысь... ме тіянлы верита, ті бур морт, ті честнӧй морт, заклинайта тіянӧс ставторнас, мый эм свет вылас святӧйыс — висьталӧй меным правдасӧ!
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм колана тайӧ меным...
Доктор, ен могысь, висьталӧй, ме опасностьын?»
Мый ме тіянлы висьтала, Александра Андреевна, — помилуйтӧй!
«Ен могысь, кевмыся тіянлы!»
Ог вермы дзебны тіянысь, Александра Андреевна, — ті збыльысь опасностьынӧсь, но енмыс милӧстя...
«Ме кула, ме кула»...
И сылы быттьӧкӧ рад лои, чужӧмыс сэтшӧм гажа лои; ме повзи.
«Да энӧ полӧй, энӧ полӧй, смертьыд менӧ ньӧти оз стращайт».
Сійӧ друг кыпӧдчис да гыравывтчис.
«Ӧні... но, ӧні ме верма шуны тіянлы, мый тіянӧс аттьӧала став сьӧлӧмсянь, мый ті бур, шань морт, мый ме тіянӧс любита»...
Ме видзӧда сы вылӧ йӧй моз; шуштӧм меным, тӧданныд.
«Кыланныд-ӧ, ме любита тіянӧс»...
Александра Андреевна, мыйӧн нӧ ме заслужиті!
«Онӧ, онӧ, ті менӧ онӧ гӧгӧрвоӧй... — тэ менӧ он гӧгӧрво»...
И друг сійӧ нюжӧдіс кияссӧ, кутіс менӧ юрӧд да окаліс...
Веританныд-ӧ, ме тӧкӧтьӧ эг горӧд... друг пидзӧсчаняси да сутшкыси юрӧн пӧдушкаяс вылас.
Сійӧ чӧв олӧ; чуньясыс сылӧн менам юрси вылын тіралӧны; кыла: бӧрдӧ.
Ме мӧді бурӧдны сійӧс, шуавны... ме нин, збыль, ог и тӧд, мый сэтшӧмсӧ шуалі ме сылы.
Слугатӧ, шуа, садьмӧданныд, Александра Андреевна... аттьӧ тіянлы... веритӧй... успокоитчӧй.
«Да тырмас нин, тырмас», — долис сійӧ.
«Ен накӧд ставныскӧд, но, садьмасны, но, локтасны — всё равно: ӧд кула жӧ ме...
Да и тэ мыйысь полан, мыйысь полан?
Лэпты юртӧ.
Али ті менӧ, гашкӧ, онӧ любитӧй, гашкӧ, ме ылалі... сідзкӧ, извинитӧй менӧ».
Александра Андреевна, мый ті висьталанныд?.. ме любита тіянӧс, Александра Андреевна.
Сійӧ видзӧдліс веськыда меным синмӧ, нюжӧдіс кияссӧ.
«Сідзкӧ, кутлы жӧ менӧ»...
Висьтала тіянлы веськыда: ме ог гӧгӧрво, мыйла ме сійӧ вояс эг йӧймы.
Чувствуйта ме, мый висьысьӧй менам губитӧ асьсӧ; аддза, мый сійӧ абу дзик тыр садя; гӧгӧрвоа сідзжӧ и сійӧс, мый эз кӧ думайт сійӧ асьсӧ куланвыйын, — эз эськӧ и думыштлы сійӧ ме йылысь; а то ӧд, кӧть мый, а шуштӧм кувны кызь вит арӧсӧн, некодӧс любитлытӧг: ӧд со мый мучитіс сійӧс, со мыйла сійӧ, отчаяниеӧ воӧмысла, кӧть ме бердӧ кутчысис, — гӧгӧрвоанныд ӧні?
Но оз лэдз сійӧ менӧ аслас кияссьыс.
Пӧщадитӧй менӧ, Александра Андреевна, да и асьнытӧ пӧщадитӧй, шуа.
«Мыйла, — шуӧ, — мый жалитнысӧ?
Ӧд должен жӧ ме кувны»...
Тайӧс сійӧ дугдывтӧг шуаліс.
«Вот эськӧ тӧді кӧ ме, мый ме ловъя коля да бара пӧрадочнӧй барышняӧн лоа, меным эськӧ яндзим вӧлі, збыль яндзим... а то мый?»
Да коді тіянлы висьталіс, мый ті куланныд?
«Э, энлӧй, тырмас, тэ менӧ он пӧръяв, тэ он куж пӧръясьлыны, видзӧдлы ас вылад».
Ті лоанныд ловъяӧсь, Александра Андреевна, ме тіянӧс лечита; ми корам тіян матушканыдлысь благӧслӧвитӧм... ми гӧтрасям, ми лоам шудаӧсь.
«Ог, ог, ті меным кыв сетінныд, ме должен кувны... тэ меным кӧсйысин... тэ меным шуин»...
Зэв забеднӧ вӧлі меным, уна помкаяс вӧсна забеднӧ.
И артыштӧй, со кутшӧмторъяс мукӧддырйи овлывлӧны: кажитчӧ немтор, а сьӧлӧм вылад сьӧкыд.
Думыштӧма сійӧ юавны менсьым нимӧс, буретш нимӧс, а абу овӧс.
Колӧ жӧ сэтшӧм шудтӧмӧн лоны, мый менӧ Трифонӧн шуӧны.
Да, да.
Трифонӧн, Трифон Иванычӧн.
Керкаассӧ менӧ быдӧн докторӧн шуисны.
Ме, вӧчны нинӧм, шуа: Трифон, сударыня.
Сійӧ куньтыртіс синъяссӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да шӧпкӧдыштіс мыйкӧ французскӧй ногӧн, — ок, да эз бурӧс мыйкӧ, и серӧктіс сэсся, сідзжӧ эз бурногӧн.
Вот, тадзисӧ ме пӧшти дзонь вой коллялі сыкӧд.
Асывнас петі, быттьӧ кольмӧм морт; сы комнатаӧ бара пыри луннас нин, чай бӧрын.
Господьӧ енмӧ, господьӧ енмӧ!
Тӧдны сійӧс оз позь: сэтшӧм блед чужӧма, сэтшӧма омӧльтчӧма.
Клянитча тіянлы честьӧн, ог гӧгӧрво ӧні, ньӧти ог гӧгӧрво, кыдзи ме выдержиті тайӧ пыткасӧ.
Куим лун, куим вой ещӧ дзуртіс менам висьысьӧй... и кутшӧмӧсь войясыс вӧліны!
Мыйяс сійӧ меным висьтавліс!..
А медбӧръя вояс, вообразитӧй ті аслыныд, — пукала ме сы дінын и ӧтитор кузя сӧмын енлы кевма: босьт, мися, сійӧс регыдджык, да и менӧ тшӧтш жӧ...
Друг старука-мамыс — быйк пырис комнатаас...
Ме сылы, мамыслы, тӧрыт нин шулі, мый, мися, надеяыс этша, омӧль сылы, и попӧс вайӧдлыны эськӧ абу лёк.
Висьысь, мыйӧн аддзис мамсӧ, и шуӧ: — «но вот, бур, мый локтін... видзӧдлы жӧ миян вылӧ, ми мӧда-мӧдӧс любитам, ми мӧда-мӧдлы кыв сетім».
«Мый тайӧ сійӧ, доктор, мый сійӧ?»
Ме кулӧм нисьӧ ловъя лои.
Сӧрӧ, шуа, жарйывсьыс...
А висьысьӧй: — «Дугды, дугды, тэ меным ӧні на дзик мӧдтор висьтавлін, и чунькытш менсьым примитін...
Мый ылӧдчан?
Мам менам бур, сійӧ прӧститас, сійӧ гӧгӧрвоас, а ме кула — меным нинӧмла пӧръясьлыны; вай меным китӧ»...
Ме ырскӧбті-петі.
Старука, дерт, гӧгӧрвоис.
— Ог кут ме тіянӧс водзӧ дӧзмӧдны, да и меным аслым, веськыда кӧ шуны, сьӧкыд казьтывны тайӧс ставсӧ.
Менам висьысьӧй мӧд луннас жӧ кулі.
Югыдін да шоныдін сылы!
(Содтіс лекарь тэрыба да ышловзьӧмӧн).
Кулӧм водзвылас сійӧ тшӧктіс аслас йӧзлы петны да кольны миянӧс ас кежаным.
«Прӧститӧй менӧ, — шуӧ, — ме, гашкӧ, мыжа ті водзын... висьӧм... но, веритӧй, ме некодӧс эг любитлы тіянӧс дорысь ёнджыка...
Энӧ жӧ вунӧдӧй менӧ... видзӧй менсьым чунькытшӧс»...
Лекарь бергӧдчис мӧдарӧ; ме куті сійӧс киӧдыс.
— Эк! — шуис сійӧ, — вайӧй мыйкӧ мӧдтор йылысь мӧдам сёрнитны, либӧ онӧ-ӧ окотитӧй преферанс донтӧминика ворсыштны?
Ми воклы, тӧданныд-ӧ, оз ков сетчыны татшӧм возвышеннӧй чувствованиеясыслы.
Ми вок думайтӧ ӧтитор йылысь: кыдзи эськӧ мед челядьыд эз чирзыны, да гӧтырыд эз пинясь.
Ӧд сійӧ кадсяньыс ме законнӧя, кыдзи шуасны, гӧтрасьны вевъялі...
Кыдзи нӧ...
Купеч нылӧс босьті: сизим тысяча приданӧйыс.
Шуӧны сійӧс Акулинаӧн; буретш Трифон серти.
Баба, должен ме тіянлы висьтавны, скӧр, да лӧсьыд, мый лунтыр узьӧ...
А мый нӧ преферанссӧ?
Ми пуксим преферанс ворсны кӧпейкаӧн.
Трифон Иваныч воис менсьым кык шайт да джын — и муніс сёрӧн, зэв дӧвӧлен аслас вермӧмӧн.
Бурмистр
Менам имениесянь верст дас вит сайын олӧ меным тӧдса ӧти морт, том помещик, гвардияса офицер отставкаын, Аркадий Павлыч Пеночкин.
Сы поместьеын эм уна курӧг-пӧтка, керкасӧ стрӧитӧма французскӧй архитектор план серти, йӧзыс пасьтасьӧмаӧсь англичана моз, ӧбедъяс лӧсьӧдӧ сійӧ зэв бурӧс, гӧстьясӧс принимайтӧ меліа, а век жӧ сы ордӧ он окотапырысь мун.
Морт сійӧ тӧлка да положительнӧй, воспитание сылӧн, кыдз колӧ, зэв бур, служитліс, высшӧй обществоын бергавліс, а ӧні ыджыд успехӧн овмӧсӧн занимайтчӧ.
Аркадий Павлыч, аслас шуӧм сертиыс, стрӧг, но веськыд, тӧждысьӧ подданнӧйяс бурлун вӧсна да наказывайтӧ найӧс — налы жӧ бур вылӧ.
«Накӧд колӧ обращайтчыны челядькӧд моз, — шуӧ сійӧ татшӧм случайяс дырйи: — невежество, донаӧй менам; колӧ босьтны тайӧс тӧдвылад».
Ачыссӧ, сідз шусяна шог необходимость случайясын, тэрыб да ырскӧбтан вӧрзьӧдчӧмъясысь видзчысьӧ да гӧлӧс лэптыны оз радейт, но медсясӧ веськыда зурӧдӧ кинас, лӧня шуалігтырйи: «ӧд ме тэныд шулі, мусаӧй менам», либӧ «мый тэкӧд, менам другӧй, воӧдчы ас садяд»; сэк жӧ сӧмын кокньыдика топӧдлӧ пиньяссӧ да пӧлӧстлӧ вомсӧ.
Тушаыс сылӧн абу ыджыд, лӧсьыдик, ачыссӧ вель мича, кияссӧ да гыжъяссӧ видзӧ ёна сӧстӧма; сылӧн гӧрд вомдоръясысь да чужӧмбанысь сідзи и ыпйӧ здоровьеӧн.
Сералӧ сійӧ гораа да немтӧждысьтӧг, меліа чикрӧдлӧ югыд, карӧй синъяссӧ.
Пасьтасьӧ сійӧ зэв бура да сямӧн; выписывайтӧ прансуз небӧгъяс, рисунокъяс да газетаяс, но лыддьысьны абу зэв окоч: «Вечнӧй жидӧс» ӧдва помаліс.
Картіӧн ворсӧ зэв бура.
Шуны кӧ, Аркадий Павлыч лыддьыссьӧ миян губернияын ӧти медся образованнӧй дворянинӧн да веж петкӧдлана жӧникӧн; дамаяс сы вӧсна садь быртӧдзныс йӧйталӧны да торйӧн нин ошкӧны сылысь манераяссӧ.
Сійӧ шензьымӧн бура асьсӧ кутӧ, кань кодь видзчысьысь, и некутшӧм историяӧ нэм чӧжнас абу веськавлӧма, кӧть корсюрӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ, радейтӧ повзьӧдны да чорыда ӧлӧдны рам мортӧс.
Лёк обществоӧс веськыда зывӧктӧ — юрсӧ янӧдӧмысь полӧ; зато гажа пӧраӧ висьталӧ асьсӧ Эпикур поклонникӧн, кӧть вообще философиясӧ ёна омӧльтӧ, шуӧ сійӧс германскӧй вежӧръяслӧн юр гудыртасӧн, а мукӧддырйи и прӧстӧ сӧрӧмӧн.
Музыка сійӧ радейтӧ жӧ; картіӧн ворсігӧн сьылӧ пинь пырыс, но сьӧлӧмсяньыс.
Лючияысь да Сомнамбулаысь помнитӧ жӧ ӧттор-мӧдтор, но гӧлӧснас мыйлакӧ пыр вылӧ босьтӧ.
Тӧвъясын сійӧ ветлывлӧ Петербургӧ.
Керкаыс сылӧн вывті ыджыд пӧрадокын; весиг кучеръяс сюрӧмаӧсь сы влиянньӧ улӧ да быд лун оз сӧмын сийӧсъяс чышкавны да паськӧмнысӧ весавны, но и ассьыныс чужӧмсӧ мыськӧны.
Дворӧвӧй йӧзыс Аркадий Павлычлӧн видзӧдӧны, веськыда шуны, кыдзкӧ синкым увтіыс, — но миян Русьын зумыштчӧм мортӧс унзіль мортысь он торйӧд.
Аркадий Павлыч сёрнитӧ небыд да лӧсьыд гӧлӧсӧн, сувталӧмӧн да кыдз быттьӧ удовольствиеӧн лэдзалӧ быд кыв аслас мича, душитӧм ус пырыс; сідзжӧ употребляйтӧ уна французскӧй кывъяс, кыдз шуам: «Вывті интереснӧ! кыдз жӧ!» да мукӧд.
Кӧть мед мый, а ме эг зэв окотапырысь волывлы сы ордӧ, и эськӧ не таръяс кӧ да не байдӧгъяс, гашкӧ, дзикӧдз сы ордӧ волӧмысь дугді.
Кутшӧмкӧ страннӧй беспокойство шымыртӧ тіянӧс сы ордын; весиг комфортыс тіянӧс оз гажӧд, и быдпӧрйӧ, рытын, кор воас ті водзӧ гербӧвӧй кизьяса гӧлубӧй ливреяа кудритӧм камердинер да мӧдас подобострастнӧя кыскавны тіян кокысь сапӧгъяс, ті чувствуйтанныд, мый эськӧ сы кельыд да косіник фигура пыдди кӧ тӧдлытӧг воис тіян водзӧ шензяна паськыд банлыыс да вывті тшӧтшыд нырыс ён том зонлӧн, кодӧс ӧні на барин босьтӧма гӧр дорысь, но кодлӧн удитӧма нин даслаті резьдыны вурысъясӧдыс неважӧн козьналӧм нанкӧвӧй кафтаныс — ті эськӧ висьтавны позьтӧма лоинныд радӧсь да окотапырысь эськӧ сетчинныд опасностьлы воштыны сапӧгыдкӧд тшӧтш и ассьыныд кокнытӧ дзик каджйӧдзныд...
Кӧть ме и эг радейтлы Аркадий Павлычӧс, но лои меным ӧтчыд коллявны сы ордын вой.
Аски асывнас водз ме тшӧкті доддявны ассьым коляска, но сійӧ эз кӧсйы менӧ лэдзны английскӧй нога завтрактӧг да нуӧдіс аслас кабинетас.
Майкӧд тшӧтш вайисны миянлы котлетъяс, омӧлика пуыштӧй колькъяс, вый, ма, сыр да мукӧдтор.
Кык камердинер, сӧстӧм еджыд перчаткиаӧсь, ӧдйӧ да нинӧм шутӧг водзвыв тӧдісны, мый миянлы колӧ.
Ми пукалім персидскӧй диван вылын.
Аркадий Павлыч вӧлі паськыд шӧвк гача, бархатнӧй сьӧд курткаа, лӧз тугъя мича шапкаа да задниктӧм китайскӧй виж туфлиа.
Сійӧ юис чай, сераліс, видзӧдаліс ассьыс гыжъяссӧ, куритчис, пукталіс ас бокас юрлӧсъяс да вообще чувствуйтіс асьсӧ вывті бура.
Прамӧя завтракайтӧм бӧрын Аркадий Павлыч кисьтіс аслыс рюмка гӧрд вина, вайӧдіс вомдорас да друг дузгӧдчис.
— Мыйла винасӧ абу шонтӧма? — юаліс сійӧ вель лэчыд гӧлӧсӧн ӧти камердинерыслысь.
Камердинер шӧйӧвошис, сувтіс сюръя моз да кельдӧдіс.
— Ӧд ме тэнсьыд юала, донаӧй менам? — спокойнӧя водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч сы вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Коньӧр камердинер дзӧрыштіс места вылас, бергӧдлыштіс салфеткасӧ да эз шу ни ӧти кыв.
Аркадий Павлыч копыртіс юрсӧ, мыйкӧ думыштіс да видзӧдліс сы вылӧ букыштчӧмӧн.
— Прӧститӧй, донаӧй менам, — тӧдсалы моз ме пидзӧсӧ кинас инмӧдчылӧм бӧрын, шуис сійӧ, меліа нюммунӧмӧн, да бара дзоргыны мӧдіс камердинер вылӧ. — Но, мун, — содтіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын, лэптіс синкымъяссӧ да звӧнитіс.
Пырис сьӧд юрсиа, ляпкыд плеша да кылалӧм синъяса, мугов кыз морт.
— Фёдор йылысь... распорядитчыны, — шуис Аркадий Павлыч вашкӧдӧмӧн да ыджыд самообладаниеӧн.
— Кывза, — вочавидзис кыз морт да петіс.
— Со, донаӧй менам, сиктса лёкторъясыд, — гажаа шуис Аркадий Павлыч. — Да кытчӧ нӧ ті?
Эн на мунӧй, пукыштӧй нӧшта неуна.
— Ог, — вочавидзи ме: — меным пӧра.
— Бара вӧравны!
Ок, вӧралысьяс нин тайӧ!
Да ті кытчӧ ӧні мунанныд?
— Нелямын верст сайӧ тасянь, Рябовоӧ.
— Рябовоӧ?
О, господьӧ енмӧ, да сідзкӧ ме тіянкӧд тшӧтш муна.
Рябово сӧмын вит верст сайын менам Шипиловкасянь, а ме важӧн нин Шипиловкаын эг вӧвлы: пыр кадыс оз сюр.
Со кутшӧма ладмис туйыс: ті талун Рябовоын вӧралыштанныд, а рытнас ме ордӧ.
Тайӧ лоӧ зэв бур.
Ми ӧтлаын ужнайтыштам, — ми сьӧраным босьтам пӧварӧс, — ті ме ордын узянныд.
Зэв бур!
Зэв бур! — содтіс сійӧ менсьым висьталӧм виччысьтӧг.
Тайӧс решитӧма...
Эй, коді сэні?
Коляска миянлы тшӧктӧй доддявны, да ӧдйӧджык.
Ті Шипиловкаын энӧ вӧвлӧй?
Ме эськӧ яндыси вӧзйыны тіянлы коллявны вой менам бурмистр керкаын, да ті, ме тӧда, абу бӧрйысьысьӧсь, и Рябовоын турун сарайын эськӧ узинныд...
Мунам, мунам!
И Аркадий Павлыч заводитіс сьывны кутшӧмкӧ французскӧй романс.
— Ӧд ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, — водзӧ висьталіс сійӧ кыкнан кок йылас катласигмоз: — менам мужикъяс сэн оброк вылынӧсь.
Конституция, — мый мӧдан вӧчны?
Но оброк меным мынтӧны лючки-ладнӧ.
Ме эськӧ найӧс, веськыда шуа, важӧн нин барщина вылӧ пуксьӧді, да муыс этша!
Ме и сідз шензя, кыдзи найӧ судзсьӧнысӧ.
Но, тайӧ налӧн делӧ.
Бурмистр менам сэн — молодец, тӧлка юр, государственнӧй морт!
Ті аддзанныд...
Збыльысь, кутшӧм бура тайӧ лӧсяліс!
Немтор он вӧч.
Ӧкмыс час асылын пыдди ми мӧдӧдчим кык часын.
Вӧралысьяс гӧгӧрвоасны менсьым телепитӧм.
Аркадий Павлыч радейтліс, кыдз сійӧ ачыс шуліс, корсюрӧ тешитны асьсӧ да босьтіс сьӧрсьыс сы мында бельё, сёянтор, юантор, духияс, юрлӧсъяс да унапӧлӧс несессеръяс, мый мукӧд бережливӧй да асьсӧ кутны кужысь немечлы тырмис эськӧ тайӧ став эмбурыс во кежлӧ.
Гӧра вывсянь быд крутінті лэччигӧн Аркадий Павлыч висьтавліс кучерлы дженьыд, но чорыд речь, мыйысь верми гӧгӧрвоны, мый менам тӧдсаыд вель полысь морт.
Но путешествие муніс ставыс зэв бура; сӧмын неважӧн пӧчинитӧм ӧти пос вылын пӧварлӧн телегаыс путкыльтчис, да бӧр кӧлесаыс лязӧдіс сылысь кынӧмсӧ.
Аркадий Павлыч, аслас Каремлысь усьӧмсӧ аддзигӧн, повзис збыльысь да пырысь-пыр тшӧктіс юавны: дзоньвидзаӧсь-ӧ сылӧн киясыс?
Колана ӧтвет кылӧм бӧрын пыр жӧ успокоитчис.
Такӧд тшӧтш, ми мунім вель дыр; ме пукалі ӧти коляскаын Аркадий Павлычкӧд и туй помасьӧм кежлас меным лои вывті гажтӧм, нӧшта нин сы вӧсна, мый некымын час чӧжӧн тӧдсаыд менам дзикӧдз рудзмуніс да мӧдліс нин либеральничайтны.
Коркӧ и ми воим, сӧмын эг Рябовоӧ, а веськыда Шипиловкаӧ; кыдзкӧ сійӧ сідз артмис.
Сійӧ луннас ме и сытӧг нин вӧравны эг вермы и та вӧсна, сьӧлӧм чорзьӧдӧмӧн, лои миритчыны тайӧн.
Пӧвар воӧма некымын минутаӧн водзджык миян дорысь и, тыдалӧ, вевъялӧма нин распорядитчыны да предупредитны кодӧс колӧ, та вӧсна дзик ӧшинь улас пыранінын паныдаліс миянӧс старӧста (бурмистрлӧн пиыс), гӧрд юра ён мужик, сажень кузьта тушаа, верзьӧма да шапкатӧм, кизявтӧм выль азяма.
«А кӧні нӧ Софрон?» — юаліс сылысь Аркадий Павлыч.
Старӧста первой пелька чеччыштіс вӧв вывсьыс, копыртчыліс коскӧдзыс баринлы, шуис: «Оланныд-выланныд, батюшка Аркадий Павлыч», сэсся лэптіс юрсӧ, пыркнитчис да доложитіс, мый Софрон мунӧма Перовӧ, но мый сыла мӧдӧдӧма нин.
«Но, лок миян бӧрся», — шуис Аркадий Павлыч.
Приличие ради старӧста нуӧдіс вӧвсӧ бокӧ, вожасис сы вылӧ да рӧдтӧмӧн мӧдӧдчис коляска бӧрся шапкасӧ киас кутігмоз.
Ми мӧдім мунны сикт кузя.
Паныд сюрлісны тыртӧм телегаын пукалысь некымын мужик; найӧ локталӧны вӧлі гумла дорысь да сьылӧны сьыланкывъяс, став тушананыс чеччалігтырйи да кокнаныс сынӧдас лайкйӧдлӧмӧн; но миянлысь коляска да старӧстаӧс аддзӧм бӧрын друг ланьталісны, пӧрччалісны ассьыныс тӧвся шапкаяснысӧ (делӧыс вӧлі гожӧмын) да кыпӧдчылісны, кыдз быттьӧ виччысисны приказанньӧяс.
Аркадий Павлыч милӧстивӧя налы копыртчыштліс.
Тревожнӧй шызьӧм тӧдчымӧн паськалі сиктті.
Клетка сера юбкаа бабаяс чагъясӧн шыблалісны гӧгӧрвотӧм либӧ вывті зіль понъяслы; дзик син увдорсяньыс заводитчӧм тошка, чотысь старик нетшыштіс пӧттӧдзыс ютӧм вӧвсӧ юкмӧс дорысь, кучкис сылы код тӧдӧ мыйысь бокас, а сэсся вӧлисти копыртчис.
Кузь дӧрӧмъяса зонпосни горзігтырйи пышъялісны керкаясӧ, водалісны кынӧмнас джуджыд порог вылӧ, ӧшӧдалісны юръяснысӧ да татшӧм ногӧн зэв пелька вуджалісны ӧдзӧс сайӧ, пемыд посводзӧ, кытысянь сэсся эз нин и петкӧдчывлыны.
Весиг курӧгъяс тэрмасисны ӧдйӧ котӧртны ворота увъясӧ; атласнӧй жилетка кодь сьӧд морӧса да дзик сорс вылӧдзыс чукыльтчӧм гӧрд бӧжа ӧти збой петук кольччыліс эськӧ туй вылӧ да кӧсйис нин горӧдны, но друг яналіс да тшӧтш пышйис.
Бурмистрлӧн керка сулаліс мукӧдъясысь торйӧн, тшӧкыд веж пыш пӧвстын.
Ми сувтім ворота водзас.
Г-н Пеночкин чеччис, тшапа чӧвтіс ас вывсьыс плащсӧ да петіс коляскаысь, меліа гӧгӧр видзӧдалігтыр.
Бурмистрлӧн гӧтырыс встретитіс миянӧс улӧдз копрасьӧмӧн да локтіс баринлысь ки окавны.
Аркадий Павлыч сетіс сылы ки окавны мыйта колӧ да кайис кильчӧ вылӧ.
Посводзас, пемыд пельӧсын, сулаліс старӧста гӧтыр да тшӧтш жӧ копыртчыліс, но ки окавны матыстчыны эз лысьт.
Сідз шусяна кӧдзыд керкаын, посводзсянь веськыдвылын, ноксисны нин кык мукӧд баба; найӧ петкӧдлісны сэтысь быдсяма лӧпсӧ, тыртӧм пельсаяс, кормӧм тулупъяс, вый гырничьяс, сера рузумӧн гартӧм кагаа зыбка, пывсян корӧсьясӧн чышкалісны ёг.
Аркадий Павлыч ысталіс найӧс сэтысь да меститчис енув лабичӧ.
Кучеръяс заводитісны пыртлыны сундукъяс, ичӧтик ящикъяс да мукӧд удобствояс, быдногыс зілисны кокниджыка тувччавны асланыс сьӧкыд сапӧгъяснас.
Та кості Аркадий Павлыч юасис старӧсталысь нянь воӧм йылысь, кӧдза йылысь да мукӧд кӧзяйственнӧй предметъяс йылысь.
Старӧста висьтавліс удовлетворительнӧя, но кыдзкӧ ляба да лӧсьыдтӧма, быттьӧ гегдӧм чуньясӧн кизявліс паськӧм.
Сійӧ сулаліс ӧдзӧс дорын да ӧтарӧ видзчысис да бергаліс пельк камердинерлы туй сетігмоз.
Сылӧн паськыд пельпомъяс сайсянь меным удайтчис аддзыны, кыдзи бурмистр гӧтырыс посводзын гусьӧникӧн нӧшаліс кутшӧмкӧ мӧд бабаӧс.
Друг таркӧдны кутіс телега да сувтіс кильчӧ водзӧ: пырис бурмистр.
Тайӧ, Аркадий Павлыч кывъяс серти, государственнӧй мортыс вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, дзор юра да топыд яя, гӧрд ныра, ичӧтик лӧз синъяса да корӧсь кодь паськыд тошка.
Пасъям ӧттшӧтш, мый сійӧ кадсянь, корсянь Русь сулалӧ, эз на вӧвлы сэн пример вылӧ бурмӧм да озырмӧм морт, коді абу ыджыд тошка; мукӧдыс нэмсӧ новлас гежӧдик ёсь тоштор, — друг, видзӧдан да, тошсялӧма гӧгӧр, быттьӧ сиянье пытшкын, — кытысь и юрсиыс петӧ!
Бурмистр, тыдалӧ, Перовын гуляйтыштӧма: и чужӧмыс сылӧн прамӧя польдчӧма, да и вина дукӧн сысянь пӧдтӧ.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьясным ті миян, — заводитіс висьтавны сійӧ нюркйӧдлӧмӧн да сэтшӧм нормӧм чужӧмӧн, мый вот-вот, кажитчӧ, синваыс ыльнитас: — муртса нин вермим виччысьны!..
Кинытӧ, батюшка, кинытӧ, — водзвыв паръяссӧ нюжӧдігмоз содтіс сійӧ.
Аркадий Павлыч могмӧдіс сылысь корӧмсӧ.
— Но, мый, Софрон вокӧ, кутшӧма тэнад делӧясыд мунӧны? — юаліс сійӧ мелі гӧлӧсӧн.
— Ок ті, батьясным миян! — горӧдіс Софрон: — да кыдз нӧ налы лёкасӧ мунны, делӧясыдлы!
Да ӧд ті, батьясным миян, ті, вердысьясным, сиктнымӧс миянлысь югдӧдінныд ас воӧмнаныд, шуд вайинныд кулан лунӧдз!
Слава тебе, господи, Аркадий Павлыч, слава тебе, господи!
Ставыс лючки-ладнӧ ті милӧстьӧн.
Сэк Софрон ланьтыштліс, видзӧдліс барин вылӧ да быттьӧкӧ выльысь тыри ыджыд чувствоӧн (сэтчӧ жӧ и код юрыс пыр соді), мӧдысь корис ки окавны да пондіс нюркйӧдлыны воддза дорысь ёнджыка.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьяс... да... мый нин!
Ей-богу, дзик йӧйми радысла...
Ей-богу, видзӧда да оз веритчыссьы...
Ок ті, батьясным миян!..
Аркадий Павлыч видзӧдліс ме вылӧ, шпыньмуніс да юаліс: «Збыльысь ӧд, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана тайӧ?»
— Да, батюшка, Аркадий Павлыч, — водзӧ висьталіс ланьтлытӧм бурмистр: — кыдз нӧ ті тайӧ?
Жугыльмӧданныд ті менӧ дзикӧдз, батюшка; юӧртны меным эн изволитӧй тіян локтӧм йывсьыныд.
Кӧн нӧ ті войсӧ коллянныд?
Ӧд тані няйт, ёг...
— Немтор, Софрон, немтор, — нюмъялӧмӧн шуис Аркадий Павлыч: — тані лӧсьыд.
— Да ӧд батьясным ті миян — кодлы лӧсьыд? ми воклы, мужиклы, лӧсьыд; а ӧд ті... ок ті, батьясӧй менам, вердысьясӧй, ок ті, батьясӧй менам!..
Прӧститӧй менӧ, дуракӧс, йӧйми, ей-богу, бӧбми дзикӧдз.
Та кості вайисны ужин.
Аркадий Павлыч заводитіс сёйны.
Ассьыс писӧ старик вӧтліс — лёк дук пӧ лэдзалан.
— Но, мый, межуйтчин, старина? — юаліс г-н Пеночкин, коді явӧ зілис сёрнитны мужик моз да мигайтіс меным.
— Межуйтчим, батюшка, ставыс тэ милостьӧн...
Войдӧрлун бумага кырымалім.
Хлыновскӧйясыд первойсӧ ерепенитчисны... ерепенитчисны, батюшка, збыль.
Требуйтісны... требуйтісны... и енмыс тӧдӧ, мый требуйтісны; да ӧд йӧй чукӧр, батюшка, йӧй йӧз.
А ми, батюшка, тэ милӧстьӧн благодарность висьталім и Миколай Миколаичӧс, посредственникӧс, удовлетворитім; ставсӧ тэ тшӧктӧм серти вӧчим, батюшка; кыдз тэ изволитін тшӧктыны, сідз ми и вӧчим, и Егор Дмитрич шуӧм серти ставсӧ вӧчим.
— Егор меным висьтавліс, — важнӧя пасйыштіс Аркадий Павлыч.
— Кыдз нӧ, батюшка, Егор Дмитрич, кыдз нӧ.
— Но, и ӧні, сідзкӧ, ті дӧвӧльнӧйӧсь?
Софрон сӧмын тайӧс и виччысис.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьясным миян! — заводитіс сійӧ бара нюжйӧдлыны... — Да помилуйтӧй ті менӧ... да ӧд ми ті понда, батьясным миян, лун и вой енлы кевмам...
Муыд, дерт, этшаджык...
Пеночкин торкис сійӧс.
— Но, ладнӧ, ладнӧ, Софрон, тӧда, тэ менам зіль отсасьысь...
А мый, уна-ӧ нянь усьӧ?
Софрон ышловзис.
— Но, батьясным ті миян, нянь усьӧ оз зэв бура.
Да мый, батюшка Аркадий Павлыч, позволитӧй висьтавны тіянлы, делӧыссӧ кутшӧм артмис.
(Сэки сійӧ шевгӧдіс кияссӧ, матыстчис господин Пеночкин дінӧ, мышкыртчис да куньтыртіс ӧти синсӧ.)
Морт шой миян му вылысь аддзим.
— Кыдз сідз?
— И ачым некыдз ог гӧгӧрво, батюшка, батьясным ті миян: тыдалӧ, омӧльыс дзугӧма.
Да, бур сійӧ, мый йӧз межа дінын вӧлі; а сӧмын, мый соссьынысӧ, миян му вылын.
Ме сійӧс пырысь-пыр йӧз му вылӧ и тшӧкті кыскыны, кор позьӧ на вӧлі, да видзысьясӧс сувтӧді и асланым йӧзлы тшӧкті чӧв овны.
А сы могысь, мыйкӧ кӧ лоас, станӧвӧйлы висьталі: со кутшӧм пӧрадокъясыс, шуа; да чайторйӧн сійӧс, да благодаритӧм...
Ӧд мый, батюшка, чайтанныд?
Ӧд коли мукӧд йӧз сьылі вылӧ; а ӧд морт шойыд, мый кыксё шайт — кыдзи кӧлач.
Г-н Пеночкин ёна сераліс аслас бурмистр сюсьлун вылӧ да некымынысь шуис меным, сы вылӧ юрнас индігмоз: «Кутшӧм молодец, а?»
Та кості ывлаын дзикӧдз пемдіс.
Аркадий Павлыч тшӧктіс идравны пызансӧ да вайны турун.
Камердинер вольсаліс миянлы прӧстыняяс, пукталіс юрлӧсъяс; ми водім.
Софрон, аскиа лун кежлӧ приказанньӧ кывзӧм бӧрын, муніс.
Аркадий Павлыч унмовсигмозыс нӧшта варовитыштіс неуна роч мужиклӧн зэв бур качествояс йылысь да сэк жӧ висьталіс меным, мый Софрон веськӧдлыны заводитӧмсянь шипиловскӧй крестьяна сайын оз артассьы ни ӧти грӧш недоимка...
Стӧрӧж мӧдіс кучкавны пӧвйӧ; кага, тыдалӧ, нӧшта абу на вевъялӧма тырны колана самоотверженнӧй чувствоӧн, чирӧстіс кӧнкӧ керкаын...
Ми унмовсим.
Аски асывнас ми чеччим вель водз.
Ме лӧсьӧдча вӧлі мунны Рябовоӧ, но Аркадий Павлыч окотитіс петкӧдлыны меным ассьыс имениесӧ да корис кольччывны менӧ.
Ме и ачым эг вӧв прӧтив ас синмӧн аддзывны государственнӧй мортлысь — Софронлысь — зэв бур качествояссӧ.
Воис бурмистр.
Сійӧ вӧлі гӧрд кушакӧн вӧнялӧм лӧз азяма.
Сёрнитіс сійӧ ёна этшаджык тӧрытъя дорысь, дзоргис-видзӧдіс ёсь синмӧн барин вылӧ, висьтавліс тӧлкӧн да дельнӧя.
Ми сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчим гумла вылӧ.
Софронлӧн пи, куим аршин кузя старӧста, став сертиыс морт бӧбоват, сідзжӧ муніс миян бӧрся, да нӧшта ӧтувтчис миян дінӧ земскӧй Федосеич, отставнӧй салдат, зэв кузь уска да чужӧм вылас вывті аслыспӧлӧс выраженньӧа: быттьӧ сійӧ таӧдз ёна важӧн мый вылӧ кӧ вӧвлытӧма шензьӧма да сійӧ кадсяньыс и абу лолӧма ас кодьнас.
Ми видзӧдалім гумла, сю тэчанін, рынышъяс, сарайяс, тӧв мельнича, скӧтнӧй двор, сю петасъяс, пыш муяс; ставыс вӧлі збыльысь зэв бур пӧрадокын: сӧмын мужикъяслӧн жугыль чужӧмъясыс кыдзкӧ чуймӧдыштавлісны менӧ.
Пӧлезнӧй кындзи, Софрон тӧждысьӧма нӧшта и лӧсьыд йылысь: став канаваяс пӧлӧныс садиталӧма бадь пуяс, тэчасъяс костас гумла вылас вӧчалӧма туйторъяс да лыаӧн киськалӧма, тӧв мельнича вылӧ вӧчӧма паськӧдӧм вома да гӧрд кывъя ош модаа флюгер, кирпичысь вӧчӧм скӧтнӧй двор дінӧ ӧшйӧдыштӧма греческӧй фронтон сямаӧс да фронтон улас белилаӧн гижӧма: «Стрӧитӧма Шипиловка сиктын сюрс кӧкъямыссё нелямынӧд воын.
Тайӧ скӧтнӧй доврыс».
Аркадий Павлыч лоис блин кодь небыд, заводитіс висьтавлыны меным прансуз кыв вылын оброк вылӧ лэдзӧмлысь выгӧдаяссӧ, но тшӧтш казьтыштіс, мый барщинаыд помещиклы выгӧднӧйджык, — да мыйыс эськӧ абу да!..
Заводитіс бурмистрӧс велӧдны, кыдзи картупель пуктыны, кыдзи скӧтлы кӧрым заптыны да мукӧдтор кузя.
Софрон бура кывзіс барскӧй висьталӧмъяс, мукӧддырйиыс паныд шыасьліс, но эз нин ыдждӧдлы Аркадий Павлычӧс ни батьӧн, ни вердысьӧн и пыр ыстысис сы вылӧ, мый пӧ муыс налӧн этшаджык, ньӧбыштны эськӧ оз мешайт.
«Мый нӧ, ньӧбӧй, — шуис Аркадий Павлыч: — ме ним вылӧ, ме абу прӧтив».
Тайӧ кывъяс вылас Софрон эз вочавидз немтор, сӧмын тошсӧ мольӧдіс.
«Но, ӧні эськӧ оз мешайт ветлыны вӧрӧ», — шуис г-н Пеночкин.
Пырысь-пыр вайӧдісны миянлы вӧвъяс; ми мунім вӧрӧ, либӧ, кыдзи миян шуӧны, «заказӧ».
Тайӧ «заказсьыс» ми аддзим вӧрзьӧдлытӧм сьӧд вӧр, мыйысь Аркадий Павлыч ошкыштіс Софронӧс да лапкӧдыштіс пельпомӧдыс.
Г-н Пеночкин вӧр вӧдитӧм кузя кутчысьліс роч сямӧ да тані жӧ висьталіс меным, сы кывъяс серти, вывті тешкодь вӧвлӧмтор, кыдзи ӧти шутник-помещик тӧлк вылӧ вайӧдӧма ассьыс лесниксӧ: нетшкӧма сылысь джын тошсӧ, мед докажитны сійӧс, мый кералӧмысь вӧрыс оз быдмы сукджыка...
Но, мукӧдторъяс кузя и Софрон, и Аркадий Павлыч — кыкнанныс оз ӧтдортчыны выльторъяс пыртӧмысь.
Бӧр сиктӧ локтӧм мысти бурмистр нуӧдіс миянӧс видзӧдлыны тӧлӧдчан машина, кодӧс неважӧн выпишитӧма Москваысь.
Тӧлӧдчан машина збыльысь уджаліс бура, но Софрон кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм лёктор виччысьӧ сійӧс и баринсӧ тайӧ медбӧръя прогулка вылас, сійӧ, дерт, кольччис эськӧ миянкӧд гортас.
Лои со мый.
Сарайысь петігӧн ми аддзим татшӧмтор.
Ӧдзӧссянь некымын воськов сайын, няйт гӧп дорын, кӧні немтӧждысьтӧг сяльӧдчисны куим утка, пидзӧс выланыс сулалісны кык мужик: ӧтиыс — старик, ар квайтымына, мӧдыс — зон, ар кызя, кыкнанныс дӧмаса дӧра дӧрӧмаӧсь, кӧмтӧмӧсь да вӧнясьӧмаӧсь кӧвйӧн.
Земскӧй Федосеич зіля ноксис на дінын да, колӧкӧ, вевъяліс эськӧ уговоритны найӧс мунны, ми кӧ эськӧ дырджык олім сарайын, но, миянӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ сувтіс веськыда да кынмис места вылас.
Сэн жӧ сулаліс старӧста паськӧдӧм вомӧн да кучкыны лӧсьӧдчӧм кулакъясӧн.
Аркадий Павлыч зумыштчис, курччис вомдорсӧ да матыстчис норасьысьяс дінӧ.
Кыкнанныс кыв шутӧг копыртчисны сылы кок улас.
— Мый тіянлы колӧ? мый ті коранныд? — юаліс сійӧ скӧр гӧлӧсӧн да неуна ныр пырыс.
(Мужикъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да кыв ни джын эз шуны, сӧмын читкыртісны синнысӧ, быттьӧ шондіысь, да мӧдісны тэрыбджыка лолавны.)
— Но, мый нӧ? — водзӧ юасис Аркадий Павлыч да пырысь-пыр шыасис Софрон дінӧ: — кутшӧм семьяысь?
— Тоболеев семьяысь, — надзӧник шуис бурмистр.
— Но, мый нӧ ті? — заводитіс бара г-н Пеночкин: — кывъясныд тіян абу али мый?
Висьтав тэ, мый тэныд колӧ? — старик вылӧ юрнас гогнитӧм бӧрын содтіс сійӧ. — Да эн пов, дурак.
Старик нюжӧдіс ассьыс чукырӧсь пемыдгӧрд сьылісӧ, пӧлӧсӧн паськӧдіс лӧзӧдӧм вомдоръяссӧ, чирӧм гӧлӧсӧн шуис: «Дорйы, государь!» да бара гымнитіс плешсӧ муас.
Том мужик тшӧтш жӧ копыртчис.
Аркадий Павлыч достоинствоӧн видзӧдліс налӧн балябӧжъяс вылӧ, чатӧртіс юрсӧ да тажгӧдыштіс неуна кокъяссӧ.
— Мый татшӧмыс?
Код вылӧ тэ норасян?
— Помилуйт, государь!
Лэдз лолыштны...
Мучитісны дзикӧдз.
(Старик ӧдва вермис висьтавлынысӧ.)
— Коді тэнӧ мучитіс?
— Да, Софрон Яковлич, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтліс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Антипӧн, батюшка.
— А тайӧ коді?
— Пи менам, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтыштліс бара да уснас дзӧр-дзӧркерис.
— Но, кыдз нӧ сійӧ тэнӧ мучитіс? — ус пырыс старик вылӧ видзӧдігмоз заводитіс сійӧ.
— Батюшка, рӧзӧритіс помӧдз.
Кык пиӧс, батюшка, ӧчередьтӧг салдатӧ сетіс, а ӧні со коймӧдӧс мырддьӧ.
Тӧрыт, батюшка, медбӧръя мӧскӧс картаысь нуӧдіс да кӧзяйкаӧс менсьым нӧйтіс — со сійӧ.
(Мужик индіс старӧста вылӧ.)
— Гм! — шуис Аркадий Павлыч.
— Эн сет помӧдз рӧзӧритчыны, вердысьӧй.
Г-н Пеночкин зумыштчис.
— Мый нӧ тайӧ значитӧ? — юаліс сійӧ бурмистрлысь ньӧжйӧник да недӧвӧльнӧя.
— Юысь морт, — висьталіс бурмистр: — оз уджав.
Недоимкаысь оз петав со нин витӧд во.
— Софрон Яковлич ме пыдди недоимка мынтіс, батюшка, — водзӧ висьталіс старик: — со витӧд во нин мӧдіс, кыдзи мынтіс, а кыдзи мынтіс — аслас кабырӧ и чабыртіс менӧ, батюшка, да со и...
— А мыйла недоимкаыс тэ сайын лои? — скӧра юаліс г-н Пеночкин.
(Старик ӧшӧдіс юрсӧ.)
— Дерт, юны радейтан, кабакъясті шӧйтны?
(Старик восьтыліс вомсӧ.)
— Тӧда ме тіянӧс, — ӧзйӧмӧн водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч: — тіян делӧ юны да паччӧрын куйлыны, а бур мужиклы тіян вӧсна ӧтвечайт.
— Дай грубиян тшӧтш, — сюйыштіс бурмистр господскӧй сёрниӧ.
— Но, тайӧ сідз нин гӧгӧрвосьӧ.
Тайӧ пыр сідз овлӧ; тайӧс ме эг нин ӧтчыд казявлы.
Во чӧж юас, грубитас, а ӧні кок улын туплясьӧ.
— Батюшка, Аркадий Павлыч, — отчаяниеӧн заводитіс старик: — помилуйт, дорйы, — кутшӧм ме грубиян?
Ен водзын моз висьтала, вынысь петтӧдз лои.
Эг сьӧлӧм вылас во ме Софрон Яковличлы, мый вӧсна эг во — ен сылы судья!
Рӧзӧритӧ помӧдз, батюшка...
Медбӧръя пиӧс со... и сійӧс...
(Вижӧдӧм да чукырӧсь синъясас стариклӧн югнитіс синва тусь.)
— Помилуйт, государь, дорйы...
— Да и оз сӧмын миянӧс, — заводитліс том мужик...
Аркадий Павлыч друг пузис:
— А тэнӧ коді юалӧ, а?
Тэнӧ кӧ оз юавны, чӧв ов...
Тайӧ мый татшӧмыс?
Ланьт, шуӧны тэныд! ланьт!..
Ок, господьӧ енмӧ! да тайӧ, прӧстӧ, бунт.
Ог, зонмӧ, ме бунтуйтны ог лэдз... ме...
(Аркадий Павлыч воськовтіс водзӧ, да, буракӧ, тӧд вылас уси, мый ме тані, бергӧдчис да сюйис кияссӧ зепъясас.)...
— Кора извинитны менӧ, донаӧй менам, — шуис сійӧ мырдӧн нюмъёвтӧмӧн да гӧлӧссӧ ёна чинтӧмӧн. — Со медальыдлӧн гугладорыс...
Но, ладнӧ, ладнӧ, — мужикъяс вылӧ видзӧдтӧг водзӧ висьталіс сійӧ: — ме тшӧкта... ладнӧ, мунӧй.
(Мужикъяс эз кыпӧдчыны.)
— Но, да ӧд ме шуи тіянлы... ладнӧ.
Мунӧй жӧ, ме тшӧкта, шуӧны тіянлы.
Аркадий Павлыч бергӧдчис налы мышкӧн.
«Пыр няргӧмъяс», — шуис сійӧ пинь пырыс да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис гортас.
Софрон муніс сы бӧрся.
Земскӧй чашкӧдіс синъяссӧ, быттьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ чеччыштны лӧсьӧдчис.
Старӧста повзьӧдіс уткаяссӧ гӧптысь.
Норасьысьяс сулалыштісны нӧшта недыр места выланыс, видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс да довгисны бӧрӧ видзӧдлытӧг, асланыс туйӧд.
Кык час мысти ме вӧлі нин Рябовоын да меным тӧдса мужик Анпадисткӧд ӧтлаын мӧдӧдчи вӧравны.
Дзик менам мунтӧдз Пеночкин дузъяліс Софрон вылӧ.
Анпадисткӧд ме пані сёрни шипиловкаса крестьяна йылысь, г-н Пеночкин йылысь, юалі сылысь, тӧдӧ-ӧ сійӧ сэтчӧс бурмистрӧс.
— Софрон Яковличтӧ?.. со мый!
— А кутшӧм морт сійӧ?
— Пон, а абу морт: сэтшӧм понсӧ дзик Курскӧдз он аддзы.
— А мый?
— Да ӧд Шипиловкаыд сӧмын лыддьысьӧ, кыдз нин сійӧ, Пенкин сайын; оз сійӧ владейт Шипиловканас: Софрон владейтӧ.
— Неужели?
— Кыдзи аслас эмбурӧн владейтӧ.
Крестьянаыд сылы гӧгӧр уджйӧзаӧсь; уджалӧны сы вылӧ, быттьӧ батракъяс: кодӧс обозӧн ысталӧ, кодӧс кытчӧ... — топӧдіс дзикӧдз.
— Муыс налӧн, кажитчӧ, этша?
— Этша?
Сійӧ ӧти хлыновскӧйяслысь кӧкъямысдас десятина кӧртымалӧ, да миянсалысь сё кызьӧс; со тэныд и дзонь сё ветымын десятина.
Да сійӧ оз ӧти муӧн прӧмышляйт: и вӧвъясӧн прӧмышляйтӧ, и скӧтӧн, и дьӧгӧдьӧн, и выйӧн, и пыш кудельӧн, и мыйӧн сӧмын оз...
Сюсь, зэв сюсь, и озыр жӧ, бесыд!
Да со мыйӧн лёк — косясьӧ.
Звер — абу морт; шуӧма: сӧбака, пон, дзик веськыд пон.
— Да мый нӧ найӧ сы вылӧ оз норасьны?
— Эк дай!
Бариныдлы нӧ мыйся мог!
Недоимкаяс абуӧсь, сідзкӧ, сылы нӧ мый?
Да, мун тэ, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — норась.
Он, сійӧ тэнӧ... да пондыв тэ...
Он, сійӧ нин тэнӧ со кыдз, эсійӧ...
Меным дум вылӧ уси Антип да висьталі сылы, мый аддзылі.
— Но, — шуис Анпадист: — сёяс сійӧс ӧні бурмистр, сёяс морттӧ дзикӧдз.
Старӧста ӧні сійӧс немортӧ воштас.
Со кутшӧм шудтӧм, думыштан да, коньӧр!
И мыйысь терпитӧ.
Скод вылын сыкӧд вензис, бурмистрыскӧд, терпениесьыс петтӧдз лоӧма...
Ыджыд делӧ!
Вот бурмистрыд сійӧс, Антиптӧ, кокавны и мӧдіс.
Ӧні вильӧдас.
Ӧд сійӧ сэтшӧм пон, сӧбака, господьӧ, прӧстит менсьым грекъясӧс, тӧдӧ, код вылӧ усьласьны.
Старикъястӧ, кодъяс озырджыкӧсь да семьяаджыкӧсь, оз вӧрзьӧд, куш юра чӧрт, а сы вылын со кратайтчӧ!
Сійӧ ӧд Антиплысь пиянсӧ ӧчередьтӧг салдатӧ мӧдӧдіс, яндысьтӧм мошенник, пон, прӧстит, господьӧ, менсьым грекъясӧс.
Ми мӧдӧдчим вӧравны.
Зальцбрунн, Силезияын, 1847 вося июль.
Щигровскӧй уездса Гамлет
Ӧтчыд ветліг-мунігӧн менӧ корисны ӧбедайтны озыр помещик да охотник ордӧ, Александр Михайлыч Г*** ордӧ.
Сылӧн сиктыс вӧлі верст вит сайын ичӧтик сиктсянь, кытчӧ ме сэки овмӧдчи.
Ме пасьталі фрак, кодтӧг некодлы ог сӧветуйт мунны весиг вӧравны, да мӧдӧдчи Александр Михайлыч ордӧ.
Ӧбедсӧ вӧлі урчитӧма квайт час кежлӧ; ме вои витын да суи зэв нин уна дворянаӧс, кодъяс вӧліны мундираӧсь, штатскӧй паськӧмаӧсь да мукӧд пӧлӧс кутшӧмсюрӧ паськӧмаӧсь.
Кӧзяин паныдаліс менӧ меліа, но пырысь-пыр жӧ котӧртіс официантскӧйӧ.
Сійӧ виччысис важнӧй сановникӧс и чувствуйтіс кутшӧмакӧ волнуйтчӧм, коді ньӧти эз лӧсяв светын сылӧн независимӧй положениелы да озырлунлы.
Александр Михайлыч некор эз вӧв гӧтыра и эз радейт нывбабаясӧс; сы ордӧ чукӧртчывліс гӧтыртӧмъяслӧн общество.
Сійӧ оліс лышкыда, ыдждӧдіс да выльысь зэв мичаа отделайтіс дедовскӧй хоромъяссӧ, быд во выписывайтліс Москваысь дас вит тысяча шайт дон вылӧ кымын вина да вообще пӧльзуйтчис зэв ыджыд пыдди пуктӧмӧн.
Александр Михайлыч зэв нин важӧн петіс отставкаӧ да некутшӧм почестьяс эз добивайтчы.
Мый нӧ заставляйтіс сійӧс корны ас ордас сановнӧй гӧстьӧс да дзик асывсяньыс волнуйтчыны торжественнӧй ӧбед лунӧ?
Тайӧс пӧ вевттьӧма тӧдмавны позьтӧм кыз пемыдӧн, кыдзи шулывліс менам ӧти тӧдса стряпчӧй, кор сылысь юавлывлісны: босьтлывлӧ-ӧ сійӧ калым бурпырысь сетысьяслысь?
Кӧзяинкӧд торйӧдчӧм бӧрын ме куті ветлӧдлыны комнатаясӧдыс.
Пӧшти став гӧстьясыс вӧліны меным тӧдтӧмӧсь; морт кызь кымын пукалісны нин картіасян пызанъяс сайын.
Преферанс радейтысьяс пиын вӧліны: кык военнӧй — благороднӧй, но неуна пӧрысьмӧм кодь чужӧмаӧсь; некымын штатскӧй морт — зэлыд, джуджыд галстукаӧсь да ӧшалысь, краситӧм усъясаӧсь, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын решительнӧй, но благонамереннӧй йӧзлӧн (тайӧ благонамереннӧй йӧзыс важнӧя босьтавлісны картіяссӧ да, юрнысӧ бергӧдлытӧг, боксянь чӧвтлывлісны синъяснысӧ на дінӧ матыстчысьяс вылӧ); гӧгрӧс рушкуа вит либӧ квайт уезднӧй чиновник, пӧсялӧм да яя киаӧсь и скромнӧй вӧрзьӧдчывтӧм кокъясаӧсь (тайӧ господаыс сёрнитісны небыд гӧлӧсӧн, рампырысь нюмъялісны быдладорлань, ворсан картісӧ кутісны дзик манишка бердас да кӧзыряйтігас эз кучкавны пызанӧ, а, мӧдарӧ, кисӧ улӧ-вылӧ гӧгӧртӧдігмоз, чӧвтӧны картісӧ турунвиж ной вылӧ да, взяткаяссӧ чукӧртігмоз, кокньыдика, зэв учтивӧя да приличнӧя дзуртышталісны).
Мукӧд дворянаыс пукалісны диванъяс вылын, чукӧръясӧн сулалісны ӧдзӧсъяс дорын да ӧшиньяс дорын; ӧти, абу нин том, но нывбабалӧн кодь чужӧма помещик, сулаліс пельӧсын, дрӧгнитлывліс, гӧрдӧдліс да шӧйӧвошӧмӧн бергӧдліс аслас кынӧм вылын часіыслысь печаткасӧ, кӧть и некод эз видзӧд сы вылӧ; мукӧд господаыс, гӧгрӧс фракаӧсь да клетка сера гачаӧсь, кодӧс вурӧма московскӧй портнӧй, вечноцехӧвӧй мастер Фирс Клюхин, сёрнитісны нинӧмысь виччысьтӧг да збоя, свободнӧя бергӧдлісны ассьыныс тшӧг да куш сьыліяссӧ; том морт, ар кызя кымын, абу прамӧй синъяса да еджыд юрсиа, юрсяньыс кок улӧдзыс пасьталӧма сьӧд паськӧм, тыдалӧ, полыштіс, но язвительнӧя нюмъяліс...
Но, сэсся меным кутіс лоны неуна гажтӧм, кыдзи друг ме дінӧ воис кутшӧмкӧ Войницын, помӧдз велӧдчытӧм студент, коді оліс Александр Михайлыч ордын мыйкӧ пыдди... сьӧкыд шуны, буретш мый пыдди.
Сійӧ лыйсис зэв бура да кужис дрессируйтны понъясӧс.
Ме тӧдлывлі сійӧс ещӧ Москваын на.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм том войтыр лыдысь, кодъяс, вӧвлі, быд экзамен вылын «ворсӧны столбнякӧн», мӧд ног кӧ шуны ни ӧти кыв эз ӧтвечайтлыны скӧралысь профессор юасьӧмъяс вылӧ.
Тайӧ господасӧ, мича слог вӧсна, нимтывлісны ещӧ бакенбардистъясӧн.
(Важӧн кольӧм лунъяслӧн делӧясыс, кыдзи аддзанныд.)
Со кыдзи тайӧс вӧчлывлісны: вызывайтлісны, шуам, Войницынӧс.
Войницын, коді тайӧ кадӧдзыс вӧрзьывтӧг да веськыда пукаліс аслас лабичын, юр вывсяньыс да кок улӧдзыс кӧтасьӧма пӧсь ньылӧмӧн да надзӧник, но бессмысленнӧя гӧгӧр кӧвкйӧдліс синъяссӧ, — чеччывліс, тэрмасигтыр выліӧдзыс кизявліс ассьыс вицмундирсӧ да бокногӧн писькӧдчыліс экзаменаторскӧй пызан дорӧ.
«Изволитӧй босьтны билет», — меліа шуліс сылы профессор.
Войницын нюжӧдлывліс кисӧ да тіралігтыр инмӧдчыліс чуньяснас билет чукӧрӧ.
«Да энӧ изволитӧй бӧрйысьны», — жерган гӧлӧсӧн шуліс кутшӧмкӧ ӧтдор морт, но дӧзмысь старик, мӧд факультетса профессор, кодлӧн немтӧдлытӧг кутіс лӧгыс петны шудтӧм бакенбардист вылӧ.
Войницын пӧкӧритчыліс аслас участьлы, босьтліс билет, петкӧдлывліс номерсӧ да мунліс пуксьыны ӧшинь дорӧ, кытчӧдз сы водзладорсаыс ӧтвечайтліс аслас юалӧм вылӧ.
Ӧшинь дорын Войницын эз вештыв синсӧ билет вылысь, буди, сӧмын сы могысь, медым воддза мозыс ньӧжйӧник видзӧдлыны гӧгӧр, но эз вӧрзьӧдлы ки ни кок.
Но вот сылӧн водзладорсаыс помаліс, шуӧны сылы: «бур, мунӧй, — либӧ весиг: — зэв бур», — сылӧн способностьяс серти.
Вот корӧны Войницынӧс.
Войницын сувтӧ да зумыд воськовъясӧн матыстчӧ пызан дорӧ.
«Лыддьӧй билеттӧ», — шуӧны сылы.
Войницын кыкнан кинас матыстӧ билетсӧ дзик ныр дорӧдзыс, ньӧжйӧник лыддьӧ да ньӧжйӧник лэдзӧ кияссӧ.
«Изволитӧй вочавидзны», — дышпырысь шуӧ сійӧ жӧ профессорыс, сетчӧ тушанас бӧрвыв да кияссӧ кресталӧ морӧс вылас.
Лоӧ гортйын кодь шы ни тӧв.
«Мый нӧ ті?»
Войницын чӧв олӧ.
Бокӧвӧй старикӧс заводитӧ дергайтны.
«Да висьталӧй жӧ кӧть мыйкӧ!»
Чӧв олӧ менам Войницын, быттьӧ кынмӧма места вылас.
Сылӧн шырӧм балябӧжыс крута да вӧрзьывтӧг чурвидзӧ паныд став ёртъясыслӧн любопытнӧй синъяслы.
Бокӧвӧй профессорлӧн синъясыс дасьӧсь чеччыштны местасьыныс: сылӧн зэв ёна лӧгыс петӧ Войницын вылӧ.
«Но ӧд, тайӧ жӧ тешкодь, — шуӧ мӧд экзаменатор: — мый нӧ ті немӧй моз сулаланныд? но, онӧ тӧдӧй, али мый? сідзкӧ, сідзи и висьталӧй».
«Лэдзӧй мӧд билет босьтны», — нурбыльтӧ шудтӧм.
Профессоръяс видзӧдлӧны ӧта-мӧдныс вылӧ.
«Но, изволитӧй», — кинас ӧвтыштӧм бӧрын шуӧ главнӧй экзаменаторыс.
Войницын бара босьтӧ билет, бара мунӧ ӧшинь дорӧ, бара бӧр матыстчӧ пызан дорӧ и бара чӧв олӧ, быттьӧкӧ кулӧма.
Бокӧвӧй старик сёйис эськӧ сійӧс ловъявывсьыс.
Медбӧрын сійӧс вӧтлӧны да пуктӧны сылы ноль.
Ті думайтанныд: ӧні сійӧ мунас татысь? оз жӧ ӧд!
Сійӧ бӧр мунӧ ас местаас, сідзи жӧ вӧрзьывтӧг пукалӧ экзамен помассьытӧдзыс, а мунігас горӧдӧ: «но и пывсян! аттӧ, кутшӧм задача!»
И тайӧ луннас сійӧ лунтыр ветлӧдлӧ Москваӧд, шочиника кутчысьлывлӧ юрас да шогпырысь ёрӧ ассьыс таланттӧм участьсӧ.
Книга бердӧ сійӧ, тӧдӧмысь, оз кутчысьлы, и мӧд лун асылас бара жӧ татшӧм история.
Вот тайӧ Войницыныс и локтіс ме дінӧ.
Ми сыкӧд сёрнитыштім Москва йылысь, вӧралӧм йылысь.
— Он-ӧ окотитӧй, — друг вашнитіс сійӧ меным: — ме тӧдмӧда тіянӧс татчӧсса медбур остряккӧд?
— Пӧжалуйста.
Войницын вайӧдіс менӧ ичӧтик тушаа, джуджыд сорс кодь юрси пратя да уска морт дінӧ, коді вӧлі коричневӧй фрака да сера галстука.
Сылӧн скӧр, подвижнӧй чертаясыс збыльысь вӧліны вежӧраӧсь да лёкӧсь.
Бытшлалана, омӧлика нюммунӧмыс дугдывтӧг вежньӧдліс сылысь вомдоръяссӧ; читкыртӧм сьӧд синъясыс яндысьтӧг видзӧдісны нерӧвнӧй синлысъяс увтіыс.
Сы дінын сулаліс помещик, паськыд, небыд, юмов — настоящӧй Сахар-Мёдович — да синпӧла.
Сійӧ водзвыв сераліс ичӧтик мортлӧн остротаяс вылӧ да быттьӧкӧ сылі нимкодьысла.
Войницын тӧдмӧдіс менӧ остряккӧд, кодӧс шуисны Пётр Петрович Лупихинӧн.
Ми тӧдмасим, чолӧмалім ӧта-мӧднымӧс.
— А позволитӧй представитны тіянлы менсьым медбур другӧс, — юмов помещикӧс киӧдыс кутӧм бӧрын друг шуис Лупихин ёсь гӧлӧсӧн. — Да энӧ жӧ пыксьӧй, Кирила Селифаныч, — содтіс сійӧ: — тіянӧс оз курччыны.
Вот, — водзӧ висьталіс сійӧ, сэк кості кор яндысьысь Кирила Селифаныч сэтшӧм нелӧсьыдпырысь копрасис, быттьӧкӧ кынӧмыс сылӧн усьны кӧсйис: — вот, рекомендуйта; зэв шань дворянин.
Ветымын арӧсӧдз вӧлі зэв здоров, да друг думыштіс синсӧ лечитны, мый вӧсна и синпӧла лои.
Сэксянь лечитӧ ассьыс крестьянасӧ — сэтшӧм жӧ успехӧн.
Но, а найӧ, дерт, сэтшӧм жӧ преданнӧйӧсь.
— Ӧд этатшӧм, — нурбыльтіс Кирила Селифаныч, — да серӧктіс.
— Висьталӧй водзӧ, другӧй менам, эк, висьталӧй водзӧ, — шуаліс Лупихин. — Тіянӧс ӧд, нинӧм он тӧд, судьяӧ вермасны бӧрйыны, и бӧръясны, видзӧдлӧй.
Но тіян пыдди, дерт, кутасны думайтны заседательяс, шуам; но ӧд колӧ жӧ, быд случай вылӧ, кӧть йӧзыслысь думсӧ кужны кывйӧн висьтавны.
Рӧкыд вылӧ кӧ губернатор волас: — юалас: мыйла судья мыкталӧ?
Но, шуам, висьталасны: параличӧн жугӧдӧма; сідзкӧ, лэдзӧй, шуас, сылысь вир.
А тайӧ тіян положениеын, сӧгласитчӧй асьныд, абу лӧсьыд.
Юмов помещик семдіс серамысла.
— Ӧд аддзан, сералӧ, — Кирила Селифанычлӧн лыбавлысь кынӧм вылӧ лӧгпырысь видзӧдігтыр водзӧ висьталіс Лупихин. — И мыйла сылы не серавны? — ме дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ: — пӧт, здоров, челядь абу, мужикъяссӧ абу закладуйтӧма — сійӧ жӧ найӧс лечитӧ — гӧтырыс йӧёват.
(Кирила Селифаныч неуна бергӧдчыштіс бокӧ, быттьӧ эз кывлы, да дугдывтӧг сераліс.)
Ме жӧ серала, а менам гӧтырӧй пышйис землемеркӧд.
(Сійӧ жергӧдіс пиньяссӧ.)
А ті тайӧс энӧ тӧдлӧй?
Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ!
Сідзи со босьтіс да и пышйис и письмӧ меным кольӧма: любезнӧй Пётр Петрович пӧ, извинит; увлекитчи страстьӧн, муна тэ дінысь менам сьӧлӧмлӧн другкӧд.
А землемер сӧмын сійӧн и воис сьӧлӧм вылас, мый гыжсӧ вӧлі оз шыр да новліс зэвтӧм гач.
Ті шензянныд?
Вот пӧ веськыда висьталысь морт.
И, господи! ми вок-степняк сідзи правда-матушкатӧ синмад и шуас.
Но, вешйыштамӧй бокӧ...
Мый миянлы будущӧй судья дінас сулавнысӧ...
Сійӧ босьтіс менӧ сойбордйӧд и ми вешйим ӧшинь дорӧ.
— Ме кывся тані острякӧн, — сёрнитігӧн висьталіс сійӧ меным: — ті энӧ веритӧй талы.
Ме прӧстӧ скӧрмӧдӧм морт и видча кывмӧн; сы вӧсна ме и сэтшӧм сямтӧм.
И, збыльысь, мыйла меным церемонитчынысӧ?
Некодлысь мнениесӧ ме грӧш дон ог донъяв и нинӧм ог добивайтчы; ме скӧр, — мый нӧ сэсся?
Скӧр мортлы, этша вылӧ, мывкыд оз ков.
А кутшӧма сійӧ освежайтӧ, ті онӧ вермӧ веритны...
Но, со, например, но, со видзӧдлӧй миян кӧзяин вылӧ!
Но, мый вӧсна сійӧ котралӧ, помилуйтӧй, дугдывтӧг часі вылӧ видзӧдӧ, нюмъялӧ, пӧсялӧ, видыс аслас зэв важнӧй, миянӧс тшыгйӧдӧ?
Ыджыд тай — сановник!
Со, со, бара котӧртіс — весиг чотыштӧ, видзӧдлӧй.
И Лупихин чирӧм гӧлӧсӧн серӧктіс.
— Ӧтитор лёк, барыняяс абуӧсь, — пыдісянь ышловзигмоз водзӧ висьталіс сійӧ: — гӧтыръястӧм ӧбед, — а то, со кӧні ми воклы нажӧткаыс.
Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, — друг горӧдіс сійӧ: — локтӧ князь Козельский — со эсійӧ кузь тушаа мужчинаыс, коді тошка, виж перчаткиа.
Пырысь-пыр тӧдчӧ, мый заграницаын вӧвлӧма... и пыр татшӧм сёрӧн локтӧ.
Йӧй, висьтала ме тіянлы, ӧтнас, кыдзи купеческӧй вӧвъяслӧн пара; а изволитінныд эськӧ мед ті видзӧдлыны, кутшӧм меліа сійӧ сёрнитӧ ми воккӧд, кутшӧм бурпырысь нюмъялӧ миян тшыг матушкаяслӧн да нывъяслӧн любезностьяс вылӧ!..
И мукӧддырйиыс ачыс остритӧ, ачыс кӧть и сӧмын пыр мунігмоз тані олӧ: — зато кутшӧма остритӧ!
Дзик быттьӧкӧ ныж пуртӧн гез пилитӧ.
Сійӧ менӧ терпитнысӧ оз вермы...
Ветла копыртча сылы.
И Лупихин котӧртіс князьлы паныд.
— А со менам личнӧй враг локтӧ, — друг бӧр ме дінӧ воӧм бӧрын шуыштіс сійӧ: — аддзанныд эсійӧ пемыдгӧрд чужӧма, тшӧть кодь юрсиа, кыз мортсӧ, со, коді тай шапкасӧ кутӧ киас, да стен пӧлӧныс писькӧдчӧ да быдладорӧ гӧвкйӧдлӧ синъяссӧ, кыдзи кӧин?
Ме вузалі сылы 400 шайтысь вӧв, коді вӧлі сулалӧ 1 000 шайт, и тайӧ кывтӧм пемӧсыс имеитӧ ӧні тыр право зывӧктӧмӧн видзӧдны ме вылӧ; а ӧд ачыссӧ сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, медсясӧ асылын, чай ютӧдз, либӧ пырысь-пыр ӧбед бӧрын, мый сылы шуан: здравствуйте, а сійӧ вочавидзӧ: мыйся?
А со генерал локтӧ, — водзӧ висьталіс Лупихин: — отставкаӧ петӧм штатскӧй генерал, рӧзӧритчӧм генерал.
Сылӧн нылыс свекловичнӧй сакарысь, и заводыс зӧлӧтукаӧн висьӧ...
Винават, мӧдарӧ висьталі... но, да ті гӧгӧрвоанныд.
А! и архитектор татчӧ веськалӧма!
Немеч, а уска и ассьыс делӧсӧ оз тӧд — чудеса!..
А веськыда кӧ шуны, мыйла сылы и тӧдны ассьыс делӧсӧ; медтыкӧ калым босьталіс да колоннаяс, столбъяс — колӧ шуны, унджык сувтӧдаліс миян столбӧвӧй дворяналы!
Лупихин бара гораа серӧктіс...
Но друг тревожнӧй шызьӧм паськаліс дом пасьталаыс.
Сановник воӧма.
Кӧзяиныс сідзи и тювкнитіс передньӧйӧ.
Сы бӧрся уськӧдчисны тайӧ домас олысьяс пиысь некымын преданнӧй морт да зіль гӧстьяс...
Гора сёрниыс быри да лои небыд, приятнӧй сёрни, быттьӧкӧ тулысын мазіяс ызгыштӧны асланыс позйын.
Ӧти ланьтлывтӧм чушканзі — Лупихин да зэв шань трутень — Козельский эз чинтыны гӧлӧсъяссӧ...
И вот, пырис медбӧрын мазі матка — пырис сановник.
Сьӧлӧмъясныс ставныслӧн чепӧсйисны сылы паныд, пукалысь тушаяс кыпӧдчисны: весиг помещик, коді донтӧма ньӧбӧма Лупихинлысь вӧвсӧ, весиг тайӧ помещикыс тшукӧдіс тшӧкасӧ аслас морӧсӧ.
Сановник кутіс ассьыс достоинствосӧ вывті бура: юрсӧ бӧрлань довкйӧдлігтыр, быттьӧ кланяйтчигӧн, сійӧ шуис некымын ошкана кыв, кодъяс пиысь ставыс заводитчӧны а шыпасӧн, кодӧс шуӧма кузя да ныр пырыс; — лӧгпырысь, быттьӧкӧ тшыг морт, видзӧдліс князь Козельский тош вылӧ да мыччис рӧзӧритчӧм штатскӧй генераллы, кодлӧн эм завод да ныв, шуйга киса водз чуньсӧ.
Некымын минута мысти, кор сановник вевъяліс шуны кыкысь, мый сійӧ зэв рад, мый эз сёрмы ӧбед кежлӧ, став обществоыс мӧдӧдчис столӧвӧйӧ, тузъясыс мунісны водзвыланыс.
Колӧ-ӧ висьтавны лыддьысьысьлы, кыдзи пуксьӧдісны сановникӧс медся первой местаас штатскӧй генерал да губернскӧй предводитель костӧ, коді вӧлі морт свободнӧй да достойнӧй выраженньӧа чужӧма, тайӧ чужӧмыслы дзик лӧсяліс сылӧн крахмалитӧм манишкаыс, зэв ыджыд жилеткаыс да французскӧй табак тыра гӧгрӧс табак дозйыс, — кыдзи ноксис кӧзяиныс, котраліс, пӧтчуйтіс гӧстьясӧс, ветлігмозыс нюмъяліс сановник мышлы да, пельӧсын сулалігмоз, кыдзи школьник, тэрмасьӧмӧн босьтліс сёйны суп тыра тарелка либӧ яйтор, — кыдзи дворецкӧй вайис пызан вылӧ аршинӧн-джынйӧн кузьта чери, кодлӧн вомас вӧлі букет, — кыдзи ливреяяса, видзӧднысӧ суров слугаяс зумыштчӧмӧн вӧзъялісны быд дворянинлы то малага, то дрей-мадера, и кыдзи пӧшти став дворянаыс, медсясӧ олӧмаджыкъясыс, быттьӧкӧ неокотапырысь долг чувстволы пӧкӧритчигтыр, юисны рюмка бӧрся рюмка, — кыдзи, медбӧрын, мӧдісны клопайтны шампанскӧй бутылкаяс, и заводитісны висьтавлыны заздравнӧй тостъяс: ставыс тайӧ, буракӧ, зэв тӧдса лыддьысьысьлы.
Но медся замечательнӧйӧн меным кажитчис анекдот, кодӧс висьталіс ачыс сановник, а мукӧдыс ставныс радпырысь чӧв олісны.
Кодкӧ, кажитчӧ, рӧзӧритчӧм генерал, коді сэтшӧм морт, мый тӧдӧ ӧнія выль словесностьсӧ, казьтыштіс вообще нывбаба влиянньӧ йылысь, медсясӧ том войтыр вылӧ.
«Да, да, — сылысь висьталӧмсӧ водзӧ нуӧдіс сановник, — тайӧ збыль; но том войтырӧс колӧ стрӧга кутны, а то найӧ, пӧжалуй, быд юбкаысь йӧймӧны.
(Челядь сяма гажа нюм котӧртіс став гӧстьяс чужӧм вывті; ӧти помещиклӧн весиг благодарность кутіс тӧдчыны синъясас.)
«Сы вӧсна мый том войтыр йӧйӧсь».
(Сановник, буракӧ, важность вӧсна, мукӧддырйиыс вежлаліс кывъяслысь ударениесӧ.)
«Вот кӧть менам пи Иван, — водзӧ висьталіс сійӧ, — кызьӧд арӧс сӧмын на дураклы, а сійӧ друг меным и шуӧ: «позволитӧй, батюшка, гӧтрасьны».
Ме сылы шуа: дурак, служитышт первой...
Но, отчаяние, синва... но менам зэв он»...
(«Зэв он» кывсӧ сановник шуис медсясӧ кынӧмнас, а эз вомдоръяснас; чӧв олыштіс да величавӧя видзӧдліс аслас сосед вылӧ, генерал вылӧ, сэки жӧ неуна ёнджыка лэптіс синкымъяссӧ, мыйта колӧ вӧлі виччысьны.
Штатскӧй генерал лӧсьыдіника копыртіс юрсӧ неуна боквыв да зэв тэрыба мӧдіс куньтыравны синъяссӧ, кодъяс видзӧдісны сановник вылӧ.)
«И мый жӧ, — бара кутіс висьтавны сановник, — ӧні ачыс меным гижӧ, мый аттьӧ пӧ, батюшка, мый дуракӧс велӧдін...
Со ӧд кыдзи колӧ вӧчны».
Став гӧстьяс, дерт, тырвыйӧ сӧгласитчисны висьтавлыськӧд да быттьӧкӧ варовмисны получитӧм удовольствие да велӧдӧм вӧснаыс...
Ӧбед бӧрын став обществоыс сувтіс да мӧдӧдчис гостинӧйӧ, кӧть и приличнӧя, но ёна шумитісны, быттьӧкӧ тайӧпӧрйӧ вӧлі разрешитӧма шумитнысӧ...
Пуксялісны картіӧн ворсны.
Муртса ме верми виччысьны рытсӧ, сэсся тшӧкті аслам ямщиклы вит час асыв кежлӧ доддявны менсьым коляскаӧс да муні узьны.
Но тайӧ лун чӧжнас меным ковмис тӧдмасьны ещӧ ӧти замечательнӧй морткӧд.
Сы вӧсна мый гӧстьяс вӧліны зэв унаӧн, некод эз узь ӧтнас.
Неыджыд, турунвиж да уль руа комнатаын, кытчӧ менӧ вайӧдіс Александр Михайлычлӧн дворецкӧйыс, вӧлі нин дзикӧдз пӧрччысьӧм мӧд гӧсть.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ пелька суніс эшкын улас, вевттьысис сійӧн дзик нырӧдзыс, неуна вӧрыштіс небыд пуховик вылын да ланьтіс, ачыс сюся видзӧдіс бумажнӧй колпакыслӧн гӧгрӧс кайма увтіыс.
Ме матыстчи мӧд крӧвать дорӧ (комнатаас вӧлі ставыс кык крӧвать), пӧрччыси да воді васӧд прӧстыняяс костӧ.
Менам сосед кутіс вӧрны аслас вольпась вылын...
Ме сии сылы бур вой.
Коли час джын.
Кутшӧма кӧть ме эг зіль, некыдзи эг вермы унмовсьны: сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн помтӧг кыссисны ковтӧм да гӧгӧрвотӧм мӧвпъяс, кыссисны мырдӧн да ӧтнога, быттьӧкӧ ва лэпталан машиналӧн ведраяс.
— А ті, кажитчӧ, онӧ узьӧй? — шуис менам соседӧй.
— Кыдзи аддзанныд, — вочавидзи ме. — Да и тіян оз узьсьы.
— Менам некор оз узьсьы.
— Кыдзи нӧ сідз?
— Да сідз.
Ме унмовся ачым ог тӧд мыйла; куйла, куйла, да и унмовся.
— Мыйла нӧ ті воданныд вольпась вылас, кытчӧдз тіян унныд оз лок?
— А мый нӧ прикажитанныд вӧчны?
Ме эг вочавидз сусед юалӧм вылӧ.
— Шензя ме, — водзӧ висьталіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын; — мыйла тані пытшъясыс абуӧсь.
Кажитчӧ, тані эськӧ и оланіныс налы?
Ті быттьӧкӧ шогсянныд на вӧсна, — шуышті ме.
— Ог, ог шогсьы, но ме быдторйын радейта дорвывлун.
«Вот кыдзи, — думышті ме: — кутшӧм кывъяс шуалӧ».
Сусед бара чӧв олыштіс.
— Кӧсъянныд мекӧд заклад вартны? — друг шуис сійӧ вель гораа.
— Мый кузя?
Суседӧй менам мӧдіс забавляйтны менӧ.
— Гм... мый кузя?
А вот мый кузя: ме уверен, мый ті менӧ чайтанныд дуракӧн.
— Помилуйтӧй, — нурбыльті ме чуймӧмӧн.
— Степнякӧн, невежаӧн...
Висьталӧй...
— Ме ог имеит удовольствие тӧдны тіянӧс, — вочавидзи ме. — Мый серти ті верминныд тадзи чайтны...
— Мый серти!
Да сӧмын тіян гӧлӧс шы серти: ті сэтшӧм лёкногӧн вочавидзанныд меным...
А ме ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧмӧн ті чайтанныд....
— Энлӧй...
— Ог, ті энлӧй.
Ӧти-кӧ, ме сёрнита французскӧй кывйӧн тіян дорысь ог лёкджыка, а немецкӧйӧн весиг бурджыка, мӧд-кӧ, ме куим во олі заграницаын: сӧмын Берлинын олі кӧкъямыс тӧлысь.
Ме Гегельӧс изучиті, милӧстивӧй государь, Гётеӧс тӧда наизусть; таысь кындзи, ме дыр любитлі германскӧй профессорлысь нывсӧ и гӧтраси — гортын чахоточнӧй барышня вылӧ, коді вӧлі усьӧм юрсиа, но вель замечательнӧй личность.
Сідзкӧ, ме дзик ӧткодь морт тіянкӧд; ме абу степняк, кыдзи ті чайтанныд...
Менӧ сідзжӧ йирисны рефлексияяс, и непосредственнӧйыс меын нинӧм абу.
Ме лэпті юрӧс да кык пӧв ыджыдджык вниманньӧӧн видзӧдлі чудак вылӧ.
Ичӧтик лампа би югӧр улын ме муртса верми аддзыны сылысь чертаяссӧ.
— Со, ті ӧні видзӧданныд ме вылӧ, — ассьыс колпаксӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс сійӧ, — и, тӧдӧмысь, ассьыныд асьныд юаланныд: кыдзи нӧ тайӧ ме эг аддзыв сійӧс талун рытнас?
Ме тіянлы висьтала, мыйла ті менӧ энӧ аддзылӧй: — сы вӧсна, мый ме ог ыдждӧдлыв гӧлӧсӧс; сы вӧсна, мый ме дзебсяся мукӧдъяс сайӧ, сулала ӧдзӧсъяс сайын, некодкӧд ог сёрнит; сы вӧсна, мый, ме дінті подносӧн мунігас, дворецкий водзвыв лэптӧ ассьыс гырддзасӧ менам морӧс весьтӧдз...
А мыйла ставыс тайӧ артмӧ?
Кык помка вӧсна: ӧти-кӧ, ме гӧль, а мӧд-кӧ, ме миритчи...
Висьталӧй веськыда, ті ӧд энӧ аддзылӧй менӧ?
— Ме збыль эг имеит удовольствие...
— Но да, но да, — торкис сійӧ менӧ: — ме тайӧс тӧді.
Сійӧ кыпӧдчыштіс да кресталіс кияссӧ; колпакыслӧн кузь вуджӧрыс кусыньтчис стенсянь пӧтӧлӧкӧ.
— А висьталӧй жӧ веськыда, — бокладорсянь ме вылӧ друг видзӧдлӧм бӧрын содтіс сійӧ: — ме должен кажитчыны тіянлы зэв ыджыд чудакӧн, кыдзи шусьӧ, оригиналӧн, либӧ, гашкӧ, пӧжалуй, мыйӧнкӧ ещӧ лёкджыкӧн: гашкӧ, ті думайтанныд, мый ме лэччыся чудак улӧ?
— Ме бара жӧ выльысь должен шуны тіянлы, мый ме ог тӧд тіянӧс....
Здук кежлӧ сійӧ зумыштчыліс.
— Мыйла ме тіянкӧд, меным дзик тӧдтӧм морткӧд, сэтшӧм виччысьтӧг сёрнитны мӧді — енмыс, енмыс сӧмын тӧдӧ!
(Сійӧ ышловзис.)
— Эг жӧ ӧд сы вӧсна, мый миян душаясным ӧткодьӧсь!
И ті, и ме, ми кыкнанным пӧрадочнӧй йӧз, мӧд ногӧн шуны, эгоистъяс: ни тіянлы меӧдз, ни меным тіянӧдз абу дзик некутшӧм мог; сідз ӧд?
Но миян кыкнаннымлӧн оз узьсьы...
Мыйла не варовитыштны?
Ме ӧні кыпыд, а тайӧ шоча овлӧ мекӧд.
Ме, аддзанныд-ӧ, полыськодь, и пола ог сы вӧсна, мый ме провинциал, абу чиновнӧй, гӧль морт, а сы вӧсна, мый ме вывті самолюбивӧй морт.
Но мукӧддырйиыс, бур обстоятельствояс, случайностьяс дырйи, кодъясӧс ме, колӧ шуны, ог вермы ни определитны, ни водзвыв тӧдны, полӧмӧй менам бырӧ дзикӧдз, кыдзи со ӧні, например.
Ӧні менӧ сувтӧдӧй чужӧм-на-чужӧм кӧть аскӧдыс Далай-Ламакӧд, — ме и сылысь кора чушкыштны табактор.
Но, гашкӧ, тіян унмыд локтӧ?
— Мӧдарӧ, — тэрмаси ме вочавидзны: — меным зэв лӧсьыд сёрнитны тіянкӧд.
— Мӧд ног кӧ шуны, ме тешнытӧ петкӧдла тіянлысь, кӧсъянныд ті шуны...
Тайӧ ещӧ на бурджык...
И сідз, висьтала ме тіянлы, менӧ тані ыдждӧдлӧны оригиналӧн, колӧ шуны, ыдждӧдлӧны найӧ, кодъяслы, случайнӧй ногӧн, мукӧд дребеденьыскӧд тшӧтш, кыв выланыс воас и менам нимӧй.
«Менам судьба вӧсна некод ёна оз тӧждысь».
Найӧ думайтӧны оскорбитны менӧ...
О, господьӧ енмӧ! найӧ кӧ эськӧ тӧдісны... да буретш сы вӧсна ме и быра, мый меын дзик ньӧти нинӧм оригинальнӧйыс абу, нинӧм, татшӧм выходкаяссьыс кындзи, кыдзи, шуам, тіянкӧд менам ӧнія сёрниӧй; но ӧд тайӧ выходкаясыс ыргӧн грӧш оз сулавны.
Оригинальностьлӧн тайӧ медся донтӧм да медся низменнӧй рӧд.
Сійӧ бергӧдчис мелань чужӧмнас да ӧвтыштіс кияснас.
— Милӧстивӧй государь! — горӧдіс сійӧ: — менам сэтшӧм мнение, мый вообще сӧмын оригиналъяслы и овны му вылын; найӧ ӧтнаныс имеитӧны право овны.
Менам стӧканӧй абу ыджыд, но ме юа аслам стӧканысь, шулӧма кодкӧ.
Аддзанныд-ӧ, — содтіс сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн: — кутшӧм чистӧя ме шуала французскӧй кывсӧ.
Мый меным сыысь, мый тэнад юрыд ыджыд да сэтчӧ уна тӧрӧ и мый гӧгӧрвоан тэ ставсӧ, уна тӧдан, нэм бӧрся следитан, — да асладыссӧ, торъяланаыс, собственнӧйыс, тэнад нинӧм абу!
Общӧй местаясса ӧти складочнӧй местаӧн свет вылын унджык, — да кодлы кутшӧм удовольствие таысь?
Да, тэ кӧть ло бӧбӧн, но аслыссямаӧн!
Аслад дук мед вӧлі, аслад собственнӧй дук, со мый!
И энӧ думайтӧй, медым менам требованиеяс тайӧ дук йывсьыс вӧліны ыджыдӧсь...
Ен мед видзас!
Татшӧм оригиналъясыд зэв уна; кытчӧ кӧть он видзӧдлы — оригинал; быд ловъя морт — оригинал, но месӧ на лыдӧ эг веськав!
— А ӧд, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс сійӧ: — томдырйи, кутшӧм гырысь виччысьӧмъяс ме возбуждайтлі!
Кутшӧм ыджыд мнение вӧлі менам ас йылысь заграницаӧ мунтӧдз, да и первойя кадас сэтысь воӧм бӧрын!
Но, заграницаын ме сюся олі, пыр ӧтнамӧнджык писькӧдчи, кыдзи сійӧ и следуйтӧ ми воклы, коді пыр мыйкӧ тӧдмалӧ, тӧдмалӧ, а бӧрыннас, видзӧдан — нинӧмсӧ абу тӧдмалӧма!
— Оригинал, оригинал! — вӧйпӧм ногӧн юрнас довкйӧдлігмоз бара висьталіс сійӧ... — Шуӧны менӧ оригиналӧн...
Збыльвылассӧ вӧлӧма, мый став светын абу омӧльджыка оригинальнӧй мортыс, чем тіян покорнейшӧй слуганыд.
Менам, буракӧ, и чужсьылӧма мӧдлы подражайтӧм могысь...
Ей-богу!
Ола ме сідзжӧ быттьӧкӧ, медым подражайтны разнӧй сочинительяслы, кодъясӧс ме изучайтлі, зэв сьӧкыда ола; и велӧдчылі ме, и любитлі, и гӧтраси, медбӧрын, быттьӧкӧ эг ас окотаысь, быттьӧкӧ исполняйті кутшӧмкӧ не то долг, не то урок, — коді сійӧс тӧдас.
Сійӧ нетшыштіс юрсьыс колпаксӧ да шыбитіс сійӧс вольпась вылас.
— Окотитанныд кӧ, ме тіянлы висьтала ассьым олӧмӧс, — юаліс сійӧ менсьым тэрыб гӧлӧсӧн: — либӧ, бурджык, некымын вӧвлӧмтор менам олӧмысь?
— Пӧжалуйста.
— Либӧ энлы, висьтала жӧ ме тіянлы бурджык, кыдзи ме гӧтраси.
Ӧд гӧтрасьӧм — тӧдчана делӧ, первой испытание мортыслы ставнас; сыын рӧмпӧштанын моз тыдалӧ...
Да тайӧ орччаӧдӧмыс вывті нин важ...
Позволитӧй, ме табак чушкышта.
Сійӧ перйис пӧдушка увсьыс табакерка, восьтіс сійӧс да, восьтӧм табакеркасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдлігмоз, бара мӧдіс висьтавны.
— Ті, милӧстивӧй государь, гӧгӧрвоӧй менсьым положенньӧӧс...
Думыштлӧй асьныд, кутшӧм, но, кутшӧм, висьталӧй пӧжалуйста, пӧльза ме верми босьтны Гегель энциклопедияысь?
Мый ӧтсямаыс, висьталӧй, тайӧ энциклопедия костас да русскӧй олӧм костын?
И кыдзи тшӧктанныд применитны сійӧс миян олӧм-вылӧм дінӧ, да он ӧтнассӧ сійӧс, энциклопедиясӧ, а вообще немецкӧй философиясӧ... шуа паськыдджыка — наукасӧ?
Сійӧ чеччыштіс вольпась вылас да, пиньсӧ лёкысь йирыштӧм бӧрын, кутіс броткыны ичӧтджык гӧлӧсӧн:
— А, со кыдзи? со кыдзи?..
Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ кыссьылін заграницаас?
Мыйла эн пукав гортад да эн изучайт асгӧгӧрса олӧмсӧ места вылас?
Тэ эськӧ тӧдмалін и мый колӧ сылы и мый сыкӧд водзӧ лоӧ, и аслад, сідз шуны, призвание йылысь эськӧ бурджыка мӧдін тӧдны...
Да помилуйтӧй, — бара гӧлӧссӧ вежӧм бӧрын, быттьӧкӧ правдайтчигмоз да полыштігтыр, водзӧ висьталіс сійӧ: — кысь нӧ ми воклы изучайтны сійӧс, кодӧс ни ӧти умница абу на гижӧма небӧгӧ!
Ме эськӧ и рад вӧлі босьтны урокъяс сылысь, русскӧй олӧмыслысь, но чӧв олӧ сійӧ, менам сьӧлӧмшӧрӧй.
Гӧгӧрво пӧ менӧ сідзи; а менам вынӧй оз судзсьы та вылӧ: меным ті сетӧй кывкӧртӧд, заключенньӧ ті меным вайӧй...
Кывкӧртӧд? — со пӧ тэныд и кывкӧртӧд: кывзышт миян московскӧйяслысь — абу али мый колипкайяс?
Да сыын и лёкыс, мый найӧ курскӧй колипкайяс моз шутьлялӧны, а оз морт моз сёрнитны...
Вот ме думайті, думайті — наукаыс ӧд, кажитчӧ, быдлаын ӧти, и истинаыс ӧти — босьті да и мӧдӧдчи, ен сыкӧд, бокӧвӧй странаӧ, нехристьяс дорӧ...
Мый прикажитанныд! — томлун, гордость шымыртіс менӧ.
Эз вӧв окота, тӧданныд, кадысь водз тшӧгны, кӧть сійӧ пӧ, шуӧны, и здоровӧй.
Да, веськыда шуны, кодлы природаыс абу сетӧма яйсӧ, не аддзывны сылы аслас телӧ вылысь и госсӧ!
— Но, — недыр думайтӧм бӧрын содтіс сійӧ, — ме, кажитчӧ, кӧсйыси висьтавны тіянлы, кутшӧм ногӧн ме гӧтраси.
Кывзӧй жӧ.
Ӧти-кӧ, висьтала тіянлы, мый гӧтырӧй ӧні менам абу нин свет вылас, мӧд-кӧ... а мӧд-кӧ, ме аддза, мый меным ковмас висьтавны тіянлы аслам томдырся олӧмӧс, а то ті нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй...
Тіян ӧд унныд оз на лок?
— Оз, оз на лок.
— И зэв бур.
Ті кывзыштӧй... со орчча комнатаас господин Кантагрюхин шкоргӧ кутшӧм неблагороднӧя!
Чужи ме неозыр мам-бать ордын — висьтала мам-бать ордын, сы вӧсна, мый, предание серти, мамысь кындзи, вӧлӧма менам и бать!
Ме сійӧс ог помнит; висьталӧны, абу пӧ зэв сюсь морт вӧлӧма, ыджыд ныра да беринӧсь чужӧма, рыжӧй да ӧти ныр розьнас табак чушкылӧма; матушка спальняын ӧшаліс сылӧн портретыс, пельӧдзыс сьӧд воротника гӧрд мундира, зэв мисьтӧм.
Сы дінті менӧ, вӧлі, нӧйтны нуӧдлывлӧны, и матушкаӧй менам, татшӧм случайяс дырйиыс, меным век индывліс сы вылӧ, ачыс шуавліс: сійӧ эськӧ тэнӧ не тадзи на.
Верманныд представитны аслыныд, кутшӧма тайӧ менӧ ышӧдліс.
Ни вок менам эз вӧв, ни чой; колӧ шуны веськыда, вӧлі кутшӧмкӧ лёкиник вок, балябӧжыс висис английскӧй висьӧмӧн, да мыйкӧ зэв регыдӧн кулі...
И мыйла, кажитчӧ, английскӧй висьӧмыслы пырны Курскӧй губернияӧ Щигровскӧй уездӧ?
Но делӧыс абу таын.
Менӧ воспитайтӧмӧн занимайтчис матушка, коді пуктіс та вылӧ став зільлунсӧ, кутшӧм овлӧ степнӧй помещицалӧн; занимайтчис сійӧ тайӧн менам дзик великолепнӧй чужан лунсянь да сэтчӧдз, кытчӧдз эз тыр меным дас квайт арӧс...
Ті следитанныд менам висьталӧм бӧрся?
— Кыдзи нӧ, висьталӧй водзӧ.
— Но, ладнӧ.
Вот, мыйӧн тыри меным дас квайт арӧс, матушкаӧй менам, ньӧти нюжмасьтӧг, босьтіс да и вӧтліс менсьым французскӧй гувернёрӧс, нежинскӧй грекъяс пӧвстысь петӧм немеч Филипповичӧс; нуӧдіс менӧ Москваӧ, гижӧдіс университетӧ да и сетіс ловсӧ всемогущӧйлы, а менӧ колис менам рӧднӧй дядь ордӧ, стряпчӧй Колтун-Бабура ордӧ, сэтшӧм лэбач ордӧ, коді кывсис эз сӧмын ӧти Щигровскӧй уездын.
Рӧднӧй дядьӧй менам, стряпчӧй Колтун-Бабура, грабитіс менӧ, кыдзи овлӧ, кушӧдз...
Но делӧыс бара на абу таын.
Университетӧ ме пыри — колӧ сетны справедливость менам матушкалы — вель бура подготовитчӧмӧн; но оригинальностьлӧн тырмытӧмлуныс сэки нин тӧдчис.
Челядьдырся олӧмӧй менам нинӧмӧн эз торъяв уна мукӧд том дворяналӧн челядьдырся олӧмысь: ме сідзи жӧ бӧба да ньӧжйӧ быдми, быттьӧкӧ перина улын, сідзи жӧ водз заводиті велӧдны наизусть стихъяс да шоммыны, талы помканас быттьӧкӧ вӧлі мечтательнӧй наклонность... мый дорӧ нин? — да, прекраснӧй дорӧ... да мукӧдтор дінӧ.
Университетын ме эг мун мӧд туйӧд: ме пырысь-пыр жӧ веськалі кружокӧ.
Сэки кадыс вӧлі мӧд...
Но ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, мый сэтшӧмыс кружокыс?
Помнитчӧ, Шиллер шуліс кӧнкӧ:
Сійӧ, уверяйта тіянӧс, сійӧ оз тайӧс кӧсйы шуны; сійӧ кӧсйис шуны:
— Да мый нӧ ужаснӧйсӧ ті аддзанныд кружоксьыс? — юалі ме.
Сосед менам кватитіс колпаксӧ да дзик нырӧдзыс сюйис сійӧс юрас.
— Мый ме аддза ужаснӧйсӧ? — горӧдіс сійӧ. — А со мый: кружок — да тайӧ быдпӧлӧс самобытнӧй развитиеыслы гибель; кружок — сійӧ обществосӧ, нывбабаӧс, олӧмсӧ сы вылӧ лёкногӧн вежӧм; кружок... о, да энлӧй; ме тіянлы висьтала, мый сэтшӧмыс кружок!
Кружок — тайӧ дыша да нярмӧмпырысь ӧтлаын да орччӧн олӧм, кодлы сетӧны тӧлка делӧлысь тӧдчанлун да вид; кружок вежӧ сёрнисӧ мӧвпалӧмъясӧн, велӧдӧ нинӧм абусӧ болтайтны, торкӧ тіянӧс ас кежся бур уджысь, висьмӧдӧ тіянӧс литературнӧй лудӧм висьӧмӧн, мырддьӧ, медбӧрын, тіян душалысь свежестьсӧ да девственнӧй ёнлунсӧ.
Кружок — да тайӧ пошлость да гажтӧмтор воклун да ёртасьӧм ним сайын, восьсалун да участие помка сайын недоразумениеяслӧн да притязаниеяслӧн йитсьӧм; кружокын, сы вӧсна мый быд приятельлӧн эм право — любӧй кадӧ и любӧй часӧ сюйны ассьыс мыськытӧм чуньяссӧ веськыда ёртыслы пытшкӧсас, некодлӧн душаас абу вӧрзьӧдлытӧм сӧстӧм места; кружокын поклоняйтчӧны нинӧм абусӧ больгысь краснобайлы, самолюбивӧй умниклы, том арлыдӧн лоӧм стариклы, новлӧдлӧны ки выланыс бездарнӧй, но «гуся» мӧвпъяса кывбуралысьӧс; кружокын том, дас сизим арӧса йӧз мудера да мудрёнӧя тӧлкуйтӧны нывбабаяс йылысь да любовь йылысь, а нывбабаяс водзын чӧв олӧны, либӧ сёрнитӧны накӧд быттьӧ небӧгкӧд, — да и мый йылысь сёрнитӧны!
Кружокын дзоридзалӧ мудер красноречие; кружокын кыйӧдӧны ёрта-ёрт бӧрсяыс оз омӧльджыка полицейскӧй чиновникъясысь...
О, кружок! тэ абу кружок: тэ — кӧлдуйтӧм кытш, кӧні пӧгибнитіс эз нин ӧти прамӧй морт!
— Но, тайӧс ті содталанныд, позволитӧй тіянлы индыны, — торки ме сійӧс.
Сусед менам чӧв олігтыр видзӧдліс ме вылӧ.
— Вермас лоны, енмыс менӧ тӧдӧ, вермас лоны.
Да ӧд ми вокыслы сӧмын ӧти долыдлун и коли — содтавны.
Вот, татшӧм ногӧн ме олі Москваын нёль во.
Ог вермы ме серпасавны тіянлы, милӧстивӧй государь, кутшӧм ӧдйӧ, кутшӧм страшнӧ ӧдйӧ коли тайӧ кадыс; весиг шог да дӧсаднӧ казьтыштнысӧ.
Чеччан вӧлі асылын, и быттьӧкӧ гӧра йывсянь даддьӧн исковтан...
Видзӧдан, и воӧмыд нин помӧдзыс; со и рыт нин; со нин унзіль слуга пасьтӧдӧ тіянӧс сюртукӧн — пасьтасян и довган тӧдса ордад да мӧдан каллянӧн куритны, юны кизьӧр чай стӧканъясӧн да тӧлкуйтны немеч философия йылысь, радейтчӧм йылысь, ловлӧн помтӧм шонді да мукӧд ылысса предметъяс йылысь.
Но и сэтӧні паныдасьлі ме оригинальнӧй, самобытнӧй йӧзкӧд: мукӧдыс, кыдзи кӧть эз кут асьсӧ, кыдзи кӧть эз кусняв асьсӧ, а век природаыс босьтліс ассьыс; ӧтнам ме, шудтӧм, лепиті ачым ачымӧс быттьӧ небыд воск и менам коньӧрлӧн кодь природаӧй дзик ньӧти эз водзсась!
Та кості меным тыри кызь ӧти арӧс.
Ме заводиті владейтны аслам наследствоӧн, либӧ, стӧчджыка кӧ, аслам наследстволӧн сійӧ юкӧннас, кутшӧмӧс думыштӧма меным кольны опекунӧй менам.
Ме сеті вӧля вылӧ лэдзӧм дворӧвӧй мортлы — Василий Кудряшевлы — доверенность став вотчинаясӧн веськӧдлӧм вылӧ да муні суйӧр сайӧ, Берлинӧ.
Суйӧр сайын ме олі, кыдзи ме висьтавлі нин тіянлы, куим во.
И мый жӧ?
И сэні, и суйӧр сайын ме вӧлі сэтшӧм жӧ неоригинальнӧй существоӧн.
Ӧти-кӧ, нинӧм и сёрнитны, мый буретш Европасӧ, европаса бытсӧ ме эг тӧдмав ни ӧти юрси си мында; ме кывзі немеч профессоръяслысь да лыдди немеч небӧгъяс сэні, кӧні найӧ чужлӧмаӧсь... таын вӧлі став торъялӧмыс.
Олі ме ӧтка олӧмӧн, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ манак; тӧдмасявлі отставнӧй роч поручикъяскӧд, кодъяс ме моз жӧ шогӧ усьӧмаӧсь унджык тӧдмавны горшлун вӧсна, кодъяс, колӧ шуны, абу зэв гӧгӧрвоысьӧсь да эз кужлыны мичаа сёрнитны; волысьлывлі пензаса да мукӧд няня губернияса тупоумнӧй семействояскӧд; шляйтчи кофейнӧйясӧд, лыддялі журналъяс, рытъяснас ветлывлі театрӧ.
Сэтчӧс йӧзкӧд ме омӧля вӧлі тӧдса, сёрниті накӧд кыдзкӧ зэлӧдчӧмӧн и некодӧс найӧс ас ордысь эг аддзыв, кык либӧ куим кӧвъясьысь молодчикъяс кындзи, кодъяс вӧліны еврейяс пиысь да кодъяс зэв тшӧкыда пыравлісны ме ордӧ да удждывлісны менсьым деньга, — бур, мый der Russe эскӧ.
Случайлӧн тешкодь ворсӧмыс вайӧдіс менӧ, медбӧрын, менам ӧти профессор ордӧ; а именнӧ, со кыдзи: ме пыри сы ордӧ гижӧдчыны курс вылӧ, а сійӧ босьтіс да и пригласитіс менӧ ас ордас рыт вылӧ.
Тайӧ профессорыслӧн вӧлі кык ныв, ар кызь сизимаӧсь, ёнӧсь сэтшӧмӧсь — ен накӧд — ныръясныс сэтшӧм лӧсьыдӧсь, юрсиясныс читкыляӧсь и синъясныс кельыдлӧзӧсь, а киясныс гӧрдӧсь, еджыд гыжъяӧсь.
Ӧтисӧ шуисны Линхенӧн, мӧдсӧ — Минхенӧн.
Куті ме волывлыны профессор ордӧ.
Колӧ тіянлы висьтавны, мый тайӧ профессорсӧ оз позь вӧлі шуны, мый сійӧ абу тыр вежӧра, а кутшӧмкӧ доймылӧмакодь: кафедра вывсянь висьтавліс вель лӧсьыда, а гортас сёрнитігӧн эз артмыв «р» буква да ӧчкисӧ пыр кутіс плеш вылас; такӧд тшӧтш вӧлі зэв учёнӧй морт...
И мый жӧ?
Друг меным кутіс кажитчыны, мый ме радейта Линхенӧс, — да дзонь квайт тӧлысь пыр тадзи кажитчис.
Сёрнитлі ме сыкӧд, збыльысь, этша, — медсясӧ прӧстӧ сідзи видзӧді сы вылӧ; но гораа лыддьывлі сылы уна пӧлӧс сьӧлӧм нормӧдана сочинениеяс, гусьӧник топӧдлывлі сылысь кисӧ, а рытъясын мечтайтлі сыкӧд орччӧн, ачым мырдӧн видзӧді тӧлысь вылӧ, а мукӧддырйиыс и прӧстӧ вывлань.
Сэтчӧ жӧ сійӧ сэтшӧм бура кужліс пуны копей!..
Кажитчӧ, — мый эськӧ нӧшта?
Ӧтитор менӧ смущайтіс: медся, кыдзи шуасны, висьтавны позьтӧм блаженство здукъясӧ менсьым мыйлакӧ морӧспань улӧс ёнтіс, и гажтӧм, кӧдзыд йирмӧг котӧртліс кынӧмті.
Ме, медбӧрын, эг выдержит татшӧм шудсӧ да пышйи.
Дзонь кык во ещӧ та бӧрын ме олі суйӧр сайын: вӧлі Италияын, сулалышті Римын Преображенньӧ водзын, и Флоренцияын Венера водзын сулалышті; немвиччысьтӧг вывті нимкодясьлывлі, быттьӧкӧ скӧрлун шымыртліс менӧ; рытъяснас гижавлі кывбуръяс, заводитлі дневник; дженьыда кӧ шуны, и сэні ме куті ачымӧс кыдзи и быдӧн.
А ӧд, видзӧдлӧй, кутшӧм кокни лоны оригинальнӧйӧн.
Ме, например, нинӧм ог гӧгӧрво живопись и ваяние кузя...
Висьтавны эськӧ меным та йылысь прӧстӧ быдӧнлы кывмӧн... эг висьтав, кыдзи нӧ позьӧ!
Босьт чичеронӧс, котӧрт фрескаяс видзӧдны...
Сійӧ бара зумыштчис да бара пӧрччис колпаксӧ.
— Вот бӧр вои ме, медбӧрын, рӧдинаӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ мудзӧм гӧлӧсӧн: — вои Москваӧ.
Москваын ме шензьымӧн вежси.
Суйӧр сайын ме ёнджыкасӧ чӧв олі, а тані друг куті сёрнитны немвиччысьтӧг збоя и сійӧ жӧ кадас куті мечтайтны ас йылысь енмыс тӧдӧ мый.
Сюрины бур йӧз, кодъяслы ме куті кажитчыны пӧшти генийӧн; дамаяс бурпырысь кывзісны менсьым варовитӧмӧс; но ме эг сяммы кутчысьны аслам слава вылнаын.
Ӧти мича асылӧ чужи ме йылысь суклясьӧм (коді сійӧс чужтіс свет вылас, ог тӧд: дерт, буракӧ, кутшӧмкӧ пӧрысь ныв, ачыс кӧть и мужичӧй рӧдысь, — татшӧм пӧрысь нывъясыс Москваын зэв уна), чужи и мӧдіс коръяссьыны да лэдзны усикъяс, быттьӧкӧ оз тусь.
Ме дзугси, кӧсйи чеччыштны, орӧдны лемасьысь сунисъяссӧ, — он на босьт...
Ме муні Москваысь.
Вот и тані ме петкӧдлі ачымӧс туйтӧм мортӧн: меным эськӧ шы ни тӧв колӧ вӧлі виччысьны помсӧ талысь, кыдзи тай виччысьӧны крапивнӧй лихорадкалысь помсӧ, и сійӧ жӧ бур йӧзыс бара эськӧ топӧдлісны менӧ морӧс берданыс, сійӧ жӧ дамаясыс бара эськӧ нюмъёвтісны менам сёрнияс вылӧ...
Да со мыйын бедаыс: абу оригинальнӧй морт.
Веськыдлун, аддзанныд-ӧ, друг садьмис ме пытшкын: меным мыйлакӧ яндзим лои больгыны, больгыны ланьтлытӧг, больгыны — тӧрыт Арбат вылын, талун Труба вылын, аски Сивцевӧй-Вражок вылын, и век ӧтитор йылысь жӧ...
Да тайӧс кӧ требуйтӧны?
Видзӧдлӧй ті тайӧ уджвывса прамӧй воинъяс вылас: налы тайӧ веськодь; мӧдарӧ, сӧмын тайӧ налы и колӧ; мукӧдыс кызьӧд во уджалӧ кывнас и пыр ӧти визьӧд...
Мый сулалӧ ас вылад падъявтӧмлун да ыкшалун!
И менам сійӧ вӧлі, ыкшалуныд, да и ӧні на дзикӧдз эз быр...
Да сыын и лёкыс, мый ме, бара жӧ висьтала, абу оригинальнӧй морт, шӧрвыяс сувті: природаыслы эськӧ колӧ вӧлі ёна унджык ыкшалунсӧ сетны меным, либӧ ньӧти не сетны сійӧс.
Но первойя кадъясас меным збыльысь сьӧкыдкодь вӧлі; сэтчӧ жӧ и суйӧр сайӧ ветлӧмӧй дзикӧдз бырӧдіс менсьым средствоясӧс, а гӧтрасьны том, но желе моз едъялысь нярмӧм телӧа нин купчиха вылӧ ме эг кӧсйы, — и муні аслам сиктӧ.
Кажитчӧ, — бара бокладорсянь ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын содтіс менам сусед: — ме верма не висьтавны сиктса олӧмлысь медводдза вежӧрӧ мӧрччанторъяссӧ, вӧр-ва мичлун вылӧ гарыштӧмъяссӧ, ӧтка олӧмлысь лӧнь прелестьсӧ да мукӧдторъяссӧ.
— Верманныд, верманныд, — вочавидзи ме.
— Сы вӧсна нин, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый ставыс тайӧ сӧрӧм, этша вылӧ, меным тадзи кажитчӧ.
Сиктын ме гажтӧмчи, кыдзи понпи иган сайын.
Висьтася, кор бӧр воигӧн ӧтчыд тулысын первойысь вӧлі муна тӧдса кыдз расті, юрӧй менам мӧдіс бергӧдчыны и сьӧлӧмӧй кутіс тіпкыны мыйкӧ лӧсьыдӧс да тӧдтӧмӧс виччысьӧмла.
Но тайӧ тӧдтӧмсӧ виччысьӧмъясыд, ті асьныд тӧданныд, некор оз збыльмывны, а, мӧдарӧ, збыльмӧны мукӧдторъяс, кодъясӧс ньӧти он виччысь, шуам: скӧт кулӧм, недоимкаяс, публичнӧй тӧрг вылын эмбуртӧ тэнсьыд вузалӧм и мукӧдтор, и мукӧдтор.
Кыдзкӧ-мыйкӧ лунысь-лун ме муртса олі бурмистр Яков отсӧгӧн, коді кутіс уджавны менам воддза управляющӧй местаын да коді, вӧлӧмкӧ, кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, сэтшӧм жӧ грабитель, абу кӧ ыджыдджык.
Сэтчӧ жӧ сійӧ отравляйтіс менсьым олӧмӧс аслас дьӧгӧдя сапӧг дукнас.
Вот меным и уси ӧтчыд дум вылӧ неылыса ӧти тӧдса семейство, кӧні олісны отставнӧй полковник гӧтыр да сылӧн кык ныв, и ме тшӧкті доддявны дрожки да муні суседъяс ордӧ.
Тайӧ луныс должен нэм кежлӧ кольны менам паметьӧ: квайт тӧлысь мысти ме гӧтраси полковник гӧтырлӧн ичӧтджык ныв вылӧ!
Висьталысь ӧшӧдіс юрсӧ да лэптіс кияссӧ енэжлань.
— И кӧть мый, — пӧся висьталіс сійӧ водзӧ: — ме эськӧ эг кӧсйы внушитны тіянлы покойнича йылысь лёк видзӧдлас.
Ен мед видзас!
Тайӧ вӧлі вывті благороднӧй, зэв бур существо, радейтысь да быдсяма жертваяс вылӧ способнӧй существо, кӧть ме и должен, миян костын, висьтасьны, мый менам кӧ эз вӧв шудтӧмлун воштыны сійӧс, ме эськӧ, буракӧ, эг вермы сёрнитны талун тіянкӧд, сы вӧсна мый ӧнӧдз на менам грунтӧвӧй сарайын эм брус, кытчӧ ме унаысь лӧсьӧдчылі ӧшӧдчыны!
— Мукӧд грушаясыслы, — бара заводитіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын, — мыйкӧ дыра колӧ куйлыны му улын пӧдвалын, сы могысь, медым лои сылӧн, кыдз шусьӧ, настоящӧй аслас кӧр; менам покойничаӧй, тыдалӧ, сідзжӧ вӧлӧма природалӧн татшӧм нога произведениеӧн.
Сӧмын ӧні ме должен висьтавны сы йылысь веськыда.
Сӧмын ӧні, шуам, казьтылӧмъясыс мукӧд рытъяс йывсьыс, кодъясӧс ме колльӧдлывлі сыкӧд свадьбаӧдз, оз кыпӧдны меын некутшӧм ӧбида, но, мӧдарӧ, вӧрзьӧдӧны менсьым сьӧлӧмӧс тӧкӧтьӧ оз синва петтӧдз.
Йӧз найӧ эз вӧвны озырӧсь; пу керканыс налӧн вель важся, но удобнӧй, сулаліс гӧра йылын, ёг турунӧн тырӧм сад да турунсялӧм двор костын.
Гӧра горувтіыс визувтіс ю да муртса тыдалыштіс сук коръяс пӧвсттіыс.
Ыджыд терраса нуӧдіс керка дорсянь садйӧ, терраса водзын красуйтчис кузьмӧс клумба, кӧні тырыс вӧліны розаяс; клумбалӧн быд помын быдмис кык акация, кодъясӧс ичӧтысяньыс на покойнӧй кӧзяиныс гартлӧма винт моз.
Неуна водзынджык, эновтӧм да дӧзьӧриттӧм ӧмидз шӧрын, вӧлі беседка, кодлысь зэв кужӧмӧн мичмӧдӧма пытшкӧссӧ, но коді вӧлі сэтшӧм важ да ортсысяньыс киссьӧма, мый сы вылӧ видзӧдігӧн лолі шуштӧм.
Террасасянь стекляннӧй ӧдзӧс пыртӧдӧ вӧлі гостинӧйӧ; а гостинӧйысь со мый вермис аддзыны любопытнӧй син: пельӧсъясас изразцовӧй пачьяс, веськыдладорас рукописнӧй нотаясӧн тырӧм лёкиник фортепьяно, еджыд узоръяса кельыдлӧз штофӧн вевттьӧм диван, гӧгрӧс пызан, екатерининскӧй кадся фарфорӧвӧй да бисернӧй чачаяслӧн кык чукӧр, стенас быдӧнлы тӧдса портрет еджыд юрсиа нывлӧн, кодлӧн кылалӧмаӧсь синъяс да морӧс вылас гулю, пызан вылын свежӧй роза тыра ваза...
Аддзанныд, кутшӧм подробнӧя ме серпасала.
Стӧч тайӧ гостинӧяс, тайӧ терраса вылас и пансис менам радейтӧмлӧн став трагикомедияыс.
Ачыс суседка вӧлі скӧр баба, лёкысла пыр чирӧм гӧлӧса, йӧзсӧ дзескӧдысь да пыр броткысь существо, ӧти нылыс — Вера — нинӧмӧн эз торъяв обыкновеннӧй уезднӧй барышняясысь, мӧдыс — Софья, — сійӧс и куті ме радейтны.
Кыкнан чойыслӧн вӧлі ещӧ ичӧтик мӧд комната, ӧтувъя спальня, кӧні вӧліны невиннӧй кык пу крӧвать, вижов альбомъяс, резеда, приятельясыслӧн да приятельницаясыслӧн портретъяс, кодъясӧс лёкакодь серпасалӧма карандашӧн (на костын торъяліс ӧти господин, кодлӧн чужӧм выраженньӧыс зэв энергичнӧй да нӧшта энергичнӧйджык кырымпасыс, коді том дырйиыс ыззьӧдліс зэв ыджыд надея, а помаліс, кыдзи ми ставным — нинӧмӧн), Гётелӧн да Шиллерлӧн бюстъяс, немеч небӧгъяс, косьмӧм венокъяс да мукӧд предметъяс, кодъяс кольӧмаӧсь казьтылӧм вылӧ.
Но тайӧ комнатаас ме пыравлі шоча да неокотапырысь: меным мыйлакӧ сэні вӧлі сьӧкыд лолавны.
Сэсся — тешкодьтор!
Софья меным медся ёна воліс сьӧлӧм вылӧ, кор ме пукалі сылань мышкӧн, либӧ ещӧ, пӧжалуй, кор ме думайті либӧ мечтайті сы йылысь, медсясӧ рытын, терраса вылын.
Ме видзӧді сэки кыа вылӧ, пуяс вылӧ, посни веж коръяс вылӧ, кодъяс сьӧдӧдыштӧмаӧсь нин, но ёна торъялісны розӧвӧй енэжсьыс; гостинӧйын, фортепьяно сайын, пукаліс Софья да дугдывтӧг ворсіс Бетховенлысь кутшӧмкӧ радейтана, страстнӧй, задумчивӧй фраза; диван вылын пуксӧн мирнӧя шкоргис скӧр старука; алӧй шонді югӧрӧн ойдӧм столӧвӧйын Вера ноксис чайӧн; самӧвар гажаа чушкис, быттьӧкӧ мый вылӧ кӧ радліс; гажаа ратшкакылігтыр чегласисны кӧлачьяс, паньяс гораа зёльӧдчисны чашкаясын; лунтыр дугдывтӧг таргысь канарейка друг ланьтлывліс да сӧмын шочиника чирикайтіс, быттьӧкӧ мый йылысь кӧ юасис; пырыс тыдалана, кокньыдик кымӧрысь пырмунігмоз шочиника усьлывлісны зэр войтъяс...
А ме пукалі, пукалі, кывзі, кывзі, видзӧді, сьӧлӧмӧй менам паськавліс, и меным бара кажитчыліс, мый ме радейта.
Вот, татшӧм рыт тӧдчӧм вӧсна, ме ӧтчыд кори старукалысь сетны нывсӧ ме сайӧ верӧс сайӧ и тӧлысь кык мысти гӧтраси.
Меным кажитчис, мый ме сійӧс радейта...
Да и ӧні эськӧ пӧра нин тӧдны, а ме, ей-богу, и ӧні ог тӧд, радейтлі-ӧ ме Софьяӧс.
Тайӧ вӧлі бур, тӧлка, чӧв олысь, небыд сьӧлӧма существо; но, енмыс тӧдӧ мыйысь, сиктын дыр олӧмысь-ӧ либӧ кутшӧмкӧ мукӧд помкаяс вӧсна, сылӧн лов пыдӧсас (эм кӧ лов пыдӧсыс) вӧлӧма рана, либӧ, бурджык шуны, сӧдзтысьӧма ичӧтик рана, кодӧс нинӧмӧн оз позь вӧлі бурдӧдны, да и кыдзи сійӧ шусьӧ, ни гӧтырӧй эз куж висьтавны, ни ме эг вермы.
Тайӧ рана йывсьыс ме, дерт, гӧгӧрвои сӧмын гӧтрасьӧм бӧрын.
Кӧть кутшӧма ме эг пессьы та вылын: — нинӧм эз отсав.
Челядьдырйи менам вӧлі чиж, кодӧс ӧтчыд лапаяс костас кутыштлӧма кань; сійӧс спаситісны, бурдӧдісны, но дзикӧдз эз бурд менам коньӧр чижӧй; дузъяліс, косьмис, дугдіс сьывны...
Помассис сійӧн, мый ӧтчыд войын восьса садӧкас пырӧма сы дінӧ крыса да курччӧма сылысь нырсӧ, мый вӧсна сійӧ, медбӧрын, решитӧма кувны.
Ог тӧд, кутшӧм кань кутлывлӧма лапаяс костас менсьым гӧтырӧс, сӧмын сійӧ сідзжӧ дузъяліс да косьмис, кыдзи и менам шудтӧм чижӧй.
Мукӧддырйиыс сылы аслыс, тыдалӧ, окота вӧлі пыркнитчыны, ышмыштны ыркыд сынӧд вылын, шонді водзын да вӧля вылын; босьтчылас — и куткыртчас.
И сійӧ ӧд любитіс менӧ: кымынысь висьтавліс меным, мый нинӧм мӧдтор сылы оз ков — тьпу, чӧртыс мед нуас! а аслас синъясыс сідзи и чусмӧны.
Думайтлі ме, абу-ӧ мыйкӧ вӧлӧма сылӧн воддза олӧмас?
Босьталі справкаяс: нинӧм абу вӧлӧма.
Но, вот, ӧні думыштлӧй асьныд: оригинальнӧй морт эськӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ, гашкӧ, ышловзис эськӧ гоз-мӧдысь да и заводитіс овны ас ногыс; а ме, абу оригинальнӧй существо, мӧді видзӧдлывлыны брус вылӧ.
Менам гӧтырлы сэтшӧма йиджӧмаӧсь пӧрысь нывлӧн привычкаясыс — Бетховен, войся прогулкаяс, резеда, ёртъяскӧд письмӧасьӧм, альбомъяс да мукӧдтор, — мый быдсяма нога мукӧд олӧм дінӧ, медся нин гортса кӧзяйкаавны, сійӧ некыдзи эз вермы велавны; а ӧд тешкодь жӧ мужика бабалы шогсьыны тӧдтӧм шогӧн да рытъясын сьывны.
— Вот, татшӧм ногӧн ми блаженствуйтім куим во; нёльӧд во вылас Софья кулі, первой кага вайигӧн, и — тешкодьтор — ме быттьӧкӧ водзвыв тӧді, мый сійӧ оз вермы козьнавны меным ныв либӧ пи, муыслы — выль олысьӧс.
Помнита ме, кыдзи сійӧс дзебисны-гуалісны.
Делӧыс вӧлі тулысын.
Миян приходскӧй вичко абу ыджыд, важ, иконостасыс сьӧдӧдӧма, стенъясыс кушӧсь, кирпичнӧй джоджыс кытсюрӧ жугласьӧма; быд клирос вылын ыджыд важ ӧбраз.
Пыртісны гортсӧ, пуктісны вичко шӧрас сар ӧдзӧс водзӧ, вевттисны быгалӧм вевттьӧдӧн, гӧгӧрыс пуктісны куим подсвечник.
Заводитчис сьылӧм.
Кушакӧн уліті вӧнясьӧм, ичӧтик кӧсаа, пӧрысь дьячок шогпырысь лыддьысис налой водзын; поп, сідзжӧ пӧрысь, бур да омӧля аддзысь чужӧма, вижов узоръяса гӧрдов-лӧз ризіа, служитіс ас пыддиыс и дьякӧн пыдди.
Восьтӧм ӧшиньяс пасьталаыс вӧрисны да кышӧдчисны кыдзьяслӧн свежӧй, том коръясыс; дворсяньыс кыліс турун дук; воск сисьяслӧн гӧрд биыс кельдӧдіс тувсов лунся гажа югӧръяс водзас; пышкайяс сідзи и чирксісны вичкотырнас, и купол улас шочиника кывліс сэтчӧ пырӧм чикышлӧн гораа тивксӧм.
Шонді югӧрыслӧн зарни бус пиас пелька копрасисны русӧй юръясныс некымын мужикъяслӧн, кодъяс сьӧлӧмсяньыс юрбитісны покойнича вӧсна; вӧсни, кельыдлӧз струяӧн петыштіс кадилӧ розьясӧд тшын.
Ме видзӧді менам гӧтырлӧн кулӧм чужӧм вылас...
Господьӧ енмӧ! и смертьыс, ачыс смертьыс абу мездӧма сійӧс, абу бурдӧдӧма сылысь ранаяссӧ: сійӧ жӧ висьлӧс, полысь, немӧй выраженньӧ, — сылы быттьӧкӧ и гортъяс абу лӧсьыд...
Шогпырысь вӧрзис ме пытшкын вирӧй.
Бур, бур существо вӧлі, а аслыс жӧ бурӧс вӧчис, мый кулі!
Висьталысьлӧн гӧрдӧдісны банбокъясыс да гудыртчисны синъясыс.
— Мыйӧн медбӧрын, — заводитіс сійӧ бара, — ме мыні сьӧкыд шогсьыс, коді босьтіс менӧ гӧтырӧй кулӧм бӧрын, ме кӧсйылі босьтчыны, кыдзи шусьӧ, удж бердӧ.
Пыри служитны губернскӧй карӧ; но казеннӧй заведениеса гырысь комнатаясын менам юрӧй висьмывліс, синъясӧй сідзжӧ омӧля действуйтісны; сэтчӧ жӧ буретш мукӧд помкаяс лӧсяліны... ме дзикӧдз петі служба вылысь.
Кӧсъя вӧлі ветлыны Москваӧ, но, ӧти-кӧ, деньгаӧй эз тырмы, а мӧд-кӧ... ме тіянлы висьтавлі нин, мый ме смиритчи.
Смирениеыс тайӧ воис меным друг, и эз друг.
Сьӧлӧмнамсӧ ме важӧн нин смиритчи, но менам юрӧйлы пыр на эз вӧв окота копыртчыны.
Менам чувствояслысь да мӧвпъяслысь рам настроениесӧ ме вӧлі гӧгӧрвоӧда сиктса олӧм тӧдчӧмӧн, шогӧн...
Мӧдарсянь кӧ босьтны, ме важӧн нин казялі, мый пӧшти став соседъясӧй менам, томъяс и пӧрысьяс, кодъяс первойсӧ повзьылісны менам учёностьысь, суйӧр сайӧ ветлӧмысь да менам воспитаниеын мукӧд удобствоясысь, не сӧмын вевъялісны дзикӧдз велавны ме дінӧ, но весиг мӧдісны обращайтчыны мекӧд не то грубӧя кодь, не то веськодя, помӧдз эз кывзывны менсьым мӧвпалӧмъясӧс и, мекӧд сёрнитігӧн, эз нин содтывны кыв помас «с».
Ме тіянлы сідзжӧ вунӧді висьтавны, мый менам гӧтрасьӧм бӧрын первой воас гажтӧмӧйла заводитлі пырны литератураӧ, и весиг ысті журналӧ статейка, ог кӧ ӧшибайтчы, повесьт; но мыйкӧ дыра мысти получиті редакторсянь мелі письмӧ, кӧні, колӧ шуны, вӧлі висьтавсьӧ, мый менам вежӧр эм, но талант ньӧти абу, а мый литератураын пӧ сӧмын талант и колӧ.
Таысь кындзи, ме кывлі, мый миян местаясӧ волысь ӧти москвич, веськыда шуны, зэв бур том морт, губернатор ордын вечер вылын шуӧма ме йылысь, мый ме нярмунӧм да пустӧй морт.
Но менам джынвыйӧ добровольнӧй син пӧртӧмӧй пыр на эз быр: эз вӧв окота, тӧданныд, аслым пель дінӧ кучкыны; медбӧрын, ӧти мича асылӧ ме восьті синъясӧс.
Со кыдзи тайӧ лои.
Ме ордӧ воис исправник сы могысь, медым индыны меным, мый менам владениеын киссьӧма пос, кодӧс вӧчӧдӧм вылӧ менам эз вӧв ньӧти деньга.
Вина рюмка сола чериӧн закуситігмоз тайӧ бур сьӧлӧма пӧрадок бӧрся видзӧдысьыс бать ногӧн вӧйпыштіс менӧ аслам дӧзьӧртӧмлунысь, колӧ шуны, гӧгӧрвоис менсьым положенньӧӧс да сӧветуйтіс сӧмын тшӧктыны менам мужикъяслы шыблалыштны сэтчӧ куйӧд, ӧзтіс каллян да мӧдіс висьтавны локтан бӧрйысьӧмъяс йылысь.
Губернскӧй предводительлысь почётнӧй званиесӧ сэки кӧсйис шедӧдны кутшӧмкӧ Орбассанов, весьшӧрӧ горзысь морт, да ещӧ содтӧд и взяточник.
Сэтчӧ жӧ сійӧ эз вӧв ни озыр, ни нималана.
Ме висьталі ассьым видзӧдласӧс сы йылысь и весиг вель небрежнӧя: ме, висьтала веськыда, г. Орбассанов вылӧ видзӧді зывӧктӧмӧн.
Исправник видзӧдліс ме вылӧ, меліа тапкӧдыштіс меным пельпомӧ да бурпырысь шуис: — «Эк, Василий Васильич, не миянлы тіянкӧд эськӧ татшӧм йӧз йывсьыс сёрнитны: — кысь нин миянлы?..
Кытчӧ оз ков ныртӧ оз ков сюйны».
— Да помилуйтӧй, — вочавидзи ме дӧзмӧмпырысь, — кутшӧм нӧ торъялӧмыс ме костын да г. Орбассанов костын?
Исправник босьтіс вомсьыс каллянсӧ, сувтӧдіс синъяссӧ — да вак-вакӧн серӧктіс.
«Но и теш петкӧдлысь, — шуис сійӧ, медбӧрын, синва пыр: — ӧд аддзан, мый шуис... а! кутшӧмджык?»
И дзик мунтӧдзыс сійӧ эз дугдыв серавны ме вылын, шочиника тувкнитлывліс гырддзанас меным бокӧ да шуаліс нин меным: «тэ».
Медбӧрын, сійӧ муніс.
Тайӧ войтыс сӧмын эз и тырмыв; чашаыс тыри чукйӧныс да мӧдіс визувтны сэсь.
Ме некымынысь прӧйдитчи комнатаӧд, сувті зеркалӧ водзӧ, зэв дыр видзӧді аслам яналӧм чужӧм вылӧ да, надзӧник кывйӧс мыччӧм бӧрын, шогпырысь нюммуныштӧмӧн, довкйӧдлышті юрӧн.
Кӧртӧдыс уси менам син вылысь: ме аддзи яснӧя, зеркалӧын аслам чужӧм дорысь яснӧйджыка, кутшӧм ме вӧлі туйтӧм, ничтожнӧй да некодлы ковтӧм, неоригинальнӧй морт!
Висьталысь чӧв олыштіс.
— Вольтерлӧн ӧти трагедияын, — гажтӧмпырысь водзӧ висьталіс сійӧ: — кутшӧмкӧ барин нимкодясьӧ сы вылӧ, мый воис шудтӧмлунлӧн медбӧръя границаӧдзыс.
Менам судьбаын кӧть и нинӧм абу трагическӧйыс, но ме, веськыда висьтала, чувствуйті мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Ме ас вылын тӧдмалі кӧдзыд отчаяниелысь ядӧвитӧй восторгъяссӧ; ме испытайті, кутшӧм лӧсьыд, тэрмасьтӧг да аслам вольпась вылын куйлігӧн, асывбыд проклинайтны ассьым чужан лунӧс да часӧс; — ме эг вермы миритчыны пырысь-пыр.
Да и збыльысь, ті думыштлӧй: деньга абутӧмыс дорис менӧ тайӧ лӧг петкӧдлысь сикт бердас; ни овмӧс, ни служба, ни литература — нинӧм эз ладмы ме дінӧ; помещикъясысь ме ӧтдортчи, небӧгъяс меным мустӧммисны; польдчӧм да висьмытӧдз чувствительнӧй барышняяслы, кодъяс пыркӧдісны кудрияснысӧ да лихорадочнӧя долисны кыв: свобода, — ме нин ньӧти эг ло занимательнӧйӧн сійӧ кадсяньыс, кор дугді больгыны да восторгайтчыны; дзик ӧтнамӧн овны ме эг куж и эг вермы...
Ме мӧді, мый ті чайтанныд? ме мӧді ветлӧдлыны соседъяс ордті.
Быттьӧкӧ морт, коді коддзӧма асьсӧ зывӧктӧмысь, ме нарошнӧ сюйси быдсяма ичӧтик увтыртӧмъяс улӧ.
Пызан сайын ме ныр увті нулісны сёян-юан, а меным эз мыччывны, кӧдзыда да лӧгпырысь встречайтлісны, медбӧрын, менӧ быттьӧкӧ эз и аддзыны, меным эз сетлыны весиг сюйсьыны ӧтувъя сёрниӧ, и ме ачым, вӧвлі, нарошнӧ дакайта пельӧссянь кутшӧмкӧ медся бӧб больгысьыслы, коді коркӧ важӧн, Москваын, кыпыдпырысь эськӧ окаліс менсьым кокӧс, менсьым кыскис бӧждорӧс...
Ме весиг эг позволяйтлы ачым аслым думайтны, мый сетча ирониялӧн курыд удовольствиелы...
Помилуйтӧй, кутшӧм нӧ ирония ӧткӧн олігӧн!
Со ме кыдзи вӧчлі некымын во помся и кыдзи вӧча нӧшта ӧнӧдз...
— Но, тайӧ нин некытчӧ оз шогмы, — орчча комнатаын унзільпырысь броткыштіс г. Кантагрюхин: — кутшӧм дурак сэні думыштӧма сёрнитны войын?
Висьталысь пелька суніс эшкын улас да, полігтыр эшкын увсяньыс видзӧдлывлігмоз, грӧзитіс меным чуньнас.
— Тс... тс... — шӧпнитіс сійӧ и, быттьӧкӧ извиняйтчигтыр да Кантагрюхин гӧлӧслань копрасигтыр, почтительнӧя шуис: — кывза, кывза, извинитӧй...
Сылы позьӧ узьны, сылы колӧ узьны, — водзӧ висьталіс сійӧ бара шӧпкӧмӧн, — сылы колӧ чӧжны выль вынъяс, но, кӧть нин сы могысь, медым сэтшӧм жӧ удовольствиеӧн сёйны аски.
Ми огӧ имеитӧй право беспокоитны сійӧс.
Сэтчӧ жӧ ме, кажитчӧ, тіянлы висьталі ставсӧ, мый кӧсйылі; буракӧ, и тіян унмыд локтӧ.
Сиа тіянлы бур вой.
Висьталысь зэв ӧдйӧ бергӧдчис мӧдарӧ да юрсӧ сюйис юрлӧсъяс пӧвстӧ.
— Позволитӧй этша вылӧ тӧдны, — юалі ме: — кодкӧд ме имеиті удовольствие...
Сійӧ тэрыба лэптіс юрсӧ.
— Энӧ, ен могысь, — торкис сійӧ менӧ: — энӧ юасьӧй менсьым нимӧс ни менсьым, ни мукӧдъяслысь.
Мед ме коля тіянлы тӧдтӧм существоӧн, судьбаӧн талялӧм Василий Васильичӧн.
Сэтчӧ жӧ ме, кыдзи морт неоригинальнӧй, ог и заслуживайт торъя нимсӧ...
А ті кӧ нин непременнӧ кӧсъянныд нимтыны менӧ кутшӧмкӧ нимӧн, то нимтӧй... нимтӧй менӧ Щигровскӧй уездса Гамлетӧн.
Татшӧм Гамлетъясыс быд уездын уна, но, гашкӧ, мукӧдъясыскӧд ті энӧ паныдасьлӧй.
Та бӧрын прӧщайтлӧй.
Сійӧ бара сюйис юрсӧ аслас юрлӧсъяс пӧвстӧ, а мӧд лун асывнас, кор локтісны чуксавны менӧ, сійӧ эз нин вӧв комнатаас.
Сійӧ мунӧма кыа петтӧдзыс на.
Ловъя косьмӧм шой
Французскӧй поговорка шуӧ: «кӧтасьӧм чери кыйысьлӧн и кӧтасьӧм вӧралысьлӧн видныс коньӧрлӧн кодь».
Менӧ некор эз кыскыв чери кыйны, и ме ог вермы тӧлкуйтны сы йылысь, мый испытывайтӧ чери кыйысь мича сэзь поводдяӧ и ёна-ӧ ыджыдджык удовольствиеыс лёк поводдяӧ, кор уна чери сюрӧ, но зэв ёна кӧтасян.
Но вӧралысьлы зэр — медыджыд лёктор.
Буретш татшӧм лёктор улас веськалім ми Ермолайкӧд ӧтчыд, кор ветлім таръясӧс лыйлыны Белевскӧй уездӧ.
Дзик асъя кыасяньыс зэр эз дугдыв.
И мыйсӧ-мыйсӧ нин ми эгӧ вӧчӧй, медым мынтӧдчыны сыысь!
И резинӧвӧй плащьяс дзик юр вылӧдзным пасьтавлім, и пуяс улӧ сувтлывлім, медым этшаджык войталіс...
Ва лэдзтӧм плащьясным, огӧ нин шуӧй сы йылысь, мый мешайтісны лыйсьыны, кӧтӧдлісны некутшӧм яндзим тӧдтӧг; а пуяс улын — збыль, первойсӧ быттьӧкӧ и эз войтав, но сэсся друг коръясас чукӧрмӧм ваыс письтыліс, быд ув киськаліс миянӧс зэр трубаысь моз, кӧдзыд ваыс пырліс галстук улӧ да визувтіс мышку кузяыд...
А тайӧ нин медлёк делӧ, кыдзи шулывліс Ермолай.
— Тырмас, Пётр Петрович, — горӧдіс сійӧ медбӧрын. — Тадзи оз позь!..
Оз позь талун кыйсьыны.
Понлӧн нырисыс вошӧ, ружьеяс осечка сетӧны...
Тьпу!
Эг удайтчӧй!
— Мый нӧ вӧчны? — юалі ме.
— А со мый.
Мунамӧй жӧ Алексеевкаӧ.
Ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй — ичӧтик хутор сэтшӧм эм, тіян матушканыдлӧн жӧ; тасянь верст кӧкъямыс.
Узям сэні, а аски...
— Бӧр татчӧ локтам?
— Ог, ог татчӧ...
Ме тӧдала местаяссӧ Алексеевка сайысь... татчӧс местаяс дорысь ёна бурджыкӧсь таръяслы овны!
Ме эг мӧд юасьны аслам вернӧй спутниклысь, мыйла сійӧ эз нуӧд менӧ веськыда эсійӧ местаясас, и тайӧ жӧ луннас ми мунім матушкалӧн ичӧтик хуторӧдз, код йылысь, висьтала веськыда, ме эг и кывлы ӧнӧдз, мый сійӧ эм.
Тайӧ хуторас вӧлӧма ичӧтик флигель, зэв нин важ, но овтӧм и сы вӧсна сӧстӧм; ме коллялі сэні зэв спокойнӧй вой.
Мӧд луннас ме садьми зэв водз.
Шондіыс муртса на петӧма; енэжас эз вӧв ни ӧти кымӧртор; гӧгӧр ставыс дзирдаліс кык пӧвста дзирдӧн: асъя том югӧръяс дзирдӧн, да тӧрытъя шливган зэр дзирдӧн.
Сэк кості, кор меным доддялісны таратайка, ме муні шӧйтны ичӧтик садйӧд, коді коркӧ вӧлӧма фруктӧвӧй, ӧні эновтӧма да быдладорсянь кытшалӧ флигельсӧ аслас дука сук коръяснас.
Ок, кутшӧм лӧсьыд вӧлі вӧльнӧй сынӧд вылас, сэзь сынӧд улас, кӧні жбырӧдчисны ыбкайяс, кысянь киссис на гӧлӧсъяслӧн эзысь бисерыс!
Асланыс бордъяс вылын найӧ, буракӧ, нуӧмаӧсь лысва войтъяссӧ, и сьыланкывъясныс налӧн кажитчисны лысванас резӧма кодьӧсь.
Ме весиг шапкаӧс пӧрччи юрысь да лолалі радпырысь — морӧстырӧн...
Неджуджыд овраг скат пӧлӧн, дзик плетень дорас, тыдаліс пасека; сы дінӧ нуӧдіс векньыдик трӧпа, коді змей моз чуклясис ӧтторъя стенаӧн быдмысь ёг турун да петшӧр пӧвстӧд, а на вылын тыдалісны, енмыс тӧдӧ кытысь вайӧм, пышлӧн ёсь йыла пемыдвеж стебельясыс.
Ме мӧдӧдчи тайӧ трӧпаӧдыс; вои пасекаӧдз.
Сыкӧд орччӧн сулаліс плетеньысь вӧчӧм ичӧтик сарай, сідз шусяна амшаник, кытчӧ пукталӧны улейяссӧ тӧв кежлӧ.
Ме видзӧдлі джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧдыс: пемыд, чӧв-лӧнь, кос; кылӧ мята дук, мелисса дук.
Пельӧсас вӧчӧма нар и сы вылын эшкынӧн шебрасьӧм кутшӧмкӧ ичӧтик фигура...
Ме мӧдлі нин мунны сэтысь...
— Барин, а барин!
Пётр Петрович! — кыліс меным жебиник, ньӧжмыд да чирӧм гӧлӧс, быттьӧкӧ нюрвывса эжӧрлӧн кышӧдчӧм.
Ме сувті.
— Пётр Петрович!
Матӧджык локтӧй, пӧжалуйста! — мӧдысь шуис гӧлӧс.
Сійӧ кыліс меӧдз пельӧссянь, эсійӧ нар вывсяньыс, кодӧс ме аддзылі.
Ме матыстчи — и места вылӧ кынми чуймӧмла.
Ме водзвылын куйліс ловъя мортлӧн существо, но мый татшӧмыс вӧлі тайӧ?!
Юрыс дзикӧдз косьмӧма, ӧти пӧлӧс рӧма, бронзӧвӧй, — но, дзик сэтшӧм — быттьӧкӧ стариннӧй ӧбраз; нырыс вӧсни, быттьӧ пурт дор; вомдоръясыс пӧшти оз тыдавны, — сӧмын пиньясыс да синъясыс югъялӧны, да чышъян увсьыс петыштӧмаӧсь плеш вылас виж юрсиыслӧн гежӧд пратьясыс.
Тшӧка дорас, эшкын вурыс вылын, чуньяснас бедьторъясӧн моз ворсігтыр, вӧрисны зэв ичӧтик кияс сідзжӧ бронза рӧмаӧсь.
Ме видзӧдны куті бурджыка: чужӧмыс абу безобразнӧй, весиг мича, — но страшнӧй, некысь аддзывлытӧм.
И сійӧн страшнӧйджык кажитчӧ меным тайӧ чужӧмыс, мый сы вылӧ, сылӧн металлическӧй банбокъяс вылӧ, ме аддзи — зільӧ... зільӧ и оз вермы петны нюм.
— Ті менӧ энӧ тӧдӧй, барин? — бара шӧпнитіс гӧлӧс, коді быттьӧкӧ руаліс муртса вӧрыштысь вомдоръяссьыс. — Да и кысь тӧднысӧ!
Ме — Лукерья...
Помнитанныд, коді тай хороводъясын ворслывліс тіян матушка ордын Спасскӧйын... помнитанныд, ме ещӧ сьывны заводитысьӧн вӧвлі?
— Лукерья! — горӧді ме. — Тэ-ӧ тайӧ?
Вермас-ӧ лоны?
— Ме, да, барин, ме.
Ме — Лукерья.
Ме эг тӧд, мый шуны, и бӧбмӧм моз видзӧді тайӧ сьӧдӧдӧм, вӧрзьывтӧм чужӧм вылас, кытысянь ме вылӧ дзоргисны сӧдз да кулӧмлӧн кодь синъяс.
Вермас-ӧ лоны?
Тайӧ мумияыс — Лукерья, миян став дворня пӧвстын медмича нылыс, — кузь тушаа, кызіник, еджыд яя, банйӧм чужӧма, — зэв сералысь, йӧктысь, сьылысь!
Лукерья, умница Лукерья, код бӧрся ухаживайтісны миян став том зонъяс да коді вӧрзьӧдлывліс сьӧлӧмӧс и менсьым, — дас квайт арӧса детинкалысь!
— Энлы, Лукерья, — шуи ме медбӧрын, — мый нӧ тайӧ тэкӧд лои?
— А беда сэтшӧм суис!
Да ті энӧ зывӧктӧй, барин, энӧ лёктуйӧ пуктӧй менсьым шудтӧмлунӧс, пуксьӧй со пельса вылас — матӧджык, а то ті онӧ кутӧй кывны менсьым сёрниӧс, аддзан, кутшӧм гора гӧлӧса ме лои!..
Но и рад жӧ ме, мый аддзи тіянӧс!
Кыдзи тайӧ ті Алексеевкаас веськалінныд?
Лукерья висьтавліс зэв ньӧжйӧник да слаба, но сувтлытӧг.
— Менӧ Ермолай-охотник татчӧ вайӧдіс.
Но висьтав жӧ тэ меным...
— Менам беда йылысь висьтавны?
Пӧжалуйста, барин.
Лои тайӧ мекӧд важӧн нин, во квайт либӧ сизим сайын.
Менӧ сэки буретш коралісны да лӧсьӧдчисны сетны верӧс сайӧ Василий Поляков сайӧ — помнитанныд, ачыс сэтшӧм статя вӧлі, кудриа юрсиа, ещӧ буфетчикӧн служитліс тіян матушка ордын?
Да ті сэки сиктас энӧ нин вӧлӧй; Москваӧ мунінныд велӧдчыны.
Зэв ёна ми Василийкӧд мӧдім любитны ӧта-мӧднымӧс; сійӧ эз петавлы менам юрысь; — а делӧыс вӧлі тулысын.
Вот ӧтчыд войын... и кыа регыд нин петас... а менам оз узьсьы: садйын колипкай сэтшӧм шензьӧдана лӧсьыда сьылӧ!..
Эг вермы терпитны ме, чеччи да петі кильчӧ вылӧ кывзыштны сійӧс.
Ливкйӧдлӧ сійӧ, ливкйӧдлӧ... и друг меным каститчис: чуксалӧ менӧ кодкӧ Вася гӧлӧсӧн, сідзи ньӧжйӧник: — Луша!..
Ме видзӧдлі бокӧ, да, тыдалӧ, унзіль йывсьыд — прӧступитчи, сідзи веськыда рундук вывсяньыс и лэби улӧ — да швачкыси муас!
И, кажитчӧ, эг ёна ме доймы, сы вӧсна — регыд чеччи да бӧр пыри аслам комнатаӧ.
Сӧмын быттьӧкӧ менам пытшкӧсын — кынӧмын — мыйкӧ ори...
Сетӧй лолыштны... регыдик... барин.
Лукерья ланьтіс, а ме чуймӧмӧн видзӧді сы вылӧ.
Чуймӧдіс менӧ медсясӧ сійӧтор, мый сійӧ висьталіс ассьыс висьтсӧ пӧшти кыпыда, окйӧдлытӧг да ышлолавтӧг, ньӧти норасьтӧг да жалитӧм виччысьтӧг.
— Дзик тайӧ случайсяньыс, — водзӧ висьталіс Лукерья, — куті ме косьмыны, омӧльтчыны; сьӧдӧді ме, сьӧкыд лои ветлӧдлыны, а сэсся нин — и кокъясӧй дзикӧдз эз кутны вӧрны; ни сулавны, ни пукавны ог вермы: пыр эськӧ куйлі.
И ни юны, ни сёйны оз ков; пыр лёкджык и лёкджык.
Матушканыд тіян аслас бурлун кузя и лекаръяслы менӧ петкӧдліс, и больничаӧ ыстыліс.
И ни ӧти лекарь весиг эз вермы висьтавны, кутшӧм висьӧм менам.
Мыйсӧ сӧмын найӧ эз вӧчны мекӧд: донӧдӧм кӧртӧн мышкӧс сотлісны, жугӧдлӧм йи пӧвстӧ пуксьӧдлывлісны — и ставыс весьшӧрӧ.
Бӧръя помас ме дзикӧдз изми...
Вот и решитісны господа, мый лечитны менӧ сэсся нинӧмла, а барскӧй домын видзны калекаясӧс абу лӧсьыд... но, и мӧдӧдісны менӧ татчӧ — сы вӧсна мый менам тані рӧдвуж эм.
Вот ме и ола, кыдзи аддзанныд.
Лукерья бара ланьтіс да бара выныштчывліс нюмъёвтны.
— Тайӧ жӧ ӧд ужаснӧй, тэнад положениеыд! — горӧді ме... и эг тӧд, мый содтыны, да юалі: — а мый нӧ Поляков Василийыд? — Зэв лӧсявтӧм вӧлі тайӧ юалӧмыс.
Лукерья вештіс синъяссӧ неуна бокӧ.
— Мый Поляков?
Шогсьыштіс, шогсьыштіс — да и гӧтрасис мӧд вылӧ, Глиннӧйса ныв вылӧ.
Тӧданныд Глиннӧйсӧ?
Миянсянь абу ылын.
Аграфенаӧн шуӧны сійӧс.
Василий зэв ёна любитіс менӧ, — но ӧд мортыс том — оз жӧ кут гӧтыртӧг овны.
И кутшӧм нин пӧдругаӧн ме верми лоны сылы?
А гӧтырыс сылы сюри шань, бур, — и челядь налӧн эмӧсь.
Сійӧ сэні сосед ордас приказчикалӧ: матушканыд тіян паспорт серти лэдзӧма сійӧс, и зэв сылы, слава богу, лӧсьыд.
— Тадзи тэ пыр куйлан и куйлан? — бара юалі ме.
— Вот тадзи и куйла, барин, сизимӧд во.
Гожӧмнассӧ ме тані куйла, тайӧ плетукаас, а мыйӧн кӧдздӧдас — менӧ пывсян кӧджӧ нуасны.
Сэні куйла.
— Коді нӧ тэнӧ дӧзьӧритӧ?
Видзӧдлывлӧ-видлывлӧ коді?
— А бур йӧзыд тані эмӧсь жӧ.
Менӧ оз эновтны.
Да и дӧзьӧритны менӧ ёна оз ков.
Сёйнысӧ пӧшти нинӧм ог сёй, а ваыс — со сійӧ кружкаас: пыр водзвыв заптӧма, сӧдз, ключевӧй ва.
Кружкаӧдзыс ме ачым верма судзӧдчыны: ӧти киӧй менам вермӧ на действуйтны.
Но, и нывка тані эм, сирӧта; оз-оз — да и волас видлыны, пасибӧ сылы.
Ӧні на тані вӧлі...
Тіянлы сійӧ эз паныдась?
Лӧсьыдіник сэтшӧм, еджыд юрсиа.
Сійӧ дзоридзьяс вайлывлӧ меным; зэв ёна ме радейта найӧс, дзоридзьястӧ.
Садса дзоридзьясыд миян абуӧсь, — вӧліны да бырины.
Но ӧд и видзвывса дзоридзьяс бурӧсь; садса дорысь дукаджыкӧсь на.
Вот кӧть, шуам, ландыш... кутшӧм приятнӧй!
— И абу шуштӧм, абу гажтӧм тэныд, менам коньӧр Лукерьяӧй?
— А мый мӧдан вӧчны?
Пӧръясьлыны ог кӧсйы — первойсӧ зэв гажтӧм вӧлі; а сэсся велалі, терпитны куті — немтор; мукӧдыслы ещӧ лёкджык овлывлӧ.
— Тайӧ нӧ нин кутшӧм ногӧн?
— А мукӧдыслӧн и юр сюяніныс абу!
А мукӧдыс — синтӧм либӧ пельтӧм!
А ме, слава богу, аддза зэв бура и ставсӧ кыла, ставсӧ.
Вурдысь муас гудйысьӧ — ме и сійӧс кыла.
И быд дук ме чувствуйтны верма, кӧть мед кутшӧм слабиник сійӧ эз вӧв!
Му вылын гречиха мӧдас розъявны либӧ садйын нинпу — меным и висьтавны оз ков: ме первойӧн пырысь-пыр и кыла.
Мед сӧмын тӧв пӧльыштлас сыладорсянь.
Ог норась, мыйла енмӧс скӧрмӧдны? — уналы ме дорысь лёкджык овлывлӧ.
Кӧть нин сійӧс босьтны: мукӧд здоров мортыс кокниа вермас грек вӧчны; а ме дінысь грекыс ачыс вешйис.
Кодкӧлунӧ отец Алексей, поп, дарйӧдны мӧдіс менӧ да и шуӧ: тэнӧ пӧ висьтӧднысӧ нинӧмла: тэ ӧмӧй татшӧмыд верман грек вӧчны?
Но ме сылы вочавидзи: а думнад вӧчӧм грекыс, батюшка?
Но, шуӧ, а ачыс сералӧ — тайӧ абу ыджыд грек.
— Да ме, буракӧ, и думӧн вӧчӧм тайӧ грекнас абу зэв грека, — водзӧ висьталіс Лукерья, — сы вӧсна мый ме ачымӧс сідзи велӧді: не думайтны, а медся нин — не казьтывны.
Кадыс ӧдйӧджык кольӧ.
Веськыда кӧ шуны, ме чуйми.
Тэ пыр ӧтнад да ӧтнад, Лукерья; кыдзи нӧ тэ верман дугӧдны, медым думъясыд эз пырны юрад?
Али тэ пыр узян?
— Ой, ог, барин!
Узьнытӧ ме ог век вермы.
Кӧть ёнасӧ менам и некыті оз вись, а ёнтӧ менам эсті, пытшкӧсті, и лыясӧй юкалӧны; оз сет узьны, кыдзи колӧ.
Ог... а сідз куйла ме, куйлышта, и ог думайт; кыла, мый ловъя, лолала — и тайӧ ставыс.
Видзӧда, кывза.
Пасека вылын мазіяс ызгӧны да дзизгӧны; гулю пуксяс керка вевт вылӧ да заводитас кургыны; пӧжсьӧм курӧг пырас курӧг пияныскӧд крӧшкияс кокавны; а то пышкай лэбас-пырас либӧ бобув — а меным зэв нимкодь.
Воддза воас весиг чикышъяс со эсійӧ пельӧсас аслыныс поз вӧчлісны да пиянсӧ быдтісны.
Кутшӧм нин гажа тайӧ вӧлі!
Ӧти пырас, поз бердас топӧдчас, пиянсӧ вердас — и бӧр петас.
Видзӧдан — сы пыдди нин мӧд.
Мукӧддырйиыс оз пыр, сӧмын восьса ӧдзӧс дінтіыс тӧвзяс-лэбас, а пияныс пырысь-пыр жӧ — но, чипсыны, да вомнысӧ паськӧдлыны...
Ме и мӧд воас найӧс виччыси, да найӧс, шуӧны, ӧти татчӧс вӧралысь ружьеысь лыйлӧма.
И мый вылӧ вежыс петӧма?
Ставыссӧ сійӧ, чикышыс, шомгагйысь абу ыджыдджык...
Кутшӧм лёкӧсь ті, господа вӧралысьяс!
— Чикышъясӧс ме ог лыйлы, — тэрмасьӧмӧн шуи ме.
— А то ӧтчыд, — бара заводитіс Лукерья, — вот тешыс вӧлі!
Кӧч пырис, збыльысь!
Понъяс-ӧ, мый-ӧ, сы бӧрся вӧтчӧмаӧсь, сӧмын сійӧ веськыда ӧдзӧсӧд кыдзи лэбовтіс-пырис!..
Пуксис матіникӧ — и дыр сідзи пукаліс, — пыр нырсӧ бергӧдліс да уссӧ дергайтіс — настоящӧй офицер!
И ме вылӧ видзӧдіс.
Гӧгӧрвоис, сідзкӧ, мый ме сылы абу страшнӧй.
Коркӧ и чеччис, скок-скок ӧдзӧслань, порог дорсянь видзӧдліс бӧрвылас — сы мында и аддзылі!
Тешкодь сэтшӧм!
Лукерья видзӧдліс ме вылӧ... абу ӧмӧй пӧ тешкодь?
Ме, сылы угодитӧм могысь, сералышті.
Сійӧ курччалыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Но, тӧвнас, дерт, меным лёкджык, сы вӧсна мый пемыд; сись ӧзтыны жаль, да и мыйла?
Ме кӧть и грамота тӧда и лыддьысьны век зіль вӧвлі, но мый лыддян?
Небӧгъяс тані некутшӧм абуӧсь, да кӧть мед и вӧліны, кыдзи ме мӧда кутны сійӧс, небӧгтӧ?
Отец Алексей, менсьым шогӧс пальӧдӧм могысь, вайис меным календарь; да аддзӧ, мый пӧльза абу, босьтіс да нуис бӧр.
Но кӧть и пемыд, а век эм мыйкӧ кывзыны: сверчок мӧдас чирксыны, либӧ шыр кӧнкӧ кутас шарӧдчыны.
Вот сэки и лӧсьыд: не думайтны!
— А то ме молитваяс лыддяла, — недыр шойччыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Лукерья. — Сӧмын ог унаӧс ме тӧдав найӧс, эсійӧ молитваястӧ.
Да и мыйла ме кута енсӧ дӧнзьӧдны?
Мый ме верма корны сылысь?
Сійӧ тӧдӧ меысь бурджыка, мый меным колӧ.
Мӧдӧдіс сійӧ меным крест — сідзкӧ сійӧ менӧ любитӧ.
Тадзи миянлы тшӧктӧма гӧгӧрвоны тайӧс.
Лыддя молитваяс да и куйла бара некутшӧм думъястӧг.
И немтор!
Коли минута кык.
Ме эг торк чӧв олӧмсӧ и эг вӧр векньыдик пельса вылын, кӧні ме пукалі.
Ме водзын куйлысь ловъя, шудтӧм существоыслӧн измӧм вӧрзьӧдчывтӧмыс вуджис и меным: ме быттьӧ сідзжӧ изми.
— Кывзы, Лукерья, — заводиті ме бӧрыннас. — Кывзы, кутшӧм вӧзйӧм ме тэныд сета.
Кӧсъян кӧ, ме распорядитча: тэнӧ нуӧдасны больничаӧ, карса бур больничаӧ?
Код тӧдас, колӧкӧ, тэнӧ ещӧ бурдӧдасны на?
Век жӧ нин тэ он ло ӧтнад...
Лукерья муртса-муртса вӧрзьӧдыштліс синкымъяссӧ.
Ог, ог, барин, — шуис сійӧ тӧждысяна шӧпкӧдӧмӧн, — энӧ нуӧдӧй менӧ больничаӧ, энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ.
Сэні меным ёнджыка мучитчыны лоӧ.
Кысь нин менӧ бурдӧдан!..
Вот тадз жӧ ӧтчыд татчӧ доктор воліс; видлавны-видзӧдавны менӧ кӧсйис.
Ме кевмыся сылы: энӧ тревожитӧй ті менӧ, ен могысь.
Кысь нин! бергӧдлыны кутіс менӧ, киясӧс, кокъясӧс веськӧдліс, кусньӧдліс, шуӧ: тайӧс пӧ ме учёность ради вӧча; сы вылӧ ме и служащӧй морт, учёнӧй!
И тэ пӧ, шуӧ, эн лысьт прӧтивляйтчыны меным, сы вӧсна мый менам трудъясысь меным орден сетӧма сьылі вылӧ, и ме тіян вӧсна жӧ, дуракъяс вӧсна, тӧждыся.
Бергӧдліс менӧ, видлаліс, висьталіс меным, кутшӧм висьӧм менам — мудрёнӧй сэтшӧм — да и муніс.
А менам та бӧрын вежон чӧж став лыясӧй юкалісны.
Ті шуанныд: ме ӧтнам ола, век ӧтнам.
Ог, ог век.
Ме дінӧ волывлӧны.
Ме рам — ог мешайт.
Крестьянскӧй нывъяс пыравласны, варовитыштасны; странница волас, мӧдас висьтавлыны Иерусалим йылысь, Киев йылысь, святӧй каръяс йылысь.
Да меным и абу страшнӧ ӧтнамӧн овны.
Весиг бурджык, збыль-збыль!..
Барин, энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ, энӧ нуӧдӧй больничаӧ...
Пасибӧ тіянлы, ті бурӧсь, сӧмын энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ, дона пиӧй.
— Но, кыдзи окота, кыдзи окота, Лукерья.
Ме ӧд тэныд пӧльза вылӧ жӧ чайтлі...
— Тӧда, барин, мый меным пӧльза вылӧ.
Да, барин, мусаӧй, коді нӧ вермас отсавны мӧдлы?
Коді сылысь сьӧлӧмсӧ тӧдмалас?
Ачыд аслыд, мортӧй, отсав!
Ті вот онӧ веритӧй — а куйла ме мукӧддырйиыс сідзи ӧтнам... и быттьӧкӧ став свет вылас некод абу, меысь кындзи.
Сӧмын ӧтнам ме — ловъя!
И кажитчӧ меным, быттьӧ мыйкӧ друг меным дум вылӧ воас...
Менӧ думъяс шымыртасны — весиг шензьымӧн!
— Мый йылысь нӧ тэ сэки думайтан, Лукерья?
— Тайӧс, барин, сідзжӧ некыдзи он вермы висьтавны: он куж гӧгорвоӧдны.
Да и вунӧ сійӧ бӧрыннас.
Воас, дзик быттьӧкӧ ичӧтик кымӧртор, киськалыштас, ыркыд сэтшӧм, долыд лоӧ, а мый сэтшӧмыс вӧлі — он гӧгӧрво!
Сӧмын думайта ме: вӧліны кӧ эськӧ ме дінын йӧз — нинӧм татшӧмыс эськӧ эз вӧв и нинӧм эськӧ ме эг чувствуйт, аслам шудтӧмлун кындзи.
Лукерья сьӧкыдпырысь ышловзис.
Морӧсыс эз кывзысь сылысь — сідз жӧ, кыдзи и мукӧд членъясыс.
— Видзӧда ме, барин, тіян вылӧ, — бара заводитіс сійӧ, — зэв жаль ме тіянлы.
А ті менӧ зэв ёнасӧ энӧ жалитӧй, збыль!
Ме тіянлы, например, мый висьтала: ме мукӧддырйиыс и ӧні на...
Ті ӧд помнитанныд, кутшӧм гажа ме вӧвлі коркӧ ас кадӧ?
Збой ныв!.. и тӧданныд мый?
Ме и ӧні сьыланкывъяс сьыла.
— Сьыланкывъяс?..
Тэ?
— Да, сьыланкывъяс, важ сьыланкывъяс, кругӧн ворсан, свадьба дырся, рӧштво дырся, быдсямаяссӧ!
Унаӧс ӧд ме найӧс тӧдлі и эг вунӧд.
Сӧмын йӧктӧдана гажаясӧс ог сьыв.
Менам ӧнія олӧмлы — сійӧ оз лӧсяв.
— Кыдзи нӧ тэ сьылан найӧс... ас кежад?
— И ас кежын и гӧлӧсӧн.
Гораасӧ ог вермы, а век жӧ — гӧгӧрвоны позьӧ.
Вот ме тіянлы висьтавлі — нывка ме дінӧ волывлӧ.
Сирӧта, значит, тӧлка.
И вот ме сійӧс велӧді; нёль песня нин сійӧ менсьым велаліс.
Али онӧ веритӧй?
Энлӧй, ме тіянлы ӧні жӧ...
Лукерья чукӧртіс вынъяссӧ...
Мӧвп, мый тайӧ джынвыйӧ кулӧм существоыс лӧсьӧдчӧ сьывны, кыпӧдіс ме пытшкын ужас.
Но ме эг на и вевъяв шуны кыв, — пельясын менам кутіс тіравны нюркйӧдлана, муртса кывмӧн, но чистӧй да вернӧй шы... сы бӧрся мӧд, коймӧд.
Лукерья сьыліс «Во лузях».
Сійӧ сьыліс, аслас измӧм чужӧм вывсьыс выраженньӧсӧ вежтӧг, синъяснас ӧтилаӧ видзӧдігтыр.
Но сэтшӧм сьӧлӧм вӧрзьӧдана дзольгис тайӧ коньӧр кодь, выныштчана, ичӧтик тшынтор моз гӧвкъялысь гӧлӧсыс, сэтшӧм окота вӧлі сылы пуктыны сьылӧмас став ловсӧ...
Ме эг нин мӧд чувствуйтны ужас: висьтавны позьтӧм жальлун топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
— Ок, ог вермы! — друг шуис сійӧ, — вынӧй оз тырмы...
Вывті нин ме рад лои тіян вылӧ.
Сійӧ кунис синъяссӧ.
Ме пукті киӧс сылӧн зэв ичӧтик, кӧдзыд чуньяс вылӧ...
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ — и сылӧн древньӧй статуяяслӧн кодь зарни синлысъясӧн дорӧсалӧм сьӧдов синлапъясыс бара куньсисны.
Ӧти здук мысти синлысъясыс кутісны дзирдавны джынвыйӧ пемыдас...
Найӧс кӧтӧдіс синва.
Ме воддза моз эг вӧрзьӧдчыв.
— Аттӧ кутшӧм ме! — друг шуис Лукерья виччысьны позьтӧм вынӧн да, синъяссӧ паськыда восьтӧм бӧрын, зілис чӧвтны на вылысь синвасӧ. — Абу-ӧ яндзим?
Мый тайӧ ме?
Важӧн нин татшӧмторйыс эз вӧв менам... дзик сійӧ лунсяньыс, кор Поляков Вася воліс ме ордӧ колян тулысын.
Кытчӧдз сійӧ пукаліс мекӧд да сёрнитіс — но, немтор; а мыйӧн сійӧ муніс — бӧрдышті жӧ ме ӧтнам!
Кытысь босьтсис!..
Да ӧд миян, нывбабаяслӧн, синватӧ абу ньӧбӧма.
Барин, — содтіс Лукерья, — чайта, тіян чышъянтор эм...
Энӧ зывӧктӧй, чышкӧй менсьым синъясӧс.
Ме тэрмасьӧмӧн вӧчи, мый сійӧ тшӧктіс, — и чышъянсӧ коли сылы.
Первойсӧ сійӧ ӧтказывайтчис... мый вылӧ пӧ меным татшӧм козиныс?
Чышъянторйыс вӧлі зэв прӧстӧй, но чистӧй да еджыд.
Сэсся сійӧ чабыртіс чышъянсӧ аслас жебиник чуньясӧн да сэсся эз нин лэдзлы кисьыс.
Пемыдас велалӧм бӧрын ме бура куті аддзыны сылысь чертаяссӧ, верми весиг аддзыны банйыштӧмсӧ, коді писькӧдчыштіс сы чужӧмлӧн бронза пырыс, верми аддзыны тайӧ чужӧмсьыс, тадзи меным кажитчис сэки, сылӧн вӧвлӧм мичлуныслысь следъяссӧ.
— Вот ті, барин, юаланныд вӧлі менсьым, — бара заводитіс висьтавны Лукерья, — узьлывла-ӧ ме?
Узьлывла ме збыльысь шоча, но быдпӧрйӧ вӧтъяс аддзывла, — зэв бур вӧтъяс!
Некор ме ачымӧс висьысьӧн ог аддзыв: вӧтнад ме сэтшӧм пыр здоров да том...
Ӧти шог: садьма ме — кӧсъя бурджыка, — а менӧ быттьӧкӧ гӧгӧр дорӧма.
Ӧтчыд ме кутшӧм чудеснӧй вӧт аддзылі!
Колӧкӧ, висьтала тіянлы?
Но кывзӧй.
Аддза ме, быттьӧ сулала ме му вылын, а гӧгӧр сю, сэтшӧм джуджыд, воӧма, зарни кодь!..
И ме дінын быттьӧкӧ ичӧтик рыжӧй пон, скӧрсьыс-скӧр — пыр курччыны менӧ кӧсйӧ.
И быттьӧкӧ киын менам чарла, и абу прӧстӧй чарла, а буретш эсійӧ тӧлысьыс, вот кор сійӧ овлывлӧ чарла кодьыс.
И буретш тайӧ тӧлысьнас меным колӧ вундыны тайӧ сюсӧ ставсӧ.
Сӧмын ёна менӧ гожйыс сотӧ, и тӧлысьыс синмӧс ёрӧ, и дышӧдіс менӧ; а гӧгӧр пӧлӧзничаяс быдмӧны, да сэтшӧм гырысьӧсь!
И ставныс юръяснысӧ бергӧдісны мелань.
И думайта ме: нетшка ме тайӧ дзоридзьяссӧ.
Вася кӧсйысис локны — и вот первой ме аслым юркытш кыа; вундынытӧ ме ещӧ удита на.
Заводиті ме дзоридзьястӧ нетшкыны, а найӧ менам чуньяс костын сылӧны и сылӧны, кӧть тэ мый!
И ог вермы ме аслым юркытш кыны.
А та кості ме кыла — кодкӧ локтӧ нин мелань, матын сэтшӧм, да чуксалӧ: Луша!
Луша!..
Ой, думайта, беда — эг вевъяв!
Век жӧ пукта ме аслым юр вылӧ тайӧ тӧлысьсӧ пӧлӧзничаяс пыддиыс.
Пукті ме тӧлысьсӧ юр вылӧ, кыдзи тай кокошник пуктывлӧны, и сідзи ачым пыр жӧ ставнас дзирдавны куті, став кӧдзӧм мусӧ гӧгӧр югдӧді.
Видзӧда дзик шеп йывъяс вывтіыс тэрыба матыстчӧ мелань — сӧмын оз Вася — а ачыс Христосыс!
И мый серти ме тӧді, мый тайӧ Христос — висьтавны ог вермы, — татшӧмӧн сійӧс оз рисуйтны, — а сӧмын сійӧ!
Тоштӧм, кузь тушаа, том, дзик еджыд паськӧма, — сӧмын вӧньыс зарни, — и кисӧ меным нюжӧдӧ.
«Эн пов, шуӧ, мичаа пасьтасьӧм невестаӧй менам, лок ме бӧрся; тэ менам царство небеснӧйын кругӧн ворсны кутан да райскӧй песняяс сьывны».
И мыйӧн мӧді топыда окавны сылысь кисӧ!
Понйӧй менам пыр жӧ кутчысис меным кокӧ...
Христосыс водзвылын...
Бордъясыс сылӧн енэж пасьталаыс паськалісны-шеныштчисны, калялӧн кодь кузьӧсь — и ме сы бӧрся!
И пон должен кольччыны меысь.
Сэки сӧмын ме гӧгӧрвои, мый тайӧ понйыс — висьӧмӧй менам и царство небеснӧйын сылы оз нин ло местаыс.
Лукерья ланьтыштліс минута кежлӧ.
— А то ещӧ аддзылі ме вӧт, — бара заводитіс сійӧ, — а гашкӧ тайӧ каститчис меным — ме ог нин и тӧд.
Аддза ме, быттьӧкӧ ме буретш тайӧ плетукаас куйла и воӧны ме дінӧ менам покойнӧй мам-батьӧй — батюшкаӧй да матушкаӧй — и улӧдз копрасьӧны меным, а асьныс чӧв олӧны.
И юалі ме налысь: мыйла ті, батюшка да матушка, копрасянныд меным?
А сэсся, шуӧны, сы вӧсна пӧ, мый тэ таладор югыдас ёна мучитчан, тэ эн сӧмын ассьыд ловтӧ кокньӧд, но и миян вылысь сьӧкыд мыж вештін.
И миянлы мӧдаръюгыдас ёна кокньыдджык лои.
Ассьыд грекъястӧ тэ вештін нин; ӧні миянсьыным грекъяснымӧс вешталан.
И, тайӧс висьталӧм бӧрын, мам-батьӧй бара копыртчисны меным — и найӧ эз кутны тыдавны: куш стенъясыс тыдалӧны.
Бӧрыннас ме ёна зэв падъялі, мый тайӧ сэтшӧмыс вӧлі мекӧд.
Весиг поплы висьталі даръясигӧн.
Сӧмын сійӧ чайтӧ сідзи, мый тайӧ эз вӧв каститчӧм, сы вӧсна мый каститчывлӧ сӧмын поп-дьяклы.
— А то вот ещӧ кутшӧм вӧт вӧлі менам, — водзӧ висьталіс Лукерья. — Аддза ме, мый пукала эсідзи быттьӧкӧ миртуй дорын, бадь куст улын, киын кута шыльӧдӧм бедьтор, мышкын ноп и юрӧс чышъянӧн гартлӧма — дзик странница кодь.
И мунны колӧ меным кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, енлы кевмысянінӧ.
И муналӧны ме дінті век странникъяс; мунӧны найӧ надзӧник, быттьӧкӧ дышпырысь, ставныс ӧтарладорлань; чужӧмъясныс ставныслӧн жугыльӧсь да ӧта-мӧдныскӧд пӧшти ӧткодьӧсь.
И аддза ме: пессьӧ, чепсасьӧ на костын ӧти нывбаба, дзонь юрӧн мукӧдъяссьыс кузьджык, и паськӧмыс сылӧн аслыснога, быттьӧкӧ абу миян, абу роч.
И чужӧмыс сідзжӧ аслыснога, зумыш, стрӧг.
И быттьӧкӧ мукӧдъясыс ставныс ӧтдортчӧны сыысь; а сійӧ друг бергӧдчис — да веськыда ме дінӧ.
Сувтіс да видзӧдӧ; а синъясыс сылӧн соколлӧн кодьӧсь, вижӧсь, гырысьӧсь да югыдӧсь-югыдӧсь.
И юалі ме сылысь: коді тэ?
А сійӧ меным шуӧ: «Ме смертьыд тэнад».
Меным эськӧ колӧ вӧлі повзьыны, а ме мӧдарӧ — радсьыс-рад, пасъяся!
И шуӧ меным тайӧ нывбабаыс, смертьӧй менам: «Жаль тэ меным, Лукерья, — но босьтны тэнӧ аскӧд тшӧтш ог вермы.
Прӧщай!»
Господи! кутшӧм шог меным лои!..
«Босьт менӧ, — шуа, — матушкаӧй, мусаӧй, босьт!»
И смертьӧй менам бергӧдчис мелань, мӧдіс шуавны меным...
Гӧгӧрвоа ме, мый назначайтӧ сійӧ меным менсьым часӧс, да сэтшӧм гӧгӧрвотӧма, неяснӧя...
Петыр лун бӧрын пӧ...
Сэки ме и садьми...
Татшӧм вӧтъяс менам овлӧны шензьӧданаӧсь!
Лукерья лэптіс синъяссӧ вывлань... думыштчис...
— Сӧмын вот лёкыс менам: овлывлӧ, дзонь вежон кольӧ, а ме ог унмовсьлы ни ӧтчыдысь.
Колян во ӧти барыня воліс, аддзис менӧ да и сетіс меным лекарство тыра ичӧтик сулея узьтӧмысь; дас капляӧн тшӧктіс юны.
Зэв ёна тайӧ отсаліс меным, и ме узя вӧлі; сӧмын ӧні важӧн нин тайӧ сулеяыс рекмис...
Онӧ тӧдӧй, кутшӧм лекарство тайӧ вӧлі и кыдзи сійӧс получитны?
Татчӧ волысь барыня, тыдалӧ, сетлӧма Лукерьялы опиум.
Ме кӧсйыси вайны сылы сэтшӧм жӧ сулея да бара эг вермы не дивуйтчыны кывмӧн сы терпение вылӧ.
— Эк, барин! — паныд шуис сійӧ. — Мый тайӧ ті?
Кутшӧм нӧ тайӧ менам терпение?
Вот Симеон Столпниклӧн терпениеыс вӧлӧма збыль зэв ыджыд: комын во столб йылын сулалӧма!
А мӧд угодник тшӧктӧма муӧ тыртны асьсӧ морӧсӧдзыс, и кодзувкотъяс сылысь чужӧмсӧ сёйӧмаӧсь...
А то вот ещӧ меным висьтавлывліс ӧти ёна лыддьысьлӧм морт: вӧлӧма сэтшӧм страна, и тайӧ странасӧ агарянаяс завоюйтасны, и став олысьяссӧ мучиталӧмаӧсь да виалӧмаӧсь найӧ; и кӧть мед мый абу вӧчӧмаӧсь олысьясыс, мездыны асьнысӧ некыдзи абу вермӧмаӧсь.
И явитчӧма сэтчӧ тайӧ олысьяс пӧвстас святӧй чистӧй ныв; босьтӧма сійӧ зэв ыджыд меч, кык пудъя латы ас вылас пасьталӧма, мӧдӧдчӧма агаряналы паныд да ставнысӧ найӧс вӧтлӧма саридз сайӧ.
А сӧмын найӧс вӧтлӧм бӧрын шуӧма налы: ӧні ті менӧ сотӧй, сы вӧсна мый шулі татшӧм кыв, медым меным би смертьӧн кувны аслам народ вӧсна.
И агаряна босьтасны сійӧс да сотасны, а народыс тайӧ кадсяньыс век кежлӧ мездмас!
Вот тайӧ подвиг!
А ме мый!
Дивуйтчышті ме сэки ас кежын, кытчӧ да кутшӧмӧн пырӧма легенда Иоанна д’Арк йылысь, да, недыр чӧв олыштӧм бӧрын, юалі Лукерьялысь: кымын арӧс сылы?
— Кызь кӧкъямыс... али ӧкмыс...
Комыныс оз на ло.
Да мый сійӧс лыддьыны, арлыдтӧ!
Ме тіянлы со ещӧ мый висьтала...
Лукерья друг кыдзкӧ пыдісянь кызӧктіс, ойӧстіс...
— Тэ уна сёрнитан, — шун ме сылы, — тайӧ вермас лёкӧс вӧчны тэныд.
— Збыль, — вашнитіс сійӧ муртса кывмӧн, — миян сёрнинымлы пом; но да ладнӧ!
Ӧні, мыйӧн ті мунанныд, ме пӧттӧдз чӧв ола.
Кӧть сьӧлӧмӧс бурмӧдышті...
Ме мӧді прӧщайтчыны сыкӧд, выльысь висьталі сылы лекарство ыстӧм кузя аслам кӧсйысьӧм йылысь, кори сійӧс ещӧ ӧтчыд бурджыка думыштлыны да висьтавны меным — оз-ӧ ков сылы мыйкӧ?
— Нинӧм меным оз ков; ставнас дӧвӧлен, слава богу, — зэв сьӧкыдпырысь, но сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ. — Енмыс мед сетас быдӧнлы дзоньвидзалун!
А вот тіянлы, барин, колӧ эськӧ матушканытӧ уговоритны — татчӧс крестьянаыс гӧльӧсь — кӧть эськӧ мед оброксӧ налысь неуна чинтыштас!
Муыс налӧн абу тырмымӧн, угоддьӧяс абуӧсь...
Найӧ эськӧ тіян вӧсна енлы юрбитісны...
А меным нинӧм оз ков, — ставнас дӧвӧлен.
Ме сеті Лукерьялы кыв исполнитны сылысь корӧмсӧ да матыстча нин вӧлі ӧдзӧс дорӧ... сійӧ бара чукӧстіс менӧ.
— Помнитанныд, барин, — шуис сійӧ — и мыйкӧ чудеснӧй вуджӧртчис сы синъясын да вомдоръясын, — кутшӧм кӧсаӧй менам вӧвлі?
Помнитанныд — дзик пидзӧсӧдз!
Ме дыр падъялі...
Этатшӧм юрси!..
Но кыдз нӧ эськӧ сійӧс куті сынавны?
Татшӧм олігад!..
И ме нин шыри сійӧс...
Да...
Но, прӧститӧй, барин!
Сэсся ог вермы...
Тайӧ жӧ луннас, вӧравны петтӧдз на, ме вӧлі сёрнита Лукерья йылысь хуторса десятскӧйкӧд.
Ме тӧдмалі сысянь, мый сиктын Лукерьяӧс нимтӧмаӧсь «Ловъя Мощиӧн», но мый сысянь некутшӧм беспокойство абу; ни броткӧм сылысь он кыв, ни норасьӧмъяс.
«Ачыс нинӧм оз требуйт, а мӧдарӧ — быдторйысь аттьӧалӧ; рам, колӧ шуны.
Енмӧн эновтӧм, — тадзи помаліс десятскӧй, — буракӧ, кутшӧмкӧ грекъясысь; но миянлы сэтчӧдз абу могыс.
А медым, например, вӧйпны сійӧс — огӧ, ми сійӧс огӧ вӧйпӧй.
Мед нин!»
Некымын недель мысти ме тӧдмалі, мый Лукерья кулӧма.
Смертьыс воис жӧ сыла... и «Петырлун бӧрын».
Висьтавлісны, мый дзик кулан луннас нин сійӧ пыр кылӧма кӧлӧкӧльня звӧн, кӧть Алексеевкасянь вичкоӧдз арталӧны вит верстысь унджык да и луныс абу вӧлӧма праздник, а прӧстӧй лун.
Но, вӧлӧмкӧ, Лукерья висьтавлӧма, мый звӧныс кылӧма абу вичкосянь, а «вывсянь».
Буракӧ, сійӧ абу лысьтӧма шуны: енэжсянь.
Таркӧдчӧ!
...Мый ме тіянлы висьтала, — ме дорӧ керкаӧ пыригмоз шуис Ермолай — а ме сӧмын на ӧні ӧбедайті да воді походнӧй крӧвать вылӧ, медым шойччыштны таръяс лыйлӧм бӧрын, коді вӧлі вель удачнӧй, но мудзтӧдана делӧыс муніс июль дасӧд лунъясӧ кымын и вывті жар вӧлі — ... мый ме тіянлы висьтала: миян став дрӧбным бырис.
Ме чеччышті крӧвать вылысь.
— Дрӧб бырис?
Кыдзи нӧ сідз!
Ӧд ми тэкӧд сиктысь этша вылӧ фунт комын босьтім! — дзонь мешӧк!
— Тайӧтӧ сідз; и мешӧкыс вӧлі ыджыд: кык вежон кежлӧ эськӧ тырмис.
Да коді сійӧс тӧдас!
Косяссьӧма-ӧ кыткӧ сійӧ; — а сӧмын, веськыда шуны, дрӧб абу... сідз, дас кымын заряд вылӧ кольӧма.
— Мый нӧ ми ӧні кутам вӧчны?
Медся бур местаясыс водзынӧсь — аски кежлӧ миянлы кӧсйысисны квайт позтыр...
— А ыстылӧй менӧ Тулаӧ.
Тасянь абу ылын: ставыс нелямын вит верст.
Ӧти здукӧн лэбыштла и дрӧбтӧ вая, тшӧктанныд кӧ, дзонь пуд.
— Да кор нӧ тэ мунан?
— А кӧть ӧні жӧ.
Мый нюжмасьнысӧ?
Сӧмын вот мый: ковмас вӧвъясӧс медавны.
— Кыдзи вӧвъясӧс медавны!
А асланым мый?
— Асланымӧн мунны оз позь.
Кӧреннӧйыс чотӧ, зэв ёна!
— Тайӧ нин корсянь?
— А вот неважӧн, — кучер нуӧдліс сійӧс дорӧдны.
Но и дорӧмаӧсь лёка.
Кузнечыс — тӧдӧмысь — веськалӧма тӧлктӧм.
Ӧні вӧлыс весиг кок йылас тувччыны оз вермы.
Водз кокыс.
Сідзи лэптӧмӧн и новлӧдлӧ сійӧс... быттьӧ пон.
— Мый нӧ? бӧр чуктӧдінныд-ӧ кӧть подковсӧ?
— Эг, эгӧ чуктӧдӧй: а быть колӧ чуктӧдны.
Кӧрт тувсӧ сылы, буракӧ, дзик яйӧдзыс тувъялӧмаӧсь.
Ме тшӧкті корны кучерӧс.
Вӧлӧмкӧ, Ермолай абу пӧръялӧма: кӧреннӧйыс збыль эз тувччы кок йылас.
Ме пырысь-пыр жӧ тшӧкті, медым чуктӧдісны сылысь подковсӧ да сувтӧдісны уль сёй вылӧ.
Мый нӧ?
Тулаӧ ветлыны вӧвъясӧс медавны тшӧктанныд? — бара сирасис ме дінӧ Ермолай.
— Да сюрӧны ӧмӧй нӧ тайӧ йӧзтӧминсьыс вӧвъяс? — тӧдлытӧг дӧзмӧмпырысь горӧді ме...
Сиктыс, кӧні ми ӧні олім, вӧлі син сайын, бокын; сэтчӧс став олысьясыс кажитчисны зэв гӧльӧсь; ми муртса вермим корсьны ӧти керка — оз позь шуны еджыд — а кӧть неуна овны позяна ыджыдджык керка.
— Сюрӧны, — пыр сідзжӧ спокойнӧя вочавидзис Ермолай. — Татчӧс сикт йывсьыс ті висьталінныд вернӧ; а сӧмын дзик тайӧ местаас овлӧма ӧти крестьянин.
Зэв тӧлка! озыр!
Ӧкмыс вӧв сылӧн вӧлӧма.
Ачыссӧ сійӧ кулӧма, и ыджыдджык пиыс ӧні ставнас веськӧдлӧ.
Морт — йӧйсьыс-йӧй, но батьыслысь эмбурсӧ лотайтны абу на вевъялӧма.
Ми сылысь вӧвъяссӧ босьтам.
Тшӧктанныд кӧ, ме сійӧс вайӧда.
Вокъясыс сылӧн, кывсьӧ, визув зонъяс... а всё-таки медыджыдыс налӧн сійӧ.
— Мыйла нӧ тайӧ сідзи?
— А сы вӧсна, мый медыджыд!
Сідзкӧ ичӧтджыкъяс, — пӧкӧритчӧй!
Сэки Ермолай шуис печатайтны позьтӧм кывъяс ичӧтджык вокъяс йылысь вообще.
Ме сійӧс вайӧда.
Сійӧ прӧстӧй.
Сыкӧд позяс сёрнитчыны!
Сэк кості, кор Ермолай ветліс «прӧстӧй» мортла, меным воис юрӧ: абу-ӧ бурджык меным аслым ветлыны Тулаӧ?
Ӧти-кӧ, ме, опытӧн велӧдӧм, омӧля надейтчи Ермолай вылӧ; ӧтчыд ме ыстылі сійӧс карӧ ньӧбасьны, став менсьым поручениеясӧс сійӧ кӧсйысис вӧчны ӧти лунӧн — и вошлі дзонь вежон кежлӧ, юӧма став деньгасӧ — и бӧр воис подӧн — а муніс вӧлӧн-доддьӧн.
Мӧд-кӧ — Тулаын менам вӧлі тӧдса барышник; ме верми ньӧбны сылысь вӧв менам чотысь кӧреннӧй местаӧ.
— Делӧ решитӧма! — думайті ме. — Ветла ачым; а узьны позьӧ и туяс — тарантасыс спокойнӧй.
— Вайӧді! — керкаӧ пыригмоз час четверть мысти горӧдіс Ермолай.
Сы бӧрся пырис ыджыд тушаа мужик, еджыд дӧрӧма, лӧз гача да лаптиа, еджыд юрсиа, тамыш синъяса, рыжӧй ёсь тошка, кузь кыз ныра да кальк вома.
Сійӧ, збыль, вӧлі «прӧстӧй».
— Вот пӧжалуйста, — шуис Ермолай, — вӧвъяс сылӧн эмӧсь — и сійӧ сӧгласен.
— Значит, ме... — чирӧм гӧлӧсӧн да тшӧкъялігтыр заводитіс висьтавны мужик, ачыс пыркнитлывліс шочиник юрсисӧ да чуньяснас малаліс шапкаыслысь околышсӧ, кодӧс кутіс киас. — Ме, значит...
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юалі ме.
Мужик дузгӧдчис да быттьӧкӧ думыштчис.
Кыдзи менӧ шуӧнысӧ?
— Да; мый нимыд тэнад?
— А нимӧй менам — Филофей.
— Но, вот мый, Филофей вокӧ; тэнад пӧ, ме кывлі, вӧвъяс эмӧсь.
Вайӧд жӧ татчӧ тройка, — ми найӧс доддялам менам тарантасӧ, — сійӧ менам кокньыдик — и нуӧд тэ менӧ Тулаӧ.
Войыс ӧні тӧлыся, югыд и муннысӧ ыркыд.
Кутшӧмджык тіян тані туйыс?
— Туйыс?
Туйыс — абу лёк.
Миртуйӧдзыс верст кызь лоӧ — ставыс.
Ӧти места эм... неладнӧй, а то абу лёк.
— Кутшӧм сэтшӧм неладнӧй места?
— А ю вомӧн колӧ вуджны келӧмӧн.
— Да ті ӧмӧй асьныд Тулаас мунанныд? — юаліс Ермолай.
— Да, ачым.
— Но! — шуыштіс менам вернӧй слугаӧй да пыркнитіс юрнас. — Н-н-о! — мӧдысь шуис сійӧ, сьӧлыштіс да петіс ортсӧ.
Тулаӧ ветлӧм, тыдалӧ, сылы эз нин кажитчы привлекательнӧйӧн; сійӧ лои сылы ковтӧм да гажтӧм делӧӧн.
— Туйсӧ тэ бура тӧдан? — шыаси ме Филофей дінӧ.
— Кыдзи нӧ ми туй огӧ тӧдӧй!
Сӧмын ме, значит, тіян вӧля, ог вермы... сы вӧсна мый кыдзи нӧ этадзи друг...
Вӧлӧмкӧ, мый Ермолай, Филофейӧс медалігӧн, висьталӧма сылы, медым сійӧ оз сомневайтчы, мый сылы, дураклы, мынтасны... и сӧмын!
Филофей, кӧть и дурак — Ермолай висьталӧм серти — эз удовлетворитчы куш тайӧс висьталӧмӧн.
Сійӧ корис менсьым — ветымын шайт, — зэв ыджыд дон; ме вӧзйи сылы дас шайт, — зэв ичӧт дон.
Мӧдім ми донъясьны.
Филофей первойсӧ упорнӧя сулаліс ас кыв вылас — сэсся мӧдіс сетчыны, но ньӧжйӧ.
Минута кежлӧ пыралысь Ермолай мӧдіс менӧ уверяйтны, мый «тайӧ дуракыс» (аддзан, сюрӧма радейтана кыв! — нурбыльтіс Филофей) — «тайӧ дуракыс ньӧти оз тӧд деньга донсӧ» — и буретш казьтыштіс меным, кыдзи во кызь сайын кымын постоялӧй двор, кодӧс лӧсьӧдлӧма менам матушка йӧза местаӧ, кык ыджыд туй ӧтлаасянінӧ, дзикӧдз рӧзӧритчӧма сы вӧсна, мый пӧрысь дворӧвӧй, кодӧс пуксьӧдӧмаӧсь сэтчӧ кӧзяйничайтны, збыльысь абу тӧдлӧма деньга донсӧ, а донъявлӧма найӧс лыд сертиыс, — мӧд ног кӧ висьтавны, например, сійӧ сетлывлӧма эзысь четвертак квайт ыргӧн пятак вылӧ, сэки жӧ ёна видчылӧма.
— Эк тэ, Филофей, збыль Филофей! — горӧдіс, медбӧрын, Ермолай! — да петігмозыс скӧрысь крапкис ӧдзӧссӧ.
Филофей нинӧм эз вочавидз сылы, быттьӧкӧ сознавайтіс, мый шусьыны Филофейӧн, — збыль — абу зэв лӧсьыд и мый татшӧм ним вӧснаыс весиг позьӧ упрекайтны мортӧс, кӧть, веськыда кӧ шуны, мыжаыс сэні поп, кодӧс пыртігас абу козьналӧмаӧсь, кыдзи колӧ.
Но, медбӧрын, ми сыкӧд ладмӧдчим кызь шайтысь.
Сійӧ муніс вӧвъясла да час мысти вайӧдіс быдса витӧс бӧрйӧм могысь.
Вӧвъяс вӧлӧмаӧсь ёнӧсь, кӧть бурысьясныс да бӧжъясныс налӧн вӧліны дзугсьӧмаӧсь да кынӧмъясныс — ыджыдӧсь, зэвтчӧмаӧсь, быттьӧ барабанъяс.
Филофейкӧд тшӧтш воисны сылӧн кык вок, кодъяс ньӧти эз вӧвны сы кодьӧсь.
Ичӧтикӧсь, сьӧд синъясаӧсь, ёсь ныраӧсь, найӧ збыль кажитчисны «визув» зонъясӧн, — сёрнитісны тэрыба да уна, — «больгисны», кыдзи шуис Ермолай, но ыджыдджыкыслысь кывзісны.
Лэбулысь найӧ быгыльтісны тарантас, да часӧн-джынйӧн кымын ноксисны сыкӧд да вӧвъяскӧд; то нюжӧдлісны доддялан гезсӧ, то зэлыда зэлӧдлісны!
Кыкнан вокыслы непременнӧ окота вӧлі кӧреннӧйӧн доддявны «чалӧйсӧ», сы вӧсна мый сійӧ кыргорув бура вермӧ лэччӧдны; но Филофей решитіс: кузь дзугсьӧм гӧнаӧс!
Сідзи кузь гӧнаӧс и доддялісны кӧреннӧй пыдди.
Тарантасӧ пуктісны турун, пуклӧс улас сюйисны чотысь кӧреннӧйлысь сийӧссӧ, — ковмас кӧ вузавны сійӧс Тулаын ньӧбӧм выль вӧв вылӧ...
Филофей, коді вевъялӧма нин котӧртлыны гортас да бӧр воӧма сэтысь батьыслӧн кузь, еджыд шабура, джуджыд шляпаа да мавтӧм сапӧга, торжественнӧя кайис пуклӧс вылӧ.
Ме пукси да видзӧдлі часі вылӧ: дас ӧтиӧд вылӧ четверть.
Ермолай весиг эз прӧститчы мекӧд, сійӧ мӧдіс нӧйтны ассьыс Валеткасӧ.
Филофей кутіс тракйыны вӧжжияссӧ, горӧдіс вӧсньыдик-вӧсньыдик гӧлӧсӧн: «Эк ті, ичӧтикъяс!» — вокъясыс сылӧн чеччыштісны ӧтар-мӧдар боксяньыс, кучкисны присяжнӧйяслы кынӧм уланыс — и тарантас вӧрзис, воротасянь кежис улича вылӧ, — кузь гӧна вӧв кӧсйыліс уськӧдчыны аслас дворлань, — но Филофей вежӧртӧдіс сійӧс некымынысь плетьӧн кучкӧмӧн, — и вот ми петім нин сиктысь да жургим-мунім вель рӧвнӧй туй кузя, оръявлытӧм орешник кустъяс костӧд.
Войыс вӧлі лӧнь, мича, вӧлӧн ветлыны медся удобнӧй.
Тӧлыс то кышакылыштас кустъяс пӧвстас, лайкйӧдлыштас увъяссӧ, то дзикӧдз лӧньлӧ; енэжас кӧнсюрӧ тыдалісны вӧрзьывтӧм, эзысь рӧма кымӧрторъяс; тӧлысьыс сулаліс вылын да яснӧя югдӧдіс матігӧгӧрсӧ.
Ме нюжӧдчи турун вылӧ да вугыртлі нин... но дум вылӧ уси «неладнӧй места» йылысь да пыркнитчи.
— А мый, Филофей?
Келаланінӧдзыс ылын на?
— Келаланінӧдзыс?
Верст кӧкъямыс лоӧ.
— Кӧкъямыс верст, — думайті ме. — Часысь водз огӧ воӧ.
Узьыштны позьӧ.
Тэ, Филофей, бура тӧдан туйсӧ? — юалі ме бара.
— Но кыдзи нӧ сійӧс он тӧд, туйтӧ?
Огӧ ӧд первойысь мунӧй...
Сійӧ ещӧ содтіс мыйкӧ, но ме эг нин кыв сылысь...
Ме узи.
Садьмӧдіс менӧ эз аслам кӧсйӧмӧй садьмыны стӧч час мысти, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ, — а кутшӧмкӧ аслыссяма, кӧть и слабиник, шлячкакылӧм да сёлькӧдчӧм дзик менам пель водзын.
Ме лэпті юрӧс...
Кутшӧм чудеса?
Куйла ме тарантасын важ мозыс, а тарантас гӧгӧрыс — и сы дорышсянь аршинджын улынджык, — абу унджык, — ва веркӧс, кодӧс югдӧдӧма тӧлысьыс, серӧдлӧма да вералӧ посньыдик да бура тӧдчысь гыясӧн.
Ме — видзӧдлі водзлань: юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мышсӧ кусыньтӧмӧн пуклӧс вылын истукан моз пукалӧ Филофей, — а ещӧ водзынджык — сялькӧдчысь ва весьтас, — мегырлӧн чукля визь, вӧвъяслӧн юръясныс да мышкуясныс.
И ставыс сэтшӧм вӧрзьӧдчытӧм, сэтшӧм лӧнь, — быттьӧкӧ кӧлдуйтӧм сарствоын, вӧтын, мойд кодь вӧтын...
Мый нӧ тайӧ?
Видзӧда бӧрлань тарантас бӧр вывті...
Да ми дзик ю шӧрасӧсь... берегыс миянсянь воськов комын сайын!
— Филофей! — горӧді ме.
— Мый? — вочавидзис сійӧ.
— Кыдзи, мый?
Энлы!
Кӧнӧсь нӧ тайӧ ми?
— Юынӧсь.
— Ме аддза, мый юынӧсь.
Да тадзтӧ ми пырысь-пыр вӧям.
Тадзи тэ келаланінӧдыд вуджан?
А?
Да тэ узян, Филофей!
Висьтав жӧ!
— Неуна ӧшыбитчышті, — шуис менам ямщикӧй: — боклань неуна мунсьӧма, тыдалӧ, тӧдлытӧг, а ӧні виччысьыштлыны ковмас.
— Кыдзи: виччысьыштны ковмас?
Мый нӧ ми кутам виччысьны?
— А вот медым кузь гӧна вӧв видзӧдыштас гӧгӧр.
Кытчань сійӧ вӧрзяс, сэтчӧ, сідзкӧ, и мунны ковмас.
Ме кыпӧдчышті турун вылын.
Кӧреннӧйлӧн юрыс эз вӧр ва весьтас.
Сӧмын и позьӧ вӧлі аддзыны югыд тӧлысь югӧр улысь, кыдзи ӧти пельыс сылӧн муртса-муртса вӧрыштіс — то водзлань, то бӧрлань.
— Да сійӧ сідзжӧ узьӧ, тэнад кузь гӧнаыд!
— Оз, — вочавидзис Филофей, — сійӧ ӧні васӧ исалӧ.
И бара ставыс чӧв ланьтіс, сӧмын важмозыс надзӧник сялькӧдчис ва.
Ме сідзжӧ изми.
Тӧлысь югӧр, да вой, да ю, да ми сэтӧнӧсь...
— Тайӧ мый сэтшӧмыс чушйӧдлӧ? — юалі ме Филофейлысь.
— Тайӧ?
Уткапиян камыш пӧвстын... а либӧ змейяс.
Друг кӧреннӧйлӧн юрыс кутіс мӧвкъявны, пельясыс сувтісны, сійӧ кутіс корсйӧдлыны, вӧрны.
— Но-но-но-но-о! — друг горштырнас горӧдіс Филофей, и кыпӧдчыштіс, и кутіс ӧвтчыны плетьнас.
Тарантасыс тайӧ жӧ здукас дернитчис места вывсьыс, сійӧ нетшыштчис водзлань юса гыясыслы паныд — да мӧдӧдчис зэркӧдігтыр да лайкйӧдлігтыр...
Первойсӧ меным кажитчис, мый ми вӧям, мунам ва пыдӧсланьыс, но, кыкысь-куимысь йӧткыштӧм бӧрын да суныштлӧм бӧрын, ва веркӧсыс быттьӧкӧ лэччис увлань...
Сійӧ лэччис пыр ёнджыка и ёнджыка, тарантас быдмис сы пытшкысь, — со нин тыдовтчисны кӧлесаясыс да вӧв бӧжъяс — и вот, тӧлысьлӧн чусыд югӧрас алмазнӧй — абу, абу алмазнӧй — сапфирнӧй кольтаясӧн васӧ резігтыр, — вӧвъяс гажаа да дружнӧя кыскисны миянӧс лыа берег вылӧ да мӧдісны туй кузя керӧс паныд, асьныс сьӧкыдпырысь восьлалісны кӧтасьӧм дзирдалысь кокъяснаныс.
— Мый — воис меным юрӧ — шуас ӧні Филофей: а ме ӧд вӧлі прав! — либӧ мыйкӧ татшӧмсямаӧс?
Но сійӧ нинӧм эз шу.
Та вӧсна и ме эг лыддьы коланаӧн видыштны сійӧс видзчысьтӧмсьыс да, турун вылӧ узьны водӧм мысти, бара заводитлі унмовсьны.
Но унмовсьны ме эг вермы, эг сы вӧсна, мый эг мудз вӧралігӧн — и эг сы вӧсна, мый тайӧ тревогаыс вӧтліс менсьым унмӧс, — а зэв нин мича местаясӧд ми ӧні мунім.
Тайӧ вӧліны раздольнӧй, паськыд, ойдлан, туруна видзьяс, кӧні зэв уна гӧпъяс, тыяс, шоръяс, куръяяс, кодъяс помъясын быдмӧны сьӧд да виж бадь кустъяс, веськыда рочӧсь, роч йӧзӧн радейтана местаяс, сійӧ местаясыс кодьӧсь жӧ, кытчӧ миян важ былинаясса багатыръяс ветлывлӧмаӧсь лыйлыны еджыд юсьясӧс да руд уткаясӧс.
Вижов лентаӧн чукльӧдліс ёна ветлӧм туй, вӧвъяс гӧнитісны кокньыда — и ме эг вермыв куньлыны синъясӧс, — любуйтчи!
И ставыс тайӧ сэтшӧм небыда да стройнӧя исковтіс миян дінті, мелі тӧлысь улын.
Филофейӧс — и сійӧс шымыртіс мичлуныс.
— Тайӧ видзьяссӧ миянын шуӧны Святоегорьевскӧйӧн, — шыасис сійӧ ме дінӧ. — А на сайын — и Великокняжескӧйяс воасны; татшӧм видзьясыс сэсся Россия пасьтаын абуӧсь...
Кутшӧм нин мичаӧсь!
Кӧреннӧйыс корснитіс да пыркнитчис...
— Ен тэкӧд!.. — степеннӧя да гусьӧник шуис Филофей. — Кутшӧм мичаӧсь! — мӧдысь шуис сійӧ да ышловзис, а сэсся кузя ружӧктіс. — Вот регыд турун пуктӧм заводитчас, и мыйтӧм татысь этайӧ турунсӧ куртасны — беда!
А куръяясас чериыс сідзжӧ уна.
Ёдіяс сэтшӧмӧсь! — содтіс сійӧ нюркйӧдлӧмӧн. — Ӧти кывйӧн шуны: кувны оз ков.
Сійӧ друг лэптіс кисӧ.
— Э-э! — видзӧдтӧ! тыас... али цапля сулалӧ? неужели сійӧ и войнас черисӧ кыйӧ!
Экма! ув тайӧ — абу цапля.
Вот кутшӧма ылалі! а ставсӧ тайӧс тӧлысь пӧрйӧдлӧ.
Тадзи ми мунім, мунім...
Но со нин и пом воис видзьяслы, тыдовтчисны ичӧтик вӧръяс, гӧрӧм муяс: бокынджык ичӧтик сикт мигнитіс кык-куим биторйӧн, — миртуйӧдз коли сӧмын верст вит.
Ме унмовси.
Бӧрсӧ ме эг ачым садьмы.
Тайӧ пӧрйӧ садьмӧдіс менӧ Филофейлӧн гӧлӧсыс.
— Барин... а, барин!
Ме кыпӧдчышті.
Тарантас сулаліс рӧвнӧйинын дзик миртуй шӧрас; пуклӧс вывсяньыс чужӧмсӧ мелань бергӧдӧмӧн, синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн — (ме весиг чуйми, ме эг чайтлы, мый сылӧн синъясыс татшӧм гырысьӧсь) — Филофей тӧдчӧдӧмӧн да таинственнӧя шӧпкӧдіс:
— Таркӧдчӧ!..
Таркӧдчӧ!
— Мый тэ висьталан?
— Ме висьтала: таркӧдчӧ!
Копыртчылӧй да кывзыштӧй.
Кыланныд?
Ме мыччи юрӧс тарантасысь, дугдыштлі лолавны: — и збыльысь кылі кыськӧ ылысь-ылысь — миян бӧрвылысь — муртса кывмӧн таркӧдчӧм, быттьӧкӧ кӧлесаяс бергалӧны.
— Кыланныд? — мӧдысь шуис Филофей.
— Но, да, — вочавидзи ме. — Локтӧ кутшӧмкӧ вӧла.
— А онӧ кылӧй... чу!
Со... бракольчи... и шутьлялӧм сідзжӧ...
Кыланныд?
Да шапканытӧ пӧрччӧй... кывныджык кутас.
Шапкаӧс ме эг пӧрччы, но пельӧс чошкӧді.
— Но, да... вермас лоны.
Но мый нӧ кӧть?
Филофей бергӧдчис чужӧмнас вӧвъяслань.
— Телега локтӧ... тыртӧм, дорӧм кӧлесаяса, — шуис сійӧ да босьтіс вӧжжисӧ. — Тайӧ, барин, лёк йӧз воӧны; тані ӧд, Тула гӧгӧрад, дурӧны... ёна.
— Прӧстӧй сӧрӧм!
Мыйла тэ чайтан, мый тайӧ непременнӧ лёк йӧз?
— Вернӧ шуа.
Бракольчиаӧсь... да тыртӧм телегаын...
Коді вермас лоны?
— А мый — Тулаӧдзыс ылын на?
— Да верст дас вит ещӧ лоӧ да и тані олысьыс некутшӧм абу.
— Но, сідзкӧ, мун ӧдйӧджык, нинӧм маласьны.
Филофей ӧвтыштіс плетьнас, и тарантас бара мӧдіс шургыны.
Кӧть ме и эг верит Филофейлы, но унмовсьны эг нин вермы.
А мый, збыль кӧ?
Лӧсьыдтӧм чувство вӧрзис ме пытшкын.
Ме пукси тарантасӧ — таӧдз ме куйлі, — да куті видзӧдавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме узигкості кыптӧма вӧсньыдик ру, — абу му вылас, а енэжас; руыс гӧвкъяліс вылын, тӧлысьыс ӧшӧдчӧма сы пытшкӧ еджыд чутӧн, быттьӧкӧ тшын пиын.
Ставыс пемдыштӧма да гудыртчӧма, кӧть улітіыс вӧлі тыдалӧджык.
Гӧгӧр — тшӧтшкӧс, гажтӧм местаяс: муяс, пыр муяс, кӧнсюрӧ ичӧтик кустъяс, гуранъяс — и бара муяс и унджыкыс коськӧм, шочиник ёг туруна.
Тыртӧм... кулӧма!
Кӧть эськӧ мед квайтпалич кӧнкӧ горӧдіс.
Мунім ми часджын кымын.
Филофей дугдывтӧг ӧвтчис плетьнас да чупкис вомдоръяснас, но ни сійӧ, ни ме, ми эгӧ шуӧй ни ӧти кыв.
Вот кайим ми рӧч йылӧ...
Филофей сувтӧдіс тройкасӧ — да пырысь-пыр жӧ шуис:
— Таркӧдчӧ...
Таркӧдчӧ, барин!
Ме бара мыччыси тарантассянь, но ме эськӧ и мыччысьтӧгыс верми кывны, сэтшӧм бура, кӧть ещӧ и ылісянь на, кыліс менам пельӧдз телега кӧлесаяслӧн таркӧдчӧмыс, войтырлӧн шутьлялӧмыс, бракольчияслӧн гольгӧмыс да весиг вӧв кок шыясыс; весиг сьылӧм да серам каститчис меным.
Тӧлыс, збыльысь, пӧльтіс сэсянь, но эз вӧв некутшӧм сомнение сыын, мый тӧдтӧм локтысьяс быдса верст, — а гашкӧ и кыкӧс, — лоины матынджыкӧсь миянсянь.
Ми Филофейкӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, — сійӧ сӧмын шляпасӧ вештіс балябӧжсьыс плеш вылас да, пырысь-пыр жӧ вӧжжияслань копыртчӧм бӧрын, мӧдіс кучкавны вӧвъяссӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны кыккокйыв, но дыр гӧнитны эз вермыны да бара кутісны рӧдтыны.
Филофей пыр ӧтарӧ кучкаліс найӧс.
Колӧ жӧ вӧлі удитны мунны!
Ме эг вермы бура артыштны, мыйла ме тайӧ пӧрйӧ, кор первойсӧ эг веритлы Филофейлы, друг куті веритны, мый миян бӧрся локтӧны збыль лёк йӧз...
Нинӧм выльсӧ ме эг кыв: сійӧ жӧ бракольчиясыс, грузтӧм телегалӧн сійӧ жӧ таркӧдчӧмыс, сійӧ жӧ шутьлялӧмыс, сійӧ жӧ омӧля кылыштысь шумыс...
Но ӧні ме эг нин сомневайтчы.
Филофей эз вермы ӧшибитчыны!
И вот бара коли минута кызь кымын...
Тайӧ кызь минутасьыс медбӧръя минутаяс чӧжыс асланым тарантаслӧн таркӧдчӧм да грымакылӧм пыр миянлы кыліс нин мӧд таркӧдчӧм да мӧд грымакылӧм...
— Сувт, Филофей, — шуи ме, — всё равно — помыс ӧтчыд!
Филофей полігтырйи шуис тпру.
Вӧвъяс пырысь-пыр сувтісны, быттьӧкӧ радӧсь лоины, мый позяс шойччыштны.
Господи! бракольчияс веськыда гольгӧны дзик миян мыш сайын, тарантас грымакылӧ зёльӧдчигтыр, йӧзыс шутьлялӧны, горзӧны да сьылӧны, вӧвъяс корсйӧдлӧны да кокъяснаныс зымӧдӧны муас...
Вӧтӧдісны!
— Сюрим, — нюжӧдӧмӧн, гусьӧник шуис Филофей — да, падъялігтыр чупнитӧм бӧрын, мӧдіс вӧтлыны вӧвъяссӧ.
Но дзик тайӧ здукас быттьӧкӧ мыйкӧ друг чашнитчис, равӧстіс, укнитіс, — и косіник да ён вӧвъясӧс тройкаӧн доддялӧм зэв ыджыд паськыд телега крута, тӧвнырӧн кытшовтіс миянӧс, мӧдіс чеччавны водзвылын да пыр жӧ кутіс мунны восьлӧн, потшис туйсӧ.
— Дзик разбойниклӧн модаыс, — шӧпнитіс Филофей.
Висьтавны веськыда, сьӧлӧмӧй менам кӧдзавліс...
Заводиті ме сюся видзӧдны руӧн сайӧдӧм, рӧмыд тӧлысь югӧрас.
Телегаын ми водзвылын нисьӧ пукалісны, нисьӧ куйлісны морт квайт, найӧ дӧрӧмаӧсь, кизявтӧм азямаӧсь; кыкӧн вӧліны шапкатӧмӧсь; телега дор вомӧныс ӧшӧдчӧмаӧсь да бовъялісны сапӧга ыджыд кокъяс, кияс лыбавлісны, усьліны... морт тушаяс дзӧрисны...
Тыдалӧ вӧлі: код йӧз.
Мукӧдыс горзісны — сідзи, мыйсюрӧ, ӧти шутьляліс зэв ёна да чистӧя, мӧд ёрччис; пуклӧс вылын пукаліс полушубока кутшӧмкӧ великан да веськӧдліс.
Мунісны найӧ восьлӧн, быттьӧкӧ эз и аддзыны миянӧс.
Мый нӧ вӧчны?
Ми мӧдім мунны на бӧрся сідзжӧ восьлӧн... невӧляысь.
Верст четверть ми мунім татшӧм ногӧн.
Мучительнӧй виччысьӧм...
Спасайтчыны, дорйысьны... кысь нин тані!
Найӧ квайтӧн; а менам кӧть мед бедь вӧлі!
Бергӧдчыны бӧр?
но ӧд найӧ пыр жӧ вӧтӧдасны.
Дум вылӧ меным уси Жуковскийлӧн стих (сійӧ местаыс, кӧні висьтавсьӧ фельдмаршал Каменскийӧс виӧм йылысь):
А либӧ — джагӧдасны няйт гезйӧн... да канаваӧ... киргы сэні, да пессьы, кыдзи петляын кӧч...
Эк, кутшӧм абу лӧсьыд!
А найӧ пыр ӧтмоза мунӧны восьлӧн да оз видзӧдны миян вылӧ.
— Филофей! — шӧпниті ме, — заводитлы ордйыны веськыдвывтіыс, мун быттьӧ дінтіныс.
Филофей заводитліс, — мӧдліс веськыдвывлань... но найӧ пыр жӧ кежисны веськыдвылӧ... мунны лои некыт.
Филофей заводитліс ещӧ: кежліс шуйгавылӧ...
Но и сэті эз сетны сылы панйыны телегасӧ.
Весиг серӧктісны.
Сідзкӧ, оз лэдзны.
— Разбойникъяс и эмӧсь! — пельпом вомӧныс шӧпнитіс меным Филофей.
— Да мый нӧ найӧ виччысьӧны? — шӧпкӧмӧн жӧ юалі ме.
— А со сэні водзын, — сёнас, — шор вомӧн пос...
Найӧ миянӧс сэні!
Найӧ век сідзи... посъяс дорын.
Миян делӧным, барин, яснӧй! — содтіс сійӧ ышловзьӧмӧн: — ӧдвакӧ ловйӧн лэдзасны; сы вӧсна мый налы медсяыс: медым помсӧ дзебны ваӧ.
Ӧтитор меным жаль, барин: пропадитіс менам тройкаӧй, — и вокъясӧйлы сійӧ оз сюр.
Дивуйтчышті эськӧ ме ӧні, кыдзи тайӧ Филофей татшӧм нога минутаас вермӧ ещӧ тӧждысьны вӧвъяс йылысь, — да, висьтала веськыда, меным и аслым эз вӧв сыӧдз...
Неужели жӧ виасны? — доли ме думысь. — Мыйысь?
Ме ӧд налы ставсӧ сета, мый менам эм.
А пос пыр матыстчис, пыр кутіс тыдавныджык да тыдавныджык.
Друг кыліс зэв ёся чирӧстӧм, тройка ми водзвылын тӧвныр моз кыпӧдчис, лэбовтіс да, пос дорӧдз гӧнитӧм мысти, сувтіс, быттьӧ кынмис места вылас, неуна туй бокланяс.
Сьӧлӧмӧй менам сідзи и ыркмуніс.
— Ок, Филофей вокӧ, — шуи ме, — мунам ми тэкӧд смерть вылӧ.
Прӧстит менӧ, ме кӧ тэнӧ загубиті.
— Кутшӧм нӧ мыж тэнад, барин!
Мый сиӧма, сійӧ и лоӧ!
Но, кузь гӧна, вернӧй вӧлӧй менам, — шыасис Филофей кӧреннӧй дінӧ, — мун, вокӧ, водзӧ!
Служит медбӧръя службатӧ!
Всё равно...
Господи бласлӧвит!
И сійӧ вӧтліс тройкасӧ рӧдтӧмӧн.
Мӧдім матыстчыны пос дорӧ, — эсійӧ сулалысь телега дорас...
Сэні, быттьӧкӧ нарошнӧ, ставыс чӧв ланьтіс.
Ни зык, ни шум!
Тадзи ланьтӧдчывлӧны сир, варыш, быд хищнӧй пемӧс, кор матыстчӧ кыйӧданторйыс.
Вот воим ми на телега весьтӧдз... друг полушубока великан чеччыштіс сэтысь — и веськыда миянлань!
Нинӧмсӧ сійӧ эз шу Филофейлы, но мӧдыс ачыс зэлӧдіс вӧжжисӧ...
Тарантас сувтіс.
Великан кыкнан кисӧ пуктіс тарантас дор вылӧ — и, ассьыс кузь юрсиа юрсӧ копыртӧм бӧрын да пиньсӧ жергӧдыштӧм бӧрын, гортӧминик, рӧвнӧй гӧлӧсӧн шуис татшӧм кывъяс:
— Почтеннӧй господин, мунам ми честнӧй пир вылысь, свадьба вылысь; миянлысь молодечӧс, сідз шуны, гӧтралім; бура-мичаа водтӧдім: зонъяс миян ставныс томӧсь, збойӧсь, — юим уна, — а пӧкмелитчыны нинӧмӧн; — и вот оз-ӧ ло тіян сэтшӧм милӧсть, он-ӧ сетыштӧй миянлы деньгатор зэв этшаникӧс, — сідзи, медым чекушкаӧн морт вылӧ?
Юим эськӧ ми тіян здоровье вӧсна, казьтыштім эськӧ тіянӧс; — а тіян оз кӧ ло миян дінӧ милӧстьныд — сэки корам не скӧрмыны!
«Мый тайӧ татшӧмыс? — думышті ме... — Сералӧм?..
Тешитчӧм?»
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн великан пыр на сулаліс.
Дзик тайӧ здукас тӧлысь петіс ру сайысь да югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Сійӧ шпынняліс, тайӧ чужӧмыс — и синъяснас, и вомдоръяснас.
А грӧзитчӧм сэні эз тыдав... сӧмын быттьӧкӧ сійӧ ставнас зэвтчӧма... и пиньясыс сэтшӧм еджыдӧсь да гырысьӧсь...
— Ме удовольствиеӧн... босьтӧй... — тэрмасьӧмӧн шуи ме да, зептысь портманетӧс кыскӧм бӧрын, перйи сэтысь кык чӧлкӧвӧй; — тайӧ кадас эзысь деньга вӧлі ветлӧ на Русьын. — Вот, тырмас кӧ тайӧ.
— Зэв ыджыд аттьӧ! — салдат моз горӧдіс великан — и сылӧн кыз чуньясыс тэрыба кватитісны менсьым, — эз портманетӧс ставнас, — а сӧмын тайӧ кык чӧлкӧвӧйсӧ. — Зэв ыджыд аттьӧ! — Сійӧ пыркнитіс юрсисӧ, котӧрӧн муніс телега дінас.
— Зонъяс! — горӧдіс сійӧ, — кык чӧлкӧвӧй козьналіс миянлы мунысь господин! — Мукӧдыс ставныс кыдзи серӧктасны...
Великан тупыльтчис пуклӧс вылас...
— Шудаӧн кольччыны!
И сӧмын и аддзылім ми найӧс!
Вӧвъяс заводитісны мунны, телега грымакывны кутіс чой паныд, — со ещӧ ӧтчыд вуджӧртчыліс сійӧ пемыд визяс, коді торйӧдіс мусӧ енэжсьыс, тупкысис да воши.
Со нин и таркӧдчӧм, и горзӧм, и бракольчи оз кывны...
Лои гуын кодь шы ни тӧв.
Ми Филофейкӧд эгӧ друг воӧй ас садяным.
— Ак тэ шут этатшӧм! — шуис сійӧ медбӧрын — и, шляпасӧ пӧрччӧм бӧрын, кутіс пернапасасьны. — Збыль ӧд шут, — содтіс сійӧ да бергӧдчис мелань, ачыс зэв рад. — А бур морт должен лоны — збыль.
Но-но-но, ичӧтикъяс! тэрмасьӧй!
Дзоньӧн колянныд!
Ставным дзоньвидзаӧсь лоам!
Ӧд тайӧ сійӧ муннысӧ оз вӧлі лэдз; сійӧ веськӧдліс вӧвъяснас.
Аттӧ, кутшӧм шут зонмыс!
Но-но-но-ноо! — ен тікӧд!
Ме чӧв олі, но сьӧлӧм вылын меным лои долыд.
«Дзоньвидзаӧсь лоам! — шуи ме ас кежын да воді турун вылӧ. — Донтӧг мынім!»
Меным весиг неуна яндзим лои, мыйла тайӧ ме Жуковскийлысь кывбурсӧ казьтышті.
Друг юрӧ меным воис мӧвп:
— Филофей!
— Мый?
— Тэ гӧтыра?
— Гӧтыра.
— И челядь эмӧсь?
— Эмӧсь и челядь.
— Кыдзи нӧ тэныд найӧ эз усьны дум вылад?
Вӧвъястӧ жалитін, а гӧтыртӧ, челядьтӧ?
— Да мый найӧс жалитнысӧ?
Ӧд вӧръяслы кианыс найӧ эськӧ эз сюрны.
А дум вылын пыр ме куті найӧс, — и ӧні кута... со кутшӧма! — Филофей чӧв олыштіс. — Гашкӧ... на вӧсна господьыс енмыс миянӧс тэкӧд помилуйтіс.
— Да тайӧяс кӧ эз вӧвны разбойникъяс?
— А мыйӧн тӧдан?
Йӧз сьӧлӧмад ӧд он пырав.
Йӧзыдлӧн сьӧлӧмыд тай — оз тыдав.
А енмыдкӧд пыр бурджык.
Ог... ассьым семьяӧс ме некор...
Но-но-но, ичӧтикъяс, ен тікӧд!
Пӧшти вӧлі югдӧма нин, кор ми кутім матыстчыны Тула дорӧ.
Ме куйлі да узи нисьӧ олі...
— Барин, — друг шуис меным Филофей, — видзӧдлӧй жӧ, то найӧ сулалӧны кабак дорас... телегаыссӧ налӧн.
Ме лэпті юрӧс...
Збыль, найӧ: и телегаыс налӧн, и вӧвъясыс.
Кабак ӧдзӧсӧдыс немвиччысьтӧг мыччысис полушубока тӧдса великан.
— Господин! — шапканас ӧвтчигтыр горӧдіс сійӧ, — тіянлысь деньгатӧ юам!
А мый, ямщик, — Филофейлань юрнас довкнитӧм бӧрын содтіс сійӧ, — буракӧ, повзьыштін ӧнтай?
— Зэв кыпыд морт, — кабак дорсянь сыв кызь кымын мунӧм бӧрын шуис Филофей.
Воим ми, медбӧрын, Тулаӧ; ньӧби ме дрӧб, да ӧттшӧтш чай да вина — и весиг вӧв босьті барышниклысь.
Лун шӧр кадӧ ми мӧдӧдчим бӧр.
Сійӧ местаӧдыс мунігӧн, кытӧні первойысь ми кылім ас бӧрвылысь телега таркӧдчӧм, Филофей, коді, Тулаын юыштӧм бӧрын, вӧлӧма зэв варов морт, — сійӧ весиг мойдъяс меным мойдіс, — сійӧ местаӧдыс мунігӧн Филофей друг серӧктіс.
— А помнитан, барин, кыдзи ме тэныд дугдывтӧг шуалі: таркӧдчӧ... таркӧдчӧ — мися, таркӧдчӧ!
Сійӧ некымынысь ӧвтыштіс кинас кимльӧскивыв...
Зэв нин тешкодьӧн кажитчис сылы тайӧ кывйыс.
Сійӧ жӧ рытас ми бӧр воим сы сиктӧ.
Миянкӧд лоӧм случайсӧ ме висьталі Ермолайлы.
Сійӧ вӧлі сайд да эз петкӧдлы некутшӧм сочувствие, — и сӧмын ымӧстіс — ошкана либӧ вӧйпана, — тайӧс, ме чайта, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Но лун кык мысти сійӧ нимкодьпырысь юӧртіс меным, мый буретш сійӧ войнас, кор ми Филофейкӧд ветлім Тулаӧ, — и буретш сійӧ жӧ туй вылас грабитӧмаӧсь да виӧмаӧсь кутшӧмкӧ купечӧс.
Первойсӧ ме эг верит тайӧ юӧрыслы; но бӧрыннас лои веритны; мый тайӧ збыль вӧлӧма, висьталіс меным следствие вылӧ гӧнитысь станӧвӧй.
Оз-ӧ нин тайӧ «свадьба» вывсьыс вӧлі локны миян збой йӧзным и эз-ӧ этайӧ «молодечсӧ», кыдзи шуис шутник-великан, водтӧдны найӧ?
Филофей сиктын ме олі ещӧ лун вит.
Вӧлі, мыйӧн сӧмын паныдася сыкӧд, быдпӧрйӧ шуа сылы: а? таркӧдчӧ?
— Кыпыд морт, — вочавидзас сійӧ меным быдпӧрйӧ да серӧктас.
Вӧр да степ
Лыддьысьысьӧс, гашкӧ, дӧзмӧдісны нин менам гижӧдъясӧй: тэрмася успокоитны сійӧс кӧсйысьӧмӧн, мый сэсся ог нин кут гижны, печатайтӧм отрывокъяссьыс кындзи; но, сыкӧд янсӧдчигӧн, ог вермы не висьтавны некымын кыв вӧралӧм йылысь.
Ружьеӧн да понйӧн вӧралӧм ачыс нин аснас зэв лӧсьыдтор, für sіch, кыдзи шулывлісны важӧн; но, шуам, ті энӧ чужлӧй вӧралысьӧн; ті век жӧ радейтанныд вӧр-васӧ да свободасӧ; сідзкӧ, ті онӧ вермӧй не вежавны ми воклы...
Кывзӧй.
Тӧданныд-ӧ ті, шуам, кутшӧм долыдтор гортысь мунны тулысын кыа петтӧдз?
Ті петанныд кильчӧ вылӧ...
Пемыдруд енэжас кӧнсюрӧ югъялыштӧны кодзувъяс; васӧд тӧлыс шочиника пӧльыштлӧ кокньыдик гыясӧн; кылӧ войыслӧн тырвыйӧ гӧгӧрвоны позьтӧм, видзчысьӧмӧн вашкӧдчӧмыс; вуджӧрӧн киськалӧм пуяс шувгыштӧны ньӧжйӧник.
Вот пуктӧны телегаӧ ковёр, кок улас пуктӧны самӧвар тыра ящик.
Кыскалысь вӧвъяс йиджласьӧны, шкоркнитлӧны да зэв тшапа лэптыштавлӧны кокъяснысӧ; сӧмын на садьмӧм еджыд дзодзӧг гоз чӧв олігтыр да надзӧник вуджӧ туй вомӧн.
Плетень сайын, садйын, мирнӧя шкоргӧ стӧрӧж; быд шы быттьӧкӧ сулалӧ кынмӧм сынӧдас, сулалӧ и оз быр.
Вот ті пуксинныд; вӧвъяс пыр жӧ вӧрзисны, гораа кутіс таркӧдчыны телега...
Ті мунанныд вӧлӧн — мунанныд вичко дорті, кыр йывсянь веськыдвывлань, пором вомӧн...
Пруд муртса заводитӧ тшынасьны.
Тіянлы неуна кӧдзыдкодь, ті тупканныд чужӧмнытӧ шинель воротникнад; тіянӧс вугрӧдлӧ.
Вӧвъяс гораа шлячкӧдӧны кокъяснас ва гӧпъясті, кучер шутьлялӧ.
Но вот ті мунінныд верст нёль... енэж дорыс гӧрдӧдыштӧ; кыдзьяс вылын садьмӧны, пуысь пуӧ лӧсьыдтӧма лэбалӧны чавканъяс; сьӧд сёрӧмъяс дорын чивзӧны пышкайяс.
Сынӧдыс югдӧ, туйыс тыдалӧджык, сӧдзӧ енэжыс, едждӧны кымӧрторъяс, вежӧдӧны муяс.
Керкаясын гӧрд биӧн ӧзйӧны сартасъяс, ворота сайясын кылӧны унзіль гӧлӧсъяс.
А та кості кыаыс заводитӧ ыпъявны; со нин зарни визьяс нюжӧдчисны енэжӧд, гуранъясысь пуркйӧны руяс; гораа сьылӧны ыбкайяс, пӧльтыштіс асъя тӧв, — и надзӧник мыччысьӧ чим гӧрд шонді.
Югыдыс сідзи и ылькнитас шорӧн; сьӧлӧмныд тіян чепӧссяс, быттьӧ лэбач.
Ыркыд, гажа, нимкодь!
Гӧгӧр тыдалӧ ылӧдз.
Со рас сайын сикт; со ылынджык еджыд вичкоа мӧд сикт, со нӧрыс йылын кыддза вӧр, сы сайын нюр, кытчӧ ті мунанныд...
Тэрыбджыка, вӧвъяс, тэрыбджыка!
Тэрыба рӧдтӧмӧн водзӧ!..
Верст куим коли, эз унджык.
Шонді кыпӧдчӧ ӧдйӧ, енэжыс сэзь...
Поводдяыс лоӧ бур.
Миянлы паныда сиктсянь мӧдіс люзьгыны стада.
Ті кайинныд нӧрыс йылӧ...
Видыс кутшӧм!
Юыс чукльӧдлӧ верст дас кузьта, гудыра лӧзалӧ ру пырыс; сы сайын васӧд-веж видзьяс; видзьяс саяс ньывкӧс мылькъяс; ылын чибисъяс горзігтыр лэбалӧны нюр весьтын; васӧда дзирдалӧм пырыс, кодӧс койӧма сынӧдас, мичаа тыдалӧ ылӧдз... абу сэтшӧм, кутшӧм овлӧ гожӧмын.
Кутшӧм вӧльнӧя лолалӧ морӧсыд, кутшӧм кокньыда вӧрӧны ки-кокыд, кутшӧма ёнмӧ мортыд ставнас, кор сійӧс шымыртӧ тулыслӧн свежӧй лолалӧмыс!..
А гожся, июль тӧлысся асыв!
Коді, вӧралысь кындзи, испытайтліс, кутшӧм долыд шӧйтны кыа петігӧн кустъяс пӧвстӧд?
Веж визьӧн кольӧ тіян кок туйныд лысваа, едждӧдӧм турун вылас.
Ті павтыртанныд ваӧсь кустсӧ, — тіян вылӧ сідзи и ӧвтыштас войся чӧжсьӧм, шоныд дукыс; сынӧдыс ставнас тырӧма полыньлӧн свежӧй курыднас, греча да «кашка» маӧн; ыліас стенаӧн сулалӧ тупу вӧр, и дзирдалӧ, и алӧйӧн пӧртмасьӧ шонді водзас; ыркыд на, но кылӧ нин, мый регыд лоӧ жар.
Юрыд неуна бергӧдчӧ вывті уна чӧскыд дуксьыс.
Кустъясыслы помыс абу...
Сӧмын кӧнсюрӧ вижӧн лӧсталӧ воысь сю, векньыдик визьясӧн гӧрдӧдӧ греча.
Вот мӧдіс дзуртны телега; восьлӧн писькӧдчӧ мужик, вӧвсӧ водзвыв сувтӧдӧ гож сайӧ...
Ті здоровайтчанныд сыкӧд, мунанныд водзӧ — косалӧн гораа бриньгӧм кылӧ тіян бӧрвылын.
Шондіыс пыр вылӧджык и вылӧджык кайӧ.
Турун ӧдйӧ косьмӧ.
Со жар нин лои.
Кольӧ час, мӧд...
Енэжыс доръясӧдыс пемдӧ; сутшкасьысь жарӧн ыпйӧ вӧрзьывтӧм сынӧдыс.
— «Кытысь эськӧ, вокӧ, юыштны тані?» — юаланныд ті ытшкысьлысь.
— «А со гуранас юкмӧс».
Орешниклӧн тшӧкыд кустъяс пыр, кодъяс ӧтилаӧ кысьӧмаӧсь турункӧд, ті лэччанныд гуран пыдӧсӧ.
Збыль, дзик бужӧд улас дзебсьӧма ключ; дубӧвӧй куст горша паськӧдӧма ва весьтас ассьыс лапа кодь увъяссӧ; эзысь рӧма, гырысь полькъяс тіралігтыр лыбалӧны посни, бархатнӧй нитшкӧн вевттьысьӧм пыдӧссяньыс.
Ті уськӧдчанныд муас, ті пӧттӧдзныд юинныд, но тіянлы дыш вӧрзьӧдчынытӧ.
Ті гож сайынӧсь, ті лолаланныд дука уль русӧ; тіянлы лӧсьыд, а тіянлы паныда кустъясыс доналӧны да быттьӧкӧ вижӧдӧны шонді водзас.
Но мый тайӧ?
Немтӧдлытӧг пӧльыштіс тӧв да лэбовтіс; сынӧдыс гӧгӧр дрӧгнитіс; оз-ӧ нин гымав?
Ті петанныд гуранысь... кутшӧм нӧ свинеч кодь визь енэж дорас?
Али ыпъялысь жарыс сукмӧ? али кымӧр кыпӧдчӧ?..
Но вот слабиника югнитіс чардби...
Э, да тайӧ кунӧра зэр!
Гӧгӧр нӧшта югыда на югдӧдӧ шонді: вӧравны позьӧ на.
Но кымӧр ыдждӧ: вылыс дорыс сылӧн нюжалӧ сос моз, кусыньтчӧ сводӧн.
Туруныс, кустъяс — ставыс друг сьӧдӧдісны...
Ӧдйӧджык! со, кажитчӧ, тыдалӧ турун сарай... ӧдйӧджык!
Ті котӧрӧн воинныд сэтчӧдз, пыринныд...
Кутшӧмджык зэрыс? кутшӧмӧсь чардбиясыс?
Кытъястікӧ идзас вевт пырыс кутіс войтавны ва чӧскыд дука турун вылас...
Но вот бара кутіс ворсны шонді.
Зэр дугдіс; ті петанныд.
Енмӧй, кутшӧм гажаа ставыс дзирдалӧ гӧгӧр, кутшӧм ыркыд да кизьӧр сынӧдыс, кутшӧма ӧвтӧ оз тусь да тшак дукӧн!..
Но вот воӧ рыт.
Кыаыс мӧдіс ыпъявны пӧжарӧн да вевттис енэж джынсӧ.
Шонді пуксьӧ.
Матіас сынӧдыс кутшӧмкӧ аслыснога сӧдз, быттьӧ стекляннӧй; ыліас пуксьӧ небыд ру, видзӧднысӧ сійӧ шоныд; лысваыскӧд тшӧтш алӧй дзирд усьӧ эрдъяс вылӧ, кодъясӧс неважӧн на вӧлі киськалӧма кизьӧр зарниӧн; пуяссянь, кустъяссянь, джуджыд турун зорӧдъяссянь вольсассисны кузь вуджӧръяс...
Шонді пуксис; ӧзйис кодзув да тіралӧ кыаыслӧн биа саридзас...
Вот кыаыс кельдӧдӧ; енэжыс лӧзӧдӧ; ӧткымын вуджӧръяс быралӧны, сынӧдыс тырӧ пемыдӧн.
Пӧра гортӧ, сиктӧ, керкаӧ, кӧні ті узьланныд.
Ружьетӧ пельпом саяд шыбитӧм бӧрын ті мунанныд тэрыба, кӧть и мудзӧмныд...
А та кості пуксьӧ вой; кызь воськов сайысь оз нин тыдав: понъяс муртса тыдалыштӧны пемыдас еджыд чутъясӧн.
Со сьӧд кустъяс весьтас енэж дорыс гудыра югдыштӧ...
Мый тайӧ? — пӧжар?..
Абу, тайӧ петӧ тӧлысь.
А со уліас, веськыдвылас, югъялыштӧны нин сиктын бияс...
Вот медбӧрын и тіян керканыд.
Ӧшинь пырыс ті аддзанныд еджыд скатертьӧн вевттьӧм пызан, ӧзйысь сись, ужин...
А то тшӧктан доддявны кокньыдик телега да вӧлӧн мунан вӧрӧ сьӧлаясла.
Гажа писькӧдчыны векньыдик туйӧд, кузь сюлӧн кык стена костӧд.
Шепъясыс надзӧник кучкалӧны тіянлы чужӧманыд, пӧлӧзничаяс кӧласьӧны кокъясад, квайтпаличьяс горзӧны гӧгӧрыд, вӧв котӧртӧ дышпырысь рӧдтігтыр.
Со и вӧр.
Вуджӧръяс да шы ни тӧв.
Статя пипуяс вашкӧдчӧны тіян весьтын вылын; кыдзьяслӧн ӧшалысь кузь увъясыс ӧдва вӧрыштӧны; ён тупу, боец кодь, сулалӧ мича нинпу дінын.
Ті мунанныд вуджӧрӧн серӧдлӧм, веж туй кузя; гырысь виж гутъяс вӧрзьӧдчывтӧг ӧшалӧны зарни сынӧдас да друг лэбӧны; сюръяӧн гартчӧны гебъяс, вуджӧр улас едждывлӧны, шонді водзас сьӧдӧдлӧны; мирнӧя сьылӧны лэбачьяс.
Ӧмидзкайлӧн зарни гӧлӧсыс юргыштӧ мыжтӧм, варов нимкодьлунӧн: сійӧ ландыш дук кодь.
Водзӧ, водзӧ, пыдӧджык вӧрас...
Вӧрыс лоӧ овтӧмджык.
Висьтавны позьтӧм чӧв-лӧнь йиджӧ сьӧлӧмад; да и гӧгӧр сэтшӧм унзіля да шы ни тӧв.
Но вот пӧльыштіс тӧв, и кутісны шувгыны пу йывъяс, быттьӧкӧ лӧньысь гы.
Колян вося гӧрдов-руд коръяс пырыс кӧнъясынкӧ быдмӧны кузь турунъяс; тшакъяс сулалӧны торйӧн асланыс шапкаяс улын.
Друг чепӧссяс кӧч, гораа увтігтыр сы бӧрся уськӧдчас пон...
И тайӧ жӧ вӧрыс кутшӧм мича сёр арын, кор воасны татчӧ мурквечикъяс!
Найӧ оз овны медся пыдыс вӧрас; найӧс колӧ корсьны вӧр доръяссьыс.
Тӧв абу, и абуӧсь ни шонді, ни югыд, ни вуджӧръяс, ни вӧрӧмъяс, ни шум; небыд сынӧдас киськалӧма арся дуксӧ, коді вина дук кодь; вӧсньыдик ру гӧвкъялӧ ылын виж муяс весьтын.
Пуяслӧн коръястӧм гӧрдов-руд увъяс костӧд тыдалӧ мирнӧй, еджгов, вӧрзьӧдчывтӧм енэж; кӧнъясынкӧ нинпуяс вылын ӧшалӧны зарни рӧма медбӧръя коръяс.
Уль муыс кок улад зумыд; кузь кос турун сияс оз вӧрны; кузь сунисъяс дзирдалӧны кельдӧдӧм турун вылын.
Спокойнӧя лолалӧ морӧсыд, а сьӧлӧмад йиджӧ гӧгӧрвоны позьтӧм тревога.
Мунан вӧрдор пӧлӧн, видзӧдан пон бӧрся, а та кості радейтана образъяс, радейтана чужӧмъяс, кулӧмаяс и ловъяяс, усьӧны дум вылад, важӧн-важӧн куслӧм впечатленньӧяс немвиччысьтӧг садьмӧны; воображенньӧыд лэбалӧ да чепсасьӧ, быттьӧ лэбач, и ставыс сэтшӧм яснӧя вӧрӧ да сулалӧ син водзад.
Сьӧлӧмыд то друг кутас тіравны да пессьыны, пӧся уськӧдчылас водзӧ, то дзикӧдз вӧйӧ казьтылӧмъясас.
Став олӧмыс паськалӧ син водзад кокниа да ӧдйӧ, быттьӧ гартӧм бумага; аслас став вӧвлытӧмторнас, став чувствояснас, вынъяснас, аслас душанас владейтӧ морт.
И гӧгӧр нинӧм сылы оз мешайт — ни шонді, абу, ни тӧв, ни шум...
А арся, сэзь, неуна ыркыд асыла кӧдзыд лун, кор кыдз пу, быттьӧкӧ мойдса пу, ставнас зарниа, мичаа тыдалӧ кельыдлӧз енэж вылас, кор увтасмӧм шондіыс оз нин шонты, но дзирдалӧ гожся дорысь ёнджыка, ыджыд пипу рас ставнас югъялӧ сквӧзь, быттьӧкӧ сылы гажа да кокни сулавны пасьтӧгыс, еджыд пуж абу на сылӧма сён пыдӧсъясысь, а ыркыд тӧв надзӧник вӧрӧдӧ чукрассьӧм коръяссӧ, — кор ю кузя радпырысь тӧвзьӧны лӧз гыяс да надзӧник лэпталӧны вунлӧс дзодзӧгъясӧс да уткаясӧс; ылын таркӧдчӧ мельнича, кодӧс джынвыйӧ тупкӧмаӧсь бадьяс, и, югыд сынӧдсӧ серӧдлігмоз, гулюяс тэрыба гӧгралӧны сы весьті...
Лӧсьыдӧсь сідзжӧ гожся руа лунъяс, кӧть вӧралысьяс и оз радейтны найӧс.
Татшӧм лунъясас оз позь лыйсьыны: пӧтка жбыркнитас тіян кок улысь да пырысь-пыр жӧ вошӧ еджгов вӧрзьытӧм ру пиас.
Но кутшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм висьтавны позьтӧм чӧв-лӧнь!
Ставыс садьмис, и ставыс чӧв олӧ.
Ті мунанныд пу дорті — сійӧ оз и кышмун: сійӧ нежитчӧ.
Вӧсньыдик ру пыр, кодӧс быттьӧкӧ киськалӧма сынӧдас, сьӧдӧн лӧсталӧ ті водзвылын кузь визь.
Ті чайтанныд, мый тайӧ матысса вӧр; ті матыстчанныд — вӧлӧмкӧ тайӧ кузь полынь турун межаын.
Ті весьтын, ті гӧгӧр — быдлаын ру...
Но вот кокньыдика вӧрзяс тӧв — кельыд енэжтор гудыра мыччысьыштас кизьӧрмысь, быттьӧкӧ тшыналысь ру пырыс, зарни-виж югӧр друг письтас, визувтас кузь шорӧн, кучкас муяс вылӧ, зурасяс раскӧ, — и вот бара ставыс гудыртчас.
Дыр мунас тайӧ вермасьӧмыс; но кутшӧм висьтавны позьтӧм великолепнӧй да сэзь лоӧ луныс, кор медбӧрын югыдыс вермас и шоналӧм рулӧн медбӧръя гыясыс то исковтасны увлань да вольсассясны скатертьӧн, то качасны вывлань да бырӧны нежнӧя югъялысь кельыдлӧз енэжас...
Но вот ті мӧдӧдчинныд ылысса муяс вылӧ, степӧ.
Верст дас ті писькӧдчинныд сикткостса туйясӧд — вот, медбӧрын, миртуй.
Помтӧм кузь обозъяс дінті, гурйыв восьса воротаяса да юкмӧсъяса ичӧтик постоялӧй дворъяс дінті, кӧні лэбувъясын дзижгӧ самӧвар, синмӧн судзтӧм муяс вомӧн, ӧти сиктсянь мӧдӧдз, веж пыш муяс пӧлӧн, зэв дыр мунанныд ті.
Катшаяс лэбалӧны бадь вылысь бадь вылӧ; бабаяс босьтӧмаӧсь кианыс кузь куранъяс да довгӧны му вылӧ; ветлысь-мунысь морт, новлӧм нанкӧвӧй кафтана, мышкас нопъя, кыссьӧ мудз воськовъясӧн; гырысь да бур квайт вӧлӧс доддялӧм да зэв груза помещичӧй карета шлывгӧ тіянлы паныд.
Ӧшинь пырыс чурвидзӧ юрлӧс пельӧс, а карета бӧрас, мешӧк вылын, кинас гез помӧ кутчысьӧмӧн, бокногӧн пукалӧ шинеля лакей, ачыс резсьӧма няйтнас дзик синкымӧдзыс.
Со ичӧтик уезднӧй кар пӧлӧстчӧм пу керкаяса, помтӧм кузь заборъяса, купеческӧй овтӧм каменнӧй стрӧйбаяса, джуджыд сён весьтын важ поска...
Водзӧ, водзӧ!..
Воисны степнӧй местаяс.
Видзӧдлан нӧрыс вывсянь — кутшӧм видыс!
Гӧгрӧс, ляпкыд мылькъяс, кодъясӧс гӧрӧма да кӧдзӧма медвылӧдзыс, паськыд гыясӧн шыльквидзӧны ӧтарын и мӧдарын; на костъясын гартчӧны кустъясӧн быдмӧм сёнъяс; кузьмӧс діясӧн кӧнсюрӧ сулалӧны расъяс; сиктсянь сиктӧдз чукльӧдлӧны векньыдик туйяс; тыдалӧны еджыд вичкояс; бадь кустъяс костӧд лӧзӧн лӧсталӧ ичӧтик ю, кодӧс нёльлаті вомӧналӧма помӧдъясӧн; ылын му вылас сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн чурвидзӧны дудак-лэбачьяс; важиник господскӧй керка ляскысьӧма неыджыд пруд дорӧ, сы матігӧгӧрын эмӧсь быдсяма стрӧйбаяс, фруктӧвӧй сад да гумла.
Но водзӧ, водзӧ мунанныд ті.
Мылькъясыс век посньыдджыкӧсь и посньыдджыкӧсь, пуяс пӧшти некӧн оз тыдавны.
Вот сійӧ, медбӧрын — синмӧн судзтӧм, помтӧм-дортӧм степь!
А тӧвся лунӧ ветлӧдлыны джуджыд толаяс вывті кӧчьяс бӧрся, лолавны сэтысь кӧдзыд сынӧдсӧ, ас тӧдлытӧгыд куньтыравны синъястӧ посньыда дзирдалысь син ёран небыд лым вӧснаыс, любуйтчыны гӧрдов вӧрвесьтса енэжлӧн вежоват рӧм вылӧ!..
А тулысса первой лунъяс, кор гӧгӧр ставыс дзирдалӧ да киссьӧ; сылӧм лымлӧн сьӧкыд ру пырыс кылӧ нин шоналӧм му дукыс, кушмӧминъясын, пӧлӧсӧн усьысь шонді югӧръяс водзын эскана сьылӧны ыбкайяс, и гажаа жургигтыр да бызгигтыр сёнысь сёнӧ визувтӧны шоръяс...
Но — пӧра помавны.
Буретш ас кадӧ ме пані сёрни тулыс йылысь; тулысын кокни янсӧдчыны — тулыснад и шудаясӧс кыскӧ кытчӧкӧ ылӧ...
Прӧщайтлы, лыддьысьысь; сиа тіянлы век кежлӧ бур олӧм.
{Беляев Г. В. @ Анбур @ водзкыв @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.
5–8.}
АНБУР — КОМИ МОЙД
Коми мойдъяс коми да роч кыв вылын
АНБУР.
Коми йӧзлӧн, зыраналӧн, важся пӧль-пӧчныс овлісны помтӧм-дортӧм вӧръясын, кодъясӧс найӧ радейтӧмӧн шуӧны пармаӧн.
Сиктъяснысӧ найӧ кыпӧдлісны юяс пӧлӧн да ӧта-мӧд орданыс веськавлісны сӧмын ва туйті да нӧшта вӧралан ордымъясті либӧ вӧлӧкъясӧд, кор колӧ вӧлі ӧти ю ковтысысь пыжсӧ кыскыны мӧдӧ.
Ӧнія кодь ыджыд кушинъясыд сэки эз на вӧвны.
Гӧгӧр, кытчӧдз синмыд судзӧ, вӧр да вӧр.
Водзӧ мунан да бара, кытчӧдз синмыд судзӧ, помся вӧр.
Тӧла-кымӧра поводдяӧ шуштӧм, шондіа арся лунӧ вичко кодь кыпыд, пемыд рӧмъяса и югыд гажа, скӧра шувгысь и кузя сьылысь, тшӧкыда да чӧла сулалысь, пыр мича да сӧстӧм вӧр.
Сійӧ вӧлі вердысь и юкталысь, шонтысь да пасьтӧдысь, дорйысь да дзебысь, дойдысь и бурдӧдысь, ыркӧдысь да такӧдысь, збоя овны велӧдысь парма.
Коми мортлӧн горт, ловсӧ сӧстӧммӧдысь да юр садьсӧ сӧдзтӧдысь — Матушка Парма.
Сійӧ вӧлі озырсьыс-озыр, гӧгӧр зверь-пӧткаӧн тыр.
Ӧнія серти ёна отаджык да пыдіджык сӧстӧм ю-тыыс вӧлі мойдын моз чериа.
Со и вӧравлісны да чери кыйлісны, кузь тӧв кежлӧ заптысьӧмӧн, ӧктылісны тшак да вотӧс, чукӧртлісны быдсяма бурдӧдчан турун, вӧчлісны пу-ньӧрйысь да кырсь-сюмӧдысь аслыныс став коланасӧ миян важ пӧч-пӧльным.
Найӧ весиг мутӧ вӧдитны эз тэрмасьны велӧдчыны, пармаыд вердіс-пасьтӧдіс да.
Ок и сюсь да пельк вӧралысьясӧн вӧліны важ йӧз!
Велалісны найӧ парматіыс ветлӧдлыны сідз жӧ, кыдзи тэ ӧні уличьясӧд.
Ветлывлісны Из-Урал сайӧ дай Сибырӧдыс на ылӧ асыввыв.
Сылань жӧ рочьяссянь вузасян туйсӧ чужан му вомӧныс писькӧдісны.
И бара жӧ зырана медасьлісны Асыввылын выль муяс корсьысь-тӧдмалысьяслы туй индалысьӧ.
Гӧгӧрвоана, унаӧн сэтчӧ и, озыр муясас, кольччылісны либӧ весиг матыссасӧ быдса котыръясӧн тшӧтш нуӧдлісны.
Сы вӧсна важ кадсяньыс нэмъяс чӧж кывсьӧны Зырян нима йӧз, а Сибыр пасьтаыс — Зырянкаӧн да Зыряновкаӧн шусьысь оланінъяс.
Овмӧдчылісны кӧ медсясӧ ва туйяс пӧлӧн, юяс да налӧн вожъяс серти жӧ и найӧс тӧдлісны.
Шусьылісны эжваса, сыктывса, емваса, мозынса да сідз водзӧ.
Вӧлӧмаӧсь зыраналӧн асланыс ӧксыяс да канъяс, асланыс канму да канкар.
Канмуыс кор ёнмыліс, кор омӧльтчывліс.
Ӧні кежлӧ миянлы медся тӧдса Эжваса Пер Му — Пермь Вычегодскӧй нима.
Ӧнія вичко да ен эз тӧдлыны важ комиясыд.
Налы, вӧр-ва пӧвстын олысьяслы, еннас вӧр-ваыс да ывлаыс жӧ и вӧлі: кевмылісны билы, валы, тӧвъяслы, шонділы, пулы, гырысь зверлы.
Но быдман да та йылысь ёна унджык тӧдмалан.
А ӧні мӧвпышт, мый сэки нин овмӧс кутысь мортлы, прӧмыс нуӧдысь-кыйсьысьлы, ылі муясӧ туй писькӧдысь-индысьлы колӧны вӧлі кутшӧмкӧ пасъяс.
Колӧ жӧ вӧлі аслыд мӧдысь кежлӧ либӧ локтан вояс кежлӧ, тэ бӧрын сэтчӧ локтысь-веськалысь мӧд мортлы либӧ пияныдлы да пӧльӧн шуысьясыдлы мыйкӧ юӧртны.
Мыйкӧ юӧртны — сідзкӧ, мед абу сӧмын аслыд гӧгӧрвоана.
Татшӧм юӧрсӧ кольлісны лым вылӧ ли лыа вадорӧ пасӧн, чегӧм увйӧн либӧ зургӧм беддьӧн.
Сэсся — лӧсыштӧм пу вылӧ, кульыштӧм сюмӧд вылӧ, стрӧйба штэнӧ, из вылӧ гижтӧмӧн, сёртӧмӧн, сизьдӧмӧн.
Татӧг, татшӧм юӧра пасъястӧгыс, ӧтувъя олӧмыс эз нин артмы, эз нин позь тӧдӧмлунъяс да опыт чӧжны.
Коліс и содысь эмбур да угоддьӧ юкны.
Пасыс лоис унджык сикас.
Вӧралан пас, потш пас, ыж пас...
Лоис и рӧдпас и киподтуй пас.
Лыд висьталысь пас.
Сэсся — вӧралан-кыйсян, мукӧд удж да мог вӧчан кад тӧд вылад уськӧдысь, праздник и шог казьтылысь-урчитысь пас.
Тадзи вочасӧн кутіс артмыны поводдянас кытш вӧчан кадсӧ, во гӧгӧр кадсӧ юкан уна пас, комилӧн асланыс календарь.
Тайӧ уна сикас нин пассӧ, быдса системасӧ, вундавлісны бедь вылӧ, сэсся и бронза-кӧртысь сывдны-кисьтны велалісны.
Асьныс велалісны тадз вочасӧн важ комияс дай мукӧдлысь велӧдчисны, дерт.
Ветлӧдлісны ӧд эз сӧмын Сибырлань.
Коми муын учёнӧйяслы сюралі Алтай — Кавказланьысь, Иранланьысь вайлӧм корт деньга, мичмӧдчантор, важ кӧлуй.
Коми сёрниӧ сыланьысь жӧ веськалӧма вель уна кыв.
Зырана вузасисны, тӧварӧн вежласисны, сюсьлунсӧ чӧжисны.
Бура велӧдчӧм йӧз тӧдӧны со мый: Ибн-Фадлан нима гижысь араб волӧма сюрсысь унджык во сайын нин Волга ковтысса Булгария государствоӧ.
Булгарияса царь сылы висьталӧма, воліс пӧ войвывсянь зэв ыджыд тушаа кутшӧмкӧ морт-великан.
Тайӧ висьталӧм сертиыс Ибн-Фадлан гижӧма войвывса йӧзыслы, и найӧ вочавидзӧмаӧсь сылы.
Артмӧ, войвывсаяс кужлӧмаӧсь нин гижасьны соседъясыскӧд.
И мед весиг тайӧ вӧліны эз важ комияс, а орччӧн олысь йӧз.
Но ӧд наысь вывті ёна бӧрӧ кольӧмаясӧн комиыс эз вермы лоны.
Учёнӧйяс жӧ висьталӧны, мый комияс VI–VII нэмсянь нин тӧдӧны «небӧг» кыв, кодӧс босьтлӧмаӧсь кутшӧмкӧ иранскӧй сёрниа войтырлысь.
А мыйла ковмис кывйыс, эз кӧ вӧв ачыс небӧгыс, эз кӧ лыддьысьны-гижны?
Быдсяма рӧдвуж пасыд, эмбур, угоддьӧ либӧ гортса скӧтӧс торйӧдан пасыд колӧ вӧлі, медым тӧдісны тэнсьыд вӧчӧмтортӧ, тэнсьыд вӧдитан ли быдтантортӧ, эз сорлавны мӧдлӧнкӧд.
Сэсся комияслӧн лоины вежӧртаса пасъяс.
А бӧрынджык лоисны и шыа пасъяс, сӧмын кутшӧмкӧ шы висьталысь пасъяс.
Важ комилӧн найӧ бура тӧдсаӧсь Емва да Эжва-Сыктыв вожъясӧ Храп Штэпанлӧн воӧмсянь, XIV нэмсянь.
Гижана ли гижтана, сёртана-вундана ли сизьдана пас вӧчлісны-лӧсьӧдлісны да тӧдлісны быд сёрниа йӧз шыпаса грамота лӧсьӧдтӧдзыс.
Эн чайт, ыштӧ и важ комияс нинӧм эз тӧдны ни гӧгӧрвоны да налы ставсӧ кыськӧ кодкӧ вайис да дасьтіс.
Храп Штэпан, коді коми язычникъясӧс велӧдіс эскыны Христослы, 1372–1375 воясӧ лӧсьӧдӧма коми гижӧд кыв да комиӧдӧма важ славянскӧй да греческӧй кывйӧн гижӧм вичко небӧгъяс.
Бӧрын сійӧ тані епископӧн лои — христианскӧй вичколӧн ыджыд мортӧн.
Вичко ног кӧ, сылӧн лои Перымса Стефан ним.
Кулӧм бӧрас тайӧ мортсӧ дзебисны Москваса Кремльӧ, да, дыр мысти на, шуисны вежаӧн.
Но сы йылысь колӧ торъя висьт.
А лӧсьӧдіс сійӧ 24 коми шыпас, греческӧй алфавитын мында жӧ.
Найӧ медсясӧ сэкся славянскӧй да греческӧй кодьӧсь.
И абу куш на кодьӧсь.
Штэпанлӧн эмӧсь сідз ни тадз, абу славяна ни грек ног гижтана шыпасъяс.
Шуӧны, ӧткымынӧн пӧ мунӧны важ армянскӧй да грузинскӧй вылӧ.
Сідзкӧ, мыйкӧ ӧтувъя вермас лоны медводдза коми да зэв важся иранскӧй, тшӧтш и еврейскӧй алфавитъяс костын.
Сідзкӧ, гӧгӧрвоанаджык и коми сёрниӧ «небӧг» да мукӧд кывлӧн веськалӧмыс.
Тыдалӧ, торъя шыпасъяс Штэпан лӧсьӧдіс тшӧтш сэкся коми пасъяс серти.
И лоис коми анбур.
Мыйла анбур?
Мый сійӧ анбурыс?
Ми тӧдам, мый шыа пас — сійӧ пас, коді висьталӧ кутшӧмкӧ шы.
Шыпас — буква.
Роч кывйын ӧні 33 шыпас.
Ӧтвылысь став шыпассӧ грекъяс шулӧмаӧсь алфавитӧн, рочьяс — азбукаӧн.
Мыйла азбука?
Сы вӧсна, мый медводдза кык шыпасыс важ роч алфавитын аз да буки.
Важӧн найӧс шуавлісны эз а, б, в да сідз водзӧ, а мӧд ног — аз, буки, веди...
Медводдза кыксьыс и артмис «азбука» кыв.
Сідз жӧ коми стефановскӧй алфавитын воддза кык шыпасыс шусис эз а да б, но ан да бур.
Ӧтлаын артмӧ анбур.
Ӧнія коми анбурын 35 шыпас.
Сы мында жӧ мойд тайӧ небӧгас комиӧн да рочӧн.
{Коми йӧз @ Бобӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.13–15.}
БОБӦ
Олас-вылас Бобӧ нима кань.
Кӧзяин-кӧзяйкаыс удж вылӧ мунасны, а каньтӧ пияннас тшыгйӧн колясны.
Пондасны нора нявзыны пияныс, а Бобӧ — шыльыд юр мӧскыс дінӧ мунас да корӧ:
— Серук, Серук!
Вайышт йӧвтӧ!
— Турунторйӧн кӧ вердан, и сета.
Бобӧ котӧртас видз вылӧ да сылысь корӧ:
— Дзоридзалысь-вежӧдысь виддзӧй!
Вайышт турунтор!
— Киськалан кӧ ваӧн, и сета.
Бобӧ котӧрӧн шор дорӧ:
— Визув шор!
Вайышт ватӧ!
— Весалан кӧ менӧ, и сета.
Котӧртас Бобӧ зыр дінӧ да корӧ:
— Зырйӧй-зырйӧй!
Весалышт шорсӧ!
— Зудъялан кӧ менсьым нырӧс, и весала шорсӧ.
Котӧртас Бобӧ зуд дінӧ, корӧ:
— Чорыд зудйӧй!
Зудъяв зыр нырсӧ!
Зырсӧ быдса во нин абу зудъявлӧма, и сідз нин бокъясыс сылӧн лудӧны.
— Кӧні зырйыс?
— Карта сайын.
Зуд зырсӧ зудъялас, зыр шорсӧ ёсь нырнас весалас-писькӧдас, шор Бобӧлы ва сетас, ваыс киськалас видзсӧ, виддзыс турун сетас, турунсӧ мӧс сёяс, мӧскыс Бобӧлы йӧв сетас.
Каньпияныс йӧвсӧ сёясны да дугдасны нявзыны-бӧрдны.
Аддзан, кыдзи шогмӧ?
Ставныс бур вӧчисны.
{Коми йӧз @ «Водзджык тай садьмыссьӧма» @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.17–18.}
ВОДЗДЖЫК ТАЙ САДЬМЫССЬӦМА.
Оліс лунтыр Якӧ сёйтӧг нянь абутӧмла да тшыг кынӧмӧн и узьны водіс.
Узьӧ сійӧ да вӧтасьӧ: сулалӧ сы водзын еджыд керка, а ӧдзӧс вылас гырысь шыпасъясӧн гижӧма: «Тані талун гӧльясӧс вердӧны дон босьттӧг.
Быдӧн, коді гӧль, вермас пырны да сёйны».
— Тайӧ меным гижӧма.
Меысь гӧль мортыд оз нин сюр, — нюмъяліс Якӧ да котӧрӧн пырис керкаас.
— Лок, муса вок, лок, — шуис сылы паныдалысь паськыд тошка дядьӧ. — Талун гӧльяслы праздник.
Быдторйыс налы лӧсьӧдӧма: яя шыдыд и, проса рокыд и, кисельыд и, чӧскыд лязйыд и.
Пуксьы да паняв мыйта тӧрас.
«Но, сё мокасьтӧ, — думыштіс Якӧ. — Нелямын квайт арӧсӧдз ме олі, а гӧльяслыь праздниксӧ эг на аддзыв.
Пыр на озыръяс празднуйтлісны, а ми сӧмын бокисянь видзӧдім найӧ праздникъяс вылӧ».
— Пуксьы, пуксьы, — бара шуис паськыд тошка дядьӧ. — Паняв мыйта лолыдлы колӧ.
Сатшкысис пызан сайӧ Якӧ, а пызан вылас збыль быдторйыс эм.
Пызан гӧгӧр пукалӧны голь йӧз да панялӧны — коді шыд, коді рок, коді кисель, коді ляз.
Быдӧнлы, майбыр, тырмӧ сёянторйыд.
Видзӧдліс Якӧ, а паньыс сылы буретш абу.
Висьталіс та йылысь паськыд тошка дядьӧлы, а паськыд тошка дядьӧ вочавидзис:
— Татчӧ, муса вок, колӧ ас паньӧн локны.
Паньястӧ миян абу лӧсьӧдӧма.
— Мыйӧн нӧ эськӧ ме паняся?
— Ветлы гортад да вай паньтӧ.
Сійӧн и панясян.
Котӧртіс Якӧ гортас паньла.
Куим верст лои сылы рӧдтыны ас кокнас.
Бӧрйис медыджыд паньсӧ да бӧр котӧртіс-тӧвзис.
Воис гӧльясӧс верданінӧ да шнёпкысис пызан сайӧ.
— Но, заводитам и ми сёйны! — долыдпырысь горӧдіс Якӧ да гумовтіс ыджыд паньнас тасьтісьыс чӧскыд яя шыдсӧ.
— Паняв, муса вок, паняв, — ышӧдіс сійӧс паськыд тошка дядьӧ. — Тіянлы, гӧльяслы, талун праздник!
Кӧсйис Якӧ ньылыштны яя пӧсь шыдсӧ, паньыс вом дорас нин вӧлі, да сы шӧрӧ швач — садьмис...
— Со, колӧкӧ, тэныд и праздник! — ышловзис Якӧ да чорыда ёрччыштіс. — Некӧн жӧ нин абу шудыд гӧль мортыдлы.
Рушку дундытӧдз эськӧ ме верми сэні сёйны, да водзджык тай садьмыссьӧма, морыд!
{Коми йӧз @ Горт олӧм @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.20–22.}
ГОРТ ОЛӦМ
Ӧти вӧлӧстьын олісны крестьянин гозъя.
Мужикыс уджаліс видз-му, а гӧтырыс идрасис горт гӧгӧрыс да отсасис верӧсыслы.
Воис гожӧм, сэн абу ылын и страдна.
Быд асыв водзысь-водз гӧтырыс садьмӧдӧ верӧссӧ.
Кӧзяин мунас видз вылӧ, а гӧтырыс пач дінас на кольччас.
Пӧжалас нянь, пуас шыд.
Сэсся пӧртйӧн нуас верӧсыслы видз вылас.
Рытӧдз тшӧтш сэн верӧсыскӧд мудзтӧдзыс уджалас.
Рытсёрӧн локтасны гортӧ, а гӧтырыс мӧс корсьны на мунас.
Вайӧдас ӧшинь ув йӧрас да вой шӧрнас нин лысьтас.
А верӧсыс сэк кості неуна шойччыштас.
Верӧссӧ ужынӧн вердӧм бӧрын коркӧ сёрӧн нин гӧтырыс водлас узьны.
Дыш лои ӧтчыд крестьянинлы мунны видз вылӧ.
Гӧтырыс асывнас садьмӧдӧ, а сійӧ оз чеччы, ёрччӧ:
— Тырмас, — шуӧ. — Тэ талун мун видз вылас.
А ме кольчча горт овны.
Ме лун-лун уджала, а тэ сэк кості узян.
— Ладнӧ, кольччы, — шуӧ гӧтырыс. — Идрась.
Аски вежа лун, и горт гӧгӧр уджыд лоӧ тырмымӧн.
Видз вылӧ верман не волыны.
Сьӧд кӧлуй пеславны колӧ, нянь кӧтны, ид шыдӧс тойны, гырнич тыр нӧк вый вылӧ гудравны...
— Аддзӧмыд тай удж, — ӧвтчӧ кӧзяин. — Абу тайӧ сьӧкыд.
— Нинӧм эн вунӧд, — шуӧ гӧтырыс. — Ме тэныд лӧсьӧда ставсӧ.
Мыськавны кӧтӧдіс сьӧд кӧлуй ёкмыль, вайис кашник тыр нӧк — гудравны вый, нянь кӧтны — пызь, шыдӧс вылӧ — тасьті тыр ид.
Тшӧктіс на чипан видзны.
Муніс гӧтыр видз вылӧ, а мужик и шуӧ аслыс: «Водз на, позьӧ неуна узьыштны», — да и нюжӧдчис лабичас.
Лун шӧр кадӧ садьмис и кутіс тэрмасьны ӧдйӧджык помавны уджъяссӧ.
«Мый дінӧ кутчысьны водзджык?» — мӧвпалӧ.
Син улас сюри сьӧд кӧлуй ёкмыль.
Босьтіс сійӧ кӧлуй ёкмыльсӧ, лэччис вадорӧ, да сэтчӧ ваас и колис.
— Мед, — шуӧ, — нильзяс, пожъяссяс да бӧрынджык ӧшла гож водзас косьтыны.
Ӧти удж вӧчӧма лои.
Локтіс гортӧ, шомӧсӧ пуктіс пызь, кисьтіс ва.
— Мед неуна шоммас, — шуӧ.
Сэсся тасьтіысь кисьтіс гырйӧ ид да кӧсйис тойны.
Друг чипанпиян мӧдісны горзыны, тшыгъялӧмаӧсь да.
Куталіс ставнысӧ да шӧртӧн кокъяссӧ кӧртавліс, мед оз разавны, да лэдзис мамыскӧд ывлаӧ.
Бара кутіс ид тойны, да дум вылас уси нӧк кашникыд.
Кӧрталіс гезйӧн кашниксӧ сьыліас: «Шыдӧссӧ тойигмоз и гудрассяс нӧкйыд.
Ӧтпырйӧ кык удж эштас», — радпырысь мӧвпалӧ.
Чипанпиянлӧн мамыс сэк кості пырӧма град йӧрӧ и сьӧрсьыс пиянсӧ кыскӧма.
Кысянькӧ друг уськӧдчӧма на вылӧ зэв ыджыд варыш и чипанӧс пияннас нуӧма аслас челядьлы.
Кыліс мужик чипанъяслысь горзӧмсӧ да ӧдйӧджык чепӧсйис ывлаӧ — мездыны кӧсйис найӧс варышысь.
Тэрмасьӧмыдла ӧдзӧсас клёнгысис юрнас, нӧк тыра кашник пасьмуні-уси джоджӧ.
Доймӧмвывсьыд вунӧдіс пӧдлавны керка ӧдзӧссӧ.
А сэн матын порсьяс вӧлӧмаӧсь да регыд и аддзисны керкаад туйсӧ.
Ӧти порсь путкыльтіс гырсӧ, мӧд аддзис шыдӧс.
Пырис коньӧр мужик керкаӧ, видзӧдӧ да шензьӧ: керка тырыс порсь!
Ӧдва вӧтліс найӧс.
Шог босьтіс мужикӧс.
«Регыд гӧтыр воас, а ме нинӧм на эг вӧч.
Часлы, вадорӧ ӧдйӧджык лэччыла», — мӧвпалӧ.
Лэччис кӧлуйла.
А юыс налӧн визувкодь.
Корсьӧ мужик дӧрӧм-гачсӧ, кодӧс кольліс ваас, и оз аддзы.
«Тыдалӧ, нуӧма ваыс», — нурбыльтіс мужик да шогпырысь бӧр гортас муніс.
Мужиклы вӧчны нинӧм.
Пуксис лабичас да кутіс виччысьны гӧтырсӧ.
Сёр рытын нин гӧтырыс локтіс гортас да юалӧ:
— Ставыс-ӧ эштіс?
— Ставыс, — шуӧ верӧсыс.
— Кӧлуйыд косьмис?
— Нуӧма ваӧн.
— Чипанъясыд нӧ кӧнӧсь?
— Сьӧд варыш кокаліс найӧс.
— Няньшомыд кӧні?
Шыдӧсыд тойсис?
— Порсьяслы горшаныс пырис.
— Выйтӧ кӧть вай.
— Нӧк кашникыд, омӧльыд, уси да жугалі.
Бура сюрис мужиклы гӧтырсяньыс.
Та бӧрын сэсся эз кут сійӧ вежавны нывбаба удж вылӧ, сылӧн гортас весь олӧм вылӧ.
{Коми йӧз @ Дякӧн нӧбасьӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.25–29.}
ДЯКӦН НӦБАСЬӦ
Олісны-вылісны коркӧ дякӧн гозъя вӧлӧсьтын, грездын.
А вӧліны томӧсь.
Первойсӧ, дерт, водз оз сетны гӧтрасьны, велӧдчыны колӧ.
А дякӧнӧ пуктігӧн колӧ, мед быть гӧтыра.
И вот дякӧн гӧтрасис, выль гӧтыра олӧ.
Выль гӧтыр сійӧс радейтӧ ёна, чӧскыда, бура вердӧ, дякӧн сӧмын вичкоӧ петавлӧ служитыштны.
Вот и пондіс кызны, ёнмыны.
Гӧтыр видзӧдлывлӧ, любуйтчӧ: мужик пондіс ёнмыны.
Коркӧ нин гӧтырыс дуригмозыс кинас тувкнитіс рушкуас:
— Тэ нӧбасян кӧ-а?
Дякӧнлы тайӧ ещӧ ётшкис сьӧлӧмас.
— Збыльысь кӧ нин нӧбася-а?
Кынӧм быдмӧ и быдмӧ, юр яндзим.
А налӧн грездас вӧлі Лукерья нима ӧти баба, тӧдысь туйӧ олӧ.
Но, дякӧн кызӧ и кызӧ, и мӧвпалӧ:
— Час ме ветла коркӧ, мед эськӧ гӧтырӧй оз жӧ казяв, Лукӧ тьӧтка дорӧ петкӧдчывлыны, мый сійӧ шуас.
Ӧтчыд рытын сёрӧн, гӧтырысь кытчӧкӧ помка пуктіс да, муніс Лукӧ тьӧтка ордӧ.
А сэні йӧз век овлӧны, локтӧны юасьны сылысь.
Но буретш сэки некод абу.
Йиркӧдчыштіс кильчӧӧ, Лукӧ тьӧтка петіс:
— Коді сэн?
— Тьӧтка Лукерья, эн ёна шумит, ме локта, дякӧн.
— Мыйла нин, бласлӧ Кристос, воин, отеч дякӧн, батюшко?
Войын локтан, татшӧм сёрӧн?
— Чӧв, ёна эн шумит.
Тэ ордын некод абу?
— Абу некод, абу.
— Но, восьты, сэк сёрнитам.
Лукӧ тьӧтка кильчӧ восьтіс, дякӧн пырис дай шуӧ:
— Сёрнитам гусьӧнджык, мед некод эз тӧд: юр яндзим, видлы вай тэ, он-ӧ тӧд.
Ог-ӧ ме нӧбась?
Висьтав тэ меным.
Лукӧ тьӧтка чуньясӧн видлаліс, видлаліс рушкусӧ дай шуис:
— Збыльысь ӧд тэ нӧбасян!
— Аттӧ, — дякӧн кабалатор кыскис зептысь: — А кор нӧ эськӧ ковмас мен чужтынысӧ?
Лукӧ тьӧт висьталіс кад, кор колӧ лӧсьӧдчыны.
Дякӧнлы сэтшӧм шог лои.
Дерт, сійӧ дон мынтыштіс тьӧткалы и шуӧ:
— Прӧщайтлы сэсся, да эн бара некодлы висьтав.
Мед бара некод оз тӧд.
Гортас муніс сэтшӧм шогӧн.
Гӧтырлы эз висьтав, а гӧтырыс и шуӧ:
— Мый нӧ сідзикӧн, отеч дякӧн, — нимнас ыдждӧдлӧ, — татшӧм мыйкӧ тэ лоин зэв жугыль?
— А мыйкӧ ме вися, да ковмас, буракӧ, больничаӧ мунны.
— Пӧжалуй, абу здоров тэ, мыйкӧ век гажтӧмасян.
— Гажтӧмася, дерт, вися да, аддзан кутшӧма кынӧмӧй кызіс.
А гӧтыр бара тувкнитіс кинас:
— А дзик нин тэ нӧбасьысь баба кодь, быттьӧ медбӧръя вежонъяс новлӧдлан, сы кыза нин рушкуыд.
Дякӧнлы ещӧ чорыда инмис, дай думайтӧ: аттӧ, пышйыны ковмас гортысь!
Кабалатор сійӧ частӧкодь видлавлӧ: матысмӧ чужтан кад.
Вот пасьтасис дай гӧтырлы шуӧ:
— Ме муна больничаӧ, эн гажтӧмтчы, тэ ов, а ме муна лечитчыны.
Муніс гортысь, петіс кутшӧмкӧ туйлань.
Кытчӧкӧ мунӧ, кӧнъясынкӧ узьлывлӧ.
Уджавны некӧн оз уджав.
Сійӧ гӧтырыслысь гусяліс сарапан, пасьталіс да шаллясис нывбаба пыдди, рушку вомӧдзыс.
И полӧ век.
Коркӧ бара кабалатор видліс, а сылы тайӧ лунъясӧ чужтыны колӧ.
Зэв ёна шог босьтіс, и думайтӧ:
— Мед эськӧ талун бурджык кӧзяйка дорӧ жӧ узьны веськала.
Талун рӧдитны ковмас меным.
Ӧтилаын юасис узьны, гозъя вӧлі олӧны да лэдзисны сійӧс, эз и ӧткажитны.
— А мен эськӧ вот паччӧр колӧ да, кынмалі да шонтысьыштны, паччӧраныд узьтӧдӧй менӧ.
Найӧ вольсалісны:
— Вод, вод.
Ми огӧ паччӧрын узьлӧй, ми крӧватьын узьлам!
А налӧн вӧлі мӧскыслы куканясьны талун колӧ.
Мӧс вӧлі кӧдзыд картаын.
Шоныд места эз вӧв, а кӧдзыд вӧлі зэв.
Найӧ гозъя и сёрнитӧны:
— Кодным водз садьмам, колӧ мӧс дорад лэччывны, видзӧдлыны.
Мед эськӧ куканьным оз жӧ кынмы.
Сэсся коркӧ и унмовсьыштлісны, а дякӧн пыр на узьӧ.
Узьыштісны гозъя, садьмис кодыскӧ дай шуӧ:
— Мӧстӧ видзӧдлыны колӧ петавны, гашкӧ, и куканясьӧ.
Гашкӧ, и кынмӧ куканьыд.
Петісны, и збыльысь нин сійӧ, буракӧ, водӧм бӧраныс куканясьлӧма.
Куканьыс ёна нин кынмӧма, и шуӧны:
— Аттӧ, паччӧрад узьысь эм, эськӧ вот тайӧс шонтыны колӧ катӧдны паччӧрӧ-а.
— Вай пасьтӧ, тубралам, — кӧзяиныс шуӧ кӧзяйкалы, — да пыртам паччӧрӧ.
А дякӧн узьӧ зэв ёна, оз кыв нинӧм.
Куканьӧс пасьӧн тубраласны и пыртасны керкаӧ, дякӧнсьыс пыдӧджык паччӧрад и пуктасны, пасьӧн шебралӧмӧн.
Кӧдзыдінсьыд куканьыд веськаліс да оз шыась.
Асьныс бӧр водісны да унмовсисны.
Коркӧ дякӧн садьмис дай думайтӧ:
— Господи, кыдз бара енмыс отсалас меным талун чужтынысӧ?
Дерт нин, талун ковмас рӧдитны.
А куканьыд вӧрзьыштіс сэтӧні пась пиад.
— Мыйкӧ тай нӧ тані эм нин?
Вӧрзьыштігад пасьыд вешйыштӧма, дай куканьыд и куш лоӧма.
Ки нюжӧдіс дякӧныд, ныр помыс самӧй сюри куканьыдлӧн.
— Благослови Кристос, эг ӧд и тӧдлы, кыдзи менам кагаыд петӧма.
Енмыд отсаліс, ёна кевми да, меным чужтыныд, эг и тӧдлы.
Но, а яндзимыс мый ыджда!
Кытчӧ тайӧс явитны лысьтан?
Мый ме тайӧн кера?
Да ӧд и ыджыд зэв.
Но, а ветлӧдлігмозыд да шогсигмозыд дякӧныд ёна нин омӧльтчис, кынӧмъяс вӧснялӧма нин.
Йӧзті ветлӧдлігад эз и пӧрччысьлы, пыр паськӧмнас узьліс, а со пӧрччысьӧмӧн, паччӧрад шоналӧма да, асьсӧ видлалӧ: и збыльысь кынӧм дзольмӧма.
Зэв эськӧ любӧ лои, мый чужтӧмсӧ эз тӧдлыны, эз мучитчы.
— А кытчӧ тайӧс воштыны?
Час ме тайӧс, мед сӧмын оз садьмы, петкӧда да юкмӧсаныс чӧвта.
Куканьтӧ босьтас дай петкӧдас, юкмӧсас брун шыбитас.
«Кагаысь» мыні.
— Сэсся позьӧ ӧні гӧтыр дорӧ мунны бӧр.
Сӧмын эськӧ мед йӧзыс нинӧм эз тӧдмавны, некод оз висьтав!
И муніс гӧтыр дорад, бурдӧма.
Гӧтырлы зэв любӧ:
— Сэсся он вись?
— Ог.
И найӧ овмӧдчисны бура.
Эськӧ и кутісны грездас дякӧнтӧ кукань гусялысьӧн шуны, но мый сэсся вӧчан?
Гусяліс да.
{Коми йӧз @ Енмӧн сетӧмтор @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.33–34.}
ЕНМӦН СЕТӦМТОР
Крестьянинлӧн вошас курӧг.
Корсяс, корсяс сійӧс крестьяниныд дай аддзас поплӧн курӧг позйысь.
Аддзас да юасьӧ:
— Мыйла нӧ тэ, батюшкоӧй, менсьым курӧгсӧ йӧртін?
Попыд соссьӧ:
— Эг жӧ ме йӧрт!
Менам аслам курӧгыд то мыйта.
А содіс кӧ нӧшта ӧти — сійӧ Енмӧн сетӧмтор либӧ.
Сійӧ и сетіс, миян шань сьӧлӧма Кристосыд.
— А кыдз нӧ сетіс, батюшко?
— Кевми ме сылы ёна, мися, Енмӧй, сетышт меным Ыджыд видз бӧрас яйтор.
И сійӧ, видзӧдтӧ, кыліс менсьым кевмӧмтӧ.
Лои крестьянинлы гортас мунны тыртӧм киӧн.
Лун-мӧд-коймӧд колис, гашкӧ.
Рытъядор видзӧдӧ крестьяниныд ӧшиньӧдыс да шензьӧ: сылӧн мӧс бӧрся тірӧдӧ-котӧртӧ поплӧн порсьыс.
Код тӧдас, мый сылы, чошӧыдлы, юрас пырӧма, а крестьянинлӧн мӧс бӧж помас быттьӧ сирасьӧма.
Овлӧ татшӧмторйыс польӧясыдкӧд, ныр увсьыс сӧмын и аддзӧны да.
Крестьяниныд чепӧсъяс ывлаас, восьтас карта ӧдзӧссӧ.
Мӧс бӧрсяыд сэтчӧ и поплӧн порсьыд тшӧтш пырас.
А мый сэсся вӧчны крестьяниныдлы, тані и мӧвпавнысӧ дыр нинӧмла.
Начкас чошӧтӧ и куляс.
Яйсӧ эськӧ меститас, да кучиксӧ йӧз син улысь саймовтны оз на слӧймы, попыд сэтчӧ и локтас.
Видзӧдӧ — сылысь порсьтӧ кульӧмаӧсь нин.
— Тэ нӧ мый вӧчин, грека лов?!
Менсьым порсьӧс тай нӧ, рӧзбойник, начкӧмыд! — крестьянинтӧ лёкысь пинявны босьтчас.
— Да тэнӧ Енмыс ёрас гусясьӧмсьыд!
А крестьяниныдлӧн зэв лабутнӧй воча кыв дась:
— Оз ёр менӧ.
Ме порсьтӧ эг гусяв, батюшко.
Меным сійӧс Енмыс сетіс.
А кыдзи нӧ ёрас, ачыс кӧ сетіс?
— Сідз тэныд и сетіс, быдса порсьӧс!
— Быдсаӧс сетіс.
Ме ӧд лунтыр кевми.
Мый сэсся татчӧ вӧчас попыд?
Нинӧм.
Сідзи жӧ и муніс куш киӧн.
{Коми йӧз @ Ён кыв @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.36–38.}
ЁН КЫВ
Олісны-вылісны кык вок.
Кыкнанныс вузасьӧм помысь олісны — купечалісны.
Ӧтиыс вузасьӧ мудеравтӧг, бур нимсӧ ассьыс видзӧмӧн, йӧзсӧ ылӧдлытӧг.
Кыдзи ачыс шуӧ, правдаӧн вузасьӧ.
А мӧд вокыс сэтшӧм наян: вузасьӧ — кыдз сӧмын вермӧ ньӧбасьысьтӧ бӧбйӧдлӧ!
Кривдаӧн вузасьӧ да олӧ.
Правдаӧн вузасьысь вок некыдзи оз озырмы, а кривдаӧн вузасьысь нажӧвитчӧ и нажӧвитчӧ.
Но найӧ сэсся и венӧ воисны.
Но, венӧ воисны кык вок, и ӧтиыс шуӧ:
— Вӧльнӧй светын яндзим тӧдӧмӧн овны бурджык.
Мӧдыс ассьыс дольӧ: кривдаӧн купечыдлы бурджык.
Вензисны, вензисны и помӧ эз воны.
Сэсся-й сёрнитчисны, петалам пӧ кузь туйӧ, ветлӧдлыштам йӧзӧдыс да юасям, код ног шуасны.
Мӧдісны кык вок ю пӧлӧн.
А сэні вуграсьысь.
Юалӧны сылысь, вӧльнӧй светын пӧ правдаӧн али кривдаӧн овны бур.
Вуграсьысьыд сэтшӧм вӧлӧма, асланьыс жӧ сюсь, кривдаӧн пӧ бур, шуӧ.
А кык вокыд туйӧ петігас сёрнитчисны сідзи: кодным дор пӧ водзджык шуасны куимысь, сылы и кыкнан овмӧсным лоӧ.
Законӧн пӧ тайӧ лоӧ, куимысь кӧ ӧтарӧ шуасны.
Правдаӧн олысь вок и жугыльтчис, медводдза жӧ паныд сюрысь мортыс эз сы дор шу да.
Мӧд вокыслы нимкодь.
Мунісны водзӧ, и паныдасис пода морт.
Сылысь тшӧтш юалӧны.
И бара тайӧ мортыд сэтшӧм веськалӧма, кривдаыд пӧ бурджык, шуӧ.
Правдаӧн олысьыд содтӧд на жугыльтчис.
Ладнӧ, мунісны водзӧ, и бара пода паныдасис.
Бара юалісны вокъясыд.
И тайӧ дядьыд вочавидзис, кривданад пӧ бурджык.
Наяна олысь веніс, сылӧн закон тыри.
И шуӧ вокыслы, мун пӧ, вокӧ, кытчӧ синмыд видзӧдӧ да сійӧн, мый вылысад, а ме пӧ босьта ставнас овмӧстӧ, кыдзи миян ӧбветным вӧлі.
Озыр вокыд сэсся-й вокыслысь семьясӧ вӧтліс, керкасӧ и став кӧлуйсӧ босьтіс.
Правдаӧн олысьыдлы лои нопъясьны да мунны правда корсьны.
Муніс да муніс мудзтӧдзыс.
Вӧлӧкыд эз помась, узьмӧдчыны колӧ, а некытӧн.
Туй бокас, видзӧдӧ, ыджыд тупу сулалӧ.
Пырис сы улӧ, узьны лӧсьӧдчӧ, а сэні, тупу улад, гӧгӧр кок туй.
Тан пӧ кодкӧ олысьяс эмӧсь, чайтӧ, час жӧ пу йылас кая, а то локтасны, гашкӧ.
Кавшасис тупу йылӧ, лӧсьӧдчис узьны ӧти вож вылӧ.
Вой шор войнас, зонмӧ, пӧим-ном мында мути-морыд сэтчӧ локтіс.
Медся ыджыдыс налӧн пуксис, и ставныс мӧдісны ошйысьны сы водзын.
Ӧти шуӧ, ме пӧ тайӧтӧ лёк вӧчи, мӧд — ме тайӧтӧ омӧль кери.
А ме, ошйысьӧ ӧти мути, царлысь нывсӧ висьмӧді, ку пиас пыралі да.
И некоді пӧ оз вермы бурдӧдны, ачым кӧ ог туйды.
Со эстӧн пӧ эм сюръя, сійӧ сюръя йывсьыс ва петӧ, вежа ва.
Сӧмын сыысь царь нылыс бурдас.
А рӧзӧритӧм купеч кывзӧ, и аслыс оз эскыссьы, вот али вемӧс тайӧ.
Вемӧс жӧ!
Югдігас сэсся лэччис, моръясыд мунісны да.
Час пӧ, ветла царь ордӧ.
Муніс да пондіс юасьны, и збыль, нылыд чорыда висьӧ, садьсӧ воштӧма.
Царь быд ногыс нин бурдӧдӧма да абу вермӧма.
Сэсся йӧз дінас шыасяс, коді пӧ менсьым нылӧс справитас, ас пыдди сійӧс и пуксьӧда.
Купечыд локтас царь дворечӧ, ме пӧ верма бурдӧдны, сӧмын вайӧ меным чож вӧв.
Вӧвтӧ сетасны.
Босьтас туис, пуксяс вӧв вылад и гӧнитас, кытысь морыд висьталас ловъя ватӧ.
Локтіс, и збыль сюръя йывсьыд ва чулькйӧ.
Туисад босьтіс, локтіс дворечад бӧр и юктӧдіс ли мый ли, царь ныв пондіс справитчыны и справитчыны дай дзикӧдз бурдіс.
Кывсис тайӧ, и йӧзсӧ, локтӧны да, тшӧтш кутіс мездыны быд висьӧмысь.
Царлы нимкодь, со пӧ, локтіс бокӧвӧй морт да менсьым нылӧс дай царствоысь йӧзсӧ бурдӧдӧ.
Нывсӧ сетас сы сайӧ, и гӧльмылӧм купеч кутас царавны да зэв бура овны.
Коркӧ сэсся и кывсяс мӧд вокыслы, со пӧ, сыысь озырджыка олӧ, царӧ воӧма.
Кыдзи нӧ йӧзӧс пӧрйӧдлытӧг царӧдз воис, шензьӧ мудералӧмӧн олысьыд.
Вежӧгыс петны мӧдіс.
Час жӧ ме ветла пӧ да аддзӧдла.
Вокыд ордӧ воис, а мӧдыс сылы: ме пӧ тай шулі, бурджык веськыд мортӧн пыр овны.
Со ме царӧн лои, а тэ век на купеч.
Кыдзи нӧ царнас лоин, юасьӧ наян вокыс.
А ме пӧ сэтшӧм вына, ён зарни кыв аддзи, тайӧ кывйыс — збыль, правда.
Пыр сійӧс висьталі и ӧні висьтала ставсӧ веськыда, збыльсӧ.
Кор овмӧсӧс менсьым босьтін да ме муні, туяс воис тупу.
Сы йылӧ узьмӧдчи.
Войнас сэтчӧ воисны мутияс, и ӧти ошйысьӧ, висьмӧді пӧ царевнаӧс, а бурдӧдны позьӧ куш ловъя ваӧн, коді сэтӧнітӧ петӧ сюръя йылысь.
Ме и кутчыси бурдӧдны царь нывсӧ, валаыс ветлі да.
Сэсся менӧ и пуктісны царад.
Со пӧ мый артмис тупу йылын менам узьӧмысь.
Озыр купечыд татчӧ и юалас: мый лоӧ, ме кӧ сэтчӧ жӧ ветла.
Верман пӧ и тэ, шуӧ мӧдыс.
И нопъясис да муніс горш вокыд висьталӧм туйӧдыс, аддзис сійӧ путӧ, кавшасис выліас да мӧдіс виччысьны.
Вой шор кад мыйӧн лои, бара пӧим-ном мында мор-мути воис сэтчӧ.
Бара ошйысьӧны асланыс ыджыдлы, коді кӧні да кутшӧм лёк вӧчӧма.
А коді войдӧр висьтасьліс царь ныв тшыкӧдысьнад, сійӧ и шуӧ, энлӧ пӧ ёна ошйысьӧй, гашкӧ, кодкӧ миянӧс кывзысь эм.
Ме тай висьмӧдлі царь нывтӧ да ошйысьлі, а сійӧс бӧр лад вылӧ вайӧдӧма кодкӧ.
Абу-ӧ пу йылас сійӧ?
И давай кок пола морыд кавшасьны тупу вылӧ.
Аддзис купечтӧ.
Со пӧ тай коді вӧлӧма!
Юрсиӧдыс лэччӧдіс, и пыр жӧ чашйисны-косявлісны морттӧ.
Тадзи наянитӧм-пӧръясьӧмыдлы да кривдаыдлы пом воис.
А мӧд вокыс, вына кывтӧ аддзӧма да, пыр на царствуйтӧ-олӧ.
Ӧнія кадӧ правда кодьыд нинӧм абу.
{Коми йӧз @ Жуг-ёг, шылльӧ-мылльӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.42–44.}
ЖУГ-ЁГ, ШЫЛЛЬӦ-МЫЛЛЬӦ
Олісны-вылісны вит чоя-вока.
Медыджыд чойыс лэччис ю дорӧ вала дай думайтчис: «Менам кӧ кага лоас, шӧвк вӧньӧн вӧньӧда, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ».
Бӧрдны сэк мӧдіс.
Виччысисны, виччысисны сійӧс гортас, эз во дай мӧд чойыс лэччис.
Лэччис да юаліс бӧрдысьыслысь:
— Мыйкӧ тай нӧ, чойӧ, бӧрдан?
— Мый, — шуас, — ог бӧрд.
Тэныд кӧ висьтала, и тэ на бӧрдан.
— Мый нӧ сэтшӧмыс, он висьтав?
— Кага кӧ лоӧ, шӧвк вӧньӧн вӧньӧдан, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ, и тэ на бӧрдан.
Пуксяс орччӧн сыкӧд мӧд чойыс да бӧрдны жӧ кутас.
Виччысясны гортас, виччысясны, но мӧд чой сідз оз и лок.
Коймӧд чой лэччас.
— Мыйкӧ тай, — шуас, — чойяс, бӧрданныд?
— А мый, — шуасны, — ог бӧрдӧ, тэныд кӧ висьталам, и тэ на бӧрдан.
— Мый сэтшӧмыс, он-ӧ висьталӧ?
— Кага кӧ лоӧ, шӧвк вӧньӧн вӧньӧдан, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ, и тэ на бӧрдан.
И коймӧд чой сэк бӧрдны жӧ кутас.
Нёльӧд чой лэччас.
Виччысясны, да и сійӧ оз во.
Сэсся вокыс лэччас.
— Мыйкӧ тай, чойяс, бӧрданныд? — юалӧ.
— А мый ог бӧрдӧ.
Тэныд кӧ висьталам, и тэ на бӧрдан.
— Мый инӧ он висьталӧ?
— Кага кӧ лоӧ, шӧвк вӧньӧн вӧньӧдан, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ, и тэ на бӧрдан.
Вокыд скӧрмас да тодмышкӧдыс ставнысӧ гортаныс мӧдӧдас.
Сэсся шуас:
— Ме тіянкӧд ог ов.
Муна да, тіян кодь кӧ йӧйяс оз сюрны, гортӧ ог и волы.
Босьтас нянь ноп да мӧдӧдчас кытчӧ синмыс видзӧдӧ и кытчӧ кокыс нуӧдӧ.
Висьтавны регыд, а муніс сійӧ бура дыр.
Локтіс сиктӧ, аддзӧ — стрӧитӧны керка.
Ӧти кер оз судз, да ӧтмӧдар помас доддялӧмаӧсь вӧвъясӧс — керсӧ нюжӧдӧны.
— Честь труду, — шуас. — Керка стрӧитанныд?
— Стрӧитам эськӧ, бур мортӧ, да керйыс оз судз да вӧлӧн нюжӧдам, а кер оз нюжав.
— Вайӧ, — шуас, — сё шайт деньга, ме кернытӧ нюжӧда.
— Сетам нин эськӧ, — шуӧны, — нюжалас кӧ да.
Сёрнитчисны сё шайтысь.
Сэсся сійӧ мортыд вӧвъястӧ лэдзаліс, пила босьтіс, пилитіс мӧд керйысь содтӧд, пуктіс медводдза дорӧ — и кер нюжалі.
А найӧ сэк шуӧны:
— Но, тадзи кӧ вӧчны, ми асьным кужим.
— А кужинныд кӧ, эськӧ вӧчинныд, абу жӧ сямныд тырмӧма.
Керйыд ӧд оз нюжав.
И мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс, висьтавны регыд, а муніс ёна дыр.
Видзӧдӧ — керка воис.
Керкаас вӧлӧм югыдыс абу, да лым пыртлӧны, мед югыдджык вӧлі.
Сійӧ и шуӧ:
— Честь труду.
Мый нӧ ті тані вӧчанныд?
— Вот, бур мортӧ, керка стрӧитім да сійӧ абу югыд.
— А ме, — шуӧ, — тіянлы югыдтӧ вӧча, сё шайт кӧ сетанныд.
— Сетам нин эськӧ, югыдтӧ кӧ вӧчан.
Сійӧ и тшӧктас лымсӧ керкасьыс петкӧдлыны.
А лым петкӧдігкостіыс пыралас картаас да мӧснысӧ начкас.
Сювъяссӧ да гадьяссӧ босьтас да рама вылӧ зэвтас.
Сэсся писькӧдас ӧшинь да рамасӧ пуктас.
Налӧн керка лоас югыд.
Зэв лоӧны радӧсь, лым пыртлӧмысь мынісны.
Карта вылӧ петісны — мӧс начкӧма.
Пырасны дай шуасны, ми пӧ тадзитӧ асьным кужим эськӧ.
— А кужинныд кӧ, и вӧчинныд, лым эськӧн эн пыртлӧй.
И мӧдас водзӧ.
Висьтавны регыд, а сійӧ бура дыр нин муніс туй кузя.
Ылісянь аддзӧ — ӧти пӧрысь гозъя ӧшсӧ пывсян вылас лэптӧны.
— Мый нӧ ті тан вӧчанныд? — юалӧ.
— Ми ӧшнымӧс лэптам пывсян вылӧ йирсьыны.
Сійӧ и шуас:
— Сё шайт кӧ сетанныд, ме лэптыла йирӧдныд.
Сетасны сылы сё шайт.
Сійӧ кайлас пывсян вылас, турунсӧ нетшкас и сетас ӧшкыслы.
Сылы шуасны:
— Тэ тай зэв тӧлка.
Кольччы миянкӧд овны.
— Ог, — шуас. — Ме ті кодь йӧйясӧс ветла корсьны.
Сэсся водзӧ мунас да мунас; видзӧдӧ да аддзӧ: ӧти дядьӧ керкасьыс петалӧ да пыралӧ, киас пож кутӧ.
Сійӧ и юалас:
— Мый нӧ тэ, дядьӧ, вӧчан?
— Ме тшын пожйӧн петкӧдла.
Зон серӧктас и шуас:
— Сетан кӧ сё шайт, ме тэнӧ таысь мезда.
Сёрнитчасны сё шайтысь.
Зон сылы пачас труба тэчас.
Сэсся мӧдас водзӧ.
Мунас, мунас да аддзӧ: ӧти дядьӧ керкасьыс петалас, ваӧ уськӧдчылас да мыйкӧ вомас пыртас.
Зон и юалӧ:
— Мый нӧ тэ, дядьӧ, вӧчан?
— Ме шыд пуны ва пыртла вомӧн.
Зон серӧктас да шуӧ:
— Мем кӧ сё шайт сетан, ме тэныд доз вӧча.
Сетас сылы дядьӧ сё шайт, и сійӧ вӧчас пу ведра, сюмӧд чуман да туис.
Сэсся и думайтны кутас: «Быдлаын жӧ эм миян кодь йӧзыд».
Бергӧдчас гортас, а чойясыс век на ю дорын бӧрдӧны.
Ставнысӧ катӧдас гортас.
Кутасны овны зэв лӧсьыда и ӧні на олӧны.
Со татшӧм жуг-ёг да шылльӧ-мылльӧ.
Та вылын и мойдыслы пом.
{Коми йӧз @ Зарань @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.48–51.}
ЗАРАНЬ
Мусяньыс вылын-вылын, енколаас, олісны Ен да сылӧн Зарань нылыс.
Шаня да лӧня найӧ олісны.
Гӧгӧр вӧлі сӧмын енэж — шыльыд, лӧз, ни джуджыд гӧра сэні, ни джуджыд сён, ни визув ю, ни шувгысь сук вӧр — нинӧм абу.
Гажтӧм лои Зараньлы енэжад.
Видзӧдӧ сійӧ увлань му вылас.
А муыд абу тай енэж кодь: ӧтилаын вӧрӧн вежӧдӧ, мӧдлаын кӧдзаӧн вижӧдӧ, и юяс сы вывті шлывгӧны, и вӧръяс сулалӧны, и гӧраяс зымвидзӧны.
Дзоргис, дзоргис Зарань муас дай ӧтчыд шуӧ Енлы:
— Айӧй, мем тані гажтӧм, лэдз менӧ мусӧ видзӧдлыны.
— Мый сэн видзӧднысӧ, — дӧзмӧмӧн броткыштіс Ен. — Омӧль сэні, му вылас: гӧра да увтас, да шуштӧм вӧр-парма, а пармаас тырыс шӧйтӧ скӧр зверь — ошъяс да кӧинъяс.
Эз лэдз нывсӧ му вылӧ Енмыд.
Лун коли, мӧд, коймӧд, а Зараньлӧн юрсьыс оз петав муыд.
Помся мӧвпалӧ сійӧ, кутшӧмӧсь гӧраясыс да пыдіа кырӧм сёнъясыс, мый сэтшӧмыс сук вӧр-парма.
Зэв кӧсйыссьӧ сылы ставсӧ аслас синмӧн аддзывны.
Весиг ошъясыд да кӧинъясыд оз повзьӧдны.
Гашкӧ, чайтӧ, оз вӧрзьӧдны найӧ менӧ.
Но кыдз муас лэччыны?
Сэки Зарань казяліс ӧшкамӧшка, дзоньнас енэж вомӧныс шыбитчӧма, муӧдзыс судзӧдчӧма да вӧр юысь васӧ дуньгӧ-юӧ.
— Ӧшкамӧшка, ӧшкамӧшка, вай ме лэчча тэнад мышкӧд муас, — корис Зарань.
— Лэччы, — вочавидзис ӧшкамӧшка, — сӧмын тэрмась: ме кыдзи юны пӧта, сідзи и пыр жӧ енэжас качӧдча.
Котӧрӧн уськӧдчис Зарань ӧшкамӧшкалӧн мыш кузя увлань, да эз вевъяв муӧдзыс воны: ӧшкамӧшкалӧн юсис, и сійӧ бӧр кыпаліс енэжӧ.
Забеднӧ лои Ен нывлы.
Сэксянь Зарань, мый кӧть вӧлі оз вӧч, пыр кыйкъяліс: кыдзи сэні ӧшкамӧшкаыс, оз-ӧ бара ю васӧ мувывса юсьыс?
И кор ӧтчыд ӧшкамӧшка бара копыртчис юланьыс, Зарань навыскок уськӧдчис лэччыны сылӧн визя мыш кузя.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ вевъяліс уліӧдзыс и воськовтіс вежӧдысь му вылӧ.
Друг Ен ныв кылӧ, кодкӧ сылысь юалӧ:
— Коді тэ татшӧмыс?
Видзӧдӧ Зарань, а сы водзын бур куысь мича паськӧма том зон.
— Ме Зарань, Ен ныв.
А тэ коді?
— Ме вӧралысь, тайӧ местаясас кӧзяин, а шуӧны Йигӧрӧн.
Мыйла тэ татчӧ енэжсьыд лэччин?
— Гажтӧм мем енэжас, кӧсъя мусӧ видзӧдлыны.
— Сідзкӧ, гӧстяӧн ло, петкӧдла тэныд став му мичсӧ.
Нуӧдіс вӧралысь Йигӧр нывсӧ аслас угоддьӧясӧд, петкӧдліс сылы вӧръяс и кушинъяс, гӧраяс и увтасінъяс, паськыд юяс и сӧдз шоръяс.
Ёна воис сьӧлӧм вылас Зараньлы пармаыс, дай Йигӧр сылы кажитчис.
— Кӧсъя дырджык овны тэнад муясын, — шуӧ сійӧ Йигӧрлы.
— Дзикӧдз кольччы, — вочавидзӧ сылы Йигӧр, — мед менам муӧй лоас и тэнад муӧн.
Тадзи и кольччис Ен ныв овны му вылын.
Сэк кості Ен казяліс, мый сылӧн нылыс воши.
Дзоньнас енколасӧ кытшовтіс — некысь эз аддзы.
Видзӧдліс муас да аддзис ассьыс Зарань нывсӧ вадорын олысь мувывса морт керкаысь.
Тшӧктіс Ен ӧшкамӧшкалы муланьыс копыртчыны да шуис:
— Ӧдйӧджык бӧр гортӧ лок, ныланӧй.
А мӧдыс вочавидзӧ:
— Оз кыскы менӧ енэжад, ме кӧсъя му вылас овны.
— Му вылас тэ кутан овны пемыд вӧрын, ветлӧдлыны векни зверь ордымъясӧд, сёйны мувывса лёк сёян.
— Кӧть мый, а ме кольчча му вылас.
— Тэныд лоӧ быдторйысь сьӧкыд и дзескыд, мӧдан висьны и помся мырсьыны.
Садьсяв, кытчӧдз абу на сер.
Зарань видзӧдліс Йигӧр вылӧ дай вочавидзис батьыслы:
— Ог, ме сэсся некор ог бӧр кай енэжад.
Скӧрмис Ен да лэдзис му вылас вӧвлытӧм ыджыд жар.
Тайӧ жарсьыс лёбзис видзьяс вылас турун, вижӧдісны-чорзисны пу коръяс, косьмисны юяс да ёльяс.
Но медся пыдын сёнас коли ичӧтик ва ключ.
Сійӧ юктӧдіс став ловъя ловсӧ.
Терпитісны Йигӧр да Зарань чишкалысь жар кадтӧ, а Ен ыстӧ выль ускӧттьӧ: койӧ му вылӧ некор аддзывтӧм зэръяс.
Ойдіс нач став увтасіныс, ва улӧ вошины ляпкыд гӧраясыс, вошины джуджыдъясыс.
Но Йигӧр да Зарань пур вӧчисны да сы вылын ловйӧн колины.
Усис ыджыд ваыд, важ ног пуксис олӧмыс.
А Ен бара на лӧсьӧдіс наказанньӧ: сійӧ ылыстіс му дінысь шондісӧ, и му вылас лои сэтшӧм кӧдзыд, мӧдіс усьны лым, омлявны-шутьлявны турӧб, му вылас пуксис сьӧд вой.
Но Йигӧр да Зарань дзебсисны сук пармаӧ.
Парма видзис найӧс тӧвъясысь да кӧдзыдысь, пармаын жӧ вӧралысь перйис кынӧмпӧт.
Дыр Енмыс эз лэдз шонділы югдӧдны да шонтыны мусӧ, а кор сійӧ бӧр мӧдӧдчис аслас туй ӧд и бара югдӧдіс да шонтіс мусӧ, видзӧдліс Ен увлань и аслас синлы эз эскы.
Ыджыд ю дорын, шондінас нимкодясьӧмӧн, сьылісны да йӧктісны йӧз, быдса рӧд.
И на пӧвстын вӧлі нывбаба, кодӧс ставныс найӧ шуисны мамӧн.
Вӧлі сійӧ Зарань ныв кодьыс жӧ ясыд синма, сӧмын юрсиыс тайӧ нывбабаыслӧн абу зарни рӧма, а дзор.
— Висьтав мем, нывбаба, коді тэ? — юаліс Ен.
— Ме тэнад Зарань нылыд, — вочавидзис сійӧ.
— А тайӧ йӧзыс, кодъяс тэ гӧгӧр гажӧдчӧны?
— Тайӧ миян Йигӧркӧд челядь, тэнӧ пӧльӧн шуысьяс.
Тадзи му вылын лои Йигӧрлӧн да Зараньлӧн рӧд — комилӧн важ пӧч-пӧльыс.
{Коми йӧз @ Ичмонь да инька @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.55–59.}
ИЧМОНЬ ДА ИНЬКА
Оліс-выліс коркӧ нывбаба, дӧва.
И ӧти пи быдтіс.
Быдтіс ыджыдӧдз нин.
Коркӧ и тшӧктіс сылы гӧтрасьны.
Пи гӧтрасис.
А кыйсьысь вӧлі пиыс.
Частӧ вӧрӧ ветлӧ.
Важӧн ӧд пищальясыд вӧліны дзоляникӧсь.
Татшӧм омӧлик пищальнад паныдасяс ошкӧд да ошкыдлы некытчӧ оз имит.
Мӧдыд уськӧдчас дай сійӧс нӧйтас ёна, кувтӧдзыс лоӧ.
Ичмонь да инька колины кыкӧн.
Инька кутіс ӧтдортны ичмоньсӧ, зэв ёна чиршӧдлӧ.
Полӧ, мый овмӧссӧ да эмбурсӧ ковмас юкны.
Но морттӧ кытчӧ воштан?
Кывсьыліс, кӧнкӧ пӧ уна верст сайын, кӧнкӧ вӧрын, олӧ кутшӧмкӧ Ёма.
Коді сы дорӧ веськавлӧма, некод на ловйӧн абу петлӧма.
Час жӧ пӧ ме помка пукта да моньтӧ мӧдӧдла сэтчӧ, мед ветлас, сэсь ловйӧн сійӧс оз лэдзны.
А важӧн дӧра вӧлі кыӧны.
Инькаыс и шуӧ ичмоньыслы:
— Мен колӧ кыны пуктыны, да ректаныс абу.
Менам эськӧ аслам вӧлі да чойлы сеті, да вот эз вай.
Тэ он-ӧ ветлы?
Ичмонь, дерт, кывзысьӧ:
— Ветла, мый нӧ ог.
Ичмонь мӧдӧдчис инька чой ордӧ.
Пасьтасис, вӧччис мичаакодь, рӧдня ордӧ ӧд кӧсйӧ мунны.
Важӧн вӧлі сборник новлӧны, юрас пуктіс сійӧс.
Инькаыс велӧдіс:
— Мун сикт помӧдзыс, сикт саяс петан, нӧшта мыйтакӧ мун, сэсся шуйгавылас туй кежӧ, сэті и мун.
Сійӧ ӧтнас олӧ.
Тэнӧ примитас, висьтась сӧмын менам моньӧн.
Но ичмонь мӧдӧдчис.
Муніс, муніс, ме ог тӧд уна-ӧ.
Думайтіс ли, мый ли, вунӧдіс, кытчӧ колӧ мунныд.
Сикт помас воис дай горшыс косьмыны кутіс.
Медбӧръя керкаыс дзоляник, ляпкыдик, омӧлик.
Час пӧ пыравла да тані шойччышта вӧлӧкас петтӧдз, юышта да.
Таркӧдчис, восьтіс — ӧти пӧчӧ сэтӧні.
И юны корис.
Юктӧдыштісны, шойччыштіс сэн.
А пӧчыд юалӧ:
— Тэ нӧ кытчӧ мунан?
— Ме муна могӧн, кӧнкӧ пӧ тай вӧрас олысь эм, сійӧ менам инькалӧн чой лоӧ, сы ордӧ ректанла муна, кыны кӧсъям да.
Пӧчӧ и пондіс:
— Сэн ӧд Ёма.
Мыйла нӧ тэнӧ сэтчӧ ыстісны?
— Ог тӧд, ректанла пӧ тай мун-а.
— Тэ сэтчӧ эн мун, сэсь ловйӧн некод на эз петав.
Ме кӧ ог велӧд, и тэ он пет.
— Велӧд, кыдзи колӧ.
— Ме тэныд вот сета анькытш, сэсся сета яй.
Сумкаӧ сӧвтіс яй, гашкӧ, кусӧк вит-ӧ-квайт, ме эг вӧв, ог тӧд стӧча.
Сэсся нӧкйӧн нӧкъяліс сир да пуктіс туисӧ.
Сетіс сылы ки чышкӧд, зу да зуд.
— Тайӧ ставыс тэныд ковмас.
Но мунігад нинӧм эн вошты, локтігкежлад видз.
Ичмонь быдса ноп сӧвтіс, шойччис да, гашкӧ, и кык лун муніс, ог тӧд.
Коркӧ Ёмалӧн керка воис.
Игӧдчис.
Петаліс кутшӧмкӧ ныв, синсьыс и казяліс, мый абу ставыс лючки сыкӧд.
Юаліс сылысь:
— Мамыд абу гортад?
А шушкыль кывйӧн сёрнитӧ петысьыс:
— Кыттьӧкӧ муніс.
Локтас узьныд.
— Ме гӧститны локті да, виччыся.
Кольччис виччысьны.
Недыр пукыштіс, да Ёма локтӧ.
— Охо-хо, кыськӧ талун гӧстя воӧма.
Мыйкӧ абу жӧ лючки: юрсиыс лёзь, дӧрӧмыс кок бан вылӧдзыс, сьӧд, кок лапаыс кузь, чуньясыс кузьӧсь, гыжйыс нэмнас вундавлытӧм, варыш кодь.
Нырыс крука, синмыс чай юан блюд кодь.
Кӧть пышйы, да некытчӧ.
— Но локтін кӧ и гӧститам.
Сёянтор лӧсьӧдыштіс, вердыштіс да шуӧ:
— Мый, кутшӧм могӧн тэ локтін?
— А менӧ чойыд ыстіс ректанла.
— Менам абу прӧст сійӧ.
Эштӧд, кы тайӧ дӧрасӧ, сэсся и ну, кор прӧстмас.
Но, ладнӧ, вай вод гӧбӧч вылӧ менам нывкӧд.
Ичмонь водіс сэтчӧ, а эсійӧ пӧчӧыд эз тшӧкты узьны сылы.
Сійӧ и дум вылад уси.
Мыйкӧ полыштныкодь кутіс.
Ёма нылыд пыр и унмовсис.
Сійӧс пыдӧджык водтӧдіс мамыс, а ичмоньтӧ — дорӧджык.
Ёмаыд ачыс эз и вод.
Гӧбӧчӧ пырис и пондіс пиньсӧ кеслыны.
Ичмонь страсть повзис: «Аттӧ дивӧ, бур оз ло татӧн.
Час, ме дорланьыс вешта нывсӧ».
Ёма ныв шкоргӧ-узьӧ.
Ассьыс юрсьыс сборниктӧ пӧрччис да сылы юрас пуктіс, вештіс ас местаас, ачыс пыдӧджык водіс.
Ныв эз садьмыв, сэтшӧм крепыда узьӧ.
Ёма петіс да ичмонь пыдди юрсӧ первой видлаліс.
Кодыс сборника, сійӧс и кватитіс.
Гӧбӧчӧ гири-люки кыскис, сэтӧні сёйис ли, яй вӧчис ли, ог тӧд.
Асывводз коркӧ чеччисны — ныв абу.
Скӧрмис Ёма:
— О-о, тэ, гашкӧ, тадзи кӧсъян мудеравны?
Кӧть мый, а ме дорӧ кӧ воин, он пет.
Асыв и тэныд ӧчередь воас, ме тэнӧ виа.
Зэв страсть гӧстяыдлы.
— Вай талун тэ кы тайӧ кыансӧ, а аски сэсся и, эштас кӧ, лэдза, — шуӧ кӧзяйкаыс.
Ичмонь пуксис, мыйкӧ сёйыштіс да.
Ёма бара кытчӧкӧ муніс.
Кытчӧ ветлӧ, код тӧдас.
Лунтыр ичмонь тэрмасьӧмӧн кыис.
Дӧра оз чин ни оз сод.
Вӧлӧм кӧлдуйтӧма сійӧ.
Видзӧдныс удж вӧчсьӧ, а оз чин ни оз сод.
Бара рытын Ёма воис и шуӧ:
— Ох-хо, тэ тай абу и кыӧмыд.
Эн кӧ кы, и ректан он ну.
Вот талун узь, аски кы, эштӧд, и нуан.
Ёмаыд гӧбӧчад пырис, гӧстяыд эз унмовсь.
И шуис сійӧ пышйыны.
Дӧратӧ, лэччис да, ножичӧн вундіс, ректантӧ босьтіс, нопсӧ кватитіс дай петны пондіс.
Петны пондіс — ӧдзӧсыд оз лэдз.
Сійӧ и шуӧ:
— Ӧдзӧсӧй, ӧдзӧсӧй, лэдз менӧ кыдзкӧ!
А ӧдзӧсыс сэтшӧма дзуртӧ, сьӧкыд, веськыда горзӧ ыджыд гӧлӧсӧн.
— Но тэнӧ тай некор нин абу мавтлӧмаӧсь, ме тэнӧ мавтышта, лэдз менӧ.
Сійӧ сэсся нӧкъя сирнад ӧдзӧс дзиртӧ мавтыштіс, ӧдзӧс сэтшӧм шывгун кодь лоис и ичмоньӧс лэдзис.
Ичмонь кильчӧ вылӧ петіс, мунны пондіс.
Муніс, муніс, да каньяс сы вылӧ уськӧдчисны.
Сійӧ котӧртӧ мый вермӧ, но каньясыд оз лэдзны, сылы чужӧмас чеччӧны.
Быдӧн косявлісны платтьӧсӧ, авзӧны-горзӧны.
— Каньясӧй, каньясӧй, лэдзӧй менӧ, ме тіянлы яй сета.
Яйтӧ сетіс налы нопсьыд.
Каньяс яйӧн ылалісны, ичмоньӧс эновтісны.
Ичмонь бара котӧрӧн, мый вермӧ мунӧ.
Воис кутшӧмкӧ лэбачьяс дорӧ.
Найӧ синмас веськыда и пырӧны.
Синсӧ кокавны быдӧн кӧсйӧны, вирӧдз нин кокалісны юрсӧ, чужӧмсӧ.
И шуӧ налы бурӧн жӧ:
— Лэбачьясӧй, лэбачьясӧй, эн менӧ кокалӧй, ме тіянлы анькытш сета.
Вот сійӧ и анькытштӧ налы койыштіс.
Найӧ быдӧн анькытшӧ сутшкысисны, кокасьны колины.
Сійӧс лэдзисны.
А Ёма коркӧ петіс, ичмоньӧс кӧсйӧ гӧбӧчӧ пыртны.
Петіс, пемыдас малыштіс, ичмонь абу.
— Аха, пышйӧма тай.
Кӧть кыдз суӧда.
Видліс — ректаныд абу, дӧратӧ вундалӧма.
Куим саженьӧн ли, куим метраӧн ли воськов, Ёма мӧдӧдчис вӧтӧдны ичмоньӧс зэв ӧдйӧ.
А ичмонь кыдзкӧ кок шысӧ кыліс сылысь.
— Аттӧ дивӧ, — ичмонь шуӧ, — Ёмаыд суас менӧ.
Мый ме кера?
Час, ме тайӧ зудсӧ шыбита.
Зудсӧ шыбитіс, бергӧдчыліс, туй вылад сэтшӧм гӧра сувтіс, джуджыд!
Ёмаыд воис да шензьӧ:
— Аха, ещӧ кутшӧм дошлӧй!
Видзӧд кутшӧм гӧра лэптіс.
Но быть ме вуджа!
Гӧраад кайис, кайис, вылӧдзыс нин тӧкӧтьӧ эз во, да гольснитіс уси, быгыльтчис гӧра подулӧдзыс.
Сідзи сійӧ кыкысь-куимысь кавшасис гӧра вылӧ.
Вуджис ӧд кыдзкӧ.
Пондіс бара ичмоньӧс вӧтӧдны.
Ичмонь нӧ сійӧ мый, воськолыд посниджык сылӧн.
А мӧдыс волшебнӧй вынӧн вӧтӧдӧ.
Бара Ёма вӧтӧдӧ.
— Но мый нӧ понда керны?
Ӧні нин ме сюра.
Суӧдас.
Час, ме зутӧ шыбита, щӧтьтӧ.
Бергӧдчыліс да бӧрвылас щӧтьтӧ шыбитіс, и сэтшӧм тшӧкыд рас лои.
Ачыс бара водзӧ мӧдӧдчис.
Ёмаыд воис сэтчӧ, оз вермы прӧйдитны.
Бара скӧрмис, броткӧ сэні:
— Вот тай кутшӧм, потшис менӧ!
Но нинӧм, менам пиньясӧй лёка лэчыдӧсь.
И заводитіс ас водзсьыс растӧ пӧрлавны пиньнас.
Йирыштӧ, йирыштӧ дай век водзӧ, зэв ӧдйӧ пӧрӧдіс сук растӧ.
Прӧйдитіс, бара вӧтӧдӧ зэв ыджыд воськолӧн.
Ичмонь век оз матыстчы гортланьыс.
Век на ылын.
— Енмӧй, Ёмаыд вӧтӧдӧ менӧ.
Мый нӧ лоӧ?
А час, менам сир на эм.
Бергӧдчыліс да туистӧ шыбитіс бӧрвыв — лои сир ю.
Ёмаыд воис сир ю дорӧдзыд, ичмоньыд мӧдарас нин.
— Охо, кыдзкӧ тай тэ вуджӧмыд, вай менӧ вуджӧд!
Ичмонь шуӧ:
— Ме тай келі, вай тэ кев жӧ.
— Ог, эн ылӧдлы, тэ зэв наян.
Вай вуджӧд менӧ.
— Ме ки чышкӧд шыбиті да сы вывті вуджи.
Нопйысь кыскис бара пӧчӧыдлысь сетӧм ки чышкӧдтӧ да нюжӧдіс сир ю вомӧныд.
Мойд мойд и эм, кыдзкӧ тай сир ю вомӧныс судзис.
Ёмаыд уськӧдчис ки чышкӧд вылад и сирад и вӧйи.
Сэсся ичмонь воис гортӧ, ректан вайис, инькалы сетӧ.
А инькалы нинӧм оз ков, пондіс ропкыны:
— Видзӧд, морт на эз петав, а тайӧ ловйӧн петіс кыдзкӧ-мыйкӧ.
А ичмонь гӧгӧрвоис ставсӧ да шуӧ:
— Ме тэкӧд ог ов.
Сэсся быдӧн эмбурсӧ юкны шӧри ковмис, и ӧні олӧны торйӧн.
Гашкӧ, пӧрысьыс кулі, а томыс и ӧні на ловъя.
{Коми йӧз @ «Меліа» сёрнитіс @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.65–66.}
«МЕЛІА» СЁРНИТІС
Вот ӧтчыд Ласей дядьӧс кучкаліс старшина.
Кучкаліс сыысь, мый эз чӧвт сы водзын шапкасӧ.
Ласей дядь котӧртіс урадник дінӧ.
— Мый тэныд колӧ? — юалӧ урадник.
— Менӧ старшина колскӧдіс, — шуис Ласей дядь.
— Ме сы вылӧ закон корся.
— Менам законыд абу ылын, — вочавидзис урадник да пӧвсаліс сабля пуртӧснас Ласей дядьӧс.
— Со, колӧкӧ, тэныд и закон!
Некор эн норась старшина вылӧ.
«Абу тай шань урадникыд», — думыштіс Ласей дядь да муніс станӧвӧй дінӧ.
— Мый локтін? — букышӧн видзӧдліс станӧвӧй.
— Менӧ, ваше благородие, старшина да урадник нӧйтісны, — висьталіс Ласей дядь. — Ме на вылӧ закон корся.
— Тэныд закон колӧ?
Петкӧдла, колӧкӧ, тэныд и закон, — чеччис улӧс вывсьыс станӧвӧй да дӧвкнитіс кулакӧн балябӧжас Ласей дядьлы. — Но, тӧдан он, кутшӧм законыд?
Некор сэсся эн элясь начальство вылӧ!
«Станӧвӧйыд абу жӧ тай шань», — думыштіс Ласей дядь да мӧдӧдчис карӧ исправник дінӧ.
А исправникыд карад медся ыджыд начальник.
Сы водзын весиг понъяс тіралӧны, а йӧз йывсьыд нинӧм и сёрнитны.
Пырис Ласей дядь исправник ордӧ да кутіс муӧдз копрасьны.
Быд копыртчигӧн плешнас джоджӧ клён да клён.
Видзӧдліс исправникыд сы вылӧ да юаліс:
— Мый тэныд, сьӧд мужик, колӧ?
— Менӧ, ваше благородие, куимӧн зульӧдісны.
— Коді?
— Медводдзаыс старшина, мӧдыс — урадник, коймӧдыс — станӧвӧй.
Ме локті на вылӧ закон корсьны.
— Ме тэныд, сьӧд мужик, законтӧ ог понды петкӧдлыны, — серӧктіс исправник. — Менам киӧй лым кодь еджыд, а тэ мыссьытӧм.
Верма ляксьыны.
Мун бурӧн гортад да некор сэсся эн норась гырысь йӧз вылӧ.
Ласей дядьлы зэв нимкодь лои татшӧм кывъяс бӧрад.
Муніс сійӧ гортӧ да кутіс висьтавлыны аслас тӧдсаяслы:
— Шань жӧ миян исправникыд.
Эз тай, майбыр, равӧст ме вылӧ, эз кучкы, эз зургы, а сьӧлӧмсяньыс мекӧд варовитыштіс да тшӧктіс гортӧ мунны.
Зэв мелі!
{Коми йӧз @ Йӧй Иван @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб. 68–72.}
ЙӦЙ ИВАН
Коркӧ вӧлі ӧти сиктын гозъя олӧны.
Олӧны буракодь.
Ӧтик пи и быдтӧны сӧмын.
Сэтшӧм ышмысь, ворсысь!
Тшӧктасны тадз вӧчны, а сійӧ этадз, мӧд ног вӧчӧ.
Бӧб, йӧй.
Иван-дуракӧн и шуисны.
Коркӧ праздник локтӧ налӧн, сура праздник.
— Колӧ сур пуны, да миян ӧд тагным абу, — гозъя сёрнитӧны.
А на сиктын эз вӧв некутшӧм тӧргӧвеч.
Мӧд сиктын вӧлі, верст вит, а гашкӧ, и дас сайын.
— Иванӧс вӧлӧн ыстылам, сійӧ ньӧбалас.
Сур пуисны да пиныслы шуӧны:
— Иван, тэн ковмас ветлыны тӧргӧвӧй ордӧ ньӧбасьны.
— Мый ме ньӧба, ог ӧд нинӧм куж.
— Ставсӧ кужан, — мамыс шуӧ. — Миян мӧсъясным куканясисны да уна йӧв лысьтӧны, а кринча абу.
Кринча кӧть меным вай, вит-ӧ-квайтӧс ньӧб.
Совным абу, совтӧ ньӧбны ковмас дай тагтӧ вай.
Гашкӧ, уна гӧстьясыд воасны миян да, кӧть пань кымынӧскӧ тшӧтш босьт.
Пызан ньӧб, а то миян дзоля.
Унатор тшӧкталасны ньӧбавны.
А Иван шуӧ:
— Ньӧба, ставсӧ ньӧба, — нинӧмысь оз пыксьы.
Вӧв доддялісны да Иванӧс мӧдӧдісны мӧд сиктӧ.
Муніс да сов ньӧбис, ньӧбис таг, мешӧкъясӧ пуктіс.
Ньӧбис, гашкӧ, и кызь пань, пу пань, пызан, дас кымын кринча ньӧбис.
Додь тыр тӧвар Иванлӧн.
И локтӧ.
Ог тӧд сэсся, збыльысь йӧй вӧлі али прӧста ышмӧ.
Локны кутіс гортас, а вӧрад туй бокад мыръяс сулалӧны, дерт, шапкатӧмӧсь.
Иван шуӧ:
— Аттӧ дивӧ, мыйта татӧн йӧзыс, ставыс шапкатӧм.
Менӧ тай нӧ мамӧ-батьӧ некор шапкатӧгыс оз лэдзлыны.
Коньӧръясӧс колӧ шапкаӧдны: зэрӧ тайӧяс вылӧ.
Час, менам кринчаяс эмӧсь, сюяла.
Кодлы тӧрӧ юрас, быдӧнлы кринчаяс сюялас, коді вӧсньыдджык мырйыс.
— Но, ті менӧ мӧдысь виччӧ, аттьӧ висьталӧ, мый ме тіянӧс шапкаӧді.
Ачыс бара доддьӧ сӧліс да сьылігтыр мунӧ.
Вӧв гӧнитыштӧ, а телегаын сэтӧні гуль-голь, гуль-голь паньясыд вӧрӧны.
— А час, ме тайӧ паньяссӧ мыръясыслы тшӧтш сета.
Со тай дӧзмисны да шумитӧны.
Коля.
Кринчатӧ тай пукталі, да сгӧдитчис кодлыкӧ.
А тайӧ сгӧдитчас жӧ.
Паньястӧ быдӧн мыръяс вылӧ пукталас.
Сӧлас бара, кутас мунны.
А колӧ вӧлі ю вуджны, абу джуджыд ю, кутшӧмкӧ шор.
Шор дорӧ воис да мыйкӧ сэтысь вӧв юны мышкырасьӧ.
— Но, ю! — кевмысьӧ вӧвлы, поводӧд нюкыльтӧ, юрсӧ ваӧ сюйӧ.
Вӧв повзис да лэптӧ юрсӧ.
— А гашкӧ, дуб да сійӧн он ю?
Час, ме солышта!
Совтӧ и кисьтас шорӧ.
Вӧв век на оз ю.
— Этша али мый?
Час, ме ещӧ солышта.
Прӧста йӧйӧн оз шуны.
Ставсӧ совтӧ путкыльтас сэтчӧ.
Бара телегаӧ сӧлас да мунны пондас, вӧлыд гӧнитӧ, туйыд эз вӧв мольыд сэки, гӧпта-гурана, тіркӧ-таркӧ телегаыд, а тагйыд кышакылӧ.
— А менам тай нӧшта тагйыд вӧзйысьӧ.
Час, ме лэдза сійӧс.
Гашкӧ, ачыс мунас!
А тола вӧлі зэв луныс.
Таг мешӧктӧ босьтіс да тӧв йылӧ пыркнитіс, ставсӧ тӧв нуис, мешӧк тыртӧм коли.
— Вот, — шуӧ, — ӧні лӧсьыд зэв мунныд ӧтнамӧнлы, вӧля лои, сӧмын пызан коли.
Бара телегаӧ пуксис, вӧвлы вачкӧ, вӧв гӧнитыштӧ, турки-тарки, турки-тарки пызан ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьӧ.
— А мый нӧ ме тэнӧ нуа?
Вӧлыс тай нёль кока да мунӧ.
Тэ нёль кока жӧ, ачыд локтан.
Туй вылӧ и пызансӧ сувтӧдас, ачыс бара водзӧ мунӧ.
Гортӧ воас.
Сур пуӧмаӧсь, чан сулалӧ, а таг эз вай.
— Кӧн нӧ тагйыд?
— Ньӧблі эськӧ, да кышакылӧ, вӧзйысьӧ, да лэдзи тӧв вылӧ.
Тӧв ваяс.
Видісны, видісны Иванӧс.
— Йӧй, йӧй и эм, да ыстан ещӧ ӧд кытчӧкӧ со.
А солыд нӧ кӧн?
— А вӧлыд юны корис, да ме шорсӧ солалі, оз ю да.
Бара зэв ёна видісны:
— Йӧй дуракыдлӧн ӧд йӧй и уджыд.
— А кӧн нӧ паньясыд?
— Ме найӧс коли мыръяс вылӧ, налы нинӧмӧн сёйнысӧ да, пукталі налы.
— А кринчаыд нӧ кӧні?
Ньӧблін эн?
— Ньӧблі эськӧ дасӧс да, сэтӧні войтырыс сулалӧны шапкатӧмӧсь, ставсӧ шапкаӧдлі.
Сэтшӧма видісны, весиг нӧйтісны Иванӧс.
А тшанысь колӧ чужва сӧдзӧдны-вийӧдны.
Сэки и мамыс мунны лӧсьӧдчис:
— Час, ме ветла, ыж видзны петала, ыж йирӧдны.
А тэ чужвасӧ вийӧд, — Иванлы мамыс тшӧктас.
Иван кӧсйысяс:
— Тайӧс кужа, вийӧда, вийӧда.
Сійӧ тшансьыс тув нетшыштас.
Ставыс тшансьыд чужваыд петас, джоджад киссяс.
Ачыс сэтӧн мыйсюрӧ пожъялӧ чужваас.
Кӧтӧдлӧ ассьыс дӧрӧмъяссӧ да, мый да.
Ыж видзанінын мамыс шуӧ:
— Час, ветла да видзӧдла, мый мӧмӧтыд керӧ, чужватӧ лэдзис-ӧ.
Эз кӧ лэдз, велӧда кыдзи колӧ.
Локтас, а сійӧ мыськалӧ чужванад джоджсӧ.
Тшаныс тыртӧм, ставыс петӧма.
Бара видіс, видіс.
Бара ыджыд пакӧсть лои.
— Мун, ыжъясӧй пышъясны, мун видзӧд, мед оз мунны.
— Кыдзи ме видза?
— Кыдзи видзан?
Гӧнитны-мунны пондасны, да беддьӧн повзьӧдыштав найӧс.
Кытчӧкӧ тшыгӧмджыкинӧ, потшӧс дорӧ чукӧрт.
Ачыс сэтӧн чужваӧн ноксьӧ, а Иван муніс ыж видзны.
Локтіс ыжъяс дорӧ, горзӧ и шумитӧ.
Ыжъяс син шармӧдісны, град потшӧс дорӧ чукӧртчисны, Иван вылӧ видзӧдӧны.
А сійӧ равзӧ:
— Мый нӧ ме вылӧ видзӧданныд?
Эн аддзывлӧ али мый?! Час, ме тіянлысь синнытӧ быдӧнлысь тупкала.
Синсӧ беддьӧн быдӧнлысь кыскалас, ыжъясӧс нӧйтас сэтшӧм ёна, гортӧ локтас да висьталӧ:
— Мам, ыжъясыд водісны, узьӧны.
— Ой, дуракыд сэн бара мыйкӧ вӧчис!
Мам муніс.
Ыжъяс ставныс синтӧмӧсь, оз аддзыны кытчӧ мунны: нӧйтӧма, чегъялӧма кокъяснысӧ.
Кодӧс позьӧ, гортас вайӧдісны ловйӧн, кодӧс начкисны, кулисны кучиксӧ.
Сідзи пондісны овны.
Но гӧльӧсь нин зэв лоисны.
Вот сэсся праздник луныд воис, асланыс гӧститӧдныд нинӧмӧн.
Чой ли, вок ли, кодкӧ корис найӧс гӧститны.
Иванӧс, шуӧны, ог нуӧдӧй.
— Тэнӧ колям гортӧ.
Тэ горт ов.
Ов, да ӧдзӧсъястӧ эн эновт.
Амбар ӧдзӧстӧ видз!
— Эн маитчӧй, керка ӧдзӧстӧ и амбар ӧдзӧстӧ видза.
Эн полой, мунӧй да гӧститӧй лабутнӧя.
Мам да бать мунасны вок ордӧ гӧститны.
Иван ӧтнасӧн пукалас, пукалас, мыйкӧ ветлӧдлас ывлаын и думайтӧ:
— Аттӧ, найӧ гӧститӧны, а ме гортын пукала.
Ветла тшӧтш.
Амбар ӧдзӧстӧ да керка ӧдзӧстӧ тшӧктісны видзны.
А ме ог и вошты, сьӧрысь нуа.
Керка ӧдзӧс перйис, пыртіс керка пытшкас, амбар ӧдзӧс пельпом вылас босьтіс и гӧститны муніс мам-батьыс дорӧ тшӧтш гӧститны.
— Мый нӧ, мӧмӧтӧй, керка ӧдзӧсъястӧ эновтін?
— Эг жӧ эновт.
— А мый нӧ?
— То татчӧ вайи, — петкӧдлӧ амбар ӧдзӧс.
— А керка ӧдзӧсыд нӧ кӧн?
Восьса кӧнкӧ колин?
— Керка ӧдзӧссӧ дзеби.
— А кытчӧ нӧ дзебин?
— Гӧбӧчӧ пырті.
Мунісны — амбар ван восьса, нуалӧмаӧсь нин няньяснысӧ.
Керка восьса, дзебӧма ӧдзӧссӧ.
Бара зэв ёна видісны Иванӧс.
Сэсся сійӧс нуисны армияӧ.
Важӧн тай вӧлӧм, норасян кӧ, армияӧ босьтасны.
Бать-мамыс норасьӧмаӧсь.
Иванӧс нуисны, да эз и волы сійӧ.
Сідзи и кытчӧкӧ воши Иван.
А бӧбыд ёна на уна коли!
{Коми йӧз @ Кӧч да руч @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.77–81.}
КӦЧ ДА РУЧ
Олісны-вылісны коркӧ важӧн кӧч да руч.
Ӧти чомйын олісны гожӧмнад, а кӧдзыд арыс пондіс воны, да мыйкӧ вензьыштісны.
Ӧтиыс шуӧ:
— Ме тэкӧд ог ов!
Мӧдыс шуӧ:
— Тэкӧд ме абу жӧ сӧглас тӧвйыны!
Вай торйӧн стрӧитчам.
Руч вӧчис йи чом, а кӧчыс вӧчис пуысь.
Торйӧн тӧвйисны.
А тулыс воис, пондіс нин шоныд лоны, лым сылыштны кутіс.
Ручлӧн йи чомйыд быд лун сылыштӧ жӧ.
А кӧчлӧн дзонь колис.
Ручлы завидь лои, локтіс кӧч дорӧ дай шуӧ:
— Кӧчӧй, кӧчӧй, лэдз менӧ шонтысьны.
А кӧч шуӧ:
— Ог, менам ӧд аслым муртса пуксьыштны паччӧрыд.
— Мем оз и ков паччӧрыд.
Менӧ ӧдзӧс дорад лэдзыштлы, сэн шонтысьышта да бӧр муна.
Кӧч эскис та вылӧ:
— Но инӧ, пырав, шонтысьышт.
Он ӧд тэнӧ кынты!
Пырис руч ӧдзӧс дорӧ, сулыштіс, сулыштіс ӧдзӧс дорын дай шуӧ:
— Кӧчӧй, ме лабичад ог пуксьыштлы?
— Мудзин кӧ, пуксьыштлы, шойччышт.
Руч лабичын пукаліс, пукаліс дай шуӧ:
— Ме тэ дорӧ ог пуксьыштлы шонтысьны?
— Но инӧ, шонтысь да вӧлись пет.
Руч паччӧр дорӧдз кайис, кӧчӧс босьтіс да ывлаӧ вӧтліс.
Кӧч, коньӧр, муніс кытчӧкӧ, понӧль улӧ пуксис дай бӧрдны кутіс.
Зэв ёна бӧрдӧ, коньӧр, лыддьӧдлӧмӧн.
Локтӧ кӧч жӧ дай шуӧ:
— Мый кӧ, вокӧй, тані бӧрдан?
— Кыдзи нӧ ог бӧрд?
Ми ручкӧд стрӧитчим: сійӧ стрӧитіс чомсӧ йиысь, а ме пуысь.
Тулысыд воис, да сылӧн сыліс, а менам эз.
Локтіс сійӧ да менӧ вӧтліс.
— Мунам, кыкӧн ми сійӧс вӧтлам!
Кык кӧч мунісны, кӧсйисны ёна повзьӧдны ручӧс.
Матыстчисны дай горӧдісны:
— Ручӧй, пет!
Он кӧ пет, ми тэнӧ кӧдзыд ваӧн коялам!
А руч шуӧ:
— Ог пов ни кӧдзыд ваысь, ни пӧсь ваысь!
Ме тіянлысь чужӧмнытӧ парсала, пета да!
Мунӧй татысь.
А бӧжӧн кӧ ӧвтышта, кокныд чегласяс!
Повзисны кӧчьяс дай бӧр пышйисны.
Ӧтиыс ӧтарӧ чеччыштіс, мӧдыс — мӧдарӧ
Бара пуксис кӧч понӧль улӧ да бӧрдны кутіс.
Зэв ёна коньӧр синва кисьтӧ.
Пондіс сэті мунны кӧин, юасьӧ:
— Кӧчильӧй-вокӧй, мый нӧ тані тэ бӧрдан?
— А мый нӧ ме ог бӧрд: руч вӧчис йи чом, а ме пӧв чом.
Тулысыд воис, сылӧн чомйыс сыліс, а менам — эз.
Локтіс да менӧ вӧтліс.
Паччӧрӧ водіс да менӧ оз лэдз керкаӧ весиг шонтысьны.
— Вай кыкӧн вӧтлам сійӧс.
Вот найӧ мунісны, кӧч да кӧин, руч ӧшинь улӧ.
Локтісны, кӧин и шуӧ:
— Ручӧй, ручӧй, шуласны, йӧз вӧв вылысь няйтӧ лоӧ лэччыны, а йӧз керкасьыд ӧд сідз жӧ лоӧ турӧбас петны.
Вай пет!
Руч эз повзьы:
— Мунӧй татысь!
А дӧзмӧданныд кӧ менӧ — пета да синнытӧ кыска, бӧжӧн тіянлысь кокнытӧ чегъяла!
Найӧ чӧв усины.
Кӧиныд эськӧ абу полысь, да эз вӧтлыныд вермы.
Бара вӧрӧ мунісны, ӧтикыс ӧтарӧ, мӧдыс мӧдарӧ.
Кӧч сэтӧні бара ёна бӧрдӧ, коньӧр.
Бӧрдіс, бӧрдіс, некодсянь отсӧг абу.
Друг да петук локтӧ.
Бӧж лэптӧма, коса чургӧдӧма, сорссӧ сувтӧдӧма да сідзи и биӧн ӧзйӧ.
Локтӧ, кӧчлысь юасьӧ, горзӧ, код-код-коді лысьтіс сійӧс дзерӧдны, мыйла бӧрдӧ.
А кӧч шуӧ:
— Кыдзи нӧ, петукӧй, ме ог бӧрд?
Ми ручкӧд олім, а сэсся лӧгасим да быдӧн аслыс оланін стрӧитім, сійӧ аслыс йи чом, а ме пӧв чом.
Тулысыд воис, да сылӧн чомйыд сыліс, а менам пӧв чомйыд эз.
Руч локтіс да менӧ вӧтліс.
Ӧні менам керкаын олӧ.
Менӧ весиг шонтысьны оз сибӧд.
— Эн бӧрд!
Вай мунам да сійӧс вӧтлам!
Кӧч оз эскы.
— Да кысь нин ми вӧтлам?! Ми кӧчкӧд ветлім да эг вермӧ кыкӧн вӧтлыны, кӧинкӧд ветлім, да эгӧ вермӧ вӧтлыны.
А тэысь сійӧ оз нин пов!
— Повзяс!
Вот петук лэчыд коса лэптӧма, тшапа восьлалӧ, кӧч бӧрсяньыс локтӧ, синвасӧ век на чышкалӧ.
Чрм дорӧ матысмыны кутісны.
Руч кыліс кок шысӧ:
— Коді сэтӧні локтӧ?
Петук шуӧ:
— Котык-котык!
Тайӧ ме локта, гӧрд сапӧга, пельпом вылын лэчыд коса, ручлысь кӧсъя юрсӧ керавны!
Руч повзьыштіс:
— Пета, пета! — ачыс век на оз пет.
Бара петук грӧзитчӧ:
— Котык-котык, пет, ручӧй!
Йӧз керкаысь турӧбын тэныд ковмас петны!
Ӧні жӧ пет!
Руч бара наянитӧ:
— Нӧрӧвитлӧй, кӧмася.
— Ӧдйӧджык чукӧртчы!
Руч сэтӧні мыйкӧ ачыс век на думайтӧ.
Петук коймӧдысь горӧдіс:
— Наянӧй ручӧй, пет сэтысь.
Он кӧ пет, ме гӧрд сапӧга локта, пельпом вылын лэчыд коса вая, тэнсьыд, ручлысь, юртӧ керала!
Ручлӧн сьӧлӧмыс повзьӧмсьысь морӧсысь чеччӧ, да кыдзи тай сійӧ паччӧр вывсьыд брызнитіс-лэччис ӧшиняд!
Ӧшинь зиль-зёль пазӧдіс и лыйыштіс вӧрӧ.
Кӧч пырис керкаӧ петуккӧд.
Петук шуӧ:
— Ӧшиньтӧ сюяв нитшкӧн.
Эн сибӧд сэсся ручтӧ водзӧ кежлӧ.
Ме ылӧ муна.
{Коми йӧз @ Лӧсьыд олӧм @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.85–87.}
ЛӦСЬЫД ОЛӦМ
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя, налӧн вӧліс куим ныв.
Медыджыд нывсӧ пондас коравны ош, но бать-мамыс оз кӧсйыны сетны сы сайӧ нывсӧ.
Кутшӧм пӧ олӧм лёк ош сайын!
Мӧдасны ылӧдчыны да ыстысьны, томджык на пӧ, мед нӧшта ныв кӧсасӧ новлас, бабаюрсӧ новлыны эштас на.
Шӧр нывсӧ коравны локтас кырныш — бать-мам бара пыксьӧны, абу сӧгласӧсь сетны нывсӧ сы сайӧ.
Кыдзи нӧ позьӧ лоны сьӧд кырныш гӧтырӧн!
Ыстысьӧны, водз на пӧ та йылысь мӧвпавны, мед на пӧ нывка юрӧн мыйкӧ дыра олӧ.
А медічӧтсӧ, чаль чуньсӧ, тӧлысь коралас.
Но и сылы лача ни кыв оз сетны.
Пӧрысь гозъялӧн мӧвп вӧлі коркӧ пӧльӧн-пӧчӧн лоны да медічӧт ордас и овны, сылысь челядьсӧ быдтыны.
А лоас кӧ сійӧ кӧнкӧ тӧлыськӧд, сэтысь он нин сэсся аддзыв.
Дай меддона вӧлі чаль чуньныс мам-батьыслы.
Дженьыда кӧ мойдны, эз кӧсйыны сетны и ичӧтсӧ тӧлысь сайӧ.
Кӧдзыд пӧ сійӧ дай вывті ылын.
Коркӧ ӧтчыд медыджыд нылыс вӧрӧ вотчыны мунас дай ошкӧд паныдасяс.
Ошкыд сійӧс бурӧн-сёрниӧн аслас гуӧ нуӧдас.
Шӧр нылыс кыдзкӧ видз вывті гуляйтас, дзоридз ӧктас да юркытш кыас.
А буретш сэні, видз весьтӧдыс, кырныш павмунас-лэбас дай нывтӧ аслас позйӧ нӧбӧдас.
Бара жӧ бурӧн-сӧгласӧн лэбӧдас.
Медічӧт нылыд, бать-мамлӧн чаль чуньыс, вадорӧ лэччас, а сэтчӧ мича тӧлысь петас.
Сійӧ том нывтӧ кымӧръяс сайӧ ас дорас кыпӧдас.
Нылыд оз и пыксьы: эз нин ӧтчыд югыд эзысь тӧлысьнас любуйтчыв.
Ас кежсьыныс колины пӧрысь гозъя да дугдывтӧг шогсьӧны, синва кисьтӧны.
Ӧтчыд локтас ӧшинь улас ош да мурӧстас:
— Эн бӧрдӧй ыджыд нылыд вӧсна.
Сійӧ ме сайын, ай-мамыс ордын моз шань олӧм олӧ.
Локылӧй да асьныд видзӧдлӧй!
Дугдасны бӧрдны пӧрысь мам-бать, мунасны вӧрӧ ыджыд нывсӧ видлыны.
Аддзасны сэні зэв лӧсьыдик, дзик чача кодь керка, уна ӧшиньнас да мича кильчӧнас сералӧ.
Керкасьыс петас серӧдӧм-мичмӧдӧм паськӧма морт.
— Абу-ӧ пӧ тайӧ миян зятьным? — шензьӧны гозъя.
— Ме и эм тіян ыджыд зятьныд, — шуас сера нинкӧма мортыд, пыртӧдас пӧрысьясӧс керкаас да куим жыр петкӧдлӧ:
— Этайӧ олан жыр, этайӧ узьлан вежӧс, а тайӧ — эмбур видзан.
Видзӧдласны гозъя оланінсӧ — югыд да шоныд.
Видзӧдласны узьланінсӧ — небыд да лӧнь.
Видзӧдласны эмбур видзанінсӧ — нажӧвитӧмторсьыс сэні дзескыд.
Быдса вежон ош ордын красуйтчасны-гӧститасны да вӧлись гортас мунасны.
Олыштасны да тӧд выланыс шӧр нывныс усьӧ.
Вай бара бӧрдны.
Ӧшинь увтіыс кырныш лэбзяс да круксас:
— Шор ныв пондаыд эн бӧрдӧй.
Сійӧ ме сайын, барыня моз олӧ.
Локылӧй да асьныд видзӧдлӧй!
Пӧрысьяс дугдасны бӧрдны, мунасны паськыд видз вылӧ.
Видз шӧрас вӧр, вӧр шӧрас ыджыд пожӧм, пожӧм йылас керка.
Сэтӧн ӧмӧй пӧ кырнышыс олӧ?
Кыдзи нӧ ми сэтчӧ кавшасям?
А сысянь шур-шар лэччас небыд пос, налӧн кок дорӧдз нюжалас.
Керкасьыс петас гӧрд пышына кӧтіа морт, лэччас поскӧдыс да нюмдас:
— Ме тіян шор зятьныд, локтӧй пырӧй.
Пӧрысь гозъятӧ пыртӧдас кӧтіа мортыд керкаас да петкӧдлӧ:
— Тайӧ олан жыр, этайӧ — узьлан, а тайӧ кык вежӧсыс — эмбур видзан.
Керкасӧ видзӧдлӧм бӧрын бать-мамлӧн лов вывсьыныс из усьӧ: ош-зятьыс бура олӧ, но тайӧ сыысь на озыра да шаня.
Кык вежон сэсся кырныш ордад гӧститасны-красуйтчасны да вӧлисти гортаныс мӧдӧдчасны кокни сьӧлӧмӧн.
Оласны, оласны да медічӧт нывсьыс гажныс бырӧ, и бара мӧдасны бӧрдны.
Ӧшиняс югыд тӧлысь мыччысяс дай такӧдӧ гозъяӧс:
— Ичӧт ныв вӧснаыд эн шогсьӧй-бӧрдӧй.
Сійӧ менам гӧтыр, и ставыс сылӧн судзсьӧ, быдтор эм.
Локтӧй да видзӧдлӧй асьныд.
— А кыдзи нӧ ми кымӧр саяс каям? — юаласны.
— То тайӧ доддьыс кыпӧдас, — вочавидзас тӧлысь да коляс налы ӧдера-кузола додь.
Дугдасны бӧрдны пӧрысь бать-мам, пасьтасясны, кӧмасясны шоныдджыка, пуксясны ӧдера доддьӧ и сійӧ кыпӧдас найӧс кымӧрысь вылӧ.
А сэні из керка сулалӧ, еджыдсьыс-еджыд.
Сы дінӧ и сувтас доддьыд.
— Оз-ӧ тані и тӧлысьыд ов? — чатрасьӧны гозъя.
Керкасьыс петас бур сапӧга морт да сёрни панас:
— Ме тіян коймӧд зятьныд.
Локтӧй, пырӧй ме ордӧ, видзӧдлӧй, кыдзи ола.
Пыртас тӧлысь найӧс гортас, петкӧдлӧ керкасӧ:
— Тайӧ вежӧсыс — оланін, этайӧ — узьланін, а сійӧ куим жыръяс эмбур видзам.
Видзӧдласны сідз пӧрысь гозъя керкасӧ, да сьӧлӧм выланыс кокняммас: ош зять лӧсьыда олӧ, кырныш зять сыысь лӧсьыда, а тайӧ — содтӧд на лӧсьыда.
И куимнанныс гӧтыръясныскӧд бура олӧны, лӧсялӧны.
Налӧн нывъяс оз шогсьыны, кыдзи шуласны, семьяаныс лад, сӧвет да пӧся радейтчӧм.
Со ӧд: полісны нывъяссӧ сетны ош, кырныш да тӧлысь сайӧ.
Сійӧ йӧз синмыдлы, гашкӧ, найӧ — лёк зверь, сьӧд лэбач да войся ыргӧн гӧгыль.
Сӧмын ортсысянь видзӧдлӧм-аддзылӧм серти йӧзсӧ эн на донъяв, тшӧтш и гортас аддзыв да семьянас олӧмсӧ видзӧдлы.
Дженьыда кӧ, пӧрысь гозъяыд куим вежон гӧститасны-красуйтчасны тӧлысь ордад.
Шань йӧз сайӧ пӧ миян нывъяс петісны.
А сэсся гортас жӧ лэччасны: йӧзад бур-бур, а гортад пӧ тай медся на лӧсьыд.
{Коми йӧз @ Мамтӧм Машук @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.91–97.}
МАМТӦМ МАШУК
Олісны-вылісны коркӧ гозъя, ныв быдтісны.
Зэв радӧсь найӧ: олӧмаӧсь нин асьныс да, нылыс зэв любӧ.
Но мамыс сэсся висьӧдчыштны кутіс, кузякодь нёрпаліс да Машуксӧ мамтӧг колис.
Бать шогалыштіс, а сэсся выльысь гӧтрасьны мӧвпыштіс.
Нылыслысь и юасьӧ, сирӧтанад пӧ гажтӧм, кӧнкӧ, да мый шуан, вайӧда кӧ выль мамӧс.
А мӧдыс, дерт, оз на гӧгӧрво да вочавидзӧ:
— Вайӧд!
Виччысьӧ, ыштӧ, мый и збыль выль мам шаньӧн лоас.
Батьыс корсис дӧваӧс.
Веськаліс сійӧ скӧр, аслас ныв жӧ эм.
Со овмӧдчисны, и сійӧ ассьыс нывсӧ сэтшӧма лэптӧ, нинӧм оз сет уджавны, а Машаӧс быд уджӧ индӧ.
Вермӧ кӧть оз вермы, но ставсӧ сылы тшӧктӧ вӧчны.
Вольпась сылы оз и вольсавлы.
Ывлаысь Маша пырас, ичиньыс пыр и печкыны пуксьӧдӧ.
Пыр сійӧ печкӧ, коньӧр.
Но коркӧ печкис сійӧ, дай ректалісны ректансьыс шӧрт чукӧрсӧ.
Тьӧткаыд шӧрттӧ кӧтӧдыштіс, кунваын видзис, пачас нӧшта пӧжис дай шуӧ Машалы:
— Мун да юас пожъяв, сӧмын эн уськӧд, пожъяв сӧстӧма.
Вӧйтан кӧ, гортӧ эн лок!
Нывка думайтӧ, мед эськӧ не уськӧдны.
А юыс зэв визув вӧлі.
Пожъяліс, пожъяліс: ичиньыс ӧд грӧзитіс, няйтӧн пӧ эн вай.
Ёна нин пожъяліс, но ньӧрйӧ крукасис да кисьыс мыніс шӧрт тӧбйыд.
Гумыль-гамыль и нуис ваыд сійӧс.
Бӧрдіс-бӧрдіс Машук, котраліс-котраліс, но кысь вӧтчан, ваыс визув да.
И думайтӧ: эськӧ муна, да ог лысьт!
Ог мун гортӧ, ваас шыбитча, мый лоны ло.
Босьтіс да шыбитчис ваӧ.
Висьтавнытӧ регыд, а ог тӧд, дыр-ӧ мысти сэтӧн ваас веж луд лоис, а ваыс воши.
Веськаліс Маша веж луд вылӧ.
Сэні сад быдмӧ, туй мунӧ, и зэв гажа.
Лэбачьяс сьылӧны.
Сійӧ пондіс водзӧ мунны.
Воис кутшӧмкӧ керкаӧдз.
Кильчӧ вылас кык гӧлик чышкысьӧ, мортыс абу, а чышкӧны.
Дивӧ лои нывкалы:
— Кыдз нӧ тайӧ гӧликъясыс асьныс чышкӧны?
Некысь эг на аддзывлы.
Час, ме ӧтисӧ босьта, гашкӧ, коркӧ гортӧ на муна да сгӧдитчас.
Голик босьтіс, кольны оз лысьт, воштӧмысь полӧ.
Бара водзӧ муніс, видзӧдӧ: ведра ӧтнас туйӧдыс, тыртӧм ведра, гольгӧ-мунӧ.
— Аттӧ дивӧ!
Тайӧ эськӧ кутшӧм лӧсьыд меным, гортӧ кӧ нуны.
Уджтӧ ог вевъяв вӧчны, а ведраыс ачыс мунӧ.
Ваыдла кӧ ыстылан, гашкӧ, ачыс ваяс.
Ме тайӧс босьта.
Ведратӧ босьтіс.
Бара водзӧ мунӧ и мунӧ, ачыс оз тӧд кытчӧ.
Зэв ыджыд керка мыччысис, важ, пӧлӧстчӧма, чусмӧма зэрсьыс.
— Код бара татӧн олӧ?
Лысьта ог пыравны?
А быть кытчӧкӧ пырны колӧ вой кежлад.
Стен дорас ляскысис дай кывзӧ.
Ведратӧ гольскылӧ пуктіс, и кодкӧ ӧшинь дорад локтіс, грымакылӧ кок шыыс.
Маша чӧв сулалӧ.
И шыасисны пытшкӧсас:
— Код сэн?
Пыр керкаас!
Нывка шыасис вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Ме!
А тэ нӧ коді?
— Ме пӧчӧ, пыр лок, эн пов.
Ӧти киас гӧлик рос, мӧд киас ведра — ывлаад оз коль — Маша пырис керкаӧ.
Пӧчыс юалӧ:
— А мыйла тайӧс меным ваян?
Найӧ ӧд абу прӧстӧйӧсь.
Ведраыс ачыс ватӧ ваялӧ, гӧликыс ачыс ёгтӧ чышкӧ.
Тайӧ тэныд вайи.
— Ме ордӧ некод на эз волыв.
Тэ кӧ локтін, пывсьӧд менӧ.
Менам и челядь эм.
Тэ пывсян ломты, кужан кӧ, челядьӧс и менӧ пывсьӧд.
— А ме шӧрт тӧбйӧс ваӧ уськӧді да сійӧс корсьны петі.
Эн-ӧ аддзыв тэ?
— Аддзылі, аддзылі.
Кужан кӧ меным уджавны — босьтан шӧрт тӧбтӧ.
Но талун сёр нин, вод да узь, а аски тэнӧ инда пывсян ломтыны.
Вердіс-юкталіс.
Асывводз Маша узьӧ на, а сылысь кок шысӧ кылӧ: гым-гым ӧтарӧ ветлас джоджӧдыс, гым-гым мӧдарӧ.
А Машаӧс шебралӧма юр вывті.
Шебрас увсьыс кыйкнитліс, мый сійӧ керӧ.
Вӧлӧмкӧ, блин пӧжалӧ Ёмаыс, скӧвӧрӧдаӧн дзижгӧ, уна нин пӧжалӧма и чуксалӧ:
— Муса ныв, чеччы, ме тэнӧ верда, сэсся талун пывсян ломты.
Мӧдыс шуӧ:
— Ломта, пӧчӧй, ломта, кужа кӧ!
Вердіс зэв бура пӧсь блинӧн, чайӧн юкталіс и шуӧ:
— Сэтӧн чер менам, пес.
Босьт истӧг.
Пывсян ломтан да, мед тшыныс оз пет, мед ме ог аддзы.
А кор ваймас да жар лоас, мед эз кольмӧд.
Да вай ключ ва!
Маша думайтӧ: ведраыд эськӧ и эм, да кысь ключ ватӧ корсян?
Но ладнӧ.
Сійӧ пессӧ эз гырыся поткӧдлы, а босьтіс да сартас моз юкаліс, вочасӧн век ӧтарӧ ломтіс, тшын эз и петлы пывсянысь.
Тшын эз петлы, а сэтшӧм жар лои, абу чад и.
Шуис рослы:
— Гӧликӧй, гӧликӧй, вай, мый верман, чышкав.
Голик босьтіс да быдӧн ниртіс-зыртіс.
Сэтшӧм лои сӧстӧм-пелькӧдӧм пывсяныс.
А ведралы шуис:
— Ведраӧй, ведраӧй, кыдз воддза кӧзяйка-кӧзяиныдлы, сідз жӧ меным тэ служит!
Ваяв пывсянас ключ ва!
Ведра ачыс куш гӧняйтӧдлӧ.
Ваяліс ключ ва уна, дозъяс тырины, ваыс шоналіс и.
Дась лои ставыс.
Локтіс керкаас и шуӧ:
— Но, бабушӧй, шогмас ли оз, а ме пывсянтӧ ломті.
Позьӧ нин пывсьыны.
А Ёма вӧлӧма кузь ныра, дӧрӧм мыга, котралӧ лёзь юра и шуӧ:
— Менам челядь эм, бура кӧ пывсьӧдан найӧс, бура тэныд и мынта!
Сэсся шердынын да чуманын лягӧпиян ваяліс сылы.
А сэн найӧ чипсӧны быдӧн, горзӧны, нявгӧны, лявгӧны, тшыгӧсь.
Колӧ пывсьӧдны со найӧс.
Маша петкӧдас да пывсьӧдас найӧс, быдӧнӧс мыссьӧдас да пӧлялас сэтшӧм бура.
Сэн турун ли мый ли вӧлі пуктӧма, сійӧс шыбитас да выльысь вольсалас.
Лягӧпиянсӧ сэтчӧ пукталас, ставыс унмовсясны, шы ни тӧв.
Вайӧдас Ёмалы.
— Бур, некод оз бӧрд.
Кужин кӧ менсьым челядьӧс мыссьӧдны, сэсся и менӧ пывсьӧд.
Ёмаӧс пывсьӧдіс, майтӧгаліс быдӧн, ключ ваӧн киськаліс да мыськис юр и кок.
Мӧдыслы нимкодь.
Ёма и шуӧ:
— Аттьӧ.
Кужин уджавны, куж и дон босьтны.
Талун вай узь, а аски мунан гортад.
Асывводз сійӧ бара пӧжаліс блин.
Чуксаліс:
— Машук, чеччы!
Тэн талун гортад мунны.
Воштіс батьыд, ёна нин корсьысьӧ.
Вердіс-юкталіс.
Кыськӧ вайӧ кык ящик, гӧрд дай сьӧд.
Пызан вылас пуктіс и шуӧ:
— Кодыс тэн колӧ?
— Бабушӧй, ме ӧд ог тӧд, кодыс.
Ӧтикыс ыджыд, мӧдыс ичӧт.
Кодыс тэныд абу жаль, сійӧс и сет.
— Тэнад бур уджысь ыджыдсӧ ог сет.
Дзолясӧ сета.
А мӧдыс и думайтӧ, мыйла нӧ шуис бура уджалӧмӧн, а ыджыд ящиксӧ оз убӧлит сетны?
Дзоляниксӧ сетіс.
Томанас и ключыс.
— Гортад локтан да тайӧс ичиньыд дырйи эн восьт.
Тэ батьыдкӧд восьт пызан вылад.
Мен регыд висьтавны, а вежон лои локныс ли, лун-мӧд ли, гашкӧ, Машӧлы.
Гортӧ воис, а бать пыр на шогсьӧ: ныв вошӧма.
Ныв локтӧ, ящик киас, ключыс клёнакылӧ.
Бать кутіс да окаліс:
— Кытчӧ нӧ тэ вошин, кысь локтін?
— Ветлі сідз да сідз гӧститны да нажӧвитчыны.
— Ящикыс нӧ тайӧ мыйла?
— Тайӧ мен пӧчӧ козьналіс, ичиньтӧ ысты керкасьыд, да ми тэкӧд восьтам.
Пызан вылӧ пуктіс ящик.
Тьӧткаӧс ыстісны, а сійӧ оз пет.
Машук и шуис:
— Ичинь, пет, тась би петас, биа сабля, и миянлысь ставнымлысь юрнымӧс кералас.
Сэсся тьӧткаыд кывзас да петас.
Ключсӧ бать бергӧдас, восьтас.
Сэтӧні быдторйыс Машалы: и шӧвк сунисыд, и шӧвк чышъяныд, и шӧвк чулкиыд, бур платтьӧыд — но быдтор.
А тьӧткаыд нылыскӧд пырӧны.
Завидь лои налы: кысь тайӧ да мый тайӧ?
Маша ставсӧ висьталіс, кыдз ветліс.
Ичиньыслӧн лы и сьӧм, ставыс пондіс тіравны, шуӧ нылыслы:
— Аски ме тэнӧ мӧдӧдла шӧрт пожъявны.
Печкӧм шӧрт бара дасьтіс и шуӧ:
— Мун да пожъяв мичаа.
— А оз кӧ усь?
— Оз кӧ усь, шыбит ваас, да эн пов, ачыд уськӧдчы ваас, кыдзикӧн эсійӧ висьталӧ.
Тьӧтка ныв лэччис ва дорӧ, пожъяліс да пожъяліс, но шӧрт тӧб оз усь.
Локтіс дай шуӧ:
— Мам, менам шӧрт тӧб некыдз оз кылав, шыбитла и быдӧн да.
— Кильчӧ вылын эм карнан.
Босьт да сійӧн йӧткав.
Сідзи и вӧчис нылыс.
Кытчӧкӧ воши шӧрт тӧб, ачыс шыбитчис ваӧ.
Ваӧ шыбитчис дай воис луд вылад.
Сэті муніс да муніс, ме ог тӧд, дыр-ӧ, и аддзис гӧлик чукӧр.
Скӧрмис быдӧн сійӧ:
— Мый чышкысянныд да пӧръясянныд?
Эз и босьт, сідзи и зӧрксьӧдіс-муніс водзӧ.
Аддзӧ — ведра гольскӧ-мунӧ туй кузя.
Сылы брунӧбтіс кокнас:
— Быглясян сэні туй вылын, мешайтчан кок улын.
Воис Ёма керка дорад.
— Код бара татӧні олӧ?
Час, кодкӧ кылӧ оз.
Стен дорад ляскысис, дыркодь кывзысис.
Кодлӧнкӧ кок шы грымакылӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Пырис, а Ёмаыд блин пӧжалӧ.
Нырыс ыджыд, юрыс лёзь, синмыс паськыд, яйыс абу, куш лыыс, кӧмтӧм, дӧрӧм мыгыс няйт.
Пырысьыд эз весиг и шыась.
А мӧдыд и скӧрмис:
— Но, локтін ме ордӧ, пырныд лысьтін, а шыасьныд он?
А ме тэнӧ удж вылӧ кӧсъя индыны, локтін кӧ.
А нылыд нурбыльтас:
— Шӧрт тӧбйӧс уськӧді.
— Тӧда.
Тӧбтӧ тэ эн уськӧд, а шыбитін.
Но ладнӧ.
Аскиӧдз узь, сэки аддзам.
Кужан кӧ уджавны, шӧртыд сюрас.
Сідзи жӧ вердіс, водтӧдіс.
Асывводз бара пӧжасьӧ.
Нылӧс вердыштіс.
Чӧскыд сёяннас эз и верд.
И шуӧ:
— Ме сэсся тэнӧ удж вылӧ ыста.
А ныв чӧв олӧ, нинӧм оз шу.
— То сэн чер, пес, ведра, сэні пывсян.
Ва ваяв, ключ ва.
Кӧн ключыс, индіс.
Ныв оз и кӧсйы сёрнитны.
Петіс, чертӧ босьтіс, клоп да клоп — пестӧ поткӧдлӧ.
А ён, бура вердӧ мамыс да.
Пес поткӧдліс да пывсян ломтіс.
Сьӧд тшын пуркӧдӧ.
А Ёма видзӧдӧ.
Сэсся кыськӧ, гашкӧ, гуранысь, ведра-мӧд няйт ва вайис.
Коркӧ и ваймис пывсяныд, чад на пӧдлаліс.
Локтіс дай шуӧ:
— Пӧрысь, пывсяныд дась, пет да пывсьы!
А мӧдыс воча:
— Менсьым тэ челядьӧс первой пывсьӧд.
Кужан кӧ найӧс пывсьӧдны, ме кужа и дон тэныд мынтыны.
Бара чуманъясын вайис лёк люв-лявсӧ.
Петкӧдіс ныв найӧс пывсянӧ зывӧктӧмӧн.
Киас некодӧс оз босьт, а кодӧс босьтлӧ, уськӧдӧ.
Кодлысь коксӧ музгыльтӧ, кодлысь кисӧ дойдӧ, кодлысь синсӧ перйӧ.
Омӧлика найӧс кӧтӧдыштіс, важ няйт вольӧс вылас пукталіс, кӧдзыд ваӧн киськаліс.
Найӧ эз и дугдывны, ӧтарӧ бӧрдӧны, няргӧны.
Вайӧдіс бӧр.
Мамыслы сетіс.
Сійӧ шуӧ:
— Кутшӧма уджалін, сэтшӧм и дон босьтан.
Но талун вод да узь, а аски ме тэнӧ гортад мӧдӧда, мамыд дорӧ бӧр.
Нывка юасьӧ:
— А шӧртыс менам кӧн?
— Аски аддзан, нуан гортад этайӧс да, — и петкӧдӧ бара кык ящик.
Ӧтикыс ыджыд, гӧрд, а мӧдыс ичӧтик, сьӧд.
Пызан вылӧ пуктіс дай юалӧ:
— Но, бур ныв, кодыс тэн колӧ, ыджыдджыкыс али ичӧтыс?
Нылыд мӧвпалӧ, ыджыдас ӧд унджык добраыс.
— Дерт жӧ, гӧрдсӧ босьта!
Ыджыд ящиксӧ и сетіс Ёмаыд.
Нывка муртса-ӧдва кыскӧ сійӧс, гортӧ мунӧ.
Локтіс гортӧ, мам босьтіс ящик, сэтшӧм любӧ налы!
А Ёмаыд шуліс: ті тайӧс мамыдкӧд пывсянад восьтӧй.
Батьныдтӧ сэки пӧ эн сибӧдӧй.
Ладнӧ, найӧ мунісны, пывсянӧ пырисны, ӧдзӧс сиптісны да ящиктӧ сэк сӧмын восьтны шуисны.
Вевтсӧ муртса лэптыштісны, а сэтысь кыдз тай нюдз ньӧр петас да кыкнансӧ пӧвсавны да вӧтлыны мӧдас!
Эня-ныла сідзи и пышйисны кытчӧкӧ зэв ылӧ, абуӧсь ӧні найӧ.
А батьыскӧд Маша колисны дай ӧні на олӧны.
{Коми йӧз @ Нёрым @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.104–107.}
НЁРЫМ
Ӧтчыд тешкодь Нёрым нима пӧль кӧм гоз кыас и мӧдӧдчас вузавны сійӧс.
Нопйӧ пуктас и мӧдас туйӧ.
Мунас, мунас и аддзӧ керка.
Керкаӧ пырас и юасяс узьны.
— Том ичмоньяс, он-ӧ лэдзӧ менӧ узьны?
— Лэдзам, — шуасны, — мыйла ог лэдзӧ.
— Ачым, — шуӧ пӧль, — инаси.
А менам на ноп эм, кытчӧ сійӧс пукта?
— Пельӧсас, — шуӧны, — миян курӧг-петук олӧны.
Сэтчӧ, поз дінас, и пукты.
— А сэн, — шуас Нёрымӧ пӧль, — сылы самӧй места и эм.
Сёясны-юасны да водасны узьны.
А Нёрым пӧльыд войнас гусьӧникӧн чеччылас да ассьыс кӧмъяссӧ косявлас.
Асывнас чеччас кӧзяйка, видзӧдлас и аддзас — Нёрым пӧльлысь кӧмсӧ косявлӧмаӧсь.
Пӧль садьмас, и кӧзяйкаыд висьталӧ:
— Нёрымӧ пӧльӧ, ыджыд беда ӧд вӧчӧмаӧсь курӧг-петукыд.
— А мый сэтшӧмыс, — шуӧ сійӧ, быттьӧ нинӧм оз тӧд, — кутшӧм беда?
— Кӧмъястӧ чашйӧмаӧсь-косявлӧмаӧсь.
А дедыд и шуалӧ:
Мӧдла жӧ, мӧдла.
Баяр водзӧ мӧдла.
Сё шайт дон беда вӧча.
Бур петукнад он мынӧ.
Кӧзяйка и шуӧ сылы:
— Эн жӧ мӧд, эн мӧд, сё шайт дон беда эн вӧч, медся бур петукнымӧс сетам.
Но, пӧльыдлы сетасны петукӧс.
Нопйӧ сійӧс пуктас и мӧдас водзӧ.
Мунас, мунас, и бара рыт пуксьӧ.
Керка воас, да узьны вӧзйысяс:
— Ичмоньясӧ, он-ӧ лэдзӧ менӧ узьны?
— Лэдзам, лэдзам, кыдз ог лэдзӧ Нёрым пӧльӧс.
— Ме эськӧ инаси, да менам ещӧ петук эм.
Кытчӧ эськӧ сійӧс йӧртны?
— А миян, — шуӧ кӧзяйка, — эмӧсь бальӧяс.
— Сэн сылы медбур места, — шуӧ дедыд.
Сідз жӧ водісны.
Войнад дедыд сувтлас да петукыдлысь юрсӧ бергӧдас.
Асывнас чеччасны, а петукыд кулӧма.
Чайтасны, мый ыжъясыд петуктӧ люкалӧмаӧсь.
Нёрымӧ пӧльӧ и бара кутас шуавны:
Мӧдла жӧ, мӧдла,
Баяр водзӧ мӧдла,
Сё шайт дон беда вӧча,
Бур ыжнаныд он мынӧ.
Кӧзяйка и шуӧ:
— Сё шайт дон беда эн вӧч, медбур ыжнымӧс сетам.
Но, дед мӧдас водзӧ.
Нопъяс ыжтӧ сюяс.
Мунас, мунас, бара рыт воас.
Ӧти керкаӧ пырас да узьны вӧзйысяс:
— Ичмоньясӧ, он-ӧ лэдзӧ менӧ узьны?
— Лэдзам, лэдзам, кыдз ог лэдзӧ Нёрым пӧльӧс.
— Ачым эськӧ инаси, да менам ыж на эм.
Кытчӧ эськӧ сійӧс йӧртны.
— А миян, — шуӧ кӧзяйка, — ӧшъяс эмӧсь, на дінӧ картаас и лэччӧд.
— Сэн сылы медбур места, — шуӧ дедыд.
Сёясны, юасны и водасны узьны.
А войнад дедыд сідз жӧ чеччылас да ыжсӧ и начкас.
Асывнас петас кӧзяйка, а ыж кулӧма.
Чайтас, мый ӧшъяс ыжсӧ люкалӧмаӧсь.
Кӧзяйка висьталіс Нёрым дедлы та йылысь, а сійӧ:
Мӧдла жӧ, мӧдла.
Нёрым пӧльыс мӧдла,
Сё шайт дон беда вӧча —
Бур ӧшнаныд он мынӧ.
А кӧзяйка кутас шуавны:
— Эн жӧ мӧд, эн мӧд, сё шайт дон беда эн жӧ вӧч, медбур ӧшнымӧс сетам.
Ӧшсӧ сетасны.
Нёрым дед шердынӧ сійӧс доддялас и мӧдас.
Сьыланкыв горӧдас:
Кӧмысь дай курӧгӧ вои,
Курӧгысь дай ыжӧдз вои,
Ыжсянь дай ӧшкӧдз вои.
Кӧч сылы паныд лоӧ.
— Нёрымӧ пӧльӧ, сэтшӧм лӧсьыда тэ сьылан.
Он-ӧ лэдз менӧ доддяд?
— Но, — шуӧ, — пуксьы.
И бара сійӧ горӧдас сьывны.
Локтас сылы паныд кӧин.
— Татшӧм лӧсьыд сьыланкыв тэ сьылан, Нёрымӧ пӧльӧ, он-ӧ лэдз менӧ доддяд?
— Пуксьы, — шуас сійӧ.
Бара сьыланкыв горӧдас, сійӧс жӧ.
Локтӧ ош.
— Татшӧм лӧсьыд сьыланкыв сьылан да он-ӧ лэдз менӧ кывзыны?
— Пуксьы, — шуас.
Сӧмын на сьыланкывсӧ горӧдас Нёрым дед, а заверткиыд сылӧн и орӧ.
Кодлыкӧ ковмас ветлыны завертки пула вӧрӧ.
Нёрым дед первой ыстас кӧчӧс.
Кӧч ветлас да ваяс ньӧр.
— Тайӧ оз шогмы, — шуас Нёрым дед да ыстас кӧинӧс.
Кӧин ветлас да ваяс коз, вужнас и быдӧн.
— Тайӧ оз жӧ шогмы, — шуас Нёрым дед да ыстас ошкӧс.
А ош ваяс ыджыд пу, вужнас и ув-вожнас и быдӧн.
— Тайӧ оз жӧ шогмы.
Вай ті караулитӧй ӧшсӧ, а ме ачым ветла.
Нёрым пӧль ачыс мунас.
Сӧмын на сійӧ саялас, а ӧштӧ зверьясыд начкасны, ошкыд да кӧиныд, да кӧчыд яйсӧ сёясны, кусӧ пу вылӧ ӧшӧдасны да сідз и сувтӧдасны, кыдз и сулалӧ вӧлі, а мед куыс вӧрис — пӧтка куталасны да йӧртасны ку пытшкас.
Нёрым локтас, завертки вежас, пуксяс шердынад да кучкас, а ӧшкыд пӧрӧ: ылӧдчысьтӧ асьсӧ ылӧдісны.
{Коми йӧз @ Ош да мужик @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.111–114.}
ОШ ДА МУЖИК
Важӧн миян вӧлі нӧвина уджалӧны, тыла вӧчӧны, либӧ — вӧрсӧ кералӧны, сэтчӧ сю кӧдзӧны.
Ӧти дядьӧ мунас нӧвина керавны.
Вӧр пӧрӧдӧ.
Локтас сэтчӧ ош дай шуӧ:
— Бог помощь, дядьӧ.
Тэ тай ӧтнад, тӧварышӧ менӧ босьт.
А дядьӧ, дерт, думайтӧ: кутшӧм отсӧг ош помысь.
Сійӧ абу морт.
— Ог босьт.
Мый тэысь пӧльзаыс?
Тэ ӧд он вермы нинӧм керны.
Тэнад певйыд абу, да чертӧ кутны он вермы.
Мӧдыс шуӧ:
— Ме кыдзкӧ верма тэныд отсасьны.
Он кӧ паяд сибӧд, ме тэныд ог сет нинӧм вӧчны.
Мужик шуӧ:
— Но, мый сэсся керан.
Пӧльза кӧ меным оз ло, мыйла ме уджала.
Сибӧда пайӧ.
Сёрнитчам сӧмын: мый воас татысь, мый быдмас, ме йылас кутчыся.
А тэн унджыксӧ сета.
Ош зэв рад лои.
Коркӧ нӧвина уджалісны, тыла ректісны, кӧдзисны.
Ош мыйкӧ тшӧтш отсасьӧ, кутшӧмкӧ путоръяс шыбитӧ боквыв да мый да.
Коркӧ налӧн и сю кутіс воны, зэв бур сю воӧ.
И вундыны ковмис.
Мужик локтіс вундыны, а ош эз лок.
Мужик и шуӧ:
— Он кӧ кӧсйы тэ меным отсавны вундыны, ме тэныд нинӧм ог сет, весиг вужсӧ.
Коркӧ локтіс ош, но кысь сылы вундыныс, ӧтнас мужик вундіс.
Пуктіс плака, босьтіс чер, кольта йывъяссӧ ставсӧ черӧн тшӧтшӧдліс, мешӧкъясӧ сюяліс.
Ошлы и шуӧ:
— Вот тэныд вужйыс коли, сійӧс нетшкы.
Дӧвӧлен?
Мӧдыс шуӧ:
— Дӧвӧлен.
Мужик муніс сю доддьӧн, а ош кольччис идзас нетшкыны.
Мужик сютӧ изӧдіс пызьӧ да чӧскыд нянь тӧвбыд сёйис, а ош мульчикаліс кос идзас да вуж, сылы нӧ мый, коньӧрлы.
Нямляліс, а пӧльзаыс абу: ньылыштныс оз вермы.
Нямлялас, нямлялас, но кынӧмсӧ косявлӧ.
Дерт, прамӧй сёйӧм сылӧн эз нин ло.
Сідзик и олісны.
Во коли.
Мужик бара коркӧ лӧсьӧдчис мунны вӧрӧ.
Бара думайтіс:
— А мен эськӧн кӧть вӧрас мунны да сёркни кӧдзны.
Вӧчны места вӧрӧ.
Мужик ветлӧдліс, ветлӧдліс вӧрӧд, бур места сюри, ньыв пуа, а сёркнисӧ ньывъя местаӧ кӧдзлывлісны.
Вына, сьӧд муа местаыс.
И вот кераліс сійӧ вӧрсӧ, а кор муыс косьмис шонді водзын, сотіс тыласӧ.
Сёркни кӧйдыс лӧсьӧдіс, муніс сёркни кӧдзны.
Бара ош сэтчӧ воис дай шуӧ:
— Ок, тэ ёна жӧ ылӧдлін колян во: тэ йывсӧ сёйин, а ме вужсӧ сёйи.
Таво ме вужнад ог сӧгласитчы.
Ме таво йывсӧ босьта.
Старик шуӧ:
— Мый нӧ, ме сӧгласитча.
Таво ме вужсӧ сёя, колян во тэ вужсӧ сёйин-а.
Сета ме тэныд йывсӧ.
Ош зэв рад лоис.
А сёркни сэтшӧм гырысь артмӧма, юр кодь быдӧн.
Коркӧ нетшкисны, зэв радӧсь.
Тшӧтшӧдісны.
Дедӧ нуис сэтысь сёркни, зэв уна сюрис.
Ошлы коли корйыс.
Дерт, сійӧ корйӧн ёна эз красуйтчы.
А дедӧ тӧвбыд пӧжӧм паренча сёйис.
Дерт, сійӧ ёна эз мучитчы, уна вӧлі да.
Вот и думайтӧ:
— Кыдз эськӧ ещӧ локтан во меным овны?
Час, ме пукта таво капуста.
Бара коркӧ муніс, вӧрыс сійӧ жӧ, гашкӧ, и воддза местасӧ лэптіс зырйӧн.
Вужъяс жугӧдіс.
Пуктіс сэтчӧ капуста.
Ёна старайтіс капустасӧ.
Быдмис сійӧ зэв бура, зэв гырыся.
Ош тшӧтш видзӧдлывны волывлӧ, шуӧ:
— Таво ме йылад ог нин кутчысь.
Кык во нин менӧ ылӧдлін.
Воддза воас вужсӧ сёйи, тэ йывсӧ сёйин-а.
Колян во ме сёйи йывсӧ.
Тэ вужсӧ сёйин.
Таво ме йылад ог кутчысь.
Колян во ёна мучитчи.
Таво бара вужъяс кутчыся.
Коркӧ капуста керны ковмис, ар нин лои, Покров.
Дедӧ локтіс вӧлӧн-доддьӧн капустала.
Кералӧ мачьяссӧ.
А ош локтіс, шуӧ стариклы:
— Миян договор сэтшӧм, таво йывсӧ тэн сёйны.
Таво ме ог кутчысь йылад.
Тэ колян во менӧ ылӧдлін.
Дедӧ, гашкӧ, и кык додь тыр мач кераліс да гортас нуис.
А ош капуста подсӧ нетшкис, аслыс гуас нуис.
Гу дорас, кӧн сійӧ олӧ, меститіс.
Бара старик ылӧдліс ошкӧс.
{Коми йӧз @ Ӧксы пиян да Ӧксинь @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.117–121.}
ӦКСЫ ПИЯН ДА ӦКСИНЬ
Олісны-вылісны коркӧ важӧн гозъя.
Быдмис налӧн Ӧксинь нима ӧтка ныв.
Гӧтырыс вӧлі мичасьыс-мича, и нылыс сы кодь жӧ.
А сэки тшыкӧдчӧны вӧлі, завидьысла вомдзавны зілисны.
Со сэсся гӧтырыс висьны кутіс да надзӧникӧн косьмис — вомдзалісны, и сійӧ шуӧ верӧсыслы:
— Тыдалӧ, меным абу нин шуӧма овны, а ме век жӧ мича вӧлі, и меысь ёна мисьтӧмсӧ эн босьт, кор мӧдан выльысь гӧтрасьны.
Верӧсыс сылы воча:
— Кысь и тэ кодь мӧдыс сюрас?
— Кодлы менам венеч ув платтьӧ лӧсялас, сійӧс и босьт.
Коркӧ куліс гӧтырыс, ныв быдмӧ да быдмӧ, а бать аслыс невестапу бӧрйӧ.
Ни ӧти оз сюр, мед эськӧ гӧтыр кодьыс вӧлі.
Ёна бӧрйысис, гашкӧ, и во-мӧд-коймӧд, а нылыс сэк кості дзикӧдз кисьмис-верстяммис, но нач мамыс кодь.
Кыдзкӧ мӧдӧдчис сійӧ кытчӧкӧ, и босьт да шу:
— Айӧй, позьӧ мем мамлысь платтьӧсӧ пасьтавлыны, талун ӧтилаӧ мӧді да?
— А кад нин, чайта, буретш тэд лоӧ, гашкӧ.
Видлы.
Ӧксинь вайис кудйысь да пасьталіс мам паськӧмсӧ — но кульӧма да ляскӧма мамыс!
Батьыд и панӧ татшӧм сёрни:
— Мамыд вот шуліс, кодлы пӧ платтьӧыс лӧсялас, сыкӧд и гӧтрась, сійӧс и корав.
Лоӧ миян тэкӧд ӧтлаасьны.
— Ог, ог, ог кӧсйы, да нӧшта батькӧд!
Быд ногыс пыксьӧ, а айыс тшӧкыда мӧдіс асланьыс мырдӧн синны, гӧтрасям пӧ, скӧралӧ нин да повзьӧдлӧ:
— Ме тэнӧ ловйӧн гуала.
— Но и гуав, — оз пов нылыс. — Батькӧд венеч улӧ мунӧм дорысь бурджык лоӧ.
Ме бурджык гуӧ пыра.
— Сідзкӧ, и гуала ме тэнӧ.
Сэсся другъясыслы шуӧ:
— Нуӧдӧй сійӧс куш эрд вылӧ, гу кодйӧй да ловъянас сюйӧй сэтчӧ.
Эн виӧй, а пуксьӧдӧй гуас!
Няньтор да ньылыштмӧн ва сетіс, и нуӧдісны сійӧс эрд вылӧ.
Гутор кодйисны сэтшӧм дзескыдӧс, мый муртса и пуксьӧдісны.
Няньсӧ пуктісны, ва сетісны, а жаль нылыс.
Мӧвпалӧны, бӧрдӧ сійӧ али оз.
Пӧвъясӧн вевттисны вылісяньыс дай шуӧны:
— Пӧдас ӧд, вайӧй ми розьтор колям.
Колисны розьтортӧ, асьныс мунісны.
А сійӧ эрд вылас, вӧлӧмкӧ, волывлӧны мачӧн да чиркйӧн-дзолльӧн ворсны ӧксы пи да баяр пи.
Со бара воасны найӧ ӧтчыд асланыс ворсанторъясӧн.
Чеччалӧны, шыблалӧны эрд весьтас енэжӧдзыс мачсӧ да чирксӧ, а рытланьыс налӧн мачыс и гӧгыльтчас да веськалас буретш сійӧ гу розяс.
Нылыд и кватитас сійӧс.
А мӧдъясыс корсьӧны — мачыд некӧн абу дай ставыс, быттьӧ сыліс.
Кытчӧ воши?
Ладнӧ, шуӧны, аски выльӧс босьтам да бара локтам.
И воисны выльысь аскинас эрд вылад ворсны.
Пӧттӧдзныс мачасисны-чиркъясисны кыдз сӧмын кӧсйисны.
А тӧрыт тешкодя вошӧмторйыс некыдзи оз вун.
Но некысь мачсӧ эз аддзыны.
Рытланьыс бара кыдзкӧ ылалісны — сійӧ жӧ местаас веськалісны, и бара мачыс розяс уси.
Кык мач нин лои ловйӧн дзебӧм ордад.
А эсійӧяс, ворсысьясыс, зэв дыр корсисны, гортас и быдӧн сёрмисны.
Бать-мамыс весиг шызисны:
— Корсьны колӧ.
Аски йӧзӧс босьтӧй.
Асьныд ворсӧй, а найӧ мед кыйӧдӧны, кытчӧ мачьясыд вошалӧны.
Мунісны аскинас молодечьяскӧд, сувтӧдалісны найӧс ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс, а шӧрас асьныс мачасьны да чиркъясьны босьтчисны.
Бара ворсісны, ворсісны, налӧн и чиркйыд сійӧ гу розяс тювмуні-исковтіс.
Мӧдісны котравны, корсьӧны, корсьӧны сэн, кытчӧ чиркйыс уси.
А ныв босьтіс сійӧс, сьылӧ да бӧрдӧ.
Ӧксы пи да баяр пи чошкӧдчисны: кӧнкӧ гӧлӧс кылӧ, а ӧд некор сійӧ тані эз вӧвлы.
Выльысь босьтчисны котравны да лукйысьны-корсьны.
Ныв бара кутіс сьывны.
Мӧдъясыс кияснас нин мусӧ малалӧны.
И казялісны розьтӧ.
А сэтысь морт гӧлӧс:
— Восьтӧй, ме тан ловъя пукала, ассьым кулӧмӧс виччыся.
Мездӧй менӧ.
Томӧсь кӧ, верманныд менӧ гӧтыр вылӧ босьтны, а пӧрысьджыкӧсь — слугаӧ босьтӧй, асланыд гӧтыръяслы отсасьысьӧн.
Мездісны Ӧксиньтӧ.
Видзӧдӧны: сэтшӧм мичаник да лӧсьыдик, том.
Нуӧдісны гортаныс.
Гӧгӧрвоана, кыкнанныс дасьӧсь сы вылӧ гӧтрасьны.
Ӧксы пи гӧтрасис, а баяр пилы шуисны мӧд невестаӧс корсьны.
Олісны найӧ вель дыр нин, а кытчӧкӧ удж вылӧ ветлӧдлӧны быд лун.
Ӧтчыд водз сідз жӧ лӧсьӧдчисны удж вылас ӧксы пи да баяр пи и шуӧны:
— Ёма кӧ локтас, тэ эн лэдз сійӧс, бура игнав ӧдзӧсъястӧ.
Видзчысь: лэдзан — помалас сійӧ тэнӧ.
Ӧксинь колис тіралана.
Став ӧдзӧссӧ ключӧн кам игналіс и лун шора лунӧ томан сайын пукалӧ ӧшинь дорын медвылыс судтаас.
Видзӧдӧ, локтӧ Ёмаыд, шушкыль кывнас назгӧ:
— Ичмонь, ичмонь, восьты кильчӧтӧ, гӧститны лэдз.
— Ог-ог, ог восьт.
Ӧксы пи да баяр пи эз тшӧктыны.
Ёма мӧдіс ӧдзӧсас игӧдчыны, кокнас чужъявны:
— Бурӧн он лэдз — лёкӧн пыра.
Восьты!
Шыдтӧ да роктӧ гудрышта, мед оз сотчы, кагатӧ ӧввӧда, поррог доррсьыд ёгтӧ идрала.
— Кага менам абу.
Шыд ни рок ми ог пуӧй.
И ёгыд порог дорын оз овлы.
Мун кытчӧ мӧдін, тані тэ он ков.
Пузис Ёмаыд и муніс.
Рыт воис.
Локтісны том йӧзыд да юасьӧны:
— Но, воліс-ӧ Ёмаыд?
Висьталіс кыдзи вӧлі.
Сералісны, гажӧдчисны куимӧн.
Сэсся узисны, и молодечьяс мӧд луннас бара лӧсьӧдчӧны да тшӧктӧны:
— Ёмаыд кӧ велалас — сыысь он мын, выльысь локтас.
Видзӧд, эн лэдз.
Кӧзяйка колльӧдіс найӧс, игнасис да виччысьӧ, ӧшиньӧдыс видзӧдлывлӧ.
И бара пӧрысь выжывыд тапикасьӧ-локтӧ, ылісянь ӧвтчӧ:
— Восьты да лэдз керкаад.
Ме тэд отсасьны локта, мужичӧйясыдлысь дӧрӧм-гачсӧ песлала.
— Ми ог пеславлӧй.
Найӧ ставсӧ пыр выльӧс да сӧстӧмӧс пасьталӧны, а няйтсӧ шыбитам.
Он ков, эн вӧзйысь.
— Бурӧн он лэдз — лёкӧн пыра.
Бара ӧдзӧсъясас игӧдчӧ, а ӧти кыдзкӧ виччысьтӧг и воссис.
Пырис Ёмаыд, ичмоньсӧ пӧрччӧдіс, кутшӧмкӧ пеж роскӧн куимысь мышкас кучкис крестӧн дай шуис:
— Восьса эрд вылӧ мун, луннас гулюӧн лэбав, а войяснас бӧр мортӧ пӧр.
Татчӧ ме ассьым нылӧс вайӧда.
Ичмонь лэбзис гулюӧн.
Паськӧмыс сэтчӧ и коли.
Ёма ветліс, ассьыс нывсӧ вайӧдіс.
Синмыс пӧлӧн видзӧдӧ, тамыш, кывйыс шушкыль.
А мамыслы помся нимкодь, нывсӧ иналіс ӧксы пи да баяр пи дінӧ и куим судта короминаӧ.
Коркӧ и кӧзяинъясыс воисны.
Кайӧны кильчӧ вылас, ӧдзӧс кольчаас босьтчӧны:
— Восьты, Аксинья, тайӧ ми, ӧксы пи да баяр пи.
А еретничаыдлӧн нылыс буретш сылысь, Ӧксиньыдлысь, паськӧмсӧ ас вылас видлалӧ, вӧччӧма.
Петнысӧ эз вевъяв да шуӧ:
— Пыр жӧ восьта, пыр жӧ восьта...
— Мый нӧ тэнад, Аксинья, сёрниыд торксьӧма?
— Пӧсь ваӧн кывйӧс соті.
Гӧгӧрвоана, кыкнанныс казявтӧг эз овны, мый налӧн ичмоньыд мӧд.
Кыдзи нӧ мый керны?
Нуръясьыштісны мудзвывсьыс, сёйыштісны-юыштісны, сійӧ шушкыль кывъятӧ йӧртісны вой кежлас ӧтнассӧ чуланас, а асьныс тӧлкуйтӧны.
Мый этакӧд вӧчны да кытысь Ӧксиньсӧ корсьны.
А кор найӧ войнас эз узьны да сӧветуйтчисны, сэки и Ӧксиньыд локтіс ӧшинь улас мортӧ пӧртчӧмӧн.
Гулюӧн воис, бӧр мортӧ пӧрис дай мӧдіс бӧрдны-лыддьӧдлыны, мый сыкӧд лои.
Кылісны сылысь гӧлӧссӧ, мыччысисны ӧшиньтіыс, а сійӧ стен дінас, ӧшинь улас, пукалӧ пасьтӧм.
Вой шӧр бӧрын час ли кык коли, кыдзи Ӧксинь бӧр гулюӧ пӧри и лэбис сійӧ жӧ куш эрд вылад.
Бара молодечьясыд колины Ёма нылыдкӧд.
И мӧдӧдчисны асланыс туйӧд удж вылас.
— Ми уджавны мунам, а тэ игнась, мед нач некод татчӧ оз пыр.
Кор ми локтам, сӧмын сэк восьт.
Кытчӧкӧ найӧ ветлісны, кӧнкӧ кык-куим арӧса чибӧӧс ньӧбӧмаӧсь да вайисны.
Сэтшӧм яр уж, синсьыс би киссьӧ, веськыда йӧктӧ, кыккокйыв помся сувтӧ.
Йӧртісны конюшняас.
А Ёма нылыд эз и казяв, кыдзи найӧ чибӧтӧ йӧртісны и асьныс дзебсисны.
Рыт пуксис.
Лун помасяндор и Ёма воис.
Локтіс да сідзжӧ назгӧ:
— Ныланӧй-ныланӧй, восьты.
Тайӧ мамыд, локта тэнӧ видлыны.
Восьты, ме кӧть шыдтӧ да рхоктӧ гудрышта, а кор мужичӧйясыд воасны, найӧс наставита-велӧда.
Мӧдыс восьтіс мамыслы, пызан лӧсьӧдіс.
А ӧксы пи да баяр пи петкӧдісны яр ужтӧ.
Босьтісны еретнича эня-нылаӧс да кыкнансӧ кӧрталісны бӧж дінас сідз, мед бӧрлань чужӧмӧн лоины.
Ӧшӧдісны сідз, эрд вылӧ петкӧдісны дай чибӧыдлы шлапкерисны.
Сійӧ повзис, бӧж дінад ӧшалӧны да, чужъясьӧ и чеччыштӧ, оз нин скачӧн мун, а кыккокйыв, и кыкнансӧ ён кокнас нӧшалӧ.
Найӧс сідзи и пусь-пасьвӧчис да резіс — кыкнанныслы пом лои.
И бара войнас Ӧксинь гулюӧн воис-лэбис, ӧшинь улас пуксис да мортӧ пӧри, пасьтӧм сӧмын.
Бара кутіс лыддьӧдлыны аслас шог олӧм йылысь да корны, мед ӧшинь пырыс сылы сьыліас пернасӧ да ныв паськӧмсӧ чӧвтасны.
Со восьтісны ӧшиньсӧ, паськӧмсӧ да перна кӧвсӧ кытшӧн-кольчаӧн вӧчисны, мед юр вывтіыс пырас, и чӧвтісны-лэдзисны.
Буретш сьыліас и веськаліс паськӧмыд и пернаыд.
Гулю бӧр мортӧ пӧри да ӧксы гӧтырӧн лои.
{Коми йӧз @ Пера-багатыр @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.127–132.}
ПЕРА-БАГАТЫР
Нэмӧвӧйся пармаын, Перымланьын, олісны-вылісны важӧн куим вок: Ӧнтип, Мизя да Пера.
Ӧнтип муніс служба вылӧ — роч ӧксы-князьлӧн дружинник лои, Мизя босьтчис видз-му вӧдитны, а медічӧтыс, Пера, том да гӧтыртӧм, шуис вӧравны.
Пысалас кокас куим сажень кузьта лямпа, босьтас ёсь шы, ньӧввуж да ньӧвъяс и мунӧ кыйсьыны.
Вӧтӧдас йӧраӧс либӧ кӧрӧс, виас шынас и вайӧ кыйдӧссӧ гортас.
Паськыд вӧлі Пералӧн кыйсян угоддьӧыс, сё верстъясӧн сійӧ октавліс чӧсъяссӧ да лэчьяссӧ, но сэтшӧм ӧдйӧ котраліс, мый лунӧн вевъялӧ кытшовтны став угоддьӧсӧ.
Шӧйтас, шӧйтас вӧвлі кузь лунтыр парматі — сук вӧрті, а войнас чегъялас ньыв пу лап, бипур пестас да би дінас и узьӧ.
Со кутшӧм сійӧ, Пера-багатыр!
Ӧтчыд грездас мужичӧй босьтчас керка кыпӧдны.
Вӧчас помеч — корас грездсаяссӧ кер лэдзны.
Ставныскӧд тшӧтш вӧрад мунас и Пера-багатыр.
Пӧрӧдасны мужичӧйяс керка вӧрсӧ, увъясны и кырссясны, сэсся мӧдасны керсӧ петкӧдны.
Пера бӧръяс медся гырысьсӧ.
А вӧлі сылӧн некытчӧ шогмытӧм вӧвшой.
Нетшкысьӧ-ружтӧ, а додьсӧ вӧрзьӧдны оз вермы.
Суседъясыс пондісны шӧпкӧдчыны.
— Но и Пера!
Ачыс багатыр, а вӧлыс муртса ловъя.
Забеднӧ лои Пералы.
Лэдзаліс вӧвсӧ, шамыртчис додь вожъясас дай петкӧдіс додьсӧ туй вылӧдзыс.
Грездсаяссӧ шемӧс босьтіс том Пералӧн вынысь.
А кӧзяйкаыс кыдз сӧмын кывліс, ыштӧ сійӧ ас вылас керъяссӧ петкӧдӧма, повзис: мыйӧн тайӧ Перасӧ пӧткӧдан?
Татшӧмыд ӧд ӧтпыр ставсӧ сёяс, мый дасьтӧма лои!
Гӧгӧрвоис Пера кӧзяйкаыслысь тӧждсӧ да шуӧ:
— Вай унджык веж нитшсӧ, пу да солав сійӧс, со меным и ужиныд дась!
Пуксялісны уджалысьясыд пызан гӧгӧрыс.
Кӧзяйка ставныслы рок сетӧ, сӧмын Пера ыджыд пӧртйысь пуӧм нитш сёйӧ.
Нятшкӧ-сёйӧ да ошкӧ.
Грездсаяс письыс ӧти, Больӧ Мишка нима, серӧктіс.
— Менам, — шуӧ, — гидын порсь и то нянь дінӧ велалӧма.
Пуӧм нитштӧ кӧ сылы ваян — нырсӧ мӧдарӧ бергӧдӧ.
А багатыр вӧлі скӧнь оз радейт, кор сійӧс серам выв лэптӧны.
Ачыс некодӧс чуньнас оз вӧрӧд, а сійӧс кӧ чуткан — ыпнитас би вылын кос идзас моз.
Аскинас петӧ кӧзяиныс йӧрас, кытчӧ тӧрыт помечалысьясыс кер бунтсӧ пуктісны, а сэні ни ӧти кер абу.
И гӧгӧрвоис, мый тайӧ Пера водзӧс босьтӧма тӧрытъя забедасьыс.
Тӧдіс кӧзяиныс, мый Больӧ Мишкалӧн вӧлі выль керка сруб тшупӧма неылын.
Муніс сэтчӧ.
Видзӧдӧ, а сруб тырыс кер.
Сулалӧны мужичӧйяс, кӧзяин да Больӧ Мишка, балябӧжнысӧ гыжъялӧны да оз тӧдны, мый тан вӧчны.
Мӧвпалісны, мӧвпалісны дай Пера ордӧ мӧдӧдчисны.
А багатыр гортас пызан сайын пукалӧ, пуӧм нитш сёйӧ да ошкӧ.
Коскӧдзныс копыртчылісны сылы грездсаяс, прӧща корисны.
Пера сідз серӧктіс, мый керка вевт вывсьыс лымйыс киссис.
Но эз мӧд ыждавны, муніс сруб дорад да кыскаліс сэтысь керъяссӧ, нуис найӧс важинас.
Со кутшӧм вӧлі Пера-багатырыд!
Ӧтчыд ыджыд лёктор лои.
Роч му вылӧ уськӧдчис степса ханлӧн ордаыс.
Эз восьса косьын — мудералӧмӧн вермывліс орда.
Степса ханыдлӧн вӧлі ыджыдсьыс-ыджыд кӧрт гӧгыль.
Гӧгыляс морт пукалӧ, ур моз бергалӧ да гӧгыльсӧ ӧддзӧдӧ.
Сійӧ гӧгыльтчӧ, йӧзсӧ лямӧдӧ, и некоді оз вермы сувтӧдны.
А вылісяньыс ордасаяс сотчысь би да ньӧв койӧны быдӧн вылӧ, коді лысьтас гӧгыль водзас сувтны.
Йӧзыс садьтӧг пышйисны вӧръясӧ.
Но со Ӧнтип дружинник локтіс роч ӧксы дінӧ да шуӧ:
— Менам эм Пера вок-багатыр, ог-ӧ чукӧстӧй ми сійӧс отсӧг вылӧ?
Рад лои ӧксыыд, горзӧ:
— Ветлы ӧдйӧджык вокыдла куима вӧлаӧн!
Жугӧдас кӧ этайӧ корт гӧгыльсӧ, ме сылы ассьым джын мусӧ сета.
Ӧксылӧн слугакӧд Ӧнтип лэбовтіс вокысла медся чож вӧвъяснас.
Быдса вежон гӧнитіс.
Медбӧрын воис жӧ да висьталіс Пералы, мый лои.
Багатырыд воча:
— Мый нӧ, колӧ бур йӧзыслы отсавны!.. Кыккокйыв мун бӧр, вокӧй, куима вӧланад, а ме подӧн тэнӧ суӧда, куим лунӧн котӧрта сэтчӧ лямпаӧн!
— А ме кӧ война вылӧ муна, кыдзи метӧг ӧксыыс тэнӧ тӧдас? — юалӧ Ӧнтип.
Пера шуӧ:
— Кӧні ме мӧда овны, йӧзыс лямпа серти тӧдмаласны, лямпаӧс керка дінас сувтӧда, сійӧ менам кузь, лэбулас пыксьӧ.
А ачымӧс ыджыд туша серти тӧдмалӧны.
Да нӧшта кепысь серти: кӧдзыдсьыс ме ог пов и кепысьӧс пыр вӧнь костӧ сюя.
Ӧнтип муніс, а Пера лун да вой на гортас оліс, сэсся лямпанас котӧрӧн мӧдӧдчис.
Буретш колана кадӧ воис багатырыд, нач нин кар дінӧдзыс вӧлі гӧгыльтчӧма корт гӧгыльыс.
Гӧгӧр би кинь сявкйӧ.
Чӧрс вылас багатыр кодь жӧ ордасаыс бергалӧ.
Гӧгыльыс грымӧдӧ эрд вомӧн, йӧзсӧ лямӧдӧ-виалӧ, би кисьтӧ...
Усялӧны виӧмаяс, пышйӧны ловъяяс...
Пера-багатыр ньӧв моз уськӧдчис паныд.
Чужӧмсӧ зверь куӧн кӧрталіс, мед оз сотчы.
Шамыртчис гӧгыль тасъясас да чеччыштіс чӧрс вылас ордасаыслы воча.
Медводз Пера шыбитіс муас вӧрӧгсӧ, сэсся гӧгыльсӧ сувтӧдіс, пӧрӧдіс да пыллис-жугӧдіс.
Ордасаяс аддзӧны, кыдзи багатырыд корт гӧгыльсӧ жугӧдіс.
Повзисны найӧ да скачӧн уськӧдчисны бӧр асланыс степьяслань...
И сэки кыптіс гаж.
Роч ӧксы вӧчис став мир вылас пир.
Куим лун сёйисны-юисны гӧстьяс, а нёльӧднас ӧксыыд шуӧ:
— Кор менсьым, удал Пера-молодеч, мый кӧсъян, зарни кӧть, тулан куяс кӧть.
Царство джынйӧс босьт!
А Пераыд вочавидзӧ:
— Мыйла мем тэнад куясыд, тулантӧ ме ачым кыя, мича нывъяслы козьнала.
А зарниыд меным нинӧмла.
Пармаад сытӧг олӧны.
Царство джынйыд оз ков ни.
Вӧрад ме ачым кан-царь, меысь весиг ош полӧ.
Чӧв усьліс ӧксы дай шуӧ:
— Видзӧд тэ кутшӧм!
Ме эг и тӧд, ыштӧ татшӧмъяс овлӧны.
Кытысь тэ рӧднад?
Воктӧ ме аддзылі, а вот коді тэнад мамыд, коді айыд, коді чойясыд?
— Айӧй менам — вӧрын бипур, мамӧй менам — кыдз пу юрлӧс да ньыв пу вольпась, а вӧлясьыс на вӧля — менам чой, и натӧг овны ог вермы, — вочавидзис Пера-багатыр.
Шензьӧдісны ӧксыӧс татшӧм кывъясыд, и козьналіс сійӧ коми багатырлы шӧвк тыв, мед тулан кыяс.
А нӧшта сетіс зыраналӧн шыпасъяса гижӧд, мый Пера да сылӧн челядьыс и пӧльӧн шуысьясыс, и налӧн челядьыс вермасны став коми пармасӧ пыр ас уланыс кутны да сійӧн вӧдитчыны.
Торйӧдчис-прӧщайтчис ӧксыкӧд Пера и — гортас.
Сэні пырысьтӧм-пыр муніс выль угоддьӧсӧ видзӧдны да шӧвк тывсӧ пуктавны.
Эз тӧд багатыр, мый быттьӧ нарошнӧ веськаліс сэтчӧ, кӧні вӧлі ачыс Яг Морт кыйсьӧ.
Сійӧ, вӧрсаыд, буретш сэні вӧлӧма!
Шапкаыс ыджыдсьыс-ыджыд коз коль кодь, турунвиж тошсӧ тӧлыс летӧ.
Зумыштіс синкымъяссӧ Яг Морт да юалӧ багатырлысь: кыдзи лысьтӧ сылӧн угоддьӧясын вӧравны.
— Тайӧ абу тэнад, а менам угоддьӧыс.
Со лыддьы ӧксылысь грамотасӧ, — вочавидзис Пера.
Яг Мортыд эз куж лыддьысьны.
— Сійӧ грамотаыд меным абу индӧд, — шуӧ. — Бурджык вай венласьны, беддьӧн кыскасьны.
Коді вермас, сылы и лоӧ угоддьӧыс: либӧ миян ворса гажтӧмъяслы, либӧ тэныд аслад коми йӧзкӧд, Пера.
Багатырыд бӧрйис бедь, кӧрталіс сійӧс ён тасмаӧн кыдз пу дінӧ.
Ӧтарсяньыс бедь дінас босьтчис Пера, мӧдарсяньыс — Яг Морт.
И кыдзи тай вӧрсаыд нетшыштас бедьсӧ, весиг кыддзыс ратшмуні!
— Мый тайӧ ратшкакылӧ? — юасьӧ.
— Тэнад сюрсаыд! — шуӧ багатыр.
Повзис Яг Морт да дугдіс вермасьны, босьтчис ылӧдчыны:
— Ладнӧ, мед пармаыс тэнад киын лоӧ.
И вай зыксьытӧг олам.
Пераыд эскис.
Но Яг Морт шуис сійӧс бырӧдны.
Багатыр пӧрӧдіс кузь пожӧм, войбыд кежлӧ ноддя пестіс, узьмӧдчисны найӧ бипур дінас.
Вӧрса юасьӧ Пералысь:
— Мыйысь тэ верман кувны, мечӧн али черӧн керыштӧмысь?
Очсыштіс Пера да вочавидзӧ, ог пӧ пов мечысь кӧть черысь, пола сӧмын кельдӧдӧм эзысь йыла шыысь.
А эзысь йыла шыыд буретш и вӧлі вӧрсаыслӧн.
Юр увтас сійӧс дзебис и мӧдіс шкоргыны.
Пера сэки гусьӧникӧн чеччис, вужнас нетшыштіс кыдз пу, вайис ноддя дінас, ас местаас пуктіс да сукманнас шебрыштіс.
А ачыс босьтіс ньӧв да ньӧввужсӧ да дзебсис коз улӧ.
Коркӧ войнас чеччис Яг Морт, ноддяас донӧдіс ассьыс эзысь йыла шысӧ да кыдз тай бытшкас сукманӧн вевттьӧм кыддзад!
Пырыс муніс кельыд шыыд.
— Но и ён вӧлӧма Пераыд! ― шуис вӧрса да гоз-мӧдысь на зургис шынас кыддзад.
— Нӧшта кутшӧм на ён! — воча шыасис Пера да лыйис вӧрсалы ёсь ньӧвнас.
Уськӧдчис Яг Морт пышйыны, а багатыр — бӧрсьыс вӧтчӧ да ньӧв бӧрся ньӧв лэдзӧ.
Вӧрсалӧн оланінӧдз колльӧдіс-вӧтліс.
Сэксянь Пера да став коми войтырыс пыр вӧралісны асланыс пармаын.
Со кутшӧм вӧлі Пера-багатырыд!
Гӧтрасис сійӧ ён, ыджыд тушаа мича анькӧд.
Оліс сё дас кык во.
Видзис грамотасӧ да шӧвк тывсӧ.
И Пера, Мизя да Ӧнтип рӧдысь петӧм йӧз ӧнӧдз на олӧны Коми муын.
Ставныс найӧ нималӧны шань сьӧлӧмӧн да зумыд-крепыд киӧн.
{Коми йӧз @ Руч да пӧль @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.138–140.}
РУЧ ДА ПӦЛЬ
Олісны пӧрысь гозъя.
Юыс насянь неылын, нач матын визувтӧ, а гашкӧ, вад вӧлі, но зэв чериа.
Шулӧмаӧсь: ва вежӧдігӧн пӧ чериыс легӧ-вӧрӧ, ветлӧдлӧ либӧ.
Тӧвнад сійӧс сэки и кыйны колӧ.
А сэтшӧм кӧдзыд вӧлі — пашляк лыйсьӧ.
Пӧль и шуӧ гӧтырыслы:
— Пӧрысьӧй, талун ме ю вылӧ лэччыла, чериавны.
— Ветлы, шуӧны тай, ӧні пӧ, ва вежӧдігас, ёна шедӧ.
Пӧль муніс чери кыйны.
Муніс кыйсьыны, и зэв уна чери шедіс.
Вӧлі сійӧ вӧла-доддя, рӧзваля.
Рӧзваль тырыс бур чери сылы сюри.
Руч локтӧ.
Паныдасьӧ руч дай шуӧ:
— Пӧль, тэ мем черитӧ он сетышт?
— Ог, ачыд кый.
Ме тан войбыд кынмӧдчи, а тэныд дась кыйдӧс ковмӧма.
Ачыд кый.
— Кыдзи нӧ ме кыя?
— Йӧрданас лэдз бӧжтӧ да виччысь, кытчӧдз чери оз кутчысь.
А мудер ручыд мӧвпалӧ: ак, тэ менӧ кӧсъян ылӧдлыны.
Ме ӧд руч на, ме асьтӧ на пӧръяла.
Ордйис сійӧ пӧльтӧ, водзӧ котӧртіс, туй шӧрас водіс, вомсӧ восьтіс, коксӧ вывлань чургӧдіс, синсӧ кунис.
Куйлӧ сідз туй вылас.
А пӧль мунӧ доддяс да сьылӧ — зэв любӧ, черитӧ вайӧ да.
Вӧлыс пондіс корскыны да корскыны.
И оз мун сэсся.
Пӧльӧ ньӧръялыштӧ сійӧс, ас ногыс пинялыштӧ:
— Мый нӧ ньӧмдін?
Друг джӧмдін да воськов он вӧч.
Видзӧдліс — водзын сьӧдвидзӧ мыйкӧ.
Вӧв водзас петіс да дзоргӧ: руч куйлӧ, кулӧма.
Но, шуӧ, кык пӧвста шуд талун мем уси: и чери эм, и руч сюри.
А черисӧ сылӧн вӧлі бура тӧбӧма вонйӧ, весиг рӧзвальсӧ тупкӧма.
Сюйыштіс пӧль ручсӧ чери дінас, вон улас, саймӧдыштіс йӧз синмысь.
Ачыс бара пуксис додь нырас, дзик вӧв бӧж дінас.
Бӧрас оз и видзӧдлы.
А ручыд лэптыштіс вон дорсӧ и пондіс черитӧ туй вылас шыблавны.
Уна нин шыблаліс, гашкӧ, этша нин и коли рӧзваляс.
Локтіс пӧль гортас коркӧ асъядорыс нин.
Вӧзйысис.
Пӧчыс восьтіс звӧзті сараяс каян ӧдзӧссӧ.
Грымӧдіс-кайис сэтчӧ додьнас, и зэв нимкодь пӧльыдлы.
— Тӧдан, мый ме талун вайи тэныд, пӧрысь?
— Мый нӧ?
— А рӧзваль тыр чери да тэныд воротник вылӧ руч ку.
Зэв нимкодь лои и пӧчыслы.
Тэрыба чӧвтіс додь вывсьыс вонсӧ.
Рӧзваляд чери ни руч — нинӧм абу.
Жугыльмис пӧль да ропкӧ, наян ручӧс чорыд кывйӧн казьтылӧ.
Но мый сэсся?
Гӧгӧрвоана, кӧмӧдӧма наяныд.
Сідз и лоис раммӧдчыны коньӧр пӧрысь гозъялы.
А мудер руч ӧктӧ черитӧ, чукӧртӧ да аслыс позъяс кытчӧкӧ нуалӧ.
Гӧгӧрвоана, мешӧкӧн сійӧ оз кыскав, а босьтас вомас мыйта вермӧ и тадзи унаысь нин нуис.
Войыс кӧдзыд, тӧлыся.
Мунӧ сэті кӧин.
Мунӧ кӧиныд и юалӧ:
— Кытысь тэныд, руч, чериыс?
— Ачым кыйи.
— Кыдзи кыйин?
Юксьышт нолтӧ.
Мем и тэд шӧри юкам.
— Ог, тэ ачыд кый.
— Кыдзи нӧ мем кыйнысӧ?
Ме ог куж!
— Ме велӧда.
Таті со лэччы ю дорас, сэні йӧрданыс восьса на.
Кӧні ме кыйи, сэтчӧ жӧ бӧрӧн матыстчы да йӧрданас бӧжтӧ лэдз.
Эн дӧзмы да дыр пукав и видлав.
Бӧжыд кӧ шедӧ на, нӧшта виччысьыштлы.
Кор оз мӧд кыпавны — кор уна нин чериыс кутчысяс, сэки и кыскы.
Кӧин сідзи и вӧчис.
Руч став черисӧ аслыс новліс сэк кості туй вывсьыд.
Но, а кӧин пукалӧ.
Йӧрдан дорын синмыс кодзлалӧ-югъялӧ.
Бӧжыс йӧрданын.
Видлас лэптыны — кокньыд на.
Бара пукыштас.
Коркӧ эз кут бӧжыс шедны, сибдіс.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ сідз и тадз чепсасис кӧиныд, чеччаліс-чеччаліс, некыдзи бӧжыс оз шед.
Водз асыв нин вӧлі, а нывбабаяс сэтысь, юсьыс, вӧлі васӧ катлӧны.
Ю дорад лэччӧны найӧ ведраа-карнанаӧсь.
Локтӧны, а йӧрданад кӧин пукалӧ.
Кӧсйисны сійӧс карнанъяснас вӧтлыны, а сійӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ шыбитчылас, нетшкысьӧ, да бӧжыс ваас кынмӧма.
Ӧтияс кольччисны сійӧс кыйӧдны, мӧдъяс сиктас мунісны да мужичӧйясӧс чукӧстісны.
Кӧиныд сэні сэтшӧма нетшкысис, мый ачыс ассьыс бӧжсӧ орӧдіс, но век жӧ чорыда сійӧс велӧдісны.
Муртса ловйӧн мыніс.
{Коми йӧз @ Савӧ да сизь @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.143–147.}
САВӦ ДА СИЗЬ
Оліс югыд ю дорын, ичӧтик керкаын сир вийӧдысь Савӧ.
Сылӧн вӧлі гӧтыр да арӧса пи Трӧшко, кодӧс сійӧ зэв ёна радейтіс.
Быд тулыс и быд гожӧм Савӧ мырсис сир вӧчан удж вылын.
Тайӧ удж помысь и вердіс асьсӧ да ассьыс семьясӧ.
Сирсӧ Савӧ вийӧдас вӧлі ыджыд бӧчкаӧ, а кор бӧчкаыс лоас тыр, сэки лэччӧдас сійӧс карӧ базар вылӧ.
Сэні вузалас сирсӧ да ньӧбалас аслыс колана тӧвар.
Эз вунӧдлы, дерт, и дона Трӧшкоӧс: быд ветлігӧн вайліс сылы кампет да преник.
— Баба, менам бӧчкаӧй бара нин тырис, — ӧти гожся лунӧ шуис Савӧ аслас гӧтырлы.
— Тырис кӧ, сійӧ и бур, — вочавидзис баба.
— Ме, баба, талун кӧсъя базар вылӧ лэччыны сир тыра бӧчканад, — водзӧ нуӧдіс Савӧ.
— Лэччы, лэччы, — ышӧдіс мужикӧс баба. — Вузав сиртӧ да ньӧб Трӧшколы дӧрӧм вылӧ лӧз рӧма сатин.
Сійӧ ӧд миян ӧтка пи.
Колӧ сійӧс ичӧтика вӧччӧдыштны.
— Ньӧба, ньӧба.
Эн тӧждысь, баба.
Савӧ доддяліс вӧв, пуктіс телега вылӧ сир тыра бӧчка да мӧдӧдчис карӧ.
Верст дас кымын мунӧм бӧрын Савӧлӧн кутіс кынӧм сюмавны.
А сёйӧм вылӧ сылӧн вӧлі босьтӧма мешӧк джын картупель.
Сэтысь позьӧ вӧлі пӧжавны зэв чӧскыд печенча.
— Тпру! — горӧдіс Савӧ.
Вӧв сувтіс.
Савӧ лэдзаліс сійӧс да шуис:
— Тэ, Карко, йирсьы, а ме песта би да печенча пӧжала.
Вӧв кутіс йирсьыны, а Савӧ видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ да неылысь аддзис кызкодь конда пу, а пу улас дзонь чукӧр кос лӧп.
Дыр думайттӧг Савӧ ӧзтіс лӧпсӧ да перйис мешӧкысь картупель печенча пӧжалӧм вылӧ.
Кор биыс ыджыдджык лои, конда пу гӧгӧр кутіс лэбавны сизь.
Лэбалӧ, гӧгралӧ да горзӧ нора гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ мыйкӧ висьталӧ Савӧлы.
Тайӧ горзӧмкӧд тшӧтш кыськӧ вылысянь кыліс вӧсньыдик чипсӧм.
Савӧ чатӧртіс юрсӧ да сюся видзӧдліс пу вылӧ.
Сэні, сыв кык сайын мусяньыс, тыдаліс ичӧтик розь.
Розяс вӧлі сизьлӧн поз, а позъяс пукалісны сизьлӧн челядьыс.
Савӧ вермис на эськӧ йӧткыштны конда пу дорысь ӧзтӧм лӧпсӧ да кольны дзоньӧн сизь позсӧ, но сійӧ та йылысь эз и мӧвпышт, а сӧмын паськыда серӧктіс да шуис:
— Бура и жаритчасны тэнад пияныд, сизюкӧй.
Горзы кӧть эн, а лоас тэныд челядьтӧгыд кольны.
Тадз шуис Савӧ.
Сійӧ эз чайт, мый сизьлы аслас челядьыс сэтшӧм жӧ донаӧсь, кутшӧм дона сылы аслыс Трӧшкоыс.
Сизьлӧн пияныс сотчисны.
А коньӧр сизь век гӧграліс сотчысь пу гӧгӧр да горзіс-бӧрдіс шога-шога.
Савӧ кутіс печенча пӧжавны.
А сизь кытчӧкӧ вошис.
Недыр мысти кыліс кутшӧмкӧ тотшкӧдчӧм шы.
Видзӧдліс Савӧ, да сизь пуксьӧма бӧчка вылас, бӧчкаас сизьдӧ.
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
— Мыйла розьӧдан бӧчкасӧ? — скӧрмис Савӧ да черӧн уськӧдчис кузь ныра лэбач вылӧ.
Сизь эз повзьы.
Век котшкӧдчӧ.
Сэк Савӧ мый вынсьыс кучкис чернас бӧчкаас.
Сизь жбыркнитіс бӧчка вывсьыс да син водзысь воши.
А черыс веськаліс асыкас да шӧри орӧдіс сійӧс.
— Виа, мӧдысь кӧ локтан! — лэптіс черсӧ Савӧ да муніс бипур дінас.
А бӧрсяньыс бара нин кылӧ котшкӧдчӧм шы: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Савӧ видзӧдліс, а сизь пукалӧ мӧд асык вылын да важ дорсьыс зільджыка сизьдӧ сійӧс.
— Ак тэ, кузь ныра мути! — горӧдіс Савӧ да зырӧдіс бӧчка дінас.
Кучкис чернас сизьлы, а сизь — жбырк лэбис.
Черыс орӧдіс мӧд асык.
Савӧ сэтшӧма скӧрмис, мый эз и казяв асык орӧмсӧ.
Век дзоргис сизь вылӧ да кыйӧдіс сійӧс.
А сизь коймӧдысь пуксис сир бӧчка вылӧ да бара сизьдыны кутіс: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Савӧ чеччыштӧмӧн керыштіс сизьлы.
Сизьлы эз веськав, а бӧчкаысь коймӧд асык орӧдіс.
— Ӧні он лысьт локны, яндысьтӧм син, — шуис Савӧ да воськовтіс бипурлань.
Сэн ӧд сылӧн печенчаяс пӧжасьӧны.
Но бӧрсяньыс бара на кыліс котшкӧдчӧм: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Савӧ пиньсӧ йирыштіс скӧрысла.
Сизь пукаліс бӧчка вылын да кокаліс нёльӧд асыксӧ.
— На жӧ тэныд! — равӧстіс Савӧ да сӧтыштіс чернас.
Сизь качӧдчис вылӧ, а черыс орӧдіс медбӧръя асыксӧ.
Бӧчкаыс паськаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да киссис разі-пели.
Сир шлявмуні муас.
— Ок, ок, ок! — кутчысис юрӧ Савӧ. — Рӧзӧритіс менӧ кузь ныра дявӧлыд!
Мый вылӧ ӧні ме ньӧба няньтӧ да совтӧ да Трӧшколы дӧрӧм вылӧ мича лӧз сатинтӧ?
Дыр пукаліс Савӧ киссьӧм сир водзас да арталіс лоӧм убыткасӧ.
Куш киӧн ӧд лоас гортӧ бергӧдчыны!
Видзӧдліс Савӧ вӧв вылас, а наян сизьыд пуксьӧма вӧв юр вылӧ да сизьдӧ сылысь плеш шӧрсӧ.
«Сир бӧчкаӧс жугӧдіс дай Каркоӧс кӧсйӧ вины, — мӧвпыштіс Савӧ. — Дыр-ӧ сійӧ ме вылын тешитчынысӧ кутас?
Ӧні лоас гусьӧнджык кыйӧдны сійӧс».
Савӧ чабыртіс черсӧ да пондіс кыссьыны вӧвланьыс.
Кыссис, кыссис, сэсся чеччыштіс мусьыс да став вынсьыс троньӧбтіс чер тышнас сизьӧс.
Сизь жбыркнитіс-лэбис, а чер тышкӧн чорыда кучкӧмысь вӧлыд усис дай кулі.
Бӧрддзис Савӧ.
Чужӧмыс и тошкыс кӧтасисны — жаль вӧлыд.
Сэсся кулис вӧвлысь кучиксӧ, нопъяліс дай подӧн мӧдӧдчис гортас.
А сизьлы этша на вӧлӧм тайӧ.
Абу на тыр водзӧс босьтӧма пиянсьыс.
Лэбис сійӧ сир вӧчысьлӧн оланінӧ.
Воис Савӧ керкаӧдз и пырис ӧшиньӧд сэтчӧ.
Савӧлӧн гӧтырыс буретш вӧлі ыжӧс шырӧ, а дзоля Трӧшко зыбкаын узьӧ.
Залавка дорын да джаджъясын сулалӧны йӧв тыра кринчаяс да быдсяма пӧлӧс дозмукыс.
Сизь лэбалыштіс-гӧгралыштіс пӧтӧлӧк увті, сэсся пуксис йӧв тыра кринча вылӧ да кутіс сизьдыны сылысь дорсӧ: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Баба повзис — сизьыд жугӧдас кринчатӧ, шыбитіс шырансӧ, йӧткыштіс ыжсӧ, судзӧдіс сёр вылысь сартас пес да уськӧдчис сизь вылӧ.
— Мый тэ керан, лёк лэбач?
Мыйла кринчасӧ розьӧдан? — горӧдіс сійӧ да кучкис сизьӧс сартас песнас.
Кринча пасьмуні.
А сизь пукалӧ нин мӧд кринча вылын да зіля уджалӧ нырнас: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Баба ещӧ ёна скӧрмис да бара лӧсыштіс сизьӧс сартас песнас.
Йӧлыс, кринча торъясыскӧд тшӧтш, резыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А сизь шашаритчис нин коймӧд кринча дорӧ да сыысь на гораджыка котшкӧдчӧ: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
— Сибалін кӧ тэ ме дінӧ-а! — чирӧстіс баба да пондіс вӧтлысьны сизь бӧрся.
Кытчӧ сизь пуксяс, сэтчӧ и вартӧ сартас песнас.
Пӧсявтӧдз косясис сизькӧд да жугӧдліс став гырничсӧ, а сизь пыр на ловъя, пыр на эльтчигтыр лэбалӧ керка пытшкас.
Кор пасьмуні медбӧръя гырнич, сизь кутчысис ёсь гыжнас ыжлы юрас да заводитіс сійӧс сизьдыны.
Баба зырӧдіс сизь вылӧ да паськыда шеныштӧмӧн колскӧбтіс сійӧс сартас песнас.
Сизь тювкнитіс бокӧ, а ыж чергӧдчис джодж шӧрас да эз нин сэсся вӧрзьыв.
— Виис ӧд балюктӧ! — шевгӧдіс кияссӧ баба. — Эз весиг сет шырны помӧдз.
Ок, сюрин кӧ эськӧ тэ меным кабырӧ, мый эськӧ ме тэкӧд вӧчи!
Видзӧдліс, а сизь пырӧма зыбкаас да кокалӧ Трӧшколысь дзоля нырсӧ.
— Мыйла кагасӧ вӧрзьӧдан! — авӧстіс баба да скӧрмӧмвывсьыс эз нин куж мӧвпыштны, а зэв чорыда зургис сизьӧс сартас пес помнас.
Сизь жбырӧбтіс зыбкасьыс да тӧвзьыштіс-петіс керкасьыс восьса ӧшиньӧд, сӧмын сійӧс и аддзылісны.
Баба топӧдіс Трӧшкоӧс аслас морӧс бердӧ, но Трӧшко эз нин вӧв ловъя.
Сартас пескӧн чорыда зургӧмысь потӧма сылӧн юрыс.
— Ойя жӧ да ойя! — кутіс горзыны баба. — Босьтіс дона кагалысь ловсӧ лёк лэбачыд!
Мый меным Савӧӧй шуас?
Кыдзи ме сы вылӧ видзӧдла?
Баба эз и кыв — Савӧ пырис керкаӧ.
Сэсся висьталіс, мый сыкӧд лои.
Дыр бӧрдісны кыкнанныс ӧтвылысь.
Сэсся Савӧ шуис:
— Вай дугды бӧрдны.
Бӧрдӧмнад кагатӧ он ловзьӧд.
Ме соті сизьлысь челядьсӧ, а сійӧ и босьтіс миянлысь водзӧссӧ.
Та бӧрын Савӧ гозъя ёна вежӧрмисны да некор нин эз вӧрзьӧдлыны пӧткалысь дзоля пиянсӧ.
{Коми йӧз @ Тури да руч @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.152–153.}
ТУРИ ДА РУЧ
Тури да руч гӧститӧдны ӧта-мӧдсӧ кӧсйӧны.
Сватӧн да сваттяӧн сӧмын и шусьӧны.
Руч ветлӧдлӧ да ошйысьӧ вӧр пасьтаыс:
— Ме туриӧс кора гӧститны!
И аслыс турилы вашкӧ помся:
— Волы, сват, волы ме ордӧ гӧститныд.
Зэв ёна виччыся тэнӧ важӧн нин.
Талун нӧк пӧжи.
Волы да пукалам ӧтилаын.
Тури эз мӧд пыксьыны:
— Вола, сваття, коран да, ог и мӧд шванитчыны.
Ме локта, дай пукалам ӧтлаын.
Локтіс тури руч ордӧ.
Руч вайис паськыд рач, зэв вӧсньыдика банйӧдӧмӧн пуктӧма нӧк, пӧжалӧма.
Зэв эськӧ и чӧскыд.
Да тури клён-клён-клён кокыштӧ, а ньылыштныс оз сюр: нырыд кузь сылӧн.
А руч паськыд кывнас кыкысь-куимысь нюлыштіс, и абу нин нӧкйыд, бырӧма.
Турилы сэтшӧм лои забеднӧ да мӧвпалӧ:
— Со, корис да татшӧма менӧ гӧститӧдіс.
Гашкӧ, ме на водзӧс слӧйма асьсӧ гӧститӧдны.
Пукыштіс тшыг дай шуӧ:
— Час, муна сэсся гортӧ.
Сваття, волы водзлань ме ордӧ.
Ме понда виччысьны.
А руч колльӧдӧ да кӧсйысьӧ:
— Вола, вола, сват.
Ачыс думайтӧ:
— Тэнӧ гӧститӧді да ӧд водзӧстӧ, дерт, вола жӧ!
Тури лӧсьӧдіс кузь да векни горша джуджыд кувшин, пуктіс сэтчӧ ма, пызан вылас сувтӧдіс.
Руч локтӧ, тури сійӧс чолӧмалӧ:
— Мудзтӧдз нин виччыси, сваття, пуксьы пызан дорас матӧджык!
Мӧдыс эз жӧ и пыксьы, матыстчис:
— Пукся, дерт, локті нин да.
— Сей, со менам ма вайӧма.
Аминь чӧскыд!
Руч кувшин дорсӧ нюлыштӧ да нюлыштӧ кывнас, а тури юрсӧ сюйлас, кыскас вом тырыс, ньылыштас да бара.
Ачыс нёняліс став матӧ.
А руч нюліс-нюліс дорсӧ, сідзи и нинӧм чӧскыд кӧрсӧ эз кывлы, сӧмын кыв йылыс юммыштліс.
Сэсся колльӧдчыны кутісны бара.
Кыкнанныс ёна зэв копрасьӧны, мӧда-мӧдыслы аттьӧ висьталӧны.
Сідзи и торъялісны сэсся.
Ӧні оз и волывлыны, лӧгасисны сэсся сы бӧрын сват да сваття.
Сват рӧдняыд тадзи гӧститӧдчӧм бӧрад кӧдзыд рӧдня лои.
{Коми йӧз @ Ур велӧдіс @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.155–156.}
УР ВЕЛӦДІС
Оліс-выліс вӧралысь, йӧз пӧвстын ноксис да нэмсӧ озырмыны зілис.
А сэтшӧм гӧля гӧтырыскӧд олісны, мый вежоннас ӧтчыд пажнайтісны, а ужын йылысь и шунысӧ нинӧм.
Паськӧмыс и то кыкӧн вылӧ ӧти — верӧсыс кӧ пасьтасяс, гӧтырыслы лоӧ паччӧр вылас пукавны, а гӧтырыс кӧ йӧз дінӧ петас — ачыс паччӧрас куткырвидзӧ.
Босьтіс ӧтчыд кыйсьысьыд ассьыс пищальшойсӧ да мӧдӧдчис вӧрӧд кытшовтны, кӧч ли ур ли пӧ, гашкӧ, веськалас.
Лунтыр шӧйтіс, коксӧ песіс, да нач весьшӧрӧ: шыр весиг эз паныдасьлы.
Сӧмын лямпа нырсӧ гортланьыс бергӧдіс — дзик сы водзӧ кыськӧ ур, муртса плеш на плеш эз тангысьны...
Лэптіс кыйсьысь пищальсӧ, октіс курӧксӧ да кутіс нин витны ичӧтик зверлы, а сійӧ виччысьтӧг шыасис морт гӧлӧсӧн:
— Эн тэрмась, бур морт!
Винытӧ кор кӧть вевъялан, а бур сӧветтӧ он пыр кывлы.
Кыйсьысьлӧн синъясыс плешкӧдзыс кайисны: пӧрысьӧ-нэмӧдз оліс, а медым кутшӧмкӧ ур босьтчис мортӧс велӧдны — эз на кывлы.
Со урыд пуксис матысса пожӧмлӧн улыс ув вылас и сёрни панӧ:
— Кор менӧ лыян, вӧч сідз.
Куӧс менсьым мичаа куль, косьты да купечлы вузав.
А сійӧ сьӧм вылас кӧзапи ньӧб.
Быдмас да кык кӧзапиӧс тэд чужтас...
Татшӧмтортӧ кыйсьысь чошкӧдӧм пельӧн мӧдіс кывзыны, вомыс весиг восьса, а пищальсӧ лымъяс зургис.
«Со кӧні лоӧ шудыд, — мӧвпалӧ, — и йӧв лоӧ, и сьӧм нажӧвита».
А ур бӧжсӧ кӧлачӧн сюркнялӧма да варовитӧ:
— Порсьпи ньӧбан, порсьӧдз быдтан.
Сійӧ пиянасяс, польӧпиянсӧ бара купечлы — и ньӧб кукань.
Куканьыд быдмас — мӧс лоӧ, ӧшпи тэд ваяс.
Ӧшписӧ быдтан да вӧв вылӧ вежан.
Татшӧм озырлунсьыд мужикыдлӧн юр садьыс мӧдіс бергӧдчыны.
Уртӧ вунӧдіс нин да быттьӧ збыльысь аддзӧ, кыдзи чож да яр вӧв вылын тшапитчӧ.
А керӧс йылас сулалӧ сылӧн кык судта керка.
Пырӧ со вӧралысь горничаас, гӧтырыс пызан вылӧ яй вайӧ, шобді нянь кӧрыш шӧрыштӧ.
Сылы, аслас кӧзяйкалы, вӧралысь вайис дона козинъяс — кумач ковта да лӧз кашемирысь сарапан...
— Ладнӧ, — шуис, — лыя нин урсӧ.
Видзӧдӧ, а урлӧн и дукыс абу, уйкнитӧма-лыйыштӧма кытчӧкӧ мужикыдлӧн мичаа вӧтасигӧн.
Лыйыштӧма дай сылысь став озырлунсӧ сьӧрсьыс нуӧма.
{Коми йӧз @ Фома да Ёма @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.158–162.}
ФОМА ДА ЁМА
Оліс-выліс Фома.
Лун-лун уджаліс, мудз эз тӧдлы.
Пӧрысь ай-мамыс нимкодясьӧмсьыс эз пӧтлыны.
Ӧтчыд сійӧ вӧрын пес кераліс.
А буретш сэки орччӧн Ёма муніс, лёк вӧчысьыс.
Фома сэтшӧма вӧлі ӧддзӧма, мый эз и казяв сійӧс, ӧвтыштіс чернас, а увйыс чеччыштіс Ёмалы веськыда синмас.
Пузис Ёма, пӧльыштіс, сьӧлыштіс и нимкыв лыддьӧдліс:
Он ӧвтышт нин чернад, Лоан помся мудз, Вӧлін зіль мортӧн кӧ, Ӧнісянь — дыш рунь.
Мун да кай паччӧрӧ, Куйлы сэні брун!
И мый ті чайтанныд?
Сідзи ӧд и лои.
Нач мӧд мортӧн лои Фома.
Дышмис да быдса лунъясӧн нюжвидзӧ паччӧрас.
Кыдзкӧ ӧтчыд пӧрысь мамыс шуӧ Фомалы:
— Паччӧрад весьшӧрӧ туплясьӧм дорысь ветлін эськӧ раскӧ да руч кыян гу кодйин.
— Ветла, — вочавидзӧ Фома. — Сӧмын аски, чеччан да, пу меным рок.
Мамыс аскинас чеччас да рок пуас.
Фома рок сёяс, вӧрӧ каяс и кодъяс руч гу.
Мӧдлун асывнас каяс гу дінӧ, а гуад руч усьӧма.
Руч и шуӧ сылы:
— Фома, лэдз менӧ, ме тэныд ыджыд бур вӧча.
Фома жалитас и лэдзас ручӧс.
Локтас сійӧ гортас да бӧр паччӧр вылас каяс.
А руч мунас сьӧд вӧр шӧрӧ да турун вылас водас.
Сэтчӧ локтас кӧин да и юалӧ:
— Ручӧ-чойӧ, мый нӧ тэ муас куйлан?
А руч сылы и шуӧ:
— Ме Фома ордын гӧститі, сэтшӧма вердіс-удіс — весиг вӧрны ог вермы.
— Майбырӧй, ручӧй, — шуӧ кӧин, — век тэ кӧнкӧ гӧститан.
Менӧ кӧть ӧтчыд нуӧдлы кытчӧкӧ.
— Нуӧдла эськӧ, да мый тэнӧ ӧтнадтӧ нуан.
Сё кымын кӧинӧс чукӧрт, сэк и нуӧда стаяӧн.
Чукӧртчасны сё кымын кӧин и локтасны руч дінӧ.
А ручыд и шуӧ:
— Ті ӧд, кӧинъяс, онӧ кужӧй пир вылад пукавныд.
Ті сэн нинӧм эн сёрнитӧй, бурджык чӧв олӧй.
Руч водзвылас мунас, кӧинъяс сы бӧрся локтӧны.
Вайӧдас найӧс царь ӧшинь улӧ да горӧдас царыслы морт гӧлӧсӧн, кодӧс кӧинъясыд оз гӧгӧрвоны.
— Царь-государь, тэныд Фома гӧснеч мӧдӧдіс.
Со ӧд сійӧ кутшӧм озыр.
Царь шензьӧ:
— Кутшӧм нӧ тайӧ Фома?
И кӧинъясӧс тшӧктас йӧртны картаӧ.
Руч бара вӧрӧ мунас.
Вайӧдас сэсся царлы сё кӧчӧс да сё сьӧдбӧжӧс.
Ставыс пӧ Фомасянь козин тайӧ.
А Фома паччӧр вылын куйлӧ, нинӧм оз тӧд.
А руч бара локтас царь дінӧ да шуӧ:
— Фомалӧн зэв уна сьӧмыс, да некыдз ог вермы артавны ни мерайтны.
Вайлы тэ миянлы ассьыд пудовнятӧ.
Сетас сылы царь пудовня.
Руч нуас пудовнятӧ, кыськӧ корсяс кык-куим кӧрт деньга да сюмӧд костас найӧс сюяс.
Сэсся и бӧр нуас царлы.
Царь юалӧ:
— Уна-ӧ нӧ лои тэнад господинлӧн зарниыс?
— Ог бурасӧ и тӧд.
Сё кымын пудовня лои кӧ-а, — вочавидзӧ руч.
А царь тшӧктӧ слугаяслы:
— Нолӧ жӧ, видлӧй, гашкӧ, эз и мерайтны некутшӧм зарни да.
Мерайтісны кӧ, коли мыйкӧ сэтчӧ.
Видласны пудовнятӧ, а сюмӧд костас збыльысь деньгаяс.
Царь и дивуйтчӧ: кутшӧм пӧ тайӧ Фомаыс озыр!
А руч бара локтас царь дінӧ да шуӧ:
— Царь-государь, Фома тэнсьыд нывтӧ коралӧ ас саяс.
Сетан он?
— Сетны лоӧ, — шуӧ царь.
— Сэтшӧм озыр сайӧ нӧ кыдз он сет!
— Ми, — шуӧ руч, — барка вылын локтам, виччысьӧй миянӧс вадорын.
Руч вӧчас пур, мунас Фома дінӧ да шуӧ:
— Чеччы ӧдйӧ, Фома.
Ме царь ордын коралі тэныд нывсӧ, лок мунам пируйтны.
Нимкодь лои Фомалы, пуксис пур вылад, кӧть и дыш вӧлі сылы.
А руч пӧрччӧдіс сійӧс дзикӧдз, сӧстӧма мыссьӧдіс, водтӧдіс да веж пу вожъясӧн вевттис.
И мӧдісны царыдлӧн дворецлань кывтны.
А царь виччысьӧ нин зятьӧс.
Берегсяньыс кильчӧ помӧдзыс лӧз ной вольсалӧмаӧсь.
Локтас жӧник берег дорӧ, царь сылы паныд петас.
А корасьысь руч чеччыштас пур вывсьыс и висьталӧ:
— Царь-государь, ой, ми ӧд муртса воим: барканым миян вӧйи.
Сэні вӧлі сизимдас слуга и ставныс вӧйисны.
Ме муртса верми зятьпутӧ пур вылӧ кватитны.
Со став паськӧмыс и кӧмыс ю пыдӧсӧ колис, выльӧс лоӧ вурӧдны.
Царь чукӧстас вурсьысьясӧс да закажитас жӧниклы выль паськӧм.
Ваясны выль паськӧм — ставыс югъялӧ.
Жӧник пасьталас, кӧмалас да видлалӧ асьсӧ.
Зэв мича, кажитчӧ.
Ӧти пельпомсӧ видзӧдлас да мӧдсӧ.
Царевна аддзас жӧниклысь майшасьӧмсӧ да юалӧ ручлысь:
— Мича чужӧма эськӧ, но сӧмын тайӧ кӧ йӧй-а?
Мый нӧ век бергалӧ?
А руч шуӧ:
— Паськӧмыс сылы оз кажитчы.
Абу сы серти вурӧмаӧсь.
Царь мичаджык на кафтан корас.
Руч пасьтӧдас жӧникӧс да пельпомас ыджыд ем сутшкас, мед оз кут бергавны.
Жӧник бергӧдчас да сутшкысяс емад и дугдас сьылісӧ бергӧдлыны.
— Со ӧд, — шуӧ руч, — паськӧмыс мича да оз и бергав.
Сэсся сійӧ жӧ луннас дыш Фома венчайтчас царь нывкӧд.
А руч бара:
— Аски ті миянӧ локтӧ гӧститнытӧ.
А ме водзджык муна.
Мӧвпалӧ, гӧстьястӧ пӧ кори, а кӧні найӧс примитам?
Мунас да мунас и веж видз вылӧ воас.
Сэні вӧв табун йирсьӧ.
Руч и юалӧ пастукъяслысь:
— Кодлысь нӧ вӧвъяссӧ видзанныд?
— Ёмалысь, — шуӧны пастукъяс.
— Таті кутас мунны свадьба, да ті шуӧ, юаласны кӧ, мый тайӧ вӧвъясыс Фомалӧн.
А онӧ кӧ сідз шуӧ, ме кӧинъясӧс вайӧда татчӧ.
Сідз жӧ висьтавны руч тшӧктіс мӧс видзысьясӧс и ыж видзысьясӧс.
Сэсся руч водзӧ котӧртіс, котӧртіс да воис скӧр Ёмалӧн керкаӧдз.
Пырис керкаас, сэні Ёма куткырвидзӧ да вурун шӧрт путшкӧ.
Ручыд кыдз тай горӧдас:
— Пышйы, Ёма!
Царь локтӧ слугаясыскӧд, тэнсьыд юртӧ керыштны кӧсйӧ, керкатӧ сотны кӧсйӧ.
Котӧрт, идзасад ӧдйӧджык дзебсьы!
Ёма повзис, идзас пиӧ пырис, а руч идзастӧ ӧзтіс, и лёк вӧчысьыд сотчис.
Сотчис Ёма, воштіс вынсӧ и сылӧн нимкывйыс.
Фома лои важся кодьыс зільӧн.
Ручыд Ёма керкаын пир лӧсьӧдіс, царӧс да сылысь слугаяссӧ гӧститӧдіс.
Муналісны гӧстьяс, а Фома гӧтырыскӧд — царь нывкӧд — пондісны Ёма керкаын овны да вывны.
{Коми йӧз @ Храп @ легенда @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.166–170.}
ХРАП
Храп Штэпан манак, кыдзи ми тӧдам нин, лӧсьӧдӧма анбур — коми алфавит.
Вӧчӧма тайӧс сійӧ Ростовса вежа Богослов Григорийлӧн манастырын ёна важӧн, квайтсёысь унджык во сайын.
Сэки пермякыд оліс паськыда.
Важ коми стрӧитлісны ӧтарын Канкар (ӧні Кунгур), дзик мӧдарын Пырас (ӧні Котлас), мукӧд изкар да ыджыд сикт.
Канкар да Пырас вӧліны нач коми каръяс.
Уна зыранин оліс и Югдінын *, кӧні чужис Штэпан.
Мамыс сылӧн коми пӧвстысь жӧ петавлӧма, айыс — роч, Югдін соборса дяк.
Пиыс быдмис сюсь вежӧраӧн.
Сэкся серти кӧ, ёна велӧдчис.
Уна ветлӧдліс.
Ыджыд айыскӧд, Дзебас нима вузасьыськӧд, томиникӧн на волывліс Эжваса Пер Муӧ, зырана ордӧ.
Сэк нин казяліс, мый налы, Роч муяссянь Из-Ураллань да Сибырлань туй вылын олысь йӧзлы, колӧ вузасьны.
А та могысь — кужны лыддьысьны да артасьны.
Содтӧд нин матысӧсь найӧ лоисны том Храплы сы вӧсна, мый тӧдіс налысь, мам сёрниа войтырлысь, кывсӧ.
Велӧдчӧм могысь и Югдінса Храп Симеон дяк пи веськаліс Ростовса манастырас.
Бура тӧдмаліс роч да греческӧй грамота, лун и вой лыддьысис озыр библиотекаас.
Сэні нин, манакалігас, чорыда мӧвпыштӧма лоны язычник-зыраналы Христос вичко лӧсьӧдысьӧн.
Таӧ босьтчылысьыс вӧвлі и войдӧр.
Но найӧ эз тӧдны пермяк сёрнисӧ, кӧсйисны велӧдны эскынысӧ йӧзыслы гӧгӧрвотӧм кывйӧн.
И налӧн нинӧм эз артмы, кодӧс бӧр вӧтлісны, кодӧс весиг виисны.
Та понда и мудер Храп Ростовас на дасьтіс анбуртӧ да босьтчис зырана кыв вылӧ вуджӧдавны вичко небӧгъяс.
Сэн жӧ сылы сетісны дякӧнлысь чин.
Кор Штэпан шуис асьсӧ дасьӧн, шыасис роч православнӧй вичкоса ыджыд йӧз дінӧ:
— Кӧсъя зыранаӧс вежа пыртӧмӧн югдӧдны-туйдны либӧ ассьым юрӧс пукта.
Епископъяс ышӧдісны сійӧс та вылӧ:
— Мун Эжваса Пер Муас, вӧч ыджыд да сьӧкыд удж.
Москваса ыджыд ӧксы Митрей, кодӧс во мысти, Куликов эрд вылын кось бӧрти, нэмсӧ кутасны шуны Донскӧйӧн, та дор жӧ сувтас.
Ӧд сёрниыс вӧлі лунысь-лун ёнмысь княжество дінас зэв ыджыд да озыр му ӧтувтӧм йылысь.
Ӧксы сетіс Храплы дружина и став коланасӧ, медым ыджыдаліс Эжваса Пер Муын, вермис кыпӧдны ен кар да зумыда кутчысьны сэні.
Локтіс Храп татчӧ, Емва юӧдз, Стефан попӧн нин, 1379 воӧ.
Бӧрынджык поздысис Емдін сиктӧ, коді сулалӧ ва туйяс падвежасянінын да кӧні вӧлі пермяналӧн медшӧр кевмысяніныс — кумирнича.
Комияслы налӧн чужан кыв вылас Стефан поп лыддис проповедьяс, нуӧдіс вичко служба, чуксаліс найӧс выль ен дор — Христос дор.
И водзӧ комиӧдіс небӧгъяс.
Ставыс тайӧ шыльыда, тӧдӧмысь, эз артмы.
Выльтортӧ пыртны да велалӧмторйысь мынтӧдчыны абу кокни.
Язычникъяслӧн — шонділы, валы, тӧвъяслы, пу-зверлы кевмысьяслӧн — вӧліны асланыс пу енъяс-идолъяс, юрбитанінъяс да вежа местаяс.
Налӧн вӧліны жрецъяс — тӧдысьяс, тунъяс и на пӧвстын медыджыдыс — Пама.
Сійӧ и медсясӧ сувтіс выль енмӧн локтысьлы паныд.
Найӧ ӧд эз кӧсйыны воштыны зырана вылын властьсӧ, эз кӧсйыны усьны йӧз син водзас да синісны ассьыныс.
Делӧыс эз ӧтчыд волы тыш-косьӧдз.
Но Стефан зэв видзчысьӧмӧн, ёна асьсӧ кутӧмӧн, мудера и сэк жӧ пыр ӧтарвыв вӧчис ассьыс.
Сійӧ пӧ быттьӧ абу скӧрмывлӧма, водзӧс абу босьтлывлӧма, а пыр велӧдӧма, туйдӧма, кевмӧмӧн корӧма да лӧньӧдӧма став йӧзсӧ.
Стефан пыр зільӧма петкӧдлыны, мыйӧн слабӧсь тунъяс да налӧн эскӧмыс, и водзӧ унджык жуглӧма да сотӧма язычникъяслысь став вежасӧ — налысь кевманінъяссӧ да пу енъяссӧ.
Та вӧсна ӧнӧдз нинӧм эз коль комилӧн сэкся олӧмсьыс, культурасьыс.
Ми ӧні ог и тӧдӧй, кутшӧм сійӧ вӧлі.
Гашкӧ, меддонаторъяссӧ кытчӧкӧ ылӧ-пыдӧ дзебисны да ӧнӧдз на некод эз аддзы.
Та пыдди Храп кыпӧдаліс енкумъяс да вичкояс и выль енлы эскӧдіс эз сӧмын Емва вожса, но и Эжва да Сыктыв юяс ковтысса йӧзӧс.
Ковмис пыр содтӧд вичко служитысь — коми грамота, вичко небӧг да Христослысь велӧдӧмсӧ тӧдысь йӧз.
Ковмис найӧс дасьтыны тані жӧ, сы могысь восьтыны школа, лӧсьӧдны сэні небӧгъяс.
Тадзи Храп лои пермяналы лёк и бур вӧчысьӧн.
А Пама зілис тунъясыскӧд быд ногыс падмӧдны сылысь уджсӧ.
Ӧтчыд сійӧ пырис воӧм попкӧд татшӧм венӧ — кыкнанныслы мунны би пыр и ва пыр.
Кодным пӧ вермам мунны, сылӧн и эскӧмным бурджык.
Кодным ог сотчӧй ни ог вӧйӧй, сійӧ и тані коляс.
Стефан вермис, Пама пышйис Из сайӧ вогулъяс ордӧ да сьӧрсьыс нуис пермяналысь меддона идолсӧ — Зарни аньӧс.
Но абу тай весьшӧрӧ медводдза коми поэт Иван Куратов, кодӧс асьсӧ дякӧнӧ ли попӧ жӧ велӧдлісны, но коді эз эскыв енлы, шулӧма, религия пӧ эскысьясыслы пемыд, а тунъяслӧн велӧдӧмыс пӧ миянлы став эскӧмсьыс на пемыд.
Ӧд мый вӧчис Памаыд?! Пышйис Из саяд да вогулъяслысь косясьны радейтысь Асыка ӧксысӧ кутіс ышӧдны Эжваса Пер Му вылӧ уськӧдчыны.
Войдӧр эз кӧсйы, медтыкӧ зыранаӧс пыртасны вежа ваӧн, а сэсся чукӧстіс «пыртны» найӧс асланыс вирын.
Стефан дор сувтысьыс лоис пыр унджык.
Ӧд сійӧ вайис Пер Муса йӧзлы ассьыныс шыпаса грамота, велӧдіс лыддьысьны и гижны, юрнысӧ югдӧдіс.
Дай Пер Мусӧ дорйис Москва нимӧн рытыввывсянь Новгородлӧн, асыввывсянь вогулъяслӧн усьласьӧмысь да рӧзӧритӧмысь, колис куш Москва ки улӧ.
Пер Му, сылӧн йӧз кутісны ёнджыка да паськыдджыка нимавны и асьныс унджык тӧдны да кужны.
Комиӧ Христос нимсӧ вайӧдысь 1383 воын муніс Москваӧ, корис тані восьтыны торъя епархия да индыны сэтчӧ юралысьсӧ — епископӧс.
Кыз уджсӧ пӧ вӧчӧма, миян енлы эскысьыс лои уна, вичкояс восьталӧма, попъясӧс велӧдӧма.
Роч православнӧй вичколӧн медвылыс властьыс — собор шуис Стефанлы, тэ пӧ ачыд сэні став уджсӧ вӧчин, тэ и лоан епископнас.
Локтан воас воссис Пер Муса епархия.
Храп бӧр локтіс владыкаӧн — Пермскӧй епископӧн нин, а Емдін лои владыка карӧн.
Бӧрын сійӧ ветлӧдліс на Москваӧ дай Новгородӧ, мед эськӧ дорйыны ассьыс мусӧ Новгородса ушкуйникъяслӧн да вогулъяслӧн усьласьӧмысь да Москва улӧ ёнджыка сюйны, тырвыйӧ пыртны ёнмысь Московскӧй государстволӧн ӧтувъя олӧмӧ.
1396 воӧ Перымса Стефан бара вӧлі Москваын, но бӧр Коми муӧ локны сэсся эз нин вермыв: сійӧ роч юркарын и куліс.
Коркӧя манак Храп, сэкся дякӧн, поп и медбӧрын Пермскӧй епископ лои дзоньнас роч православнӧй вичкоыслы вежа мортӧн.
Сійӧс дзебисны Москва Кремльса соборӧ.
Кулан лунсӧ Россияса христианскӧй вичко и ӧні тӧдӧ кыдзи сійӧс казьтылан лун.
Сы бӧрын Пер Муса мукӧд епископъяс паськӧдісны Христослы эскӧмсӧ Печораса да Камаса коми пӧвстын.
Епархия улас вочасӧн веськалісны тшӧтш и роч йӧз, медсясӧ устюгсаяс да вятичьяс.
Епископыс пыр ёнджыка кутіс овны Пырас — Котласын, коді ньӧжйӧник лои роч карӧн.
Но век жӧ матӧ кык нэм, 1571 воӧдз, владыкалӧн местаыс вӧлі сэні, кытчӧ поздысьліс Храп, — Емдінын, ӧнӧдз на паськыда шевкмунӧм коми сиктын.
Стефан бӧрын лоысь владыкаяс эз нин бура тӧдлыны коми кыв, эз видзны манастыръяс бердын и коми школаяс.
Вичкоясас сьывны вочасӧн кутісны церковно-славянскӧй кыв вылын.
Сӧмын ӧткымын манастырын коми кывйыс дыр на кутчысис, XVIII, а то и XIX нэмӧдз.
1919 воӧ на Емваса Гам сиктысь сюрӧма ӧбедня гижӧд важ коми кыв вылын.
Артмӧ, Пермскӧй Стефан лӧсьӧдліс коми анбур да медводдза коми гижӧда кыв, кодӧн сэсся коми небӧг гижысьяс вӧдитчисны некымын нэм.
Ӧти кадӧ тайӧ анбурнас вӧдитчӧмаӧсь и Москваса гижысьяс, мед мукӧд оз гӧгӧрво, кор ӧта-мӧдныслы колӧма юӧртны мыйкӧ гусятор.
Стефан олігӧн уна вичко гижӧд вӧлі комиӧдӧма да разӧдӧма Емва, Эжва, Сыктыв вожъясӧд.
Сылӧн олан туй йылысь аслас ыджыд небӧгын Храплӧн важ ёртыс Епифаний Премудрӧй гижӧ, Христос улӧ пырттӧдз грамота да небӧг тӧдтӧм пермянаӧс пӧ Стефан велӧдіс гӧгӧрвоны гижӧд и небӧг.
Кӧть и сыӧдз на, шуӧ Епифаний, збыльысь вӧлӧмаӧсь коми «баснотворецъяс».
Найӧ пӧ асланыс басниӧн висьтавлӧмаӧсь олӧм йывсьыс и тайӧ мирсӧ лӧсьӧдӧм йылысь, и Адам йылысь, и сёрни сертиыс йӧзыслӧн юксьӧм-торъялӧм йылысь, и мукӧдтор.
А Стефан век жӧ ӧдӧбтіс важ коми йӧзлысь водзӧ олӧмсӧ.
{Коми йӧз @ Цапля да тури @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.175–176.}
ЦАПЛЯ ДА ТУРИ
Цапля да тури олісны ӧти нюрын, но ӧта-мӧдсьыныс торйӧн.
Аддзысьлыны кӧ, ва вуджны колӧ.
Найӧ асьнысӧ быттьӧ ӧтар-мӧдар югыдсьыс аддзӧны: цапляыс васяньыс ӧтарын, туриыс — мӧдарын.
Воис турилы гӧтрасян кад.
И со мый сійӧ мӧвпыштіс:
— Ветла цапляӧс коравны.
Оз-ӧ пет ме сайӧ?
И кыдзкӧ, асывводз ли рытсёр, мӧдӧдчис жӧ сэсся цапля ордад.
Локтіс да нырнас котш-котш керис ӧдзӧсас.
Цапля шыасис:
— Коді сэн?
— Тайӧ ме.
Шоча овлысь ыджыд гӧсть локті.
Восьты вай...
— Кутшӧм тэ ыджыд гӧсть?!
Некор тэнӧ гӧсть туйӧ эг пуктыв и ӧні ог жӧ восьты.
— Пуктылін ли эн, а ме кӧсъя тэнӧ коравны.
Восьты.
Орччӧн ӧд олам.
Вай ӧтувтчам, гӧтрасям.
А цапля дзикӧдз ыззис, тури вылӧ горзӧ.
Бус пиняліс дай вӧтліс сійӧс.
Восьлалӧ тури аслас гортлань да туй чӧжыс шогсьӧ:
— Скӧрмӧді мыйӧнкӧ цаплятӧ, тыдалӧ, мыйкӧ эг сідз шу...
Эз ӧд весьшӧрӧ вӧтлы.
Мӧдыс, цапляыд, тшӧтш жугыль:
— Со ӧд дивӧыд, пӧрысьмыны нин куті, а верӧс сайӧ сідз и эг пет.
Корасьысь со воліс, да весиг сійӧс вӧтлі.
Кыдз нӧ сідз?
Колӧ вӧлі сыкӧд ладмӧдчыны.
Мӧдысь ӧд муртса кӧ локтас.
Гашкӧ, аслым нин сы ордӧ ветлыны да...
Шуӧма — вӧчӧма.
Мӧдӧдчис цапляыд тури ордӧ.
Ва и вӧртор вуджис, тури дінӧ воис.
— Котш, котш, котш, — таркӧдчӧ тури ордӧ.
— Коді сэн? — мӧдыс юалӧ.
— Бур юӧр вая, шань сёрниӧн локта, — шуӧ цапля.
А турисянь кылӧ та вылӧ воча:
— Кутшӧм нӧшта сэн шань сёрниӧн локтан?
Ме тэнӧ дзик некор эг и артавлы шаньтор вылӧ сяммысьӧн.
Нинӧм ӧтувъяыс миян тэкӧд оз ло.
Сідзи и вӧтліс тури цаплятӧ.
Коньӧрлы бӧр лои гортас мунны.
И ӧнӧдз на, буракӧ, ӧти шог шогалӧны кыкнанныс.
{Коми йӧз @ Чокыр да руч @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.178–182.}
ЧОКЫР ДА РУЧ
Олісны-вылісны чокыр да руч.
Дерт, вӧрын олісны.
Сёйнысӧ налы нинӧм лои, кыкнанныс мӧдісны тшыгъявны и сёрнитчӧны:
— Вай пудъясям, кодлы пудйыс усяс — сійӧс и лоӧ начкыны, ӧтиным кӧть ловйӧн колям.
Пудйыд усис чокырлы.
Руч и шуӧ:
— Ме эськӧ начки тэнӧ, да менам ӧд пуртыс абу!
— Чадӧ ордӧ котӧртлы да кор.
Тринь-тронь котӧртіс ручыд чадо ордӧ да корӧ:
Чадӧӧй дай чадӧӧй, Вай меным пурттӧ Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
А чадӧыд сылы воча:
— Сета эськӧ ме тэд пурттӧ, да менам зэв ныж, лэчтавны колӧ.
— Вай кеслам.
— Менам и зудйыд абу.
— А кысь эськӧ зудйыс сюрӧ?
— Сійӧ Енлӧн эм.
Ветлы вай да сылысь кор.
Тринь-тронь водзӧ мӧдіс кокни кокнас ручыд Ен ордӧ зудла.
Воис дай кевмӧ:
Енмӧй, Енмӧй, Вайлы меным зудтӧ Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ ме зудтӧ, да сійӧ менам ӧд зэв ыджыд, тэ нуныд он вермы.
— Кыдз нӧ сійӧс кыскыны?
— Ветлы Тӧлысь ордӧ ӧшла.
Сійӧ кыскас, а сыысь ӧтдор некод оз вермы.
Тринь-тронь тэрмасьӧ руч Тӧлысь ордӧ.
Воис и бара кевмӧ-корӧ:
Тӧлысьӧй, Тӧлысьӧй, Вай меным ӧштӧ Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
А Тӧлысьыд воча:
— Сета эськӧ ме ӧштӧ, да тэ он вермы вӧтлыны, сійӧ менам наян.
Ветлы Шонді ордӧ ӧш вӧтлысь зонла.
Бара ручыд триньӧдіс-троньӧдіс аслас кокни кокӧн Шонді ордӧ ошкӧс вотлысьла да корӧ:
Шондіӧй, шондіӧй, Вай тэ меным зонтӧ Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета ме тэныд зонтӧ, да ӧд тшыг сійӧ талун да оз мун.
— Мыйӧн нӧ сійӧс вердан?
— Сійӧ менам кӧч йӧв юӧ.
Колӧ кӧч ордӧ йӧвла ветлыны.
И бара — кӧч ордӧ йӧвла нин — кокни кокнас ручыд тринь-тронь мӧдіс.
Воис кӧч дінад дай шуалӧ:
Кӧчӧй, кӧчӧй, Вай тэ меным йӧвтӧ Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны,Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ йӧвтӧ, да ме ӧд тшыг и талун менам йӧлыд абу.
Мем колӧ пӧттӧдз сёйны, а сэсся вӧлись йӧлӧй лоас.
— Мыйӧн нӧ эськӧ тэнӧ вердыштны?
— Ветлы пипу дінӧ кырсьла.
Ме пипу кырсь сёя.
Водзӧ лыйӧ-мунӧ руч пипу дінӧ, воис дай кевмысьӧ:
Пипуӧй, пипуӧй, Вай меным кырсьтӧ Кӧчӧс вердны, Йӧвсӧ лысьтыны, Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ ме кырсьтӧ, да тэ ӧд он вермы сійӧс менсьым кульны.
Ковмас тэд мой ордӧ ветлыны пиньла.
Тэнад пиньыд оз кырссьы, менам кырсьӧй зэв чорыд.
Водзӧ котӧртӧ вӧрті руч, корсис мой оланінтӧ да кевмӧ-шуалӧ:
Мойӧй тэ, мойӧй, Вай меным пиньтӧ Пипу кырсь кырссьыны, Кӧчӧс вердны, Йӧвсӧ лысьтыны, Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ тэд лэчыд водз пиньясӧс, да найӧ ӧд менам зэв крепыда кутчысьӧны, нетшыштныд он вермы, ковмас кузнеч ордӧ клещила ветлыны.
— Ладнӧ, сы мында нин котралі, ветла и кузнеч ордӧ.
Бара тринь-тронь мӧдіс, локтіс дай шуӧ:
Кузнечӧй, кузнечӧй, Вай тэ меным клещитӧ Мойлысь пиньсӧ кыскыны, Пипу кырсь кырссьыны, Кӧчӧс вердны, Йӧвсӧ лысьтыны, Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ тэд клещиӧс, да сійӧ менам жугалӧма, колӧ эськӧ дорыштны-дзоньталыштны.
А тэ бур пот нин мудзӧмыд дай кынӧмыд сюмалӧ, вай сёйышт да водыштлы паччӧр дорӧ, нырнад талань вод, а ме кузнечаӧ ветла да тэныд клещи дзоньтала.
Ладнӧ, ручтӧ вердыштіс, мӧдыс паччӧрас кайис, мудзвывсьыд да сёйӧм бӧрад шоныдінад унзільыс босьтіс дай ойбыртіс.
Вомсӧ паськӧдіс, кывсӧ ӧшӧдіс и мӧдіс шкоргыны.
А кузнеч ветліс, клещисӧ кельыдӧдз донӧдіс, бӧр локтіс да ручлысь кывсӧ клещинас кватитіс, песовтіс дай нетшыштіс.
Руч куліс, а кузнечыдлы тайӧ и колӧ вӧлі.
Кучиксӧ кулис, яйсӧ вузаліс, кусьыс воротник вӧчис да, гашкӧ, тшӧтш вузаліс, гашкӧ ачыс новліс.
Чокыр вӧлі бӧрдӧ да тірзьӧ:
— Менӧ руч начкас, кыдз сӧмын пурт ваяс.
А ручыд сідзи эз и лок.
Чокыр и ӧні, колӧкӧ, ловъя.
{Коми йӧз @ Шань шыш @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.187–191.}
ШАНЬ ШЫШ
Крестьянинлӧн вӧлі пи.
Быдмис сійӧ, и бать-мамыс шуӧны, гӧтрасьны пӧра, пиӧ.
А пиныс налы воча, ме пӧ омӧлик керкаад ог гӧтрась.
Ме пӧ голь, и некод ме сайӧ оз мун.
Вай выль керка тшупӧй да вӧлись.
Батьыс паніс керкатӧ и кыдзкӧ ӧктысьӧмӧн-удждысьӧмӧн да йӧз помечӧн кыпӧдіс.
Бара шуӧ, вай пӧ гӧтрась, пиӧ, керкаыд ӧні выль.
А пиыс пӧкаживайтӧ выль джодж кузя да вочавидзӧ:
— Ме ог гӧтрась, батьӧ, а бурджык гусясьны велӧдча.
Крестьянин скӧрмис:
— Ак тэ, сэтшӧм-татшӧм, ме пӧрысьӧдз олі да йӧзлысь нинӧм эг вӧрзьӧдлы, а менам пи кӧсйӧ шышкалӧмӧн овны.
Татшӧм кыв кӧ шуин, и мун гортысь кытчӧ гажыд.
Саридз дорын пур вӧчис, пож сукар пуктіс, писӧ пуксьӧдіс и тойыштіс берегсьыс.
Мыйӧн йӧткыштіс, пуртӧ пыр жӧ тӧв босьтіс да нуис.
Гашкӧ, крестьяниныд куш на повзьӧдны кӧсйис, а пиыс эз повзьы.
Оз шогсьы, сукар йирӧ и кывтӧ саридзӧд.
Воис кутшӧмкӧ берег дорӧ.
Видзӧдӧ, а сэні кар, зэв озыр.
Кайис карад и вӧзйысис узьны.
Гӧль ордӧ веськаліс, но воӧм мортыдлы ӧтказ абу.
Нурйӧдыштісны да сёрниӧ воисны.
Бокӧвӧй морт пӧ тай кыськӧ усьӧмыд, юасьӧ кӧзяин, тэ пӧ кысь?
Ме пӧ йӧз муысь, а нимӧй менам — Ылыс Шыш.
Висьтав, коді тані медся озыр, кодлӧн зарниыс медуна?
А сылы воча: миян медся озырыс — царь, сійӧ миян медзарниа.
Но, ладнӧ, шуӧ, талун шойччам, аски гусясьны ветлам.
Кӧзяиныс сідз жӧ шуис, а то пӧ нэм уджалі да сідзи эг и озырмыв.
Узисны-керисны, а мыйӧн воис аски войыс, мунісны царлысь амбаръяс видлавны.
Ылыс Шыш томанъяссӧ восьтіс — зарниыс амбар тыр!
Морт ӧти мешӧкӧн босьтісны и нуисны.
Аскинас царыд чеччис, видліс зарни амбартӧ.
Видзӧдӧ, кык мешӧк вошӧма.
Сылӧн, царыдлӧн, пыді гуӧ — му тюрьмаӧ вӧлі тӧдысьӧс пуксьӧдӧма.
Лоӧ ветлыны, шуӧ, оз-ӧ инды, коді менам царствоын татшӧм яндысьтӧм вӧрӧн лоис.
Лэччис гуад да юаліс тӧдысьлысь.
— Сар-государ! — шуӧ тӧдысь.
— Тэнад муӧ воис Ылыс Шыш.
Сійӧ и гусяліс зарнитӧ.
А кыдзи сійӧс кутны, юалӧ.
Кыйны пӧ сьӧкыд, сійӧ зэв мудер да ӧтпырйӧ оз шед.
Но видлам наперво сідз, велӧдӧ тӧдысьыд.
Тэ пӧ порсьӧс зарниав да сы бӧрся уличӧд лэдз дас кык салдатӧс.
Ылыс Шыш пӧ зарни вылад горш, кыдзкӧ да явитчылас.
А салдатъясыдлы тшӧкты кутавны найӧс, коді уськӧдчылас зарни порсь вылад.
Тшӧтш и Ылыс Шыш вермас сюрны.
Царь тшӧктіс ӧшлыны порсьлы ков йылӧ зарни и лэдзис сы бӧрся дас кык салдатӧс.
А Ылыс Шыш быд вой гусялӧ зарнитӧ выль и выль мешӧк.
Казяліс и зарниа порсьтӧ уличсьыс да гӧгӧрвоис, тайӧ пӧ нальк меным.
Муніс лавкаӧ, ньӧбис генерал паськӧм, пасьталіс и нач генерал кодь лои.
Сэсся кар шӧрсьыс керка ньӧбис, сэтчӧ овмӧдчис.
А сэті буретш порсьнад мунӧны.
Генерал сулалӧ ӧшинь дорас да видзӧдӧ.
Салдатъяс сы весьтӧ воисны да честь сетісны.
— Мый нӧ ті, менам пи-вокӧй, — шуӧ, — порсь бӧрся вӧтлысяд?
Юр яндзим татшӧм службасьыд!
Да со, вочавидзӧны, кутшӧмкӧ вӧр локтӧма, ылі муысь, сійӧс кӧсъям кутны.
Локтӧй пӧ, гажтӧм служба служитысьяс, пырӧ ме ордӧ гӧститны, менам талун буретш нимлун, а порсьтӧ эсійӧ амбарас йӧртлӧй.
Аттӧ дивӧ, шензьӧны салдатъяс, кутшӧм бур генерал веськаліс.
Порсьтӧ амбарӧ йӧртісны да игналісны и ставыс пырисны генерал ордӧ.
Сійӧ лӧсьӧдӧма быдсяма винасӧ и сёянсӧ.
Салдатъяс юисны, юисны да коркӧ ставныс кок йывсьыныс гылалісны ӧта-мӧд бӧрсьыс.
Мыйӧн найӧ усялісны, Ылыс Шыш муніс да ньӧбис дас кык манак паськӧм.
Узьысь салдатъястӧ манакӧ пасьтӧдіс, зарниӧдӧм порсьтӧ босьтіс дай пышйис.
Салдатъясыд палялісны, видзӧдлісны — ставныс найӧ манак.
Ак, шуӧны, миянӧс тай наян шышкыд бӧбйӧдлӧма.
Мӧдісны царь дінӧ.
А сійӧ, батюшка, видзӧдӧ, манакъястӧ ылісянь аддзӧ.
Тӧдіс ассьыс салдатъяссӧ.
Миянӧс, шуӧны, кутшӧмкӧ генерал юктӧдіс, а палялім да, паськӧмнымӧс вежӧма.
Царь тшӧктіс ньӧръявны найӧс татшӧм службасьыд, быдӧнлы дас кыкысь кучкыны.
Но ладнӧ, лэччис бара тӧдысь дінад, кыдзи пӧ кутны Ылыс вӧрӧс.
Тӧдысь велӧдӧ, тэ пӧ каретаӧ куим вӧв доддяв да зарниав ставсӧ.
Пуксьӧд каретаас гӧтыртӧ да сылы и кучерыслы ӧружье сет, мед лыясны, коді матыстчас.
Царь сідзи и вӧчис да тройкасӧ мӧдӧдіс аслас сад гӧгӧр.
Царица кучерыскӧд кытшовтӧны садсӧ, а Ылыс Шыш казяліс, бара пӧ меным тайӧ нальк октӧны.
Пасьтасис дзор тошка корысь пӧльӧн и на водзын мунны лӧсьӧдчис.
И ӧти пу йылӧ ӧшӧдчис.
Карета локтіс сы весьтӧ, а сійӧ и киргӧ-кевмӧ:
— Ен могысь кора, мездӧй!
Ылыс Шыш менӧ татчӧ со джагӧдіс.
Царица мӧвпалӧ, корысьтӧ кӧ нин весиг грабитӧма, тайӧ абу Ылыс вӧр, а тайӧ Матыс вор, татчӧс.
Кучерыслы тшӧктіс:
— Мун, огӧ нин чеччылӧй.
Эз мездыны, мунісны водзӧ.
А Ылыс Шыш, мыйӧн саялі каретаыд, разис джаг гезсӧ да веськыдаліс садтіыс и бара на водзӧ мӧд пу йылӧ ӧшӧдчис.
Бара корӧ мездыны, Ылыс вор пӧ ӧшӧдіс.
Но пӧ и воис жӧ кыськӧ тайӧ шышкыд, быдлаӧ тырмылӧ, — шуалӧ царица да тшӧктӧ кучерлы, мун пӧ бергӧдчыв да мезды воддзасӧ, а ме тайӧс.
Чеччис да лӧсьӧдчӧ мездыны пӧрысь морттӧ, а кучер гӧнитіс мӧд ӧшӧдӧм дінас.
Мыйӧн саяліс сійӧ, Ылыс Шыш мездысис джаг гезйысь, йӧртіс царицаӧс каретаас и давай пышйӧдны сэтысь.
— Тіянлы Ылыс вӧрӧс кыйны ковмис?! — шуалӧ царицаыдлы. — Водзӧ вылӧ мед эз зэв кӧсйыссьы сійӧс кутны, вӧчам со кыдзи...
Царицатӧ пӧрччӧдіс да пасьтӧгыс эз карета — омӧлик телега бӧжӧ домаліс.
Вӧвъяс царлӧн пондісны гымӧдны-мунны, дворечад туйсӧ асьныс тӧдӧны.
А царь балконсянь ылӧдз видзӧдӧ, кутшӧмкӧ грешницаӧс пӧ вайӧдӧны меным.
Матыстчис телегаыд да, казяліс: пасьтӧм бабаыд — сылӧн гӧтыр-государыня!
— Вай ӧдйӧджык разьӧ да нуӧдӧй йӧз син водзсьыс, — тшӧктӧ слугаясыслы. — А Ылыс вӧрлы та бӧрын не овны.
Бара лэччис тӧдысь дінӧ му тюрьмаас.
Пӧгибӧ пӧ куті воны, кыдзи кутны Ылыс Шышкӧс.
Мӧдыс и шуӧ: Ылыс вӧрыд кутас сёйны порсь яйтӧ, а тэнад тюрмаад пукалӧ Ыджыд Ныр.
Мед тӧдмалас, кутшӧм керкаын сёйӧ, да пас пуктас керкаас.
Муніс царь Ыджыд Ныр дінӧ и шуӧ, сямман кӧ пӧ корсьны, дзикӧдз мезда тэнӧ.
А Ыджыд Нырлы став кӧрыс куим верст сайсянь кылӧ.
Лэдзисны сійӧс кар кузя, гӧгӧр дукалӧ-исалӧ.
Локтіс Ылыс Шыш керка весьтӧ, а сылӧн буретш царыдлысь порсьтӧ пражитӧма.
Пырас Ыджыд Нырыд, Ылыс Шыш сійӧс пызан саяс пуксьӧдӧ.
Тӧрыт на пӧ порсь начки, царлӧн.
Гӧстьыд сёяс-юас и петігмозыс кильчӧ ӧдзӧс юрйылас пасъяс мелӧн первой номер.
Ылыс вӧр мӧвпалӧ, тайӧ мортыс весьшӧрӧ эз волы, тайӧ бара мыйкӧ меным пакӧсть вӧчны кӧсйӧны!
Петас кильчӧ вылас и аддзас пастӧ.
Ӧдйӧ сэтшӧм жӧ мел босьтас да куим улич кузя быдлаӧ гижалас первой номер.
А Ыджыд Ныр висьталіс царлы, кыдзи да мый.
Ыстіс царыд салдатъясӧс, Ыджыд Ныр пӧ нуӧдас.
Мунӧны салдатъяс сы бӧрся и аддзӧны: быдлаын, быд кильчӧын первой номер.
— Ак, тэ царӧс ылӧдлан!
Царь нӧйтіс Ыджыд Ныртӧ да му тюрьмаӧ сюйис.
Но, нинӧм эз артмы.
А Ылыс вӧрыд ӧд быд вой нуӧ и нуӧ царыдлысь, дзикӧдз помаліс сійӧс.
Бара тӧдысь дінӧ шыасис царь.
Тӧдысь и велӧдӧ: бал вӧч, уна йӧзӧс кор, и мед пӧ юӧны.
Войнас игнав дворечтӧ, морт мед оз вермы петны.
Ылыс Шышкыд, дерт, локтас жӧ бал выл ад.
А нывтӧ ассьыд дас кык томан сайӧ игнав.
Вӧрыд сы дінӧ пыралас, и царевнаыд мед сылы пас пуктас.
Асывнас сэсся сюрӧ Ылыс Шышкыд.
Вӧчис балтӧ царь.
Коркӧ, коддзисны йӧзыд да, налы шуӧ:
— Коді менам ныв дорӧ вермас пыравны, сійӧ и зятьӧн лоӧ!
А нылыслы тшӧктіс, тэ дінӧ кӧ кодкӧ пыралас, сылы пас вӧч.
Царь муніс водны, а ставныс коднысла гылалісны.
Ӧтнас Ылыс Шыш питшӧгас юис, эз и гажмы весиг.
Ключьяс сылӧн лӧсялісны, дас кыкнан томансӧ восьтіс.
Пырис, сэні мичасьыс-мича ныв пукалӧ.
Ачыс Ылыс Вӧр мича жӧ молодеч.
Найӧ и радейтчисны югдандорӧдзыс.
Мем петны колӧ, шуӧ вӧрыд.
Пондіс петны да, син улас уси картузсьыс гӧрд карандаша пас: мӧд номер.
Петіс да гӧрд карандашнад став гӧстьыслы сідз жӧ пукталіс номер.
Ачыс бокӧ водіс.
Кор царь садьмис, нылыс висьталіс, воліс пӧ ӧти молодеч, ме картузас пасйи.
Ӧні жӧ корсям, шуӧ батьыс.
Петіс да видзӧдӧ, порог дорас генерал узьӧ, а картузас мӧд номер гижӧма.
Пыр жӧ кутісны сійӧс.
Мӧдӧс видзӧдлісны, и бара мӧд номер.
Коймӧдӧс — и сылӧн мӧд номер.
Ставыс мӧй пӧ пыралісны ныв дінӧ, мӧвпалӧ царь.
Нинӧм эз сяммы керны царь да аскинас бара лэччис тӧдысь дінӧ.
Мый жӧ водзӧ вӧчны, юасьӧ.
Вай пӧ нӧшта тадз видлы, велӧдӧ сар-государӧс.
Бал вылӧ йӧзсӧ выльысь чукӧст, а ныв ордад пыранінас гу вӧч, мед пӧ сэтчӧ вӧрыд усьӧ и петнысӧ оз вермы.
Царь сідзи и вӧчис.
Гуыд гуся артмис, он казяв.
Мыйӧн гӧстьяс коддзыштісны, царыд бара шуӧ, коді пӧ вермас пыравны менам ныв дінӧ, сійӧ зятьӧн лоӧ.
Ылыс Шыш гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ сылы бара нальк талун.
Но мӧдӧдчи пӧ да пырала нин.
Мыйӧн пырис медводдза томан саяс, сэтчӧ и уси.
Петны оз вермы гусьыд.
Юрсӧ жуглытӧдз думайтіс да гораа пондіс горзыны:
— Сотчам!
Пӧжар!!!
Код йӧзыд уськӧдчисны сылӧн горзӧм вылӧ восьса ӧдзӧсад и гуас гылалісны.
Ылыс Вӧр, садь да, йӧз вывтіыс кайис и петіс гусьыс.
Царь чеччис, видзӧдӧ — гу тыр йӧз.
Ставныс быттьӧ зятьяс, кутны некодӧс.
Мый татчӧ керан...
Йӧзӧдны ковмис сэсся ассьыс кыв: кодлӧн нимыс Ылыс Шыш — сійӧ шань шыш и менам медся вежӧра гӧсть.
Пет, эн дзебсясь, нылӧс сета тэ сайӧ и царӧ пуксьӧда.
Указ лэдзис, Ылыс Вӧр явитчис.
Сюсь да мича молодеч вӧлӧма!
Тӧдӧмысь, сэн сэсся пир лои, сёйны да юны пондісны.
Гӧтрасис крестьянин пиыд.
Сэні ме тшӧтш вӧлі, вердісны капустаӧн, и кынӧм коли пустаӧн.
{Коми йӧз @ Зарни щӧть @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.197–202.}
ЗАРНИ ЩӦТЬ
Олӧ-вылӧ вӧлі крестьянин.
Крестьянинлӧн вӧлі куим пи.
Ӧтиыс Гриша, мӧдыс Миша, коймӧдыс Иван.
Мӧмӧт.
Олісны-вылісны дыркодь нин.
Гриша да Миша гӧтрасисны, а Иван оз гӧтрась.
Коркӧ-некоркӧ налӧн батьныс висьмис.
Дыркодь висис да коркӧ-некоркӧ и кувны пондіс.
Кувтӧдзыс корис ас дінас пиянсӧ.
— Кула да, — шуӧ, — медводдза войсӧ гу дорын видзны Гришалы, мӧдсӧ — Мишалы, а коймӧд войсӧ — Иванлы.
Кувсис бать.
Дзебисны.
Гришалы колӧ мунны батьыс гу вылӧ.
А сійӧ оз мун, ыстӧ бӧб Иванӧс.
— Сета, — шуӧ, — вит шайт деньга.
Мун ветлы.
Воис Иваныд бать гу вылӧ.
Вой шӧр войнас бать шыӧдчис гусяньыс:
— Коді тані?
— Ме, — шуас бӧб Иван, — ме.
— Вот тэд таысь зарни кӧрлысь зарни си.
Иван воис гортӧ да висьталіс вокъяслы: батьным пӧ тай зэв чуднӧй вӧлӧма.
Мӧд вой воис, колӧ Мишалы мӧдны.
Миша эз жӧ мун, ыстіс Иванӧс, сетіс дас шайт.
Муніс Иван гу вылӧ, дас кык часын бара батьыс гусянь шыасис.
— Вот тэд таысь зарни порсьлысь зарни щӧть.
Воис Иван гортӧ и висьталӧ вокъяслы: ещӧ на пӧ батьыд страшнӧй петкӧдчыліс.
Коймӧд войнас аслас ӧчередь мунны.
Муніс Иван, пуксис гу дорӧ.
Вой шӧрын бара шыасис батьыс:
— Вот, — шуӧ, — тэд Сивко-Бурко.
Кор ковмас, рочӧн чукӧст: «Сивко-Бурко, стань передо мной, как лист перед травой».
Иван чукӧстас вӧвсӧ, веськыд пельӧдыс пырас, шуйга пельӧдыс петас — сэтшӧм лоӧ мича, мӧд морт сэтшӧмыс абу, а сэсся шуйга пельӧдыс пырас, веськыд пельӧдыс петас, — важкодьыс жӧ лоӧ.
Коркӧ-некоркӧ — мойдыд ӧд висьтавсьӧ ӧдйӧ, а лун-вой кольӧ ньӧжйӧ — кутіс кывсьыны, Елена Прекрасная пӧ кӧсйӧ мунны верӧс сайӧ.
Коді пӧ вермас чеччыштны керка дас кыкӧд судтаӧдз, сылы Елена Прекрасная и лоас гӧтырӧн.
Кык вок кутісны лӧсьӧдчыны, картасьыс вӧвъяс босьтісны и мунісны.
Иван-дурак дыр эз думайт, корис моньясыслысь чуман — ме пӧ тшак вотны ветла.
Муніс гортсьыс неылӧ, горӧдіс:
— Сивко-Бурко, стань передо мной, как лист перед травой.
Сивко-Бурко локтіс, вӧлӧс Иван кутіс, веськыд пельӧдыс пырис, шуйга пельтіыс петіс — сэтшӧм шань молодечыс некӧн абу.
Вов вылӧ пуксис, кучкис-вартіс, коркӧ вокъяссӧ и суис.
И кыкнанныслы ӧтчыдысьӧн пель боканыс кучкис, водзӧ гӧнитіс да сувтлытӧг нёльӧд судтаӧдз чеччыштіс.
Сэн горзӧны:
— Кутӧй, кутӧй, кутӧй!
А кысь сійӧс кутан.
Бӧр воис горт дорас, вӧвлы шуйга пеляс пырис, веськыдсьыс петіс, важкодьыс лоис.
Тшак чуман босьтіс и гортас воис.
Гортас пырис — и паччӧрӧ.
Воисны и вокъяс коркӧ да висьталӧны: вот сідз и сідз, вӧла ордйис миянӧс и пель боканым кучкис.
Эг-ӧ пӧ ме вӧв, шуӧ Иван.
Зырым бедь пӧ тэ, чӧв ов, кысь тэд сэтшӧм вӧлыс да татшӧм паськӧмыс?
Узисны да асывнас вокъяс бара медбур вӧвъяссӧ картасьыс босьтісны.
Мӧмӧт Иван куйлыштіс паччӧр вылас, сэсся лэччис да бара корис моньясыслысь чуман: ме пӧ ветла тшак вотны.
Муніс, тшак вотыштіс и бара чукӧстіс:
— Сивко-Бурко, стань передо мной, как лист перед травой.
Сивко-Бурко воис, Иван сылы веськыд пеляс пырис, шуйгасьыс петіс и сэтшӧм жӧ бӧр лои шань молодеч.
Пуксис вӧв вылӧ, навыскок мӧдіс, вокъяссӧ суис, кыкысьӧн плешканыс кучкис.
Водзӧ скачитіс да кӧкъямысӧд судтаӧдз чеччыштіс.
Бара горзыны кутісны:
— Кутӧй, кутӧй!
Да кысь кутан — бӧр гӧнитіс.
Воис сэтчӧ, кытчӧ тшак чумантӧ кольліс, босьтіс сійӧс и гортӧ воис.
Коркӧ и вокъяс воисны гортӧ, висьтасьӧны: бара пӧ вӧліс вӧла, миянлы бара кучкис.
А эг-ӧ пӧ ме вӧв?
— А мун, — шуасны, — тэ, зырым бедь, кысь тэд татшӧм вӧвъясыс?
Коймӧд лунӧ вокъяс бара чеччисны, вӧвъясӧс босьтісны картаысь и бара мӧдісны.
А Иван чеччис паччӧрысь да моньясыслысь бара чуман корис — тшак вотны.
Мыйӧн ӧктыштіс, бара Сивко-Буркоӧс корис.
Сивко-Бурко локтіс.
Иваныд веськыд пельӧдыс пырис, шуйга пельӧдыс петіс и бара лои добрӧй молодеч.
Бара вокъястӧ суис да коймӧдысьӧн кучкис.
Царевна керка дінӧ воис да дас кык судтаӧдз чеччыштіс.
Елена Прекрасная окаліс сійӧс и зарни чунькытш сетіс бӧб Иванлы.
Бара гӧнитіс сэсь.
«Кутӧй, кутӧй!» — горзӧны, да кысь кутан.
Воис гортӧ, кайис паччӧрӧ, чунькытша чуньсӧ гартіс рузумӧн.
Чунькытшыс югыд, дзирдалӧ — да мед оз тыдав.
Елена Прекраснаялӧн батьыс сетіс приказ: мед став мужичӧйыс локтасны царскӧй дворӧ.
Став мужичӧй мунісны свадьба вылӧ, а Иван-мӧмӧт паччӧрӧ коли.
А жӧникпуыс оз сюр: ветліс, ветліс Елена Прекрасная, а некод зарни чунькытш оз пукты сылы стӧканас.
Кутасны юасьны: эз-ӧ пӧ кодкӧ мужичӧй коль гортас.
А вокъясыс мӧмӧт Иванлӧн шуӧны: миян пӧ коли паччӧрын Иван-дурачок.
Пыр жӧ вӧвъяс доддяласны и гӧнитасны Иван-дуракла.
Воисны да пырисны керкаӧ, Иван-дуракӧс кыскисны паччӧрсьыс, пуксьӧдісны телегаӧ и бӧр гӧнитісны.
Пир вылӧ пыртісны мӧмӧтӧс, вина стӧкан сетісны, и Иван-дурак зарни чунькытшсӧ стӧканас пуктіс.
Елена Прекрасная повзискодь, а сэсся шуӧ — вот пӧ менам кутшӧм судьбаӧй.
Иванӧс пыр жӧ мыссьӧдісны, пуксьӧдісны пызан сайӧ и кутісны пируйтны.
А Елена Прекраснаяыдлӧн вӧлі кык чой, кыкнанныс верӧс сайынӧсь.
Чойясыс и кутісны серавны Елена вылын: татшӧм йӧй сайӧ пӧ мунӧ, медсяма чой вӧлі да.
Коркӧ-некоркӧ царь шуас зятьяслы: коді пӧ ваяс зарни сюра кӧрӧс, сылы царство джынйӧс сета.
Кык зять и мӧдісны, медбур вӧвъяссӧ босьтісны да.
Иван-дурак тшӧктіс гӧтырыслы корны вӧв — кӧсйӧ жӧ мунны.
Царыд эськӧ эз кӧсйы сетны, да сетіс жӧ омӧлик, ва кыскалан вӧвсӧ.
Бӧб Иван пуксис сы вылӧ и мӧдіс.
Неылӧ муніс да вӧвсӧ бӧжӧдыс сідз нетшыштіс, мый вӧлыс и куліс.
Катша-ракалы, шуӧ.
Сивко-Буркоӧс корис, Сивко-Бурко воис, веськыд пеляс пырис, шуйга пельӧдыс петіс, бара мича молодеч лои.
Свӧякъяс сылӧн ветлісны, ветлісны, а зарни сюра кӧрӧс эз и аддзыны.
А Иван сійӧс Сивко-Бурконад регыд и кутіс.
Локтӧ нин гортас; кушинӧ воис да ыджыд вон зэвтіс, а вӧвсӧ и кӧрсӧ неылӧ домаліс.
Свӧякъясыд сэтчӧ воасны.
Аддзасны молодечтӧ, а оз тӧдны, мый сійӧ Иван-дурак.
Кутасны корны сылысь: вай, шуасны, вузав миянлы зарни сюра кӧртӧ, ми сыысь деньга мыйтӧм колӧ сетам.
А Иваныд шуӧ, деньгаыд пӧ менам аслам уна эм.
— А мый вылӧ эськӧ вузалан? — юалӧны.
— Вайӧ, — шуӧ, — чаль чуньястӧ коксьыд кыкнанныд вундӧ, сэк ме тіянлы зарни сюра кӧртӧ сета.
Свӧякъясыд дыр оз думайтны — чаль чуньястӧ и вундасны да сетасны Иванлы.
И гортас бӧр мӧдасны.
Воасны гортаныс и висьтасьӧны, кутім пӧ кӧртӧ.
А Иван воас кар помӧ, Сивко-Буркоӧс лэдзас и сэтшӧм жӧ мӧмӧт лоӧ, кутшӧм вӧлі.
Коркӧ-некоркӧ царь бара сетіс приказ: код пӧ кутас зарни щӧтя порсьӧс, сылы государствоӧс ставнас сета, а асьсӧ царӧн пукта.
Бара зятьяс мӧдісны, медбур вӧвъяссӧ босьтісны да.
А бӧб Иван босьтіс кляча вӧв, пуксис бӧрӧн и бара мӧдіс карті.
Кар помӧ воис, кӧбылашойтӧ шыбитіс, рака-катшалы колис.
Ачыс Сивко-Буркоӧс корис.
Сивко-Бурко воис.
Иваныд веськыд пеляс пырис, шуйга пельӧдыс петіс и сэтшӧм мича молодеч лои!
И бара гӧнитіс.
Свӧякъяс ветлісны, ветлісны, бара некысь нем эз аддзыны.
А Иван-дурак регыдӧн и кутіс зарни щӧтя порсьтӧ.
Бара сідз жӧ воисны сылӧн шойччан ыджыд вон дінӧ свӧякъяс и кутісны корны вузавны зарни щӧтя порсьтӧ.
Ми, шуӧны, деньгатӧ мыйта колӧ сетам.
Мем, вочавидзӧ Иван, деньгаыд оз ков.
А мый вылӧ нӧ пӧ эськӧ сетан?
А вай пӧ вундӧй певъястӧ, сэк пӧ и сета.
Зятьяс дыр эз думайтны — певнысӧ керыштісны дай сетісны Иванлы.
А сійӧ найӧс тупляліс бумагаӧ дай зептас сюйис, а порсьӧс сетіс.
Локтісны зятьяс гортас, ошйысьӧны: ми зарни щӧтя порсьӧс вайим.
А Иваныд сійӧ кар помӧ воис, вӧвлы шуйга пеляс пырис, веськыдӧдыс петіс и важкодь мӧмӧт лои.
Царлы кык зятьыс бурӧсь, кодсӧ и пуктыны ас пыддиыс — оз тӧд.
Аскинас чукӧртіс карсьыс став йӧзсӧ, мед пӧ найӧ асьныс бӧръясны.
Воис пир вылӧ став карыс.
Мӧмӧт Иван петіс ывла вылӧ да чукӧстіс ассьыс вӧвсӧ, Сивко-Буркосӧ.
Веськыд пеляс пырис, шуйга пельӧдыс петіс и ён багатыр лои.
Пырис пир вылад да царлысь юалӧ: мыйла тэнад зятьясыд чуня кепысяӧсь?
Мед пӧ пӧрччасны.
Зятьясыд эськӧ оз кӧсйыны, да царыд тшӧктас.
Пӧрччасны кепысьтӧ, а налӧн киныс певтӧм!
Колӧ пӧ, царь-бать, налысь и кокъяссӧ видзӧдлыны, мед сапӧгъяссӧ пӧрччыласны.
Оз эськӧ кӧсйыны, да царыд тшӧктас.
Кык зять пӧрччасны кӧмнысӧ, видзӧдӧны — кокъясыс налӧн чаль чуньтӧмӧсь!
Иваныд перъяс зепсьыд бумагаястӧ и петкӧдлас.
Ӧтиӧс паськӧдас — сэні чаль чуньяс: тайӧ пӧ зарни сюра кӧр; мӧдсӧ разяс: пев чуньяс: тайӧ пӧ зарни щӧтя порсь.
Ме куталі, а найӧ менсьым ньӧбисны со таысь.
Царыд сэсся юаліс Иванлысь, мый пӧ накӧд вӧчам ылӧдчӧмсьыс?
Иван шуӧ:
— Пир вылысь вӧтлыны, дворецсьыд вӧтлыны жӧ.
Сэсся Иван-багатырыд пируйтны сэн кутас.
Царь пуктас сійӧс ас местаас.
Видзӧд, кытчӧдз воис мортыс.
Гашкӧ, ӧні на царствуйтӧ.
{Коми йӧз @ Сыръя-тугъя чышъян @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.207–209.}
СЫРЪЯ-ТУГЪЯ ЧЫШЪЯН
Салдат служитас кызь вит во, сійӧс лэдзасны гортас.
Сійӧ локтӧ, локтӧ, и воас ӧти керка.
Сэтӧн олӧ пӧрысь морт.
И салдат вӧзйысис стариклы казакавны.
Асывнас кӧзяиныс мунӧ удж вылӧ, а салдатлы сетӧ сизим ключ.
— Вот, — висьталӧ, — квайт ӧдзӧсас пыр, а сизимӧдас эн пыр.
Салдат кольччас ӧтнас.
И ӧтик ӧдзӧс восьтас — сэні нинӧм абу.
Мӧд ӧдзӧс восьтас — сэні нинӧм жӧ абу.
Коймӧд ӧдзӧс — бара нинӧм абу.
Сідзи квайтнан ӧдзӧссӧ восьтас, и квайтнан ӧдзӧс саяс нинӧм абу.
«Час, видла, мый сизимӧд ӧдзӧс саяс, мыйла старикыс эз тшӧкты восьтыны сійӧс.»
Восьтас ӧдзӧс — сэні ведра ва сулалӧ.
Ведра ваас чуньсӧ сюйлас — чунь помыс зарниӧсь лои.
Пырас керкаӧ, водас паччӧрӧ, кутас думайтны, кыдзи эськӧ старикысь дзебны, мед эз тӧд, мый сійӧ пыравліс сизимӧд ӧдзӧсас.
А час, вӧлӧс на ӧд эг сёӧд, — мӧвпалӧ.
Вӧвлы турун сетны петас.
Вӧлыд и шыасяс:
— Но ладнӧ, ме тэнӧ велӧда, мый вӧчны.
Тэ пуксьы да понды вӧчны чер пу, а чуньтӧ кӧртав.
Юалас кӧ, мый чуньыд лои, висьтав: чер пу тай вӧчи да вундысис.
Сійӧ чунь кӧрталас, чер пу кутас вӧчны.
Рытнас кӧзяиныс локтіс удж вылысь, аддзис гартлӧм чуньсӧ, юалӧ:
— Мый нӧ лои чуньыд?
— А чер пу тай вӧчи, да вундысис.
Но ладнӧ.
Сёйисны-юисны, узьны водісны.
Асывнас старик бара мунӧ удж вылӧ.
Став жытник ключтӧ бара колис:
— Квайт ӧдзӧсас пыр, а сизимӧдас эн пыр.
Салдат кольӧ ӧтнас.
Квайт ӧдзӧссӧ оз и восьты, пыр жӧ пырас сизимӧд ӧдзӧсас.
Видла пӧ, мый сэтӧн ведраас.
И сюйлас кисӧ ведраас сойӧдзыс — сойыс чунь кодьыс жӧ зарни лоӧ.
Мый жӧ вӧчны?
Вӧвлы турун сетны петас.
Вов бара висьталӧ:
— Ӧні старикыд тэнӧ сёяс нин, эз ӧд ков сэтчӧ китӧ сюйны.
Но ладнӧ, ме тэнӧ велӧда, мый вӧчны.
Тэ гартлы сойтӧ, ачыд босьт ведраяс и ва катлы.
Старик кӧ юалас, мый лои сойыдкӧд, шу: ва катлі да уси и чеги сойӧс.
Салдат ва катлас, сойсӧ гартлас-тӧбас и виччысьӧ.
Рытнас старик локтӧ удж вылысь.
— Мый нӧ сойыд лоӧма?
— А ва катлігӧн тай уси, да сойӧй чеги, кардъялі.
Но ладнӧ.
Бара сёясны-юасны, водасны узьны.
Асывводз бара кӧзяиныс мӧдӧдчӧ удж вылӧ.
Став ключсӧ жӧ колис.
Салдатӧс ӧлӧдӧ:
— Эн пыр сизимӧд ӧдзӧсас!
— Ог, ог, ог пыр! — салдат вочавидзӧ.
Старик сӧмын муніс удж вылӧ, салдат пырис сизимӧд ӧдзӧсас, мукӧдъясад эз и пырав, и юртӧ гурс сюйліс ведраас голяӧдзыс.
И зарни юрыс лои голяӧдзыс.
— Ок, — думайтӧ, — менам вӧлыдлы турунтӧ сеттӧм лои.
Лоӧ вӧв дінӧ петавны.
Муніс вӧвсӧ сёӧдны.
Вӧлыд и висьталӧ:
— Тэ, другӧ, тайӧ лёка вӧчин.
Ӧні сэсся старикыд быть сёяс тэнӧ, кӧть ме и велӧда тэнӧ да.
Но ладнӧ.
— Босьт, — висьталӧ вӧлыс, — зу, зуд и сыръя-тугъя гӧрд чышъян, пуксьы ме вылӧ и пышъям, вӧтӧдас кӧ миянӧс кӧзяиныд, тэнӧ и менӧ сёяс.
Салдат босьтіс зу, зуд, сыръя гӧрд чышъян, и найӧ пышйисны.
Бура ылӧ нин пышйисны.
Старик локтіс гортас удж вылысь — некод абу, ни вӧв, ни казак.
Видліс сизимӧд ӧдзӧстӧ, гӧгӧрвоис: салдат пыравлӧма.
И кутіс вӧтчыны.
И кутас вӧтӧдны нин.
— Сёя, сёя! — горзӧ старик.
Вӧлыд и шуӧ казаклы:
— Тэ шыбит шуйга пельпом вывтіыд зутӧ, мед зу кодь тшӧкыд рас лоӧ.
Шуйга пельпом вомӧныс зутӧ шыбитіс — зу кодь тшӧкыд рас на костын лои.
Старик и коли.
А найӧ водзӧ пышйӧны.
Стариклӧн черыд абу.
Сійӧ бергӧдчылас гортас, босьтас чер и бӧр локтӧ рас дорас.
Кералас, кералас — ордым вӧчас.
Бара кутас суӧдны.
Матыстчыны бара пондас:
— Но, ӧні вот и сёя! — старик шуӧ.
Вӧлыд бара велӧдӧ казактӧ.
— Шыбит зудтӧ, мед сы водзын гӧра лоӧ.
Шуйга пельпом вывті зудтӧ шыбитіс — на костын сувтіс зуд кодь чорыд да джуджыд гӧра.
Старик бара коли.
Сэсся сійӧ йирис да йирис гӧрасӧ.
Пиньнас и, кинас и, кокнас и йирӧ-писькӧдчӧ, и воссис гӧраыд, сы вомӧн петіс.
Бара пондіс вӧтчыны.
И бара нин кутіс суӧдны салдатӧс.
Вот нин суас, горзӧ:
— Сёя, сёя, ӧні нин сёя!
Сэсся ю воас, да вӧлыс висьталӧ:
— Вай юсӧ вуджам.
Сэсся юсӧ вуджисны, да вӧлыс тшӧктіс:
— Вай шыбит сыръя-тугъя гӧрд чышъянтӧ шуйга пельпом вывтіыд, биӧн кутас юыс кывтны.
Чышъянсӧ шыбитіс шуйга пельпом саяс казак, и юыс кутіс гӧрд биӧн кывтны, сотчыны кутіс.
А старикӧс и тайӧ эз сувтӧд, гачсӧ пӧрччӧмӧн чеччыштіс вадорсяньыс и кутіс кевны, век на найӧс сёйны кӧсйӧ.
Сэсся ачыс кутіс сотчыны и горзӧ:
— Но, салдат, тэ тай менӧ сёйин!
И пусис старикыс сэтчӧ юад, пусис и кулі.
А салдат да вӧв бӧр косісны гортаныс, кытӧн вӧлі старикыд олӧ.
Воисны сэтчӧ и кутісны овны да вывны.
И ӧні на олӧны бура.
Пом.
{Коми йӧз @ Ыджыд вок да ичӧт вок @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.213–218.}
ЫДЖЫД ВОК ДА ИЧӦТ ВОК
Важӧн олісны крестьянин гозъя.
Налӧн вӧлі кык пи.
Коркӧ-й сэсся бать-мам пӧрысьмисны и кулісны, а кык вок гӧтрасисны и юксисны.
Ыджыд воклӧн вӧлі сӧмын гӧтыр дай оліс озыра, а мӧд воклӧн вӧлі ӧкмыс ныв, дасӧд гӧтыр, дас ӧтикӧд ачыс, и оліс сійӧ зэв гӧля.
— Вай, мужик, тэ нажӧвитчыны ветлы, — шуӧ мӧд воклӧн гӧтырыс.
Ветла пӧ, шуӧ сійӧ.
И мӧдіс мунны нажӧвитчыны.
А сылӧн четвертак деньга сьӧрсьыс вӧлі.
И кабак дорті мӧдіс мунны дай думыштіс пыравны.
Пырис сійӧ и шуӧ:
— Человальник, вай винанад юктав.
Четвертак вылад пӧ ог юктав.
Вӧчны нинӧм, вӧлӧкӧ петіс сійӧ, вӧлӧкӧд пондіс мунны.
Воис кузь пос.
Пос улысь петіс дзор пӧль и юалӧ, кытчӧ пӧ мунан.
Нажӧвитчыны пӧ мӧді, шуӧ гӧль вок.
— Тэ, — шуӧ, — сулав, ме тэд сета зарни гӧна мегӧӧс.
Старик пыраліс пос улӧ, петкӧдіс межӧс.
Сетіс голь воклы:
— На, — шуӧ, — нуӧд гортад, сувтӧд пызан вылад и тшӧкты: мегӧ, шу, пыркнитчы.
Мыйӧн пыркнитчас, быд гӧн йылысь зарни деньга сявкмунас.
Гӧль вок мегӧтӧ босьтіс и бергӧдчис гортас.
Грезд помӧ воигӧн аддзис коз и сувтіс сэтчӧ.
— Час, — шуӧ, — видлам тані.
— Ноко, — шуӧ, — мегӧ, пыркнитчы!
Мегӧ пыркнитчис, быд гӧн йылысь зарни сьӧм киссис.
Гӧль вок зэв рад лои.
Сійӧ и думыштіс, час, шуӧ, человальник ордӧ пырала, ӧні, шуӧ, винаӧн менӧ юкталас: менам ӧд эм ӧні мыйӧн мынтысьны.
Пырис гӧль вок человальник ордӧ, ошйысьӧ сылы:
— Менам ӧд мыйкӧ эм.
Сэсся босьтіс сійӧ мегӧсӧ да стойка вылас сувтӧдіс.
— Но, — шуӧ, — мегӧ, пыркнитчы!
Мегӧ пыркнитчис, и быд гӧн йылысь сявкнитіс зарни деньга.
Человальник шензьӧмӧн ӧктіс быдсӧн зарни сьӧмтӧ и гӧль вокӧс коддзытӧдзыс юкталіс винаӧн.
Гӧль вок коддзис дай унмовсис.
Дінас жӧ эськӧ пуктыліс зарни гӧна мегӧтӧ, а человальникыд узигкостіыс вежис сійӧс, зарни гӧна мегӧтӧ босьтіс аслыс, а гӧль воклы пуктіс прӧстӧй мегӧӧс.
Аскинас паляліс гӧль вок, босьтіс мегӧтӧ, мӧдіс гортас.
Гортас воис и шуӧ:
— Но, нывъяс, гӧтыр, пуксьӧй пызан сайӧ, видзӧдлӧй, кутшӧм дивӧтор ме вайи.
Сэсся сійӧ мегӧӧс пуктіс пызан вылӧ и горӧдіс:
— Ноко, мегӧ, пыркнитчы!
Мегӧ эз пыркнитчы, некутшӧм сьӧм гӧн йылысь эз сявкмун.
Баба дӧзмис мужик вылӧ, видны кутіс.
Мун пӧ бара ветлы нажӧвитчыны, а ми пӧ тайӧ мегӧтӧ начкам да сёям.
Мужик бара мӧдӧдчис нажӧвитчыны.
Муніс, муніс сійӧ, бара воис кузь пос дорӧ.
Пос улысь бара петіс дзор пӧльыд.
— Менам, — шуӧ, — нинӧм эз артмы мегӧсьыд.
Старик и шуӧ:
— Ме сета тэныд пызандӧра.
Пыраліс сійӧ пос улӧ, вайис пызандӧра, сетіс гӧль воклы:
— Мыйӧн, — шуас, — паськӧдан тайӧс, ставыс лоӧ пызан вылын: кодлы мый колӧ, сёян-юан, и ставыслы торъя, кӧть кымынӧс пуксьӧдан.
Гӧль вок босьтіс пызандӧратӧ, бергӧдчис бӧр и воис аслас деревняӧ.
Коз улӧ пуксис и шуӧ:
— Час, паськӧдлам тайӧс, збыль абу.
Паськӧдіс гӧль вок пызандӧратӧ, а сы вылын ставыс эм: сёяныд и, юаныд и, винаыд и.
Но, ставыс, ставыс, мый колӧ.
Шензис, шензис сійӧ, босьтіс пызандӧратӧ и бара пырис человальник ордӧ.
— Ме, — шуӧ, — бара на вайи мыйкӧ.
И паськӧдіс сійӧ пызандӧратӧ человальник водзӧ.
Мыйла эськӧ и паськӧдныс вӧлі, тӧдны нин эськӧ колӧ вӧлі да.
Но, паськӧдіс сійӧ пызандӧратӧ и мӧдіс сёйны-юны.
Сэсся и бара коддзис да унмовсис.
А человальник бара вежис пызандӧратӧ, прӧстӧй пызандӧра сылы пуктіс.
Аскинас садьмис гӧль вок, мӧдӧдчис гортас.
Гортас воис и шуӧ:
— Но, пуксьылӧй, нывъяс, пызан сайӧ, гӧтыр тшӧтш лок.
Пуксисны найӧ пызан гӧгӧр, вольсаліс сійӧ пызандӧра — нинӧм оз пет.
Гӧтыр бара пондіс видны сійӧс, янӧдіс.
— Мун, — шуӧ, — да эн весь шӧйт, бура нажӧвитчы.
Вӧчны нинӧм.
Бара муніс мужикыд.
Муніс, муніс, и бара кузь пос воис.
Кузь пос улысь бара петіс сійӧ жӧ старикыд и юалӧ:
— Но, — шуас, — кытчӧ нин тэ?
Бара пӧ мӧді нажӧвитчыны, шуӧ гӧль вок.
Пызандӧрасьыд пӧ менам нинӧм эз артмы.
А пӧльыд сійӧ тӧдӧ, кытчӧ лоины мегӧыд и пызандӧраыд.
И шуис сійӧ гӧль воклы:
— Ме сета тэныд сэтшӧм сумка.
Сэсся пыраліс сійӧ пос улӧ, вайис сумкатӧ, сетіс гӧль воклы и висьталӧ:
— Вот тайӧ сумкасьыс, мыйӧн восьтан, кык молодеч петасны, мый тшӧктан, сійӧ и вӧчасны.
Ӧшӧдіс гӧль вок сумкатӧ пельпом вылас, бергӧдчис дай мӧдіс гортас.
Воис коз улӧ сійӧ, восьтіс сумкатӧ, петісны сэсь кык молодеч.
Бура и нӧйтісны найӧ гӧль воктӧ.
Мыйла, шуӧны, воштін зарни гӧна мегӧсӧ да пызандӧрасӧ?
Бӧр тшӧктіс сійӧ кык молодечлы пырны сумкаӧ, пӧдлаліс сійӧс и бара кежис человальник ордӧ.
Мый пӧ нин вайин, юалӧ человальник.
А со пӧ мый.
Гӧль вок восьтіс сумкатӧ, кык молодеч сэтысь чеччыштісны и пондісны человальникӧс дубитны.
Ноко пӧ, кӧні зарни гӧна мегӧыд, пызандӧраыд, ваян он пӧ, шуалӧны.
Человальник зэв ӧдйӧ вайис пызандӧра и зарни мегӧӧс.
Ӧшӧдіс гӧль вок пельпом вылас сумка, босьтіс зарни гӧна мегӧӧс да пызандӧра и мӧдіс гортас.
Гортас воис гӧль вок и шуӧ:
— Вайӧ пуксьӧй, челядь, пызан сайӧ, лок, — шуас, — гӧтыр, тэ тшӧтш, ӧні, — шуас, — позяс сёйны-юны збыльысь.
Паськӧдіс сійӧ сэсся пызандӧра — став сёян-юаныс лои сэні.
Ставныс найӧ зэв бура сёйисны-юисны.
Гӧтыр и шуӧ, тадз пӧ и колі тэныд нажӧвитчыны.
Сэсся велӧдіс сійӧ челядьсӧ, аттьӧ пӧ шуӧй таысь батьыдлы.
Сёйисны-юисны, пондісны чеччавны пызан сайысь.
Энӧ пӧ чеччалӧй, шуӧ бать.
Сэсся лэптіс сійӧ пызан вылӧ зарни гӧна мегӧӧс и шуӧ:
— Но, мегӧ, пыркнитчы.
Мегӧ пыркнитчис, и зарни сьӧм сявкмуні.
— Вот, — шуӧ гӧтырыс, — тадзи и колӧ нажӧвитчыны, а тэ кӧнкӧ дуран, ветлан.
И зэв лӧсьыда найӧ пондісны овны.
А озыр вок пондіс лӧгавны, завидь сылы лоис мӧд вылас.
— Час, — шуас, — ме сылысь мырддя зарни гӧна мегӧсӧ, пызандӧрасӧ да сумкасӧ.
И сетіс сійӧс судӧ.
Судӧ сетіс, и корисны кык вокӧс суд вылӧ.
Судья шуӧ:
— Вот ме тіянлы нӧдкыв сета.
Думайтӧй бура и аски асыв локтӧй да висьталӧй, коді медмуса му вылын, коді медсыла да коді медся уна ветлӧм-мунӧм.
Коді кужас висьтавны, сылы и сета ставсӧ.
Петісны вокъяс суд вылысь, мӧдісны гортас.
Озыр вок и пондіс думайтны: вот, шуас, мый дыра нин ме ола гӧтыркӧд, и некор на эг тышкасьлы.
Дерт, сійӧ медся муса.
А медся сылаыс пӧ миян ӧш, кодӧс кольӧм во начкылім да ӧнӧдз на яйыс эм, сёйны пӧ ог вермӧй шыдсӧ, сэтшӧм сыла.
А Серко пӧ менам, вӧралан понйӧй, медся ветлӧм-мунӧм.
А мӧд вок воис гортас зэв жугыль.
Нывъяс и юалӧны:
— Мый нӧ, — шуӧны, — бать, сэтшӧм жугыль?
Вот пӧ задача судья тшӧктіс решитны, коді пӧ му вылын медся муса, медся сыла и медся ветлӧм-мунӧм.
Медся ичӧт нылыс и шуӧ, ме пӧ, бать, тайӧс висьтала.
Медмусаыд пӧ сійӧ ун, медся сылаыд пӧ му, медся ветлӧм-мунӧмыд пӧ думыд.
Но менӧ пӧ тэ судьяыдлы эн висьтав.
Аскинас кык вок мунісны судья ордӧ.
Судья и юалӧ: но мый, думайтінныд?
Озыр вок шуӧ, медмуса пӧ менам гӧтырӧй, мый дыра пӧ ӧтлаын олам и некор на эгӧ тышкасьлӧй, ӧти шебрасӧн гартчӧмӧн пӧ век узьлам.
Медся сыла пӧ вӧлі миян куим арӧса ӧшным, кодӧс пӧ начкылім кольӧм во и ӧнӧдз на яйыс эм.
Сэтшӧм сыла шыдыс, мый и сёйныд он вермы.
Медся ветлысь-мунысь пӧ Серко понным миян.
Озыр воклӧн висьтавсис, и судья тшӧктіс мӧд воклы: но, сэсся тэ висьтав.
Мӧд вок висьталіс: медся муса пӧ лоӧ унмыд, медся сыла му, а медся ветлысь-мунысь пӧ думыд.
А коді пӧ тайӧ тэд висьталіс, юаліс судья.
Гӧль вок эз дзеб, шуис, меддзоля нылӧй пӧ.
Сідз кӧ пӧ — сетіс сылы судья кудель китыр — тэнад нылыд мед таысь печкас-кыас шапка, вылыс кышан, гач и став паськӧм.
Локтіс гӧль вок гортӧ и зэв жугыль.
Мый нӧ пӧ тэ сэтшӧм жугыль, бать, юалӧны нывъяс.
Со пӧ судья тшӧктіс кудель китырсьыс печкыны-кыны шапка и, кышан и, гач и — став паськӧм, шуис бать дзоля нылыслы.
Эн пӧ шогсьы, батьӧ, шуас нылыс, мун вод да узь, аски пӧ аддзам, мый вӧчны.
Бать водіс.
Аскинас чеччисны, сёйыштісны.
Бать пондіс мунны суд вылӧ.
Нылыс и шуис сылы, на пӧ этійӧ сартас китырсӧ ну судьяыдлы, тась пӧ мед вӧчӧма печкан, ректан, кысян стан и став приборсӧ, мед пӧ гӧгӧрвоас ачыс сэсся.
Нуис сійӧ судьяыдлы сартас китырсӧ и висьталіс нылыслысь тшӧктӧмсӧ.
Судья сӧмын сьӧлыштіс.
Сідзи сэсся эз и вермы судитны гӧль воклысь озыр воклы эмбурсӧ.
{Коми йӧз @ Мойдысь дядьӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.223–224.}
МОЙДЫСЬ ДЯДЬӦ
Ӧти дядьӧ ветлас ылі муӧ нажӧткала да бӧр кутас локны гортас.
Воас ӧти грездӧ да узьны вӧзйысяс.
Пырас ӧти керкаӧ, а сэн пӧль да пӧч сӧмын олӧны.
Пӧль и шуӧ:
— Мойд кӧ висьталан — лэдза, он висьтав — ог лэдз.
— А мый нӧ ог висьтав!
Висьтала.
Пӧрысь гозъя узьысьӧс ужынӧн вердасны, кыдзи и колӧ, сэсся пӧчыд водас паччӧрӧ, а пӧльыд да мойдысьыд — пӧлатьӧ.
Пӧчыд регыд унмовсяс.
— Но, вай, — шуӧ, — висьтав мойдтӧ.
Ветлысь-мунысьыд и кутас висьтавны.
Вот пӧ ми тэкӧд ӧні ошкӧ пӧримӧ.
Ошъяслы пӧ тані овны оз позь.
Вай ми мунам тэкӧд вӧрӧ, шуас ӧти ошкыд.
Мунасны найӧ вӧрӧ, ветлӧдласны, ветлӧдласны сэн, гашкӧ, быдса тӧлысь.
Кыкнанныс ёна тшыгъяласны, и ӧти ошкыс шуас: менам пӧ кык мӧс эм кӧзяйкалӧн, ӧтисӧ вай сёям, мӧдыс сылы кольӧ.
Воасны найӧ йирсьысь стада дінӧ, и мӧдас старикыд корсьны ассьыс мӧсъяссӧ.
Налӧн вӧлӧмны Гӧрдань да Сьӧдань.
Гӧрданьыс омӧльджык, Сьӧданьыс бурджык, вердасаджык.
Вай пӧ Гӧрданьсӧ сёям.
Гӧрданьӧс джагӧдасны дай сёясны кык ошкыд.
Бара мунасны вӧрӧ — ӧні пӧ ми пӧтӧсь.
Бара дыркодь ветлісны вӧрӧд; мӧдіс ар пуксьыны.
Пӧрысь ошкыд и шуӧ: вай пӧ кӧзяйкалысь мӧд мӧссӧ сёямӧ, мед сійӧ олас мӧстӧг.
Кык ош воасны стадаӧ дай кутас корсьны пӧрысь ош ассьыс Сьӧданьсӧ.
Сёясны Сьӧданьӧс и мунасны бӧр вӧрӧ.
Ар воас, лым заводитас усьны.
Том ош и шуӧ: миянлы ковмас гуӧ пырны, вай жӧ пӧ ми перъям гу.
Перъясны гу и пырасны кык ош гуӧ.
Арын вӧралысьяс воасны сэтчӧ да налӧн понйыс ёна увтны гутӧ кутас.
Том ошкыд и шуӧ: ак пӧ, кӧзяин, аддзисны ӧд миянӧс, виасны татчӧ кыкнаннымӧс.
Вай пӧ эстчӧ гу вом дорас вода, мед менӧ виасны, а тэ эстчӧ саяс мун.
Менӧ пӧ виасны да гусьыс кыскасны и мӧдасны кульны.
Менӧ кулигкості тэ видзӧд, сэсся гусьыс чеччышт да пышйы, тэ пӧ мынан ловйӧн.
Кылӧ нин керасьӧм шы, кыдз пу зоръяс вӧчӧны вӧралысьяс, сёрниыс налӧн кылӧ.
Вот пӧ миянӧс винытӧ локтӧны нин, тіралӧны кык ош.
Сэсся томсӧ виисны, кульны кутісны, пӧрысь ош гуысь звирк чеччыштіс дай вартӧдны мӧдіс...
Пӧльыд пӧлатьсьыд грым чеччыштіс, пӧчыс садьмис да ёна повзис.
А верӧсыд сылӧн джодж шӧрас сулалӧ дай шуӧ:
— Ок, кӧзяйка, кӧзяйка, некоднан мӧскыд ӧд миян абу, кыкнансӧ сёйимӧ!
Мӧдыс юасьӧ, кыткӧ пӧ доймин эн?
Сэсся старукаыд биасис, а старик век дольӧ: вай петаламӧ картаад, ми ӧд пӧ кыкнан мӧснымӧс сёйим.
А гӧтырыс юасьӧ: кор пӧ сёйин да кытчӧ ветлін?
А ми пӧ ӧд ошкӧн вӧлім, вӧрӧд ветлӧдлім.
Пӧчӧыд вензьӧ: ті пӧ некытчӧ эн ветлӧ, пӧлатьын узянныд.
Петісны гозъя мӧсъяс дінӧ.
Кыкнан мӧскыс эм, лясни дорын сулалӧны.
Пырасны старукакӧд дай водасны джоджӧ узьны.
А ветлысь-мунысьыд эз и садьмыв, век пӧлатьын узьӧ кузь туй бӧрад.
Узясны асылӧдз.
Асылын чеччасны, ветлысь-мунысь чеччас жӧ.
— Вай, — шуӧ пӧльыс пӧчыслы, — вердышт мортсӧ.
Нуръясьыштасны, да гӧсьтыд туйӧ лӧсьӧдчыны кутас.
А пӧль сылы и шуӧ: ми пӧ ӧд кыкнанным ошкӧн вӧлімӧ тавой.
Эк, дедӧй, тэ пӧ ӧд вӧтасин.
Муніс узьысьыд, а пӧль дыр на эз эскы, мый тайӧ ставсӧ сылӧн вӧтассьӧма, а абу збыль вӧлӧма.
{Коми йӧз @ Эн горшась @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.227–229.}
ЭН ГОРШАСЬ
Ӧти попаддя ӧтдортіс тьӧтпом нывсӧ, кӧть шонді кодь авъя да зіль сійӧ вӧлі.
Ӧтчыд рытнас пукалӧ тайӧ нылыс крут берегын, видзӧдӧ тӧлысь вылӧ да лыддьӧдлӧ:
— Югыд эзысь тӧлысьӧй тэ!
Эн кывлы, он тӧд, кыдзи мем овсьӧ му вылас.
Лун-лун ме лич тӧдлытӧг мырся, а век вомалӧны.
Ставнас семьяыслы вура, печка да кыа, а ачым киссьӧм сарапанӧн ветлӧдла.
И некодлы мем аслам шог йылысь висьтавны.
Кыліс тӧлысь тайӧ норасьӧмсӧ да и лэччис енэжсьыс.
— Лок, — шуӧ, — нылӧй, ме дінӧ, ме кӧть тэнӧ жалитышта.
Босьт менсьым эзысьӧс мыйта верман.
Нылыд повзьыліс эськӧ, да эз шӧйӧвош: чеччыштіс тӧлысь вылӧ да водздӧра тырыс эзысьсӧ кураліс.
— Аттьӧ тэныд, — шуӧ, — шань тӧлысь.
Гӧрд дӧрӧм тэныд козьнала, кор мӧда верӧс сайӧ петны.
А тӧлысь сылы воча:
— И тэныд аттьӧ, ныланӧй, бур кывсьыд.
Сьӧмыд кӧ оз ло — нӧшта волы.
Кывзіс гусьӧн тайӧ сёрнисӧ попаддя.
Нӧрӧвитіс лун-мӧд, виччысис сэзь рыт, локтіс крут кыр вылӧ.
— Ясыд, югыд эзысь тӧлысьӧй!
Лэччы ме дорӧ, вӧч сэтшӧм буртор!
Верӧс сайӧ ме пета, а козинъяс ньӧбны нинӧм вылӧ.
Эз казяв тӧлысь, коді сійӧс корӧ, дай лэччис вадорад.
Попаддя и давай эзысьтӧ кватлавны да кытчӧ сӧмын вермӧ сюявны.
Сюяліс-лӧдіс — но сэсся нач нин некытчӧ.
— Виччысьыштлы, — шуӧ, — шань тӧлысь, ме дозмукла котӧртла.
Лыйыштліс гортас, гоз ведра вайис.
И водзӧ лӧдӧ-куралӧ.
Сэк сӧмын казяліс тӧлысь, мый тайӧ абу сійӧ коньӧр нылыс, а горш попаддя.
И босьтіс дай кыпӧдчис енэжланьыс.
Кураліс попаддя эзысьсӧ ведраясас чукйӧн, пысаліс карнан помъясас да кӧсйис му вылас воськовтны.
Видзӧдӧ: а муыд ылын-ылын нин сысянь.
Тадзи и колис попаддя тӧлысь вылын.
Он кӧ эскы, тӧлыся войӧ видзӧдлы.
Карнан йылын гоз ведраа век сулалӧ.
Но мед эз горшась.
А тьӧтпом нылыс верӧс сайӧ петіс.
Тӧлысьлы гӧрд дӧрӧм козьналіс.
Сы вӧсна и тӧлысьыс мукӧддырйи овлӧ гӧрд.
{Коми йӧз @ Юксисны @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.231–234.}
ЮКСИСНЫ
Оліс-выліс крестьянин.
Сылӧн вӧлі кык пи.
Юксисны, да ӧтикыс овмӧдчис бура, озырмис.
Мӧдыслӧн керка тыр челядь, муртса кыссьӧны.
Ӧтчыд озыр вокыд нимлун кузяыс пир вӧчас.
Коралас сійӧ став рӧдвужсӧ, озыръясӧс, а гӧль воктӧ оз и кор.
Пуксялісны найӧ пызан сайӧ, юӧны да сёйӧны.
Озыр воклӧн ваялӧма быд сикас угощенньӧ: мармелад и шоколад, ӧгурцы и ӧгманчи, пелепетушки и лапша, колькъя рысь и нӧкъя рок, вый сука рач и еджыд блин.
Гӧль вок и шуӧ гӧтырыслы: петала ме тшӧтш пир вылас, ёна пӧ окота.
Гӧтырыс оз лэдз, шуӧ: эн пӧ мун кортӧгыд.
Кортӧм гӧстьыд сійӧ медся нин лёк.
Петала пӧ, кӧть мый.
Петіс.
Мунӧ озыр вок ӧшинь улӧдыд.
Озыр вокыд аддзис дай шуӧ: юр уськӧдысьыд пӧ воӧ.
Гӧль вок ӧдзӧсӧд кутіс пырны, а озырыд сылы паныд уськӧдчис.
Эн пӧ лок.
Бӧрти пӧ волы, рытнас.
Горшӧй пӧ тай косьмӧ да юыштны кӧсйи, шуӧ гӧль вокыд.
Посводзас пӧ ваыс, сэсь ю.
Посводзас сэні сулалӧ ва пельса, кӧш эм и.
Юис сэсь гӧль вокыд дай коддзис.
Кильчӧ вывтіыд петны кутіс дай горӧдіс сьывны.
А озыр вокыд видчӧ бӧрсяньыс:
— Лёк мортыд юрӧс янӧдны кӧсйӧ.
Друг гӧль мортлы кывсис: бӧрсяньыс кодкӧ тшӧтш сьылӧ.
Видзӧдліс: зэв лёк паськӧма морт локтӧ.
Код пӧ тэ сэтшӧмыс?
Ме пӧ тэнад Нуждаыд.
Но, тэ кӧ менам Нужда, пырам пӧ ме ордӧ.
Пырисны найӧ керкаӧ.
Гӧль морт и шуӧ: кӧзяйка, кыкӧн ми локтім да, вай пӧ вердышт миянӧс мыйӧнкӧ.
Кӧзяйка вайис шыд да рок да, мый вӧлі, ставсӧ вайис.
Но сэсся, кӧзяйка, вай пӧ миянлы вольсышт мыйкӧ.
Ми пӧ сэсся водам.
Кӧзяйка вольсаліс, мый сылӧн вӧлі: перинатор да, кӧлуйяс юр улӧ пуктышталіс да.
Кӧзяин водіс Нуждакӧд, а кӧзяйка — пӧлать сэрӧгас челядьыскӧд.
Асывводз кӧзяйка чеччис, пач ломтіс, шыд-рок пуис.
Нужда да кӧзяин чеччисны, кӧмасисны-керисны.
Кӧзяиныд и шуӧ: вердышт пӧ вай, кӧзяйка, миянӧс.
Сёйыштам пӧ да ветлам Нуждакӧд уджавны.
Кӧзяйка вердіс-юкталіс.
Нужда да мужик черъяс босьтісны, кӧрт зыръяс босьтісны да мунісны уджавны — кӧбрӧг гу кодйыны.
Воисны кладбище дорӧ, кутісны кодйысьны.
Первой ӧтикыс кодъяс, сэсся мӧдыс.
Джуджыд нин лоис гуыд, морт джуджда нин.
Сэсся пырис кодйыны Нужда.
Копыртчис да муртса тыдалӧ.
Кӧзяиныд и шуӧ: но пӧ, Нужда, мольыд абу нин?
А сійӧ гу пытшкад мышкырасьӧ да гу пыдӧссӧ шыльӧдӧ.
Мольыд нин пӧ лоис, мольыд, пыр пӧ кая.
А кӧзяин сылы:
— Бура мольӧд, бура.
Нужда копыртчис шыльӧднытӧ, а хозяин босьтіс кӧрт зыр дай кутіс валитны сы вылӧ небыд мусӧ.
Дзикӧдз тыртіс Нуждаӧс.
Гу вывсӧ шыльӧдіс-мольӧдіс, пу лӧп вылысас тэчаліс, чер-зыр босьталіс и лэччис гортас.
Но, шуӧ кӧзяйкалы, вай пӧ вердышт.
Ме пӧ гуалі Нуждатӧ.
Кӧзяйка кыскаліс пачысь шыд-рок дай вердіс.
Но, меным висьтавны регыд-а, воис рыт, и водалісны узьны.
Аскинас хозяин чеччис, шонді вылын нин, кайис паччӧр вылас дай куритчӧ.
А налӧн вӧлі курӧг.
Сійӧ колькъялӧма дай зэв ёна котсьӧ.
Кӧзяин лэччис, видзӧдӧ: колькйыс абу простой, а зарни.
Кӧзяйкасӧ кутіс чуксавны:
— Чеччы, — шуӧ, — хозяйка.
Курӧгыд вайӧма мыйкӧ зэв мичаӧс.
Кӧзяйка чеччис.
Видлалӧ кольктӧ — збыль зарни кольк и эм.
Налы зэв любӧ.
Босьтіс кӧзяйкаыд кольктӧ дай нуис лавкаӧ, пуктіс лавочник водзӧ.
А лавочниклӧн синмыс вералӧ.
Уна-ӧ коран та вылӧ?
Уна-ӧ пӧ сетан?
Сё шайт тырмас?
Тырмас пӧ, шуӧ гӧль аньыд.
Сё шайтыд сылы зэв нин уна сьӧм.
Кӧзяин босьтас сё шайттӧ, ньӧбас мый колӧ сёян-юан и лэччас гортӧ.
Воис налы Ыджыд лун праздник.
Висьтавны регыд, а аскинас курӧгыд бара зарни кольк ваяс.
И аскомысьнас сідз жӧ.
Вузаласны найӧ мӧд кольктӧ кыксё шайтысь, а коймӧдтӧ — куимсёысь.
И лунтыр гозъя босьтасисны: шыдӧстӧ мешӧкӧн, сакартӧ мешӧкӧн, пызьтӧ доддьӧн, ситеч-матерьетӧ понаясӧн.
Босьтасисны да босьтасисны, лэччӧдлісны да лэччӧдлісны вӧлӧн и, ас выланыс и.
Нянь и, сакар и, шыдӧс и, — быдторйыс налӧн лои дӧвӧль.
Озыр вокыд и кутіс думайтны:
«Мый тайӧ лои менам воккӧд, ставсӧ кулльӧн да мешӧкӧн лэччӧдлӧ.
Кысь сылы деньгаыс?»
Ёна завидь сылы лои.
Гӧль вок и шуӧ кӧзяйкаыслы:
— Но, — шуӧ, — хозяйка, овлім ми тэкӧд гӧля, нужда ради нэмӧн пир эг вӧчлӧй, нимлун эг ыдждӧдлӧ.
Ӧні, — шуӧ, — миян эм быдтор.
Вай, — шуӧ, — лӧсьӧдчы, сёян-юан пӧжав, самӧкур гудрав, сур пу, нимлун вӧчам тэа-меа.
Кӧзяйка куим кӧрчага пуис, вежалун чӧж самӧкур вийӧдіс, сур пуис, нянь пӧжаліс.
Сур да нянь эштіс, вина — ыджыд бӧчка тыр, и лӧсьӧдісны найӧ нимлун кузя пир на весь мир.
Коралісны став рӧдвужсӧ, тшӧтш и озыр воксӧ.
Озыр воклы яндзим.
Юис румка-мӧд, сэсся оз ю, оз кӧсйы коддзыны:
«Час жӧ, тӧдмала, кыдзи-мый менам вокыд озырмис».
А вок сійӧ радлун кузяыд ӧтикӧд румка да мӧдкӧд стӧкан.
Сулик коддзис.
Озыр вок и кутіс юасьны:
— Аттӧ ливӧ, — шуӧ, — вокӧ, кыдз бара тэ озырмин-а?
Код юрнад вокыд ставсӧ и висьталіс.
Вот пӧ, вокӧ, Нуждаыд ме дорӧ кӧвъясис, кор ме тэ дорӧ пир вылад волі.
Помнитан пӧ, вӧтлін менӧ ещӧ?
А ме пӧ босьті дай гуалі Нуждатӧ.
Сідз и мыні сыысь.
Озыр вок и думайтны кутіс:
«Час, ме кая да перъя сэсь Нуждасӧ.
Скӧрйывсьыд сійӧ бӧр нуждаӧ вӧйтас менсьым воктӧ».
Ладнӧ.
Озыр вок гусьӧникӧн пышъяс пир вывсьыд, босьтас кӧрт зыр, каяс кладбище вылӧ и кутас кодйыны.
Кодъяс, кодъяс, видзӧдӧ — вӧрыштӧ кодкӧ гу пыдӧсас.
— Нужда, — шуас, — ловъя?
Нужда кыпӧдчис сэки дай шуӧ: ӧдва пӧ ловъя, муртса эг пӧд, вай пӧ отсав петнысӧ.
Озыр вок сетіс кисӧ, лэптіс дай шуӧ:
— Со ӧд лёк мортыд мый тэнӧ вӧчис.
Не кӧ ме, татчӧ и лоис эськӧ сісьмыны.
Лэччы, — шуӧ, — сы дорӧ, буретш талун пир сылӧн.
— Аттьӧ, — шуӧ, — тэныд, бур морт, перйӧмыд вылӧ.
А вокыд дорӧ ме нинӧмысь ог лэччы.
Мый сыкӧд вӧчан?
«Час, ме ылӧдла тайӧс, — думайтӧ озыр вок. — Лэччӧда пир вылад да сэтчӧ и коля».
Мӧдӧдчис вокыс пир вылӧ.
А сэні пызан выв тыр на быд пӧлӧс сёяныд: пелепетушки и лапша, ӧгурчи и ӧгманчи, колькъя рысь и нӧкъя рок, вый сука рач и пӧсь блин.
Пырис сэтчӧ озыр вок, а Нужда кольччис кильчӧ пос помад.
Оз лысьт пырныд, шеда пӧ да бара гуалас.
Озыр вок оліс-оліс сэн шогпырысь дай мӧдӧдчис.
А Нужда со сійӧ — кӧвъясис, другӧ, мынтӧм вылӧ.
Кӧвъясис, дай гӧльмыны кутіс озыр вокыд: ӧти лунӧ ошъяс скӧтсӧ виисны, мӧд лунӧ вӧръяс амбарсӧ петкӧдісны, коркӧ сэсся и керкаыс сотчис.
Со ӧд кыдз Нуждаыд вермас бергӧдчыны.
Со мыйӧ вайӧдӧ, кор вокъясыд оз лӧсявны.
{Коми йӧз @ Наян Яков @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.239–242.}
НАЯН ЯКОВ
Оліс-выліс Яков нима мужичӧй.
Озыр нин, а водзӧ пыр ёнджыка горшмӧ.
Быдмис сылӧн му вылын озыр урожай, и сылы эськӧ сӧмын радлыны, а Яков — оз!
— Бара менам куш рӧскод лоӧ.
Мед татшӧм урожайсӧ идравны, сикт пасьтасьыс отсасьысьясӧс лоӧ медавны.
А уджалысьяс кӧ воасны, верд да юктӧд найӧс.
Лун джын мыйкӧ вӧчыштасны, а тэ найӧс верд нин!
Найӧ бара лун джын легыштасны — тэ мӧдысь верд да юктав.
И мӧд лун, и коймӧдӧс.
Дзикӧдз рӧзӧритчан!
Бур эськӧ вӧлі, медалӧм йӧзыс кӧ ме ордын дырджык уджалісны, а ме найӧс шочджыка верді...
Ветлӧдлӧ сідз керка гӧгӧрыс, кияссӧ мышкас кресталӧма да юрсӧ ӧшӧдӧма: мӧвпалӧ.
А сыкӧд орччӧн оліс ӧти зэв сюсь мужик.
Сійӧ важӧн тӧдӧ Яковлӧн наянавны радейтӧм йылысь и сылӧн скуплунысь дӧзмис нин.
Со и казяліс писькӧс вежӧра суседыд Яковлысь майшасьӧмсӧ, вуджис потшӧс вомӧныс сыладорӧ да мудера, вежавидзӧмӧн быттьӧ, сёрнисӧ панӧ:
— Чолӧм, Яков!
Мый юртӧ жуглан?
Кутшӧмкӧ шог эз-ӧ нин су?
Висьтась.
Век жӧ сусед тэныд, друг да мыйкӧ и сӧветуйта, друг да мыйӧнкӧ отсала.
— Эм шогыс, эм, — ышлолалӧ скуп мортыд. — Шог суис, и сӧветыд колӧ.
Да бур сӧветсьыд тэ пӧди дон менсьым пычкан, сьӧм?
— Мый нин тэ!
Ме сідз, некутшӧм донтӧг.
Рад лои Яков да висьталіс суседыслы ассьыс шогсӧ:
— Кыдз эськӧ вӧчны, медым отсавны медасьысьяс менам му вылын уджалісны дырджык, а ме эськӧ найӧс вердӧм-юкталӧм вылӧ рӧскодуйтчи этшаджык?
Сюсь мужикыд помӧдзыс эз и мӧд кывзыны, здукӧн гӧгӧрвоис ставсӧ.
— Тӧда, — шуӧ, — тӧда, мый колӧ тан вӧчны.
И тэнӧ, Яков, туйда.
— Туйды, бур морт, туйды! — сідзи и югзис Яков, а мӧдыс сійӧс велӧдӧ нин:
— Лунсӧ колӧ нюжӧдны, мед сійӧ кык пӧв кузьджык лои.
Со тэнад отсасьысьясыд и кык пӧв унджык вӧчасны, а сёясны кык пӧв этшаджык.
Сідзи ӧд артмӧ?
— Да ӧд кыдзи нюжӧдан?
Мыйӧн?
— Укватӧн, Яков, укватӧн.
Кодӧн гӧтырыд пачад чугун-гырничтӧ сюявлӧ.
Аски асыв босьт укваттӧ, эрд вылын сулалысь ыджыд пожӧм йылас кавшась да, кыдз сӧмын шондіыс мӧдас кыпӧдчыны, тэ сійӧс кут укватнад крепыдджыка.
Сійӧ кайӧ, а тэ сійӧс век жӧ кутышт, падмӧдышт, мед оз тэрмась!
Вот тэныд луныд и нюжалас.
— Да он-ӧ тэ пӧрйӧдлы?! — радлӧ нин Яков.
— Нинӧмысь ог!
Ачым сідз жӧ вӧчлывла.
Ог эськӧ гожӧмнас да.
Арнас, кор старукакӧд картупель босьтам.
Арся шондіыд зэв нин ӧдйӧ лэччӧ.
Вот ме сійӧс и час джын — час кежлӧ корсюрӧ укватӧн миян град йӧр весьтын кутышта.
Зэв на и бура артмӧ!
Но арнад кокниджык: шондіыд оз выліті ветлӧдлы, ме сійӧс дженьыд воропа укватӧн кутышта, а ӧнія, гожся каднад укваттӧ колӧ кузь потш помӧ пысавны.
Сюрас-ӧ тэныд сэтшӧм кузьыс?
— Эм! — нач нин чиктывны мӧдіс Яков да уськӧдчис сикткодьсьыс уджалысьясӧс аски кежлӧ чуксавны.
А асывнас водз, кор петукъяс на эз чуксасьны да кыаыс на эз ворсӧдчы, босьтіс бабаыслысь укватсӧ, потшӧссьыс кыскис медся кузь потшсӧ да гезйӧн кӧрталіс сы йылӧ укватсӧ.
Котӧртіс ыджыд пожӧм дінад, кавшасис муртса эз туганӧдзыс да кыйкъялӧ, оз-ӧ локны вундыны отсасьысьяс.
И со вундысьясыд воисны, му весьтын пуксьӧ выль лун.
И сэки Яков чургӧдіс укватсӧ пожӧм тугансянь кыдз позьӧ ылӧджык, витіс гӧрд шондіас да сідз кутӧ и кутӧ став вынсьыс, мед эз сэтшӧм ӧдйӧ кыпӧдчы.
Шондіыд сӧмын муртса-муртса на вӧртассьыс торъяліс, а Яковлӧн и киясыс нин юкалӧны, и мышкас зургӧ.
Но та пыдди сійӧ сідзи и казялӧ, сідзи и аддзӧ: кадыс ньӧжйӧджык кутіс мунны!
Сэтшӧм лӧня да ньӧжйӧ, мый, позьӧ шуны, нач сувтіс.
— Видзӧдлы! — броткӧдчӧ Яков. — Кыдз эськӧ мем не вывтіасьны.
Тыдалӧ, лунсӧ ме эг нин кык пӧв, а вит кымын пӧв нюжӧді!
Мед эськӧ менам уджалысьясыд эз казявны.
А гӧгӧрвоасны — пышъяласны гортаныс.
Тадз оз позь, дай колӧ аслым шойччыштны и мужикъясыс да бабаясыс мед личӧдчыштласны.
Лэччис пожӧм йывсьыд, пуксис муас да шуӧ:
— Но, зонъяс!
Уджыштінныд ті бура, вайӧй жӧ пажнайтыштам.
Вундысьясыд, дерт, шемӧсӧ усины: збыль вылас ӧд и час на эз коль.
Но кӧзяин кӧ пажнайтны чуксалӧ, вензьыны эз мӧдны: пуксисны, сёйисны.
Пажнайтісны, шойччисны да сӧмын чарлаясас босьтчисны, сӧмын лӧсьӧдчисны кольта йиавны да чумали сувтӧдавны, Яков бара нин пожӧм йывсьыс лэччӧ.
Лэччӧ, упкӧ да соснас ньылӧмсӧ чышкалӧ:
— Но жӧ и миян крестьянскӧй уджыд!
Но и мырсьыштім ми, зонъяс!
Со ӧд мыйта вӧчим!
Вайӧ жӧ курччыштам!
Сідзи и луныс муніс вундысьясыдлӧн пажнайтӧм да нуръясьӧм, курччыштӧм да ужнайтӧм вылӧ, и этша мый бурсӧ найӧ нянь му вылас вӧчисны, но Яков и сідз зэв рад.
Мунӧ гортас, уквата потшсӧ бӧрсьыс кыскӧ, муртса-муртса восьлалӧ, а ачыс тош пырыс нюмъялӧ:
— Колӧ жӧ тадз, ме талун сы мында нянь да ырӧш видзті!
Уджалысьяс чайтӧны, мый ме найӧс ӧти лунӧн татшӧмасӧ верді-уді, а ме найӧс, бӧбъясӧс, быдса вежон верді.
Аски асыв бара и пожӧм йылас кая.
Ай да ме!